Vierde jaargang Nummer 1 SPECIAL BIOMASSA 2008 Change magazine

Biomassa: Groen goud voor energie en producten

De feiten De mogelijkheden De meningen

Ronald Plasterk, Max van den Berg Jacqueline Cramer, Gerda Verburg, Maria van der Hoeven, Uwe Jurgensen, Jan Willem Erisman, Jack van Ham, Rudy Rabbinge, Kees Kwant, André Faaij, Geert Bergsma, Alle Bruggink, Johan Wempe, Sjaak Conijn, Paul Hassing, Marc Kapteijn, Lydia Snuif- Verwey, Florrie de Pater, Johan Sanders, Bert Annevelink, Jörg Gigler, Henriette Bos, Klaas Siccama, Helma Kip, Marieke Meeusen, Donald Pols voorwoord

staat er wel ten over klimaatverandering bijna elke dag bijge- vierden de afge- van hoe het bedrijfsleven in de Noord-Nederlandse Elke dag iets in de steld en aangescherpt worden, uit alles blijkt dat we Emoties lopen maanden Energy Valley het hoofd koel houdt en bijdraagt krant over klimaatverandering. Dát het klimaat nooit klaar zijn met het vergaren van kennis. Dat hoogtij in de discussie over ‘foute’ en ‘goede’ bio- aan de energietransitie. verandert, daar is iedereen het wel over eens; maar geldt voor wetenschappers, maar ook voor politici, massa. Helaas betekende de emotionele betrok- in welk tempo dat gebeurt, daarover verschillen de beleidsmakers en niet in de laatste plaats voor alle kenheid ook dat de wereld werd onderverdeeld in Bij deze editie van Change Magazine vindt u het meningen. De laatste berichten zijn echter niet gun- Nederlanders, want effectief klimaatbeleid heeft een ‘goed’ en ‘fout’ en dat de nuance uit het debat leek boekje ‘Het bruist in Energy Valley’. Energy Val- stig. Het is niet ondenkbaar dat onze generatie nog breed draagvlak nodig. Dat stelt hoge eisen aan de te verdwijnen. Plotseling leken we bijvoorbeeld te ley is het energieknooppunt van Noord Nederland zal meemaken dat het noordpoolgebied in de zomer begrijpelijkheid van de informatie die de onderzoe- zijn vergeten dat biomassa in combinatie met ande- waarin de provincies Drenthe, Friesland, Gronin- helemaal ijsvrij is. Momenteel wordt bestudeerd kers over dit onderwerp naar voren brengen. Maar re duurzame energieopties een bijdrage moet leve- gen en de kop van Noord-Holland deelnemen. In welke gevolgen de snelle opwarming van de aarde ook aan het onderwijs, dat ervoor moet zorgen dat ren aan de lange weg die we hebben te gaan om de het boekje presenteren 25 private initiatieven in dit heeft voor het landijs op Groenland en Antarctica, mensen die informatie kunnen duiden. bitter noodzakelijke energietransitie te volbrengen. gebied hun bijdrage aan de energietransitie. Het en voor zeestromen en permafrost in Siberië. Ook Aan het begin staan van een transitiepad betekent werd overhandigd door de koepelorganisaties VNO- in Nederland maken we ons zorgen. Stijgt de wa- Als minister van Onderwijs, Cultuur en Weten- dat we ongebaande paden bewandelen en fouten NCW Noord en MKB Noord tijdens het bezoek van terspiegel? Hoe houden we ons land dan droog? We schap maak ik me sterk voor goed onderzoek en durven maken. In een wereld waar iets alleen minister Van der Hoeven op 23 juni - Energiek on- zijn nog maar nét begonnen met nadenken over de onderwijs. Een creatieve en kritische houding prik- ‘goed’ of ‘fout’ kan zijn is het schier onmogelijk om dernemen in Noord Nederland. Hopelijk inspireert eventuele geopolitieke gevolgen. Op nationaal en op kelt de nieuwsgierigheid en maakt het mogelijk om nieuwe paden te bewandelen en lessen te trekken het u ook om uw bijdrage te blijven leveren aan de Europees niveau wordt ook de verbinding met de de juiste keuzes te maken en op een verantwoorde uit de fouten die we maken. energietransitie. energievoorziening gelegd. Kunnen we klimaatver- manier met klimaatverandering om te gaan. Zo andering nog wel stoppen en hoe moet dat dan? Of kunnen we de uitdaging aannemen en ook interna- Een mooi voorbeeld van energietransitie is Sunoil is het misschien beter om ons aan te passen en hoe tionaal onze bijdrage leveren. Heel belangrijk, want Biodiesel. Dit bedrijf - de eerste biodieselfabriek in Max van den Berg kunnen we dat het beste doen? het klimaat kent geen grenzen. Het is onze morele Nederland - is ooit gestart op basis van grondstof- Voorzitter van de Raad van Toezicht plicht om voor dit probleem internationaal te den- fen zoals koolzaadolie en sojaolie. Het bedrijf reali- Stichting Energy Valley Dit nummer van Change Magazine heeft biomassa ken; bovendien komt dit op de lange termijn Neder- seerde zich dat dit pas de eerste stap was die nodig Commissaris van de Koningin als speciaal thema. Ook dat onderwerp roept veel land ten goede. Ik weet zeker dat we ons steentje zou zijn om te komen naar verdere verduurzaming in de provincie Groningen

vragen op. Helpt het de CO2-uitstoot te beperken? kunnen bijdragen. van biobrandstoffen en is er in geslaagd om over Leidt een grotere vraag vanuit industrielanden niet te schakelen naar het gebruik van restproducten tot voedseltekorten in de derde wereld? Is er geen Voor nu veel leesplezier en zoals frituurvet en dierlijke vetten als grondstof. betere manier om biobrandstoffen te maken, mis- een kritische houding toegewenst! Vanaf 2008 produceert Sunoil alleen nog biodiesel schien wel van het afval dat we allemaal in de GFT- van restmaterialen en is daarmee een zogenaamde container stoppen? Dr. Ronald H.A. Plasterk tweede generatie biodieselfabriek met een CO2 Minister van Onderwijs, reductie van ca. 75 procent. Een conventionele bio- Het duizelingwekkende tempo waarmee vragen op Cultuur en Wetenschap dieselfabriek reduceert ongeveer 35 procent CO2 ons af komen, het feit dat wetenschappelijke inzich- ten opzichte van fossiele diesel. Een goed voorbeeld

2 september 2008 Change Change september 2008 3 inhoud

2 Voorwoord 42 Lichtgewicht korrels met Dit nummer van Change Magazine is mede mogelijk Ronald Plasterk & Max van den Berg reuzenkracht gemaakt door: 8 Minister op criteriatournee ECN’s torrefactietechnologie Acceptatie, handhaving 45 Milena vergast biomassa en aanscherping van de Groen gas, gesloten mineralen- duurzaamheidcriteria kringloop, CO2 negatief 8 19 60 11 Markt 46 Wetenschap & Bedrijf 3 Minister op Bio-based Vijf vragen Cleancars, koolzaad van hamburgers, Groen gas Minister Van der Hoeven van je ruikt de kip uit de uitlaat 48 Kort criteria- economy Economische Zaken ziet volop 12 Creatief met technologie 49 Opinie: Jack van Ham Eén ding is volgens landbouw- kansen voor biomassa, “maar 50 Eigen Innovaties die biomassa duurzaam Biobrandstoffen, vloek of zegen voor tourmee minister Gerda Verburg glas- waakzaamheid is geboden”, zij “De enige manier om te weten maken ontwikkelingslanden? helder: “Over 20 jaar is er wil normen stellen “en certi- gebruik eerst! of de duurzaamheidscriteria mogelijk geen druppel aardolie ficering stimuleren”. Zij zet in Hoe kunnen kleine boeren in ont- 14 Langs de duurzaamheidslat 50 Eigen gebruik eerst! werken, is ze in praktijk bren- meer te vinden. We zijn dus op op de tweede generatie bio- wikkelingslanden profiteren van Roep om certificering en Jathropa biedt ontwikkelingslanden gen: doen”, zo heeft minister zoek naar alternatieven. En die brandstoffen en benadrukt dat de grotere vraag naar biobrand- Jacqueline Cramer voor ogen. denken we gevonden te heb- aanscherping van criteria hoop biomassa uitstekend geschikt stoffen, zowel voor lokaal gebruik Inmiddels lopen proefprojec- ben in de bio-based economy: 19 Opinie: minister Gerda Verburg 54 Wetenschap & Bedrijf 4 is voor productontwikkeling als voor de export? Pag 49: Jack ten in Indonesië en Mozam- producten en energie uit plan- “de NS heeft een treindeur ge- van Ham van ICCO heeft er een Biomassa heeft de toekomst Transportbrandstoffen bique. ten en dierlijke restproducten maakt van vlas en hennep.” duidelijke mening over. 20 Bouwen met kokos 56 Stroom van eigen bodem zijn.” Biobased-economy in opmars Europese doelen in gemeenten en PCCC 22 Nieuwe energie voor het klimaat provincies Platform Communication on Climate Change 30 Transitie naar duurzame energie- 58 Klimaat voor ruimte, marktplaats huishouding noodzakelijk voor klimaatkennis TomTom voor 26 Opinie: Uwe Jurgensen 60 Vijf vragen aan Maria van der biomassa Biodiesel als coproduct van de Hoeven Wat is de juiste route bij de voedingsindustrie ‘Treindeur van hennep weegt slechts inzet van biomassa, van ver- 28 Wetenschap & Bedrijf 1 40 kilo’ zamelen en transporteren tot Groene stroom en warmte 62 Markt biomassa raakt oververhit het omzetten in ener- gie. Experts aan het 30 Tomtom voor biomassa EU doelen op korte termijn niet te woord. Duurzame logistiek halen 33 Essay: Jan Willem Erisman 66 (Advertorial) Vet duurzaam Kunstmest is pure noodzaak Lammerink Installatiegroep 34 Amsterdams vuilnis wordt groene 68 HVC, regisseer de keten van stroom afval 45 AEB haalt meerwaarde uit afval 72 Food versus fuel 18 Wetenschap 36 Rijden op rioolgas, stoken op Vier meningen van deskundigen Milena vergast & bedrijf slibkool 74 Kort Hoogheemraadschap zuiveraar en biomassa In vier korte dossiers laten vertegenwoor- De Milena vergassingsinstallatie digers uit wetenschap en bedrijfsleven energieleverancier van ECN zet biomassa om in groen hun licht schijnen op de thema’s 40 Wetenschap & Bedrijf 2 gas, de vrijkomende CO2 wordt af- groene chemie, groene stroom en Groene chemie gevangen. Op 4 september opende warmte, groen gas en transport- milieuminister Cramer de instal- brandstoffen. fotografie omslag: latie. Dolph Cantrijn

4 september 2008 Change Change september 2008 5 colofon redactioneel

Change Magazine wordt thematisch samen­ gesteld en verschijnt drie tot zes keer per jaar Deltadiesel Hoofdredactie Baud Schoenmaeckers

Redactie Bas Eickhout (PvdR (voorheen: MNP)) Op 3 september heeft de Deltacommissie stijgt), wordt geadviseerd méér dan flink Jan Willem Erisman (ECN), Andre Faaij (UU), het kabinet haar advies aangeboden over op te spuiten: een kilometer erbij. Theo van Herwijnen (ETC), Peter Kuikman (WUR) hoe Nederland ook de volgende eeuw nog Laten we bescheiden beginnen want om de Florrie de Pater (KvR), Annemarie van der Rest steeds prettig bewoonbaar is, veilig tegen Nederlandse stranden 100 meter breder (Shell) overstromingen, van voldoende zoet water te maken, zijn vele miljoenen kubieke me- voorzien, duurzaam en klimaatbestendig. ters zand nodig. En hebben suppletiesche- Aan dit nummer werkten mee Bas Barkman, Max van den Berg, Rene Didde, Jan Willem De commissie komt met twaalf aanbeve- pen en zandspuiters vele honderden mil- Erisman, Eric Fokke, Uwe Jurgensen, Jack van lingen die samen het Deltaprogramma joenen liters brandstof nodig. Die grote Ham, Jaap Kiel, Antoinette Kleinhaarhuis, Wilfried vormen. Uitvoering ervan zorgt ervoor hoeveelheden roet, CO2 en andere gassen Kocken, Martijn van Rijnsoever, Gerda Verburg, dat ook onze achterachterkleinkinderen uitstoten. Niet echt duurzaam. Misschien Theo Voskuilen, Kees aan de Wiel, Han van de hier prettig leven. Ik heb de commissie dat er iets mogelijk is in de aanbesteding Wiel, Tseard Zoethout, communicatief ondersteund. van deze megaklus: Eindredactie Jaap Stam, Baud Schoenmaeckers De commissie heeft een Deltafonds voor- … voor toekenning van de opdracht, dient Vormgeving Jacqueline Elich, Coen Mulder, gesteld om uitvoering van het Deltapro- Deltadiesel te worden gebruikt. Deltadie- Monique Willemse gramma financieel zeker te stellen. Zij sel is de verzamelnaam van een mengsel Lithografie Nederloff Heemstede raadt aan de premier tot voorzitter te be- waarin meer dan 60 procent duurzaam noemen van een hoofdverantwoordelijke geproduceerde brandstof zit van eerste, Druk Hollandia Printing ministeriële stuurgroep, een Deltaregis- tweede en derde generatie biomassa die

Redactieadres seur aan te stellen die de regie voert over weinig tot geen CO2 uitstoot (zowel in de Synergos Communicatie het programma en de bewindspersoon productie, transport als het gebruik), niet Postbus 5171 van Verkeer en Waterstaat politiek ver- concurreert met voedsel en van a tot z kan 2000 CD Haarlem antwoordelijk te laten blijven. En alles worden gecontroleerd. Voortschrijdende [email protected] wordt wettelijk en juridisch verankerd inzichten volgend, zal na 2030…. www.changemagazine.nl in een nieuwe Deltawet. Ik zag hier wel Een fantasievolle suggestie? Technisch een rol voor Koning Willem Alexander ongetwijfeld (binnenkort) haalbaar en Dit nummer is gedrukt op Go Matt, FSC Gecertificeerd papier. I omdat hij boven de partijen en politiek passend in de transitie naar een CO2 neu- staat, maar dit blijkt staatsrechtelijk niet trale economie. Een suggestie ook die past Comité van aanbeveling te kunnen – schoenmaker, houd je bij je in dit nummer van Change Magazine over Prof. Dr. Frans Berkhout (Directeur Instituut voor leest. biomassa. Een onderwerp dat wordt ge- Milieuvraagstukken, VU) Uitvoering van het Deltaprogramma domineerd door de discussie food versus Dr. Toon Bullens (Voorzitter Federatie van houdt Nederland dúúrzaam veilig en pret- fuel; geen maïs verbouwen om er diesel Onderlinge Verzekeringsmaatschappijen) tig woonbaar. Duurzaamheid kan op veel van te maken – terecht, maar er kan veel Drs. Daan Dijk (Adjunct-directeur Duurzaamheid, manieren worden ingevuld. Kijk naar de meer met biomassa. Een oplossing voor Rabobank Nederland) eerste aanbeveling van de Deltacommis- dit dilemma is er (nog) niet. Terwijl alle Ir. Jan Willem Erisman (unitmanager Biomassa, sie. Deze gaat over veiligheid langs kust partijen het erover eens zijn: biomassa is Kolen & Milieuonderzoek, ECN) Johan van de Gronden (algemeen directeur en rivieren. Willen we de kust veilig hou- groen goud, zowel voor energie als voor Wereld Natuur Fonds) den, moeten we flink doorgaan met zand- producten. Hayo Haanstra (coördinator Klimaatbeleid, suppletie – het strand breder maken door Ministerie LNV) zand op te spuiten. En als het voor de vei- Deze biomassaspecial is niet uitputtend, Prof. Dr. Pim Martens (Directeur ICIS-Universiteit ligheid moet (omdat de zeespiegel sneller maar ik hoop dat we een goed beeld geven Maastricht) van de vele mogelijkheden. En dat we een Drs. Joop Oude Lohuis (teamleider Klimaat en bijdrage leveren aan het uit de impasse Mondiale Duurzaamheid, MNP) halen van de discussie die biomassa in Prof. Dr. Pavel Kabat (Wetenschappelijk Directeur een negatief daglicht stelt. Misschien dat onderzoekprogramma Klimaat voor Ruimte) Deltadiesel kan helpen als symbool: de Ir. Annemarie van der Rest (Manager Health, Safety and Environmental Affairs, Shell Nederland) duurzame biobrandstof die Nederland Mr. Sandra Korthuis (lid Directieraad, VNG) duurzaam veilig maakt. Prof. Dr. Ir. Pier Vellinga (Voorzitter onderzoek­programma Kennis voor Klimaat) Baud Schoenmaeckers Prof. Dr. André van der Zande (Secretaris- Hoofdredacteur

Generaal, Ministerie LNV) G aart F oto : P ieter van [email protected]

6 september 2008 Change Change september 2008 7 Minister

acqueline Cramer zal de geschiedenis ingaan Het Milieu Natuur Planbureau (MNP) heeft de crite- als de minister van de duurzaamheidcriteria. ria naast de EU-doelstelling gelegd. Deze stelt dat de op JZe had zes criteria opgesteld voor zij toetrad tot transportsector 10 procent van haar energieconsump- het kabinet, en heeft die vanaf dag één als milieumi- tie in 2020 moet halen uit hernieuwbare alternatieven. nister uitgevent. Met succes. Binnen een jaar heeft de Bij de huidige technische mogelijkheden betekent dit Europese Commissie de drie belangrijkste overgeno- biobrandstoffen. Brussel stelt er duurzaamheideisen men. “Toen ik begin 2007 als minister begon werd in aan – zoals vermindering van de uitstoot van broei- Brussel niet gesproken over criteria. Europa wilde wel kasgassen met 35 procent, en een verbod op aantas- criteria- full swing aan de gang met biobrandstoffen, tot 10% ting van de biodiversiteit. Het MNP concludeert dat bijmengen, maar het woord duurzaamheid viel niet. de doelstelling alleen kan worden gehaald door ook Ik heb de criteria direct tijdens de Milieuraad aan de buiten de EU biobrandstoffen te produceren – wat orde gesteld.” extra landbouwgrond vergt . De huidige productie van voedsel dreigt nu al te worden verdrongen (zie het De criteria moesten gemeengoed worden, internati- begin maart verschenen rapport Local and global con- tournee onaal geaccepteerd en ondersteund. Cramer reisde sequences of the EU renewable directive for biofuels). hiertoe af naar Parijs, Bali, New York. Zij hield daar ses- De vraag is of deze omschakeling zonder extra broei- sies met vertegenwoordigers uit Mexico, Zuid-Amerika kasgasemissies kan en zonder biodiversiteitverlies. Het en Azië. “Ik heb er zo’n punt van gemaakt omdat je als MNP vraagt zich af of de doelen gehandhaafd moeten Milieuminister Cramer is promotor individueel land wel een moratorium kunt afkondi- blijven. gen op biobrandstoffen, maar de wereld gaat keihard van de naar haar vernoemde duur­ door. De VS hebben hun pijlen gericht op Brazilië om Cramer: “We weten nog niet of er onvoldoende areaal grote biofuel deals te sluiten. Daarin komt het woord is voor biobrandstoffen. Dus het causale verband met zaamheidcriteria. De bio-energie dis­ duurzaam niet voor, laat staan dat de productie van de verdringing wil ik nu nog niet leggen – uiteraard heeft brandstoffen dat is. We moeten internationaal aan de het wel mijn volle aandacht. Ik weet dat het behalen cussie spitst zich toe op de vraag of weg timmeren, liefst in Europees verband om die cri- van de EU-doelstellingen niet makkelijk zal zijn, maar teria van de grond te krijgen.” In Colombia wordt in- nu al bijstellen is niet goed. We hebben in 2010 een de voedselproductie in gevaar komt middels gesproken over de Cramer-Criteria en Malei- ijkmoment. Als we onvoldoende opschieten, bepalen sië staat op scherp, “ervoor beducht dat wij in Neder- we dan of we met andere initiatieven meer kunnen als gewassen worden verbouwd om land ‘njet’ gaan verkopen en daarmee een trend zetten bereiken.” die voor hen de weg afsnijdt grootscheeps te kunnen er brandstof van te maken; moet het exporteren”. De collega’s van Ontwikkelingssamenwer- De minister wordt bijgevallen door een eind maart king, Landbouw en Economische zaken steunen haar verschenen studie van het Intelligent Energy Europe verdringingscriterium worden aan­ en/of vergezellen Cramer tijdens haar missies. programma van de EU waarvan Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) de trekker is. ´De doelstel- gescherpt? “De enige manier om te De noodzaak is duidelijk. Maar nu de uitvoering. ling kan gehaald worden met behulp van conventione- Neem het criterium verdringing van voedingsgewas­ le grondstoffen en huidige technologie, zonder ingrij- weten of de criteria werken en een sen. pende veranderingen in gebruik van landbouwgrond Cramer: “Concurrentie met voedsel is een lastige. Wij en gevolgen voor het milieu’, stelt het rapport van het duurzaamheidgarantie kunnen bie­ hebben vastgesteld dat je verdringingseffecten op het REFUEL-project. Goed nieuws voor de EU-doelstel- niveau van een individuele plantage niet kunt mo- ling. Wat betreft de reductie van broeikasgassen en het den, is ze in praktijk brengen: doen. nitoren. We moeten ‘macro monitoren’ - per regio of verhogen van energievoorzieningszekerheid zullen de land, en wereldwijd. Dan kunnen we verandering in kaarten echter gezet moeten worden op ‘geavanceerde Dan weten we of en zo ja, hoe we ze landgebruik en in biodiversiteit in de gaten houden. tweede generatie biobrandstoffen’. De introductie De noodzaak van de macromonitor is door Brussel be- hiervan vereist onder andere een gunstig en stabiel moeten aanscherpen. Inmiddels lopen vestigd. Dat stimuleert mij door te gaan. In combinatie investeringsklimaat. met de vijf andere criteria die wel gericht zijn op de proefprojecten in Indonesië en Mo­ individuele productievelden, kunnen we met macro Cramer: “De Tweede Kamer heeft over De Stimule- monitoring concurrentie met voedsel vaststellen en ringsregeling Duurzame Energieproductie (SDE) aan zambique”, zegt de minister. op basis daarvan actie ondernemen.” Actie betekent mijn collega Maria van der Hoeven (Economische uiteindelijk weigeren de brandstof af te nemen als niet Zaken) vragen gesteld. Onlangs is een motie aange-

Door Baud Schoenmaeckers A renda O omen aan de criteria wordt voldaan. nomen waarin een verhoging van de vergoeding is

8 september 2008 Change Change september 2008 9 markt

Onze strategie gaat verder dan de EU-doelstelling halen – Cleancars Haarlem we willen verdere klimaatverandering bestrijden In Friesland rijden 27 bussen van Connexxion koploper sinds kort op 100% biodiesel. Connexxion laat De 85 streekver- haar busvloot in Haarlem/IJmond al op aardgas voerbussen in rijden en in Delft heeft de onderneming een Haarlem rijden proef gedaan met synthetische diesel (GTL). Ver- sinds 2005 op voorgesteld voor de verbranding van vaste biomassa grote producties van biomassa voor biobrandstoffen der hebben busfabrikant Van Hool en Connexxi- aardgas. Sinds en van co-vergisting van mest – laatste zou van 12 naar want dat levert geld op. on samen de hybride waterstofbus ontwikkeld die tijd is de 17,9 eurocent per kWh moeten gaan.” Ook wordt geke- Cramer: “Wij gaan ervan uit dat Europa geen biomassa die binnenkort in Zuid-Holland gaat proefrijden. luchtkwaliteit ken naar mogelijkheden meer geld in de SDE regeling gaat gebruiken als niet aan de criteria wordt voldaan. Connexxion zet sterk in op alternatieve energie: daar op sommige te stoppen. Daarnaast willen wij binnen de huidige criteria andere “Hoewel wij de bezwaren tegen de eerste genera- plaatsen met een laten opnemen die moeten voorkomen dat een land tie biodiesel kennen en ook onderschrijven is het kwart verbeterd. De minister weet dat de bedragen van bio-ethanol aan economisch ontwricht raakt. Essentieel – maar nu niet met het oog op toekomstige vormen van biodiesel Ook zijn aardgas- de pomp in Nederland ruim twee keer zo hoog zijn opgenomen.” goed om daar nu ervaring mee op te doen.” bussen 30 tot 50 (1,91 euro) als in Duitsland - 0,90 eurocent. “Staatse- Busmaatschappij Arriva laat vanaf volgend jaar procent stiller dan cretaris De Jager van Financiën en ik zijn hierover in Hoe moeten we handhaven? bussen in Dordrecht rijden op biogas. Het gas vergelijkbare die- gesprek. Dit past in het bredere kader van een nieuwe Cramer: “Kijk, deze hele ontwikkeling in relatie tot wordt geproduceerd uit zuiveringsslib. Volgens selbussen. fiscale vergroeningsronde. We willen de markt stimule- ontwikkelingslanden hebben we niet aan een touwtje. de provincie Zuid-Holland kan door de overscha- ren maar hij moet niet overgestimuleerd worden. Dan Wij kunnen de wereld niet naar onze hand zetten. Wel keling op biogas de vervuiling door fijnstof en Je ruikt de kip lopen we het gevaar dat we de beschikbare financiële kunnen we laten zien hoe wij vanuit onze principes stikstofdioxide met 20 procent afnemen. De in- middelen in brandstof stoppen. Vergeet ook niet dat willen handelen. Dat is de enige koers waarop we stallatie die uit het zuiveringsslib biogas maakt, uit de uitlaat we het hier over enorme bedragen hebben, en niet kunnen varen. Niet de beren op de weg zien ‘oh als er staat in Dordrecht zelf. Bij Polskamp Meat Industries Vlees- over een miljoentje. Binnenkort zal er meer duidelijk- eenmaal markt is, grijpen de grote jongens hem en legt verwerkende industrie in Ermelo heeft heid over zijn.” de rest het loodje’. Wij moeten manieren zien te vinden Meer informatie: een vrachtwagen een jaar proef gereden om die lokale boeren mee te nemen in het proces. Die Manon Denessen, 035-6251600, op het restproduct kipvet. Volgens G. De strategie van de milieuminister gaat verder dan boodschap krijgen we van de grote biobrandstoffen- [email protected] of van de Craats, een uit de hand gelopen www.connexxion.com het behalen van de 10 procent doelstelling van de EU. producent Brazilië. “ hobby: “Er zit te veel vocht in het vet. Dat “Ik spreek namens het hele kabinet: wij gaan voor het Op kleine schaal zijn de mogelijkheden legio. Olie uit levert bij kou teveel problemen aan de uiteindelijke doel: bestrijding van verdere klimaatver- jatropha levert geen problemen op, maar onzeker zijn motor. Aan brandstofkosten bespaarden andering. Zorgen dat de temperatuur niet meer stijgt de effecten bij grootschalige productie. Er worden we ongeveer 30 cent per liter, maar de dan twee graden Celsius. Daarvoor hebben we een proeven gedaan in Tanzania om de jatrophanoot die bedrijfszekerheid was te klein, we zijn heel pakket maatregelen – voor Nederland. Daar richt groeit in heggen op minder vruchtbare (dus geen land- ermee gestopt.” De raffinage van de kip- het kabinet zich als eerste op.” bouw)grond rendabel te maken. Koolzaad voor hamburgers vetbrandstof vond in eigen beheer plaats McDonald’s Nederland heeft vijf Maar net zo belangrijk als de kosten door middel van centrifuge. Cramer doelt op het werkprogramma ‘Nieuwe energie Volumes, daar ligt het knelpunt. “Een Nederlands vrachtwagens rijden op Puur Plant- is voor ons het duurzaamheidaspect, voor het klimaat’ van het project ‘Schoon en zuinig’. gewas als koolzaad zet in dit verband niet veel zoden aardige Olie (ppo). Vorig jaar hebben daarom blijven we zoeken naar al- Meer informatie: Dit programma beschrijft de manier waarop Neder- aan de dijk omdat het areaal waarop het groeit te klein de trucks 721.000 kilometer afge- ternatieven. Het zou natuurlijk mooi G. van de Craats, land in 2020 één van de efficiëntste en schoonste is. Olie uit koolzaad is van de eerste generatie. Daar legd met een gemiddeld verbruik van zijn als het technisch mogelijk wordt 0341-56 70 70 energievoorzieningen van Europa zal hebben. “We moeten we nu mee werken en ervoor zorgen dat ze 1:2,79 per vrachtwagen. Daarvoor om de vrachtwagens te laten rijden www.polskamp.nl hebben ambitieuze doelen – en daarvoor halen we al- duurzaam zijn en aan alle criteria voldoen. We zullen is 169.000 liter zuiver plantaardige op de afgewerkte frituurolie uit de

les uit de kast: geothermie, wind- en zonne-energie, naar de tweede en volgende generaties biobrandstof- brandstof getankt. “Ppo is CO2-neu- restaurants.” ander gebruik van warmte. En duurzaam geprodu- fen toe moeten, maar nu zijn daar nog geen volumes traal; er is 70% CO2-emissie reductie ceerde biomassa.” Cramer heeft hiertoe met haar col- mee te halen.” bereikt ten opzichte van gewone die- Meer informatie: Dirk van den Boogaard, lega’s Koenders (OS), Van der Hoeven (EZ) en Verburg selolie”, zegt woordvoerder Dirk van 020-5642695 (LNV) afgesproken de criteria te testen in een aantal Biomassa is een onderwerp dat wetenschappelijke Den Boogaard. “Alleen bij het starten [email protected] landen. “Mozambique en Indonesië zijn de eerste twee discussie uitlokt, dat aan energie raakt, transities, gebruikt de motor nog diesel.” De waarmee we zijn overeengekomen te testen. We kijken landbouw, klimaat en biodiversiteit. Het onderwerp ppo wordt geleverd door Solar Oil naar aansluiting bij de locale economie, naar samen- beïnvloedt diverse beleidsterreinen en zorgt voor een Systems in Friesland. Afhankelijk werking van kleine boeren in collectieven, naar de ge- verhit maatschappelijk en politiek debat. Het raakt van de aanvoer is dat koolzaad of een schiedenis van het landgebruik, naar de macht van de aan vraagstukken van ver uit elkaar liggende niveaus; andere biobron. Van Den Boogaard: grote boeren die de kleine wegjagen. We moeten kijken armoede en honger versus het vullen van de benzi- “We zijn nog niet zover dat we dit naar mogelijkheden voor grotere productie binnen de netank, biodiversiteit en klimaatverandering versus project uitbreiden tot het hele wa- duurzaamheidcriteria.” economische groei. Of de ingeslagen weg, om via een genpark. De ontwikkeling van deze biobased economy te komen tot een CO2 neutrale eco- duurzame brandstof variant is nog Waarmee we een heikel punt raken in de discussie: nomie de juiste is, zal moeten blijken. te onzeker. Vorig jaar was de ppo 10 marktwerking. Grote landeigenaren zijn gebaat bij cent goedkoper dan de gewone die- sel, dit jaar een dubbeltje duurder.

10 september 2008 Change Change september 2008 11 CO2

bio-diesel / pellets oe staat het met de technologie om energie H2O warmte tot eindproducten te komen? Wel- opwerken Hke technologie is beschikbaar en welke is nog in ontwikkeling? Hoe draagt verbranden elektriciteit technologie bij aan de duurzaamheid van “Groen gas” Creatief biomassa - zoals energie-efficiency, de vergisten (SNG) broeikasgasbalans en de mogelijkheden bio-ethanol tot CO2 afvang? Voorbeelden van beschik- fermentatie bare en bewezen technologie zijn het verbranden van biomassa (zoals reststro- vergassen groene diesel

men, afval en houtpellets), het vergisten meststof as met tech­ van mest voor elektriciteit en warmte en chemicaliën het persen van bio-olie uit koolzaad. Deze technieken worden vaak lokaal toege- past en hebben een beperkt energetisch rendement. Bij de productie van trans- (commodity fuel). leveren dat aan strenge eisen voldoet. Om nologie portbrandstoffen is de netto CO2-reductie Meestook is de meest simpele vorm: die reden is gasreiniging, zoals teer-, zwa- meestal beperkt. biomassa wordt meegevoerd met de tot vel-, chloor- en ammoniakverwijdering, de gruis vermalen kolen naar de ketel van achilleshiel van deze voor de toekomst zo De wereldwijde vraag naar energie neemt toe, de voorraad Inzet van reststromen een kolencentrale voor de productie van belangrijke technologie. Bij vergassing kan, De meeste nieuwe technologieën zijn elektriciteit en warmte. Hierbij vervangt net als bij de productie van SNG, zuivere fossiele brandstoffen neemt af en de roep de uitstoot van gericht op verhoging van het rendement de biomassa dus een deel van de kolen en CO2 geproduceerd worden die kan worden van biomassa en op verlaging van de CO2- kan het evenredige deel van de calorische opgeslagen, wat extra CO2 winst oplevert. broeikasgassen terug te dringen, wordt luider. De hieruit voort­ uitstoot en milieubelasting. Bovendien ligt waarde van de biomassa-inzet als duurza- vaak de nadruk op inzet van reststromen me energie worden gerekend. Vooralsnog Bio-chemische omzetting van biomassa vloeiende problemen vragen om duurzame energieoplossingen. en lignocellulose biomassa (hout, stro, is men bij de elektriciteitscentrales voor- wordt op grote schaal toegepast. Bekend e.d.), die beter scoren op duurzaamheid en zichtig met het toelaten van veel meestook is de fermentatie van suikers tot ethanol. Biomassa kan zo’n oplossing zijn, mits duurzaam geproduceerd het vermijden van competitie met voedsel. omdat er (zij het beperkt) rendementsver- Maar er is meer mogelijk door de inzet van In geval van transportbrandstoffen spreekt lies is, er kwaliteitseisen aan de as worden enzymen, de zogenaamde hydrogenering en niet concurrerend met voedsel. In de maatschappelijke men dan van tweede generatie biomassa- gesteld en de eigenschappen van de bio- of katalytische omzetting. Hiermee zijn brandstoffen. Hieronder een aantal nieuwe massa nog niet zodanig zijn dat zij zonder ook andere plantedelen dan de suikers om discussiestorm over biomassa ontbreekt vaak de technologie. technologieopties. problemen kan worden meegevoerd. Bij- te zetten in ethanol of andere brandstof- stook is een meer geavanceerde vorm die fen. Door andere plantedelen te gebruiken Deskundigen van ECN schetsen de mogelijkheden hierin. Voor toepassing van biomassa op grote ook in gascentrales kan worden toegepast. kan het rendement omhoog, de kosten van schaal is het noodzakelijk deze eerst op Hierbij wordt biomassa in een aparte ver- biobrandstoffen omlaag en kan competitie

Door Jan Willem Erisman en Jaap Kiel te werken. Dit kan door pyrolyse, waarbij gasser in een brandbaar gas omgezet (een met voedselproductie worden vermeden. uit olie transportbrandstof kan worden mengsel van koolmonoxide en waterstof). gemaakt of de biomassa direct kan worden Dit gas wordt daarna in de kolen- of gas- Bioraffinage is de meest intelligente vorm vergast of verstookt. Een alternatief is tor- centrale geblazen en verbrand. om biomassa geschikt te maken. In de refactie, een warmtebehandelingstechniek toekomst zullen hierdoor meer producten waarbij de biomassa wordt verhit tot 200- Groen gas beschikbaar komen voor de chemie en de 300ºC. De biomassa verbrost, verliest zijn Vergassing van biomassa levert een gas transportsector, en voor energietoepas- vocht en wordt waterafstotend gemaakt. (productgas of synthesegas) dat direct in singen. Het principe is dat de plantedelen Niet-homogene stromen krijgen zo homo- een turbine, gasmotor of brandstofcel in die niet geschikt zijn voor voedsel worden gene eigenschappen. Bovendien krijgt het elektriciteit kan worden omgezet. Op de ‘ontketend’. Hierbij worden stoffen gepro- materiaal dezelfde maaleigenschappen als lange termijn kunnen uit dit gas groene duceerd die voor de chemische industrie kolen en neemt het geen water meer op. brandstoffen worden geproduceerd. Met van belang zijn. Het restmateriaal kan wor- Door er vervolgens pellets van te maken behulp van een katalytisch proces kan den omgezet in biobrandstof en voor de wordt een hoge energiedichtheid verkre- diesel (Fischer-Tropsch) of synthetisch productie van energie en warmte dienen. gen. Torrefactie is energie-efficiënter dan aardgas (SNG of groen gas) gemaakt wor- pyrolyse omdat de energie-inhoud van den. Deze brandstoffen kunnen worden Meer informatie: vrijkomende bijproducten beter overeen gemengd met de conventionele soorten. Dr. Ir. Jan Willem Erisman komt met de warmtevraag van het proces. Belangrijk voordeel in de distributie: hier- 0224 - 56 4155 [email protected] Beide technieken geven de mogelijkheid voor is een goede infrastructuur aanwezig. om wereldwijd allerlei reststromen en niet Motoren, turbines en katalytische proces- Dr. Ing. Jaap Kiel voedselgewassen op te werken tot een sen zijn zeer gevoelig voor de kwaliteit 0224 - 56 4590 eenvoudig te transporteren energiedichte van de brandstof – gas in dit geval. Het [email protected] brandstof met bekende eigenschappen vergassingsproces moet dan ook een gas

12 september 2008 Change Change september 2008 13 Door Tseard Zoethout en Bas Barkman beeld Luiz C. Marigo

Luchtopname Alagoas State, Brazil, waar suikerriet plan- tages het Atlantisch regen- woud verdringt

Roep om certificering en aanscherping van criteria Langs de duurzaamheidslat

14 september 2008 Change Change september 2008 15 Langs de duurzaamheidslat

Zes criteria gonnen is – dan kan er in totaal meer 1. Broeikasgasbalans 100 ExaJoule energie te genereren, De EU wil dat in 2020 10 procent van geproduceerd worden op dezelfde 2. Concurrentie met een vijfde van het huidige mondiale grond, kan een boer naast voedsel ook voedsel, lokale energieverbruik. (ExaJoule = 10 18 energie produceren en kan hij wat energievoorziening, Joule). alle transportbrandstoffen van organische meer verdienen en dus investeren.” medicijnen en Klimaatnadeel bouwmaterialen oorsprong is. De verhitte discussie over Miljoenen hectares Sjaak Conijn, wetenschappelijk Het mooiste voorbeeld van gebruik 3. Biodiversiteit onderzoeker agrosystemen aan Wa- van marginale gronden ziet Faaij in 4. Welvaart geningen Universiteit en Research verdringing van voedselgewassen door palmolie uit Indonesië, juist de plant 5. Welzijn Centrum (WUR), ziet het minder én de regio die nu zoveel discussie 6. Milieu rooskleurig in. “Natuurlijk heeft over duurzaamheid in energieteelt Faaij gelijk dat er voorbeelden zijn energieteelt geeft de noodzaak aan van hebben veroorzaakt. “Dat kappen die een positieve bijdrage leveren van regenwouden een drama is, staat aan de CO2-balans. Helaas zijn er certificering en aangescherpte criteria. buiten kijf. Maar op de marginale graslanden kan echter ook voorbeelden te noemen die een negatief een hoge opbrengst met palmolie worden behaald. milieueffect hebben. Deze negatieve effecten worden Palm is niet veeleisend en legt een wortelstelsel in de onvoldoende door de Cramer-criteria of door de EU egin 2007 bracht de Commissie Cramer het chemie en biobrandstoffen. En zet de reststromen bodem aan dat veel meer koolstof kan vastleggen dan ondervangen. Voor de meeste grote ondernemin- rapport ‘Duurzame productie van biomassa’ tenslotte in voor vergisting of bemesting van de grond. grasland. Slechts weinigen weten dat de oppervlakte gen is het erg verleidelijk, want lucratiever, om juist Buit. Daarin werden zes thema’s verwoord waar- Het is mogelijk daarvoor een generiek systeem te ont- aan grasland in Indonesië een veelvoud is van het be- de goede landbouwgronden te gebruiken. Daarom aan biomassa moet voldoen wil ze het predikaat ‘duur- werpen. Met hout, soja en palmolie hebben we al laten dreigde regenwoud.” staan de doelstellingen van de EU op gespannen voet zaam’ krijgen (zie kader). Begin maart heeft het Milieu zien dat certificering kan. Voor hout is er FSC en voor met duurzaamheid. Met alleen een CO2-emissie- Natuur Planbureau ‘Local and global consequences palmolie is er de RSPO, en dat kan uitgebreid worden Volgens schattingen van de Wereld Voedsel Organi- balans neem je afwentelingseffecten niet adequaat of the EU renewable directive for biofuels criteria’ ge- naar andere stromen.” satie (FAO) is er wereldwijd 1 miljard hectare margi- mee. De balans is meer een toetsingsinstrument voor presenteerd aan het Europese Parlement. Op 14 maart André Faaij, universitair hoofddocent aan de Univer- nale grond. Een enorm potentieel, al is een fors deel subsidies dan een garantie voor efficiënt gebruik van presenteerde Energieonderzoek Centrum Nederland siteit van Utrecht (UvU) en deskundige op gebied van daarvan niet dusdanig te verbeteren dat het geschikt land, water en voedingsstoffen.” de ‘Biobrandstoffen Road Map’. Het criterium concur- energiesystemen en CO2-scenario analyse, reageert is voor landbouw. Volgens Faaij is ongeveer 500 Conijn heeft een ander voorstel. “In plaats van rentie met de voedselvoorziening heeft de huidige dis- vermoeid wanneer hij over de ‘Science’-publicatie miljoen hectare te gebruiken voor biomassa: tussen vooraf een percentage voor biobrandstoffen af te cussie over het duurzame gehalte in biomassastromen hoort. “Dit was al jaren bekend”, licht hij toe. “Wat ik de 2 en 10 ton per hectare, afhankelijk van omstan- spreken, kan je beter beginnen met het stimuleren op scherp gezet. hen kwalijk neem, is dat ze productieverhoging niet op digheden als de bodemsoort en de regenval. Faaij van duurzame productieverhoging per hectare. Het de marginale, slechte en beschadigde gronden in hun verwacht een opbrengst op deze gronden van 2 tot 10 onderzoek dat WUR heeft uitgevoerd naar duur- Amerikaanse onderzoeksteams die in februari in de onderzoek hebben meegenomen.” ton biomassa per jaar, wat ongeveer 19 GigaJoule (GJ) zame landbouwsystemen, wordt te weinig gebruikt online editie van ‘Science’ publiceerden, stelden vast per ton oplevert, dus circa 40- 200 GJ per hectare. bij energievraagstukken. Voor de tweede generatie dat teelt van energiegewassen juist tot versterking van Volgens Faaij heeft energieteelt voor biobrandstoffen “Tien ton is redelijk veel, maar is mogelijk, bijvoor- biobrandstoffen moet je goed weten hoeveel je van het broeikaseffect leidt. Zij berekenden de hoeveelheid wel degelijk positieve CO2-effecten. beeld als zoutminnende plantensoorten worden ver- het land haalt, anders gaat dat ten koste van de bo- CO2 die vrijkomt als natuurgebieden (zoals bossen, “In Brazilië worden graslanden tegenwoordig zo be- bouwd op verzilte bodems. Bij twee tot vijf ton moet demvruchtbaarheid. Neem de koffieschillen die als savannes en graslanden) worden ontgonnen voor de heerd dat er minder vee per oppervlakte graast zodat je denken aan bosbouwachtige producten en oogst compost kunnen worden gebruikt. Is het duurzaam teelt van voedingsgewassen vanwege de toepassing de vrijkomende grond voor suikerrietteelt gebruikt met lange tussenpozen.” Faaij denkt dat er voldoen- om dat naar de EU te brengen voor onze duurzame voor energieteelt. Beide studies concludeerden dat de kan worden. Dergelijke energieteelt gaat dus niet ten de biomassa kan worden geproduceerd om 50 tot energie”, vraagt Conijn zich af. productie geen vermindering oplevert, maar juist voor koste van de voedselvoorziening”. Volgens Faaij ligt de verhoging van de CO2-uitstoot zorgt, tot tientallen ma- duurzame sleutel bij het beprijzen van eens waarde- Gold Standard WNF basis? len de jaarlijkse CO2-besparing wanneer graslanden, loze stromen. Zambia kan met simpele middelen de tropische wouden of savannes worden omgezet in landbouwproductie verdubbelen - bijvoorbeeld door Kan de Gold Standard van het WNF -een se gebaseerd. Waar we nu op moeten letten, dat met name het Verenigd Koninkrijk de

plantages voor biobrandstoffen. agro-forestry (landbouw in bossen). En in India is de cruciale uitbreiding op de FSC norme- is de CO2-winst van biomassa uit houtach- kwaliteit van de normering voorop stelt. teelt van bomen op verzilte bodems succesvol. ring- een uitgangspunt voor certificering tige gewassen (zoals populier) ten opzichte Daar kan je van leren. We willen dat de EU Duurzame sleutel vormen? Volgens Donald Pols, campagne- van olie. En vooral: voorkomen dat we een invloed blijft hebben op de mondiale ont- Iedereen is het erover eens dat, wil je biomassa voor Hij stelt dat landbouw en veeteelt efficiënter kunnen. leider energie en klimaat, wel. “Maar dat prachtig project optuigen en vervolgens wikkeling van biomassa. Een gelijktijdige energie (of voedsel) aanwenden zonder de CO2-balans Faaij: “In grote delen van de wereld dijt de landbouw voorzie ik niet op grote schaal. Twee van de zien dat bosbeheerders tien, twintig kilo- ontwikkeling van certificering én subsidi- te verstoren, je de natuurlijke vegetatie nauwelijks uit. De efficiency is laag en het grondverbruik hoog. zeventig projecten van de Gold Standard meter verderop bossen in hoog tempo tegen ëring is daarom een mooie insteek. WNF moet veranderen. “Je kan het beste streven naar aan- Een boer in Afrika haalt een ton opbrengst van zijn gaan over biobrandstoffen. Samen met Soli- de grond gooien. Om afwenteling te voor- wil niet bij voorbaat wegen afsluiten, maar trekkelijke combinaties van gewassen”, meent ir. Kees grond, terwijl een Europese boer van een even groot daridad, Essent en de Rabobank werken we komen, moeten duurzaamheidscriteria in- voorzichtig naar oplossingen voor duurza- Kwant, biomassa-expert bij Senter Novem en lid van stuk land tien keer zoveel haalt. Als we er in slagen nu voorstellen uit voor acht pilotprojecten gebed worden in het natuurbeschermings- me biobrandstoffen zoeken. Anders gooien de eerder genoemde commissie. Dan liggen er volgens biomassaproductie voor energie te combineren met voor tweede generatie biobrandstoffen in beleid”, zegt de campagneleider. we het kind met het badwater weg.” hem nog genoeg kansen. “Gebruik biomassa eerst geleidelijke verbetering van landbouw en veeteeltme- onder andere Rusland en Indonesië. Die Over certificering neemt het WNF een voor voedsel, ga dan zoeken naar toepassingen voor thoden – waar men in bijvoorbeeld Brazilië al mee be- zijn niet op de olie-inhoud, maar op cellulo- genuanceerd standpunt in. “Het WNF ziet

16 september 2008 Change Change september 2008 17 Langs de duurzaamheidslat opinie s s s ‘Biomassa heeft de toekomst’

Gerda Verburg

Laat één ding helder zijn. De economie van de toekomst Op aardolie gebaseerde producten zoals plastic, kun je Belang van duurzaamheid: gebruik biomassa eerst voor voedsel, ga dan zoeken is niet meer gebaseerd op aardolie. Sterker nog: over 20 alleen vervangen door uit biomassa gemaakte produc- naar toepassingen voor chemie en biobrandstoffen, zet de reststromen in voor jaar is er mogelijk geen druppel aardolie meer te vinden. ten. Die alternatieven moeten in samenwerking verder vergisting of bemesting van de grond. Met vergisting is biogas te maken dat kan worden opgewerkt om aan het aardgasnet te worden geleverd. We zijn dus op zoek naar alternatieven. En die denken worden ontwikkeld. We brengen daarvoor partijen sa- we gevonden te hebben in de bio-based economy: pro- men. Voor bioraffinage bijvoorbeeld, worden planten en ducten en energie uit planten en dierlijke restproducten. dierlijke restproducten ‘gesplitst’ in nuttige bouwstenen Eenjarige landbouwgewassen zoals maïs, graan en brandstoffen (5,75% in 2010). “De teelt van koolzaad voor nieuwe producten, zoals bioplastic of vezels. Daar soja hebben een matige milieubalans. Faaij is tegen- neemt drieduizend keer zoveel oppervlakte in beslag is intensieve samenwerking voor nodig tussen de agro- stander van verdere uitbreiding van de eerste genera- als toch al forse zonnespiegels in Zuid-Europa om de- Over 20 jaar is er wellicht geen olie sector en de chemiesector. Wat nu nog afvalproducten tie biobrandstoffen die uit dergelijke gewassen worden zelfde hoeveelheid CO2-emissie te beperken”, zegt hij. zijn in bijvoorbeeld de voedselindustrie, kan door bioraf- gemaakt - met uitzondering van suikerriet. “Grassen “Eerste generatie biobrandstoffen gebruiken relatief meer. Alternatieven zijn te vinden in de finage wellicht tot waardevolle producten worden om- en bomen – de grondstof voor de tweede generatie veel vruchtbare landbouwgrond. Deze is hard nodig gezet. Maar ook nieuwe ideeën zijn van harte welkom. biobrandstoffen – zijn beter voor het milieu en kosten omdat, met name door de vraag naar vlees in China bio-based economy. En: wat ‘afval’ van Er wordt op dit moment op hoog niveau tussen verschil- minder. De gewassen hebben kunstmest nodig, anders en India, de wereldvoedselvraag de komende twintig lende bedrijven gepraat over wat eenieder daaraan bij groeien ze niet, dat is waar. Maar de globale verhou- jaar pakweg 50 procent gaat stijgen, aldus de FAO. de één is, is grondstof voor de ander kan dragen. Ik stimuleer daarnaast ook ondernemers die ding dat je er een factor tien tot twintig meer ener- Meer teelt voor de eerste generatie zorgt zo indirect innovatieve producten maken van biomassa. Zo worden gie uithaalt dan je er in stopt, blijft staan voor deze voor extra ontbossing en dus voor een klimaatna- er – met mijn steun – verf, neuzen van treinstellen, filter- teelten. We moeten nu meer commerciële ervaring deel. Biobrandstoffen uit de eerste generatie op deze sponzen en bioplastics ontwikkeld. opdoen met dergelijke productiesystemen. Er is niet schaal hebben geen milieuvoordeel, maar brengen wel Ik wil me de komende jaren richten op drie zaken: een ‘magisch’ gewas, je moet zoeken naar oplossingen kosten met zich mee. Beter is het overheidsgeld voor Ten eerste: het sluiten van de keten. Wat ‘afval’ van de Mond of motor voor specifieke bodems, landschappen, klimaatcondi- andere vormen van duurzame energie of energiebe- één is, is grondstof voor de ander. Zaak is dus om die Een tweede reden waarom ik vooral onderzoek en ge- ties en sociaal-economische omstandigheden.” sparing in te zetten. En daarnaast moeten natuurlijk partijen bij elkaar te brengen. Dat is een van de belang- bruik van ‘tweede-generatie-en-verder-biobrandstoffen’ investeringen in ontwikkeling van de tweede generatie rijkste ontwikkelingen die ik stimuleer. Nederland heeft propageer, is dat ik wil voorkómen dat er een keuze Zonne-energie toenemen.” een zeer sterke agro én chemische industrie en een moet worden gemaakt tussen mond of motor. Maar áls Rudy Rabbinge, hoogleraar aan de Universiteit van unieke logistieke positie. Dat biedt grote kansen. Ik on- de keuze tussen de teelt van voedselgewassen voor de Wageningen, is niet overtuigd van de mogelijkheden Leer van je buren dersteun nieuwe netwerken op dit gebied. consumptie of de teelt van biobrandstoffen aan de orde van het in gebruik nemen van marginale gronden op Over de inzet van biomassa voor elektriciteitsopwek- Ten tweede: Innovatie waardoor Nederland koploper is, dan gaan voedselgewassen altijd voor. de schaal die Faaij voorstaat. Rabbinge: “In Mali wordt king zijn de experts vanuit het oogpunt van duurzaam- Gerda Verburg is minister blijft voor hoogwaardige ver- en bewerking van bio- Echter, het een sluit het ander niet helemaal uit. Zo jatropha verbouwd. Daar heb ik niets op tegen. “Vooral heid positiever. Voor duurzame stroom is immers geen van Landbouw, Natuur massa. Zo houden Wageningen Universiteit en Re- kun je bijvoorbeeld het stro van de tarwe gebruiken als omdat het gebruikt wordt voor erf-afscheiding. Die extra conversiestap nodig. Het grootste deel van deze en Voedselkwaliteit searchcentrum, de Technische Universiteit Delft en veel grondstof voor nieuwe producten en energie. Dan leg erf-afscheidingen kunnen op kleine schaal jathropa- biomassa komt uit bossen of agrarische reststromen. bedrijfslaboratoria zich – soms met financiële steun van je dus geen ‘beslag’ op voedsel. En daarmee vermijd je vruchten opleveren waaruit olie gewonnen kan wor- Men verschilt echter van mening over de certificering. LNV – bezig met fundamenteel en praktisch onderzoek. bovendien ook discussies over de stelling dat biobrand- den voor de plaatselijke bevolking. Ik ben er sterk voor Waar Kwant een generiek systeem realistisch acht, Het spreekt voor zich dat de resultaten van deze onder- stofgewassen landbouwgewassen voor voedsel verdrin- om dat verder vooruit te helpen.” ziet zowel Conijn als Bergsma meer in een systeem op zoeken zoveel mogelijk toegankelijk en toepasbaar zijn gen en dat daarom de voedselprijs zo hoog is. Dit klopt Meer informatie In initiatieven om de teelt van biomassa op marginale basis van samenstelling en regio omdat de invulling voor het bedrijfsleven, zodat er een goede basis ontstaat overigens niet. Op dit moment wordt slechts 1 procent Ir. Kees W. Kwant gronden te bevorderen ziet Rabbinge echter niets. van criteria voor duurzaamheid per regio danig kan voor innovatieve producten. van het landbouwareaal gebruikt voor biobrandstoffen. [email protected] 030-2393458 “Het zijn natuurlijk niet voor niets marginale gron- verschillen. Ten derde: we moeten minder afhankelijk worden van Dat verklaart de hoge voedselprijzen dus niet. De hoge den. Marginale gronden zijn per definitie gronden Dat Nederland nog steeds geen certificering van bio- fossiele brandstoffen. Vandaar dat ik inzet op duurzame prijzen worden vooral veroorzaakt door de grotere vraag Prof. Dr. André Faaij waarop gewassen slecht groeien, en teelt op dergelijke massa heeft, vindt Bergsma vreemd. “België heeft dat energieproductie, vooral ‘tweede generatie–en-verder–‘ uit Azië en misoogsten in Australië. Dat maakt overigens [email protected], gronden vraagt zo’n enorme input van kunstmest dat al jaren. Tot volle tevredenheid van bedrijven als Elek- biobrandstoffen. Immers, energie uit gewassen of dier- het voedselprobleem en de hoge prijzen niet minder 030-2537643 de energiekosten van de teelt niet opwegen tegen de trabel. Al in 2001 hebben we met Essent, WWF, SNM lijke producten mag niet ten koste gaan van voedsel- schrijnend. En daarom vind ik ook dat er veel meer aan- Ir. Sjaak Conijn opbrengsten.” Wat Rabbinge betreft richt de focus en Shell een paper geschreven over de noodzaak van productie en biodiversiteit. En dat risico hebben eerste dacht moet komen voor de ontwikkeling van de land- [email protected] zich op het verder ontwikkelen van directe of indirecte onderscheid tussen goede en foute biomassa. Kijk als generatie brandstoffen uit bijvoorbeeld soja of palmolie bouw over de hele wereld, met name in de arme landen. 0317-475909 brandstofproductie uit zonne-energie, bijvoorbeeld Nederlandse overheid nu eens naar België en Duits- nog wel. Vandaar dat ‘tweede generatie-en-verder’ bio- De landbouw is daar te lang een stiefkindje gebleven. Ir. Geert Bergsma door het slim benutten van fotosynthese. “Daar is in land. België laat subsidie voor duurzame energie uit brandstoffen, bijvoorbeeld uit houtachtige gewassen of Daarom heb ik samen met mijn collega Koenders 50 mil- [email protected] tegenstelling tot biomassa over tien tot vijftien jaar wel biomassa meer meetellen naarmate de CO2-reductie zelfs algen, mijn voorkeur heeft. Die technologie staat joen vrijgemaakt voor het stimuleren van de landbouw in 015-2150150 positief resultaat mee te behalen.” groter wordt. En Duitsland hanteert vanaf 2008 duur- echter nog in de kinderschoenen. Er kan nog veel meer! ontwikkelingslanden. En ik hoop zeer dat mijn Europese Donald Pols zame criteria voor biobrandstoffen die niet in strijd Daarvoor ondersteun ik onderzoek. collega’s dit voorbeeld zullen volgen. [email protected] Geert Bergsma, themaleider biomassa bij CE Delft is zijn met de WTO regels. Leer van je buren, anders geef 030-6937333 kritisch over de korte termijn doelstellingen voor bio- je subsidie die je niet wil”, aldus Bergsma.

18 september 2008 Change Change september 2008 19 Verduurzaamd hout Bert Annevelink

Innovatief met groene grondstoffen Bouwen met kokos Vanaf begin jaren ’80 wordt onderzoek ten uit groene grondstoffen, maar ook de van kokos, tegenwoordig is er een keur aan gedaan naar de biobased economy. Hoe producenten zien de voordelen. “Albert Heijn biobased producten beschikbaar: van reini- kunnen producten uit groene grondstof­ biedt haar bioproducten aan in biologisch gingsmiddelen tot bioplastics en van inkten fen producten op oliebasis vervangen? afbreekbare verpakkingen – dat kan omdat tot smeermiddelen. We moeten de voordelen de eigenschappen van bioplastics tegen- van biomassa-producten koppelen aan de “De vraag naar biobased producten is na 25 woordig zo goed zijn. Mercedes-Benz en eisen van nu. Met nieuwe technologie kun- jaar nog net zo actueel, zo niet actueler, al- BMW gebruiken om dezelfde reden agrove- nen we hoogwaardige producten maken uit leen zijn de drivers voor de onderzoeksvraag zelcomposieten, ze zijn lichter, functioneler gewassen of uit reststromen. Een mooi voor- Plantenpot B. Annevelink verschoven”, licht onderzoekster Harriëtte en splinteren minder. In PET-flessen wordt beeld daarvan is vezelplaatmateriaal zoals Bos toe. “Eerst kwam de vraag vanuit de soms uit zetmeel gemaakt zuur isosorbide dat op de Filippijnen uit kokosafval wordt Kunststof overschotgedachte, ‘waar moeten we met verwerkt omdat dit goed tegen hoge tempe- geproduceerd. De kokosvezels bevatten auto Verpakkingen onderdelen de graanbergen en melkplassen naar toe’, raturen bestand is. Uit ditzelfde isosorbide een natuurlijke lijmstof waarmee de vezels voor voeding tegenwoordig maken de stijgende olieprijzen kun je ook weekmakers maken die niet giftig geperst worden tot ‘kokosplaat’ en zo in de en het opraken van de fossiele grondstoffen zijn, en bijvoorbeeld gebruikt kunnen worden bouw gebruikt kunnen worden.” de omschakeling van fossiel naar bio steeds in speelgoed of vloerbedekking.” urgenter,” zegt Bos, werkzaam aan Wagenin- Meer informatie: gen Universiteit en Researchcentrum (WUR). Kokosafval Dr. Harriëtte Bos Producten uit groene grondstoffen zijn terug 0317-480178 Bioplastics scoren goed van weggeweest. “Voor het plastictijdperk [email protected] De Nederlandse overheid stimuleert produc- gebruikten we al touw uit hennep of tapijt Penicilline

Composteerbare verpakking

Hondenkluiven AFGS-WUR

Bouwmateriaal uit kokos Bert Annevelink Agrovezelcomposieten AFGS-WUR

Voedingssupplementen Chirurgisch garen Biobased economy

Wageningen UR zet de komende jaren sterk in op de biobased economy waarin aardolie- Jute producten worden vervangen door groene grondstoffen. Niet alleen transportbrandstof- fen (zoals biodiesel) vormen een belangrijk product, maar groene grondstoffen kunnen ook worden ingezet in de chemische en farmaceutische industrie. Van vuilniszakken, bewegwijzeringpaaltjes, verf en medicijnen tot onderdelen in de auto-industrie, verpak- kingmateriaal en straatmeubilair. Haardhout AFGS-WUR Speelgoed Verf

20 september 2008 Change Change september 2008 21 Informatie van de overheid

Transitie naar duurzame energiehuishouding noodzakelijk Nieuwe energie voor het klimaat In 2020 wil Nederland één van de meest efficiënte en schoonste energievoorzie­

ningen van Europa hebben. Een ambitieus Grootste duurzame kas ter wereld Tomatentelersvereniging Prominent bestaat doel – dat met uitvoering van het program­ uit 22 tomatentelers. Zij heeft de grootste (semi)gesloten kas ter wereld gebouwd. De ma Schoon en Zuinig een grote kans van vereniging streeft naar een rendabele inves- tering in een duurzame en effectieve teelt. In de kas wordt belichting gebruikt waarbij slagen heeft. veel (zonne)warmte vrijkomt. De gesloten kas voorziet zichzelf van warmte én pro- door Wilfried Kocken duceert restwarmte, die naar nabijgelegen (open) kassen gaat. Tevens heeft Promi- nent, samen met de gemeente Westland Het kabinet streeft naar 2 procent energie- scenario’s. Voor nu is het van belang dat we en woningcoöperatie Vestia Westland, het besparing per jaar, 20 procent duurzame maximaal doen wat we kunnen en perio- plan restwarmte te leveren aan ongeveer energie in 2020 en een reductie van de diek evalueren of we op koers liggen. Het 1200 woningen in de nieuwe woonwijk uitstoot van broeikasgassen van 30 procent jaar 2010 is zo’n evaluatiemoment. Dan Hoogland in Naaldwijk. De gesloten kas in 2020 (ten opzichte van 1990). Dit staat kijken we wat eventueel extra nodig is aan biedt hiermee een aanzienlijke bijdrage aan in het werkprogramma van Schoon en maatregelen, beleid, financiën, en moge- energiebesparing en een vermindering van Zuinig ‘Nieuwe energie voor het klimaat’. lijk is met de nieuwste ontwikkelingen.” de CO2-uitstoot. “Een ambitieus doel - en we zullen er al- les voor uit de kast moeten trekken het te Koplopersectoren Zeeuwse ambities De chemiebedrijven Yara en Thermphos realiseren. Maar de noodzaak van transitie Klimaatverandering is een wereldwijd pro- en de Zeeuwse Milieu Federatie (ZMF) zijn naar een duurzame energiehuishouding bleem en het kabinet wil ambitieuze, we- vorig jaar een CO2 reductie-project ‘de is groot.”, zegt Herbert Krajenbrink, coör- reldwijde klimaatafspraken maken met alle Zeeuwse Ambitie’ gestart. Daarmee willen dinator van het interdepartementaal pro- belangrijke vervuilende landen. Nederland ze bijdragen aan een CO2 neutraal Zeeland grammabureau Schoon en Zuinig. zet hoog in omdat het internationaal een in 2050. Deze bedrijven nemen gezamenlijk voorbeeldrol wil spelen en wil laten zien 84 procent van de CO2-uitstoot in Zeeland Het Energieonderzoek Centrum Neder- dat ambitieus klimaatbeleid kan en moet. voor hun rekening en besparen met het land en het Milieu Natuur Planbureau Met het brede pakket aan maatregelen project 11 procent van de Zeeuwse produc- (ECN/MNP – het MNP heet tegenwoordig uit Schoon en Zuinig geeft Nederland een tie aan broeikasgassen. Dat is meer dan 1 Planbureau voor de Leefomgeving) heb- stevig signaal af waar andere landen niet procent van de totale Nederlandse CO2-uit- stoot en staat gelijk aan de uitstoot van CO ben berekend dat met de uitvoering van omheen kunnen. Krajenbrink: “Op gebied 2 door energieverbruik van alle huishoudens het werkprogramma het merendeel van de van energiebesparing wordt bijvoorbeeld in Middelburg, Vlissingen, Rotterdam en doelen haalbaar is. Alleen de 20 procent de semi-gesloten kas in de glastuinbouw Den Haag samen. Het project heeft ZMF, duurzame energie wordt volgens de on- op termijn de standaard (zie kader). In de de provincie Zeeland en elf van de grootste derzoekbureaus lastig. Zij vermoeden dat industrie worden koplopersectoren op- chemiebedrijven uit de regio, waaronder hooguit 17 procent wordt bereikt. Krajen- gezet, starten vergelijkende onderzoeken Dow Benelux en Cargill, gestimuleerd om brink: “Nederland is hiervoor afhankelijk (benchmark) en worden afspraken met de ‘Intentieverklaring transitie naar een du- van Europese regelgeving en de ontwikke- bedrijven gemaakt hoeveel ze kunnen urzame Zeeuwse chemie’ te ondertekenen. ling en toepassing van betere technieken. besparen. Schoon en Zuinig bevat een Alle partijen streven naar een voorbeeld- We moeten ons echter niet blindstaren op combinatie van financiële ondersteuning, functie voor Zeeland.

22 september 2008 Change Change september 2008 23 fiscale maatregelen, regelgeving, voorlich- ambitie uitgesproken dat in deze kabinets- met verschillende sectoren, zoals met de Over enkele jaren kijkt niemand meer vreemd op als ting en heldere afspraken met sectoren periode 100.000 huizen worden aangepast industrie, de landbouw en de verkeer en over de te halen doelstellingen en over de met hernieuwbare energievoorzieningen.” vervoerssector. Krajenbrink: “Wij zorgen inspanningen die wij van hen verwachten. er in veel gevallen voor dat de juiste men- mensen een deel van hun eigen energie zelf opwekken Wij bieden hulp, kruipen in de huid van Zes departementen werken samen aan sen aan tafel zitten en dat er vroegtijdig de ondernemer, luisteren en faciliteren, Schoon en Zuinig (zie inzet). Minister juristen bij zijn betrokken. En wij letten maar uiteindelijk moeten de bedrijven Cramer van Ruimte en Milieu is hoofd- op de details. Op deze manier bereiken De agrarische sector in de praktijk Wie vervuilt, betaalt meer. het zelf doen. Ook de burger wordt aan- verantwoordelijk en de vakministers zijn we dat de sectorakkoorden met elkaar in Wie bespaart, wordt beloond gesproken. Als consument kan hij kiezen ieder verantwoordelijk voor de voortgang overeenstemming zijn. Bij het bestuurlijk Het ministerie van LNV zet zich samen • Benutten van snoeihout uit de bossen, voor duurzame alternatieven. En dan niet van het werkprogramma op hun deelter- traject voor de plaatsing van windmolens met de agrarische bedrijven in de ambi­ gemeentelijke parken of de eigen ach­ Schoon en Zuinig verzwaart de lasten niet alleen de spaarlamp. Er is veel energie- reinen. Krajenbrink: “Het onderwerp loopt bijvoorbeeld, spelen meerdere ministeries ties van Schoon en Zuinig waar te ma­ tertuin voor de opwekking van warmte voor de burger maar verschuift ze: wie ver­ besparing mogelijk door bijvoorbeeld te door alle departementen heen. Daarom een rol. EZ gaat over energiebeleid, VROM ken. Daarvoor zijn concrete afspraken en de productie van elektriciteit. vuilt, gaat meer betalen en wie bespaart, kiezen voor de A-klasse bij wasmachines, is gekozen voor een interdepartementaal over ruimtelijke ordening en LNV over het gemaakt, waarbij duidelijk is wat van • Gebruik van slachtafval en slachtvet om wordt beloond. De komende jaren onder­ tv’s en andere huishoudelijke apparatuur. programmabureau dat zitting heeft bij landschapsbeheer. Deze belangen lopen de bedrijven wordt verwacht en wat de groene stroom en biodiesel te maken. steunt de overheid burgers bij energiebe­ De bruin- en witgoedbranche, onder an- VROM. Deze opzet heeft verschillende niet altijd synchroon. Door goede samen- overheid doet. De afspraken gaan bijvoor­ • Reduceren van uitstoot van de extra sparing, onder andere met een subsidie dere BCC, steekt steeds meer energie in voordelen. We hebben niet alleen een aan- werking en afstemming kan de overheid beeld over: schadelijke broeikasgassen methaan voor duurzame energie in huis. Met het plan goede consumentenvoorlichting. Nu zie jaagfunctie en initiëren regelmatig overleg toch één geluid laten horen.” • Minder gebruik maken van aardgas in en lachgas in de veehouderij en akker­ ‘Meer met Minder’ werken energiebedrijven, je het nog weinig, maar ik verwacht dat op verschillende niveaus, ook houden we Het programma is in 2008 stevig op gang de glastuinbouw door meer gebruik bouw, bijvoorbeeld door minder kunst­ woningcorporaties en bouwbedrijven met de over enkele jaren niemand meer vreemd de verantwoordelijke ministers continu op gekomen. Krajenbrink: “Het is inspirerend te maken van zonne-energie en aard­ mestgebruik. overheid aan renovatie van een half miljoen opkijkt als veel burgers een deel van hun de hoogte. Op deze manier kunnen zij bo- te zien hoe het thema duurzaamheid warmte. • Grotere inzet van ‘groene energie’, gebouwen in 2011. Verder neemt het kabinet eigen energie zelf opwekken. Door betere ven op de voortgang van het programma steeds meer gewicht krijgt in de keuzes • Grotere inzet van WKK-ketels in de energie afkomstig uit natuurlijk ma­ in 2008 een aantal belastingmaatregelen: technieken, hogere energieprijzen en met zitten, een belangrijke voorwaarde om van bedrijven, burgers en de overheid zelf. glastuinbouw en de agrarische indu­ teriaal (biomassa), om de bio-based vervuilende auto’s worden duurder en ener­ financiële ondersteuning van de overheid de ambities waar te maken. Via het pro- Dat de hoge olieprijzen daarin ook een strie. Daarmee wordt niet alleen warmte economy te stimuleren. De agrarische giezuinige auto’s goedkoper, en de belas­ worden zonne-panelen, warmtepompen grammabureau werken de verschillende versterkende rol spelen is dan mooi mee- maar tegelijk elektriciteit gemaakt die sector is een belangrijke leverancier ting op brandstoffen en elektriciteit wordt en HRe-ketels interessante aankopen voor departementen beter samen en worden genomen. Een energietransitie bereik je wordt terug geleverd aan het nationale van duurzame grondstoffen: biomassa verhoogd. Ook gaan bedrijven meer betalen iedere huizenbezitter. Dit kabinet heeft de problemen sneller te lijf gegaan en voor- niet van vandaag op morgen. Soms is het stroomnet. Dat scheelt in de nationale komt onder meer vrij bij het maken van voor de uitstoot van CO2. De overheid wil komen. Hiervoor is vroegtijdig informeren wel eens lastig te moeten accepteren dat uitstoot. zuivelproducten of het brouwen van bier. concurrentienadeel voor het Nederlandse Zes deelnemende en afstemmen noodzakelijk. Elk ministerie veel zaken niet sneller kunnen. Zo praten • Gebruik van mest van koeien, kippen Biomassa kan ook voor andere doelein­ bedrijfsleven voorkomen en zet zich daarom departementen heeft een coördinator voor het program- we veel over het afvangen en opslaan van en varkens om stroom op te wekken. den gebruikt worden, bijvoorbeeld voor in voor Europese en mondiale afspraken mabureau. Dat geeft al aan hoe belangrijk CO2 in de grond, maar dit zal pas over Ook de warmte die daarbij ontstaat slim het maken van chemische materialen. over klimaatbeleid. Een hogere prijs voor

De zes ministeries zijn: Volkshuis­ Schoon en Zuini is!” tien jaar op grote schaal mogelijk zijn. De gebruiken. Zo kun je uit aardappelschillen bioplas­ CO2 spoort bedrijven aan nieuwe, energie­ vesting, Ruimte en Milieu (VROM); gedachte aan de wieg te staan van een tic maken. zuinige producten te ontwikkelen. Sommige Economische Zaken (EZ); Land­ Met een interdepartementale aanpak grootschalige mondiale verduurzaming oude producten zullen wat duurder worden. bouw, Natuur en Voedselkwaliteit wordt kennis, die samenkomt in het vergoedt echter veel.” Nederlandse bedrijven kunnen de kansen (LNV); Verkeer en Waterstaat projectbureau, goed gedeeld en kan de van het klimaatbeleid grijpen en koplopers Meer informatie: (V&W); Financiën (Fin.) en Buiten­ overheid beter uit één mond spreken. De worden in schone en zuinige technologieën. Herbert Kraajenbrink, 070 – 339 0218 landse Zaken (BuZa). overheid heeft convenanten afgesloten www.minvrom.nl

24 september 2008 Change Change september 2008 25 opinie

‘Biodiesel als coproduct van de voedingsindustrie’

Wil Nederland de CO2 doelstel- Als coproduct van de voedingsindustrie plant kan voor 100 procent worden benut. De gesubsidieerde B99-biodiesel is niet Schaf subsidies op niet duurzame lingen halen, de afhankelijk- is Europese biodiesel een goed alternatief Koolzaad levert naast veevoer en eiwit (60 duurzaam en wordt op de Europese markt voor fossiele brandstoffen. Deze biodiesel procent), plantaardige oliën (40 procent) aangeboden voor een lagere prijs dan de Amerikaanse B99-biodiesel af en stimuleer heid van instabiele olielanden leidt tot een CO2-reductie van ongeveer 40 voor de productie van voedingsmiddelen Europese halffabricaten. Dit is funest voor verkleinen en een bijdrage leve- procent en heeft geen negatieve bijeffecten. (spijsolie, margarine) en biodiesel. De kool- de productie van duurzame, Europese bio- duurzame Europese biodiesel De negatieve berichten over biobrandstof- zaadstengel en –wortel leveren natuurlijke diesel. ren aan een oplossing voor het fen in de media gelden niet voor de Euro- mest, biomassa voor energiewinning, iso- wereldwijde voedseltekort, dan pese biodiesel. Deze biodiesel concurreert latiemateriaal, stalstrooisel, et cetera (zie De afzonderlijke lidstaten moeten streng niet met de voedselproductie, omdat zij illustratie). Hier liggen kansen om aan de toezien op duurzaamheid van biobrand- is een omslag in de energiemix onder andere wordt gemaakt van koolzaad groeiende voedselvraag te voldoen, de CO2 stoffen en de import van ‘foute’ biobrand- noodzakelijk. Er is genoeg dat ‘al eeuwen’ wordt gebruikt als tussen- uitstoot te verlagen en achtergestelde ge- stoffen tegengaan. De Europese industrie gewas. bieden een economische impuls te geven. moet worden gestimuleerd om de duur- braakliggende grond in Eu- zaamheidsdoelstellingen te waarborgen. ropa om de voedselproductie te Wereldwijd ligt 2,8 miljard hectare (ruim Wanneer de ongebruikte landbouwsubsi- Nederland moet zijn kans grijpen om kop- 650 keer Nederland) landbouwgrond braak, dies van de EU aan boeren worden gegeven loper te worden op duurzaamheidsgebied verhogen en zonder problemen waarvan 35 miljoen hectare in Oost-Europa. voor de eenmalige aankoop van zaden en in Europa. Het fundament is gelegd met de 17 procent van de brandstof- Om aan de groeiende vraag naar voedings- kunstmest, is koolzaad het gewas om in te duurzaamheidscriteria van de Commissie middelen, zoals vlees- en melkproducten investeren. Het voordeel van koolzaad is Cramer en de CO2-tool (ontwikkeld door fen bij te mengen met biodiesel. Uwe Jurgensen is te voldoen, kan de grond in Oost-Europa daarnaast dat een monocultuur wordt uit- SenterNovem en VROM). Deze criteria Algemeen Directeur van Barrières in de vorm van re- bouwrijp worden gemaakt. Dit biedt kan- gesloten, omdat het dient als tussengewas moeten worden aangenomen als wetge- Biopetrol Rotterdam BV gelgeving en subsidieregelin- sen de voedseltekorten te lijf te gaan en en eens in de drie jaar kan worden geteeld. ving om de volgende stap te maken op de en voorzitter van de biodiesel te produceren. Koolzaad is goed duurzaamheidsladder. Voorwaarde is wel Vereniging Nederlandse gen die de vrije marktwerking te gebruiken voor het geschikt maken van Om de Nederlandse en Europese boeren dat deze criteria international toepasbaar Biodiesel Industrie (VNBI) verstoren, en leiden tot minder braakliggende grond voor de productie van een kans te geven met duurzame biodiesel, zijn, gelden voor alle gebruikers van plant- voedingsmiddelen. moet de wetgeving worden aangescherpt. aardige oliën (ook de voedingsmiddelen- efficiënte brandstofproductie, De toelating van gesubsidieerde B99-bio- industrie) en praktisch toepasbaar zijn. moeten op de schop. Het inzetten van dit gewas zorgt voor diesel uit de VS in Europa frustreert de Alleen dan wordt het gebruik van duurzame actieve verbetering van de bodem en de opkomst van duurzame Europese biodiesel. biodiesel gewaarborgd. Uwe Jurgensen

De koolzaadplant wordt voor 100% benut

raapplant

raapzaad raapsteel, raapwortel Tweede etage Kijkglas in raapolie raapkoek van een Bio­ Biodiesel- dieselfabriek. leiding. Links een - eetbare olie - natuurlijke mest - biomassa voor energieopwekking opslagtank, in - margarine - bodem - isolatiemateriaal het midden een - biodiesel verbetering - strooisel voor de stal droger voor - bioglycerine - hoogwaardig voederproduct biodiesel. - diverse biologisch - eiwit afbreekbare oleochemische productucten

26 september 2008 Change Change september 2008 27 wetenschap & bedrijf 1

Groene stroom en warmte bioMet verbranding van biomassa kan elektriciteit worden opgewekt. In kolencentrales gebeurt dat in toenemende mate, waarbij ook de afzet van de nu nog ongebruikte warmte wordt onderzocht. Energiebedrijf E.ON gebruikt liever reststoffen dichtbij huis dan energiegewassen. Al meer dan vijftien jaar houdt Edward scheppen. De overheid moet dat veel meer bieding. Dat kunnen wij bijstoken in onze centrale) te benutten. “Daar hebben we al Door René Didde BEELD Jacqueline elich Pfeiffer zich bezig met innovaties die be- dan nu regisseren. Dit zou ze kunnen doen kolencentrale. Ik vroeg wat ze nu doen met een aantal keren naar gekeken, maar de ogen de energie uit afval en reststoffen te door het gebruik van restwarmte in het die bagasse. ‘Daar stoken we onze suiker- infrastructuur was steeds te duur. Als dat benutten. De adviseur bij KEMA in Arn- industriebeleid vast te leggen en te gebrui- fabrieken op’, was het antwoord. En wat geregeld kan worden, zijn wij er klaar voor. hem denkt dat behalve de toegenomen ken bij bedrijventerreinen.” is daarvoor het alternatief, vroeg ik door. We kijken ook naar kleinschalige moge- vraag naar duurzame energie een ander Pfeiffer kan begrijpen dat sommige men- ‘Stookolie’.” lijkheden, maar dat heeft technologische onomkeerbaar proces in de markt gaande sen zich zorgen maken over het imago Zo schiet het niet op, wil Henk Bak maar nadelen en hoge kosten.” is. “Want energiecentrales willen flexibeler van biomassa. “De markt voor de biomas- zeggen. Olie is schaarser dan kolen en de Een betaalbaar laagwaardig restproduct kunnen omgaan met hun brandstoffen. sabrandstof is jong en dynamisch en er CO2-besparing is negatief als je het trans- omzetten in hoogwaardige energie heeft mas‘Multi-fuel’ is het nieuwe begrip”, consta- -spelen heel veel partijen mee. De markt port meetelt. Vandaar dat E.ON als beleid voorlopig de voorkeur boven speciale teert Pfeiffer. Dus biomassa inzetten als moet zich nog ontwikkelen. Als het imago heeft zo laagwaardig mogelijk materiaal energiegewassen als wilgen of olifantsgras. dat goedkoop is, soms zijn er reststromen niet goed is, kan het vertrouwen afnemen. dichtbij huis te benutten om bij te stoken. “Ook van palmolie houden we ons verre.” voorradig en dan is het weer eens kolen. “Het zou daarom helpen”, aldus Pfeiffer, “Denk aan diermeel, papierslib, rijstkaf, De E.ON-manager betwijfelt of er wel mi- De biomassa wordt verbrand, waarmee “wanneer partijen een monitoringsysteem notenschillen, houtafval, allemaal reststof- lieurendement aan zit. Het is goed dat er stoom wordt geproduceerd. Die stoom voor biomassa opstellen en er een ‘gold- fen die anders naar de vuilverbranding aandacht komt voor criteria. De overheid drijft een turbine aan waarmee elektriciteit label’-certificaat aan hangen, zoals Essent gaan. Daar wordt tegenwoordig ook veel opereert tot nog toe warrig. Ze hebben wordt opgewekt. “Dit verloopt niet altijd dat doet met zijn houtsnippers. Wat ook energie teruggewonnen, maar het rende- geroepen dat er 5,75 % biobrandstoffen in even efficiënt”, zegt Pfeiffer. “Slechts 30% kan helpen is dat partijen zich presenteren ment daarvan is tweemaal zo laag als in benzine moet bijgemengd, maar pas nu procent van de energie-inhoud wordt elek- door in een film duidelijk te maken dat de een energiecentrale.” worden de precieze milieuvoordelen in triciteit, de rest komt vrij als warmte.” boeren op biomassaplantages in Brazilië in E.ON voegt nu 10 procent biomassa bij kaart gebracht. Ik pleit voor pragmatiek in Edward Die warmte wordt nu nog voor het meren- goede omstandigheden werken en dat er de steenkolen. “Dat spaart jaarlijks 125 plaats van dogmatiek. Dat laatste verwijt deel geloosd. Om te beginnen moeten we geen tropisch regenwoud verloren gaat.” duizend ton kolen en voorkomt de uitstoot ik milieu-organisaties die tegen het benut- Pfeiffer: de warmte dus benutten door het als warm van bijna 400 duizend ton CO2”, rekent Bak ten van diermeelafval of mest zijn omdat water in de stadsverwarming te pompen. Henk Bak: voor. Dat aandeel wordt geleidelijk opge- de dierketen niet duurzaam is. Dat is me “Benut de Bovendien kunnen grote bedrijven de Pragmatiek in plaats van dogmatiek voerd tot 30 procent. “In theorie is 100 pro- te makkelijk. Anders gaat het afval immers warmte meer toepassen. Ook afvalverbran- “Je moet niet moeilijk doen als het makke- cent mogelijk, maar technisch is het nu al naar de afvalverbranding.” warmte dingsinstallaties zetten in toenemende lijk kan”, zegt Henk Bak, manager bij ener- een hele klus om de voorbewerking van de sa mate aparte centrales in waar afvalhout giebedrijf E.ON in Rotterdam, eigenaar biomassa en de logistiek goed te regelen en Edward Pfeiffer en ga de wordt verstookt. En ook daar wordt elek- van een 1000 MW grote kolencentrale, die de branders in de kolenketels in de peiling [email protected] 026- 356 60 24 triciteit gemaakt, terwijl mondjesmaat ook plannen heeft voor een nieuwe kolencen- te houden. Je moet goed op de milieukwa- biomassa­ toepassingen worden gevonden voor de trale. “En we moeten ook het marginaal liteit van rookgassen en de assen letten. Ir. Henk Bak warmte. nut beschouwen.” Bak legt uit. “Laatst had Wij worden streng gecontroleerd.” [email protected] stromen De techniek is daarbij niet het probleem, ik een delegatie Brazilianen op bezoek. Zij Daarbij is het E.ON’s wens om ook de 010-888 25 66 zegt Edward Pfeiffer. “Het is eerder een hadden partijen gemalen bagasse - ener- warmte (circa 50 procent van de energe- monitoren” taak een institutionele infrastructuur te gierijke stengels van rietsuiker - in de aan- tische waarde van de biomassa/kolen-

28 september 2008 Change Change september 2008 29 iomassa kan een rol spelen in het Het maakt niet uit waar ter wereld behalen van de Europese doelstel- Bling van 20 procent duurzame je de uitstoot van CO2 terugdringt, energie in 2020. De kunst is dan wel om zo min mogelijk fossiele brandstoffen te ge- als het maar gebeurt bruiken in het hele traject van verzamelen, transporteren en het daadwerkelijk omzet- ten in energie.

Wageningen Universiteit en Researchcen- trum (WUR) heeft een model ontwikkeld waarmee de duurzaamste route voor bio- massa is uit te stippelen. De aanzet tot dit bio-energie, dat er niet één ideale logistieke methode ‘strategisch logistiek model Bioloco’ was de is. Ons model kijkt steeds naar één specifieke case met Stromen in vraag, 15 jaar geleden, waar een grote ver- specifieke randvoorwaarden en bepaalt daarvoor de gassingsinstallatie voor organisch afval in optimale opzet.” de ruimte de provincie Noord-Holland moest komen “Biomassa bestaat in feite uit allemaal kleine, over de Zonder haven geen schepen, te staan met het oog op aanvoer van mate- wereld verspreide hoopjes. Vaak is de beschikbaarheid zonder wegen geen vrachtwa- riaal en afvoer van producten. van materiaal ook nog seizoengebonden. Hoe verzorg gens; ruimtelijk beleid is van Dr. ir. Bert Annevelink van WUR, Biobased je dan opslag en een constante aanvoer naar verwer- grote invloed op logistiek. products: “De biomassa moest ook uit kingsinstallaties? Zijn er tussendepots nodig? Wat te In Cambridge staat een elektri- andere provincies worden aangevoerd per doen met het water in biomassa? Wat is handig: direct citeitscentrale die stro stookt. schip en per vrachtwagen. In de zoektocht ter plekke of elders voorbewerken? Als je plantaardig Aanvankelijk waren er logis- hoe je dat het beste kunt doen, ontstond materiaal vooraf niet droogt, verscheep je eigenlijk tieke problemen, terwijl het dit model. En wij kwamen op drie moge- veel water. Als je hout niet versnippert, verplaats je materiaal in een ruime omge- lijke locaties. Dat het er helaas nooit van lucht. Zet je het materiaal op voorhand om in een olie- ving voor handen was. Daar gekomen is, heeft politieke redenen.” achtige substantie, bijvoorbeeld pyrolyse-olie, dan is ontdekte men dat je maar beter Bioloco heeft inmiddels ook internationaal het transport veel effectiever.” niet een cirkel rond de instal- de aandacht getrokken. Shell en Brazilië latie kunt trekken en stellen willen het model inzetten voor hun activi- Beter sturen dat het materiaal daar dan wel teiten. Maar waarom zou je houtsnippers uit Afrika en Ca- vandaan komt. Uiteindelijk nada naar Europa verschepen, als ter plekke ook bleek de aanvoer over de nabij Kleine hoopjes een energievraag is? Ir. Klaas Siccama hoort de vraag gelegen snelweg en daar aan- Zoeken naar de juiste route: Om aan biomassa te komen, wordt nog lachend aan. Als Levelbrook Solutions, Supply Chain palende gebieden sneller en heel wat fossiele brandstof verstookt in Management & Logistiek Biomassa adviseert hij efficiënter dan over de binnen- landbouwmachines, vrachtwagens en bedrijven over hun logistieke uitdagingen. “Volgens weggetjes van de omliggende schepen. De CO2-uitstoot moet zo laag mo- onderzoekers maakt het niet uit waar ter wereld je de landbouwgebieden. Het bedie- gelijk gehouden worden om een systeem uitstoot van CO2 terugdringt, áls het maar gebeurt. In ningsgebied kreeg een veel voor bio-energie zo effectief mogelijk te Afrika wordt nog veel gekookt op houtvuurtjes, heel langgerektere vorm. maken. “Ons uitgangspunt is”, zegt Anne- inefficiënt. En zoals hier in Nederland nu de schillen velink, “dat de verbruikte brandstof bij het van koffiebonen uit Zuid-Amerika worden verbrand: Tom Tom verkrijgen van biomassa, opslag, verladen na verbranding krijg je as en dat is materiaal dat ter en transport, voorbewerking en conversie plekke aan de bodem is onttrokken en dat dus eigen- niet meer is dan 10 procent van de totale lijk weer terug zou moeten om de keten te sluiten. energie die het materiaal uiteindelijk op- Maar in Europa zijn aantrekkelijke subsidies voor de levert.” verwerking van biomassa en de energieprijzen zijn Bioloco rekent het hele traject door dat no- hoog. Dan gaan de snippers en schillen toch op trans- voor biomassa dig is om biomassa om te zetten in energie port hierheen, terwijl het uit oogpunt van logistiek en en maakt een keuze voor de grootst mo- milieuwinst beter is een deel van de biomassa in de gelijk emissiebesparing. En dan blijkt de eigen omgeving te verwerken.” Experts breken zich het hoofd over de vraag hoe je de logistiek achter biomassa vaak aanzienlijk Subsidiebeleid zou volgens Siccama en Annevelink complexer dan die achter de fossiele ener- beter kunnen worden ingezet om biomassastromen keten van productie en verwerking van biomassa zo gievoorraden. Annevelink: “Met aardolie in de juiste banen te leiden. Siccama: “In Europa heeft is dat relatief simpel. Die zit op één plek in elk land zijn eigen regelingen, terwijl de verkoop van optimaal mogelijk inricht. Politiek en economische wetten één groot reservoir, die pomp je op en voer stroom een open markt is. En daar zou het subsidiebe- je af naar de plekken waar de olie wordt leid op afgestemd moeten worden.” winnen echter vaak van wetenschappelijke logica. verwerkt. Maar je hebt zóveel soorten bio- Annevelink: “De vraag is dus of je dit wereldwijd niet massa die verspreid vrijkomen en zóveel beter zou moeten regelen. Maar dan gaan economi- Door Eric Fokke Beeld coen mulder mogelijkheden om die om te zetten in sche wetten spelen.”

30 september 2008 Change Change september 2008 31 essay

Donkergroene stroom Nederland begint zo langzamer- Siccama: “Brazilië produceert grootschalig gewassen ten behoeve van bio-ethanol. Qua logistiek is het be- hand te klein te worden voor ter om de gewassen daar direct om te zetten en dan te verschepen. Per schip vervoer je dan meer energie grote bio-energiecentrales dan in het geval dat er gewassen in gaan. Maar in Op hoeveel kunstmest gaan we rijden? Nederland zijn de grote installaties voor bio-diesel en -ethanol in aanbouw.” Jan Willem Erisman Nou hoeft dat volgens Siccama niet per definitie een foute keuze te zijn. “Zo’n installatie in Brazilië zou De wereldbevolking bestaat uit zo’n zes vrijkomt bij gebruik van fossiele brandstof- daarvan wordt nuttig gebruikt, het gaat vooral afhankelijk zijn van wat daar aan gewassen miljard mensen. Ongeveer de helft daarvan fen voor een auto die 30.000 km rijdt. Plus tenslotte om de energie. Een deel van de wordt geproduceerd. Dan ben je afhankelijk van het is voor zijn voedselveiligheid afhankelijk die dertig mensen die er van eten. Als de toegevoegde N zal terugkeren als N2 naar groeiseizoen en dus niet verzekerd van constante aan- is de Stimuleringsregeling Duurzame van kunstmest. Het mondiale landbouw- energie die nodig is voor de productie de lucht, maar het grootste deel gaat verlo- voer. Zet je zo’n installatie elders neer, in Nederland Energie (SDE) voor teruggekomen. Die areaal is de afgelopen decennia maar een van kunstmest direct ingezet zou worden ren. Met steeds grotere milieugevolgen. of België bijvoorbeeld, en je hebt goede verbindingen, richt zich op centrales die niet groter zijn klein beetje gestegen, terwijl de wereldbe- als brandstof, zou de auto maar 4.000 km dan kun je het materiaal overal uit de wereld aan- dan 50 megawatt terwijl mijn klant een volking explosief is gegroeid. Kunstmest is klimaatneutraal kunnen rijden en zou de Tot nu toe is alleen gekeken naar de ver- voeren en ben je minder seizoenafhankelijk. Grote centrale van 300 megawatt wil, zoals die pure noodzaak. graanopbrengst een factor 4-5 lager zijn. vanging van fossiele brandstoffen en de installaties hebben vaak ook schaalvoordeel – je kunt nu ook gebouwd wordt in Wales. Hij is nu potentiële CO2 winst daarvan. Maar er is ze economisch goed laten draaien,waarin je dan wa- uitgeweken naar België.” Die keuze voor Nu willen we grootschalig biobrandstoffen Hoeveel mensen kunnen er dan op kunst- meer. Ik denk dat er (te)veel wordt gema- terzuivering en andere milieumaatregelen meeneemt. België blijft volgens Siccama zonder kli- gaan toepassen om ons vervoer CO2- neu- mest rijden? Deze vraag is afhankelijk van naged vanuit de beschikbare subsidies Toch zou het uit oogpunt van logistiek goed zijn een maatgevolgen: de emissiewinst in België is traal te maken. We hebben een zware EU de schattingen van het areaal marginale voor specifieke gewassen. Terwijl we deel van de capaciteit ook in die landen te bouwen niet minder dan ze in Nederland zou zijn doelstelling en duurzaamheidcriteria om te gronden en de hoeveelheid auto’s. In 2000 moeten focussen op de ontwikkeling van waar de biomassa vandaan komt.” geweest. Nederland kan de productie van bewaken dat het behalen van deze doel- waren er 200 miljoen auto’s in Europa. Als nieuwe of gemodificeerde gewassen die deze hoeveelheid duurzame energie alleen stelling niet ten koste gaat van het milieu 10 procent daarvan zou overschakelen minder kunstmest gebruiken en dezelfde Ook Annevelink en zijn collega´s houden rekening niet op zijn conto schrijven. en geen concurrentie oplevert met voedsel. op biobrandstof, hebben we 20 miljoen energieopbrengst leveren. Ook moeten we met ruimtelijke inrichting. Zij koppelen sinds kort een Dit op zijn beurt heeft gevolgen voor het hectare grond nodig. Het landbouwareaal de neveneffecten van kunstmestgebruik Geografisch Informatiesysteem (GIS) aan hun Biolo- Prenergy Power richt zich puur op biomas- landgebruik. Gezien het areaal beschikbare in Europa (EU25) is 115 miljoen hectare vermijden zoals de milieuproblemen met co-model en dat brengt een veel kleinschaliger inzet sa en wil de keten sluiten. Siccama: “Het landbouwgrond, zullen we bijvoorbeeld de waarvan 9 miljoen voor tarwe is bestemd. stikstof en fosfaat. Bovendien: laten we de van biomassa in beeld. “Je krijgt inzicht in de hoeveel- bedrijf produceert op diverse plaatsen in marginale gronden op de wereld moeten 8,3 Miljoen hectare is marginale of uit pro- efficiëntie van de verbrandingsmotor eens heid biomassa in blokken van 15 bij 15 kilometer. Je de wereld duurzaam hout. Daar zit altijd inzetten voor het produceren van niet- ductie genomen landbouwgrond. Hiermee kritisch beschouwen. Slechts 20 procent kunt op het niveau van een zwembad kijken of bio- hout bij dat niet geschikt is voor bijvoor- voedsel gewassen. Maar ja, omdat ze mar- kunnen we bijna de 10 procent bijmeng- van (bio)brandstof wordt omgezet in kilo- massa een rol kan spelen in de energievoorziening. beeld meubels maar goed te gebruiken is ginaal zijn, hebben ze kunstmest nodig. doelstelling halen. Voor de kunstmest die meters. Hier is een factor 5 te winnen voor Ons model verkent de mogelijkheden in grote lijnen, voor het opwekken van duurzame energie. we nodig hebben moet extra geproduceerd welke brandstof dan ook - en hebben we aan de uiteindelijke locatiekeuze gaat een operatio- Het bedrijf kijkt nu zelfs naar de schepen: De vraag is hoeveel voedsel of bio-energie worden: ongeveer 1,4 Mton bovenop de 9,4 voor de 10 procent EU-bijmeng doelstel- nele finetuning vooraf.” Een voorbeeld waar Bioloco kunnen de nieuwe motoren straks op hout kunstmest oplevert. Een snelle rekensom: Mton die we nu gebruiken in Europa. ling geen 20 maar slechts 4 miljoen hectare toegepast zou kunnen worden is een initiatief op de worden gestookt? Dit bedrijf wil de hele voor één hectare grond gebruikt de boer in grond nodig! Als we die winst combineren Veluwe waarbij een consortium onder leiding van Jan kringloop onder controle houden – het Europa 170 kg kunstmest. Daarmee krijgt Een optimistisch verhaal dus - als we ons met een zo efficiënt en laag mogelijk ge- Paul van Soest (SenterNovem) het moment onder- heeft de schepen en plantages en wil daar- hij de beste tarweopbrengst. Omgerekend: alleen richten op de klimaatdiscussie. Het bruik van kunstmest (door de juiste gewas- zoekt of van snoeihout uit de bossen donkergroene om een centrale waarin het zelf het hout hiervan kunnen dertig vegetariërs een aanpassen van de marginale gronden zal sen op de juiste plek te verbouwen), dan stroom is te maken. kan omzetten in energie.” jaar lang eten en kan uit de plantenresten zeker gevolgen hebben voor de koolstof- valt er op kunstmest goed te rijden! “Voor installaties zoals Prenergy wenst, is genoeg brandstof worden geproduceerd vastlegging in de bodem. Maar het toe- Nederland te klein toch al snel 10 tot 15 hectare nodig en bij om een auto een jaar lang te kunnen laten passen van kunstmest heeft ook nadelen: Jan Willem Erisman is unitmanager Het lijkt ook de hoogste tijd voor een ruimtelijke voorkeur bij een grote zeehaven met een rijden (30.000 km). De CO2 die vrijkomt in slechts 30-50 procent van de toegevoerde Biomassa, Kolen en Milieuonderzoek van ‘finetuning’ op landelijke schaal gezien de grote in- achterland met een grote energievraag. Als het proces is net zo groot als de CO2 die stikstof (N) komt in de plant terecht en niets Energieonderzoek Centrum Nederland spanning die Nederland nog moet verrichten om vol- je te veel centrales op één plek zet, krijg je doende duurzame energie op te wekken. “Want”, zo een probleem met de logistiek van stroom vreest Siccama, “Nederland begint zo langzamerhand – het netwerk moet versterkt worden om te klein te worden voor grote bio-energiecentrales.” alle stroom naar verder gelegen gebieden Siccama onderzocht in opdracht van het Engelse af te voeren. Er zijn nu weer twee kolen- Prenergy Power de mogelijkheden voor een grote cen- centrales gepland in de Eemshaven. Maar trale waar houtsnippers worden verbrand in Neder- waarom? Groningen heeft al die stroom land. “Er is veel aanvoer per schip en dus is een plaats niet nodig. Ook op de Maasvlakte komen aan een grote zeehaven een logische keuze. Bij voor- twee nieuwe kolencentrales. De ruimte Dr. ir. Bert Annevelink keur een haven die ook weer zorgt voor retourvracht. begint daarom te knellen om nog een grote [email protected] Er varen nu bijvoorbeeld nog heel wat schepen met bio-energiecentrale te plaatsen. In het +31 317 48 07 00 lege containers terug naar China, wat een verkwisting westen van het land wordt het nog heel is.” moeilijk iets neer te zetten.” Ir. Klaas Siccama “Maar Nederland draaide de subsidieregeling Milieu- [email protected] kwaliteit Elektriciteits Productie (MEP) terug. Daar +31 317 41 48 27

32 september 2008 Change Change september 2008 33 AEB haalt meerwaarde uit afval Amsterdams vuilnis wordt groene stroom Begin 20e eeuw overwoog het stadsbestuur van Amsterdam de groeiende berg stedelijk afval in het nabijgelegen Naardermeer te dumpen. Tegenwoordig maakt het gemeentelijk Afval Energie Bedrijf er duurzame energie, warmte en bouwstoffen van. “Zolang er men­ sen zijn, ontstaat er afval – het is een eindeloze bron van energie.” Lex de Lang Door Wilfried Kocken AEB hergebruikt bijna 99 procent van het afval

Sinds 1993 exploiteert het Afval Energie grondstof”, zegt commercieel directeur Duizend kilo afval levert: Bedrijf (AEB) een afvalenergiecentrale in Marc Kapteijn. centrale ter wereld die van afval energie energie-efficiëntie is onze installatie zelfs Amsterdam kiest voor het westelijk havengebied van Amsterdam. ● 850 kWh elektriciteit maakt met een energetisch rendement van beter dan de BBT. Milieuperformance is restwarmte van AEB Dagelijks gaan er 500.000 grootstedelijke Markt in beweging ● 5 kilo aluminium, roestvrij staal, 30 procent. Daarmee heeft het concept een aspect dat bij veel klanten een steeds vuilniszakken in ‘rook’ op, in totaal 1,4 AEB is onderdeel van de gemeente Am- zink, lood, koper, zilver en goud een groot exportpotentieel. Kapteijn: “Ne- grotere rol gaat spelen.” In 2005 is in Amsterdam Nieuw miljoen ton stedelijk en bedrijfsafval per sterdam en is een gemeentelijke dienst. ● 25 kilo ijzer derland kan hier trots op zijn, getuige ook West een stadswarmtenet gereali- jaar. Schone rook - waterdamp, overigens, Hier liggen kansen. Kapteijn: “De energie- ● 120 kilo schoon zand en slib de vele buitenlandse bezoekers die bij ons De Stadsschouwburg, het Stadhuis, de seerd dat wordt gevoed door duur- want de luchtemissies uit de 110 meter markt is volop in beweging – onder andere ● 100 kilo aardewerk, glas en komen kijken hoe we dit doen.” Hortus Botanicus, vele gemeentelijke zame restwarmte afkomstig van hoge schoorstenen blijven door hoogwaar- door de sterk wisselende olieprijzen en de steentjes instellingen, allemaal maken ze gebruik AEB. Hiermee ontvangen de ko- dige rookgasreiniging zo goed als vrij van nieuwe splitsingswetten. Ook de afvalmarkt ● 7 kilo zout Trams, metro en straatlantaarns van de ‘groene’ stroom van AEB. Ook de mende jaren bewoners van 15.000 schadelijke stoffen. “Afval is in onze visie staat niet stil, opereert steeds professione- ● 5 kilo gips AEB benut niet alleen het afval van de ge- Amsterdamse trams, metro’s en straat- nieuwbouwwoningen en van 9.000 geen eindproduct, maar een waardevolle ler en is zich aan het internationaliseren. ● 5 kilo niet herbruikbaar materiaal meente Amsterdam. Enkele grote afvalin- lantaarns gebruiken dezelfde duurzame renovatiewoningen stadswarmte. Beide bewegingen hebben continu onze ● uit rookgassen zamelaars en omliggende gemeenten doen elektriciteit. AEB wekt genoeg stroom op Meer dan 50.000 Amsterdammers Milieubewust samenspel aandacht. We zitten midden in de onder- al zaken met het bedrijf. Voor het benutten om 320.000 huishoudens en bedrijven in zullen zich straks kunnen war- zoeksfase naar een verzelfstandiging van eindeloze bron van energie en zolang er van afval als grondstof voor energie bestaat hun behoefte te kunnen voorzien. Dat is men aan het Amsterdamse afval.

Onder de naam Eco-port® Amster- het bedrijf. Alle aandelen blijven in handen mensen zijn, ontstaat er afval. We produ- inmiddels ook internationale belangstel- ruim driekwart van de Amsterdamse huis- De jaarlijkse CO2-uitstoot van de dam werken verschillende bedrijven van de gemeente Amsterdam, zodat het ceren duurzame energie omdat afval voor ling. De huidige verwerkingscapaciteit van houdens. En met de warmte die tijdens de wijk neemt hierdoor met 142.000 in het westelijk havengebied aan publieke belang gewaarborgd is, AEB wil 48 procent uit biomassa bestaat. Dit deel AEB is tot 2018 gewaarborgd. Kapteijn: afvalverbranding vrijkomt, voorziet AEB ton af, een reductie van 45%. Dit projecten op het gebied van afval, van een gemeentelijke dienst omschakelen van het afval heeft bij leven CO2 ingeno- “Dat heeft alles te maken met onze verwer- bedrijven en woningen ook van warmte is te vergelijken met 800.000 zon- energie, warmte en recycling. AEB naar een Overheids-NV zodat we sneller men, dus de CO2 die vrij komt bij verbran- kingstarieven - we hanteren verreweg de en warm water. Kapteijn: “In 2008 en 2009 nepanelen of 1,7 miljoen bomen. werkt samen met Waternet en zet het kunnen in spelen op de ontwikkelingen den, kunnen we daartegen wegstrepen. Als laagste in Nederland - en met ons proces zijn dat rond de 20.000 huishoudens, maar Een belangrijk onderdeel van het zuiveringslib van de naastgelegen die de afvalmarkt van ons vraagt. Zo gaat al het afval in Europa op onze manier zou en onze verwerking; betrouwbaar, veilig en daar komen er nog zeker 100.000 bij als in Amsterdamse klimaatbeleid wordt rioolwaterzuiveringinstallatie milieu- het overschot aan afval op korte termijn worden verwerkt, zou in 9 procent van de duurzaam. Daarnaast hebben we een uit- de toekomst de warmteringleiding rond daarmee gerealiseerd. verantwoord om in bouwstoffen en ombuigen in een tekort, daar willen wij als totale Europese energiebehoefte kunnen stekende ‘milieuperformance’: we voldoen Amsterdam gereed is.” energie. AEB krijgt daarnaast biogas bedrijf soepel op kunnen reageren.” worden voorzien. En daarmee zou Europa aan de IPPC-richtlijn (Integrated Pollution Meer informatie: aangeleverd en voorziet de zuive- voldoen aan 30 procent van de Kyoto- Prevention and Control) en passen de Best Hanneke Rhee ringsinstallatie op haar beurt weer Trots doelstellingen voor CO2-reductie.” Beschikbare Technieken (BBT) toe. Niet 020 – 587 6299 van elektriciteit (25.000 MWh duur- Verbranden van afval is volgens Kapteijn Inmiddels heeft AEB een nieuwe HR Cen- onbelangrijk: op de beheersing van het [email protected] zame stroom per jaar) en warmte een duurzame oplossing. “Afval is een trale in gebruik genomen. Het is de eerste verbrandingsproces, emissies naar lucht en www.afvalenergiebedrijf.nl

34 september 2008 Change Change september 2008 35 Hoogheemraadschap zuiveraar en energieleverancier rijden op stoken op rioolgas slibkool

en zes centimeter dikke gele leiding kuub biogas 750.000 kuub volwaardig Wat Nederland steekt uit de groene, met zware groen aardgas maakt dat we leveren aan door de wc spoelt, Ekettingen afgesloten BioGast con- het aardgasnet van Eneco - genoeg voor tainer. De leiding is warm. “Hier stroomt 400 huishoudens per jaar. Biogas bevat 65 het groene gas het aardgasnet in”, zegt Fred procent methaan. Dit gas perst BioGast is grondstof voor Duineveld van Hoogheemraadschap Hol- door een membraan en scheidt het in een lands Noorderkwartier (HHNK). “Het door deel met een hoog methaangehalte (tot energie. Gas om op ons gemaakte biogas wordt in deze contai- 90 procent) en een met een laag gehalte. ner opgewerkt tot hoogwaardig aardgas”. Dit laagcalorische gas verbranden we in te koken, bijstook In de hoek een gasfles ‘Sentinel’. “Om er de de cv-ketel om de vergistinginstallatie op bekende aardgaslucht aan te geven”. temperatuur te houden.” “En we laten er voor de energiecen- Het gas is één van de eindproducten van twee auto’s op rijden”, voegt bestuurder de afvalwaterzuiveringinstallatie van trale en brandstof HHNK in Beverwijk dat het rioolwater van de Zaanstreek tot en met Castricum zui- Noem slib afval en je voor auto’s. Afval vert. “Zuiveren is onze core-business”, zegt Duineveld. “De restproducten zetten we moet ervoor betalen, is biomassa, zelfs duurzaam in”. Het rioolwater gaat eerst langs een hark noem het biomassa en (en soms juist) als die er de grove delen uithaalt zoals con- dooms, maandverband, mobiele telefoons. je krijgt er geld voor. dit afval bestaat Dit afval gaat naar de huisvuilcentrale in Alkmaar (HVC). Het rioolwater gaat Onze brandstof heet uit uitwerpselen. vervolgens in een afgesloten bassin waar kleine vaste deeltjes bezinken en naar nog steeds afval Nu nog de regelge- de vergistingtank gaan. De rest van het afvalwater dat vol actief slib (micro-orga- ving aanpassen; nismen) zit, gaat naar open bassins waar hoogheemraad Lydia Snuif-Verwey toe. er zuurstof wordt ingeblazen. Hier wordt “Die hebben een hoge aaibaarheidsfactor. oliemaatschap- het vuil afgebroken door het actief slib, We hebben een eigen tankstation en we vertelt Duineveld. “Bij dit proces ontstaat gaan het aantal auto’s uitbreiden naar acht. pijen hoeven ten- een overschot aan actief slib dat ook naar Rijden op groen slibgas dus.” de vergistingtank gaat waar het 25 dagen slotte ook niet te op een temperatuur van 33 tot 35 graden Het slib uit de vergistinginstallatie (dat Celsius verblijft. In deze afgesloten tank voor 96 procent uit water bestaat) gaat de betalen om auto- maken de slibbacteriën 1,5 miljoen kuub centrifuge in waar het water er mecha- biogas per jaar.” nisch uit wordt geslagen. De tandpasta- mobilisten van achtige substantie die overblijft (waarin 76 benzine te voorzien Acht auto’s op rioolgas procentwater zit) gaat naar de thermische In het verleden werd dit biogas in zijn ge- wervelbeddroger (de slibdrooginstallatie) - slib is geen afval heel gebruikt in de door gas aangedreven aan de overkant van de weg voor verdere warmte kracht installaties. HHNK wilde droging. maar biobrandstof. het lage rendement (1/3 warmte, 1/3 elek- triciteit, 1/3 de lucht in) verhogen. “Zo Kattenbakkorrels kwamen we met BioGast in aanraking die Voor dit droogproces is jaarlijks 14 miljoen Door Baud Schoenmaeckers via membraantechniek uit de 1,5 miljoen kuub aardgas nodig. De slibdrooginstal-

36 september 2008 Change Change september 2008 37 latie is echter ook energiecentrale waar het ook echt is - en je kan er geld mee ver- worden onderzocht hoe het granulaat zich as over, bij verbranding van granulaat 35 kaart brengen; welke zijn er en wat kunnen misschien zelfs vergisten. Ik zoek ook stroom en warmte worden gemaakt. De dienen. Een simpele kwestie van herfor- gedraagt in de oven van de BEC en wat de procent. Dat is veel en onderzocht moet we ermee doen? Ook dit maakt onderdeel mogelijkheden gras te vergisten. De crux warmte wordt gebruikt om het slib mee muleren in Den Haag.” eigenschappen van de as zijn die overblijft worden welke stoffen in de gecombineerde uit van de intentieovereenkomst die met de wordt om het logistiek goed te krijgen, te drogen, de stroom wordt deels gebruikt Zij wordt gesterkt in haar mening door de na verbranding. assen zitten. Veel assen zijn te gebruiken in HVC is gesloten.” een efficiënt inzamelingsysteem waarbij voor de slibdrooginstallatie en de rioolwa- huidige discussie over biomassa. “Wij zor- de wegenbouw, afhankelijk van hoe goed Zoutberg: “Dan moet je denken aan gras, alle overheden en natuurverenigingen terzuivering, en deels geleverd aan het net. gen voor een continue stroom biomassa George Zoutberg: “In de BEC-centrale bijvoorbeeld zware metalen opgesloten zit- riet, rietkrapsel, takken en waterplanten. samenwerken. Ons hoogheemraadschap Ongeveer 30 procent van de stroom die die niet concurreert met voedsel of proble- wordt afvalhout verbrand. De calorische ten in de restassen. Het uitlooggedrag van Langs wegen en dijken komt van alles vrij. kan daarin een grote rol spelen. Het tover- HHNK verbruikt, komt hier vandaan. men oproept zoals die rondom palmolie. waarde van dit hout is bijna net zo groot als de assen bepaalt uiteindelijk de kosten van Het beleid is dat er meer gemaaid en afge- woord is dus samenwerken”. Hoogheem- De ‘kattenbakkorrels’ (granulaat), die over- Beide vind ik geen goede ontwikkelingen.” dat van ons slibgranulaat. Een gedeelte van de afzet ervan. Als deze te hoog worden is voerd moet worden. Het idee hierachter raad Snuif-Verwey beaamt volmondig: blijven na de thermische droging hebben het hout kan worden vervangen door gra- het project niet levensvatbaar.” is dat als je afvoert, je de nutriënten weg- “Voorheen deed elk waterschap en elke ge- een hoge calorische waarde – ze branden Afgeschreven slibdroger nulaat. Groot verschil is dat HVC hout moet neemt waardoor je andere vegetatie krijgt. meente alles op eigen houtje: van maaien, goed. Lydia Snuif-Verwey: “De slibdroger In november is een intentieverklaring inkopen, en dat ze voor granulaat geld Gras, riet en waterplanten Goed voor de dijken omdat je een betere snoeien, inzamelen tot verwerken aan toe. droogt jaarlijks 100.000 ton slib - alles van ondertekend tussen HHNK en de Huisvuil- kunnen krijgen. Maar of het succes heeft, De vijftien jaar oude slibdrooginstallatie doorworteling krijgt. Slaat er een keer wa- Inefficiënt en duur.” Volgens Zoutberg zou boven het Noordzeekanaal, 13 vracht- centrale in Alkmaar (HVC). Gezamenlijk hangt af van het gedrag van het mengsel van het Hoogheemraadschap is binnenkort ter overheen, dan kruipt dit niet zo snel de samenwerking heel ver moeten gaan: auto’s per dag. Het granulaat brengen wij wordt onderzocht of het granulaat kan van hout en granulaat in de oven en van de afgeschreven. Een goede reden voor HHNK onder het gras waardoor de dijk minder “HHNK zou eventueel aandeelhouder naar Limburg waar ENCI het gebruikt als worden gebruikt in de in januari geopende samenstelling van de as die overblijft. Nu zich te beraden over de toekomst van de snel kan afkalven. Als we al die stromen in van de HVC moeten kunnen worden, zie brandstof en de asresten als grondstof bij BEC, de BioEnergie Centrale. Er moet blijft na verbranding van het hout 4 procent slibdroger. Zoutberg: “We onderzoeken of kaart hebben, weten we over hoeveel we HHNK maar als een provinciaal opere- de cementproductie”. Ze verzucht: “Ja, wij we op het terrein in Beverwijk blijven of eigenlijk praten en over hoeveel energie er rende gemeente.” leveren brandstof, maar moeten betalen dat we naar een terrein naast de HVC gaan. uit te halen is.” voor de afzet.” Waterplanten Daar is meer energiewinst te halen omdat Vervolgens ziet Zoutberg winst in het slim houdt in dat er meer ruimte wel voldoende open blij­ je de restwarmte van de centrale kan ge- logistiek verzamelen van al die stromen. De Hoogheemraad vindt dat politiek Den in de oven voor planten en dieren komt. ven en dus regelmatig ge­ bruiken voor het thermisch drogen – en dat “Maak gebruik van bestaande structuren, Meer informatie: Haag hier gauw een antwoord op moet ge- De Kaderrichtlijn Water is Dus meer waterplanten en schoond worden; de planten spaart gas. Deze optie wordt nu berekend. zoals de zuiveringkringen. Een zuivering Lydia Snuif-Verwey [email protected] ven. “Juridisch wordt slib gezien als afval. belangrijk zegt George Zout­ riet in de sloten. Planten zui­ worden er regelmatig uit­ Want we willen heel duurzaam zijn, maar reinigt het water van een aantal gemeen- 0299 - 6630 00 Om het te bewerken, te brengen en in ont- berg. “Deze Europese Richt­ veren het water en zorgen gehaald – en wij hebben er de kosten zijn belangrijk”. Het idee past in ten die op deze zuivering zijn aangeslo- vangst te laten nemen moeten we betalen. lijn stelt dat de kwaliteit van voor een rijke biodiversiteit. weer een biomassastroom de voorbereiding van een bestuurlijke start- ten en alle gemeenten zijn op zo’n kring Fred Duineveld Terwijl dit een hoog calorische brandstof het water omhoog moet. Dit Maar de hoofdtaak van een bij, een potentiële energie­ notitie dat HHNK maatschappelijk verant- aangesloten. Dus de zuivering zou je als [email protected] is (of bijmengstof) die qua waarde te ver- betekent voor het beheers­ watergang (=sloot) is afvoer drager. Dan moeten we wel woord wil ondernemen. Snuif-Verwey: “We inzamelpunt voor biomassa kunnen ge- 0251 - 277900 gelijken is met bruinkool. Het is een puur gebied van HHNK dat de wa­ bij een wateroverschot en in staat zijn om efficiënt te willen ons energieverbruik omlaag brengen bruiken. Elke gemeente heeft verschillende George Zoutberg administratief verhaal: noem het afval en tergangen anders ingericht toevoeren bij watertekort. oogsten, in te zamelen en te en zo laag mogelijk houden. Daarnaast hoeveelheden biomassastromen die we ter [email protected] je moet betalen, noem het biomassa – wat en beheerd gaan worden. Dat Daartoe moeten de sloten verwerken!” willen we de andere biomassastromen in plekke kunnen versnipperen, verwerken, 0299 - 391361

38 september 2008 Change Change september 2008 39 wetenschap & bedrijf 2

Groene chemie Nu al is de chemie voor bijna 10 procent gebaseerd op bioplantaardige grondstoffen. Dat kan nog meer worden. Als we de potentie van planten maar beter benutten, zeggen professor Johan Sanders en Alle Bruggink.

Door René Didde BEELD Jacqueline elich

Al meer dan vijftien jaar denkt Alle Brug- aan elkaar tot lange ketens van polylac- van plantproductieketens in Wageningen Het graseiwit is te splitsen (hydroly- gink na over vergroening van chemie. taat”, zegt Bruggink. Dat werd de sleutel stapt in zijn nieuwe Saab die voor 85 pro- seren) in circa twintig aminozuren die met De nu gepensioneerde chemicus werkte voor een hele serie chemische producten, cent op bio-ethanol rijdt. “Hij rijdt super extractie- of membraantechnieken van jarenlang bij de R&D afdeling van DSM. van chirurgisch garen en T-shirts tot kunst- en het is de weg die we in Nederland veel elkaar zijn te scheiden. “Die zijn weer sa- “Vergroening van de chemie”, herinnert stof auto-onderdelen. meer moeten opgaan”, vindt Sanders. men te voegen met andere stoffen tot veel Bruggink zich, “raakte omstreeks 1990 Bruggink schat dat vandaag de dag tussen We zouden wat zuiniger moeten doen. gebruikte bulkchemicaliën als ethanola- in zwang. Niet alleen vanwege het door de 5 en 10 procent van de voorheen louter Spaarzamer en slimmer omgaan met al mine, barnsteenzuur, styreen, acrylaat en het Brundtland-rapport aangewakkerde op aardolie gebaseerde chemie nu een het moois dat in planten is opgeslagen, zo ureum”, aldus Sanders. milieubesef, maar ook om redenen van plantaardige oorsprong heeft. Dat bijvoor- draagt Sanders met élan uit. “Het begint Een aantal toepassingen bevindt zich nog kostenbesparing. In de fijnchemie, waar beeld het daarvoor benodigde graan voed- er al mee dat de 2000 verteerbare kiloca- in het lab, maar steeds meer komt al voor onder meer geneesmiddelen worden selarealen en schaarse landbouwgrond lorieën die de Westerse mens dagelijks de commercie beschikbaar. “In Frankrijk gemaakt, kwam in die tijd per kilogram verdringt van hongerende derdewereld- consumeert een twintigvoud daarvan aan draait een fabriek die op industriële schaal masgeproduceerd medicijn soms 100 kilogram -landen wuift hij weg. “Er gaat jaarlijks 13 energie-input vergt. Als we dat nou eens epichloorhydrine maakt uit glycerol, een afval vrij.” miljard ton biomassa op aan voedsel, dat weten te halveren, dan is in één klap dat afvalproduct van de biodieselproductie uit Zonde van het materiaal, zonde van de wil zeggen 5 miljard ton eten we daadwer- hele vraagstuk van biomassa-transport- koolzaadolie. In Nederland gebeurt het- energie en zonde van het geld. Bruggink kelijk op en 8 miljard ton is voedingsafval. brandstoffen opgelost”, zegt Sanders ach- zelfde in Delfzijl en maken ze er methanol en zijn team van onderzoekers kwamen Voor energie is een soortgelijke hoeveel- ter het stuur van zijn nieuwe Saab. van. In de VS vergisten ze maïszetmeel al snel op het spoor van de katalyse. “Een heid biomassa nodig. Voor een nog verdere Ook onze koeien geven we te veel voedsel tot propaandiol, een grondstof voor PET- katalysator – denk maar aan dat ding in de vergroening van de chemie is minder dan 1 in de vorm van krachtvoer en gras. Zonde flessen.” En zo kan Johan Sanders nog wel auto – versnelt een reactie zonder zelf ver- miljard ton per jaar nodig. En dan moet je en niet nodig, aldus Sanders. “Ze produce- even doorgaan. bruikt te worden. In wezen kan je de stof weten dat moeder aarde jaarlijks 200 mil- ren daardoor te veel mest en hun melk be- We moeten anders naar de plant gaan miljarden keren hergebruiken.” jard ton biomassa aanmaakt.” vat steeds meer schadelijke ureum. Als we kijken, betoogt hij. “Eerste keus is voedsel, Katalyse bleek het antwoord op het ener- En het mooie is dat de chemie zelfs uit nou eens wat van dat teveel aan eiwit pak- waarbij sommige specifieke componenten gie- en afvalprobleem. Bij DSM en andere de voeten kan met het graanafval. Over ken van het gras dat anders naar de koeien groene chemie kunnen dienen zonder dat multinationals ontstond al snel het inzicht vijf jaar is het zover, denkt de researcher. gaat, dan kunnen we daarmee een belang- ze honger veroorzaken. Uit de reststoffen en leentjebuur te spelen bij moeder na- “Dan kunnen we de hele plant gebruiken rijk deel van de chemie vergroenen.” die overblijven maken we transportbrand- tuur. Daar nemen enzymen in levende or- voor voedsel én energie én chemie. Dan Chemie uit gras? Jazeker, legt Sanders uit. stoffen, vooral ethanol. De derde keus is ganismen met verve de rol van katalysator is die hele discussie over ‘food versus fuel’ Het mooie van biomassa als gras is dat er het omzetten van de houtachtige delen die voor hun rekening. “We slaagden om met voorbij. Duurt nog lang, vind je? Ik vind naast koolstof en waterstof van nature ook resteren in elektriciteit. Ik ben trouwens op biokatalyse groene processen voor penicil- van niet. We moeten niet te gulzig zijn en zuurstof en stikstof is ingebakken. Waar de mijn bestemming”, zegt Sanders en stopt sa line te maken, waarbij we veel milieube- goede structuren optuigen. Ik vind dat de op aardolie (lange ketens van alleen kool- de auto. sparing bewerkstelligden”, aldus Bruggink. huidige Nederlandse regering dat goed stof en waterstof) gebaseerde conventio- De ‘groene’ penicilline werd een succes- doet. Ze maken plannen tot 2020.” nele chemie met veel omwegen, toeslag- Emeritus Prof. Dr. Alle Bruggink story. En daar bleef het niet bij. Door enzy- stoffen als chloor, energie en elektriciteit [email protected] men naar hun hand te zetten, slaagden on- Johan Sanders: zuurstof en stikstof moet toevoegen, kan 0521-570086 Alle Bruggink: derzoekers erin via een vergistingsproces de plant optimaal benutten je met biomassa beter de binnenbocht ne- Dr. Johan Sanders van suikers uit graan melkzuur te maken. ‘Professor Biobased’ noemen ze hem wel men waardoor we grondstoffen én investe- [email protected] “Niet te gulzig” “Die melkzuurmoleculen rijgen chemici eens. Johan Sanders, hoogleraar valorisatie ringen sparen.” 0317-487 213

40 september 2008 Change Change september 2008 41 In Petten staat ’s werelds eerste torrefactie-installatie Lichtgewicht korrels met reuzenkracht Proeffabriek voor productie van ‘tweede generatie’ biomassa- pellets draait bij ECN

Koffiebonen iobrandstoffen maken uit vezel- den, kunnen zelfs geproduceerd worden Torreficeren komt kortweg neer achtige materialen is in opkomst. uit de cellulosevezels van restproducten op het verhitten van biomassa BDoor de biomassa te torrificeren zoals plantenstengels, oneetbare bladeren in afwezigheid van zuurstof. (zie kader) worden problemen als opslag en afvalhout. Ook komt productiehout in Door biomassa als hout of stro en transport verkleind. Er is volgens Van beeld om als biobrandstof te gebruiken. op een temperatuur van 200°C Daalen grote belangstelling voor de torre- Niet het onderste deel van de boom, het tot 300°C te brengen, kunnen factietechnologie. “Zeker op locaties waar stamhout, maar alleen de restfracties, het pellets worden gemaakt die tot de biomassa goedkoop is en ruimschoots tophout.” minder dan driekwart van het voorhanden, zijn de getorrificeerde pellets In het recent verschenen rapport ‘Helder- oorspronkelijke gewicht hebben, interessant. Het proces is goed toe te pas- groene biomassa’ van Natuur & Milieu, het grootste deel van het vocht sen op bijvoorbeeld een suikerrietplantage komen verschillende biomassastromen verdampt door de verhitting. waar een enorme berg biomateriaal voor- er wat duurzaamheid betreft niet zo goed Ze behouden wel 90% van de handen is. In plaats van dit te transporte- van af. Biomassa inzetten voor brandstof- energie die de biomassa in zich ren kun je een torrefactie-installatie op het gebruik conflicteert met voedselgebruik, heeft. “Torrefactie is afgeleid terrein bouwen, de reststromen biomassa en waar non-food biomassa groeit kan ook van torrefier, het Franse woord verwerken en de pellets transporteren.” voedsel geproduceerd worden. Van Daalen: voor het roosteren van koffiebo­ “Het lastige met dit soort dingen is dat je nen”, vertelt ECN-onderzoeker Noodzakelijke route het bijna nooit goed doet. Maar als je een Jaap Kiel. “De pellets zijn na Een vervelende eigenschap van biomassa nieuwe energiedrager wilt ontwikkelen – het torreficeren waterafstotend, is dat zij volumineus is. Daarom wordt veel een route waarvan we met z’n allen vinden waardoor onoverdekte opslag biomassa al gepelleteerd, een techniek uit dat het noodzakelijk is – dan moet je din- buiten mogelijk is zonder dat het de veevoederindustrie waar residuen uit gen doen die misschien voor morgen niet product gaat rotten. De pellets de landbouw tot korrels worden geperst de beste keuze zijn, maar voor overmorgen zijn minder chemisch verontrei­ en bijgemengd. Hout pelleteren is van het enige alternatief vormen. We hebben nigd en gemakkelijker te verpul­ Een nieuwe bewerkingstechniek werkt biomassa op tot compacte recenter datum en een sterke groeimarkt. een stap gezet waarmee we de goede rich- veren dan biomassa pellets van Door de energiediscussie groeit de vraag ting zijn uitgegaan, daar ben ik van over- de eerste generatie.” brandstofpellets - korrels, “ongevoelig voor vocht, gemakkelijk naar niet-fossiele brandstoffen en worden tuigd. We richten ons op de vezelachtige opschaling en nieuwe technologieën, zoals materialen. Hiermee geven we de discussie te transporteren en met een hoge energiewaarde. Dit opent nieuwe torrefactie, interessant. Van Daalen: “We over de inzet van biomassa als energiedra- richten ons eerst op hout omdat dit de ger een positieve impuls.” markten”, zegt Wim van Daalen van Econcern. minste discussie oplevert en een bekende grondstof is. De zogenoemde tweede gene- Geroosterd hout Door Wilfried Kocken Beeld Jasper Lensselink ratie brandstoffen die nu ontwikkeld wor- Biomassa inzetten voor de opwekking van

42 september 2008 Change Change september 2008 43 Groen gas, gesloten mineralenkringloop, CO2 -negatief Milena vergast biomassa ECN heeft een energie-installatie gebouwd die biomassa

omzet in groen gas, de Milena. De vrijkomende CO2 wordt tijdens het proces afgevangen; de Milena levert duurzame

Restproducten als plantenstengels, energie die CO2 negatief is. oneetbare bladeren en afvalhout worden BO 2 Door Martijn van Rijnsoever opgewerkt tot brandstofpellets Voor de ontwikkeling en de verdere vermarkting van de tor­ refactietechnologie hebben drie warmte is een grote markt. Heel veel hout vezelstructuur niet makkelijk tot poeder bedrijven zich verenigd onder De Milena-vergasser is een biomassa- het gebruik van gas bestaat immers al. wordt al ingezet als haard- of kachelbrand- vermalen. De voorbewerking die dat oplost de gemeenschappelijke naam installatie van de tweede generatie met “Gas is een flexibele energiedrager: je kan stof. Een efficiëntere en snel groeiende is torrefactie. Door het roosteren wordt de BO2: ECN, Econcern en Chemfo. een rendement van 70 procent. Ze wordt het opslaan en transporteren naar gelang toepassing vormen houtpellets, alleen vezelstructuur wel afgebroken zonder de Zij hebben drie BV’s in het leven gevoed met alleen biomassa waardoor plaats en tijdstip van de energiebehoefte. in Europa al goed voor drie miljoen ton calorische waarde van het hout te veel aan geroepen: BO2 right, waarin slechts as overblijft als restproduct. Chris- Je kan het gebruiken voor industriële doel- in 2006. In Nederland, maar nog meer in te tasten.” Na torrefactie komen pellets op de pilot installatie van ECN en tiaan van der Meijden, projectleider van einden, als transportbrandstof of als ener- landen als Oostenrijk, Duitsland, Frank- de energiemarkt die een energiedichtheid de kennis en patenten van het de geavanceerde vergasser bij Energieon- gievoorziening in huishoudens.” rijk, Polen en Bulgarije wordt veel hout hebben van tussen de 15 tot 18,5 GJ/m3. concept zijn ondergebracht, derzoek Centrum Nederland (ECN): “Deze gebruikt voor verwarming. Verder worden Ter vergelijking: houtpellets staan bekend BO2GO, waarin de eerste com­ as is mineraalrijk en kan zonder verder te Nederland als groen gas land pellets gebruikt als meestookbrandstof in als zeer energiedichte biomassabrandstof merciële installatie zal worden behandelen terug op het land. Zo sluit je De Nederlandse markt is bij uitstek ge- 3 kolencentrales en kleinschalige warmte/ met een waarde tussen 8 en 11 GJ/m . gerealiseerd, en tenslotte BO2- niet alleen de CO2 kringloop, maar ook die schikt voor de verdere ontwikkeling van kracht-installaties. Toekomstige routes Bovendien blijft 95% van de energie be- Unlimited, die de vermarkting van de mineralen.” groen gas volgens van der Meijden. “Niet ziet Van Daalen in vergassing van een houden. Die pellet is goed in een moderne van de technologie verzorgd. De alleen voorziet gas in 46 procent van de syngas, waarmee transportbrandstoffen kolencentrale bij te mengen, kortom, de acht meter hoge pilot-reactor De Milena-vergasser maakt gebruik van Nederlandse energiebehoefte, Nederland en chemicaliën kunnen worden gepro- toepassingsmogelijkheden van biomassa die staat opgesteld bij ECN leidt hout en vezelrijke biomassa en concurreert heeft ook ’s werelds meest uitgebreide gas- duceerd. Van Daalen: “Energiebedrijven worden veel groter. Van Daalen: “Toepas- de volgende stap in, de bouw dus niet met voedselgewassen. Wel kan netwerk en het ligt strategisch als mainport hebben grote belangstelling voor hout als sing bij kleinere bedrijven zoals hotels en van een full-size demonstratie­ zij de restproducten van voedselgewassen in een internationaal logistiek netwerk bijmengbrandstof mits dit voldoende is zwembaden is ook een interessante groei- fabriek. Van Daalen: “Dat wordt omzetten in groen gas waardoor het ener- voor biomassa.” voorbewerkt. Voorbewerking in de vorm markt omdat daar veel warmte gebruikt een grote fabriek op commer­ getische rendement van een hectare voed- J asper L ensselink van pelletiseren heeft met de torrefactie- wordt.” ciële schaal ingericht, waar 150 selgewas kan worden verbeterd. Dit laatste is belangrijk omdat Nederland technologie een sprong genomen, want zo à 170.000 ton biomassa (feed­ In Amerika wordt veel energie opgewekt hierdoor niet afhankelijk is van de (be- kunnen kolencentrales meer bijmengen. Meer informatie: stock) in gaat en 70.000 ton pro­ Met groen gas alle kanten op met kolenvergassing. “De ECN-technologie perkte) hoeveelheid biomassa van eigen De huidige poederkoolcentrales moeten Econcern, Wim van Daalen duct uitkomt. We hebben al wel ECN heeft contacten met bedrijven die in- voor biomassavergassing sluit hier goed bij bodem. Recent onderzoek heeft aange- een brandstof hebben die fijn verpoe- 030 – 2807815 een locatie ergens in Nederland teresse hebben in een demo-installatie van aan. Groot voordeel hiervan is dat we niet toond dat over enkele decennia wereldwijd derbaar is. Houtpellets kun je door hun [email protected] in gedachten, maar die kan ik ongeveer 10 Megawatt. Hiermee kunnen alle processen en technologieën hoeven de productie van biomassa meer dan vol- nog niet vrijgeven. Begin 2009 is de bedrijven vertrouwd raken met de tech- te ontwikkelen om deze vorm van bio- doende is om de vraag naar biomassa te de formele besluitvorming en de nologie en kunnen eventuele kinderziektes energie tot een bruikbaar eindproduct te dekken. bouwvergunning rond, eind 2009 worden bestreden. De volgende stap is een ontwikkelen,” zegt programmaleider Bram We willen nieuwe energiedragers. Dan moet je soms kan de fabriek operationeel zijn. commerciële installatie bouwen van min- van der Drift “Concreet: voor het ‘wassen’ Ing. Christiaan van der Meijden We willen met deze installatie stens 50 Megawatt. De energie uit deze in- van het gas gebruiken we bestaande tech- [email protected] dingen doen die voor morgen niet de beste keuze zijn, op een commerciële wijze laten stallaties is qua kostprijs concurrerend met nologieën.” Ir. Bram van der Drift zien dat de torrefactietechnolo­ de andere bio-fuels, maar met de 70 pro- Hetzelfde voordeel geldt ook in de eindfa- [email protected] maar voor overmorgen het enige alternatief vormen gie werkt.” cent rendement veel milieuvriendelijker. se; alle infrastructuur en technologie voor 0224 - 564582

44 september 2008 Change Change september 2008 45 wetenschap & bedrijf 3

Groen gas Het prachtige Nederlandse aardgasnet kan nu al voor 5 procent bioworden gevuld met groen gas. Gas dat op enkele goed gekozen regionale punten wordt gemaakt uit onder meer mest. In het laboratorium wordt nog geoefend met vergassingstechnieken die half Nederland kunnen voorzien van zelf gemaakt aardgas.

Door René Didde BEELD Jacqueline elich Het aardgas waaraan Nederland voor een eventueel na verwijdering van ongewenste projectleider groen gas. “Groen gas verte- gas, maar het budget en de ondersteunde groot deel zijn welvaart heeft te danken is na- stoffen. Op de langere termijn kan via ver- genwoordigt twee A-merken van de Ne- biomassastromen zijn te beperkt”, vindt genoeg op. Ergens rond 2030 zijn we overgele- gassing van meer houtachtige biomassa derlandse economie, namelijk landbouw Gigler. verd aan de import uit bijvoorbeeld Rusland. nog meer groen gas worden gemaakt, “ik en aardgas”, aldus Gigler. “En kijk ook eens Jörg Gigler denkt ook dat er lange tijd “We kunnen ook iets anders doen en het wijd- denk circa de helft van de Nederlandse naar het enorme kennispotentieel dat we koudwatervrees bestond bij Gasunie en vertakte leidingennet dat veilige energie levert gasvraag”, schat Wempe. Dat vergt echter in Nederland hebben opgebouwd rond de beheerders van de aardgasnetwerken. voor vrijwel elke CV-ketel en gasfornuis vullen grote partijen hout die we moeten invoe- deze kansrijke combinatie.” “Het is onbekend terrein. Daardoor zijn ze met ‘eigen gemaakt gas’”, zegt Johan Wempe. ren. “Dat vraagt uiteraard om certificering, Zowel in de landbouwwereld als in de af- overbezorgd dat er verontreinigingen in De lector ‘gouvernance’ van de Saxion Hoge- want je moet geen tropisch regenwoud of valbranche is er ruime ervaring met de ver- het groene gas zitten die de leidingen aan- school is voorzitter van de werkgroep Groen oerbos in je aardgasnet hebben. Ook is het gisting van reststromen. “Denk maar aan tasten, of erger, in een huishouden schade masGas, een van de denktanks van het platform -de vraag of de landen waar veel goed hout- het winnen van stortgas dat op veel vuil- berokkenen. Gelukkig is er nu, mede door energietransitie. afval beschikbaar is niet beter zelf groen nisbelten opstijgt uit de langzaam rottende de urgentie van het klimaatvraagstuk, een gas kunnen maken. Met een gaspijpleiding organische resten in de afvalberg. Ook met omslag gaande.” “De techniek om groen gas te maken, is een of vloerbaar per schip komt het naar Ne- mestvergisting en met de vergisting van Voor de projectleider van Energy Valley is oude technologie die al in de jaren zeventig derland.” rioolslib van waterzuiveringsinstallaties het evident dat de certificering van geïm- zijn nut heeft bewezen”, zegt Wempe. Hij doelt Na aanvankelijke aarzelingen van Gasunie is veel ervaring opgedaan”, constateert porteerde biomassa netjes moet worden op vergisting. Vooral natte reststromen als en de netbeheerders ontstaat er volgens Gigler. geregeld. “Als het om hout gaat, dan is dierlijke mest, rioolslib, groente- en fruitafval Wempe beweging. “Het heeft lang ge- Vooralsnog is deze biomassa ruim voor- dunningshout uit ecologisch verantwoord en het vele restafval uit de voedingsindustrie duurd, onder meer doordat het moeilijk radig. Neem alleen al mest en reststromen beheerde bossen interessant. De milieube- kunnen allemaal worden afgebroken door is voor de overheid om in de vrije ener- uit de voedingsmiddelenindustrie. “Deze lasting van het gesleep met grote volumina micro-organismen. Heel efficiënt zetten deze giemarkt te sturen. En ik ben niet blij met grondstoffen zijn uiterst geschikt voor de biomassa valt mee, zeker als het per schip beestjes de biomassaresten om in methaan. de kritiek van milieu-organisaties. Zij zijn productie van groen gas en voorlopig zijn gebeurt”, aldus Gigler. “En je hoort trou- “Dit biogas is bijna hetzelfde als aardgas”, zegt tegen de vergisting van mest omdat het ze ook goedkoper dan geïmporteerde bio- wens nooit iemand over het gesleep met Wempe. “Het moet alleen nog enigszins wor- de bio-industrie zou legitimeren. Dat is massa die we over grote afstand moeten kolen en olie over de wereld. En het is ook den opgewerkt. Het heeft een iets lagere dicht- weinig constructief. Driekwart van de mest transporteren.” interessant om de houtachtige gewassen heid dus er moet druk op worden gezet. En komt van niet-bio-industrie.” Waarom staan er dan niet veel meer ver- in Canada, Baltische staten of in de Derde Johan we moeten goed kijken naar vervuiling zoals gistingsinstallaties te pruttelen? “Voor Wereld om te zetten en vervolgens het zwavel.” Wempe schat dat op korte termijn 5 Jörg Gigler: groen gas biedt kansen deze biomassa is er niet bepaald een driver eindproduct te vervoeren. Dat brengt zeker sa procent van de Nederlandse aardgasbehoefte voor milieu en economie geweest in Nederland. De laatste twee voor armere landen geld in het laatje en Wempe: kan worden gedekt met dit uit reststoffen ge- In Noord-Nederland resideert Energy jaar was de overheidssubsidie uiterst ka- stimuleert de economie.” “Natte maakt groene gas. Valley, een bont palet van overheden en rig”, verklaart Gigler. En dit verandert ook Wempe’s werkgroep voorziet daartoe klein- bedrijfsleven dat via een publiek-privaat niet met de nieuwe stimuleringsregeling Prof. Johan Wempe reststromen schalige regionale vergistinginstallaties. samenwerkingsverband regionale eco- duurzame energie (SDE) die per 1 april [email protected] 030-239 37 90 “Dichtbij de locaties waar biomassa vrijkomt nomische ontwikkeling stimuleert op het 2008 voorziet in een subsidie van zeven worden kunnen we het groene gas in het aardgas- gebied van energie. “Niet per sé duurzame eurocent per kubieke meter biogas. “Het Dr. Jörg Gigler, netwerk brengen.” Bij de vergisting blijft een energie, maar het is wel een belangrijke helpt wel investeringen te plegen in de [email protected] aardgas” slurry over die voor bemesting kan dienen, pijler in ons programma”, zegt Jörg Gigler, biogasproductie en opwerking tot groen 050-789 00 10

46 september 2008 Change Change september 2008 47 kort opinie

Biobrandstoffen, wat gebruikt Nederland? In 2006 is 67 miljoen liter biobrandstoffen voor het wegverkeer verkocht. Dit komt overeen met 0,4 pro- Aandeel biobrandstoffen 2006-2010 cent van de energie-inhoud van de verkochte benzine en diesel op de Nederlandse markt. Het gaat hierbij 2006 2007 2008 2009 2010 ‘Biobrandstoffen: voornamelijk om biobrandstoffen die zijn bijgemengd België 2.75 3.50 4.25 5.00 5.75 in de gewone brandstoffen. In 2005 was het aandeel Cyprus biobrandstoffen nog maar 0,02 procent. De toename in Denemarken 0.10 vloek of zegen voor 2006 is een gevolg van een gedeeltelijke accijnsvrijstel- Duitsland 2.00 5.75 ling voor biobrandstoffen in dat jaar. Estland 2.00 5.75 Finland ontwikkelingslanden?’ In 2007 is de accijnsvrijstelling weer afgeschaft. In Frankrijk 5.75 7.00 Jack van Ham plaats daarvan zijn de leveranciers van transportbrand- Griekenland 2.50 3.00 4.00 5.00 5.75 stoffen verplicht om 2 procent biobrandstoffen te ver- Hongarije 5.75 kopen. In 2010 wordt dit 5,75 procent. De cijfers voor Ierland 1.14 1.75 2.24 2007 komen in de eerste helft van 2008 beschikbaar. Italië 2.00 2.00 3.00 4.00 5.00 Het aanvankelijke brede enthousiasme over biobrand- mige groepen boeren zouden hier misschien van kun- Letland 2.75 3.50 4.25 5.00 5.75 stoffen is de laatste tijd op sommige plekken danig nen profiteren, maar de meeste kleine boeren niet. Zij Volgens de EU-richtlijn zouden biobrandstoffen in 2005 Litouwen 5.75 afgenomen. De discussie over de effecten richt zich produceren immers voor het merendeel niet voor de een aandeel van 2 procent van de nationaal gebruikte Luxemburg 2.75 5.75 vaak op de vraag of biobrandstoffen wel bijdragen aan internationale markt. Geen zegen voor de kleine boer transportbrandstoffen moeten vervangen en vanaf 2010 Malta het behalen van de doelstellingen van Kyoto. Dat is dus. 5,75 procent. De tabel geeft de nationale indicatieve Nederland 2.00 2.00 5.75 een belangrijke discussie, maar zeker zo interessant is Moeten we ons dan maar helemaal afwenden van streefwaarden weer. Om het streefcijfer in 2010 te reali- Oostenrijk 2.50 4.30 5.75 5.75 5.75 de vraag of biobrandstoffen voor ontwikkelingslanden de biobrandstoffen? Nee, want er liggen zeker ook seren heeft de Europese Commissie onlangs een strate- Polen 1.50 2.30 5.75 nu een vloek of een zegen zijn. En profiteert de kleine kansen. Een voorbeeld: in 2007 onderzochten ener- gie gepresenteerd met daarin zeven beleidsspeerpunten: Portugal 2.00 3.00 5.75 5.75 5.75 boer ook? giebedrijf Eneco, Stichting Max Havelaar en ICCO of 1 Bevordering van de vraag naar biobrandstoffen Spanje het mogelijk was om energie met het Max Havelaar 2 Streven naar milieuvoordelen Slovenië 1.20 2.00 3.00 4.00 5.00 Tot een aantal jaren geleden leek de ontbossing in Bra- keurmerk te winnen uit de zaden van de oliehoudende 3 Ontwikkeling van de productie en distributie van Slowakije 2.50 3.20 4.00 4.90 5.75 Jack van Ham is zilië langzamerhand af te nemen. Daar is helaas weer plant jatropha. De voorlopige conclusie: jatropha biobrandstoffen Tsjechië 1.78 1.63 2.45 2.71 3.27 directeur van ICCO, een einde aan gekomen. Na sojateelt zijn biobrand- hoeft geen gevolgen te hebben voor de voedselzeker- 4 Uitbreiding van de voorraad grondstoffen VK 2.00 2.80 3.50 interkerkelijke organi- stoffen hier een belangrijke aanjager van. Weidegrond heid. Het kan een aantrekkelijk handelsgewas voor de 5 Vergroting van de handelsmogelijkheden Zweden 5.75 satie voor ontwikke- wordt in rap tempo omgezet in suikerriet en de exten- biobrandstofmarkt worden voor met name kleine boe- lingssamenwerking 6 Ondersteuning van ontwikkelingslanden Bron: nationale rapportage onder de EC “biofuels directive”. sieve veeteelt verplaatst zich van de weidegebieden ren die hun koopkracht willen verbeteren. 7 Onderzoek en ontwikkeling naar het Amazonegebied. Nu er een wereldmarkt voor biobrandstoffen ontstaat, grijpt de ontbossing Er liggen, zo lijkt het, kansen voor verantwoorde pro- Meer informatie: weer verder om zich heen. Een vloek voor de ontwik- ductie van jatropha en andere tweede generatie bio- http: //ec.europa.eu/agriculture/biomass/biofuel/index_en.htm kelingslanden en hun steeds schaarsere natuurlijke brandstoffen in ontwikkelingslanden. Ze kunnen een hulpbronnen. bescheiden bijdrage leveren aan klimaatverbetering en vergroten de koopkracht van kleine boeren. Poten- Houtpellets verwarmen woonwijk Jathropa kan de voedsel- en energie- tieel een zegen. In Zevenaar worden 1500 huizen verwarmd met een biomassa-in- zekerheid hier en in ontwikkelings- Maar als deze weg wordt ingeslagen is het wel belang- stallatie gestookt op houtpellets. De woningen komen in de nieuw te Rijden op waterstof rijk dat de producerende landen ook zelf profiteren bouwen wijk Groot-Holthuizen. Het is voor het eerst in Nederland dat landen zeker stellen van de geproduceerde biobrandstof, zo mogelijk ook een woonwijk met zoveel woningen op deze manier wordt verwarmd. Als wegtransporteurs gaan rijden op waterstof kan dat een voor de eigen energievoorziening. Ontwikkelingslan- Met dit warmteproject van de gemeente Zevenaar en Essent kunnen oliebesparing van 40% tot 50% opleveren in 2050. Dat blijkt den worden namelijk óók, en veel ingrijpender dan de nieuw te bouwen woning zonder individuele cv-ketel af en kan de uit het Europese onderzoeksproject Hyways. Nederlandse Ook benadeelt grootschalige verbouw van biobrand- westerse landen, geconfronteerd met de effecten van gemeente haar CO2-uitstoot met tenminste 25 procent verminderen. partners in het project zijn ECN, Hygear en SenterNovem. stoffen voor de internationale energiemarkt het stijgende brandstofprijzen en hebben ook belang bij De biomassa-installatie draait op houtpellets. Jaarlijks zijn ongeveer 45 Ook mede in Nederland actieve partijen als Air Products, streven naar voedselzekerheid van de producerende energiezekerheid. Wanneer biobrandstoffen slechts vrachtwagens met houtpellets nodig om de wijk te verwarmen. Linde, Opel, Daimler en BMW horen tot het consortium. landen. Er wordt voedsel gebruikt als brandstof (bijv. worden geproduceerd ten behoeve van een westers Technische, economische en institutionele belemmeringen maïs) en er worden productiemiddelen gebruikt voor energiebelang, dan delven kwetsbare groepen in ont- Meer informatie: www.essent.nl staan deze transitie nog in de weg. Hyways heeft een road- de verbouw van biomassa. Het gevolg is concurren- wikkelingslanden uiteindelijk toch het onderspit. De map gemaakt met een analyse van de impact op de Europe- tie in het gebruik van land, water en bemesting. Dit mogelijke zegen wordt dan alsnog een vloek. se economie en het milieu. Tevens is een actieplan opgezet draagt bij aan het stijgen van de voedselprijzen. Som- hoe grootschalige introductie zou moeten verlopen.

Meer informatie: www.hyways.de of Harm Jeeninga ECN 0224 – 564788, [email protected]

48 september 2008 Change Change september 2008 49 Eigen gebruik eerst!

Kleine boeren in ontwikkelingslanden kunnen profiteren van biobrandstoffen, mits niet alle kaarten rücksichtslos op de export worden gezet. “Het is onacceptabel als ze voor ons energie produceren en zelf in het donker zitten.”

Door Han van de Wiel

aap Struijs is net terug van een werk- savannen en bossen er voor moeten wijken, Raymond Jongschaap van Plant Research bezoek aan het noorden van Tanza- is het de vraag of de balans positief blijft.” International, een onderdeel van Wage- Jnia. Hij is “behoorlijk geschrokken” ningen Universiteit en Researchcentrum. van de erosie en de kale vlakten waarop Om dat laatste te onderstrepen vertelt Vorig najaar publiceerde hij een literatuur- kleine boeren landbouw bedrijven. Maar Struijs over een ontmoeting met een En- studie naar deze plant. Hij noemt het “een er is een klein lichtpuntje: jatropha. Een gelsman die al 6 jaar jatropha teelt op een plant met interessante eigenschappen”. Zo struik die ook groeit in semi-droge streken plantage in noord-Tanzania. “Hij was be- kan het een bodemverbeteraar zijn die op en oliehoudende zaden produceert. De hoorlijk pessimistisch over de opbrengst kleine schaal of geïntegreerd in bestaande olie is niet geschikt voor menselijke con- van de olie. Die ligt op 400 liter per hec- teeltsystemen niet hoeft te concurreren sumptie, wel om direct als oliebrandstof te tare.” Struijs maakt wel een voorbehoud met voedsel, omdat de olie niet eetbaar is. gebruiken of om er biodiesel van te maken. bij zijn beweringen: over jatropha is nog “In die zin is het een positieve uitzonde- bijzonder weinig bekend. “Het kan best zo ring, maar de productieverwachtingen zijn Struijs is werkzaam bij het RIVM en maakte zijn dat door veredeling de oogst in de toe- veel te hoog gespannen.” Te veel bedrijven deel uit van een gezelschap dat op uitno- komst aanzienlijk omhoog gaat.” die zich op jatropha storten, of daar inves- diging van het ministerie van VROM on- teerders voor zoeken, gaan uit van enkele derzocht of de teelt van jatropha positieve Die geringe bekendheid leidt tot overspan- waarnemingen aan oudere struiken die so- effecten heeft op het land en de produ- nen verwachtingen van jatropha, beaamt litair op het land staan, dus zonder concur- centen: kleine boeren. Struijs’ taak is het te bepalen wat de broeikasgasbalans is van jatropha. Levert verbranden van biodiesel per saldo minder uitstoot van CO2 op? De Misschien zijn stijgende prijzen uitkomst van zijn berekeningen pakt voor-

energiebau lopig gunstig uit voor jatropha. “Maar als wel gunstig voor de armen

50 september 2008 Change Change september 2008 51 rentie van buurplanten om licht, water en gewas gunstig uitpakken voor ontwikke- sha en een tweede is gepland in de omge- ladingen negatieve berichtgeving over de te benutten moet er een gelijk speelveld Over de effecten op de voedselprijzen nutriënten. Onder goede omstandigheden lingslanden. Daarvan is Ruud van Eck, di- ving van Dar es Salaam, vlakbij de haven. schadelijke effecten van biobrandstoffen. komen met eerlijke handel, anders trek- maakt het ministerie zich zorgen, maar leveren die veel zaden en vermenigvuldigd recteur van Diligent, overtuigd. Het bedrijf Van Eck: “Momenteel leveren we vooral “Wij gaan er niet vanuit dat productie van ken ontwikkelingslanden aan het kortste de relatie is niet eenduidig en de effecten met een hoog oliegehalte wordt een hoge is actief in diverse gebieden in Tanzania en aan de safari-bedrijven die in de grote biomassa per definitie schadelijk is voor de eind. Het ministerie ondersteunt een moeten heel specifiek worden bekeken. olieproductie per struik voorgerekend, heeft 2000 kleine boeren onder contract wildparken van het noorden toeristen arme bevolking. Maar het is onacceptabel aantal Afrikaanse landen bij de verduur- John Veerkamp, voormalig Ontwikke- voor het gemak vermenigvuldigd met staan. Samen beheren ze 1500 hectare rondleiden en een groen imago koesteren. als ontwikkelingslanden voor ons energie zaming van de productie. Hoogveld er- lingssamenwerking en nu Senternovem, het aantal struiken dat men in plantages jatropha-struiken. Die staan als heggen Bij grotere volumes gaan we leveren aan produceren en zelf in het donker zitten”, kent dat er risico’s zijn op het gebied van memoreert dat driekwart van de armen wil aanleggen. Heel onverstandig, vindt om het land en beschermen gewassen en de Europese markt.” De Tanzaniaanse zegt Marjan Schippers van OS. Er zijn milieu, biodiversiteit en concurrentie in ontwikkelingslanden op het platteland Jongschaap. “Jatropha is een meerjarige bodem tegen wind en erosie. Of ze zijn oliemarkt is dan niet langer interessant. kansen én bedreigingen. Lokale energie is met voedselgewassen. “Deze ontwik- woont en al enige vorm van landbouw struik, die eerst op niveau moet komen. geplant tussen andere gewassen en zorgen “Biobrandstoffen brengen vooral wat op van groot belang voor armoedebestrijding. keling mag niet over de ruggen van de bedrijft, die vaak meer verknoopt is met de Het zijn wilde planten, dus niemand weet voor een betere bodem en bescherming. in landen die hun emissies in het kader Er is niet langer houtskool nodig om op armen gaan. Daarom kijken we vooral markt dan we denken. “Misschien zijn stij- precies hoe je de plant als olieleverend Voor eind dit jaar mikt Diligent op 10.000 van Kyoto moeten reduceren. Bovendien te koken, de ontbossing wordt een halt naar productiemodellen waarvan ook gende prijzen wel gunstig voor de armen, gewas moet behandelen en wat je ervan hectare en over 15 jaar moet er 200.000 hebben lidstaten van de Europese Unie toegeroepen, mensen hebben ’s avonds zij profiteren. In dit opzicht schieten de hun inkomens zijn jaren achtergebleven.” mag verwachten. Er wordt heel gemakke- hectare jatropha staan, verspreid over heel de verplichting biobrandstoffen bij te licht om te studeren, er is biodiesel voor duurzaamheidcriteria die de Europese Dat gebeurt niet vanzelf. Veerkamp wijst lijk uitgegaan van een opbrengst van 8000 Tanzania. mengen in de benzine en de diesel. Daar- landbouwwerktuigen en machines om Commissie in haar recente klimaatvoor- naar de praktijk in Mozambique. “Door liter olie per hectare, maar volgens mij is door is de opbrengst voor jatropha-olie in ruwe grondstoffen en landbouwproducten stellen heeft opgenomen voor geïmpor- de stijgende prijzen van biobrandstoffen 2000 liter realistischer, en dan moeten de Van Eck is realistisch. “Voor boeren is Europa vijf keer hoger dan in Afrika.” te bewerken. teerde biomassa nog tekort”, zegt hij. “Wij leggen veel grote bedrijven claims op het groeiomstandigheden behoorlijk goed zijn. het een additioneel gewas. Dat kan ook vinden dat het Europese klimaatpakket land. De armen maken zich er zorgen over Mensen willen nog wel eens vergeten dat niet anders, want zoveel levert het niet Ecosystemen niet aantasten “De uitdaging is de armen te laten profi- te weinig sociale criteria bevat, zoals over en vragen zich af of zíj nog wel toegang jatropha het weliswaar goed doet in droge op.” Producenten leveren hun oogst van Deze benadering van biobrandstoffen teren van de grotere vraag naar biobrand- arbeidsomstandigheden, armoede, voed- hebben tot het land. Er ontstaat dus poli- gebieden, maar óók water en nutriënten jatropha-zaden af bij een van de collectie- moet het ministerie van Buitenlandse stoffen, zowel voor lokaal gebruik als selzekerheid en mensenrechten. We stre- tieke druk. Uiteindelijk zegt de president nodig heeft om te groeien en te produ- centra en krijgen contant betaald. De ver- Zaken/Ontwikkelingssamenwerking (OS) voor de export”, meent Felix Hoogveld, ven naar meer internationaal draagvlak toe dat biobrandstoffen niet ten koste ceren. Net als iedere andere plant.” Toch werkingsfabriek van Diligent staat in Aru- als muziek in de oren klinken, zeker na een collega van Schippers. Om de kansen hiervoor.” mogen gaan van voedselproductie. Wij wil- gelooft Jongschaap in de mogelijkheden len dat dit soort processen op gang komt. van jatropha in semi-aride gebieden en op Wij ondersteunen overheden, bedrijven armere bodems. en ngo’s, om die afwegingen te kunnen Kijken naar productiemodellen maken. Als dat gebeurt, is het vanuit ont- Ondanks de irreële verwachtingen die wikkelingsperspectief niet relevant of een sommigen van jatropha hebben, kan het waarvan ook de armen profiteren land biobrandstoffen gaat exporteren naar China of naar Nederland.”

Afrika’s kitchenkiller den tijd is. Het slib dat na ver- houdens. Het initiatief mikt Meer informatie: verleden tijd gisting overblijft is geschikt op 2 miljoen installaties in Jaap Struijs voor bemesting en verhoogt 2020. We zijn vorig jaar be- 030-2742001 Twee miljoen [email protected] de landbouwproductie. gonnen in Rwanda, waar nu biogashuishoudens Hassing: “Zeven jaar geleden 100 installaties dagelijks gas Raymond Jongschaap In Nepal staan 200.000 bio- zijn we begonnen in Vietnam. produceren. In vier jaar wil- 0317-475953 [email protected] gasinstallaties, jaarlijks ko- Inmiddels staan daar 25.000 len we groeien naar 15.000 . org men er 18.000 bij. Mede dank- biogasinstallaties. Er zijn installaties.” Ruud van Eck zij de inzet van Nederland. plannen voor Bangladesh, 040-7505517 Paul Hassing is net terug uit Laos en Cambodja. SNV speelt Een installatie kost tussen de [email protected]

Nepal, waar hij met een groep daarbij een cruciale rol.” 600 en 800 dollar en de men- Felix Hoogveld Afrikanen heeft gekeken hoe Anderhalf jaar geleden is het sen kunnen daarvoor krediet 070-3486486 de biogasinstallaties erbij initiatief voor Afrika gelan- krijgen en jaarlijks afbetalen. [email protected] sustainableharvest staan en om ervan te leren. ceerd. Hassing werkt bij het Een biogasinstallatie vermijdt Marjan Schippers ministerie van Buitenlandse 4 tot 5 ton CO per jaar. Door hout dus schaars is. Die druk 2 070-3486203 Een biogasinstallatie produ- zaken / Ontwikkelingssamen- een installatie te koppelen neemt door biogasinstallaties [email protected] ceert voldoende gas om op te werking. aan de verkoop van emissie- onmiddellijk af, die relatie is koken en een gaslamp dage- rechten, levert dat jaarlijks één op één. In Nepal kon ik dat John Veerkamp 070-3484436 lijks 2 tot 4 uur te laten bran- “Eigenlijk was Afrika al op- 40 dollar per installatie aan onlangs nog goed zien. In heel [email protected] den. Daarvoor is 20 kilo mest gegeven, omdat er veel grote carbon credits op. “Daarmee Afrika, behalve in het Congo- nodig en 20 liter water, voor fouten zijn gemaakt – zoals wordt een installatie een stuk bekken, gaat het bos achteruit. Paul Hassing de vergisting. Hierdoor hoe- eerst de biogasinstallaties beter betaalbaar.” Dus waar je ook begint, overal 070-3484306 ven vrouwen niet langer da- bouwen en daarna vragen of is het zinvol. Maar er zijn na- [email protected] gelijks naar hout te zoeken en er voldoende koeien waren. “De grootste garantie op suc- tuurlijk gebieden waar het ge- Kor Voorzee is het ongezonde open vuur in Er is in Afrika een potentiële ces is daar waar de bossen makkelijker is om te beginnen 070-3136487 huis – de kitchenkiller - verle- markt van 20 miljoen huis- onder druk staan en brand- dan andere.” [email protected]

52 september 2008 Change Change september 2008 53 wetenschap & bedrijf 4

Transportbrandstoffen Jarenlang is er geroepen dat auto’s deels op biomassa zouden biokunnen rijden. Sinds kort zijn er ambitieuze EU-doelstellingen, maar de verwezenlijking ervan zal nog een klus worden.

Door René Didde BEELD Jacqueline elich

Ger Bemer is directeur van Nedalco, de Ne- Als het aan Nedalco ligt blijven bietensui- tegen supergoedkope Braziliaanse alco- hoe verdringing werkt en de fabels van de derlandse alcoholproducent die in Bergen op kers en graansuikers beschikbaar voor de hol die in Rotterdam wordt aangeboden. feiten scheiden. We betrekken dan bijvoor- Zoom al meer dan een eeuw alcohol maakt aloude alcoholproductie. Onderzoekers Nederland heeft altijd zijn mond vol over beeld palmolie voor biobrandstof van ge- voor jenever tot parfum. Dat doet Nedalco zijn er namelijk in geslaagd de zoge- kenniseconomie en technologische in- certificeerde plantages, maar dan wordt er door de suikerrijke resten van graan (c- noemde houtsuikers die in de tot voor kort novatie, maar in de praktijk kiezen we voor verderop regenwoud gekapt voor een nieu- zetmeel) en de suikerproductie (melasse) te nauwelijks gebruikte tarwevliesjes zitten de goedkoopste ethanol, waarvan het de we palmolieplantage voor de voedselindu- vergisten. “Al meer dan een eeuw gebruiken beschikbaar te maken voor alcoholpro- vraag is hoe duurzaam die is. Terwijl onze strie. Dat vraagt dus naast certificering ook wij deze reststoffen, simpelweg omdat de pri- ductie. “Dat komt doordat in de ontlasting tweede generatie bio-ethanol echt toe- de nodige monitoring. Maar certificering maire gewassen te duur zijn”, zegt Bemer. van een olifant een micro-organisme is komst heeft.” is moeilijk omdat je daarvoor brede afspra- gevonden dat de complexe suikerketens ken nodig hebt tussen vele partijen en dat Als het aan Nedalco ligt, wordt de productie- cellulose en hemicellulose tot bio-ethanol Carlo Hamelink: alle is nog geenszins de realiteit”. capaciteit in Sas van Gent spoedig vervijf- kan vergisten”, zegt Bemer. ketens verduurzamen masvoudigd. Daar komen nu voor de traditionele -Van concurrentie tussen biobrandstof- “Biobrandstoffen kunnen bijdragen aan Op termijn wordt het zeker mogelijk om de alcoholproductie de reststoffen binnen via een fen en voedsel wil Bemer niet weten. “Wij een vermindering van de afhankelijkheid gevraagde suikers vrij te maken uit nu nog korte pijpleiding van de naburige tarwever- werken uitsluitend met reststoffen en van steeds schaarsere olie uit politiek ge- tamelijk nutteloze plantenonderdelen als werkende multinational Cargill. De bedoeling gaan elke keer een stapje verder om meer voelige regio’s. Ze dragen ook bij aan de stro, maar dit maakt het proces ingewik- is dat er een nieuwe pijplijn van de buurman onderdelen te benutten, zoals nu met de CO2-emissiereductie en kunnen ten slotte, kelder en dus duurder, voorziet de onder- naar Nedalco wordt aangelegd. Door die tweede generatie ethanol uit cellulose en zowel in Europa als daarbuiten, een nieu- zoeker. Bovendien duurt het nog wel even. pijpen moeten de meer houtachtige delen hemicellulose”, zegt hij. we economische impuls aan de landbouw Hamelink denkt daarom dat alle ketens van graan, onder meer de vliesjes rond de Maar dan nog. “Hooguit 2% van de Euro- geven”, zegt Carlo Hamelink van adviesbu- moeten worden verduurzaamd. “Niet al- Ger Bemer: graankorrels, naar de alcoholfabriek worden pese tarwe wordt voor energiedoeleinden reau Ecofys in Utrecht. leen moeten we werken aan de tweede gestuwd. gebruikt. Hetzelfde geldt voor de onder Bio-ethanol wordt uit suikers en zetmeel generatie biobrandstoffen die meer uit “Auto’s kunnen “Die vliesjes worden dan met een nieuwe meer voor biodiesel geschikte palmolie. van rietsuiker of suikerbiet gemaakt. Bio- houtige delen kunnen worden gemaakt, technologie vergist tot bio-ethanol, waarmee Bijna alle palmolie gaat naar de levensmid- diesel ontstaat uit oliehoudende gewassen ook de eerste generatie kan nog worden op Nederlandse Nederland volop kan bijmengen in benzine- delenindustrie. Ik ben absoluut voorstan- of door zaden te persen van koolzaad, verbeterd door bijvoorbeeld efficiënter te motoren”, zegt Bemer trots. De nieuwe der van herkomstcriteria en voorwaarden, palm of soja. De olie is door kleine chemi- telen. En bovendien moet de aanvoerketen suikerbieten rijden” fabriek moet een capaciteit krijgen van 2 daar niet van, óók voor onze bio-ethanol. sche veranderingen geschikt als biodiesel. worden verduurzaamd. Dat betekent ook miljoen hectoliter (200 miljoen liter). Ter ver- Maar feiten en emoties zijn in deze discus- Overigens vormen ook dierlijke vetten een monitoren en certificeren van waterbe- gelijking: 200 miljoen liter komt overeen met sie ernstig door elkaar gaan lopen. Dat de geschikte grondstof voor diesel. hoefte, plantagebeheer en arbeidsom- 2,4% van de Nederlandse motorbrandstoffen honger in de wereld in stand zou worden “Reststoffen zijn goedkoper dan het telen standigheden van de arbeiders nagaan en sa pool van 2006. Afgezet tegen de hoeveelheid gehouden door de behoefte aan brandstof- van primaire landbouwgewassen, en bo- zorgen dat er alleen zaken worden gedaan benzine, komt Nederland hiermee aardig in fen voor westerse auto’s is onzin.” vendien kan er bij landbouwgewassen wel met duurzame plantages.” de buurt van de richtlijn van Brussel. Deze degelijk concurrentie plaatsvinden om het verordonneert dat de lidstaten in 2010 5,75% Behalve criteria opstellen zou de overheid beschikbare land”, zegt Hamelink. Ger Bemer van de vraag naar de transportbrandstoffen de ontwikkeling van tweede generatie bio- Hoe duurzaam productieketens zijn, valt [email protected] 0164-213 400 benzine en diesel voorzien op basis van bio- brandstoffen moeten stimuleren, bijvoor- goed te controleren en certificeren. “In massa. Voor benzine is dat bio-ethanol, ver- beeld door accijnsvrijstelling of importhef- de maatschappelijke discussie spelen de Carlo Hamelink vaardigd uit bijvoorbeeld graan, suikerriet of fingen. Bemer: “Nu moeten wij met een zogeheten verdringingseffecten een steeds [email protected] suikerbieten. nieuwe innovatieve technologie opboksen grotere rol. We moeten daarom goed weten 030-280 83 00

54 september 2008 Change Change september 2008 55 e stimulering van bio-energie was Hoewel ogenschijnlijk eenvoudig, blijkt dit reau aan dat veel van de huidige generatie een (verplicht) onderdeel en zal het domein van de gemeentelijke inkoop- biobrandstoffen zoals koolzaad, tarwe Ddat ook in het nieuwe akkoord blij- afdelingen. Die zijn primair gericht op en suikerbiet meestal zelfs schadelijk ven. Het Rijk ziet gemeenten als belang- kwaliteit en de laagste prijs. Dat daar nu zijn in plaats van goed voor het klimaat. rijke speler als het gaat om het inzamelen omwille van het klimaatbeleid een ander Voor gemeenten heeft dat tot gevolg dat en verwerken van organische afvalstromen criterium aan toegevoegd wordt, is even besluitvorming blijft steken op deze onze- als GFT –afval en snoeihout en voor de wennen. Het belangrijkste is een rechte kerheden. Gemeente­bestuurders nemen overstap op alternatieve brandstoffen. rug van de verantwoordelijke bestuurders. nu eenmaal niet graag besluiten waar ze later spijt van kunnen krijgen. Als het Rijk Duurzaam aanbesteden Snoeihout landschap haar duurzame energieambities wil waar- Gemeenten die aan de slag gaan biomassa Landelijke gemeenten met veel boomkwe- maken, heeft zij nog een schone taak om om te zetten in energie, beseffen de com- kers, fruittelers en andere bedrijvigheid hierin duidelijkheid te verschaffen. plexiteit ervan. Naast de grote diversiteit waarbij houtafval vrijkomt, hebben nog aan biomassastromen zijn er verschil- een extra kans. De grote hoeveelheden De kansen voor gemeenten en regio’s zijn lende soorten installaties op verschillende snoei- en rooihout mogen agrarische reëel en substantieel. Op het gemeentelijk schaalniveaus. Ervaring leert dat bio-ener- bedrijven nu nog vaak in de open lucht grondgebied zijn meer ontwikkelingen gie op regionale schaal kansrijker is dan verbranden via gedoogbeschikkingen op waar de gemeente zijdelings bij betrokken op gemeenteniveau, simpelweg omdat de grond van economische motieven. Maar is – zoals het (co)vergisten van dierlijke afvalstromen per gemeente veelal te klein de lande­lijke overheid verbiedt stoken in mest en ander organisch afval, waar nu zijn. Ook blijkt dat regio’s van elkaar ver- het buitengebied. Een inzamelronde voor veel belangstelling voor bestaat. Of de teelt schillen, waardoor algemene oplossingen snoeihout, georganiseerd door de gemeen- van gewassen voor energieopwekking. niet werken. Toch zijn er enkele opties die te, is een prima alternatief. Dit hout is van Houtachtige gewassen zoals wilg, populier, zich positief onderscheiden. goede kwaliteit en kan aan bio-energiecen- hennep, riet en olifantsgras zijn kansrijke trales worden verkocht. nieuwe landbouwgewassen die volop aan- De meest eenvoudige optie is het duur- dacht verdienen. Door een proactieve hou- zaam aanbesteden van het inzamelen Duurzame energievoorziening ding ten aanzien van vergunning­verlening, en verwerken van groenafval waar de ge- Naast de inzet van biomassa uit eigen bestemmingsplannen en een open com- meenten zelf verantwoordelijk voor zijn. materiaal kan de gemeente aansturen municatie kan de gemeente hier absoluut Het gaat dan over GFT-afval, het groen- op de realisatie van een (kleine) bio- een stimulerende rol spelen. afval afkomstig van milieustraten en het energiecentrale op het eigen grondgebied. materiaal dat vrijkomt bij onderhoud van Ruimtelijke ontwikkelingen met een con- De positieve toon verdient wel nuancering. plantsoenen. In de aanbestedingsbestek- stante warmtevraag - zoals de aanleg van Op dit moment zijn er slechts enkele tien- ken en contracten met verwerkers kan elke zorgcentra, sporthallen en gemeentelijke tallen bio-energie-installaties gerealiseerd. gemeente, waterschap of provincie duur- gebouwen – bieden aanknopingspunten Afgezet tegen de nationale ambities staan zaamheidseisen stellen aan de verwerking. voor bio-energieprojecten. De gemeente we dus pas aan het begin van de hoogst Dat gebeurde in 2007 voor jaarlijks 100.000 kan hiervoor het beste vroegtijdig starten noodzakelijke omschakeling in onze ener- Niet duurzaam ton Utrechts GFT. Ook zijn in de regio’s met een energievisie voor de betreffende gievoorziening. Dat bronnen van eigen en incidenteel: Breda en Gooi en Vechtstreek groenbestek- locatie. bodem, zoals wind, zon èn biomassa daar paasvuurbou- wers gooien ken met duurzaamheidscriteria in voorbe- een grote rol in spelen, is zeker. takken op een Stroom van eigen bodem reiding. Uit energievisies voor het bedrijvenpark berg snoeihout. Het Klooster in Nieuwegein en de nieuw- Jaarlijks worden bouwwijk Teteringen in Breda blijkt dat volgens traditie Het is als een trechter: Europa heeft energiedoelen, een hoge energieambitie alleen mogelijk in Noord- en is met de inzet van een duurzame bron als Oost Neder- Nederland vertaalt ze en heeft voor de realisatie ervan biomassa. De uiteindelijke realisatie komt land paasvuren tot stand via een aanbestedings­procedure. gebouwd van óók provincies en gemeenten nodig. November 2007 Uit een marktscan komt naar voren dat gemiddeld 2000 marktpartijen een dergelijk concept kun- Theo Voskuilen kubieke meter Directeur Klimaat & Beleid nen leveren. snoeihout. is het zes jaar oude klimaatconvenant (BANS) tussen 015-2150210 VINCENT JANNINK [email protected] / ANP Rijk en andere overheden vervangen door een nieuw Consensus Ing. Kees aan de Wiel In Nederland heerst geen consensus over Klimaatakkoord. Binnenkort is het weer mogelijk voor de voor- en nadelen van verschillende ver- Adviseur bio-energie 015-215227 werkingstechnieken van groenafval. Het [email protected] gemeenten en provincies financiële steun te krijgen landelijk afvalplan (LAP) geeft op dit punt geen uitsluitsel. Theo Voskuilen en Kees aan de Wiel zijn consul- B uild D esk tant bij BuildDesk dat ruim 100 gemeenten en vijf voor een klimaatuitvoeringsplan. Gemeenten zijn een belangrijke speler bij Ook is er volop discussie over welke bio- massastromen schoon of ‘fout’ zijn. Ten provincies ondersteunt bij planvorming, uitvoering, het inzamelen en verwerken van organische monitoring en evaluatie van hun klimaatbeleid. Door Theo Voskuilen en Kees aan de Wiel afvalstromen als GFT –afval en snoeihout. slotte geeft het Milieu en Natuur Planbu-

56 september 2008 Change Change september 2008 57 Klimaat voor Ruimte marktplaats voor klimaatkennis Praktijk en wetenschap met elkaar in contact brengen is een van de doelen van het onder- zoekprogramma Klimaat voor Ruimte. In de hiervoor opgezette dialoogprojecten delen ex- perts en stakeholders uit wetenschap en praktijk meningen en kennis over klimaatgerelateerde thema’s, zoals biomassa. Centraal hierin staat kennisuitwisseling. Twee voorbeelden van con- crete projecten met aansprekende resultaten zijn het onderzoek naar de vruchtbare gronden in het Amazonegebied in Brazilië en de productie van biodiesel uit algen in het Nederlandse Borculo.

WUR start onderzoek naar Terra Preta Derde generatie biobrandstoffen in opkomst Indianenverhaal als wondermiddel De alg brengt redding

Algen kunnen CO2 omzetten in diesel alleen interessant als je ook de Binnenkort gaan zes promo­ CO2 credits verdienen andere stoffen in algen tot waarde weet te Terra Preta bodems zijn niet alleen ge- zuurstof. Ingrepro BV in Borculo brengen.” Daarom produceert het bedrijf vendi, gefinancierd door Wa­ kenmerkt door hun bijzondere bodem- (Gelderland) heeft 7000 vier­ ingrediënten voor honden- en paarden- geningen UR, de vruchtbare eigenschappen, het zijn ook plekken van voer en werd een schimmelwerend middel archeologische betekenis en bevatten veel kante meter (binnenkort 13.000) voor golfbanen ontwikkeld. Algen blijken Dikke pasta gronden in het Amazonegebied potscherven. Kuyper: “Daarom gaan de bassins met algen. Ze produce­ ook zeer geschikt als visvoer. Callenbach: De algen in Borculo krijgen via een in Brazilië nader onderzoeken. onderzoekers niet rommelen op de ar- “Naarmate de oceanen leger worden, schoepenrad voldoende licht. Het water cheologische plekken, maar gaan ze op ren er voedsel en biodiesel. wordt het kweken van vis belangrijker. wordt verrijkt met CO2 afkomstig van de Biedt deze Terra Preta kansen nieuwe locaties aan de slag en onderzoe- Nu wordt nog twee kilo vismeel van wilde drogerij. Een trommelzeef oogst de algen, dan worden ze gecentrifugeerd tot een voor koolstofopslag in de bo­ ken ze of het opnieuw maken van zulke Algen lenen zich om voeding, vitamines, vis gebruikt om één kilo aquacultuur vis bodems mogelijk is. Terra Preta biedt medicijnen en energie (biobrandstof) uit te kweken, maar met algen kan het ook. dikke pasta die gebruikt wordt als voer of gedroogd tot vlokken of poeder als grond- mogelijk perspectieven voor de toekomst: te halen. Bij Ingrepro gebruiken ze de al- We leveren bijvoorbeeld algenpoeder aan dem en voor verbetering van de stof voor medicijnen, kleurstoffen, zijn er kansen voor koolstofopslag in de gensoort Chlorella, vanwege zijn hoge pro- kwekers van zeebaars en zeebrasem in bodemvruchtbaarheid? bestrijdingsmiddelen, voedings- bodem en voor verbetering van de bo- ductiviteit. Met dertig tot veertig ton droge Griekenland.” supplementen en olie. demvruchtbaarheid?” Het onderzoek heeft stof per hectare is de opbrengst hoger dan De zwarte aarde – Terra Preta – staat be- een dubbele insteek. Er wordt gekeken of van welk landbouwgewas ook. Ingrepro is Een mooie kringloop kend om haar bodemvruchtbaarheid en ontwikkelingslanden biomassa ter plekke onlangs een proef gestart om biodiesel uit Algen zouden ook voor varkens en kippen De indianen bewerkten de aarde met hoge gehaltes aan organische stoffen. Die kunnen pyroliseren en met de houtskool houtskoolresten van hun vuren. Bij on- algen te halen. Een hectare groene algen, een prima voedingsbron kunnen zijn, ware hoge bodemkwaliteit is eenvoudig ver- CO2 credits kunnen verdienen en of de volledige verbranding blijft veel houtskool afhankelijk van de soort, zet jaarlijks ruim het niet dat de fabrikanten van veevoer klaarbaar. Volgens hoogleraar bodemkwa- productiviteit in het Amazonegebied kan over. Terra Preta bevat per hectare tot 500 honderd ton CO2 om in vijftien tot twintig er nog niet aan willen. Callenbach: “Het liteit Thom Kuyper is het gerelateerd aan verbeteren, met name voor de arme boe- ton meer koolstof dan andere bodems. ton biodiesel. Als je het Nederlandse die- is merkwaardig dat algen zonder bezwaar het grondgebruik van de oorspronkelijke ren, waardoor ontbossing vertraagd kan De Amerikaanse bodemkundige Johan- selwagenpark op koolzaadolie wilt laten door mensen gegeten kunnen worden, indianen. Kuyper is verbonden aan het worden. De koolstofopslag voorkomt CO2- nes Lehmann schat dat door de aanmaak rijden heb je 4 miljoen hectare landbouw- maar dat ze niet gebruikt mogen worden Centrum Bodem waarin Wageningen Uni- uitstoot naar de atmosfeer en kan zorgen van nieuwe Terra Preta aan het einde van grond met koolzaad nodig. Nederland in veevoer. Louter en alleen omdat ze niet versiteit (WUR) en Alterra samenwerken. voor optimalisatie van de grond. Pyrolise de eeuw jaarlijks 9,5 miljard ton koolstof heeft op dit moment in totaal 2,3 miljoen worden genoemd in de lijst met toegestane vastgelegd kan worden. Dat is meer dan “De indianen bewerkten de aarde met is het zonder zuurstof verhitten van hout hectare landbouwgrond. Met algenteelt is ingrediënten.” Binnenkort start Ingrepro Meer informatie: wat er momenteel per jaar aan koolstof de houtskoolresten van hun vuren. Vooral bij waarbij brandbaar gas ontstaat en houts- Nederland in theorie in staat om in haar een proef met varkensmest als voedingstof Ir. Florrie de Pater lucht in gaat (8 miljard ton koolstof of 28 onvolledige verbranding van boomstam- kool achterblijft. eigen dieselbehoefte te voorzien. voor de algen. Callenbach: “Voorheen ge- [email protected] miljard ton CO2). Het zou mooi zijn als het 020 - 598 2656 men blijft veel houtskool over. Terra Preta zo’n wondermiddel was, maar onbekend bruikten we daarvoor kunstmest. Het kan bevat per hectare tot 500 ton meer koolstof Meer informatie: is wat er bij grootschalige toepassing Algen als visvoer een mooie kringloop worden: mest voor Anthony Verschoor dan andere bodems, dat is vijf tot tien maal Dr. Thomas W. Kuyper, [email protected] gebeurt als je plotseling zoveel koolstof in Volgens Carel Callenbach, directeur van algen die vervolgens weer worden gebruikt www.ingrepro.eu/www.sync.nl hoger dan normaal.” 0317 – 482352, www.soq.wur.nl de bodem stopt. Ingrepro, “is de teelt van algen voor bio- als veevoer.” 0545 - 275 946

58 september 2008 Change Change september 2008 59 het biobrandstoffenbeleid zijn. Daarbij moeten ook Een treindeur gemaakt van hennep de indirecte effecten in de gaten worden gehouden, zoals verdringing van teelten. Al naar gelang de re- en vlas bespaart op metaal­­­­­‑ sultaten hiervan zal het nieuwe en bestaande beleid voor biobrandstoffen kunnen worden heroverwogen. gebruik en brengt het gewicht

Hoe ziet u uw rol hierin? terug van 1000 naar 40 kg “Ik zie een rol voor mij in het stimuleren van de inzet van reststromen voor duurzame energie. Bijvoor- beeld door in de Stimuleringsregeling Duurzame risico van overstimulering. De SDE is het resultaat Energie (SDE) te focussen op vaste biomassa, wat in van die heroverweging. Deze regeling is robuuster de praktijk vooral reststromen zijn. Voor biobrand- dan haar voorganger en speelt een belangrijke rol bij stoffen voor transport zullen we ons krachtig moe- het realiseren van een stabiel investeringsklimaat ten inzetten om de tweede generatie (waarbij niet voor duurzame energie. Natuurlijk kan men hier ver- 2voedselgewassen worden gebruikt) te bevorderen ten trouwen in hebben, anders had ik deze regeling niet koste van de eerste generatie. Dit kan bijvoorbeeld afgekondigd. door de tweede generatie biobrandstoffen dubbel te laten tellen in de biobrandstoffenverplichting, en door subsidiebeleid specifiek te richten op lignocel- Biomassa biedt veel mogelijkheden, waar wilt u lulose, de inzet van reststoffen en algen. met name op inzetten? Ook zie ik voor mij een rol weggelegd bij het stellen “Biomassa moet niet alleen worden bezien vanuit de van normen en het stimuleren van certificering van energieoptiek. Biomassa biedt meer mogelijkheden, duurzame biomassa. bijvoorbeeld de economische waarde die door copro- ductie van chemische producten, brandstoffen en energie kan worden vrijgemaakt. Nederland heeft de Er zijn enorme economische belangen met de in­ competenties in huis om deze waarde te5 benutten. zet van biomassa gemoeid. Er komen signalen van Drie sleutelfactoren spelen hierin een rol: logistiek, grote spelers die willen stoppen met investeringen chemie en de agrosector. De Rotterdamse haven zag in Nederland omdat het klimaat voor biomassa zo bijvoorbeeld in 2007 zijn overslag van biobrandstof- de K erk foto : S uzanne van negatief is. Wat kan voorkomen dat dit gebeurt? fen ruim verdubbelen, terwijl er ook veel productie- Maria van der Hoeven is minister van “Je kunt veilig investeren in tweede generatie tech- capaciteit in aanbouw is. Houtpellets zullen over 20 Economische Zaken nologie en duurzame stromen. De overheid moet jaar 21 miljoen ton aan de volume-omzet kunnen zorgen voor helderheid over de normstelling inzake bijdragen. 3duurzaamheid. Daarom heeft de Nederlandse over- vijf vragen aan heid de NEN gevraagd een voorstel te doen om een “Onze twee grootste industrieën zijn de agro-indu- Europese norm te ontwikkelen voor duurzame bio- strie en de chemie. De chemie is tevens de grootste massa. Deze aanpak wordt breed gesteund door de industriële gebruiker van fossiele stoffen. Het groot- Maria van der Hoeven andere Europese lidstaten. ste deel daarvan komt als grondstof terecht in een eindproduct. De chemie staat aan het begin van Door Baud Schoenmaeckers en Jan van Diepen zeer diverse productieketens en is dus in de unieke De nieuwe SDE-regeling is de opvolger / vervan­ positie om de innovatieprocessen in deze ketens ger van de MEP. Een van de kritiekpunten is dat te beïnvloeden. De chemie heeft in haar Innova- Energie uit biomassa biedt veel mogelijkheden. dat dit op een duurzame wijze plaatsvindt. Geen kap de overheid regelingen stopzet als ze succesvol tieprogramma zelf de handschoen opgepakt. Hun Maar biomassa staat in een slecht daglicht en van natuurgebieden voor nieuwe productie, geen blijken. Met de MEP leek de doelstelling gehaald ambitie is om binnen 25 jaar de inzet van fossiele wordt genoemd als één van de oorzaken van de inzet van biobrandstoffen die nauwelijks CO2 winst te worden om vanaf 2010, 9 procent van de Neder­ grondstoffen te halveren. Dit programma ondersteun huidige voedselschaarste – omdat ‘biofuels’ onder opleveren, zoveel mogelijk inzet van restproducten landse elektriciteitsproductie op duurzame wijze ik dan ook van harte. Door in te zetten op innovatie andere uit granen worden gemaakt. en houtachtige gewassen met hoge opbrengsten. Cer- op te wekken. Er wordt een nieuwe subsidierege­ en samenwerking in nieuwe combinaties van che- “Het gebruik van biomassa voor energiedoelein- tificering van biomassa is nodig, evenals monitoring 4ling opgetuigd die niet voor grote investeerders ge­ mie, agro-industrie en eindgebruikers wil ik tech- den mag vanzelfsprekend niet tot voedselschaarste van de voedselsituatie en macro-effecten zoals land- schikt is. Kunnen marktpartijen vertrouwen hebben nologieontwikkeling en nieuwe industrieclusters leiden. Het totale effect van biobrandstoffen op de gebruik. Nodig om op verantwoorde wijze biomassa in het beleid hieromtrent? stimuleren. Een voorbeeld om het wat concreter te 1recente stijging van voedselprijzen lijkt beperkt in grootschalig in te zetten en te garanderen dat dit op “De MEP had als doelstelling het behalen van een maken. Op dit moment test de NS een treindeur die relatie tot andere factoren, zoals voedselconsumptie duurzame wijze gebeurt. aandeel van 9 procent duurzame elektriciteitspro- is gemaakt van een composiet van hennep en vlas. in opkomende markten, en slechte oogsten. Maar op ductie in 2009. Dit zullen we gaan halen en daarmee Dit levert een besparing op bij de productie: metalen lange termijn en op deelmarkten kan het biobrand- “Ten aanzien van biobrandstoffen voor transport was de MEP-doelstelling bereikt. Verder waren er worden vervangen door biomassa. Het gewicht van stoffenbeleid van invloed zijn op hogere voedselprij- pleit ik voor een stap-voor-stap benadering. Hierbij voldoende redenen om de MEP-systematiek te her- de deur gaat terug van 1000 kg naar 40 kg. Dergelijk zen. Er is dus alle reden tot waakzaamheid. laat de Europese Commissie voortdurend een onaf- overwegen. Niet in de laatste plaats in verband met initiatieven, die zich nu in een snel tempo ontwikke- “Ik pleit voor de inzet van biomassa, op voorwaarde hankelijke commissie monitoren wat de effecten van het ook door de Algemene Rekenkamer gesignaleerde len, bieden onze economie nieuwe kansen.

60 september 2008 Change Change september 2008 61 Gebruik van biomassa uit de natuur heeft grote kansen. Maar een storm in Duitsland heeft z’n effecten op de prijs vanwege de grote hoeveelheid laagwaardig hout die plotseling vrijkomt.

EU doelen biobrandstof op korte termijn niet te halen

Prijzen voor biomassa rijzen de pan uit. De biobrand- stof uit voedselgewassen staat onder druk (eerste generatie) en de tweede generatie biobrandstoffen (o.a. uit cellulose) is nog niet uitontwikkeld. Subsi- dies zijn ongewis, het sentiment is negatief – maar de ermee gemoeide investeringen zijn groot. Raakt de markt oververhit?

Door Tseard Zoethout beeld ANP

e grootste slag die ons land kan van het hout verdwijnt in kachels bij par- richtingen medio februari 2008 opschortte, maken in energieopwekking uit ticulieren”, zegt hij. “Ook de markt is sterk zo berichtte het Agrarisch Dagblad. In Deigen biomassa, is efficiencyver- fluctuerend. Een storm in Duitsland heeft deze sector worden marktontwikkelingen betering. Meer en betere verwerking van z’n effecten op de prijs vanwege de grote tegengewerkt door ontbrekende over- houtachtige stromen uit natuurgebieden hoeveelheid laagwaardig hout die plotse- heidssteun. Voor een aangepaste fabriek is daarvoor de aangewezen kandidaat. Ten ling vrijkomt. Bovendien zijn de prijzen en in Hoogkerk (Groningen) krijgt Suikerunie, opzichte van organische reststromen uit opbrengsten afhankelijk van de kwaliteit een van de dochterbedrijven van Cosun, afval (als AGF, swill, bermgras of slib) bezit hout en gehanteerde techniek. Voor rond- namelijk geen steun uit de SDE regeling het een positieve energie-inhoud (zie fi- hout worden forse bedragen neergeteld. (Stimulering Duurzame Energieproductie). Markt guur). Joop Spijker werkt als teamleider be- Gemeenten maken daarentegen kosten Ook plannen voor bio-ethanolfabrieken in heer van bos, natuur en stedelijk groen bij voor de afzet van houtsnippers, soms tot Sas van Gent en Groningen van Nedalco, Alterra, het landelijke kennisinstituut voor wel veertig euro per ton. Een deel daarvan een ander dochterbedrijf van coöperatie de groene leefomgeving dat deel uitmaakt wordt gecomposteerd. Er liggen goede Cosun, zijn gestrand; Brazilië kan bio- van Wageningen Universiteit en Research- kansen bij tak- en tophout uit de bossen en ethanol uit meerjarig suikerriet té goed- center (WUR). Hij doet veel onderzoek houtresten uit de zagerijen. Mits niet alles koop leveren. voor het Ministerie van Landbouw Natuur- uit het bos wordt meegenomen want dood biomassa beheer en Voedselkwaliteit (LNV). Volgens hout heeft een belangrijke functie voor de Internationale markt Spijker is er naar schatting drie miljoen ton natuur.” Hij wijst daarbij op nutriënten en Ondertussen raakt de internationale markt droge stof uit Nederlands bos en natuur andere voedingsstoffen voor weerbaarheid voor biomassa bijna oververhit. Hoewel er voor energiewinning beschikbaar. Rond in bos en landschap. geen openheid over de exacte volumes is, 2020 kan dat, samen met de biomassa uit zijn de prijzen voor de belangrijkste stro- landschappelijke beplantingen en stedelijk Energiewinning uit hoogcalorische, niet- men (als olie uit soja, raapzaad en palm, raakt groen, circa dertig PetaJoule dekken van houtige Nederlandse biomassa is volgens tarwe, maïs en hout) het laatste jaar aan- de landelijke doelstelling voor energie uit Spijker vrijwel uitgesloten. Technieken als zienlijk gestegen. Veel deskundigen wijten biomassa (200 PetaJoule). pyrolyse of co-vergisting zijn op de korte dat aan de sterk toegenomen vraag naar termijn niet haalbaar. Dat is óf te duur (py- voedsel en veevoeders in India en China Van Hollandse bodem rolyse) óf binnen de huidige regelgeving en een aantal mindere oogsten wereldwijd, De onderzoeker plaatst er een kantteke- niet toegestaan. Vergisting of de omzetting mogelijk veroorzaakt door klimaatveran- oververhit ning bij. “Weliswaar zijn er goede statis- van suikerbietresten in bio-ethanol zou dering. Ook is de vraag naar biobrandstof- tieken over het gebruik van biomassa uit een mogelijkheid zijn, ware het niet dat fen, met name naar maïs voor bio-ethanol de natuur, maar een onbekend groot deel bietenverwerker Cosun plannen in beide in de VS, sterk gestegen. Wereldvoorraden

62 september 2008 Change Change september 2008 63 zijn op die manier ingeteerd, met explode- In de VS gaat bijna een kwart generatie biobrandstoffen (uit cellulose). rende prijzen tot gevolg. “We moeten niet langer de eetbare delen uit biomassa voor energieopwekking ge- Maïsethanol Steven Verbeek, hoofd bio-energie bij van de maïs op aan bio-ethanol- bruiken”, zegt Daan Dijk. “En inzetten op Bijna alle ethanol in de VS wordt agro-handelsbedrijf Nidera, denkt niet dat andere technieken. De stengels van suiker- gebrouwen uit gele voedermaïs. de EU haar korte termijn doelstellingen productie terwijl dit minder dan riet worden nu al voor energie bijgestookt. Snel in aantal toenemende etha- (5,75% biobrandstoffen in 2010) gaat ha- Ook algen hebben grote potentie. Daarom noldistilleerderijen concurreren al len. Met een simpel rekensommetje toont participeert Rabobank in Biopec - samen met vleesproducenten om de maïs, hij aan dat de doelstelling een fors deel 5% van de behoefte aan motor- met Essent, het Copernicus Instituut (UU), waardoor de prijzen worden opge- van de wereldwijde voorraad eetbare oliën Solidaridad en een hele trits toonaange- dreven. De meeste ethanol wordt opslokt. “De EU-doelstelling komt ruw- vende bedrijven uit de bio-energiesector. verkocht als benzinetoevoeging. weg overeen met tien tot twaalf miljoen brandstoffen in de VS dekt Dit consortium zet in op nieuwe ener- ton biodiesel per jaar. Wereldwijd wordt gieconversietechnieken, biomassa uit er jaarlijks honderd miljoen ton olie uit cellulose en een gecertificeerd duurzame palm, koolzaad en soja gehaald (waarvan stoffen in de VS dekt. Door importquota gebruikt. Het komt erop aan hoe je het productie van biomassa. Dat kopen we al- palmolie als grondstof voor biodiesel in en heffingen wordt het veel efficiëntere doet. Dan zijn slagen in de efficiency goed leen als aan de duurzaamheidscriteria van Productie VS Noordwest-Europa niet geschikt is. Daar- Braziliaanse bio-ethanol van de Ameri- te maken. De Rabobank, een van de gro- minister Cramer wordt voldaan.” 18,4 miljard liter (2006) voor is het hier te koud en stolt de palmolie kaanse markt gehouden. Terwijl de pro- tere spelers in de wereldwijde agro-sector, te snel (red.)). En grootschalige inzet van ductie hiervan veel minder grond in beslag verleent dan ook vooral leningen aan Voordat de tweede generatie biobrandstof- Productiekosten VS de tweede generatie biobrandstoffen is nog neemt dan de productie van bio-ethanol boeren die efficiënt met land en middelen fen marktrijp is, kunnen afvalverwerkings- € 0,21 per liter geen realiteit. Tsja, dan wordt het plaatje uit maïs.” omspringen.” en AGF-installaties nog gouden tijden wel duidelijk: voor de EU-doelstelling is Maar Dijk ziet ook genoeg positieve ont- beleven. Nu al behoren de installaties van Verkoopprijs VS (per liter, juli 2007) het, met deze grondstofstromen, gewoon wikkelingen. “Door publicaties in de pers Tweede generatie Nederlandse bedrijven in deze branche te kort dag.” wordt biomassa nu met een slechte reuk In olifantsgras of miscanthus heeft de tot de Europese ‘crème de la crème’. Zo omringd”, zegt hij. “De Wereldbank heeft markt momenteel weinig vertrouwen. heeft AVR Rozenburg, onderdeel van Van Benzine Ethanol Daan Dijk kan niet anders dan daarmee echter aangetoond dat investeringen in de Daarvoor is, zeker als ze op marginale Gansewinkel, begin vorig jaar een nieuwe instemmen. Als manager energie en kli- landbouwsector drie keer zoveel inkomen gronden worden geteeld, veel kunstmest installatie van 30 Megawatt voor twee € 0,65 € 0,51 maat bij Rabobank Nederland legt hij de en banen genereren dan investeringen in nodig. Met een verslechtering van de miljoen ton huishoudelijk en bedrijfsafval € 0,73 vinger op de zere plek: de VS en in mindere de industrie en dienstensector. De uitda- energie- en broeikasgasbalans tot gevolg. in gebruik genomen. Het Afval Energie Voor dezelfde hoeveelheid mate Europa hebben, vanuit politiek- ging is de productiviteit in de landbouw in Verder hebben jarenlange onderzoeken in Bedrijf van Amsterdam behoort met dertig energie als een liter benzine strategische overwegingen, ingezet op die landen aanzienlijk te verhogen. Neem Engeland uitgewezen dat biomassa uit der- procent energieterugwinning uit bedrijfs- minder efficiënte biomassastromen. “In de Brazilië. Verkoop van bio-ethanol zorgt gelijke snelgroeiende gewassen voorlopig en huishoudelijk afval tot de top in de EU. VS gaat bijna een kwart van de maïs op aan voor een besparing op de betalingsbalans, niet economisch haalbaar is. Zowel Dijk “Maar”, besluit Dijk, “Nederland blijft een Energie-evenwicht bio-ethanolproductie terwijl dit minder het genereert inkomsten en een deel daar- als Verbeek verwacht op de lange termijn handelsnatie met een klein landbouware- Fossiele energie die nodig dan 5% van de behoefte aan motorbrand- van kan voor duurzame productie worden meer van agro-restproducten en de tweede aal. De helft van alle fysieke biomassa zal is om de brandstof te maken uit ontwikkelingslanden moeten komen. (input) de energie in de En vervolgens in havens als Rotterdam brandstof (output) maïsethanol moeten worden overgeslagen. Daarom voeren we duurzaamheidscriteria ook zo rigide door.” Van bulk naar meerwaarde 1 1,3 [noot van de redactie] Groen gas is in dit stuk

Biomassa verbranden, daarmee win je de Eind vorig jaar heeft dit LNV agentschap goed op restwarmte en CO2 uit energiecen- bewust buiten beschouwing gelaten. slag om een duurzame toekomst niet. On- enkele documenten aan havenbestuurders trales kan gedijen. Maar ook omdat deze input output der de naam ‘Bioport’ heeft het Innovatie- gepresenteerd waarin deze visie nader eencellige organismen tal van toepassingen Ir. Joop H. Spijker netwerk een overkoepelend project voor vijf wordt ontvouwd. Dit jaar zal de visie uit- kunnen hebben. Van grondstof voor voed- [email protected] zeehavens opgezet waar meer hoogwaar- monden in drie pilots op een speciaal daar- sel en farmacie tot biologische bestrijdings- 0317-477727 Uitstoot broeikasgassen (productie en verbruik) dige toepassingen voor diverse biomassa- voor ingericht demonstratieterrein in de middelen.” Drs. Daan Dijk stromen hun beslag krijgen. haven van Rotterdam. De gesprekken met [email protected] Benzine Maïsethanol betrokken bedrijven lopen nog en deze zijn De zeehavens zullen zich moeten onder- 06-22934186 “Energiecentrales die biomassa verstoken nog terughoudend met persinformatie. De scheiden van collega’s en onze zuiderburen. Steven Verbeek 2,4 1,9 zijn tegenwoordig ongoing business. Uit Wilt licht een tipje van de sluier op. “De De Wilt. “Terneuzen is goed op weg met [email protected] (kg/liter) 22% minder biomassa valt echter meer te halen. Denk koek die vrijkomt bij de verwerking van hun ‘biopark’ en Amsterdam heeft veel ken- 010 – 4301970 aan grondstoffen voor de farmaceutische soja, granen en koolzaad is niet alleen ge- nis in koffie en thee vanuit het koloniale Dr. Ir. Jan de Wilt industrie, aan nieuwe veevoeders, aan schikt voor veevoer maar ook voor stroom, tijdperk. Als ze dat daar slim aanpakken, Bron: U.S. department of energy; U.S. Environmental [email protected] protection Agency, renewables fuels association; energy bouwstoffen voor auto’s die plastics vervan- biobrandstof, kunstmest en de chemie. En kan er ook andere biomassa in hoogwaar- 06 – 48131103 gen”, zegt projectcoördinator dr. ir. Jan de algen zijn bijzonder aantrekkelijk. Ener- dige producten worden omgezet.” future coalition; worldwatch institute.

Wilt van het Innovatienetwerk. zijds omdat de hoogwaardige biomassa

64 september 2008 Change Change september 2008 65 (advertorial)

Klimaatneutrale energiecentrale verbrandt afgewerkte frituurolie De Groep en haar 200.000 ton vet jaarlijks 200.000 ton vet overhoudt en opdrachtgevers “Ik heb wel eens gedacht ‘ik trek de stek- daar een nuttige toepassing voor zocht. ker uit dit project’, op die momenten Uit dat vet kun je eenvoudig economische Bij de Lammerink Installatie- dat de bureaucratische weerstand hoog en milieuwinst halen. Hier in Nederland groep werken 160 medewer- opliep”, verzucht algemeen directeur zijn we benaderd door een logistieke ser- kers. Het bedrijf levert totaal- Erik Lammerink. “Als je in Nederland vice-organisatie die voor een grote keten oplossingen voor elektrotech- met innovatieve technologie aan de slag het afgewerkte frituurvet inzamelt. Ook niek, werktuigbouwkunde, Vet duurzaam wilt loop je al snel tegen een muur van zij zoeken naar een duurzame manier inbraak & brandbeveiliging, wet- en regelgeving aan. En dat terwijl om een afvalstof op te werken naar een telecom & zorgalarmering onze WKK-technologie een aanzienlijke grondstof.” en mobiele communicatie. Na zes jaar pionieren is de Lammerink Installatiegroep er bijdrage kan leveren aan de invulling Opdrachtgevers komen uit de van de duurzame energiedoelstelling van Rompslomp utiliteitsbouw en het topseg- in geslaagd om een klimaatneutrale energie-installatie te 20% in 2020 die de overheid ambieert. De mannen van de Lammerink Instal- ment in de particuliere sector. Om bijvoorbeeld vetten accijnsvrij uit het latiegroep proberen op allerlei manieren De groep heeft vestigingen realiseren. In het Overijsselse Denekamp voorzien veertien buitenland langs de Nederlandse douane om binnen de beperkende randvoor- in Ootmarsum, Amersfoort, te krijgen, moet je een muur van papier- waarden van de huidige wetgeving in- Leek, en Oldenzaal. WKK-installaties 32 woningen van warmte en elektriciteit. werk invullen. Toch gingen we door. Ik novatieve warmte- en energietechniek te geloof in deze nieuwe technologie en ge- installeren. Eppink: “De overheid roept Ze draaien op afgewerkt frituurvet. lukkig hebben wij te maken met een op- wel hard over verduurzaming, maar in drachtgever die ons stimuleert de meest de dagelijkse praktijk komen wij veel duurzame weg te zoeken. ambtelijke weerstand tegen. Zo blijven we in Denekamp met 14 afzonderlijke WKK- Binnenkort volgen nog eens 32 wonin- installaties precies onder de nominale gen, verschillende kantoren, het ge- De blauwdrukken maximale grenzen voor elektriciteit- en De veertien WKK-instal- meentehuis en de kerk. Met de in eigen warmtecapaciteit en daarmee passen ze laties hebben een 100% huis nieuw ontwikkelde energiecentrale binnen de bestaande milieunormen. Tech- bewezen betrouwbaar- liggen er, de praktijk geeft de Lammerink Installatiegroep De- heid. Dagelijks is een nisch waren er ook andere mogelijkhe- nekamp een behoorlijke klimaatneutrale monteur aanwezig voor moet nog rijp worden den, maar dat vraagt teveel administra- impuls. “Nog niemand heeft kans gezien regulier onderhoud om tieve rompslomp. om een grootschalige energie-installatie de prestaties te moni- Want de markt wil wel. Ik krijg regel- te realiseren die op afgewerkt frituur- toren. De installaties matig vragen van ondernemers die met Meer informatie: vet werkt”, vertelt projectleider Gerrit leveren nominaal 48,4 innovatieve technieken aan de slag wil- Erik Lammerink, 0541 – 588000 Eppink gedreven. Hij is de ‘uitvinder’ KW/H vermogen aan len. Onlangs werd ik benaderd door een [email protected] achter de installatie en heeft de afgelo- elektriciteit en maximaal Italiaans afvalverbrandingsbedrijf dat www.lammerinkgroep.nl 72KW/H warmte. De pen jaren ervaren dat de weg naar duur- terugverdientijd wordt zaamheid lang is en vraagt om anders geraamd op acht jaar. denken en doen. “Onze opdrachtgever – woningcorporatie Dinkelborgh – wilde een klimaatneutrale energie-installatie voor een bouwproject in Denekamp. Dat In de parkeerkelder vroeg om een WKK-installatie die niet onder het woningcom- op fossiele brandstof draait. We wilden plex is 200 vierkante meter vrijgehouden voor geen biobrandstof gebruiken, want dat is het ketelhuis en de aan sterk wisselende accijnsheffing on- opslagruimte voor het derhevig. Frituurvet bleek een goed al- vet. Jaarlijks verbruikt ternatief, alleen bleek de bestaande tech- de installatie bij vollast nologie niet aan onze eisen te voldoen. 1600 kubieke meter vet Daarom hebben we in Duitsland een spe- ciale high speed motor laten ontwerpen. Als de restanten van de kroketten en frikadellen uit het afgewerkte frituurvet zijn gefilterd is het een prima brandstof, vergelijkbaar met biodiesel.” foto : L e x de lang

66 september 2008 Change Change september 2008 67 HVC directeur Wim van Lieshout: “Regisseer de keten van afval”

Aan de rand van Alkmaar, onder de rook van de aandeelhoudende gemeenten, werkt HVC aan duurzaam afvalbeheer. “De hele verduur­zaming van Nederland moet voor een behoorlijk deel uit afval, biomassa en wind komen”, stelt Wim van Lieshout, al- gemeen directeur van HVC. Door Wilfried Kocken

beeld René van der meulen

iomassa en afval hebben de ge- drecht die wij hebben overgenomen, werd joen euro. In overleg met de milieubewe- meenten zelf, dus als een gemeen- bezuinigd op toeslagstoffen waardoor ging is de rookgasreiniging aangepast. “B te iets wil met CO2-neutraliteit, de emissies hoger werden dan noodza- Extra kosten: 2 miljoen euro. De impact dan hebben ze de sleutel zelf in handen”, kelijk was. Dan bespaar je op economie, op het tarief is zo’n 1 à 2 procent. Omdat zegt Wim van Lieshout. “Ik zie het als onze maar de kilo’s kwik die uit de schoorsteen belanghebbenden als milieubeweging taak die gemeenten daarin te ondersteu- gekomen zijn, komen een keer in het mi- en gemeenten erachter staan, zijn de nen. Wij doen dat als nutsbedrijf: georiën- lieu. Het aardige van HVC is dat wij keer aandeelhouders meer dan bereid om dat teerd op het maatschappelijk belang. Ik op keer in overleg met de gemeenten de te betalen. Dat is de collectieve binding ben ervan overtuigd dat afvalverwerking keuzes die we maken expliciet in beeld die HVC uniek maakt. Door dit dialoog- een nutsactiviteit behoort te zijn, het is brengen. In overleg met aandeelhouders proces hebben we verschillende vergun- een maatschappelijke, geen commerciële en milieubeweging bepaal je hoe je de ningen gekregen zonder bezwaren van de activiteit.” knip legt bij de afweging tussen ecologi- omwonenden. Dat betekent dat je sneller sche en economische motieven. Voor mij kunt bouwen en minder geld kwijt bent. Collectieve binding is het duidelijk dat kiezen voor het milieu Als je een half jaar voor de Raad van State “Op gebied van afvalverwerking kunnen grosso modo vaak beperkte effecten op de aan het procederen bent, kost je dat ook keuzes tussen economie en milieu samen kosten heeft, maar we maken die keuze geld. Een wethouder van Groenlinks kan gaan en conflicteren. Om een voorbeeld toch expliciet. Bij de nieuwe lijn die we daarmee uit de voeten, een wethouder te noemen: bij de afvalcentrale in Dor- gebouwd hebben, investeren we 70 mil- van financiën ook.”

68 september 2008 Change Change september 2008 69 Zestigduizend huis­­houdens

krijgen CO2-neutrale stroom “Alsof je een nutsbedrijf niet efficiënt kunt leiden als het niet geprivatiseerd is!”

Versnipperd sloophout levert 100 procent groene energie De opslagloods kan voor vijf dagen brandstof opslaan, 2,5 MW van de opgewekte stroom gebruikt HVC zelf, jaarlijks verdwijnt zo’n 200.000 ton afvalhout 22,5 MW gaat naar het net

Ideale mix zegt projectleider Bas Kessel. In Nederland energiecentrale die op 23 april officieel in maken we stoom, die in een stoomturbine “Het valt me op dat er een impliciet dogma verwerken rond de 105 afvalverwerkers gebruik is genomen, kan daar jaarlijks 25 wordt omgezet in elektrische energie. Dit is in Nederland heerst: de markt doet dingen Slib, riet en snoeiafval ons dagelijks afval. Nederland heeft voor megawatt groene stroom aan toevoegen”, 100 procent duurzame energie omdat die beter. Niet alleen beter, maar ook efficiën- bijna 80 procent van het afval een nut- zegt Kessel. “Daarmee kunnen we jaarlijks is opgewekt met biobrandstoffen van de ter. Daar ben ik het niet mee eens! Ik vind De duurzaamheid van biobrandstoffen nen worden. De eerste resultaten zijn tige toepassing gevonden. Afgedankte 60.000 huishoudens op CO2-neutrale wijze 2e generatie. Vergeleken met traditionele dat een brevet van onvermogen van de ligt onder vuur. De discussie spitst zich veelbelovend. Verder bekijken we of we het producten worden geheel of gedeeltelijk van stroom voorzien.” methoden van energie-opwekking reduce- publieke sector. Alsof je een nutsbedrijf niet toe op het probleem dat de voedselproduc- ontwaterde zuiveringsslib kunnen drogen hergebruikt (bijvoorbeeld lege flessen, pa- ren we met de bio-energiecentrale de CO2- strak en efficiënt kunt leiden als het niet tie in gevaar kan komen als er gewassen met restwarmte die nu bij HVC vrijkomt pier en metalen uit auto’s) of verbrand. De Restwarmte voor AZ uitstoot met 110.000 ton per jaar.” Naast geprivatiseerd is! Zo’n brevet van onvermo- worden verbouwd om er brandstof van te en niet wordt benut. HHNK hoeft dan geen warmte die bij verbranding vrijkomt wordt In Nederland komt jaarlijks ongeveer 1 elektriciteit levert de centrale warmte. Kes- gen plakken wij ons niet op. Wij krijgen van maken. HVC gebruikt nu alleen afvalhout aardgas te gebruiken voor het drogen van zoveel mogelijk omgezet in energie voor miljoen ton afvalhout vrij. De drie hout- sel: “De restwarmte gaat naar bedrijven op onze aandeelhouders een opdracht mee: als brandstof, mogelijk dat daar later het slib.” bijvoorbeeld stadsverwarming. Slechts centrales gezamenlijk kunnen 500.000 het nabijgelegen bedrijventerrein Boeke- zoek de optimale mix tussen kosten en andere vormen van biomassa bijkomen. De samenwerking tussen HVC en HHNK een klein deel van de afvalstoffen eindigt ton verstoken. Kessel: “We verbranden lermeer en het DSB Stadion, de thuishaven milieu in plaats van alleen sturen op econo- “We hebben onlangs een partnership met wordt afgestemd met het Platform Bio- als nutteloze rest op de vuilstort. Een deel hout dat wordt ingezameld als bouw- en van voetbalclub AZ. Omdat er veel meer mische gronden. Maar daarnaast moet de Hoogheemraadschap Hollands Noorder- massa, waar naast HHNK en HVC ook daarvan, bijvoorbeeld bouw- en sloop- sloopafval. Ook het hout dat apart op de warmte beschikbaar is, zijn er plannen interne bedrijfsvoering net zo efficiënt zijn. kwartier (HHNK) afgesloten”, vertelt com- LTO en Energieonderzoek Centrum Ne- hout, wordt nu nog naar het buitenland afvalinzamelpunten van de aandeelhou- voor warmtelevering aan de binnenstad En dat lukt ons.” municatiemanager Monic van Eerden. “We derland meedoen. Het Platform heeft tot geëxporteerd. Kessel: “We hebben besloten ders wordt aangeleverd wordt in de bio- van Alkmaar en omliggende gemeenten.” onderzoeken of de biomassastromen die bij doel duurzame oplossingen te zoeken voor dit houtafval te gebruiken voor een eigen energiecentrale verbrand. Dit zogenoemde Houtstroom en afvalwarmte de activiteiten van HHNK vrijkomen, zoals organische afvalstromen uit de landbouw, bio-energiecentrale en er groene energie B-hout, bouw- en sloopafval zoals oude Meer informatie: HVC heeft een nieuwe stap gezet in haar het slibgranulaat van de slibdrooginstal- de afvalwaterzuivering en het (vaar)we- mee op te wekken. Afvalhout is na bewer- kozijnen en deuren waar nog verf, lijm en Bas Kessel missie naar een duurzame samenleving.­ latie, riet en snoeiafval, als meebrandstof genbeheer. king een goede biobrandstof en omdat het glasresten aan zit, wordt bij recyclingbe- 072 – 5411311 Inwoners uit 55 gemeenten leveren het voor de bio-energiecentrale gebruikt kun- niet meer getransporteerd hoeft te worden, drijf Sortiva eerst gesorteerd en daarna [email protected] houtafval waar een gloednieuwe bio-ener- neemt het milieurendement toe.” versnipperd. Het versnipperde hout slaan HVC giecentrale stroom van maakt. we op in een overdekte hal op ons terrein. 072 – 5411311 De bestaande HVC-lijn van vier verbran- In totaal komt jaarlijks ongeveer 200.000 www.hvcgroep.nl Afvalhout als brandstof in plaats van fos- dingsovens is goed voor het opwekken ton B-hout beschikbaar in het verzorgings- siele brandstoffen, zoals olie, gas en kolen, van 60 tot 70 megawatt elektriciteit, ge- gebied van HVC. Het hout wordt verbrand betekent 100% groene energie opwekken”, noeg voor 130.000 huishoudens. “De bio- en met de warmte die daarbij vrijkomt

70 september 2008 Change Change september 2008 71 stop met de polarise- iomassa gaat de komende decennia en is toegespitst op de tegenstelling io-energie is hot. Overheden zien het van grondstoffen aantrekken. Veeboeren Been grote rol spelen in de energievoor- ‘goed’ landgebruik (voedsel en diervoeder) Het gaat bij Bals een belangrijke bron van duurza- zijn minder blij met de hogere prijzen, rende discussie over ziening. De ontwikkeling van biomassa versus ‘fout’ landgebruik (energie). Essent me energie, die klimaatverandering afremt maar zien meer producten vrijkomen bij food versus fuel zal zich, wat Essent betreft, in eerste in- zet in op het gebruik van reststromen voor duurzaamheid en verdere uitputting van eindige, fossiele de productie van bio-energie die geschikt stantie moeten richten op het gebruik van energieproductie uit alle (duurzame!) ke- energiebronnen tegengaat. Bovendien zou zijn als veevoer. Producenten van biofuels reststromen die vrijkomen bij de productie tens uit de waarde-piramide van biomassa. om de balans zij de afhankelijkheid van politiek insta- zien de “gold rush” eindigen. De kostprijs De toekomst van biomassa voor toepassingen, zoals de Boven aan in de waarde-piramide staan biele regio’s verkleinen en nieuwe kansen van de agrogrondstoffen is bepalend voor houtproductie en voedselproductie. Niet de gezondheids- en lifestyle-producten tussen people, bieden voor de agrosector en de rurale die van biofuel en de rentabiliteit staat dus voor biomassa alleen uit economisch oogpunt, maar ook Fragrance, Farma en Fine chemicals. Een gebieden. Een belangrijke drijfveer voor de onder druk bij stijgende prijzen van agro- omdat de landbouwgrond niet oneindig is, klein volume, maar een hoge toegevoegde planet en profit ontwikkeling van bio-energie is dus duur- grondstoffen zonder dat daar een hogere is mooi! terwijl de bevolking groeit en wereldwijd waarde. Het productieproces van dergelijke zaamheid. De balans tussen people, planet biofuelprijs tegenover staat. De westerse streeft naar een grotere welvaart. producten vraagt veel land, geeft weinig en profit speelt daarbij een belangrijke rol. agribusiness en retail hebben, net als alle Het is van groot belang dat alle beschikbare (energie) opbrengst, maar heeft een heel marktpartijen, te maken met hogere prij- en bruikbare landbouwarealen efficiënt en hoge economische waarde. Daarna volgen Het potentieel aan bio-energie zou enorm zen, de invloed op de concurrentiekracht duurzaam worden gebruikt. Daarbij mag voeding voor mens en dier (Food en Feed). zijn. Er is voluit op ingezet en inmiddels is beperkt en de vraaguitval gering. Dit de diversiteit van de natuur niet verloren Dat heeft een iets lagere maar nog steeds wordt bio-energie overal ter wereld gepro- ligt anders in minder ontwikkelde landen, gaan door ineffectieve concentratie op hoge toegevoegde waarde en een groter duceerd. Er zijn signalen dat de score op waar hogere voedselprijzen tot zorg leiden. landbouwproductie. We kunnen echter volume. Dan volgt de chemie (Fermentatie, ‘planet’ niet onverdeeld positief is. Daar- Zorg om voedselzekerheid voor degenen niet, zoals sommigen doen, met droge Fertilizers en Fibers) en tenslotte de ener- Marieke Meeusen naast wordt het effect op de people-com- die dit niet kunnen betalen. Helma Kip ogen beweren dat het gebruik van bio- gietoepassingen (Fuel en Fire). Energie zit Onderzoeker bij LEI ponent steeds duidelijker. Immers, tegelijk Manager duurzame massa als energiebron de oorzaak is van onder in deze piramide qua toegevoegde met het streven naar een grotere productie Aldus ontwikkelt een product met een po- energie bij Essent ontbossing. Ook niet van concurrentie in waarde, maar heeft nogal wat volume no- van biomassa is de vraag naar voedsel en sitieve ‘planet’score zich tot een product landgebruik voor voedsel of brandstof en dig. Dat moeten we bij voorkeur halen uit voer gestegen. De wereldbevolking groeit minder duurzaam produkt. Daarmee kalft daarom voor brandstofgebruik duurzaam de productieketens van de producten die en de inkomens stijgen. Daardoor groeit de het draagvlak af voor deze energievorm; moet zijn terwijl alle andere benutting van hoger in de piramide zitten. Ook al staat vraag naar dierlijke producten en dus vee- wellicht met een uitstraling naar de 2e-ge- (landbouw)grond, bijvoorbeeld voor life- biomassa onderin, als we dit mondiaal voer. Dit zet de markt van agrogrondstoffen neratie-brandstoffen. Het wordt daarmee style-producten en voedsel, dat kennelijk zuiver en afgewogen organiseren, is er een onder druk en doet de prijzen nu al stijgen. duidelijk: het gaat bij duurzaamheid om niet hoeft te zijn. mooie toekomst voor biomassa. De pola- De meningen over de mate waarin ver- de balans tussen people, planet en profit! Het is jammer dat de discussie zich heeft riserende discussie over food versus fuel schillen, maar velen verwachten dat ook op De uitdaging is het vinden van vormen van gepolariseerd, digitaal wordt gevoerd kunnen we dan afsluiten. de langere termijn de prijzen hoger zullen bio-energie die passen binnen de rand- liggen dan de laatste jaren. De OECD en de voorwaarden van triple-P-duurzaamheid, FAO (2007) spreken van een prijsstijging zoals die uit maatschappij breed – gevoed van 10, 20 en zelfs 33 procent. door kennis – gedragen worden. Het gaat et Wereld Natuur Fonds (WNF) vindt om de kinderziektes te boven te komen. Als om de totstandkoming van wetgeving rond Hdat biobrandstoffen op een duurzame we alle alternatieven voor fossiele energie Wereld Natuur De vraag is hoe erg dat is. Producenten bijmengverplichting van biofuels – om een wijze moeten worden ontwikkeld. Alleen bij de eerste tegenslagen afserveren, lukt van biomassa zijn verheugd dat de prijzen zorgvuldig proces van belangenafweging. dan kunnen biobrandstoffen een alterna- het nooit een alternatief energiesysteem op Fonds steunt tief zijn voor fossiele brandstoffen en de te bouwen. toegang tot energie in ontwikkelingslanden Ten tweede kan Europa eraan bijdragen ontwikkeling vergroten. Bij duurzame ontwikkeling wor- dat de mondiale ontwikkeling van bio- iobased economy maakt maximaal die stoffen worden gewonnen. De plant den de risico’s voor natuur en voedselvoor- brandstoffen in een duurzame richting van biobrand- Bgebruik van de inzichten in en kennis wordt daarmee naast producent van voed- De plant als ziening voldoende afgedekt. wordt gestuurd. Biobrandstoffen worden van de basisprocessen die zich voltrekken sel en veevoer ook fabriek van non-food met of zonder Europese steun ontwikkeld. stoffen in micro-organismen en planten. Zoals verbindingen. De restanten die daarbij fabriek van Om klimaatverandering te beperken, moe- Momenteel zijn er mondiaal ongeveer 50 vastlegging van zonne-energie door middel ontstaan kunnen worden aangewend met ten we als samenleving nieuwe technieken landen die de ontwikkeling van biobrand- van fotochemische processen, vervolgens behulp van fermentatie, vergassing of an- non-food ontwikkelen als alternatieven voor het ge- stoffen subsidiëren. Het opvallendste land de synthese van suikers door middel van de derszins voor energie. Dat levert weliswaar bruik van fossiele brandstoffen. Biobrand- in dat rijtje is de VS. De VS zijn beduidend Calvin-cyclus en de daarop volgende keur geen grote, maar toch substantiële hoe- stof kan een alternatief zijn, maar op dit minder gericht op een duurzame ontwik- aan biochemische omzettingsprocessen veelheden energie op. Biofuel is daarmee moment zijn er nog te veel risico’s aan ver- keling van biobrandstoffen dan de Europe- van die suikers naar een breed scala aan di- geen doel, doch een mooi meegenomen bonden, vooral op het gebied van concur- se Unie. Alleen al daarom is het noodzaak verse hoogwaardige verbinden/moleculen. nevenresultaat. Zodra de zaak op de kop rentie met voedselvoorziening en natuur. door te gaan met het onderzoeken van Die omzettingsprocessen kunnen ook wor- wordt gezet en energiewinning op de akker Ondanks de huidige risico’s blijft het WNF biobrandstoffen als alternatief. Donald Pols den toegepast voor farmaceutische doelen hoofddoel wordt, dreigt een onduurzame de ontwikkeling van biobrandstoffen steu- Mochten de lasten van biobrandstoffen Hoofd van het Climate als de productie van geur- of smaakstof, of ontwikkeling in gang te worden gezet, die Change Programme nen. Daarbij spelen twee factoren een rol. uiteindelijk hoger uitvallen dan de baten, als organische grondstof voor diverse toe- alleen in zeer specifieke situaties kan wor- RUDY RABBINGE van WNF Ten eerste zijn de problemen van bio- dan zal het WNF niet aarzelen dit dossier te passingen in de kunststofindustrie. In bio- den voorkomen. Hoogleraar Duurzame brandstoffen kenmerkend voor bijna alle sluiten. Maar zoals gezegd: alleen ná gron- raffinage, gebruikmakend van zachte, ge- ontwikkeling en Voedsel- nieuwe technologieën. Er moet ruimte zijn dig onderzoek. avanceerde scheidingstechnieken, kunnen zekerheid bij WUR

72 september 2008 Change Change september 2008 73 kort PCCC - Platform Communication on Climate Change -

Eindhoven schoon Als eerste grote stad en belangrijk verkeersknooppunt in Ne- Het PCCC derland laat de gemeente Eindhoven een geluidsscherm bou- wen dat geluidshinder voorkomt en tevens de luchtkwaliteit • Verbetert de kwaliteit, efficiëntie en effectiviteit verbeteren. Het geluidsscherm, ontwikkeld door ingenieurs- en van de communicatie van het Nederlandse adviesbureau Tauw, is gemaakt met een steenachtige reststof klimaatonderzoek. (CleanStone). Dit blijkt zowel NO, als NOx volledig om te zetten • Levert meerwaarde in de communicatie met in respectievelijk nitraat en nitriet. Ook fijn stof en CO2 worden door CleanStone in het scherm gebonden. Het scherm spoelt beleidsmakers, beleidsbeïnvloeders, professionele tijdens een regenbui weer schoon, waarbij het spoelwater wordt gebruikers en de maatschappij. opgevangen en door middel van een zandfilter wordt gereinigd. De bouw van het 800 meter lange geluidsscherm aan de Eind- • Verstrekt wetenschappelijke informatie op een hovense Leenderweg start dit jaar nog. objectieve, zakelijke en transparante wijze. (advertentie) • Is politiek neutraal. Meer informatie: Tauw bv, Pieter Vonk, 0570 - 699455 VAN TOL & GELEIJNSE REID, • Verkleint de zoektocht naar (wetenschappelijke) DE BÈTACANON VAN informatie over klimaatverandering. • Komt jaarlijks met de laatste gegevens over het klimaat in Nederland in De Staat van het Klimaat Geld voor groen PCCC p/a Alterra • Heeft de toegankelijke website www.klimaatportaal.nl Postbus 47 • Wordt gesteund door het ministerie van

Medio augustus heeft minister Verburg DE DE

van Landbouw, Natuur en Voedselkwali- B 6700 AA Wageningen Volkshuisvesting, Ruimte en Milieu (VROM). È teit (LNV) 3,6 miljoen euro beschikbaar TAC 0317 48 6540 • Wordt uitgevoerd door het BSIK Klimaat voor Ruimte gesteld voor innovatieve ondernemers die SUKKE & FOKKE VAN ANON [email protected] aan de slag willen met groene grondstof- programma (KvR). fen. Groene grondstoffen zijn planten en dierlijke restproducten die verwerkt In De bètacanon komen vijftig kernbegrippen uit de natuurwetenschappen aan de ordekunnen die iedereen worden eigenlijk totzou moetenalternatieven kennen. Van voorhet getal nul tot ecologie, van evolutie tot plastics, van Einstein tot de koolzuurcyclus, van formules tot de oerknal.bijvoorbeeld Iedereen werd plastic. uitgenodigd Verburg om te reageren wil met op de deze eerste versie. zogenoemdeFokke & Sukke laten SBIR-oproep zich dat natuurlijk (Small geen twee Business keer zeggen. In De bètacanon van Fokke & Sukke worden alle vijftig kernbegrippen onder handenInnovation genomen. Robbert Research) Dijkgraaf, de president omschakeling van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen schreef het voorwoord. versnellen van een economie die afhan- kelijk van fossiele grondstoffen naar een ‘bio-based economy’ op basis van groene grondstoffen. VOORWOORD ROBBERT DIJKGRAAF Meer informatie: Tot en met 16 oktober 2008 kunnen voorstellen worden ingediend bij SenterNovem, afdeling SBIR, Postbus 93144, 2509 AC Den Haag, De Betacanon van Fokke en Sukke is te 070 – 3735597 bestellen bij [email protected]

74 september 2008 Change Change september 2008 75 76 september 2008 Change