PDF Hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE

provided by Radboud Repository

PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

The following full text is a publisher's version.

For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/67829

Please be advised that this information was generated on 2018-07-08 and may be subject to change. Nummer 5, MEI 2008

OPENBAARBESTUUR TIJDSCHRIFT VOOR BELEID

ORGANISATIE & POLITIEK

Eerste Europese crisis

Participatief burgerschap

Antillen onder curatele?

10110336

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd C1C1 222-04-20082-04-2008 15:06:0915:06:09 Omslag II Advertentie

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd C2C2 222-04-20082-04-2008 15:06:1315:06:13 RUBRIEK Inhoud

De eerste Europese crisis 2 Oorlog is geschiedenis, althans in Europa. Prof. dr. A.E. Kersten Europeans hate to go to war, meent de Ameri- De uitslag van het referendum over het Europees grondwettelijke verdrag kaanse historicus James Sheenan. De in Nederland en Frankrijk in 2005 veroorzaakte een diepe crisis in de Euro- Europese Unie is bedoeld te verhinderen dat pese Unie. Maar het was niet de eerste. lidstaten een hegemoniale politiek voeren, een poging ook aan destructieve tegenstellingen van het verleden te ontsnappen. Anders dan de oude natiestaten is Europa Conservatieve liberalen: zestig jaar VVD 8 niet gebouwd om over leven en dood te Dr. J. Drentje beschikken, want de Europese Unie is een Een bespreking van een informatieve jubileumbundel, die te keurig, te verbond van consumenten, niet van onderda- weinig problematiserend en daardoor iets te zelfgenoegzaam is. nen die bereid zijn om voor Europa te sneuve- len. Europa transformeerde binnen enkele decennia van het gewelddadigste tot het vreedzaamste continent. Na 1945 bouwde Rechtsstaat zonder zelfkritisch en zelfreinigend vermogen (II) 12 het in de schaduw van de supermachten zijn Dr. mr. J. van der Vliet eigen vredeszone, waar economische groei en Het artikel over de zaak Spijkers in de maarteditie van Openbaar bestuur sociaal welzijn belangrijker zijn dan militaire krijgt een vervolg en een weerwoord van generaal-majoor b.d. macht. Een belangrijk ideaal van de Verlicht- D.G. J. Fabius en een antwoord daarop. ing – permanente vrede - ging daarmee in ver- vulling. Rationele mensen voeren geen oorlog, in Openbaar bestuur, uw eigen vredesapostel. Om het voortbestaan van het koninkrijk 19 Hoofdredacteur Prof. dr. M. Fennema Waarom houdt Nederland bij de onderhandelingen over de Antilliaanse staatsschuld zo hardnekkig vast aan de voorwaarde van goed bestuur? Debutanten op het Binnenhof 7 Drs. A.S. Bos & drs. C.J.M. Brand Geen gezicht Kabinetsvisie mist vertrouwen in medemens 27 Drs. A. Pechtold Zonder last of ruggespraak 11 Het kabinet wijst verdergaande democratisering van het openbaar bestuur Drs. T. Noldus van de hand, maar de auteur gelooft in participatief burgerschap. Toetsing Column 25 De democratische paradox 34 Dr. M.J.E.M. van Dam Dr. T. Poell Bespioneernummer Is democratie een progressieve kracht? De Nederlandse Revolutie (1780-1801) toont dat democratische idealen en instituties ook een obstakel Ongewoon bestuur 26 voor politieke verandering kunnen zijn. Drs. B.F. Steur Eerst eten

Openbaar bestuur interactief! Wilt u reageren, klik dan: [email protected]. Boeken 31

Openbaar bestuur, Tijdschrift voor beleid, organisatie en politiek, Jaargang 18, Nummer 5, mei 2008. Verschijnt 11 maal per jaar. Hoofdredacteur Prof. dr. J.H.J. van den Heuvel Redactie Dr. P. Castenmiller Eindredacteur R.H. Roelen Uitgever Marjolijn Voogel Redactiesecretaris Josien Beele Redac- tieadres Kluwer bv, t.a.v. J. Beele, Postbus 4, 2400 MA Alphen aan den Rijn, Telefoon (0172) 46 64 05, Fax (0172) 46 65 77, E-mail: [email protected]. Richtlijnen voor auteurs kunnen worden opgevraagd bij de redactiesecretaris. Alle artikelen in dit tijdschrift zijn op persoonlijke titel geschreven Advertenties Jan-Willem Hulst, telefoon 0172-466 603, fax 0172-466 639, E-mail: [email protected] Abonnementen € 162,– per jaar; studenten € 81,–. Telefoon (0570) 67 33 44, E-mail: [email protected]. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 3 maanden voor het einde van de abonnementsperiode worden opge- zegd. Bij niet-tijdig opzeggen wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Kluwer BV legt de gegevens van abonnees vast voor de uitvoering van de (abonnements-) overeenkomst. De gegevens kunnen door Kluwer, of zorgvuldig geselecteerde derden, worden gebruikt om u te informeren over rele- vante producten en diensten. Indien u hier bezwaar tegen heeft, kunt u contact met ons opnemen. Op al onze aanbiedingen en overeenkomsten zijn van toepassing de Algemene Voorwaarden van Kluwer B.V., gedeponeerd ter griffie van de Rechtbank te Amsterdam op 6 januari 2003 onder depotnummer 3/2003. Een exemplaar van deze voorwaarden zal op eerste verzoek gratis worden toegezonden. Basisvormgeving (M/V) ontwerp, www.mv-ontwerp.nl Opmaak VerheulCommunicatie.com Alphen aan den Rijn. OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 1 ISSN 0925-7322

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd B1B1 222-04-20082-04-2008 15:06:1415:06:14 INTERNATIONAAL Albert Kersten Prof. dr. A.E. Kersten is verbonden aan de Universiteit Leiden

De eerste Europese crisis De negatieve uitslag van het referendum over het Europees grondwettelijke verdrag in Nederland en Frankrijk in 2005 veroorzaakte een diepe crisis in de Europese Unie. Maar het was niet de eerste.

et directe resultaat van de negatieve uitslag was Gemeenschappen hebben. Voor hem was de nationale H stilstand in het proces van ratificatie van het staat de enige bouwsteen van het internationale stelsel. verdrag in de EU-landen die ook een directe volks- Hij drukte zijn afkeer van internationale organisaties raadpleging wilden houden. De Britse regering ont- met eigen bevoegdheden kernachtig uit: volkeren en snapte daardoor aan de confrontatie. Uiteindelijk is naties gingen geen binding met acroniemen aan. Dat de crisis opgelost door aanvaarding van een afge- gold voor de NAVO, maar ook voor de EEG, EGKS en slankt verdrag en het vermijden van referenda in de Euratom. Hoewel die afkeer fundamenteel was, ging ratificatieprocedure. hij met het Franse lidmaatschap van deze organisaties In de discussie na de negatieve uitslag leek het alsof pragmatisch om. Hoofddoel van zijn buitenlandse poli- het einde van de Europese integratie nabij was. Het ver- tiek was het herstel van de internationale grandeur van leden leert, dat het proces van Europese integratie veel Frankrijk. Het land van Jeanne d’Arc moest weer een dieper wortel heeft geschoten dan het voortdurende ge- leidende rol in de wereld spelen. krakeel tussen de lidstaten over werkwijze en doelstel- lingen zou doen vermoeden. De crisis van 2005 was ze- Toen zijn eerste poging, namelijk de vorming van een ker niet de eerste. De ernstige inschattingsfout van directorium van de Verenigde Staten, Groot-Brittannië staatssecretaris Dankert over de kansen van een fede- en Frankrijk binnen de NAVO, gestrand was, probeerde raal Europa en zwarte maandag in de aanloop naar het hij via EEG-band internationaal een stem te krijgen. Hij verdrag van Maastricht in 1991 lijken vergeten te zijn, stelde voor een politieke unie van de Zes te vormen. De regeringsleiders zouden periodiek besluiten nemen over een gemeenschappelijke buitenlandse politiek, Het land van Jeanne d’Arc moest weer veiligheidsbeleid, cultureel en sociaal-economisch be- een leidende rol in de wereld spelen leid. Dit intergouvernementele overleg - eigenlijk een ouderwetse, negentiende-eeuwse alliantie - zou ook in- structies aan de bestaande Gemeenschappen geven. Op evenals de malaise van de Europese Gemeenschap in die manier zouden de Gemeenschappen tot uitvoe- de jaren tachtig vóór de komst van Jacques Delors als ringsorganen worden gedegradeerd. Dat plan, bekend voorzitter van de Europese Commissie, om maar niet te onder de naam Fouchet-plan, strandde in mei 1962, spreken over de weg naar de Monetaire Unie die in omdat het oorspronkelijke voorstel volgens De Gaulle 1969 begon.1 in de onderhandelingen te veel was verwaterd. Bij de [1] Dit artikel steunt op offi- Wie kent nog de eerste crisis, waarin de Franse presi- mislukking van dit project had de Nederlandse minis- ciële en particuliere archie- ven in Nederland, Frankrijk, dent Charles de Gaulle in juli 1965 de jonge EEG stortte ter van Buitenlandse Zaken, Joseph Luns, in hechte sa- Duitsland en de Verenigde door boycot van vergaderingen van de Raad van Minis- menwerking met zijn Belgische collega Paul-Henri Staten en op recente litera- ters en door terugroeping van de Franse vertegenwoor- Spaak, een centrale rol gespeeld. Zij wilden alleen over tuur en memoires van de diger bij de EEG? De Gaulle wilde af van supranationale een politieke unie praten naar de snit van het Verdrag handelende politici en diplo- besluitvorming op basis van het verdrag van Rome en van Rome, dus binnen de Brusselse structuur en met maten. M. Vaïsse, La politique de grandeur (1998) is meende sterk genoeg te staan om de confrontatie met Britse deelneming. Dat was voor De Gaulle onaanvaard- een betrouwbare, gouverne- de andere Vijf (Duitsland, Italië, België, Nederland en baar en dus trok hij de stekker uit het plan. mentele studie naar het Luxemburg) aan te gaan en te winnen. Hij kwam zes De Gaulle wees de structuur van de Europese Gemeen- buitenlands beleid van De maanden later van een koude kermis thuis, ook al deed schappen weliswaar af, maar hij onderkende hun bete- Gaulle. Henri Soutou, Le Parijs het voorkomen alsof het de strijd had gewonnen. kenis voor zijn politiek van grandeur en het herstel van général De Gaulle et le plan Fouchet d’union politique Hij had echter op geen enkel punt zijn zin gekregen: de de Franse economie. De Franse industrie moest door ef- européenne: un projet stra- bevoegdheden van de Europese Commissie bleven over- ficiënter productiemethoden en modernisering zich tégique, in A. Deighton & eind en de meerderheidsbesluitvorming bleef gehand- met de internationale concurrentie kunnen meten. A.S. Milward (eds), Wide- haafd. De manier waarop de oplossing van de crisis in Het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid van de EEG ning, deepening and accele- januari 1966 in Luxemburg is verwoord, namelijk dat was een uitstekend instrument om op Europese kosten ration: the European Econo- mic Community 1957-1963 de Vijf en Frankrijk agree to disagree, heeft voedsel gege- de kleinschalige Franse agrarische sector te modernise- (1999) geeft een kritischer ven aan het misverstand van een Franse overwinning. ren. Daarom was voor De Gaulle beëindiging van het analyse. De Gaulle moest niets van de supranationale Europese lidmaatschap van de EEG geen optie. Hij probeerde de

2 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd B2B2 222-04-20082-04-2008 15:06:1515:06:15 INTERNATIONAAL

hem onwelgevallige elementen van het Verdrag van Ro- ministerraad had in 1963 besloten dat op 1 juli 1965 me onderuit te halen, terwijl hij tegelijkertijd probeer- daarvoor een voorlopige regeling moest zijn overeen- de vaart te zetten achter de totstandkoming van het gekomen, vooruitlopend op een definitieve. In mei GLB. Het is dan ook niet verwonderlijk, dat het GLB en 1965 presenteerde de Europese Commissie een voor- de financiering ervan de aanleiding vormden van de le- stel, zowel een onderdeel van het GLB als de voorlopige-stoelcrisis van 1965-1966. ge financiering. Het voorzag in eigen middelen van de Europese Commissie en het Europese Parlement Een veelkoppig monster Het Verdrag van Rome bepaalde dat de Europese Bij de financiering van het garantiefonds Commissie een plan voor een gemeenschappelijk landbouwbeleid zou opstellen. Het Nederlandse lid uit bijdragen van de nationale regeringen, van de Europese Commissie, Sicco Mansholt, was was Bonn de grootste betaler daarvoor de eerstverantwoordelijke. Het GLB omvatte granen, vlees, zuivel, groenten, fruit en wijn. Het was geen sinecure vanwege de omvang van de agrarische zou als controleur optreden. Voor het Elysée was dat sector en de grote onderlinge verschillen tussen de vloeken in de kerk, want het betekende een stap ver- lidstaten. Nederland produceerde efficiënt tegen een der op de supranationale weg. De situatie werd ver- relatief lage prijs. In Frankrijk was de landbouw voor- scherpt door een motie van het Nederlandse parle- al kleinschalig, in Duitsland ook, moderner maar ment, die naast uitbreiding van de bevoegdheden met een hoge kostprijs. De eerste stappen op de weg van het EP ook om rechtstreekse verkiezingen vroeg. naar een GLB waren tijdens moeizame marathonver- De derde reden voor de lege stoelcrisis was het vergaderingen gezet, waarbij af en toe de klok werd stil- drag over de fusie van de executieven, de besturen van gezet om de fictie van een besluit voor een vastgestel- de drie Gemeenschappen. Frankrijk had begin 1965 de datum overeind te kunnen houden. met dat verdrag ingestemd op voorwaarde dat bin- Mansholt had zich in samenwerking met EC-voor- nen drie jaar onderhandelingen over de samenvoe- zitter Walter Hallstein ontwikkeld tot een ware ging van de drie Gemeenschappen zouden beginnen. meester in het bewerken van de vertegenwoordi- De Gaulle beoogde in dat proces de nieuwe gemeen- gers van de nationale groene fronten, om uiteinde- schap haar supranationale structuur te ontnemen. lijk bij elke stap in samenwerking met de ministers Dat doel bleef tot medio 1965 angstvallig onder de van Landbouw resultaat te boeken. Dat kwam via Franse pet. een ingewikkeld proces van loven en bieden tot stand, afgewisseld met nieuwe compromisvoorstel- Ondanks frequente Franse geluiden in de voorafgaan- len. Frankrijk en Nederland en in mindere mate de weken, dat hoe dan ook een voorlopige financie- Italië hadden belang bij een snelle totstandkoming. ring van het GLB er vóór 1 juli moest zijn, meende de Duitsland verzette zich doorgaans het langst. Van- Europese Commissie en de lidstaten dat het niet zo’n wege het hoge prijspeil, ontvingen Duitse boeren vaart zou lopen. De oplossing zou wel kort na 1 juli nauwelijks subsidie uit Brussel. Bij de financiering worden gevonden als onderdeel van een compromis- van het garantiefonds uit bijdragen van de nationa- voorstel van de Commissie. Na drie dagen moeizaam le regeringen, was Bonn de grootste betaler. vergaderen sloot de voorzitter, de Franse minister van In juni 1965 liep dit proces om meerdere redenen buitenlandse zaken Maurice Couve de Murville, om vast. Allereerst was de Franse regering teleurgesteld half twee in de jonge nacht van 1 juli 1965 de verga- over de neergang van de Frans-Duitse samenwerking dering, nadat hij had vastgesteld dat de vijf andere na het aftreden van kanselier Adenauer. Zijn opvol- lidstaten willens en wetens hun verplichtingen niet ger, Ludwig Erhard, was minder volgzaam omwille nakwamen. Na een vergadering van het Franse kabi- van de verzoening tussen beide landen en volgde, net onder leiding van De Gaulle op 1 juli maakte zeker op veiligheidsgebied, een koers die meer pro- Parijs bekend niet meer aan de vergadering van de Amerikaans en dus in De Gaulle’s ogen anti-Frans en EEG-ministerraad deel te nemen en vroeg zijn perma- anti-Europees was. Eind 1964 had Parijs Bonn de nente vertegenwoordiger naar Parijs te komen. duimschroeven in het GLB-dossier flink aangedraaid, Binnen enkele dagen werd duidelijk, dat de financie- Erhard had grote concessies gedaan en meende dat ring van het GLB de opmaat was tot een diepe institu- het in de volgende fase, met Bondsdagverkiezingen tionele crisis in de EEG. De Gaulle had bewust daarop in het vooruitzicht, voor Parijs inschikkelijker zou aangestuurd en aan Couve de instructie gegeven het moeten zijn. tot een breuk te laten komen. De reacties waren uit- De tweede reden voor het ontstaan van de crisis me- eenlopend. Spaak maakte zich ernstig bezorgd, om- dio 1965 lag bij de financiering van het GLB. De EEG- dat hij vreesde dat De Gaulle met zijn boycot de

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 3

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 3 222-04-20082-04-2008 15:06:1615:06:16 INTERNATIONAAL

doodsteek aan ‘zijn baby’ zou toebrengen. Hij wilde overtuigen. Al te hard pousseren konden zij niet, want eigenlijk zo snel mogelijk het geprek met Parijs her- dat zou Italië als EEG-voorzitter waarschijnlijk onwel- openen. Luns reageerde flegmatiek. Hij zag er geen gevallig zijn. Tussen de Vijf was een aanpak met zachte heil in op korte termijn naar een oplossing te zoeken. hand nodig om eenheid te smeden. Het was beter eerst de zaak tot na de zomervakantie Het was in elk geval een voordeel dat de Italiaanse te laten uitkristalliseren, dan in september de kno- minister van Buitenlandse Zaken, Fanfani, de zaak pen te tellen en naar een oplossing te zoeken. Die zou tot na de zomervakantie liet rusten. Spaak had intus- er dan eind 1965 moeten zijn. sen ervaren dat Parijs hardball speelde en alleen met Luns was er voorstander van de zaak op zijn beloop te honderd procent winst genoegen zou nemen, inwilli- laten, omdat Duitsland in oktober een nieuwe Bonds- ging van de institutionele eisen en een GLB-financie- dag en Frankrijk in december een president zou kie- ring naar Franse snit zonder enige communautaire zen. Geen van de partijen zou uit een snelle oplos- optuiging, laat staan een soort budgetrecht voor het sing van de crisis een slaatje mogen slaan, zeker De Europees Parlement. Maar hoe verder te gaan? De Vijf Gaulle niet. Luns was ervan overtuigd, dat alleen een moesten in de loop van september in feite twee soor- gemeenschappelijk front van de Vijf een aantasting ten vragen beantwoorden. In de eerste plaats of door van de letter en geest van het Verdrag van Rome kon de Franse afwezigheid de werkzaamheden van de voorkomen. Dat het moeilijk zou zijn dat te verwe- EEG konden doorgaan. In de tweede plaats op welke zenlijken, stond voor hem als een paal boven water. manier het geschil met Frankrijk tot een oplossing Vanuit Parijs werd alles gedaan om de indruk te wek- kon worden gebracht. Daarbij ging het zowel om de ken, dat de EEG-instituties überhaupt een rol in de op- procedure als om de inhoud. lossing van de crisis speelden. Couve de Murville De stagnatie van de EEG-werkzaamheden in Brussel streefde ernaar via bilaterale gesprekken een oplos- speelde alleen op het hoogste niveau. Voor de buiten- sing te vinden. Dat zou duidelijk maken, dat de rege- wereld boycotten de Fransen de EEG-werkzaamhe- ringen van de lidstaten het voor het zeggen hadden den, maar in werkelijkheid was alleen hun EEG-am- en niet de Europese Commissie die zich steeds meer bassadeur Boegner naar Parijs afgereisd. Zijn staf gedroeg alsof zij de regering van Europa was. Hall- zette onder leiding van zijn tweede man de werk- stein en zijn Commissie moesten in hun bevoegdhe- zaamheden voort en onderhield intensief contact den worden gekortwiekt. Dat was de ene speerpunt met de EC en de vertegenwoordigingen van de ande- van het Franse crisisbeleid; verder wilde Parijs een af- re lidstaten. Parijs was dus goed op de hoogte van spraak maken over handhaving van de unanimiteits- wat er speelde, ook van de aanpak van de crisis. Veel regel voor belangrijke besluiten en tenslotte maakte besluiten werden via schriftelijke procedures geno- het terugkeer naar Brussel afhankelijk van de finan- men, dus met Franse medewerking. Kernvraag was ciering van het GLB. echter of de Coreper (de raad van EEG-ambassadeurs) In eerste instantie leek de Franse tactiek te werken. en de EEG-ministerraad zonder Frankrijk besluiten Spaak en Luns spraken begin juli kort na elkaar met konden nemen. Daarover ontstond een diepgaand Couve. Dat maakte hun Duitse collega, Gerhard Schrö- meningsverschil. Spaak stelde zich op het standpunt, der, wantrouwig. Hij arrangeerde een geheime ont- dat alleen de Zes in vergadering dat konden, in feite moeting met Luns tijdens het concours hippique in Aken het Franse standpunt. om achter de intenties van Luns te komen. Zij waren Luns meende, dat strikt juridisch de Franse afwezigheid geen belemmering vormde om besluiten te ne- Geen van de partijen zou uit een snelle men. Daar dacht De Gaulle volstrekt anders over. Hij maakte op 9 september tijdens een persconferentie, oplossing van de crisis een slaatje mogen een presidentiële monoloog voor de verzamelde pers, slaan, zeker De Gaulle niet duidelijk, dat hij een herziening van de Europese ver- dragen wilde in de vorm van het kortwieken van de Europese Commissie en afschaffing van meerder- het erover eens, dat Spaak wel erg hard van stapel liep heidsbesluitvorming om een einde te maken aan de en afgeremd moest worden. Over de te volgen koers ‘misplaatste mythe’ van de supranationaliteit. Zon- waren zij het eens: geen vermenging van institutione- der dat zou Frankrijk niet naar Brussel terugkeren. le zaken met het GLB. Pas na de oplossing van de pro- Ook kondigde hij aan dat Frankrijk op termijn de blemen rond de meerderheidsbesluitvorming en de NAVO zou verlaten, want die organisatie was niet bevoegdheden van de Europese Commissie kon de fi- meer dan een ‘als integratie aangeduide subordina- nanciering weer aan de orde komen. De hamvraag was tie’ aan de Verenigde Staten. Het was een ultimatum. natuurlijk of Luns en Schröder ook Rome, Luxemburg Wie gedacht had aan een compromis als oplossing, en Brussel van de juistheid van deze koers konden was nu wel uit zijn droom gewekt.

4 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 4 222-04-20082-04-2008 15:06:1615:06:16 INTERNATIONAAL

De uitspraken van De Gaulle overtroffen volgens Luns gekwalificeerde meerderheid niet mogelijk was als een ‘de meest sombere verwachtingen’. Hij zelf kon een ‘ge- lidstaat verklaarde dat voor hem essentiële belangen in voel van teleurstelling’ niet bedwingen. Hij had ook het geding waren. Ook stelde hij goedkeuring van het geen voorstel om de crisis aan te pakken. EEG-voorzit- fusieverdrag van de uitvoerende organen van de drie ter Fanfani had op zijn persoonlijke brief aan De Gaul- gemeenschappen door de Beneluxlanden en Italië als le, over hervatting van de onderhandelingen en oplos- voorwaarde voor hervatting van de werkzaamheden. sing van het conflict over de financiering van het GLB, Daarmee zou het vertrek van de door De Gaulle zo ge- een nietszeggend antwoord ontvangen. Luns verwachtte dat het nu gemakkelijker zou zijn een gesloten front De uitspraken van De Gaulle van de Vijf te vormen. Op aandrang van het kabinet be- sloot hij het initiatief te nemen tot een bijeenkomst overtroffen volgens Luns van de Vijf. ‘de meest sombere verwachtingen’ Italië moest als voorzitter de bijeenkomst uitschrijven, maar Luns verwachtte niet dat Fanfani dat uit eigen beweging zou doen. Bilateraal contact met Bonn en hate zittende Europese Commissie en vervanging door overleg met Spaak tijdens diens bezoek aan Den Haag een gezelschap technocraten in beeld komen. Ook zou boden een goede kans op een eerste verkenning. Zijn de nieuwe EC geen voorstellen mogen doen zonder uitgangspunt was, dat er geen sprake kon zijn van in- eerst overleg met de lidstaten te voeren en moest deze tergouvernementeel overleg buiten de EEG-instituties vóór publicatie aan de EEG-Raad aanbieden. van Brussel, want dat zou koren op de Franse molen Naast de lijst van tien Franse eisen, de décalogue, presen- zijn. Het was wenselijk dat ook de Europese Commis- teerde Couve op 18 januari een niet ultimatief tijdsche- sie aan het overleg deelnam, maar voor Luns was dat ma, een calendrier, voor de behandeling van lopende geen must. Eerst moest het front van de Vijf worden ge- zaken. Vóór 1 februari moest het vetorecht in de EEG- smeed. Dat was geen sinecure, want hij verwachtte Raad zijn geregeld, de bevoegdheden van de EC zijn be- ‘dat de andere vier de kat uit de boom wil[d]en kijken’. perkt en overeenstemming over de ratificatie van het Hij stuurde tijdens de eerstvolgende EEG-Raad op 27 fusieverdrag vóór 1 april 1966 zijn bereikt; een week la- oktober aan op een gezamenlijke strategie van de Vijf. ter zou dan schriftelijke goedkeuring van de EEG-begro- Het was verrassend dat de Vijf het toen snel over hun ting voor 1966 plaatsvinden en het gesprek over de gedragslijn tegenover Frankrijk eens werden. Italië samenstelling en werkwijze van de nieuwe EC begin- zou als voorzitter conform de verdragsbepalingen nen. Frankrijk zou daarna zijn plaats in Brussel weer Frankrijk uitnodigen voor een buitengewone EEG-mi- innemen om met de zittende EC als enige punt de fi- nisterraad ter bespreking van de crisis. Tijdens die nanciering van het GLB af te ronden. vergadering zou de financiering van het GLB niet aan Hoewel Spaak nog een poging deed een compromis te de orde komen en daarom was ook de aanwezigheid formuleren dat aan de Franse eis voor het vetorecht te- van de Europese Commissie niet nodig. Frankrijk gemoet kwam, ontmoette Couve van de vier alleen hield lange tijd de boot af, maar nadat De Gaulle bij maar afwijzende reacties. Na twee dagen vergaderen en de presidentsverkiezingen in december in de eerste veel informeel overleg zat de zaak nog muurvast. Wer- ronde niet gekozen was, toonde Parijs zich inschikke- ner verdaagde de vergadering tot 28 januari voor een lijker. Het wilde deelnemen aan de vergadering, maar ultieme poging de crisis op te lossen. Dat de Franse de- niet in Brussel. Uiteindelijk kwamen de Zes overeen legatie bij de eigen eisen bleef, was ongetwijfeld het ge- in Luxemburg te vergaderen, het land dat vanaf janu- volg van haar verwachting dat zij in staat was de Vijf ari 1966 voorzitter was. uit elkaar te spelen. Informatie uit Belgische bron wekt Op 17 januari 1966 opende premier Pierre Werner in die verwachting. In Luxemburg werd het Couve duide- het stadhuis van Luxemburg de buitengewone minis- lijk, dat de Vijf niet bereid waren hem op hoofdpunten terraad – de Fransen bleven halsstarrig spreken over tegemoet te komen. Bij de hervatting van het overleg een gewone regeringsconferentie ondanks de aanwe- op 27 januari was de kans op een positieve uitkomst fif- zigheid van het EEG-secretariaat – over ‘de algemene ty-fifty. Schröder en Luns, gesteund door de Italiaanse toestand van de Europese gemeenschappen’. Luns en minister van financiën Colombo – hij verving de zieke Schröder hadden ’s morgens nog overleg over de tac- Fanfani – maakten het Couve niet gemakkelijk. De ver- tiek gevoerd. Couve de Murville was weliswaar naar houding tussen Raad en EC kwam als eerste aan de or- Luxemburg gekomen, maar toonde zich allesbehalve de. Afgezien van een paar ondergeschikte punten, ga- inschikkelijk. Frankrijk wilde een wijziging van het ven de Vijf geen krimp: aan de verdragsbevoegdheden Verdrag van Rome om het vetorecht van elke lidstaat in van de EC viel niet te tornen. Over het vetorecht, de de EEG-Raad te handhaven. Hij was bereid hierover een meerderheidsbesluitvorming, liep het gesprek op- politiek akkoord te sluiten, in die zin dat een besluit bij nieuw vast, het was onmogelijk een compromis te for-

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 5

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 5 222-04-20082-04-2008 15:06:1615:06:16 INTERNATIONAAL

muleren dat geest en letter van het Verdrag van Rome nuari verklaarde Luns op het plein voor het Luxem- intact liet en aan de Franse wens inzake essentiële be- burgse stadhuis dat er geen winnaars en geen verlie- langen tegemoet kwam. zers waren. Dat was veel meer een demonstratie van Luns stelde voor deze poging te staken en het menings- zijn diplomatieke vaardigheden dan een waarheidsge- verschil zelf te verwoorden. Dat resulteerde uiteinde- trouwe uitkomst van het Luxemburgse overleg. Tenslot- lijk in de tekst die vaststelde dat de bij besluitvorming te moesten hij en zijn EEG-collegae met Frankrijk toch over essentiële zaken op basis van een voorstel van de weer EEG-zaken doen. Couve de Murville en zijn delega- EC binnen een redelijke termijn een oplossing zou wor- tie hadden in Luxemburg geen behoefte aan contact den bereikt die de belangen van de lidstaten en van de met de pers. Hij vertrok schielijk via de achteruitgang EEG eerbiedigde. De Franse delegatie meende dat de naar Parijs. discussie moest worden voorgezet totdat algemene overeenstemming was bereikt. De Zes constateerden Aan het compromis van Luxemburg kleeft nog steeds de roep dat het een Franse overwinning was. Dat is Frankrijk had een gevoelige nederlaag gele- vooral het gevolg van de soundbite waarin het compromis is weergegeven, namelijk agree to disagree. Een zorgden, maar geen van de vijf andere partners vuldiger blik op het vervolg leert, dat in de periode was erop uit zout in de wonden te wrijven daarna nooit een poging is gedaan het ‘compromis’ in een reglement voor de EEG-Raad uit te werken. Toen in 1970 bij het begin van de toetredingsonderhandelin- dat er een meningsverschil bestond, maar dit stond gen de Britse delegatie daarnaar informeerde, kreeg zij hervatting van de werkzaamheden van de Zes in Brus- te horen dat het niet bestond. Dat betekent niet dat het sel ‘volgens de normale procedure’ niet in de weg. Het compromis van Luxemburg een volledige overwinning tijdschema van Couve was eenzelfde lot beschoren als voor de Vijf was. De Gaulle bleef zijn pijlen op de Ge- zijn décalogue. Het werd verworpen. meenschappen richten en stelde alles in het werk hun Natuurlijk zou in de eerstvolgende EEG-Raad over de fi- verdere ontwikkeling in communautaire zin te verhin- nanciering van het GLB worden gesproken, maar dat deren. Stagnatie was daarvan het gevolg. was niet het enige agendapunt. Een uiterste datum Na zijn vertrek in 1969 kon de verdere ontwikkeling ter voor ratificatie van het fusieverdrag werd evenmin gehand worden genomen, maar ook dat ging moeizaam noemd; dat gold ook voor de samenstelling en het aan- vanwege meer leden en sterk uiteenlopende opvattin- treden van de nieuwe Europese Commissie. gen over de toekomst van de Gemeenschap. Het supra- nationaal beginsel had de crisis overleefd. Zonder cri- Besluit ses lijkt de ontwikkeling van de EEG tot een eco- Frankrijk had een gevoelige nederlaag geleden, maar nomische en monetaire gemeenschap die naar een geen van de vijf andere partners was erop uit zout in gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid de wonden te wrijven. In de vroege morgen van 29 ja- streeft, niet denkbaar.

Stadsregenten Ook daar waren ze, de politieke elites, de stadsregenten in de provincie Groningen. Het waren de homines novi, die vanaf 1600 op het pluche van het stadhuis belandden en een dynastie opbouwden en in stand hielden. Zoals in de provincies Holland en Zeeland en in Gelderland en Overijssel, zat ook in Groningen het stadspatriciaat in de magistraat (burgemeester en raad) of was het lid van de gezworene meente (de vertegenwoordiging van de burgerij). In het boek Spinnen in het web. Groningse regenten in relatie tot het omringende platteland tijdens de Republiek (Assen: Van Gorcum) belicht dr. Hidde Feenstra de opkomst, sociale achtergronden en ontwikkeling van de familienetwerken van de regenten. Een van hen was Peter Berghuis (ca. 1655-1727), de laatste burgemeester die niet uit het academisch gevormde regentenmilieu, maar uit handel en nijverheid – we zouden tegenwoordig zeggen: het bedrijfsleven – afkomstig was. Hij kwam uit de Ommelanden, was in de stad lakenkoopman en wellicht ook reder geweest.

6 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 6 222-04-20082-04-2008 15:06:1615:06:16 Anne Bos en Charlotte Brand Drs. A.S. Bos en drs. C.J.M. Brand zijn werkzaam bij DEBUTANTEN het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis aan de OP HET BINNENHOF Radboud Universiteit Nijmegen. Geen gezicht

W. Drees jr. kwam, zag en overwon. it protest tegen de toenemende Maar liefst acht zetels veroverde DS’70 U invloed van Nieuw Links verliet De lage kiesdrempel en het evenredig kiesstelsel nodigen in 1971. Journalist Dick Houwaart een aantal prominente leden, onder ertoe uit: politieke partijen kunnen vrij gemakkelijk één of schreef die winst geheel toe aan de wie Drees jr., de PvdA en richtte Demo- meer zetels in de Tweede Kamer bemachtigen. De nieuw- lijsttrekker, zoon van de oud-minister- cratisch-Socialisten 1970 (DS’70) op. Ze komers zijn niet allemaal blijvertjes, sommige zijn niet president. Een boeiend spreker was hij steunden de anti-communistische poli- meer dan eendagsvliegen, andere houden het langer uit. niet, maar zijn soepele entree in de tiek van de Verenigde Staten en stonden In Debutanten op het Binnenhof – over nieuwe partijen die landspolitiek verbijsterde zijn concur- een krachtig defensieapparaat voor. in het parlement voor beroering zorgden – de Democra- renten.1 Het succes van de partij liet Daarnaast wilde de partij naast flinke tisch-Socialisten ’70 (DS’70), de partij die van 1971 tot zien dat er in de PvdA niet alleen ruim- bezuinigingen, de loon- en prijsspiraal 1981 in de Kamer zat. te was op links, maar ook op rechts. De een resoluut halt toeroepen. jongeren van Nieuw Links hadden het in 1969 voor elkaar gekregen dat de Regeringsverantwoordelijkheid het wielrennen nog enig politiek nieuws.’ Forma- partij een harde polariserende koers Na de verkiezingen van 1971 beschikte teur Biesheuvel stuurde vervolgens aan op het tegen de confessionelen ging varen en de coalitie van KVP, ARP, CHU en VVD voortzetten van het kabinet zonder DS’70. Plotse- er meer begrip kwam voor de bezwaren niet meer over een meerderheid in de ling bleek er toch een financiële meevaller te zijn tegen het koude-oorlogsdenken. Tweede Kamer. DS’70 werd als vijfde en werden de democratisch-socialisten weer bij de partner omarmd en zo ontstond het ka- formatieonderhandelingen betrokken. Maar DS’70 binet-Biesheuvel I. De partij kreeg twee ministers hield halsstarig aan overheidsingrijpen vast en eni- en twee staatssecretarissen, Drees jr. werd minister ge tijd later werd het kabinet-Biesheuvel II (zonder van Verkeer en Waterstaat. DS’70) een feit. Binnen de partij waren al vanaf het begin verschillende stromingen vertegenwoordigd: een lin- Oppositie kervleugel die naar de PvdA uit de jaren vijftig te- Bij de verkiezingen van 1972 verloor de partij twee rug verlangde en een rechtervleugel die meer zetels en kreeg Drees jr. steeds meer kritiek te ver- afstand wilde nemen van de PvdA en het socialis- duren. DS’70 zat in een lastig parket. Een duide- me in het algemeen.2 Binnen de partij bestonden lijk gezicht ontbrak en ze moest zich van de PvdA bedenkingen om zo snel na de oprichting aan de en de VVD onderscheiden. Juist toen de partij te- regeringstafel aan te schuiven. Drees merkte ech- genover het in 1973 gevormde linkse kabinet-Den ter op: ‘Een kleine fractie die tot de regerende co- Uyl een rechts geluid had kunnen laten horen, alitie behoort, heeft meer invloed dan een grote wist de VVD met haar jeugdige partijleider Hans in de oppositie.’ Wiegel een felle rechtse oppositie tegen het kabi- In het kabinet begon het al snel te rommelen. Bij net te organiseren, waardoor DS’70 de wind uit de het opmaken van de begroting voor 1972 twistten zeilen werd genomen. De partij leek niet links, de ministers over de verdeling van de bezuinigin- maar ook niet rechts en raakte steeds verder in gen. DS’70 drong samen met de VVD aan op over- verval. Zij ondernam nog pogingen samen te gaan heidsingrijpen.Bovendien wilde DS’70 de inflatie met andere groeperingen, maar die liepen uitein- bestrijden en bepleitte zij een andere loonpolitiek. delijk op niets uit. Drees jr. maakte in 1977 als po- De overheidssalarissen waren aan de ontwikkelin- litiek leider plaats voor de jongere Ruud Nijhof. gen in de particuliere sector gekoppeld, hetgeen Onder diens leiding werd de koers rechtser en lag een sluitende begroting bemoeilijkte. Premier de nadruk op bestrijding van criminaliteit, beper- Biesheuvel presenteerde het bezuinigingsvoorstel king van immigratie en versterking van defensie. in de ministerraad, maar de DS’70-bewindsperso- Electoraal ging het echter bergopwaarts. In 1977 [1] D. Houwaart, Storm rond partij en parlement. De poli- nen gingen niet met de bezuinigingen op hun de- zat alleen Nijhof nog in de Kamer en in 1981 ver- tieke jaren 1970, ’71 en ’72, partementen akkoord. Zij vonden dat er met het dween DS’70 uit het parlement. In 1983 werd dan Apeldoorn 1973, p.7. ‘domme rode potlood’ was gewerkt. Voor DS’70 ook met meerderheid van stemmen tot opheffing [2] H. Vingerling en C.C. was dat het moment om te breken nadat ze al eer- van de partij besloten. Een stukje partij leefde Schouten, Democratisch der over het loon- en prijsbeleid hun zin niet had- echter voort, opvallend veel DS’70-standpunten fi- Socialisten ’70: nevenstroom in de sociaal-democratie?, den gekregen. Voorman Drees jr. constateerde gureerden in de jaren negentig op de agenda van Naaldwijk 2003. droogjes: ‘Er is naast het komkommernieuws en de PvdA.

OPENBAAR BESTUUR APRIL 2008 7

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 7 222-04-20082-04-2008 15:06:1715:06:17 POLITIEKE GESCHIEDENIS Jan Drentje Dr. J. Drentje is historicus

Conservatieve liberalen: zestig jaar VVD

Een keurige jubileumbundel van een keurige partij die vanaf 1948 haar belang voor de Nederlandse samenleving ruimschoots heeft bewezen. Dat kan het oordeel zijn over deze informatieve uitgave, waarin verschillende bijdragen over de geschiedenis en rol van de VVD in het politieke spectrum zijn samengebracht.

de partij in die jaren niet veel meer dan een kies- Patrick van Schie en vereniging bleef. Oud was een martiale figuur, Gerrit Voerman (red.), die voor de oorlog als lid van de Vrijzinnig Demo- Zestig jaar VVD Amster- cratische Bond onder Colijn minister van Finan- dam: Boom 2008, ISBN ciën was. Tijdens de oorlog schreef hij boeken 978 90 8506 544 9 over staatsrecht en parlementaire geschiedenis. Op grond hiervan kreeg hij in de Kamer de rol van ‘parlementair geweten’. Na de oorlog werd hij aanvankelijk lid van de pas opgerichte PvdA, maar al snel ervoer hij het verschil met de liberalen. Onder het volgens Vonhoff bepaald ‘niet- zachtzinnige’ voorzitterschap van Oud werd de eenheid van de nieuwe liberale partij bewaard. Daaraan droeg ook bij dat Oud zowel partij- als fractievoorzitter was. Volgens Te Velde duldde Oud eigenlijk niemand wee van de bijdragen bevatten een beknopte naast zich. Alleen Van Riel durfde tegen hem op, T partijgeschiedenis. Henk te Velde geeft in maar dat kostte hem het ministerschap. De VVD zijn ‘De partij van Oud en Wiegel’ een impressio- van Oud was in veel opzichten nog een stands- nistisch beeld van de ontwikkeling van de VVD partij of, zoals Vonhoff het in navolging van de aan de hand van het thema leiderschap in rela- dichter Greshoff uitdrukte, een vereniging van tie tot het electoraat. Gerrit Voerman en Erwin zindelijke burgerheren die volgens de Volkskrant-jour- van Dijk leveren in ‘Van kiesvereniging tot mo- nalist Henry Faas ‘de bewogenheid van de tennis- derne partij’ een overzicht van de ontwikkeling baan’ hadden. Van een VVD’er in een publieke van de VVD tot moderne volkspartij. functie werd nog ‘een zekere gefortuneerdheid’ Partijvorming heeft bij de liberalen lang in een verwacht. Een neiging tot parmantige deftigheid kwade reuk gestaan. Fractiedwang, dichtgetim- is de VVD blijven kenmerken. Ook iemand als merde regeerakkoorden, beginselprogramma’s Van Riel gedroeg zich als een aristocraat, terwijl, beperkten het individuele oordeelsvermogen. De zoals Te Velde noteert, zijn vader als directeur van een postkantoor niet meer dan een lokale grootheid was. Van Riels conservatieve liberalis- Een neiging tot parmantige deftigheid me met bolhoed en bolknak had wel tot doel te is de VVD blijven kenmerken appelleren aan conservatieve emoties van het electoraat wat een nieuw ‘volks’ tijdperk voor de VVD inluidde. endemische verdeeldheid van de liberalen werd in het interbellum niet overwonnen. In zekere Kiezersprofiel zin dankzij de oorlogservaring werden de libera- Eindjaren zestig raakten de politieke verhoudin- len onder leiding van Oud een eenheid, hoewel gen op drift en probeerde de VVD ook zijn kie-

8 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 8 222-04-20082-04-2008 15:06:1715:06:17 POLITIEKE GESCHIEDENIS

zersprofiel te wijzigen. Onder Wiegel slaagde de de overheidsuitgaven en de uitgaven voor de col- VVD erin een ‘opgewekte’ conservatief-liberale lectieve sector terug, maar zorgde de VVD intus- volkspartij te worden die – zich dankbaar afzet- sen ook goed voor de staat, het democratisch tend tegen de PvdA van Den Uyl – in toenemen- functioneren van het politieke bestel? Hoe ver- de mate middenstanders en zelfstandigen aan- hield het liberalisme zich tot de onvoorwaarde- sprak. In de analyse van Te Velde geldt in de VVD lijke steun aan de VS onder leiding van de neo- sindsdien het primaat van het electoraat: wie conservatieve Bush? Wat was de EU voor de VVD stemmen wint en is de leider. Interne menings- meer dan een vrije markt? De ongewenste effec- verschillen worden hieraan ondergeschikt ge- ten van het neo-liberalisme waren in veel op- maakt. Hoewel er steeds conflicten over de zichten de voedingsbodem voor de Fortuyn-revol- richting van de partij zijn geweest, werd een te van 2002. Het is ironisch in de bijdrage van richtingenstrijd ontkend. Er zijn in eigen bele- Uri Rosenthal te lezen dat de VVD ‘ontevreden ving eerder ‘vlerken’ dan ‘vleugels’. Sportiviteit leraren, verpleegkundigen, artsen, politieagen- en jovialiteit moesten al te grote conflicten voor- ten en ambtenaren’ terug moet zien te winnen komen. Hoewel Wiegels openbare optreden populistische trekken had, bleef zijn opstelling in alle opzichten gouvernementeel. Van staatkundi- Pogingen de kiezer meer directe invloed ge vernieuwing of vormen van directe democratie, moest hij niets hebben – wat mede het ver- te geven, stranden keer op keer schil met D66 markeerde. Op het publiek spelen, de verkiezingen winnen en zo mogelijk regeren was het devies. van de SP. Ook de nieuwe leider Rutte heeft deze Hoewel Te Velde weinig continuïteit met de ambitie. Dit lijkt zonder een bezinning op de periode Bolkestein ziet, ligt er toch een overeen- uitgangspunten van het neo-liberalisme onbe- komst tussen Wiegel en Bolkestein. Beiden wa- gonnen werk. De leerling als afnemer van onder- ren op hun manier sterk in het op een aanspre- wijs, prestatiecontracten, aanbesteding van over- kende manier agenderen van politieke onder- heidstaken, het opheffen van tal van overheids- werpen, maar hun politieke mores bleven tradi- diensten: in deze jubileumbundel lezen we er tioneel. Bolkestein entameerde het integratiede- geen kritisch woord over. bat, zich verzettend tegen een doorgeschoten Zo wordt het Liberaal Manifest (2005) van de com- multiculturalisme en richtte zich op de positie missie-Dales in een bijdrage over de ontwikke- van Nederland in Europa. Sinds het vertrek van ling van de liberale ideologie wel bijzonder kort Bolkestein is het leiderschap van de VVD proble- afgedaan. Dit manifest brak een lans voor staat- matisch geworden. Hoewel Zalm misschien wel kundige vernieuwingen en was een poging het een van de belangrijkste naoorlogse ministers is liberalisme zowel staatkundig als maatschappe- geweest die een einde aan de jaarlijkse misère lijk verder te ontwikkelen. Van Aartsen dacht van begrotingstekorten en oplopende schulden met dit manifest D66 in zijn zak te kunnen ste- maakte, ontwikkelde hij zich niet als leider. ken. De periode-Van Aartsen duurde kort, maar Daarvoor had hij een te smal profiel. Dijkstal en had wel een vernieuwende tendens. Zo maakte Van Aartsen slaagden er ook niet in het wereld- de VVD onder zijn leiderschap de facto het refe- wijde succes van het liberalisme na de ineenstor- rendum over de Europese grondwet mogelijk. ting van het communisme in kiezerwinst om te Een electoraal succes was Van Aartsen echter zetten. Te Veldes analyse maakt duidelijk dat de- niet. Dat lag niet zozeer aan hem, maar aan de ze leiderschapscrisis samenhangt met een pro- ontwikkeling van het electoraat. blematische relatie tot het electoraat: wat wil de De kiezers rechts van het midden waren niet in kiezer? de eerste plaats in vernieuwing van het liberalisme geïnteresseerd, maar in het integratievraag- Onderbelicht stuk, waarvan de zenuwen door Fortuyn waren Hoewel in de bundel wel aan de ideologische blootgelegd. Met minister Verdonk kreeg de VVD ontwikkeling van de VVD aandacht wordt be- een aansprekend rechts profiel, zij zette onge- steed, blijft dit thema toch onderbelicht. De VVD wenste vreemdelingen zonder pardon het land was steeds een contrapunt als het gaat om cor- uit en maakte een eind aan het (linkse) pappen recties op doorgeschoten collectivistische arran- en nat houden. Die daadkrachtige houding zou gementen van PvdA en CDA, zorgde goed voor de ook een einde kunnen maken aan andere slepen- schatkist, bevorderde de marktwerking, drong de kwesties zoals files en de niveaudaling van

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 9

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 9 222-04-20082-04-2008 15:06:1815:06:18 POLITIEKE GESCHIEDENIS

het onderwijs. Gevoegd bij een zekere opleving van Alexis de Tocqueville. Na een keurige inleiding van het nationalisme leidt dit tot een conserva- op deze Franse democraat uit de negentiende tief-populistisch profiel. In zekere zin is dit soort eeuw past Wilders diens kritiek op een doorge- populisme onvermijdelijk geworden, omdat de schoten gelijkheidsdenken toe op het socialisme legitimatiecrisis van de traditionele politieke en alles wat daar vanaf stamt. Als de overheid ge- partijen onopgelost is en per verkiezing vooruit lijkheid teveel centraal stelt, leidt dit tot staatster- wordt geschoven. Pogingen de kiezer meer direc- reur. Met Tocquevilles genuanceerde kritiek op de te invloed te geven, stranden keer op keer. Op tijdens de Franse Revolutie sterk toegenomen links profiteert Marijnissen van deze situatie, op staatsmacht heeft dit betoog weinig te maken. Wil- rechts spinnen Verdonk en Wilders er garen bij. ders leert van Tocqueville dat ‘een zuiver liberalis- Uit kiezersonderzoek blijkt structureel een vrij me’ nooit moet samenwerken met leden van de so- grote ruimte voor nieuwe partijen. cialistische familie, maar met conservatieven. De VVD kan dan de grootste partij van Nederland wor- Dilemma den. ‘Linkse neuzelaars’ moeten maar ‘naar de De VVD staat voor een ingewikkeld dilemma. Een rooien overstappen’. Een stevig liberaal geluid im- rechts-conservatief profiel is electoraal gewenst, pliceert – zo besluit hij – een rechtse koers en daar maar het risico is groot dat de grenzen van waar is ’een flinke portie lef’voor nodig. het liberalisme voor staat dan te ver worden over- Het voorbeeld van het koekoeksjong Wilders schreden. Zo steunde de VVD-fractie vrijwel kritiek- maakt duidelijk dat het voor de VVD de hoogste loos het asielbeleid van Verdonk, terwijl dit beleid tijd is de grenzen van wat liberaal is opnieuw af te juridisch op tal van punten op gespannen voet bakenen. Of dat onmiddellijk tot electoraal succes stond met uitgangspunten van de rechtsstaat. Het kan leiden, is sterk de vraag. Daarvoor is de taal Europees Hof moest ingrijpen en tal van interna- van Rutte nog te beschaafd en ver verwijderd van tionale organisaties uitten kritiek. Ook het Wil- de taal van Wilders. Dat is eigenlijk het enige ver- ders-ei is in de VVD uitgebroed. In 2004 verzorgde wijt tegen deze feestbundel: hij is te keurig, te wei- hij in de bundel Ode aan de vrijheid: de liberale tradi- nig problematiserend en daardoor, gelet op de actie verrassend genoeg een bijdrage over het denken tuele verhoudingen, iets te zelfgenoegzaam.

VVD visueel

Vroeger hingen de straten in de aanloop naar de verkiezingen vol met verkiezingsposters van socialisten, communisten, confessionelen en liberalen. Elke partij had er een eigen traditie in. In zijn boek De VVD visueel. Liberale affiches in de twintigste eeuw (Amsterdam: Boom, 2008) toont Gerrit Voerman, directeur van het Documenta- tiecentrum Nederlandse Politieke Partijen, een fraaie collectie ter gelegenheid van het zestigja- rig bestaan van die partij. De VVD, met CDA en PvdA een van de constituerende partijen in de Nederlandse democratie, werd in 1948 opgericht om alle liberalen, van conservatief en economisch tot vrijzinnig en cultureel georiënteerden, onder één dak te verenigen. De VVD wilde een volkspartij zijn voor de ondernemende en de ar- beidende burger, had een bestendige electorale basis en was als regeringspartij nauw bij de ont- met heel wat minder doen, want verkiezingspos- wikkeling van de verzorgingsstaat betrokken. ters zijn rond verkiezingstijd alleen nog maar op Een prachtig platenboek over een unieke periode speciale borden van de gemeente te zien. Geluk- getuigt hiervan. Tegenwoordig moeten we het kig hebben we de foto’s nog.

10 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 1010 222-04-20082-04-2008 15:06:1815:06:18 Tom Noldus RUBRIEK ZONDER LAST Drs. T. Noldus is politicoloog OF RUGGESPRAAK Toetsing

Aan het tenniskampioenschap e grondwet bepaalt in grote lijnen schendt door vrouwen van het passieve kiesrecht voor vrouwen is deelname van D hoe onze democratische rechts- uit te sluiten. Zij beroept zich hierbij op grond mannen helaas niet toegestaan. staat is georganiseerd. De gewone van haar godsdienstige overtuiging op artikel 6 Vrouwelijke leden van de SGP zijn wetgeving dient er in principe mee in over vrijheid van godsdienst. Dit is echter in strijd uitgesloten van een plaats op de overeenstemming te zijn. In landen als met artikel 1, dat bepaalt dat op basis van ge- kieslijst van deze partij. Discrimi- Duitsland en de Verenigde Staten kent slacht niet mag worden gediscrimineerd. men een hooggerechtshof dat, indien Omdat prioriteitstelling ontbreekt, moet de rech- natie op grond van geslacht? nodig, de congruentie kan toetsen. ter uitkomst bieden. Nemen we als voorbeeld de Pleidooien om dit ook in ons land in SGP die, op grond van haar religieuze opvatting te voeren, hebben tot nu toe weinig weerklank ervan uitgaat dat ‘de man het hoofd is van de gevonden. vrouw’, weigert vrouwen op de kieslijst voor ver- Thorbecke weigerde in 1848 in onze constitutie tegenwoordigende lichamen te zetten. Het Haag- een of andere vorm van juridische toetsing van se Hof besliste echter dat het de SGP op grond van wetten aan de grondwet op te nemen. Hij wilde het VN-Vrouwenverdrag verboden is onderscheid hier niet van weten, omdat de meeste rechters tussen mannen en vrouwen te maken. Ter argu- toentertijd door de koning waren benoemd en mentatie oordeelde het Hof dat dit verbod niet in toetsing de invloed van de koning op de politieke strijd is met de vrijheid van godsdienst, omdat besluitvorming via een achterdeur weer binnen SGP-leden door toelating van vrouwen tot het pas- haalde. Bovendien kan een regering naar huis sieve kiesrecht niet in het belijden van hun geloof worden gestuurd en is een parlement ontbind- worden belemmerd. Wel achtte het Hof zijn be- baar, maar zijn rechters onafzetbaar. In ons stel- slissing strijdig met de vrijheid van vereniging, sel toetsen wetgever en parlement, zij het na maar verzachtte dit oordeel door te beweren dat eerst een niet-bindend advies van de Raad van dit slechts één aspect van hun ideologische State te hebben ingewonnen, zelf de grondwettig- grondslag is. Bovendien staat het de SGP vrij deze heid van wetten. In deze praktijk is echter een mening uit te dragen, waardoor de vrijheid van eerste scheurtje geslopen sinds Europese wetge- meningsuiting niet in het geding is. Dit oordeel ving boven onze nationale wetgeving verheven is. is enigszins bizar als een vrouw op de SGP-lijst Daardoor is de vreemde spagaat ontstaan, dat Ne- het partijstandpunt uitdraagt dat zij daar niet op derlandse rechters geen wetten aan onze grond- thuis hoort. Bovenal heeft het Hof het belang van wet mogen toetsen. Wel mogen nagaan of wetten artikel 1 tegen dat van de andere grondrechten in overeenstemming met internationale verdra- afgewogen. De democratische rechtsstaat wordt gen zijn. Ook is toetsing door het Europese Hof volgens het Hof aangetast, wanneer vertegen- mogelijk. Als voorbeeld kan dienen het Europese woordigende organen, ook al is dit maar voor een Verdrag voor de Rechten van de Mens uit 1950, deel, met schending van het nondiscriminatiebe- dat een aantal grondrechten veel grondiger regelt ginsel tot stand zijn gekomen. Het brengt in deze dan die in onze grondwet zijn verankerd. Over- zaak prioriteit in de grondrechten aan. Daarnaast heid en rechter zijn aan de toepassing van die achtte het Hof het onrechtmatig, dat de Staat grondrechten uit het Europese Verdrag gebonden. niet tegen deze vorm van vrouwendiscriminatie Daarenboven kan de burger nog altijd bij het Hof optreedt. In een beroep bij de Hoge Raad heeft in Straatsburg aankloppen. minister Ter Horst opheldering over dit vonnis ge- Een tweede inbreuk op het parlementaire toet- vraagd. singsrecht is ontstaan doordat er in onze consti- Zo lang het niet anders is geregeld, zal derhalve tutionele grondrechten geen prioriteitsstelsel is van geval tot geval juridisch een prioriteitsstel- aangebracht. Artikel 1 regelt het non-discrimina- ling moeten worden vastgesteld. tiebeginsel, artikel 4 het actieve en passieve kiesrecht, artikel 6 de vrijheid van godsdienst, artikel 7 de vrijheid van drukpers en de artikelen 8 en 9 het recht van vereniging en vergadering. Een prioriteitstelling van het ene grondrecht boven het andere ontbreekt. Daardoor kan er een patstel- ling ontstaan als een politieke partij artikel 4 Noldus OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 11

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 1111 222-04-20082-04-2008 15:06:1915:06:19 RECHT Joep van der Vliet Dr. mr. J. van der Vliet is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.

Rechtsstaat zonder zelfkritisch en zelfreinigend vermogen (II)

Het kabinet stuurde op 26 maart aan de Kamer een brief van de minister van Justitie mede namens de minister van Binnenlandse Zaken. De brief geeft echter geen antwoord op de vraag en bevestigt de titel van het artikel.

Staat enerzijds en tussen de heer Spijkers en de Staat Het artikel in Openbaar bestuur1 over de zaak Spijkers (de Staatssecretaris van Defensie) anderzijds, zijn de vraagt om vervolg en een weerwoord. Het Kamerlid Van geschillen die tussen deze partijen bestonden, beëindigd. Velzen vroeg het kabinet op een aantal inhoudelijke pun- Na de ondertekening van de aldus opgestelde vaststel- ten uit het artikel in te gaan2 en generaal-majoor b.d. lingsovereenkomst tussen de heer Spijkers en de Staat D.G.J. Fabius reageert rechtstreeks op het artikel. liet de Tweede Kamer aan de Staatssecretaris van Defen- sie weten dat de zaak voor de Kamer gesloten was.

e titel verwees naar de rechtsstatelijke, poli- De uitvoering van de vaststellingsovereenkomst tussen D tieke en morele verantwoordelijkheid van de de heer Spijkers en de Staat is in 2006 onderwerp ministers en van de Tweede Kamer.3 In de zaak- geweest van onderzoek door de Nationale ombudsman. Spijkers heeft de overheid immers op ruime Het onderzoek van de Nationale ombudsman betrof de schaal misbruik van bevoegdheden gemaakt en excuusbrief, de Koninklijke onderscheiding, de financiële soms zelfs misdrijven tegen een burger gepleegd, genoegdoening/ belastinggarantie, diverse declaraties, met als doel te verhullen dat de overheid bij de de administratieve rectificatie en het wachtgeld. De Nati- mijnongevallen in 1983 en 1984 ernstig onrecht onale ombudsman oordeelde dat van strijd met de vertegen andere burgers heeft begaan. De overheid eisten van redelijkheid en van voortvarendheid ter zake heeft niet de rechten van burgers beschermd, van de uitvoering van de administratieve rectificatie niet maar doelbewust hun rechten geschonden en zo- is gebleken. Wel was de Nationale ombudsman van oor- doende levens van burgers verwoest. Soms heeft deel dat het Ministerie van Defensie een onjuist beeld de overheid zelfs kwaadaardig gehandeld. Hier- heeft gegeven van de termijn waarbinnen de administra- over ging het artikel in Openbaar bestuur en daar- tieve rectificatie naar verwachting zou worden afgerond over zou politieke en morele verantwoording en daarmee is gehandeld in strijd met het vereiste van moeten worden afgelegd. De minister schreef: actieve en adequate informatieverstrekking. Ten aanzien van de Koninklijke onderscheiding: de uitreiking daarvan ‘De zaak Spijkers is een langlopende en veel bediscussi- heeft plaatsgevonden, maar de Nationale ombudsman eerde zaak. Na twee ernstige mijnongevallen binnen de concludeerde dat de informatieverstrekking door het Defensieorganisatie is de Nationale ombudsman in mei Ministerie van Defensie over de stand van zaken rond de 1998 op verzoek van de Tweede Kamer een onderzoek Koninklijke onderscheiding onvoldoende actief en ade- begonnen naar de gang van zaken rond die twee onge- quaat is geweest. De onderzochte gedraging is ten aan- [1] Openbaar bestuur, jrg. vallen. In zijn rapport oordeelde de Nationale ombuds- zien van alle overige punten behoorlijk geoordeeld.5 18, nr. 3, p.8-18. man kritisch over het handelen van het Ministerie van [2] Kamerstukken 208-091, 4 Tweede Kamer, 60ste verga- Defensie. Tijdens een daaropvolgend overleg met de Met de totstandkoming en uitvoering van de vaststellings- dering, verslagen plenaire Kamer op 27 mei 1999, heeft de toenmalige Staatsse- overeenkomst is voor het kabinet de inhoudelijke discus- vergadering 6 maart 2008. cretaris van Defensie de door de Nationale ombudsman sie rond de zaak Spijkers afgesloten. Het recent gepubli- [3] Antwoord 26 maart, ken- gesignaleerde fouten erkend. ceerde artikel vormt geen aanleiding om de feiten en merk 5536710/08. omstandigheden die eerder onderwerp van onderzoek [4] Nationale ombudsman, Onderzoek gang van zaken Vervolgens heeft het Ministerie van Defensie een onaf- door de Nationale ombudsman zijn geweest opnieuw op rond ongevallen met land- hankelijke derde ingeschakeld om de geschillen tussen hun merites te bezien. De Nationale ombudsman treedt mijnen 1999/175. de weduwe Ovaa en het Ministerie van Defensie ener- volgens de Grondwet op als algemeen, onafhankelijk [5] De Nationale ombuds- zijds, en tussen de heer Spijkers en het Ministerie van orgaan voor het onderzoek van (klachten betreffende) man, Uitvoering vaststel- Defensie anderzijds, definitief te beslechten. Met de gedragingen van bestuursorganen. lingsovereenkomst in de zaak Spijkers, 31 oktober ondertekening in 2002 van een vaststellingsovereen- Wij zien dan ook geen aanleiding de conclusies van het 2006, rapport 2006/390. komst tussen de nabestaanden van de heer Ovaa en de onderzoek van inhoudelijk commentaar te voorzien.”

12 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 1212 222-04-20082-04-2008 15:06:2015:06:20 RECHT

De minister geeft in zijn bericht drie argumenten voor de lichamelijke en geestelijke integriteit van waarom de zaak Spijkers ten einde zou zijn: de de burgers en rechtvaardigheid. Juist deze rechts- vaststellingsovereenkomst, het onderzoek van de statelijke criteria zijn cruciaal voor de toetsing van Ombudsman en de brief van staatssecretaris Van overheidshandelen in de zaak-Spijkers en zo be- der Knaap samen met de schadevergoeding. schouwd schoot die toetsing te kort. De vaststel- Ten eerste verwijst de minister in zijn antwoord lingsovereenkomst en de uitvoering daarvan kon- naar de vaststellingsovereenkomst tussen het mi- den niet los worden gezien van de litanie die nisterie van Defensie en Spijkers. Hij stelt dat de zaak daarmee is afgedaan.6 Het artikel ging echter over rechtsstatelijke, politieke en morele verant- Het artikel ging echter over rechtsstatelijke, woordelijkheid. De minister weet als voormalig politieke en morele verantwoordelijkheid hoogleraar staats- en bestuursrecht dat via een pri- vaatrechtelijke overeenkomst (de vaststellingsovereenkomst) geen rechtsstatelijke, politieke of more- Spijkers 23 jaar lang onderging en ondergaat. le verantwoording kan worden afgelegd. Dat de Bovendien gaat de Ombudsman in zijn rapport zaak daarmee voor de Kamer is afgedaan, is even- niet of onvoldoende in op de problemen die Spij- min een argument. Het betekent slechts dat de kers nog heeft wegens de gebrekkige uitvoering Tweede Kamer de taak om de regering te controle- van de vaststellingsovereenkomst. Spijkers heeft ren op naleving van rechtsstatelijke waarden en recht op betaling van achterstallig inkomen, heeft plichten ter bescherming van de burger niet seri- pensioenaanspraken die hij door toedoen van de eus neemt, althans minder serieus dan partijpoli- overheid niet kan realiseren, durft het geld van de tieke belangen of regeerakkoorden. schadevergoeding niet te gebruiken wegens een belastingaanslag en zijn advocaten en vertrou- Ten tweede verwijst de minister naar het rapport wensarts zijn niet betaald, terwijl Defensie zich bij van Ombudsman Brenninkmeijer, dat stelt dat de de vaststellingsovereenkomst heeft verplicht al die vaststellingsovereenkomst behoorlijk is uitge- rechten te honoreren, de betalingen te doen en de voerd. De minister schrijft: ‘De Nationale ombuds- belastingen over de schadevergoeding te betalen. man treedt ingevolge de Grondwet op als alge- Oorzaak van de restproblemen is dat de dossiers meen, onafhankelijk orgaan voor het onderzoek van Spijkers bij een reeks van instanties als ABP en [6] Vaststellingsovereen- van (klachten betreffende) gedragingen van be- UWV volledig verwijderd en achter slot en grendel komst 29 november 2002 stuursorganen.’ Door te volstaan met deze verwij- in het Nationaal Archief zijn opgeborgen. Spijkers tussen de Staat der Neder- zing negeert de minister de kritiek die in het arti- is hiermee administratief dood verklaard en het landen, vertegenwoordigd door staatssecretaris Van Nationaal Archief fungeert als grafkelder. De uit- kel op de Ombudsman en zijn rapport werd der Knaap, en Spijkers. geleverd, namelijk dat de Ombudsman niet onpar- voering is in strijd met de strekking van de vast- [7] Brief Brenninkmeijer tijdig bleek te zijn.7 Bovendien kan de Ombuds- stellingsovereenkomst en is waarschijnlijk ook on- 31-07-2007, kenmerk man niet als onafhankelijk orgaan worden be- rechtmatig.8 In de overeenkomst wordt immers 20070944 U. schouwd. Artikel 78a Grondwet regelt de positie van ‘administratieve rectificatie’ gesproken: nega- [8] Vaststellingsovereen- komst, art. 7. Zie het ver- van de Ombudsman en verwijst naar de wettelijke tieve kwalificaties over Spijkers moeten uit de dos- zoek van Deloitte namens regeling van zijn benoeming, budget en werkwij- siers worden verwijderd. Dat is niet hetzelfde als Defensie aan het bestuur ze. De Ombudsman is niet onafhankelijk, omdat ‘dossiers verwijderen’; volgens de Archiefwet zijn van de Centrale Raad van hij periodiek door de Tweede Kamer wordt be- dit nadrukkelijk twee verschillende maatregelen. Beroep om dossier Spijkers noemd, omdat hij niet zelf zijn werkwijze bepaalt, Daarbij komt dat de uitvoering van de administra- door drs. P. Hofstra RO CIA, 14 februari 2005, L.Hage omdat hij voor zijn budget van de wetgever afhan- tieve rectificatie in overeenstemming met Spijkers RO kenmerk PH/ kelijk is en omdat hij verantwoording aan de Twee- moest geschieden en daaraan heeft Defensie noch ssa/05-071. de Kamer aflegt. Daarmee is niet gezegd dat de de opdrachtnemer (Deloitte) zich gehouden. Het [9] Intern memo uit 2003 Ombudsman niet met harde conclusies over het convenant over de bewaring is bovendien tussen van secretaris-generaal optreden van de overheid kan komen, maar wel de staatssecretaris van Defensie, een notaris en de Defensie Annink en verbod uit 2006 van directeur Per- dat politieke invloed op zijn werkwijze en de in- directeur van het Nationaal Archief gesloten, ter- soneel Defensie Völkers houd van zijn rapporten denkbaar is. wijl Spijkers volgens de strekking van de vaststel- aan UWV-kantoor Groningen De kritiek op het rapport van de Ombudsman in lingsovereenkomst evident partij bij de uitvoering om vragen van Spijkers (of het artikel betrof onder meer het feit dat de Om- van dit onderdeel moest zijn en zeggenschap diens advocaat) over zijn budsman slechts aan relatief onbelangrijke be- moest hebben.9 uitkeringsdossier te beantwoorden. Kort daarna wordt hoorlijkheidsmaatstaven heeft getoetst. Hij heeft dit dossier aan Defensie niet aan mensenrechten heeft getoetst, aan het be- In reactie op een concept van het artikel in Open- overgedragen en naar Den ginsel dat de overheid verplicht respect te tonen baar bestuur liet Brenninkmeijer weten het niet met Haag overgebracht.

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 13

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 1313 222-04-20082-04-2008 15:06:2015:06:20 RECHT

het onderzoek eens te zijn, in het bijzonder niet gesteld is door de staatssecretaris van Defensie, Van met de conclusies over zijn rol.10 Hij betoogde onder Knaap, ondertekend. Met de verwijzing sugge- der meer dat alle behoorlijkheidcriteria zijn toege- reert de minister dat de brief en de 1,6 miljoen eu- past, doch dat bij het opschrijven slechts de meest ro die Spijkers is toegezegd, als compensatie vol- toepasselijke werden gebruikt en dat niet meer dan staan voor drieëntwintig jaar van overdrachtelijke één norm tegelijk wordt genoemd. In de zaak Spij- mishandeling. Moet deze brief het kwaadaardig op- kers zouden behoorlijkheidsgebreken vooral in ge- treden van de overheid goedmaken en is die vol- brekkige informatievoorziening hebben bestaan. doende om rechtsstatelijke en politieke rekenschap Gegeven de eerder genoemde restproblemen, lijkt af te leggen? Ondertekenaar Van der Knaap zei in dit een onhoudbaar standpunt te zijn. een interview met een lokale krant dat hij in de spiegel durfde kijken; zijn bedoelingen waren goed Juist deze rechtsstatelijke criteria zijn geweest: ‘Ik heb in deze zaak naar eer en geweten gehandeld. Geen haar op mijn hoofd piekert er cruciaal voor de toetsing van over om af te treden. Daar is geen enkele aanlei- overheidshandelen in de zaak Spijkers ding toe. Soms heb je van die dingen waarvan je later denkt ‘is er nog iets aan te merken op dit besluit’. In deze kwestie kan ik mijzelf ‘s morgens Wat de behoorlijkheidcriteria betreft kan de uit- vroeg recht in de spiegel kijken.’14 voering van de vaststellingsovereenkomst niet an- Van der Knaap gaat voorbij aan wat ministeriële ders dan tegen de achtergrond van de geschiedenis verantwoordelijkheid betekent en wat zijn rechts- van de zaak worden beschouwd. Die geschiedenis statelijke plichten zijn. Die hebben met wat hij vertelt ons dat de problemen niet in de eerste denkt, vindt en voelt niets te maken, maar wel met plaats in de informatievoorziening aan Spijkers wat er in objectieve zin is gebeurd. De vraag is niet scholen. Belangrijker is de kwestie van onpartijdig- of Van der Knaap subjectief overtuigd is dat hij ver- heid. Brenninkmeijer voert, evenals Van der antwoord heeft gehandeld, maar of hij in objectie- Knaap, een subjectief verweer: zijn intentie was ve zin samen met andere bewindslieden rechtssta- goed. Dat kan zo zijn geweest en dat wordt in het telijke, politieke en morele verantwoordelijkheid artikel ook niet aangevochten, maar het is irrele- droeg voor misbruik van bevoegdheden en voor vant. Het gaat bij de onpartijdigheidstoets om ob- misdrijven tegen Spijkers. Volgens de maatstaven jectieve maatstaven, niet om subjectieve gezind- van ministeriële verantwoordelijkheid is het ant- heid. Aan de hand van criteria voor de rechterlijke woord ‘ja’. [10] Brief Brenninkmeijer, macht, zo liet het artikel zien, moest Brenninkme- De consequentie die de Tweede Kamer daaraan 31-07-2007, kenmerk 20070944 U ijer zich zonder meer verschonen en daarom was hij moet verbinden, was al even duidelijk. Bewindslie- [11] Brenninkmeijer was zeker niet in de positie uit eigen beweging een be- den die voor regelrechte, welbewuste en soms vice-president van de Cen- middeling te beginnen.11 Bovendien kan de Om- kwaadaardige schending van rechten van burgers trale Raad van Beroep ten budsman niet als onafhankelijk orgaan worden be- verantwoordelijk zijn, moeten tot aftreden worden tijde van de uitspraak in schouwd. Politieke invloed op zijn werkwijze en gedwongen. De Tweede Kamer heeft echter geen hoogste instantie in de ont- slagzaak tegen Spijkers door inhoud van zijn rapporten is niet denkbeeldig. der bewindslieden ter verantwoording geroepen. zijn collega vice-president De criteria voor ministeriële verantwoordelijkheid, Het lijdt geen twijfel dat de huidige bewindslieden Vermeulen (die als ambte- (rechterlijke) onpartijdigheid en integriteit van de die verantwoordelijkheid nog dragen en dat de Ka- naar bij Binnenlandse Zaken overheid hebben niet te maken met de subjectieve mer hen om reden van de rechtsstaat naar huis eerder zelf verantwoordelijk bedoelingen van gezagdragers, maar met moet sturen. was voor de start van de ontslagprocedure en voor de objectieve omstandigheden. In de zaak Spijkers Het gaat ook om de intentie van de overheid met de malversaties door de RBB- zijn de ministers verantwoordelijk voor de brief, geschreven door KPMG, die Van der Knaap on- artsen die psychiatrische misdrijven die door of namens de overheid zijn dertekende. In die brief sprak hij onder meer de rapporten over Spijkers ver- gepleegd en voor alle overig onrecht dat Spijkers is hoop uit dat Spijkers nog vele jaren tegemoet zou valsten). aangedaan.12 De conclusie van de Ombudsman, kunnen zien, waarin hij niet al zijn energie hoeft te [12] Inaugurele rede Bren- ninkmeijer, Leiden 1997, dat de vaststellingsovereenkomst behoorlijk is steken in het onrecht dat Defensie hem heeft aange- p. 71, noot 136. uitgevoerd, lijkt niet verdedigbaar te zijn. In feite daan. Dat is inderdaad het recht van Spijkers, maar [13] Brief Van der Knaap maakt de overheid de zaak voor Spijkers erger dan het is de vraag of de overheid dat oprecht meent. De aan Spijkers, 29 november die al was, door bij de uitvoering van de vraag rijst waarom de overheid er niet zorg voor 2002. vaststellingsovereenkomst wanprestatie te plegen. draagt dat hij dat recht daadwerkelijk geniet? Waar- Verzoek Deloitte namens om legde de Belastingdienst Spijkers bijna drie jaar Defensie. Ten derde verwijst de minister in zijn bericht naar [14] BDU-bladen 7 maart de brief, waarbij de overheid verontschuldigingen na de totstandkoming van de vaststellingsovereen- 2008. aan Spijkers aanbood.13 Deze brief heeft KPMG opkomst nog aanslagen over de schadevergoeding op?

14 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 1414 222-04-20082-04-2008 15:06:2015:06:20 RECHT

Waarom garandeert de staat Spijkers niet een belas- bestaande overheidsregelingen naar de Tweede tingvrije schadevergoeding? Waarom betaalt Defen- Kamer. Volgens de bestaande regelingen moeten sie niet de verschuldigde honoraria aan de vertrou- ambtenaren eerst intern melding maken van mis- wensarts en aan de advocaten van Spijkers? standen. De klokkenluider in spe mag pas naar bui- Waarom zorgt de staat niet dat de kwesties over de ten treden, indien zijn leidinggevende(n) na onder- uitkeringen waarop Spijkers recht heeft en over zijn zoek concludeert(en) dat de melding geheel of pensioenrechten worden opgelost? gedeeltelijk ongefundeerd is en de klokkenluider Er blijft van de drie argumenten in het antwoord die beslissing voor onjuist houdt. van minister Hirsch Ballin op het verzoek van Ka- merlid Van Velzen om de zaak Spijkers als afgedaan Brenninkmeijer voert, evenals te beschouwen, niets over. De minister van Justitie stuurde een brief die evident geen antwoord is op Van der Knaap, een subjectief verweer: de kritiek en dus niet op het verzoek. Minister-pre- zijn intentie was goed sident Balkenende verschool zich en deelde Spij- kers bij wijze van spreken mee ‘ik kan niets voor u doen’ en ‘u heeft slechts uw burgerplicht gedaan’, Een zorgvuldige klokkenluider mag volgens de re- zoals hij ook aan Ad Bos schreef, klokkenluider bij gels geen nadeel ondervinden. De praktijk is ech- de bouwfraude. De bewindslieden dienen verant- ter anders en wel om twee redenen. Ten eerste woording aan de Kamer af te leggen en vooral aan hangt de klokkenluider vuile was buiten, waar ge- het volk, Spijkers voorop. Spijkers’ leven is nage- heimhouding of discretie regel is. Dat brengt mee noeg verwoest, waar wacht men op? dat klokkenluiders door de institutie waar zij deel van uitmaken vijandig worden bejegend en dat zij Ethische cultuur als verraders worden buitengesloten. Dat gebeurt, De kritiek waarop het kabinet moet antwoorden, ook waar de klokkenluider de rechtsstatelijke gaat over de verantwoordelijkheid van de minis- waarden hoog houdt en instituties of gezagsdra- ters voor misbruik van bevoegdheden en misdrij- gers die waarden schenden.16 Ook de overheid kan ven van de overheid tegen een burger. Balkenende veelal het gehele arsenaal van feitelijke en arbeids- schreef in een brief aan de Tweede Kamer van 21 rechtelijke mogelijkheden gebruiken of misbrui- juni 2004 dat het van groot belang is misstanden ken om de klokkenluider buiten te werken. De aan de kaak te stellen en dat men daarbij ‘persoon- klokkenluider kan in theorie naar de rechter stap- lijk belang ondergeschikt [moet] maken aan het pen als dat nodig is. Maar de rechter biedt in de maatschappelijk belang’. Wel is de samenleving volgens de premier verplicht klokkenluiders be- Onze regering doet wel graag een appèl scherming te bieden, want ‘openheid en transparantie ... zijn voor een gezonde samenleving onont- op burgerdeugden, maar erkent en toont beerlijk’. Eerder liet hij zich in brieven aan de ze zelf niet Kamer en in het integriteitsdebat in soortgelijke zin uit.15 praktijk geen soelaas. Of het nu gaat via verstoorde De Tweede Kamer nam eind 2007 desondanks een arbeidsverhoudingen, verwijtbaar gedrag van de motie aan om een fonds voor klokkenluiders in te klokkenluider, ziekte of psychische problemen, de stellen. De regering liet weten dat zij niets voor klokkenluider gaat ten onder. een dergelijk fonds voelt en klokkenluiders niet De bestaande regelingen werken niet of bieden wil belonen, omdat zij uit moreel zuivere motie- geen of onvoldoende bescherming. De openheid ven moeten handelen en niet uit eigenbelang of en transparantie die minister-president Balkenen- winstbejag. Men negeert dat het niet gaat om belo- de vraagt, gepaard met een open debat over de re- [15] Kamerstukken ning, maar om compensatie voor het professionele levante (rechtsstatelijke) waarden, zijn vooralsnog 2003-2004, 29454 nr. 1 en nr. 2. Handelingen Tweede en maatschappelijke isolement, waarin klokken- ver te zoeken, precies bij de overheid waaraan Bal- Kamer 2003-2004, nr. 56, luiders terecht komen, juist vanwege het feit dat kenende leiding geeft. Het wrange gevolg is dat de- p. 23 e.v. zij hun eigen belang aan rechtsstatelijke belangen genen die de morele moed hebben tegen misstan- [16] M.A.P. Bovens, Verant- ondergeschikt hebben gemaakt. De minister van den en de institutionele cultuur waarin die zich woordelijkheid en organisa- Binnenlandse Zaken acht de bestaande regelingen kunnen voordoen, op te staan, zijn het slachtoffer. tie. Beschouwingen over aansprakelijkheid, institutioneel adequaat. Zij heeft overigens de Stichting van de Een regering die meent dat deze situatie kan blij- burgerschap en ambtelijke Arbeid gevraagd een steunfonds te onderzoeken en ven bestaan, neemt de rechtsstaat en de rechten ongehoorzaamheid, Zwolle, nog voor de zomer stuurt zij een evaluatie van de van burgers niet serieus. 1990, p. 261 e.v.

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 15

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 1515 222-04-20082-04-2008 15:06:2015:06:20 RECHT

Besluit evenmin bescherming. In zijn politieke afwe- Een rechtsstaat kan niet zonder zelfreinigend gingen geven coalitie- en partijbelangen of het vermogen. De regering kan zich daarom niet eigen belang van individuele Kamerleden de veroorloven te zwijgen. Gaat zij daarmee voort, doorslag en bij alle partijen heerst een voor- dan verspeelt zij alle moreel gezag. Dat geldt in beeldige fractiediscipline. Integriteit spreekt het bijzonder voor de minister-president, die niet vanzelf. Onze regering, minister-president zich immers achter andere bewindslieden en Balkenende voorop, doet wel graag een appèl ambtenaren verschool toen Spijkers en later Bos op burgerdeugden, maar erkent en toont ze zelf een appèl op hem deden. Het parlement biedt niet.

Weerwoord van generaal-majoor b.d. D.G.J. Fabius

De inhoud van het artikel is voor wat betreft de rect uit het proces-verbaal af te leiden’ is, dat in passages die op mijzelf en de leden van het onder- het ontstekingsmechanisme van de AP-23 mijn een zoeksteam van de Koninklijke Marechaussee be- levensgevaarlijke ontwerpfout school (de ontsteker trekking hebben, dusdanig onjuist, dat ik mij ge- van de landmijn kon in een zogenaamde dode noodzaakt voel daar op te reageren. stand raken, de S-stand). Daardoor is in het proces- verbaal een zekere nadruk gelegd op het onvoor- Laat me vooropstellen dat ik het ronduit vreselijk zichtige gedrag van de beproevingsleider. De au- vind wat de heer Spijkers en de familie van de om- teurs baseren zich daarbij op het in 1999 door de gekomen beproevingsleider is overkomen. Ik heb Nationale ombudsman uitgebrachte openbaar rap- destijds als luitenant-kolonel van de Koninklijke port, waarbij zij echter naar een passage verwijzen Marechaussee – in opdracht van mijn divisiecom- die niet ter zake is.[1]16 Uit de conclusies van het mandant – het onderzoek geleid naar de oorzaak rapport van de ombudsman blijkt zonneklaar dat van het noodlottige ongeval met een AP-23 land- de ontwerpfout in het inleidend proces-verbaal mijn op 14 september 1984, waarbij de leider van aan de orde is gekomen: de proefneming om het leven kwam. Het verloop van wat ‘de zaak Spijkers’ is gaan he- ‘Uit het onderzoekrapport van de Koninklijke marechaus- ten, ken ik slechts uit berichten die daarover in de see van 12 april 1985 (proces-verbaal nr. P 4/85) blijkt media zijn verschenen. De inhoud daarvan wekt dat de mogelijkheid van het optreden van de S-stand al over het algemeen de indruk dat het evident is dat sinds 1970 bij Defensie bekend was. De MOD had op diverse (overheids-)instanties ernstige fouten heb- deze mogelijkheid gewezen in het beproevingsverslag ben gemaakt. Dat laat onverlet dat op het artikel, van 11 november 1970 (…). De MOD had in dit beproe- voor zover het het door de Koninklijke Marechaus- vingsverslag onder meer aangegeven dat gezien de see uitgevoerde onderzoek betreft, zowel qua in- mogelijkheid dat de slagpinveer zich in de S-stand houd als het wetenschappelijk karakter het nodige bevond, bij beproevingen weigeraars steeds van afstand is af te dingen. dienden te worden vernietigd. Uit proces-verbaal nr. De auteurs zijn er in de eerste plaats geheel aan P 4/85 blijkt dat Defensie niets heeft gedaan met deze voorbijgegaan dat het proces-verbaal P4/85 een inlei- aanbeveling. Zoals hiervoor (…) al is aangegeven, gaat dend proces-verbaal was. Het onderzoek van de Ko- het hier om een nalatigheid die geheel voor rekening ninklijke Marechaussee naar de oorzaak van het van Defensie komt.’[2]16 ongeval was veel omvangrijker dan het inleidende proces-verbaal dat niet meer is dan de naam aan- Het standpunt van de auteurs dat de ontwerpfout geeft: een inleiding op het omvangrijke onderzoek slechts indirect uit het proces-verbaal was te her- van de Koninklijke Marechaussee. Uit de in het arti- leiden, vindt geen steun in het beschikbare feiten- kel opgenomen bronvermeldingen blijkt helaas dat materiaal en is aantoonbaar onjuist. de auteurs zich alleen op het inleidende proces-ver- Uit diverse, in het kader van het Marechaussee- baal hebben gebaseerd en geen gebruik hebben ge- onderzoek afgelegde getuigenverklaringen bleek maakt van de overige documenten, zodat moet naast de cruciale ontwerpfout in de AP-23 land- worden geconstateerd dat de auteurs slechts opper- mijn, ook van onvoorzichtig gedrag van de beproe- vlakkig onderzoek naar de feiten hebben verricht. vingsleider die bij het ongeval om het leven kwam. Betreurenswaardiger is het dat de auteurs zich ten Daarbij kwam naar voren dat binnen de kleine onrechte op het standpunt stellen dat ‘slechts indi- kring van munitiedeskundigen van Defensie de

16 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 1616 222-04-20082-04-2008 15:06:2015:06:20 RECHT

overtuiging leefde, dat ‘er iets mis was’ met de Het geciteerde oordeel van de ombudsman im- AP-23 landmijn en dat een landmijn van dit type pliceert dat de Koninklijke Marechaussee bij het die weigerde, niet handmatig op safe mocht wor- onderzoek geen rekening had mogen houden den gezet, maar van een afstand onschadelijk met ongeschreven procedures, maar het bete- moest worden gemaakt. Ook verklaarden diverse kent niet dat het inleidend proces-verbaal, zoals getuigen dat de veiligheidprocedure voor weige- de auteurs stellen, niet door het onderzoek rende landmijnen, waarvoor nog geen gebruik- wordt gedragen, laat staan dat het onderzoeks- sprotocol was opgesteld zoals het geval was met de team van de Koninklijke Marechaussee of ik de AP-23 landmijn, was gebaseerd op zowel geschre- beginselen van formele behoorlijkheid zou heb- ven als ongeschreven regels en procedures, waar- ben geschonden en de plicht tot onpartijdige van de omgekomen beproevingsleider op de hoog- waarheidsvinding zou hebben verzaakt. Juist de te was. De ongeschreven gebruikelijke veiligheids- omstandigheid dat de ontwerpfout in de land- procedure, waarover getuigenverklaringen zijn mijn en de verklaringen over het onvoorzichtige afgelegd is, naast de bevindingen over de ontwerp- gedrag van de beproevingsleider in het proces- fout, in het proces-verbaal opgenomen. De Natio- verbaal zijn opgenomen, getuigt van eerlijke en nale Ombudsman heeft daarover geoordeeld: onpartijdige waarheidsvinding. Voorafgaand aan de publicatie van het artikel ‘Mocht er dus al sprake zijn geweest van een gebruikelij- heb ik de auteurs in een aantal brieven op de – ke veiligheidsprocedure die – volgens proces-verbaal nr. ernstige – fouten gewezen die de toegestuurde P 4/85 – inhield dat in het geval van een weigering over- concepten bevatten. Ook heb ik meermaals een leg diende te worden gevoerd met alle leden van de onderbouwing van de beschuldigingen gevraagd groep, dan is het niet juist dat deze procedure niet is die de auteurs aan mijn adres uiten. Het heeft vastgelegd in de interne order Munitieveiligheid van de niet mogen baten. Zij hebben precies datgene ge- Commissie van Proefneming van MBA-1. Gezien het daan waarvan zij mij beschuldigen, zij hebben vorenstaande is het oordeel van de Koninklijke mare- hun plicht tot onpartijdige waarheidsvinding chaussee, zoals opgenomen in proces-verbaal nr. P 4/85, verzaakt. Dat is niet alleen voor opsporingsamb- dat de beproevingsleider zich ten onrechte niet heeft tenaren een doodzonde, maar ook voor hen die geconformeerd aan het gebruikelijke veiligheidsgedrag, stellen wetenschappelijk onderzoek te hebben maar op onverklaarbare wijze zijn eigen veiligheidsproce- verricht, omdat dat een flagrante schending is dure heeft gevolgd, niet houdbaar.”[3]16 van de wetenschappelijke integriteit.

Antwoord aan generaal-majoor b.d. D.G.J. Fabius

Fabius stelt dat hij ons steeds heeft willen informeren, gen we via zijn advocaat een eerste bericht, gedateerd doch dat het niet mocht baten. Hij verwijt onderzoe- 24 juli 2007. Het duurde echter tot 8 oktober 2007 alvo- kers ook een gebrek aan wetenschappelijke integriteit. rens wij inhoudelijke kritiek kregen. De vaststelling van complexe feiten na meer dan twin- Fabius stelt dat we eraan voorbij zijn gegaan dat tig jaar is geen eenvoudige zaak. Daarom hebben we proces-verbaal P4/85 een inleidend proces-verbaal is alle feiten tegen alle beschikbare bronnen gecontro- en dat er ook een omvangrijker ‘gewoon’ proces-ver- leerd en degenen die werden genoemd gelegenheid baal is. Daarvan hebben wij vanzelfsprekend kennis gegeven commentaar op concepten voor het artikel te genomen. Dat het niet als bron is genoemd, komt geven. Bij sommige commentaren begon ons onder- doordat in onze interpretatie van de gebeurtenissen zoek van voren af aan. De belangen zijn aanzienlijk en de discrepanties – voorzover die er zijn – tussen het het is een zaak van groot rechtsstatelijk en moreel ge- inleidend proces-verbaal en het gewone proces-ver- wicht. Geleidelijk werd ons duidelijk tot welke conclu- baal niet relevant zijn. De kritiek dat er daarom sies wij werden genoopt. Wegens eisen van zorgvuldig- slechts een oppervlakkig onderzoek is, is derhalve heid en wetenschappelijke integriteit hebben we niet juist. Fabius maakt niet aannemelijk dat we slechts die beweringen en conclusies gehandhaafd, iets hebben weggelaten dat de gebeurtenissen in een die onweerlegbaar waren. Zodoende werden tiental- ander licht zou plaatsen. len functionarissen ‘gespaard’. Fabius beweert dat niet slechts indirect uit het Met de meeste personen ontstond een gedachtenwis- proces-verbaal is af te leiden dat in het ontste- seling over de best verdedigbare interpretatie van ge- kingsmechanisme van de AP-23 mijn een levens- beurtenissen en feiten. Van de kant van Fabius ontvin- gevaarlijke ontwerpfout school, doch dat het er in

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 17

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 1717 222-04-20082-04-2008 15:06:2015:06:20 RECHT

staat. Hij beroept zich daartoe echter niet op de tekst hadden, want de getuigen aan wie Fabius van het proces-verbaal, maar op het rapport van de refereert, waren direct of indirect medeverant- ombudsman. Als we precies lezen wat er in dat rap- woordelijk voor de wijze waarop Ovaa werd inge- port staat, schrijft de ombudsman niet dat het pro- zet en voor de omstandigheden van de proefne- ces-verbaal op heldere wijze duidelijk maakte dat er ming. De kwestie of Ovaa zelf schuld had, was voor een fout in het ontwerp school, doch slechts dat het hun eigen verantwoordelijkheid niet betekenis- uit het proces-verbaal blijkt. Dat strijdt niet met on- loos. Ten derde ging het om de aansprakelijkheid ze bevindingen, noch met de tekst van het artikel. van Defensie. De getuigen die Fabius opvoert, ma- Wij hebben iets meer gespecificeerd. ken deel uit van de strikte hiërarchie van Defensie Bovendien wijst de ombudsman en niet het proces- (door Couzy doofpotcultuur genoemd), het minis- verbaal erop dat de omstandigheid van de ontwerp- terie dat alle aansprakelijkheid steeds had afgewe- fout en de gevolgen bij de ongelukken uit 1983 en zen. Die omstandigheden maken dat we de getui- 1984 ‘geheel voor rekening van Defensie komen’. Dit genverklaringen niet zonder meer boven de is het waar het om draait. In het artikel wordt duide- vaststaande feiten hebben gesteld. lijk geschetst hoe Defensie op de dag van het onge- Het was evident dat Ovaa geen schuld had, indien val reeds het standpunt innam dat Defensie niet men zijn gedrag toetste aan de schriftelijke veilig- aansprakelijk was, nog voor enig onderzoek had heidsvoorschriften. Kolonel Margerita, een der des- plaatsgehad. Dat standpunt heeft Defensie niet eer- kundigen waaraan Fabius refereert, verklaarde ex- der dan in 1999 en slechts noodgedwongen verlaten. pliciet en schriftelijk dat het optreden van Fabius De interpretatie van het proces-verbaal in het ver- boven alle kritiek was verheven. Het staat met zo- band van de ontkenning door Defensie is de best ver- veel woorden in het artikel, de ombudsman dedigbare interpretatie, omdat alle feiten erin pas- schrijft overigens volgens het citaat dat Fabius zelf sen en een aannemelijke betekenis krijgen. gebruikt, ‘mocht er dus al sprake zijn geweest van Fabius stelde in een brief aan de onderzoekers dat een gebuikelijke veiligheidsprocedure die volgens hij bij de start van zijn onderzoek niet wist dat proces-verbaal ...etc.’ De ombudsman stelt dus niet Defensie aansprakelijkheid afwees en ook niet dat dat die procedure er was, a fortiori niet dat die tot er voor Defensie belangen met die afwijzing wa- maatstaf moest worden gemaakt en dus niet dat ge- ren gemoeid. We hebben geen bron anders dan tuigen moesten worden geloofd – de formulering zijn woord. Daar staat tegenover dat er redenen van de Ombudsman suggereert eerder het tegendeel. zijn te denken dat er vanuit Defensie werd geor- Fabius stelt tenslotte dat het onderzoeksteam van kestreerd, doch we wilden verre blijven van een de Koninklijke Marechaussee en hij de beginselen complottheorie, omdat daarvoor onvoldoende be- van formele behoorlijkheid niet hebben geschon- wijs voorhanden was. Dat er geen licht tussen het den en de plicht tot onpartijdige waarheidsvinding rapport van de ombudsman en onze tekst zit, kan niet hebben verzaakt, omdat ‘de ontwerpfout in de worden verklaard uit het feit dat we dat rapport landmijn en de verklaringen over het onvoorzichti- steeds als belangrijk ijkpunt hebben gebruikt. ge gedrag van de beproevingsleider in het proces- Voor de conclusie dat onze bewering onjuist is, verbaal zijn opgenomen’. Maar precies wegens het geeft Fabius geen bewijs. gewicht dat die verklaringen kregen, kwamen wij Fabius wijst er vervolgens op dat uit getuigenver- tot de conclusie dat zij niet zorgvuldig en niet on- klaringen bleek dat onvoorzichtig gedrag van de partijdig waren; die verklaringen domineren de beproevingsleider oorzaak van zijn dood was. Hij conclusies die men in het proces-verbaal trok: verhaalt over de kleine kring van munitiedeskun- Ovaa had schuld. Die conclusies strookten met het digen van Defensie en hun overtuiging dat ‘er iets vooringenomen standpunt van Defensie en heeft mis was’ met de AP-23 landmijn en dat een weige- Defensie jaren lang gebruikt om weduwe Ovaa-Van raar volgens hen van afstand onschadelijk moest den Broek en met haar Spijkers te maltraiteren. worden gemaakt. We kennen die verklaringen, Dat is vanzelfsprekend niet de schuld van Fabius sterker de belangrijkste zijn in ons artikel vermeld. en de zijnen, maar zij hebben het wel mede moge- Drie omstandigheden maken dat de doorslagge- lijk gemaakt. Het paste Defensie goed en Fabius vende betekenis die Fabius er aan wil geven, niet komt uit het verhaal inderdaad niet als een eenza- verantwoord is. me strijder voor waarheid en gerechtigheid tevoor- Ten eerste zijn getuigenverklaringen in het alge- schijn. Dat is een betreurenswaardige conclusie, meen notoir onbetrouwbaar. Het menselijke ge- maar niet omdat die onjuist zou zijn. heugen is zeer feilbaar. Die feilbaarheid wordt ten tweede nog eens vergroot doordat de getuigen per- soonlijk belang bij een bepaalde verklaring Dr. mr. J. van der Vliet

18 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 1818 222-04-20082-04-2008 15:06:2015:06:20 Meindert Fennema BESTUUR Prof. dr. M. Fennema is hoogleraar politieke theorie van etnische verhoudingen aan de Universiteit van Amsterdam.

Om het voortbestaan van het koninkrijk

Waarom houdt Nederland bij de onderhandelingen over de Antilliaanse staatsschuld zo hardnekkig vast aan de voorwaarde van goed bestuur en wil het blijvend greep op het justitiële en politieapparaat van de Nederlandse Antillen houden? Het antwoord is deels te vinden in de ervaringen uit het verleden en de mate waarin de onderhandelaars onder druk van hun achterban staan.

e Eilandsraad van Curaçao heeft eind novem- D ber 2006 de slotverklaring verworpen die het sluitstuk vormde van de onderhandelingen tussen de Nederlandse en Antilliaanse regering over de toekomstige status van Curaçao binnen het ko- ninkrijksverband. Tot de tegenstemmers behoor- den de vertegenwoordigers van Frente Obrero, waarvan de leider, Anthony Godett, op dat moment wegens corruptie in de gevangenis zat. Tegenstanders van de slotverklaring vonden dat de Curaçao, Willemstad staatsschuld van de Nederlandse Antillen door Ne- derland moet worden overgenomen en niet aan tegenstanders, houdt Nederland het eilandsbestuur Curaçao moet worden ‘toegescheiden’. Nederland blijvend onder curatele. Zij menen bovendien dat heeft dat geweigerd. Nederland wilde wel helpen Nederland de bestuurlijke zelfstandigheid van Cura- met de betaling van de rentelast van die staats- çao niet respecteert door aan een door Nederland schuld (die voor Curaçao minimaal 4,5 miljard be- aangestuurd Openbaar Ministerie vast te houden.1 droeg en jaarlijks groter wordt), maar dan wel onder voorwaarde van ‘een blijvend goede uitvoering Met deze slagen om de arm, zeggen van dit akkoord.’ Daarnaast heeft Nederland een omvangrijk hulpprogramma aangeboden, dat vol- tegenstanders, houdt Nederland het gens de voorstanders kan oplopen tot wel acht mil- eilandsbestuur blijvend onder curatele jard Antilliaanse guldens, onder voorwaarde dat de Curaçaose regering erin slaagt levensvatbare economische plannen op te stellen. Alleen al het Indonesië Deltaplan, dat een sociale vormingsplicht voor alle Het is niet de eerste keer dat Nederland met een Antilliaanse jongeren behelst, wordt op drie mil- voormalige kolonie over de financieel-economi- jard begroot. sche voorwaarden onderhandelt waaronder zij Al deze toezeggingen zijn echter onder voorwaarde haar staatkundige zelfstandigheid zou kunnen van good governance en van degelijke investerings- verwerven. De eerste keer was dat met Indonesië, programma’s. Met deze slagen om de arm, zeggen na twee politionele acties die militair gezien een groot succes waren maar die uiteindelijk voor Ne- derland een Pyrrhusoverwinning waren. Onder druk van de Verenigde Naties werd Nederland gedwongen met de Indonesische nationalisten tot een akkoord te komen. De Ronde Tafel Conferentie met de vertegenwoordigers van Indonesië, die op 23 augustus 1949 in Den Haag van start was gegaan, dreigde in oktober op twee punten vast te lopen: de toescheiding van de staatsschuld van het Indische gouvernement en [1] Dit is een actualisering van de diesrede van de de overdracht van Nieuw-Guinea. Toen de delega- auteur op 12 januari 2007 ties het niet eens konden worden, werden de fi- aan de Universiteit van de Soevereiniteitsoverdracht, Indonesië 1949 nanciële problematiek voor een bindend advies Nederlandse Antillen.

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 19

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 1919 222-04-20082-04-2008 15:06:2015:06:20 BESTUUR

in handen gelegd van een commissie die bestond doen en hij had dat vooraf aan Hatta laten weten. uit de minister van Financiën van de Republik In- Drees maakte zich over kwijtschelding van de donesia, R. Djuanda, de Amerikaanse bemidde- staatsschuld vreselijk kwaad. ‘Zij hebben produc- laar H.Merle Cochran en namens Nederland dr. ten, die dollars op kunnen brengen’, schreef hij H.M. Hirschfeld.2 aan partijgenoot Koos Vorrink, ‘wij niet’. ‘Boven- Hirschfeld maakte onderscheid tussen binnen- dien heeft Nederland een staatsschuld van meer landse en buitenlandse schulden van de Neder- dan 25 miljard en Indonesië niet meer dan 6 lands-Indische regering. Niet alleen de binnen- miljard’.5 landse, maar ook de buitenlandse schulden zou Anders dan Drees ging Hirschfeld echter niet uit de nieuwe Indonesische regering integraal moe- van wat rechtvaardig was, maar van de economi- ten overnemen. Dat gold in principe ook voor de sche mogelijkheden van het onafhankelijke Indo- schulden aan Nederland. Maar Hirschfeld be- nesië. Het ging er Hirschfeld om de Indonesische greep heel goed dat Nederland niet te veel kon economie zo snel mogelijk weer op orde te krijgen, eisen. Hij zei in een informeel gesprek met de want het Nederlandse bedrijfsleven had grote be- Amerikaanse bemiddelaar langen in Indonesië. Daarom had Hirschfeld, in dr. H.M. Hirschfeld ruil voor de kwijtschelding van de helft van de ‘dat de Nederlandse Regering uiteraard wel begreep staatsschuld, een aantal eisen gesteld ter bescher- dat men de nieuwe staat niet een al te grote schuld ming van Nederlandse investeringen in Indonesië om de nek kon hangen, maar dat het voor de Neder- en tevens harde eisen geformuleerd voor de mone- landse Regering alleen maar zin [had] het kwijtschel- taire politiek van Indonesië. den van een zeker gedeelte van de schuld te overwe- Zo werd bepaald dat Indonesië, zolang het nog gen, indien er waarborgen voor de toekomst zouden schuldverplichtingen aan Nederland had, vooraf worden gegeven.’ met Nederland overleg zou voeren over wijzigin- gen in munt of bankwet. Ook moest Indonesië Daarom bepleitte Hirschfeld het in stand houden overleggen over benoeming en ontslag van presi- van de Javasche Bank als circulatiebank van het dent en directeuren van de Javasche Bank. Neder- nieuwe Indonesië en wel land wilde greep op het monetaire beleid van In- donesië houden. De uitkomst van de onderhan- ‘zoveel mogelijk op bestaande basis, omdat deze circula- delingen weerspiegelde de preoccupatie aan Sukarno tiebank een internationale reputatie heeft, die gehand- Nederlandse zijde met het monetaire beleid. Beide haafd moet worden wil zij ook aan de nieuwe staat dien- partijen beschouwden de uitkomsten van de finan- sten kunnen verlenen.’3 cieel-economische onderhandelingen als gunstig en de breuk tussen Nederland en Indonesië vond Twee weken later deed Hirschfeld verslag van twee besprekingen die hij met zijn tien jaar jongere stu- diegenoot aan de Handelshogeschool uit Rotter- dam, Mohammed Hatta gevoerd had. ‘Wat de fi- [2] Regeling van de financië- le verhouding tussen Neder- nanciële en economische verhoudingen betreft’, land en Indonesië. Hirsch- schreef Hirschfeld aan de Nederlandse regering, feld en Van Hoogstraten. 12.10.49 In: NA, Min. O.G. ‘zo mogen wij niet uit het oog verliezen, dat Nederland Indisch Archief 10. voor de oorlog rond f. 4 miljard in Indonesië belegd [3] Ibidem. [4] Idem, p. 247 Deze opvat- heeft, waarvan rond f. 3 miljard in ondernemingen en ting van Hirschfeld was ove- rond f. 1 miljard in Nederlandsch-Indische staatsobliga- rigens in overeenstemming ties en gemeenteleningen. (…) Indien het niet mogelijk met die van de Onderne- zou zijn een belangrijk deel van de Nederlandse investe- mersraad voor Indonesië ringen te reactiveren, dan valt ook niet te verwachten, NIB deel 20, p. 327. Notitie betreffende de vergadering dat de nieuwe Indonesische staat ooit de staatsschulden van de Ondernemingsraad aan Nederland zal kunnen afdoen (…). Wanneer er ter voor Indonesië van 19 okt. wille van de overeenstemming offers gebracht moeten 1949. worden, zullen die uitsluitend moeten liggen op het ter- [5] H. Daalder, Vier jaar rein van de kredieten van staat tot staat.’[4]4 nachtmerrie. Willem Drees 1886-1988. De Indonesische kwestie 1945-1949, Amster- Als onderhandelaar was Hirschfeld dus bereid op dam, 2004, p.383 e.v. het terrein van de staatsschuld concessies te Drees in zijn werkkamer Plein 1813

20 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 2020 222-04-20082-04-2008 15:06:2115:06:21 BESTUUR

van het bedrag dat Nederland het onafhankelijke Suriname mee zou geven en de voorwaarden waaronder deze ontwikkelingshulp, die natuurlijk niet zo mocht heten, zou worden verstrekt. Al in 1973 had Jan Pronk in de ministerraad voorgesteld ‘ten behoeve van de economische zelfstandigheid een verhoging van de ontwikkelingshulp ná de onafhankelijkheid in het vooruitzicht [te] stellen.’ Hij preludeerde toen ook al op een ‘ander beleid’ met meer nadruk op werkgelegenheid en ‘autochtone activiteiten’. Ook minister W.F. de Gaay Fortman, die de Konink- rijksrelaties in zijn portefeuille had, was al jaren voorstander van een ander beleid. ‘Goedkeuring van prestigeprojecten was van hem niet te verwachten’, verklaarde hij.6 Zo was dus al aan de vooravond van de onderhandelingen met Surina- me duidelijk waar de prioriteiten van de Neder- Dr.J.M.den Uyl landse regering lagen. De onderhandelingen in de Koninkrijkscommissie zijn oorsprong dan ook niet in deze financieel-eco- wilden aanvankelijk niet vlotten en in januari nomische overeenkomst, maar in politieke wrijvin- 1974 merkte minister-president Joop den Uyl op gen die ontstonden als gevolg van de weigering ‘dat men in Suriname niet gelooft dat het Neder- van de Nederlandse regering om in 1949 ook land ernst is’.7 Een maand later ging Suriname Nieuw Guinea over te dragen. In financieel-econo- plotseling overstag en verklaarde premier Henck misch opzicht verliep de soevereiniteitsoverdracht Arron dat Suriname vóór 1976 onafhankelijk zou zeer voorspoedig, mede omdat Hirschfeld ook de worden. Deze regeringsverklaring werd vlak voor eerste Nederlandse Hoge Commissaris in Jakarta de reis van Den Uyl naar Paramaribo, die al veel zou worden. eerder gepland was, afgelegd. In Paramaribo kon- Hirschfeld stond bij de Indonesische nationalisten digde hij aan dat Suriname na de onafhankelijk- in hoog aanzien, zowel om zijn financieel-econo- heid op een ‘speciale hulprelatie’ kon rekenen, die mische deskundigheid, als om zijn zakelijke en echter geen ‘blanco check’ zou zijn.8 weinig koloniale houding. Sukarno noemde hem Nederland eiste, bij monde van minister Jan Pronk, gekscherend ‘de man van het grote geld’. Dat Ne- derland nog enige tijd invloed op zijn monetaire politieke uitoefende, deerde de Indonesische rege- Drees maakte zich over kwijtschelding van ring niet. Het was ook in hun belang dat de mone- de staatsschuld vreselijk kwaad taire stabiliteit in Indonesië werd hersteld.

Suriname zeggenschap in de besteding van deze gelden door In Suriname lagen de zaken geheel anders. Bij de Nederlandse inbreng in een gemengde commissie onderhandelingen over de onafhankelijkheid was die over deze gelden per project zou moeten beslis- geen substantiële staatsschuld, maar ging het om sen. Een dergelijke eis sproot voort uit de destijds een afkoopsom die Nederland wilde betalen, omdat gehuldigde opvattingen over de besteding van ont- het in dit geval niet Suriname was die de koloniale wikkelingsgelden die in integrale beleidsplannen banden wilde verbreken, maar het moederland. De moesten passen en gebaseerd moesten zijn op een in 1973 aangetreden regering Den Uyl wilde de garantie van een behoorlijk bestuur over de beoog- overzeese gebiedsdelen in de West in snel tempo de projecten. onafhankelijk maken. De Nederlandse regering Over die eisen werd pas na moeizaam overleg over- [6] G. Oostindie & I. Klin- wilde de verantwoordelijkheid voor de gang van eenstemming bereikt. Minister Pronk zou later ver- kers, Knellende Koninkrijks- zaken in een ver land beëindigen en daardoor ook klaren: banden. Het Nederlandse dekolonisatiebeleid in de een ongebreidelde migratie naar het moederland Caraïben, 1940-2000. Deel in Europa voorkomen. ‘Ik heb nooit onderhandelingen meegemaakt als toen, II, Amsterdam, 2000, p.120. De financieel-economische onderhandelingen waarbij zozeer elke dag opnieuw de verworvenheden van [7] Ibid. p. 121 met Suriname draaiden vooral om de omvang de vorige dag ter discussie werden gesteld (,,,). Nog in de [8] Ibid. p.126

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 21

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 2121 222-04-20082-04-2008 15:06:2115:06:21 BESTUUR

weest als over de voorgenomen onafhankelijkheid in Suriname een volksstemming was gehouden, maar dat was niet in het belang van de Nederland- se regering en nog minder in het belang van de regering Arron.

De financieel-economische onderhandelingen werden door de verdeeldheid in Suriname overscha- duwd, waar de Hindoestaanse oppositie onder leiding van Lachmon zich tot het laatst toe tegen soevereiniteitsoverdracht verzette. In 1974 stuurde het kernbestuur van de VHP een telegram aan de koninkrijksregering: ‘Voorkom bloedige strijd, be- vrijd 250.000 democraten van de parasitaire plaag der uylachtige NPK-Brumanen.’[10]10 Dat beloofde niet veel goeds. Het was uiteindelijk aan een ‘overloper’ van de VHP te danken, George Hindori, dat er in de Suri- naamse staten een nipte meerderheid voor de on- Jan Pronk afhankelijkheid was. Maar zijn partijgenoot Mun- gra liet over de gevoelens van het Hindoestaanse laatste nacht voor de onafhankelijkheid zijn de onder- volksdeel geen twijfel bestaan. In de Tweede Ka- handelingen heropend, om elf uur ’s avonds. (…) Er is mer zei hij: ‘Ave, Den Uyl, heersers, wij die ster- bijna tot aan de deur van die kerk onderhandeld.’9 ven gaan groeten U.’ En hij voegde eraan toe: ‘Ondanks de miljarden van het afkoopbedrag, Nu was Pronk van gereformeerde komaf en op het voorspel ik u, geen pessimist zijnde, dat Surina- punt van onderhandelen tot aan de deur van de me een langdurige periode van anarchie en ver- kerk dus wel het een en ander gewend, maar hier val tegemoet gaat (…).’ Hij zou nog meer gelijk moest Pronk in de Surinaamse onderhandelaars krijgen dat hij toen al vreesde. kennelijk toch zijn meerderen erkennen. Die kwamen uiteindelijk uit op een voor een klein Nederlandse Antillen Toen zij de bedoelingen van het kabinet Den Uyl Nederland wilde koste wat kost van onderkenden, haasten de Nederlandse Antillen zich de onafhankelijkheid, waarop Nederland ook Suriname af, omdat men zich van de resten bij de Antillen aandrong, op de lange baan te van een koloniaal verleden wilde ontdoen schuiven. Er zou een gemengde commissie van deskundigen komen, de commissie Hoetink, die met een prachtig integraal ontwikkelingsplan land als Suriname gigantische som aan toegezegde kwam, maar die ook voorzag dat onafhankelijk- ontwikkelingshulp van bijna drie miljard gulden, heid van de Nederlandse Antillen voorlopig niet waarbij en passant ook nog de staatsschuld van aan de orde was, ook niet voor Aruba, hoewel die het Surinaamse gouvernement – 500 miljoen – er wel meer oren naar had. werd kwijtgescholden. Een zo groot bedrag zou Su- Het rapport van de commissie Hoetink, Aanzet tot riname in de afgesproken tijd van maximaal vijf- een integraal beleidskader voor de Nederlandse Antillen tien jaar nooit kunnen absorberen, want het in de jaren tachtig, zou lange tijd maatgevend zijn absorptievermogen van Suriname werd op maxi- voor het denken over de sociaal-economische ont- maal 100 miljoen aan hulp per jaar geschat. wikkeling van de Nederlandse Antillen. De com- Vandaar dat het eerste bod van Den Uyl niet meer missie Hoetink constateerde in 1978 dat de publie- dan één miljard was. Maar de Surinaamse onder- ke sector van de Nederlandse Antillen door ‘een handelaars deden niet voor minder (oppositielei- ondoelmatig beheer, door een deels improductief der Lachmon had zelfs een bedrag van dertien mil- ambtenarenapparaat en door een kritieke financi- jard genoemd) en Nederland wilde koste wat kost ele situatie’ werd gekenmerkt. Oplossing van die van Suriname af, omdat men zich van de resten knelpunten was een voorwaarde voor een doortim- [9] Ibid. p.132 van een koloniaal verleden wilde ontdoen. merd ontwikkelingsplan waarvoor Nederland de [10] Ibid. p. 137 Vanuit democratisch oogpunt was het beter ge- nodige middelen ter beschikking moest stellen.

22 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 2222 222-04-20082-04-2008 15:06:2115:06:21 BESTUUR

Maar de Nederlandse Antillen zou zich niet ont- notaris Smeets geweest. ‘No more sweets for wikkelen volgens de plannen van de commissie Smeets’ kopte de New York Times in 1986. Nu, Hoetink. Allereerst zou Aruba er al in 1986 in sla- twintig jaar later, is er in Nederland een Autori- gen zich uit de Nederlandse Antillen los te maken, teit Financiële Markten die als beurswaakhond zonder de banden met Nederland op te geven. steeds alerter wordt. De AFM heeft te kennen ge- De Nederlandse Antillen staan er, ondanks alle geven geen enkel vertrouwen in het Antilliaanse inspanningen en bezuinigingen, niet goed voor. toezicht op de financiële markten te hebben. Volgens de president van de Centrale Bank van de Nederlandse Antillen, Emsley Tromp, is de staats- Ook Brussel eist van Nederland dat het zijn zaken schuld van de Nederlandse Antillen in de afgelo- in de overzeese gebiedsdelen op orde heeft, zeker Anthony Goddett pen twintig jaar verviervoudigd. De staatsschuld als de Caribische eilanden op termijn binnen de bedroeg in 1986 al de helft van het nationaal in- Europese Unie de status van ultraperifeer gebied komen, twintig jaar later bedraagt zij 84 procent krijgen, zoals de Antilliaanse jurist Emito Croes van het nationaal inkomen. De rentelast is in een in zijn Tilburgse dissertatie verdedigt.11 periode van twintig jaar verzesvoudigd. Daar komt nog iets bij. Niet alleen in Curaçao is Dat Nederland van die rentelast nu zo’n tachtig de macht van populistische politici toegenomen, procent wil overnemen, lijkt onder die omstan- ook in Nederland is dat het geval. Ter linker zijde digheden een ‘offer you can’t refuse’. Maar waar- is er de spectaculaire opkomst van de SP, ter rech- om heeft de Eilandsraad dat aanbod toch van de ter zijde die van Geert Wilders. Beide partijen hand gewezen? hebben, hoe verschillend ze verder ook zijn, geen De meerderheid in de Eilandsraad hoopt kenne- historische banden met de Antillen. Wilders lijk dat Nederland met meer geld over de brug vreest de komst van nog meer arme Antillianen komt als Curaçao gaat dwarsliggen, maar de naar Nederland. De SP verafschuwt de peperdure kans dat de Nederlandse regering bereid is veel pendel van Nederlandse en Curaçaose ministers, meer toe te zeggen, is klein. De ervaringen met parlementariërs en hoge ambtenaren van en naar de hulp aan Suriname zijn daarvoor te trauma- Curaçao. Voor beide partijen is een Nederlands tisch geweest. Koninkrijk met overzeese gebiedsdelen niet meer Het tweede pijnpunt van de Curaçaose tegen- vanzelfsprekend. stemmers is de wens van Nederland greep op het justitiële apparaat op de Antillen te houden. Die Het populisme van Brinkman kan ook in wens is echter begrijpelijk. Nederland blijft immers, ook al krijgt Curaçao een grotere mate van positieve zin worden opgevat, als het door- politieke zelfstandigheid, medeverantwoordelijk breken van de consensus in een elitekartel voor de mate waarin Curaçao tegen criminaliteit, drugshandel en illegale praktijken in de financi- ele sector optreedt. Volgens de Antilliaanse ont- Het is de PVV die de kat de bel aangebonden heeft. wikkelingseconoom George Curiel zijn na het Eerst door Wilders met zijn uitspraak in oktober toerisme de drugshandel en de financiële dien- 2007 dat wat hem betreft Curaçao op marktplaats. stensector de belangrijkste bronnen van inkom- nl geplaatst kon worden. Maar de zaak kwam pas sten voor het eiland. in de publieke aandacht door het bezoek van PVV- Men realiseert zich aan Antilliaanse kant mis- Kamerlid Hero Brinkman aan Curaçao in januari schien te weinig dat Nederland op het terrein van 2008. Op vliegveld Hato herhaalde Brinkman deze de drugshandel en de financiële dienstverlening uitspraak en voegde er aan toe dat de Antillen een zelf onder vuur ligt. De strengere controle op de corrupt boevennest was. Als reactie daarop werd hem Antilliaanse bolletjesslikkers werd mede door de toegang tot het Antilliaanse parlementsgebouw Amerikaanse druk op Nederland ingegeven. On- ontzegd. De rest van de parlementaire delegatie der geen beding zal de Amerikaanse regering toe- kon toen niet veel anders doen dan het overleg af staan dat er drugsroutes binnen het Koninkrijk te blazen. zijn of die nu via Curaçao of Rotterdam lopen. Dat zelfde geldt in wat andere zin voor de finan- Het Antilliaanse parlementslid Camelia heeft in ciële sector. Al in de jaren tachtig heeft de VS zijn de Volkskrant van 17 januari uitgelegd waarom He- wetgeving zodanig aangepast dat het voor de An- ro Brinkman de toegang tot het parlementsge- tillen veel moeilijker is geworden de taxhaven van bouw in Willemstad moest worden ontzegd. Dat [11] A.G. Croes, De herdefi- niëring van het koninkrijk, Amerika te zijn. De enige Curaçaoënaar die de Brinkman had gezegd dat het daar ‘een corrupt Nijmegen: Wolf Legal Publis- voorpagina van de New York Times heeft gehaald, is boevennest’ was, was nog tot daar aan toe. Came- hers, 2006.

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 23

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 2323 222-04-20082-04-2008 15:06:2115:06:21 BESTUUR

lia noemt dat slechts ‘een ongenuanceerde uit- Het populisme van Brinkman kan ook in positie- spraak’. Maar het meest kwalijke vindt hij de uit- ve zin worden opgevat, als het doorbreken van spraak dat de Antillen ‘aan de hoogste bieder moet de consensus in een elitekartel. Bolkestein en worden verkocht’, omdat die uitspraak van koloni- Pim Fortuyn deden dat in het islamdebat, Wil- aal denken getuigt. Brinkman legt een directe link ders en Brinkman doen dat nu ook in het debat met de slaventijd. over de Antillen. De ervaring leert dat een dergelijke doorbraak een lawine-effect heeft. Op het ‘Alsof we nog steeds in die periode verkeren wil Brink- moment dat de onderhandelingen over het Slot- Geert Wilders man dat moederkolonie Nederland de gehele Antilliaan- akkoord niet alleen op de Antillen, maar ook in se bevolking verkoopt. Een grotere belediging van een Nederland onderwerp van een publiek debat volk is haast ondenkbaar’. worden, zal blijken dat veel Nederlandse kiezers zich niet meer achter Balkenende, maar achter Vanuit Antilliaans perspectief heeft Camelia vol- Brinkman scharen. komen gelijk, maar zijn tragiek is dat zijn gelijk steeds minder Nederlanders interesseert. Per ke- De Haagse elite maakt zich daar terecht zorgen rende post kunnen de Antillen de onafhankelijk- over, maar de elite op Curaçao lijkt nog niets in heid krijgen. Ik maak me sterk dat de regering in de gaten te hebben. Het stuk van Camelia ademt Den Haag dan zelfs bereid zo zijn om bij de soe- de geest van voorbije tijden, toen het begrip ere- vereiniteitsoverdracht niet de halve, maar de he- schuld nog politieke betekenis had. le staatsschuld van de Nederlandse Antillen over Naarmate de onderhandelingen met Curaçao te nemen. zich langer voortslepen, komt het staatsrechte- lijk scenario dat H.U. Jessurun d’Oliveira al in De eilandsraad van Curaçao heeft de Slotverkla- 2003 schetste, dichterbij. Nederland zou volgens ring niet willen ondertekenen, omdat men ervan hem uit het Koninkrijk moeten treden en zich uitgaat dat er meer uit de financieel-economi- daarmee aan alle verplichtingen die het Statuut sche onderhandelingen is te halen. Zij speculeer- in 1954 haar nu nog oplegt, onttrekken. Ook het de op het koloniale schuldgevoel van Nederland, Nederlandse volk heeft immers recht op zelfbe- maar daarmee is ze bij Brinkman aan het ver- schikking! Mocht het in Nederland ooit tot een keerde adres. In het programma van Jeroen referendum over het Statuut komen, dan zal het Pauw en Paul Witteman van 16 januari 2008 ver- pleidooi van Jessurun d’Oliveira veel Nederlan- klaarde de parlementariër ‘dat hij geen verant- ders aanspreken. woordelijkheid aanvaardde voor wat zijn verre Het enige dat hen nog van uittreden uit het Ko- voorouders op de Antillen gedaan hadden’. ninkrijk weerhoudt, is dat zij dan het koningshuis aan Curaçao moeten afstaan, want het De AFM heeft geen enkel vertrouwen koninkrijk der Nederlanden bestaat na het uittreden van Nederland alleen nog maar uit de in het Antilliaanse toezicht op de Nederlandse Antillen. Dat moet voor Camelia financiële markten een wenkend perspectief zijn. En de Nederlan- ders die van het koningshuis afwillen, zullen een zucht van verlichting slaken. Brinkman maakte zich met die uitspraak tot spreekbuis van al die Nederlanders die vinden Zolang de onderhandelingen met de Antillen dat het nu maar eens afgelopen moet zijn. geen onderdeel van het publieke debat uitmaak- Het VVD-Kamerlid Laetitia Griffith viel Brink- ten, was er voor de Nederlandse regering nog man in hetzelfde programma van Pauw en Wit- wel enige ruimte voor onderhandeling. Maar nu teman niet op inhoudelijke gronden aan. Zij her- de kwestie gepolitiseerd is, wordt de ruimte haalde slechts dat Brinkman een populist was, steeds geringer. Men mag hopen dat geen van de maar het is met het verwijt van populisme als Nederlandse politiemensen die op Curaçao bij met het verwijt van kolonialisme: het treft al- de misdaadbestrijding worden ingezet, tijdens leen maar doel als de tegenpartij zich aangespro- het uitoefenen van hun beroep het leven laat en ken voelt, als hij gevoelig is voor het verwijt van in een kist naar Nederland moet worden terug- Griffith dat hij ‘geen oplossingen aandraagt’. Zij gevlogen. Niet alleen zou dat een menselijk dra- bedoelt natuurlijk: oplossingen waarmee zij kan ma zijn, maar de politieke gevolgen voor de An- instemmen. tillen zijn dan niet te overzien.

24 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 2424 222-04-20082-04-2008 15:06:2215:06:22 Marcel van Dam Dr. M.J.E.M. van Dam is COLUMN politiek-bestuurlijk adviseur

Bespioneernummer

nlangs is uw sofi-nummer omgezet naar databestanden. Een centraal systeem met een O het Burgerservicenummer, afgekort BSN. De schat aan gegevens dat voor veel organisaties toe- bijbehorende website van het ministerie van Bin- gankelijk moet zijn, is per definitie kwetsbaar. nenlandse Zaken stelt opgewekt: ‘Het voordeel van Naarmate er meer gegevens aan gekoppeld wor- het BSN is dat u met dit nummer bij elk loket van den, zullen fraudepogingen toenemen en daarmee de overheid terecht kunt.’ Dat kon vroeger altijd ook het aantal geslaagde fraudes. Het overnemen zonder BSN, dus wat is nu precies het voordeel? van een identiteit of het manipuleren van gege- Verder meldt de website: ‘Dankzij het BSN kunnen vens kan enorm profijtelijk zijn. En wie alleen overheidsorganisaties bestaande gegevensuitwis- maar zijn buurman wil pesten, schrapt zijn hele selingen eenvoudiger uitvoeren.’ Daar begin ik me BSN: toon dan nog maar eens aan dat je wel be- ongemakkelijk te voelen, alleen al omdat de term staat. Waarbij ik dan nog maar even voorbij ga aan overheidsorganisaties een vage aanduiding is, de mogelijkheid dat vanwege vermeend staatsbe- waar volgens die website ook ‘apotheek, huisarts, lang overheidsdienaren doelgericht gegevens gaan ziekenhuis, zorgverzekeraar, etc.’ onder vallen. Ik manipuleren, wat gezien de casus-Spijkers niet wist wel dat dit kabinet het principe van markt- denkbeeldig is. tenzij heeft losgelaten, maar dat inmiddels de hele Slechts weinigen maken zich hier druk over. Het zorgsector genationaliseerd is, had ik even gemist. systeem is ingevoerd, de Kamer heeft andere zor- Die concreet benoemde personen maken ook digen en het ene na het andere bestand wordt aan rect duidelijk dat het geen abstracte organisatie is het BSN gekoppeld. Eerder zei minister Hirsch die toegang tot uw gegevens heeft. Het zijn ge- Ballin dat we niet van een balans tussen privacy en woon mensen en het zullen er heel veel zijn. Een veiligheid moeten spreken, omdat dat een tegen- voorbeeld is een declaratiesysteem, waarmee zorg- stelling suggereert die er niet zou zijn. Leuk gepro- aanbieders onder meer informatie over de kwalen beerd, maar naarmate de inbreuk op mijn privacy waarvoor u zich heeft bijverzekerd, kunnen krij- groter wordt, voel ik me in toenemende mate on- gen. Zo’n 80.000 mensen hebben toegang tot dit veilig. Wie kunnen er bij mijn gegevens, wie kun- systeem. Dat is er in elke straat wel één. Mocht binnen deze veranderen, wie kunnen onbedoeld en nenkort een u verder onbekende buurman be- door mij ongewild hun voordeel er mee doen? Als zorgd vragen hoe het ermee is, bedenk dan dat hij alleen al 80.000 zorgaanbieders bij mijn privé-gege- misschien wel heel veel van u weet. vens kunnen, hoe zit dat dan op andere terreinen? Het riskante van één groot systeem waar veel par- Binnenkort kunnen alleen echte sukkels niet via tijen bij kunnen en mutaties in kunnen aanbren- een officiële bevoegdheid, een geleend wacht- gen, is dat fouten op heel veel plaatsen terechtko- woord of een computer-slimmigheidje in privé-ge- men. In de VS werd senator Kennedy een paar jaar gevens snuffelen. Iemand nog belangstelling voor geleden op een vliegveld aangehouden omdat hij mijn belastingopgave of heeft iedereen die al? als potentiële terrorist geregistreerd stond. Het Tegenover administratieve voordelen zijn waar- lukte bijna niet dat te corrigeren. In Nederland borgen nodig om u en mij te beschermen. Dat zijn kwam onlangs een journalist er bij toeval achter er ten minste drie. Op ieder moment moet ik toe- dat er onterecht een kind op zijn naam staat: ad- gang kunnen krijgen tot alle gegevens die over mij ministratief volledig corrigeren blijkt helaas niet zijn opgeslagen. Indien gegevens niet kloppen, mogelijk te zijn. Wat staat u te wachten als bij de moet ik die kunnen corrigeren, tenzij de databe- invoer van gegevens iemand per ongeluk ten on- heerder kan aantonen dat de informatie wel rechte aangeeft dat u HIV-positief bent? Bloed ge- klopt. Daar ligt de bewijslast. Dit zijn eenvoudig te ven mag niet meer, een levensverzekering wordt realiseren waarborgen. De derde waarborg is com- onbetaalbaar en reizen naar de VS veel lastiger. plexer. Periodiek wil ik een overzicht van alle or- Mocht u dan ook nog een Bekende Nederlander ganisaties die onderling gegevens over mij hebben zijn, dan is imagoschade snel geleden, omdat zo- uitgewisseld, ook als het veiligheidsdiensten of veel mensen toegang tot het systeem hebben. andere landen zijn. Veeleisend? Onze burgerrech- Cybercriminelen kijken verlekkerd naar dit soort ten zijn het waard.

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 25

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 2525 222-04-20082-04-2008 15:06:2215:06:22 Boudewijn Steur ONGEWOON BESTUUR Drs. B.F. Steur is historicus.

Eerst eten

Een belangrijke discussie in de p 20 september 1839 verliet loco- lokale bestuurstraditie van Oos- O motief De Arend station Iedere gemeente kent wel een opmerkelijke gebeurte- terhout is of deze gemeente een d’Eenhonderd Roe aan de rand van Am- nis die niet tot de gangbare bestuurlijke praktijk stad of een dorp is. Dit blijkt bij- sterdam om een half uurtje later het behoort en waar geen college over is gevallen, maar voorbeeld uit de vraag of Ooster- station Haarlem binnen te rijden. Dit die wel spotternij of afkeuring heeft uitgelokt. Ongewo- ne praktijken kleuren het openbaar bestuur. Dit keer hout een eigen treinstation moet was de allereerste spoorweg in Neder- land. De twintig jaar die daarop volg- hoe Oosterhout zijn treinstation misliep. hebben. Oosterhout is de op twee den, toonden een trage ontwikkeling na grootste stad van Nederland van het spoorwegennet in Nederland, zonder treinstation. Zowel dat ver op omringende landen achter- diging van het college naar Den Haag af om een Amstelveen als Spijkenisse is liep. Daarop begon een aantal steden station voor de stad te bemachtigen. Er waren groter, maar zij hebben haltes en een actieve lobby in Den Haag om van echter kapers op de kust. Gelijktijdig reisde ook stations aan een sneltram- en staatswege een spoorwegennet in Ne- een afvaardiging uit Gilze en Rijen naar Den metrolijn. De vraag naar een derland te ontwikkelen. De lobby had Haag. Na een lange rit per koets besloten de Oos- treinstation speelt al vanaf hal- effect, want onder het kabinet Van Hall- terhouters eerst een hapje te eten om vervolgens verwege de negentiende eeuw. Van Heemstra (1860-61) werd de Spoor- – helemaal opgefrist – hun lobby te beginnen. wegwet aangenomen. De wet regelde de De afvaardiging uit Gilze en Rijen hanteerde de aanleg van spoorwegen van staatswege. Verder omgekeerde strategie. Toen de Oosterhoutse af- werd er de aanleg van tien lijnen naar verschil- vaardiging zich op het departement vervoegde, lende delen van het land in vastgelegd. Om deze had de commissie het station al aan Gilze Rijen spoorwegen te realiseren werd op 26 september vergeven. 1863 de Maatschappij tot Exploitatie van Staats- Of dit verhaal waar is? In de Spoorwegwet van spoorwegen officieel in Den Haag opgericht. 1860 was opgenomen, dat de spoorweg via de De komst van een treinstation was voor een stad kortst mogelijke route van plek naar plek moest van groot economisch belang, omdat daardoor gaan en Oosterhout ligt nogal uit de route op bedrijven er zich gemakkelijker konden vestigen. het traject Breda-Tilburg. Hoe het ook zij, het Veel steden startten daarom een lobby om een ei- vermeende klungelige gedrag van de Oosterhout- gen treinstation te krijgen. Zo ook het stadsbe- se vroede vaderen heeft diepe sporen in de ge- stuur uit Oosterhout. In 1862 reisde een afvaar- schiedenis van de gemeente nagelaten. ‘Eerst eten’ is er een gevleugelde uitspraak, de plaatse- lijke carnavalsvereniging heet niet voor niets De Smulnarren en ook de talrijke restaurants doen die naam eer aan.

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 26

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 2626 222-04-20082-04-2008 15:06:2215:06:22 Alexander Pechtold BESTUUR Drs.A. Pechtold is fractievoorzitter van D66 in de Tweede Kamer

Kabinetsvisie mist vertrouwen in medemens In zijn standpunt over het rapport van de Nationale conventie wijst het kabinet de verdergaande voorstellen tot democratisering van het openbaar bestuur van de hand. Het baseert zich op een behoudende perceptie van het stelsel van vertegenwoordigende democratie. Zelfs voorstellen om het representatieve stelsel te verbeteren, worden afgewezen.

egin 2005 trad ik aan als minister voor Be- mocratie op voorhand niet zo veel behoefte aan B stuurlijke Vernieuwing en Koninkrijksrelaties. vormen van directe democratie bestaat.4 De hervorming en modernisering van de democra- Iets positiever zijn Balkenende en de zijnen over tie was wederom afgestuit op de weerbarstigheid andere, meer deliberatieve vormen van directe van gevestigde belangen. Ik had de taak de verdere burgerconsultatie. Daarover wordt echter in res- democratisering van ons openbaar bestuur aan te trictieve zin opgemerkt dat vooral op decentraal zwengelen. Daarbij heb ik verschillende sporen be- niveau directe consultatie goed mogelijk is; dus wandeld. Ten eerste werd het eerste nationale Bur- kennelijk minder op nationaal niveau. Voor zover gerforum ter wereld geïnstalleerd. Deze groep van dit soort instrumenten op nationaal niveau inzet- 140 geselecteerde burgers, die een dwarsdoorsnede baar is, dienen zij zich echter te beperken tot bur- van de samenleving vertegenwoordigde, kreeg de gers in hun rol van terzake deskundige professio- taak te onderzoeken welk kiesstelsel voor de Twee- nal of betrokkene, zo stelt het kabinet.5 de Kamer in hun ogen het meest geschikt was. Ten Vanwege de afwijzing van het referendum en zijn tweede stelde ik een Nationale conventie in om sa- zuinige waardering van andere vormen van direc- men met een groep deskundige adviseurs aanbeve- te burgerconsultatie, moet uit het voorgaande lingen te doen over de inrichting van het nationale politieke bestel in bredere zin om dat toekomstbestendig te maken.1 Ik had de taak de verdere democratisering Met een brief onder de misleidende titel Bestuurlij- van ons openbaar bestuur aan te zwengelen ke vernieuwing heeft het huidige CDA-PvdA-Christe- nUnie-kabinet op de voorstellen van de Nationale conventie gereageerd.2 Misleidend, omdat het ka- worden opgemaakt dat het kabinet kennelijk binetsstandpunt weinig vernieuwends bevat. Uit meent dat onze vertegenwoordigende democratie de speech die minister Ter Horst voor de jaarverga- goed functioneert. In dat oordeel staat het kabinet dering van het Nederlands Genootschap van Bur- niet alleen. Ook veel Kamerleden (55% volgens re- gemeesters heeft gehouden, blijkt namelijk een cent onderzoek) zijn geneigd eventuele tekortko- voorkeur van dit kabinet voor de ouderwetse door mingen in het functioneren van onze democratie de kroon benoemde burgemeester. Het heeft er dus vooral bij de burgers te zoeken.6 [1] Kamerstukken II, alle schijn van dat waar het om democratisering De Nederlandse burgers en de meeste wetenschap- 2005-2006, 30184, nr. 4, 1. gaat, bij dit kabinet de zwartste reactie troef is. pers denken daar anders over. Bij de eerstgenoem- [2] Kamerstukken II, 2007-2008, 30 184, 7 den bestaat, getuige diverse SCP-rapporten en ook nr. 14, 1. Kabinetsstandpunt het McKinsey-onderzoek 21minuten.nl, al geruime [3] Nationale conventie, Hart De Nationale conventie onderkent de wezenlijke tijd een aanzienlijke onvrede over het functione- voor de publieke zaak, 19-20. tekortkomingen op het vlak van het functioneren ren van het stelsel van publieke besluitvorming. [4] Kamerstukken II, van onze representatieve democratie. Dat brengt Men wenst meer directe zeggenschap en dat is wat 2007-2008, 30 184, nr. 14, 5 haar tot het voorstel onder strikte voorwaarden de anders dan het vrijblijvende en weinig systemati- [5] Ibidem. figuur van het bindende correctieve wetgevingsre- sche rondje Nederland dat het kabinet in de eerste [6] R. Andeweg en J. Thomas- ferendum in te voeren.3 Hoewel in het kabinets- 100 dagen van zijn bestaan heeft gedraaid. sen, Binnenhof van binnenuit. standpunt nog een klein deurtje open wordt gela- Tweede Kamerleden over het ten (er wordt – nogal lafhartig – vooruit gewezen In dit licht is het teleurstellend dat het kabinet functioneren van de Neder- landse democratie (ROB-rap- naar een discussie met de Kamer over de initiatief- blijft steken in een uitsluitend normatief (en dan port), 27. voorstellen over het referendum), stelt het kabinet nog uiterst minimaal) onderbouwde verdediging [7] De staat van Nederland, dat in een goed functionerende representatieve de- van de representatieve democratie. Kennelijk gaan 57-80.

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 27

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 2727 222-04-20082-04-2008 15:06:2215:06:22 BESTUUR

Balkenende, Ter Horst en de andere leden van het een karikatuur van de voorstellen van de conventie kabinet er vanuit dat het in de negentiende eeuw te maken door te suggereren dat de conventie de uitgedachte stelsel van vertegenwoordiging zaligma- vertrouwensregel zou willen relativeren.10 Op de ar- kend is. Het huidige stelsel wordt als het absolute gumenten van de conventie ten gunste van een dua- eindpunt van een historische ontwikkeling be- listische formatieprocedure gaat het kabinet niet in, schouwd. Anders dan in de meeste andere democra- mogelijk acht men dit primair een zaak voor de Ka- tieën is in Nederland een verdere ontwikkeling van mer, de onwil is tussen de regels door te lezen. het democratisch stelsel bij voorbaat uitgesloten, al- Een vergelijkbare onwil is waarneembaar als het thans volgens het kabinet. gaat om de voorstellen van de conventie over de po- Het kabinet miskent daarmee de urgentie van het sitie van de Eerste Kamer. Hoewel ik het kabinet ge- probleem, namelijk dat in onze vertegenwoordigen- lijk geef in zijn afwijzing van het voorgestelde een- de democratie (die in de praktijk een partijendemo- malige terugzendrecht zonder-meer (omdat cratie is) veel burgers zich onvoldoende vertegen- toekenning van een dergelijk recht de positie van de Eerste Kamer zou versterken in plaats van verzwak- Het kabinet blijft steken in een uitsluitend ken11) zou het denkbaar zijn dat de afwijzing van een eigen alternatief voorstel vergezeld was om iets normatief en uiterst minimaal onderbouwde te doen aan het door de Nationale conventie gesig- verdediging van de representatieve democratie naleerde probleem van het recht van novelle dat de senaat zich heeft toegeëigend. Het kabinet schiet op dat punt tekort. Beter is het het vetorecht van de woordigd voelen, hetgeen op termijn de legitimatie Eerste Kamer inzake wetsvoorstellen door een een- van het stelsel als geheel ondermijnt. Het kabinet malig recht van terugzending te vervangen. sluit zijn ogen voor deze realiteit, liever vlucht men Het kabinet heeft een gouden kans laten lopen om in een benepen overwegend bestuurlijk gekleurd in- een samenhangend pakket van tamelijk gematigde strumentalisme. Illustratief hiervoor is dat in het voorstellen, afkomstig van een gezaghebbend or- kabinetsstandpunt het begrip vertrouwen in de rela- gaan (nota bene geleid door CDA-topman Hoekstra), tie burgers-bestuur in de eerste plaats wordt gezien te omarmen. Tenzij de Kamer ingrijpt, dreigt het als iets dat de overheid door goede dienstverlening dossier van democratisering van ons bestuur deze moet verdienen, voorts door dialoog met de burgers kabinetsperiode op een dood spoor te belanden. He- (niet door zeggenschap van diezelfde burgers) en tot laas geldt dat laatste niet voor de onderliggende pro- slot door een goed evenwicht tussen zorgvuldigheid blematiek van onvrede bij de burger en tekortschie- en slagvaardigheid.8 tend functioneren van ons politieke systeem. Bij een dergelijke restrictieve visie op directe burger- Saillant is dat de Nationale conventie aanbeveelt participatie past uitsluitend een geïsoleerd en ste- meer gebruik van burgerfora te maken. Dit instru- riel burgerschapsconcept. Het kabinet blijft hangen ment was tijdens het proces van het Burgerforum in vrijblijvende uitspraken over de wenselijkheid Kiesstelsel succesvol en verdient volgens verscheide- van investeringen in een goede democratische op- ne experts en onderzoekers navolging.12 Het is daar- voeding en meer in het algemeen burgerschapsvor- om spijtig te zien hoe het huidige kabinet met dit ming. Aldus worden – zo stelt het kabinet – de voor- gematigde advies is omgesprongen. Meer dan een waarden voor actief burgerschap en jaar heeft het kabinet de leden van het Burgerforum burgerparticipatie geschapen. Die participatie heeft in het ongewisse gelaten over de vraag wat met hun echter uitsluitend betrekking op de eigen verban- advies zou gebeuren. Het advies had spoediger in den van de burgers; waar het de publieke zaak be- een politieke besluitvormingsprocedure moeten uit- treft, dient zij binnen de enge kaders van de heilig monden. Dit had ook meer recht gedaan aan het feit [8] Kamerstukken II, verklaarde representatieve democratie gestalte te dat het Burgerforum door het kabinet was ingesteld 2007-2008, 30 184, krijgen.9 en het advies breed gedragen werd door de groep nr. 14, 2. Het conservatieve gehalte van het kabinetsstand- van 140 burgers die daarvoor waren geselecteerd. [9] Ibidem, 4-6. [10] Ibidem, 6. punt komt tot uiting als de voorstellen van de con- Het veronachtzamen van dit aspect is weinig res- [11] ibidem, 7. ventie ter verbetering van het functioneren van de pectvol en hieruit spreekt geen serieuze bejegening [12] Zie voor zes onderzoe- vertegenwoordigende democratie aan de orde ko- van de burger. Bovendien wacht de Tweede Kamer ken naar het Burgerforum men. Waar het de verhouding regering-parlement nog steeds op een inhoudelijke reactie van de staats- Kiesstelsel, Nieuw licht op betreft, stelt het kabinet zich onbegrijpelijk terug- secretaris, terwijl deze ambtsdrager elders al heeft een nieuw fenomeen, Den Haag: Binnenlandse Zaken houdend op tegenover de voorstellen van de conven- aangegeven het voorstel niet over te nemen. Het is en Koninkrijksrelaties, tie om die verhouding op een dualistische leest te mijn bedoeling na het ontvangen van de kabinetsre- oktober 2007. schoeien. Het kabinet schrikt er zelfs niet voor terug actie het advies in een initiatiefwetsvoorstel om te

28 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 2828 222-04-20082-04-2008 15:06:2315:06:23 BESTUUR

zetten, zodat de politieke discussie alsnog kan tuurlijk recht op directe zeggenschap toe in de plaatsvinden. publieke zaak. Deze redenering past in de traditie van de Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB) die in Revitalisering 1901 ontstond als gevolg van een geschil in liberale Anders dan het kabinet onderschrijf ik de analyse kring over de vraag of aan de voor invoering van van de Nationale conventie die aan haar voorstel- het algemeen kiesrecht noodzakelijke grondwets- len tot bestuurlijke vernieuwing ten grondslag herziening prioriteit boven andere sociale hervor- ligt. De urgentie daarvan is evident. Diverse weten- mingen moest worden toegekend. De vrijzinnig- schappers onderschrijven de urgentie van reële democraten meenden dat algemeen kiesrecht hervorming. Zo heeft de Tilburgse staatsrechtsge- prioriteit verdiende, omdat juist degenen die de leerde Sophie van Bijsterveldt (senator voor het meeste baat bij sociale hervormingen hadden (de CDA) in haar lucide studie The empty throne op het arbeidersklasse en de vrouwen) in staat moesten onmiskenbare functieverlies van het parlement geworden gesteld door middel van het algemeen wezen: het zwaartepunt van de besluitvorming is kiesrecht zeggenschap over die hervormingen uit naar Europese gremia verschoven, informele over- te oefenen.15 legcircuits in het kader van afstemming en consultatie door het kabinet en last but not least naar de Is dit sociaal-liberale vertrouwen in het talloze zbo’s.13 De liberale wetenschapsfilosoof An- kersmit karakteriseert dit laatste fenomeen zelfs vermogen van burgers om zelf goede als een moderne vorm van feodalisme.14 afwegingen te maken, naïef? Invoering van een dynamisch democratieconcept kan in de tekortkomingen van het huidige systeem voorzien. Door opname van enkele direct-democra- Besluit tische elementen in het vertegenwoordigend stel- Is dit sociaal-liberale vertrouwen in het vermogen sel, bij wijze van correctief, kan de legitimiteit van van burgers om zelf goede afwegingen te maken, het stelsel als geheel worden vergroot. Door mid- naïef? Deze vraag werd ooit aan de veelzijdig ge- del van enkele gerichte ingrepen kan een meer du- leerde en vrijzinnig-democratische ideoloog Ph. A. alistische verhouding tussen regering en parle- Kohnstamm voorgelegd. Kohnstamm antwoordde ment worden bereikt. Het is een gemiste kans dat dat die vraag in een andere vraag kon worden ver- zelfs de voorstellen voor een dualistische formatie- taald, namelijk: wat dunkt u van de mens?16 Voor- procedure (die zonder al te grote formele ingrepen zover het antwoord op die vraag niet zonder meer kunnen worden geëffectueerd) buiten haken wor- positief was, hetgeen mede gelet op de ervaringen den geplaatst. Een initiatiefvoorstel van fractiege- van de Eerste Wereldoorlog nogal voor de hand noot Boris van der Ham is reeds in de Tweede Ka- lag, verwees Kohnstamm vervolgens naar het Nieu- mer aanhangig gemaakt. Hetzelfde geldt voor de we Testament: meeste andere voorstellen van de conventie, met name noem die over een verbeterde procedure tot Een der lezers van mijn beschouwingen vatte mijn kritiek herziening van de Grondwet en die voor een ande- daarop samen in de woorden: ‘Gij zijt democraat, omdat re wijze van verkiezing van de Eerste Kamer. gij gelooft in mensen. Ik kan dat niet.’ In den zin van het Een keuze ten gunste van de aanpak die de conven- bovenstaande antwoordde ik toen: Ik geloof zo min als tie bepleit vraagt om vertrouwen in de burger, niet gij aan mensen, maar ik geloof in het Evangelie. Dit ant- het vooral retorische vertrouwensbegrip van het woord geeft zeker een deel van de waarheid; toch is de kabinet, maar echt vertrouwen dat op een princi- tegenstelling die er in ligt opgesloten [...] in den grond pieel-democratische visie op mens en samenleving onjuist. Want juist het Evangelie leert ons te geloven is gebaseerd. D66 gaat net als de conventie uit van in mensen, in hen vertrouwen te stellen. Nooit heeft [13] S.C. van Bijsterveldt, de zelfbewuste en mondige mens die in staat en iemand zo grenzeloos vertrouwen geschonken als Hij, The empty throne, Utrecht: bereid is verantwoordelijke keuzes te maken, ook die een zondares liet gaan met het simpele woord: Ga Lemma, 2002. [14] R.F. Ankersmit, henen en zondig niet meer. Daarom vermag ook alleen ten behoeve van de publieke zaak. Anders dan 150 Privatisering en democratie, 17 jaar geleden, toen ons representatieve stelsel vorm Hij grenzeloos vertrouwen te wekken. Openbaar bestuur, jrg. 16 kreeg, en zelfs 90 jaar geleden, toen als gevolg van (2006) 2, p. 13-18. de pacificatie de politieke partijen hun huidige fei- Men behoeft geen belijdend christen te zijn om de [15] M.H. Klijnsma, Om de telijke machtspositie kregen, is er thans een in strekking van Kohnstamms betoog van harte te on- democratie, Amsterdam: Bert Bakker, 2008. grote meerderheid adequaat opgeleide en geïnfor- derschrijven. Vertrouwen in de naaste is een alge- [16] Ibidem. meerde bevolking. mene deugd, wantrouwen een ondeugd. Ethisch [17] Geciteerd in: Ibidem, De eigentijdse Nederlandse burger komt een na- en ook staatkundig is er geen alternatief voor een p. 349.

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 29

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 2929 222-04-20082-04-2008 15:06:2315:06:23 BESTUUR

staatsvisie die op vertrouwen in de medemens is gecreëerd, onder meer in de vorm van het referen- gebaseerd. Ontbreekt dat vertrouwen, dan belandt dum en meer kwalitatieve en deliberatieve instru- men in het voetspoor van Thomas Hobbes om uit menten als het burgerforum. Een aldus gereno- te komen op deze of gene vorm van (verlichte) des- veerd systeem van democratische besluitvorming potie; in haar eigentijdse gedaante waarschijnlijk draagt bij aan herstel van vertrouwen van de bur- vooral een min of meer altruïstisch angehauchte ger in de overheid. Bovendien leidt een wezenlijke technocratie. vergroting van de directe zeggenschap van burgers ertoe dat ten aanzien van de publieke zaak margi- Ik geloof in een participatief burgerschap nale groepen veel gemakkelijker kunnen worden geactiveerd. Op participatie gerichte activering dat in een eigentijds vormgegeven slaagt gemakkelijker als de participatie wezenlijke democratisch stelsel is ingebed zaken betreft (een nieuw Europees verdrag). In die zin is het door de Nationale conventie voorgestelde stelsel nadrukkelijk inclusief van aard. Ook daar- Het nu welig tierende cynisme kan in constructie- om is het te betreuren dat het huidige kabinet, dat ve participatie worden omgebogen. Ik geloof in de mond vol heeft over het tegengaan van segrega- een participatief burgerschap dat in een eigentijds tie, zo afwijzend, afhoudend en vooral onverschil- vormgegeven democratisch stelsel is ingebed, lig op het rapport van de Nationale conventie waarin royaal ruimte voor directe zeggenschap is heeft gereageerd.

Amsterdam & de Oranjes

Ze hebben nooit een innige relatie met elkaar gehad, zichzelf. Daar zorgde het zelf wel voor. Amsterdam en de Oranjes. Ze bleven het liefst op eni- Willem I accepteerde het koningschap pas nadat hij ge afstand van elkaar en tot de negentiende eeuw was zich ervan had vergewist dat de stad daarmee in- dat ook heel gewoon, omdat Nederland een republiek stemde. Op haar beurt verkreeg Amsterdam er de er- was, waarin de Oranjes ‘slechts’ als stadhouder fun- kenning mee als hoofdstad van het koninkrijk. Bij geerden. Bovendien had Amsterdam genoeg glorie van zijn eerste bezoek aan de stad gaf de koning het paleis op de Dam terug als stadhuis, niet veel later stelde Amsterdam hem het stadhuis weer ter beschikking als paleis. Daarmee werden onaangename herinneringen uit het verleden toegedekt. De Oranjes waren niet onbelangrijk voor de hoofdstad. Bij tijd en wijle deden de bestuurders een beroep op het vorstenhuis. De grondwet van 1848 luidde het begin van het einde van de politieke macht van de Oranjes in en de relatie werd minder gespannen. Maar toch bleef Amsterdam een koninklijke stad. In het Amsterdams Historisch Museum is aan de relatie tussen Amsterdam en het Oranje- huis een tentoonstelling gewijd, Amsterdam & de Oranjes, die tot en met augustus is te zien.

Aankomst van Z.K.H. Prins Willem van Oranje, 1813 Het plegtig overgeven der sleutels aan Z.K.H. Willem I door Burgemeesteren der stad Amsterdam, op den 2 december 1813 Collectie Stadsarchief Amsterdam

30 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 3030 222-04-20082-04-2008 15:06:2315:06:23 BOEKEN

broek, zeiden we vroeger. Napoleon, Ken- Klop-klop op beide bovenarmen en vervol- P.F. Thomése, Vladiwo- stok!, Amsterdam: nedy, Clinton, Lubbers, Portielje: groot of gens een schijnbeweging alsof hij met Contact 2007, klein maakte in dezen niet uit.’ hem wilde gaan stoeien.’) zal zijn geïnspi- ISBN 978 90 254 2295 0 Vladiwostok!, ‘realliferoman over politiek, reerd. media, seks en zogenaamde vriend- Thomése, die vanzelfsprekend als schrij- schap’, is een feest van herkenning voor ver zijn eigen ervaring met de media allen die zich in deze takken van sport opdeed, weet een beeld te schetsen of bedreven weten. Laat ik verdere voorbeel- hij zelf indringend aan den lijve heeft den bij de media en politiek zoeken, Tho- ervaren met hoeveel dedain politiek en méses expliciete seksuele beschrijvingen media elkaar inmiddels bezien. Als ware Feest der herkenning konden de lezers van Openbaar bestuur hij het kandidaat-Kamerlid: ‘Je trad bij al teveel worden. die programma’s vorstelijk via de voor- Op de dag dat Jan Peter Balkenendes deur binnen. En werd na afloop als een vertrouweling Jack de Vries tot staatsse- Portielje is gevraagd de prestigieuze Van indringer door de achterdeur afgevoerd.’ cretaris van Defensie wordt benoemd, der Goes-lezing te houden – en dan weet Over de door mediatraining geprepareer- lees ik de laatste bladzijde van Vladiwostok! de recensent, sociaal-democraat, dat de de politici: ‘In de koetsiershouding had hij van P.F.Thomése. De kranten menen te jaarlijkse Den Uyl-lezing in Amsterdams geleerd: de romp een tikkeltje naar voren weten dat de minister-president en zijn Rode Hoed op de korrel wordt genomen. hellend, de onderarmen rustend op tafel adviseur elkaar elke avond voor het Daarvoor vindt men het niveau van kandi- op leuning, de handen gevouwen. Rust en slapen telefonisch nog even spraken. daat-Kamerlid bijkans niet chique genoeg. aandacht.’ De televisie, die de gast als Vladiwostok! wordt beheerst door een der- De traditionele bezoeker aan de Rode bijzaak is gaan beschouwen: ‘De technici gelijke Männerfreundschaft. Fons Nieuwen- Hoed waagt zich er toch: hij kan zich en de assistentes frummelden wat en huijs heeft als politiek adviseur en com- warmen aan hetzelfde vreugdevuur der rommelden wat, zetten iets recht en dan municatiestrateeg de ambitie het ‘hoogst IJdelheid, mist te veel Den Uyls Politiek als weer scheef. Raar dat hij de enige was quotabele’ kandidaat-Kamerlid Hans Por- hartstocht. ‘De minister-president had die al in de studio klaar moest zitten.’ tielje in de Haagse politiek te lanceren. afgezegd, maar dat was voorzien.’ Balkenende oogt alsof hij bij een toelich- Portieljes oog valt op de minister van Bin- Een feest van herkenning, dit boek, maar ting op De Vries’ toetreden tot het kabinet nenlandse Zaken, die met zijn imponeren- niet met een beeld van volledige vereen- moeite heeft om zijn genegenheid voor de beveiliging binnenkomt. ‘Deze zendtijd zelviging. Zo cynisch is mijn kijk op de hem te verbergen. Zeker is dat ik in mijn is van mij, dacht hij hebberig. Geef hier, Haags-Hilversumse politiek en journalis- jaren op de veelbesproken ‘vierkante kilo- lul.’ Even treffend is het beeld dat van de tiek toch niet geworden. Al bij mijn entree meter in Den Haag’ zeer intensieve rela- hedendaagse parlementaire journalistiek op het Binnenhof in 1986 kwamen de ties tussen politici en hun adviseurs heb wordt geschetst. ‘En of hij niet snapte dat verhalen over seks en zogenaamde meegemaakt. die lezing pas over “weet ik veel, ander- vriendschappen ter ore, waarbij de In de enkele dagen die ik nodig had om half uur of zo” afgelopen was en dat ze flessen wijn nadrupten van het bureau in Thoméses roman te lezen, komt ook de daarna “ook nog eens de hele troep” de werkkamer van Joop den Uyl, als hij ’s fietsenhokaffaire rond een Nijmeegs wet- moesten gaan monteren. Dat het dus ochtends arriveerde. Maakte ik juist niet houder tot een climax. De politicus, dit- “voor iedereen het handigste” was als deel uit van de generatie politici van maal dus niet Haags, weigert inzage te hij zijn lezing van tevoren even snel zou 1994, die ’s avonds thuis wilde eten en geven in wat hij als privé beschouwt. kunnen “neerzetten met een paar stevige eventueel daar nog aan de slag ging, de Nederlandse kranten koppen op de voor- quotes”.’ generatie die het uitbundige nachtleven pagina, maar slagen er niet in eventuele Thomése kan verweten worden dat hij te in perscentrum Nieuwspoort links liet motieven bloot te leggen. Daartoe was veel varieert op voorvallen van de afgelo- liggen? Thomése toont zich echter een wel de onfortuinlijke wethouder Rob Oud- pen jaren en onvoldoende zijn fantasie zodanig observator, dat u het volgende kerk bereid. In het boek Geen weg terug gebruikt. Waar Hans Portielje nauwelijks van hem moet aannemen. De politicus geeft hij als verklaring voor de seksaffaire empathie opbrengt aan de newsdesk van die zijn visie ontvouwt, inclusief ikzelf, waarin hij terechtkwam, dat een uitlaat- talkshowhost Robbert, moet de schrijver herinnert zich misschien ook de woorden klep werd gezocht voor de spanning van welhaast de onsportieve reactie van Ad van Thomése: ‘Het doel in de politiek zijn politieke bestaan. Heeft Pieter Frans Melkert, Hans Dijkstal en andere politici was je positie. Dat mocht je nooit uit het Thomése zich hierop gebaseerd? in de richting van Pim Fortuyn na de voor oog verliezen. Beleid was er voor de Büh- Hans Portielje bezoekt ook de hoeren. hem uiterst succesvolle gemeenteraads- ne, dat toneelstuk moest nu eenmaal ‘Die onophoudelijke energie van politici, verkiezingen van 2002 in gedachten heb- worden opgevoerd.’ dat was niks anders dan een permanent ben gehad. De lezer mag ook vermoeden libido. Priapisme luidde de medische indi- op welke huidige televisiepresentatoren Peter Rehwinkel, burgemeester van catie. Je kon er tegenwoordig voor worden de persoon van Robbert (‘Knipoog naar Naarden en senator. behandeld. Permanent een tent in de mensen die naast of achter hem stonden.

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 31

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 3131 222-04-20082-04-2008 15:06:2415:06:24 BOEKEN

men om conflicten in het polderbestuur tot bestuurscultuur trekken die ook elders in P.L. Meurs e.a., Werken aan behoorlijkheid, De een goed einde te brengen. De vroegmo- Europa te zien zijn, maar niet in die mate Nationale ombudsman in derne standenmaatschappij met zijn aristo- en vooral niet als norm in de staat. zijn context, Den Haag: cratische elementen bepaalde de grenzen De poldermetafoor drukt een beproefde wij- Boom 2007, ISBN 978 van wat in de polders met behulp van geza- ze uit van omgaan met machtsverschillen 90 5454 920 8 menlijk opgebracht kapitaal en samenwer- en conflicten. In feite is het een mal waar- king tot stand kon komen. De dominantie naar ook nieuwkomers zich moeten voegen. van de aristocratie gold echter in heel Euro- Uit de bijdrage van Dennis Bos blijkt bijvoor- pa. Waar het hier om gaat is een bijzonde- beeld dat de socialisten op den duur ‘het re inbedding van aristocratische machtsuit- poldermodel’ omarmden – en daardoor ook Polderjongens oefening in de context van de polder. Nobel effectiever werden? – zonder dat het con- beantwoordt helaas de vraag niet welke flictmodel overigens werd afgezworen. Het was een goed idee van de sectie Vader- invloed dat op de positie van de aristocra- Zo kan de vaderlandse geschiedenis – landse Geschiedenis van de Universiteit tie had in vergelijking met andere landen. zoals de Leidse vakgroep nog heet – wel Leiden een bundel thematische studies Als iets typisch Nederlands is, dan moet degelijk een houvast bieden in de duiding aan het fenomeen van het poldermodel het afwijken van wat in andere landen voor- van dominante kenmerken van de nationa- te wijden. Volgens inleider Henk te Velde komt. Het polderoverleg werd ten tijde van le politieke cultuur. Een voorkeur voor colle- wordt met behulp van de poldermetafoor al de Republiek nog eens met de bijzondere giaal bestuur, besloten overleg, informele te gemakkelijk een historische continuïteit situatie van het ontbreken van een staats- afspraken, afkeer van bestuurlijk centralis- gesuggereerd tussen de overlegcultuur in hoofd aangevuld. Maurits Ebben toont naar me en machtsvertoon, het niet nadrukkelijk de middeleeuwse polders en het eerste aanleiding van de casus van de besluitvor- benoemen en uitspelen van machtsver- kabinet Kok, dat korte tijd wereldberoemd ming rond de Vrede van Münster aan dat schillen, het inkapselen van de oppositie in was vanwege het economisch succesvolle er aan Spaanse kant ook facties en achter- het overleg horen bij onze traditie die min- corporatisme. Bij Te Velde moet vooral Her- kamertjespolitiek bestonden, maar dat der dik aangezet dan bij Pleij zich voor his- man Pleij het ontgelden, die de Nederland- daar de wil van de vorst uiteindelijk de torische schetsen leent. se identiteit al te soepel met de noodzaak doorslag gaf. Zijn raden hadden geen Wat dat betreft is deze bundel mij te zuinig, tot samenwerken in de strijd tegen het besluitvormende bevoegdheden. Uniek te obligaat voorzichtig ten aanzien van gene- water verbindt. Te Velde maakt bezwaar voor de Republiek was dat, ondanks de ralisaties. Historici hebben een kritische tegen een verkorting van het historisch per- dominantie van Holland beslissingen, functie ten aanzien van nationale verdich- spectief als gevolg van dit soort snelle dia- besluiten alleen in onderling overleg tot ting, maar ze hoeven de historische verbeel- chrone verbindingen en pleit voor concreet stand konden komen. De Spaanse besluit- ding niet te schuwen. Het teveel aan ver- historisch onderzoek naar de overleg- en vorming verliep veel sneller en rechtlijniger, beelding bij Pleij, slaat hier om in een bestuurscultuur. Dat is altijd goed, maar maar was deze ook effectiever? Aan de tekort. Juist nu Nederland nadrukkelijk te moeten niet ook vakhistorici verbanden kant van de Republiek dreef Amsterdam maken krijgt met schaalvergroting in Europa, durven te leggen? weliswaar zijn zin door, maar deed dit in centralisatie van overheidsorganen, topsala- Uit verschillende van de interessante polderachtige setting van sterke onderlinge rissen in het bedrijfsleven, veramerikanise- essays uit deze bundel blijkt dat de ene afhankelijkheid. Die cultuur bepaalde de ring van de bestuurscultuur en de moslim- polderperiode weliswaar de andere niet is, grenzen en mogelijkheden van de Neder- cultuur zich niet goed voegt in de polder, maar dat er desondanks specifieke trekken landse diplomaten. ontstaan er vervreemdingsprocessen die van de Nederlandse bestuurlijke cultuur Een nuttige constatering van Judith Pollman mede teruggaan op culturele tradities. Het bestaan. Vrijwel alle auteurs maken een is dat polderen tijdens het Ancien Régiem vermogen tot polderen is overigens niet in voorbehoud tegen al te modieuze voorstel- overal in Europa voorkwam. Stedelijke alle omstandigheden een bestuurlijke lingen van het poldermodel of noemen dit besturen waren ook elders veelal kleinscha- deugd. Het sterke punt van pacificatiestra- zelfs een mythe, maar dragen vervolgens lig georganiseerd en moesten met veel tegieën in de polder vindt zijn grens in situa- materiaal aan waarmee Pleij zijn interpreta- belangen rekening houden. Het ‘er samen ties waarin structuurdoorbraken nodig zijn. tie zou kunnen versterken. Bij de toetsing uitkomen’ was in gilden, kerkenraden, arm- Dan is de schaal van de polder tijdelijk te van de polderthese wreekt zich, dat de defi- besturen en rechtbanken een noodzaak. klein en moet er opnieuw een evenwicht nitie ervan ideaaltypisch is gesteld. Zo zou Vaderlijk bestuur was per definitie op con- tussen de Nederlandse binnen- en buiten- het poldermodel een vorm van harmonieus sensus gericht. Het opmerkelijke van het wereld worden gevonden. Ook dan blijft het overleg tussen relatief gelijken zijn, waarbij bestuur van de Republiek was vooral dat in deze streken een sterke behoefte iedereen werkbare uitkomst van het overleg het collectieve besluitvorming ook in het cen- een weer aan de overlegtafel te krijgen en belangrijkst wordt geacht. trum van de macht de norm was. Polderbe- daardoor verschillen te nivelleren om de Op die conflictloze manier heeft het polder- stuur, schikken en plooien, oligarchische harmonie in de polder te herstellen. model natuurlijk nooit bestaan. Arjan Nobel machtsvormen: werden versterkt door de laat keurig zien dat er in de late middeleeu- bijzondere staatsinrichting van de Repu- Dr. Jan Drentje, historicus wen heel wat rechtszaken aan te pas kwa- bliek. Daardoor kreeg de Nederlandse

32 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 3232 222-04-20082-04-2008 15:06:2415:06:24 BOEKEN

delen van bescherming toelaatbaar zijn. M. de Keizer & S.C. Roels M. Dubbeldam, P.K. (red.), Staat van veiligheid. Daarnaast vereist deze benadering dat er Jagersma (red.), De pas- De Nederlandse samenle- oog is voor culturele, ideologische en religi- sie van de professional, ving sinds 1900. Achttien- euze verschillen in veiligheidsbeleving, dat Uitgeverij Koninklijke Van de jaarboek van het Neder- er onderzocht wordt waarin deze bestaan Gorcum, Assen 2007, lands Instituut voor ISBN 978 90 23243 35 9 en welke positie de staat moet innemen. Oorlogsdocumentatie, Zut- phen: Walburg Pers 2007, In hoeverre kunnen conflicterende beteke- ISBN 978 90 5730 511 5 nissen van veiligheid naast elkaar bestaan en welke rol heeft het recht hierin? De bundel stelt vrij fundamentele vragen Veiligheid als totaalproject over het veiligheidsbeleid. De artikelen Het meervoud van passie geven vanuit verschillende disciplines Veiligheid is een van de modewoorden van bouwstenen voor de discussie. Interessant Wat is de overtreffende trap van passie? Die Nederlandse politici en beleidsmakers. en relativerend zijn de historische beschou- vraag komt op als De passie van de professi- Overgewaaid uit de Verenigde Staten van wingen over de ontwikkeling van het straf- onal ter recensering op de deurmat valt. Deze Amerika na 9/11, lijkt het of de publieke recht in de twintigste eeuw en het gevoel bundel met maar liefst 42 bijdragen van vak- opinie om dit nieuwe aandachtsterrein van bedreiging van de veiligheid van de genoten uit voornamelijk de adviesbranche, roept. Voor de definiëring van het ‘eigen’ staat Nederland door socialisme, fascis- maar ook de wetenschap en de praktijk, is kan sinds het einde van de Koude Oorlog me, communisme (Koude Oorlog) en terro- samengesteld als eerbetoon aan Miel Otto niet langer de ondemocratische, commu- risme in de jaren zeventig. Een vreemde voor zijn afscheid als docent aan de manage- nistische ‘ander’ worden aangevoerd. Ter- eend in deze bundel over Nederland is een ment consultant-opleiding aan de VU. roristische dreiging biedt een nieuw hou- artikel over de appeasementpolitiek in De variëteit aan bijdragen is groot. Sommige vast. Is dit vanuit historisch en filosofisch Engeland. auteurs gaan in op de bestuurskundige kant perspectief wel terecht en juist? Met dit boek verlegt het NIOD definitief zijn van organiseren, anderen zoeken het in het Het achttiende jaarboek van het Neder- grenzen, want geen enkele bijdrage gaat bedrijfsleven en sommigen leggen daar de lands Instituut voor Oorlogsdocumentatie over de Tweede Wereldoorlog. Vanaf 2000 verbinding tussen, zoals Paardekooper en Ter heeft als thema de veiligheid in Nederland is het werkterrein verbreed. Het Srebreni- Braak doen. Na wat rondvragen ontstaat over vanaf 1900. In elf bijdragen wordt dit ca-onderzoek getuigde hier al van. Vorige Miel Otto vooral het beeld dat hij als hoogle- onderwerp belicht door filosofen, historici, thema’s (volkseigen, onrecht, utopie, thuis- raar zijn studenten kon dwingen hun redene- rechtsgeleerden, cultuur- en mediaweten- front, moderniteit, politiek geweld en reli- ringen aan te scherpen. Op zoek naar die schappers. Gastredacteur is de filosofe gie) werden nog vanuit het perspectief van scherpte valt de bijdrage van Doede Keuning Stephanie Roels. Haar visie op veiligheid de Tweede Wereldoorlog benaderd. Hoe over de procesorganisatie op. Hij zoekt naar als een ‘multidimensioneel en dynamisch zinvol en belangrijk deze bundel voor een ‘deugdelijke vaktaal’ en fulmineert tegen de probleem’ is de leidraad van de bundel. fundamentele discussie over veiligheidsbe- ‘onzin over procesorganisatie’. Jammer dat Zij plaatst kritische kanttekeningen bij de leid ook is, het is de vraag of zij de grenzen voor de argeloze lezer het artikel zelf weinig ‘strategie voor nationale veiligheid’, waarvan het NIOD niet te ver opschuift. houvast biedt over het begrip zelf. bij de regering naast terrorisme en georga- Zo levert deze bundel vele vragen op. Dat is niseerde criminaliteit ook natuurrampen, Dr. Joost Rosendaal mooi, want daardoor komt de variëteit in het epidemieën en klimaatverandering als denken over organiseren en organisaties bedreigingen voor de veiligheid aanwijst mooi aan bod. Ook de insteek wisselt en de waakzaamheid hiervoor als een taak steeds. Van de persoonlijke ervaringen van van alle inwoners bestempelt. Han Looten tot vrij abstracte reflecties over Veiligheid lijkt daarmee een ‘totaalproject de democratie van Henk Wesseling. Zo is van de huidige samenleving’ te worden, het een zeer lezenswaardig geheel gewor- aldus Hans Boutellier, een van de auteurs. den, dat bijna doet verlangen om weer in de Fundamentele discussie over of veiligheid schoolbankjes bij Miel Otto – en zijn boeien- een geschikt uitgangspunt voor beleid is de studenten en collega’s – te kruipen. Eer- en wat dat begrip dan inhoudt, verdwijnt lijk gezegd zou dat ook wel helpen bij het ten volgens Roels naar de achtergrond. In volle kunnen begrijpen en doorleven van plaats van met een statisch en objecti- sommige bijdragen. Dan zou je misschien veerbaar begrip te werken, wordt in de ook snappen welk appeal Otto moeten heb- bundel uitgegaan van een dynamische ben, om zo’n uitbarsting van passie tot betekenis. De auteurs pleiten voor een stand te brengen. diepgaande analyse van het concept veiligheid vanuit de vraag wat eigenlijk dreiging Drs. Niels Kastelein, Berenschot en beschermingswaardig is en welke mid-

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 33

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 3333 222-04-20082-04-2008 15:06:2715:06:27 POLITIEKE GESCHIEDENIS Thomas Poell Dr. T. Poell is verbonden aan de Universiteit Utrecht.

De democratische paradox Is democratie een progressieve kracht? Het antwoord op deze vraag is meestal bevestigend. De geschiedenis van de Nederlandse Revolutie (1780-1801) laat zien dat democratische idealen en instituties ook een obstakel voor politieke verandering kunnen zijn.

r lijkt een onverwoestbaar geloof te bestaan de mogelijkheid geeft slecht beleid, corruptie en E dat vrijheid, gelijkheid en democratie gereali- machtsmisbruik aan de kaak te stellen. Maar in sa- seerd kunnen worden als er maar voldoende en- menlevingen die nog grotendeels op basis van po- thousiasme en doorzettingsvermogen zijn. Een litieke privileges zijn gebaseerd, die bepaalde groe- voorbeeld hiervan is de geestdrift waarmee de Am- pen een bevoorrechte positie verlenen en anderen sterdammers in januari 1795 de invasie van de groepen uitsluiten, kan democratie juist een obsta- Franse revolutionaire legers begroetten. Geheel kel vormen voor politieke verandering. In die situ- overtuigd dat er een nieuw tijdperk was aangebro- atie bieden democratische idealen en instituties ken, verklaarden de Amsterdamse revolutionairen: uiteenlopende groepen de mogelijkheid aan hun specifieke privileges en autonomie vast te houden. ‘Gy verkrygt daardoor alle uwe Rechten, welke u geweld- Dit maakt het vervolgens erg lastig een staat te li- Johan Derk van der dadig ontvreemd waren, en waarop gy allen, wie gy ook beraliseren en verder te democratiseren. Democra- Capellen tot den Pol zyn moogt, een gelyke aanspraak hebt. GY ZYT VRY! GY tie kan dus tegelijkertijd een aanzet geven tot poli- ZYT GELYK!’1 tieke verandering en een obstakel daartoe vormen: het probleem van de democratische paradox.

Democratie kan tegelijkertijd een aanzet Hoe deze paradox in de praktijk werkt, kan aan de hand van de Nederlandse Revolutie worden geïllu- geven tot politieke verandering en een streerd. Democratische idealen en instituties wer- obstakel daartoe vormen den toen geïntroduceerd in een samenleving die op basis van privileges was georganiseerd. Aan het begin van de revolutionaire periode beschikte Ruim twee eeuwen later lijkt weinig van dit opti- slechts éénderde van de Nederlandse bevolking misme te zijn verdwenen. Zo claimde de Ameri- over burgerrechten. Dit gaf deze groep een voor- kaanse president Bush na de bezetting van Irak in aanstaande maatschappelijke positie. Zo hadden [1] Gemeente Archief Amster- 2003 dat: burgers geprivilegieerde toegang tot de armenzorg dam (GAA), Nieuwe Stedelijk en het onderwijs- en rechtssysteem. Daarenboven Bestuur (arch. nr. 5053), inv. ‘the United States has adopted a new policy, a forward konden alleen burgers een ambacht uitoefenen. nr. 1 (Handelingen van het strategy of freedom in the Middle East. This strategy De meerderheid van de bevolking was van deze Comité Revolutionair), 224. requires the same persistence and energy and idealism [2] President Bush Discus- rechten uitgesloten. Op politiek vlak was de onge- ses Freedom in Iraq and Mid- we have shown before. And it will yield the same results. lijkheid nog groter. De steden werden door enkele dle East. [2003] The White […] The daily work of democracy itself is the path of pro- regentenfamilies en het platteland door de adel House – 31-1-2008 http:// gress’.2 geregeerd. Via provinciale staten en Staten-Gene- www.whitehouse.gov/news/ raal controleerden regenten en adel bovendien releases/2003/11/ 20031106-2.html . Maar is een dergelijk optimisme gerechtvaardigd? ook de landelijke politiek. Zelfs het grootste deel [3] E. Kuijpers & en M. Prak, Historisch onderzoek wijst uit dat democratisering van de geprivilegieerde burgers had dus geen in- Burger, ingezetene, vreemde- tegenstrijdiger verloopt dan Bush voorwendt. Aan vloed op het openbaar bestuur.3 ling: burgerschap in Amster- de ene kant is duidelijk dat democratie een pro- dam in de 17e en 18e eeuw, gressieve kracht is. Sinds het einde van de acht- Democratie versus liberalisering in J. Kloek & K. Tilanus (red.), Burger, Amsterdam: tiende eeuw hebben democratische idealen grote In de loop van de jaren ’80 van de achttiende eeuw Amsterdam University Press, groepen mensen aangezet zich te organiseren en kwam er een golf van kritiek op de manier waarop 2002, p. 113-132; H. van politieke verandering na te streven. Aan de andere de politiek was georganiseerd. Deze werd in pam- Nierop, Popular participation kant geven dezelfde democratische idealen en in- fletten en tijdschriften verwoord, zoals De Post van in politics in the Dutch Repu- stituties ook de mogelijkheid verzet tegen politie- den Neder-Rhijn en De Politieke Kruyer. Een belangrijk blic’, in P. Blickle, Resistance, Representation and Commu- ke verandering te bieden. deel van deze kritiek richtte zich op het gebrek nity, Oxford: Clarendon Press, In ontwikkelde democratische stelsels is dit verzet aan politieke invloed van de burgers. Volgens de 1997, p. 272-290. een belangrijke kwaliteit, aangezien het burgers critici, die zich patriotten noemden, zouden re-

34 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 3434 222-04-20082-04-2008 15:06:2815:06:28 POLITIEKE GESCHIEDENIS

genten en adel veel meer als de representanten van de burgers moeten optreden. In plaats daarvan was de elite zich te veel op het eigen gewin gaan richten. Bovendien benadrukten de patriotten dat veel edellieden en regenten zich te nauw met de stadhouder, de militaire leider van de Republiek, waren verbonden. Dit had volgens de patriotten een onverantwoordelijke machtsconcentratie tot gevolg, die een bedreiging voor de burgerlijke vrijheid en de soevereiniteit van het volk vormde. Het beroemde patriotse pamflet Aan het volk van Neder- land uit 1781 moedigde de burgers dan ook aan met ‘Het land behoort aan U allen met elkaar, en niet aan de Prins met zijn groten alleen.’4 Naast de kritiek op de organisatie van het openbaar bestuur waren er ook enkele essays en pam- fletten die een fundamentelere hervorming van de samenleving voorstonden. Zo introduceerden de Grondwettige herstelling van Nederlands Staatswezen (1784-’86) en Bedenkingen over het aanstellen van regenten (1787) plannen om het stelsel van privileges, waaraan de burgers hun bevoorrechte positie ont- Nationale Vergadering (Bulthuis) leenden, te hervormen of zelfs deels af te schaffen. [4] Joan Derk van der Capel- In de Grondwettige herstelling werd voorgesteld de Slechts een kleine groep revolutionaire intellectu- len tot den Pol, Aan het volk ambachtsgilden, die in de bestaande situatie al- elen, zoals de textielproducent Pieter Vreede en de van Nederland, red. W.F. Wert- leen voor burgers toegankelijk waren, voor ‘lieden Amsterdamse advocaat en latere raadpensionaris heim en A.H. Wertheim-Gijse van alle standen en beroepen’5 open te stellen. Rutger Jan Schimmelpenninck, bleken voorstan- Weenink, Weesp: Heureka, De stortvloed aan kritiek en voorstellen voor de- ders van liberalisering van de samenleving te zijn. 1981, p. 83. [5] J.H. Swildens, Grondwetti- mocratische hervorming zette een revolutionair De overgrote meerderheid van de patriotse burgers ge herstelling, van Nederlands mobilisatieproces in gang. De revolutionaire acti- en regenten was voor behoud van het bestaande staatswezen zo voor het alge- viteiten begonnen bij een groep patriotse edellie- stelsel van privileges. Deze meerderheid was ook meen bondgenootschap, als den en regenten, waaronder edelman Joan Derk niet bereid het gewone volk politieke invloed te ge- voor het bestuur van elke van der Capellen en de Amsterdamse regent Jan ven.[8]8 Dit standpunt werd gerechtvaardigd met byzondere provincie, vol. I, Amsterdam: Johannes Allart, Bernd Bicker, die zich tegen de stadhouder en de het argument dat het ‘woest Gemeen, dat by de 1784-’86, p. 214. met hem verbonden elite afzetten. Deze patriotse onlusten van den Staat niets te verliezen hebben- [6] H.T. Colenbrander, Aan- edellieden en regenten presenteerden zich als rede, zich door elk, die hun geld of drank geeft, ge- teekeningen betreffende de presentanten van de burgers. Zij richtten een lan- reedelyk laat omkoopen‘.9 De politiek van de patri- vergadering van vaderland- delijk correspondentienetwerk op, waardoor infor- otse coalitie was dus beslist niet gericht op sche regenten te Amsterdam, 1783-1787, Bijdragen en 6 matie werd uitgewisseld en acties gecoördineerd. democratisering in de liberale zin van het woord. Mededelingen van het Histori- In navolging van de patriotse regenten gingen ver- Duidelijk komt dit naar voren in het Leidsch Ont- sche Genootschap, 20 (1899), volgens ook grote groepen burgers zich in clubs, werp, een document op basis waarvan de verschil- p. 77-192. sociëteiten en wapengenootschappen organiseren. lende revolutionaire groepen met elkaar gingen [7] N.C.F. van Sas, The Patriot Deze organisaties bleken cruciaal voor het onder samenwerken. In eerste instantie hadden de au- Revolution: New Perspectives, in M.C. Jacob & W.W. Mijn- 7 druk zetten van het stadhouderlijk kamp. teurs van het stuk, waaronder Schimmelpenninck hardt (red.), The Dutch Repu- Democratische idealen maakten het dus mogelijk en Vreede, een artikel opgenomen waarin stond blic in the Eighteenth Century: grote groepen voor politieke verandering te mobi- dat alle discriminerende wetten tegen personen Decline, Enlightenment, and liseren. Het werd in deze periode echter ook duide- die geen lid van de officiële Hervormde Kerk wa- Revolution, Ithaca: Cornell lijk dat democratische idealen een obstakel voor ren, dienden te worden afgeschaft. Zo konden al- University Press, 1992, p. 91-120. politieke verandering konden vormen. De samen- leen leden van de Hervormde Kerk een politiek [8] T. Poell, Liberal Democracy werking tussen verschillende revolutionaire groe- ambt vervullen en waren joden – en in sommige versus Late Medieval Consti- pen, geïnspireerd door democratische idealen van delen van het land ook katholieken – van de gil- tutionalism, in Redescriptions: coöperatie en consultatie, leidde namelijk niet tot den uitgesloten. Dit liberale voorstel werd evenwel Yearbook of Political Thought een fundamentele hervorming van staat en samen- snel geschrapt. In de uiteindelijke versie van het and Conceptual History, 8 (2004), p. 125-27. leving. In plaats daarvan bevestigde de patriotse Leidsch Ontwerp werd er met geen woord meer over opstand vooral het bestaande stelsel van privileges. hervorming van het stelsel van privileges gerept.10

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 35

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 3535 222-04-20082-04-2008 15:06:2815:06:28 POLITIEKE GESCHIEDENIS

Ook toen de patriottenbeweging het bestuur in stadhouder en de met hem verbonden elite, stier- een groot aantal steden had overgenomen, werd ven de patriotse plannen uiteindelijk een vroege gekozen voor het behoud van privileges. Nadat de dood. Desalniettemin is duidelijk dat de democra- patriotten bijvoorbeeld de Amsterdamse regering tische idealen en instituties niet alleen politieke hadden overgenomen, formuleerden zij een plan veranderingen tot doel hadden, maar vooral ook voor een nieuw representatief stelsel, maar daarin dat deze een sta in de weg voor de liberalisering werd wel gesteld dat alle toekomstige bestuurders van de samenleving vormden. lid van de Hervormde Kerk moesten zijn. Boven- dien moesten bestuurders op z’n minst zeven jaar Democratie versus centralisering in het bezit van burgerrechten zijn. Vergelijkbare Toen de Franse legers in 1795 de Republiek bin- criteria werden voor leden van een nieuw op te nenvielen, kreeg de revolutionaire beweging een tweede kans. Net als in de jaren ’80 bleken De wijkvergaderingen hadden tot doel de democratische idealen een krachtig mobilisatie- instrument te zijn. Weer werden er revolutionai- stem van het volk volgens het principe van re tijdschriften, clubs en wapengenootschappen volkssoevereiniteit te organiseren opgericht. Een van de meest indrukwekkende vormen van revolutionaire activiteit waren de wijkvergaderingen, die in verschillende steden richten burgercomité aangelegd, dat expliciet de naar Frans voorbeeld werden gecreëerd. De wijk- taak kreeg het stelsel van lokale privileges te be- vergaderingen hadden tot doel de stem van het schermen. Het electoraat zelf werd wat minder volk volgens het principe van volkssoevereiniteit strikt gedefinieerd. Maar men kon pas stemrecht te organiseren. In Amsterdam groeide het leden- krijgen als men op zijn minst zes jaar inwoner van aantal al snel tot 15.000 man.12 Amsterdam was en 150 gulden belasting betaalde, De revolutionaire beweging had in de periode een voor die tijd hoog bedrag.11 tussen 1787 en 1795 wel een belangrijke ideologi- Door de Pruisische invasie in de herfst van 1787, sche verandering doorgemaakt. Een aanmerke- die leidde tot het herstel van de invloed van de lijk deel van de patriotten had de Franse revolutionaire idealen van nationale democratie en universele vrijheid en gelijkheid omarmd. Zo claimde de nieuwe revolutionaire vergadering van Holland op 31 januari 1795:

Dat, daar alle menschen gelyk zyn, allen verkiesbaar zyn [9] Leidsch Ontwerp, Leiden: tot alle ampten en bedieningen zonder eenige andere L. Herdingh, 1785, p. 48. redenen van voorkeur dan die van deugden en [10] S.R.E. Klein & J.G.M.M. bekwaamheden. (...) Dat de souvereiniteit by het geheele Rosendaal, Democratie in volk berust, en dus geen gedeelte van het volk zich context: nieuwe perspectie- 13 ven op het Leids Ontwerp dezelve kan aanmatigen. (1785), in De Achttiende Eeuw: documentatieblad van In tegenstelling tot de patriottentijd wilde een de Werkgroep Achttiende groot deel van de revolutionairen niet langer kos- Eeuw 25.1 (1994), p. 90-98. te wat kost aan het stelsel van privileges vasthou- [11] GAA, arch. Bicker (arch. nr. 195) inv. nr. 310 (Concept den. Door de introductie van het ideaal van natio- reglement op de regeering nale democratie waren vele revolutionairen der stad Amsterdam). bovendien in centralisatie van de staat geïnteres- [12] B. Resink & J. Verhoe- seerd geraakt, een thema dat in de jaren ’80 geen ven, De stem van het volk: rol had gespeeld. De revolutionaire elite, die niet de amsterdamse wijkvergaderingen in de eerste jaren langer alleen uit patriotse adel en regenten be- der bataafse revolutie, in stond, maar ook uit advocaten, fabrikanten, koop- Amstelodamun 82.2 (1995): lieden, predikanten en zelfs enkele ambachtslie- 33-43. den, raakte door de discussie over centralisering [13] Jaarboeken der Bataaf- van de staat in unitaristisch en federalistisch ge- sche Republiek, vol. I, Amsterdam: Wessing & Van zinde politici verdeeld. Tot de unitaristisch gezin- der Hey, 1795-98, p. de politici kunnen onder andere Pieter Vreede, 143-145. Nationale Vergadering 1796 maar ook jonge revolutionairen als de Amster-

36 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 3636 222-04-20082-04-2008 15:06:2815:06:28 POLITIEKE GESCHIEDENIS

damse advocaat Samuel Wiselius en de Amster- van dit model, die tegen hun specifieke belan- damse koopman en latere minister van financiën gen ingingen. Isaac Gogel worden gerekend. Meer federalistisch gezind waren onder andere Rutger Jan Schimmel- Zo wilden de revolutionaire besturen van Fries- penninck en Jan Bernd Bicker. land, Groningen en Zeeland niet meewerken met De kern van de revolutionaire beweging werd het plan van de vergadering van Holland om een gevormd door clubs en wijkvergaderingen, die nationaal parlement te vestigen, dat de oude Sta- in tegenstelling tot de jaren ’80 niet langer pri- ten-Generaal moest vervangen, waarin iedere pro- mair op het representeren van de belangen van vincie soeverein was. Iedere poging tot centralise- geprivilegieerde burgers waren gericht, maar ring van politieke macht of tot het opheffen van een universeel karakter hadden aangenomen. privileges riep verzet van een bepaalde groep op. Van grote invloed op de politieke machtsverhou- dingen was vooral ook de aanwezigheid van de Iedere poging tot centralisering van Franse bezettingsmacht, die een potentiële coa- litiepartner voor de verschillende revolutionaire politieke macht of tot het opheffen van groepen was. privileges riep verzet op Ondanks veranderingen in het politieke land- schap, compliceerde de democratische paradox nog steeds de transformatie van de staat. Ook na Voorstellen tot het afschaffen van het stelsel van 1795 waren democratische idealen en instituties privileges leidden onmiddellijk tot protesten van- niet alleen een instrument om grote groepen op uit de gilden en de Hervormde kerk. Deze institu- de been te brengen, maar werden zij ook ingezet ties wisten vele tienduizenden handtekeningen op om een fundamentele verandering van staat en petities te verzamelen. Daarin tekenden zij protest samenleving tegen te houden. Zo verzette het re- aan tegen de liberalisering van de staat, die vol- volutionaire Amsterdamse stadsbestuur, waarin gens hen tegen de belangen van het beste deel van onder andere Schimmelpenninck en Bicker ac- de bevolking indruisten. tief waren, zich tegen pogingen van het revoluti- Geen van deze groepen kan als antidemocratisch onaire bestuur van Holland de politieke macht worden bestempeld. Zij beriepen zich alle in hun van de stad naar de provincie te verschuiven. Dit verzet tegen centralisering en liberalisering op de- was een centraliserende maatregel, aangezien mocratische idealen. Sterker nog, in veel gevallen de politieke macht in de vroegmoderne Repu- konden zij meer aanspraak maken op het predi- bliek uiteindelijk altijd in handen van de lokale bestuurders was geweest, die door middel van af- gezanten de provinciale en nationale politiek be- De democratische eenheidsstaat kon paalden. De regering van Amsterdam probeerde uiteindelijk alleen door middel van deze situatie te handhaven. Het stelde in een bo- ze brief aan het provinciaal bestuur dat ook na autoritaire middelen tot stand komen de omwenteling van 1795 ‘alle de deelen van het oude Gothisch Gebouw der staatsregeering de- caat democratie, dan de groepen die voor een de- zer landen staande zijn gebleeven’.14 mocratische eenheidstaat streden. Zo was het Am- Het verzet van Schimmelpenninck tegen het sterdamse stadsbestuur officieel door het centralisatieproces is opmerkelijk, omdat hij stemgerechtigde deel van de bevolking gekozen, zich in de patriottentijd voorstander van verre- terwijl de provinciale vergadering van Holland gaande liberalisering van de samenleving had slechts een intermediair bestuur was dat vlak na [14] NA, Rijksarch. Zuid-Hol- getoond. Zijn standpunten waren echter niet de revolutie was benoemd. In hun confrontaties land, Provisionele Represen- fundamenteel veranderd. Net als in de jaren ’80 met de provinciale bestuurders wezen de Amster- tanten 1795-96 (arch. nr. pleitte hij voor liberalisering en een bepaalde dammers er dan ook op dat zij als representanten 3.02.01) inv. nr. 98. Brief 16 maart 1795 van het Amster- mate van democratisering. Hij was alleen geen van de Amsterdamse bevolking zich niet door een damse stadsbestuur aan de voorstander van een volledig gecentraliseerde intermediair bestuur lieten onderwerpen zonder provinciale vergadering van staat, die volgens hem een bedreiging voor de enige democratische legitimiteit. Dezelfde soort Holland. vrijheid vormde en tot ‘Oostersche despotismus’ aanklacht kwam van het provinciale bestuur van [15] Dagverhaal der handelin- zou leiden.15 Net als Schimmelpenninck omarm- Friesland in de confrontatie met de vergadering gen van de Nationaale Verga- dering representeerende het den de meeste revolutionairen elementen het van Holland over de vestiging van het nationale Volk van Nederland, vol. V, democratische eenheidsstaatmodel, maar verzet- parlement. Den Haag: Van Schelle en ten zij zich tegelijkertijd tegen andere aspecten Ten slotte bleek het parlement zelf, toen dit in comp., 1796-1798, p. 754.

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 37

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 3737 222-04-20082-04-2008 15:06:2915:06:29 RUBRIEKPOLITIEKE GESCHIEDENIS

maart 1796 eenmaal tot stand was gekomen, niet alleen een instituut waar nieuwe hervormings- voorstellen werden gelanceerd, maar vooral ook een platform voor verzet tegen het opheffen van privileges en lokale en provinciale autonomie. Slechts een minderheid van de parlementsleden was voorstander van een volledig gecentraliseerde staat. Bovendien werd het parlement vrijwel dagelijks met petities van de Hervormde Kerk, gilden en armenzorginstellingen bestookt, die pleitten voor het behoud van het stelsel van privileges.16

Politieke verandering Het verzet via democratische weg was zo krachtig, dat het onmogelijk was de Nederlandse Republiek door middel van democratische procedures in een nationale democratie te transformeren. Het gevolg van de democratische paradox was dat de democratische eenheidsstaat uiteindelijk alleen door middel van autoritaire middelen tot stand kon komen. Dit gebeurde door een reeks coalities, waarin unitaristisch gezinde politici, zoals Vreede, Wiselius en Gogel, met revolutionaire clubs en met de Franse bezettingsmacht samenwerkten. Deze gelegen- heidscoalities maakten het mogelijk democratische procedures aan de kant te schuiven en de tegenstanders van politieke verandering uit te schakelen. Opmerkelijk is dat deze autoritaire handelswijze door het ideaal van nationale democratie werd ge- Ontwerp Staatsregeling voor het Bataafse Volk legitimeerd. Juist dit ideaal maakte het voor de unitaristisch gezinde politici mogelijk de steun regime, maakte het mogelijk door middel van van de Franse regering en van de vele revolutionai- militaire coups het verzet in Amsterdam en in re clubs te verwerven. De revolutionaire clubs en Friesland, Groningen en Zeeland te breken. Zo wijkvergaderingen waren voorstander van een veel werd een deel van het Amsterdamse stadsbe- directere vorm van democratie, dan de revolutio- stuur, waaronder Schimmelpenninck, in maart naire bestuurders. Na de revolutie van 1795 waren 1795 door een commissie van de provinciale ver- ze daarover in botsing gekomen met lokale en pro- gadering van Holland net zolang gevangen gezet vinciale overheden. De provinciale vergadering van tot het bestuur zijn loyaliteit aan het volk van Holland wist van deze strijd in haar confrontaties Holland bezwoer. De provinciale commissie werd met het Amsterdamse stadsbestuur en de provin- in deze coup door een belangrijk deel van de re- cies, die zich in 1795 verzetten tegen de vestiging volutionaire clubs in de stad ondersteund. De van een nationaal parlement, gebruik te maken. Franse legerleiding gaf zijn goedkeuring. Een ver- De Hollandse politici benadrukten in deze con- gelijkbare putsch vond in januari 1796 in Fries- frontaties steeds de soevereiniteit van het verenig- land plaats die de weg vrij maakte voor de vesti- [16] T. Poell, The Democratic de Nederlandse volk. Deze ideologische claim was ging van het nationale parlement. Paradox. Dutch Revolutionary succesvol. Zo verklaarde de nationale organisatie In dit parlement werd vervolgens vanaf maart Struggles over Democratisati- on and Centralisation van revolutionaire clubs en wijkvergaderingen in 1796 weer een nieuwe ronde van strijd over de (1780-1813), diss. Universi- oktober 1795 dat het graag met de vergadering van transformatie van de staat geleverd. Wederom teit Utrecht, 2007, p. 61-100. Holland wilde samenwerken in ‘het vernietigen kon deze strijd niet door middel van democrati- [17] NA, Rijksarch. Zuid-Hol- van het zevenhoofdig foederalisme’ om op die ma- sche procedures worden beslecht. Het resultaat land: Provisionele Represen- nier ‘Bato’s Erf tot een onverdeelbaar land te bren- was de staatsgreep van januari 1798. Weer met tanten 1795-96 (arch. nr. 17 3.02.01), inv. 8 (Resolutie gen’. goedkeuring van het Franse leger en ditmaal met van Provisionele Representan- De samenwerking tussen de unitaristisch gezin- medewerking van het Nederlandse leger namen ten, 5 oktober 1795). de politici, de revolutionaire clubs en het Franse de unitaristisch gezinde politici onder leiding

38 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 3838 222-04-20082-04-2008 15:06:2915:06:29 POLITIEKE GESCHIEDENIS

van Pieter Vreede de macht over in het parle- nationale organisaties te vervangen. Ook pogin- ment en controleerden daarmee de regering. Bij- gen om een nationaal belastingstelsel op te zet- na de helft van de parlementsleden werd bij deze ten, kwamen niet verder dan de tekentafel.19 gelegenheid op verdenking van federalistische Als gevolg van het democratische verzet raakte sympathieën gedwongen ontslag te nemen. Jan een belangrijk deel van de Nederlandse revoluti- Bernd Bicker en vijfentwintig andere parlemen- onairen teleurgesteld in de nieuwe grondwet en tariërs verdwenen zelfs enige tijd in de gevange- in de democratische idealen die twee decennia nis. In de nasleep van de staatsgreep werden in lang de motor van de revolutionaire beweging samenwerking met loyale revolutionaire clubs waren geweest. In de jaren na 1798 keerden vele alle provinciale en locale besturen, evenals alle revolutionaire clubs en tijdschriften zich dan kiesvergaderingen, van personen gezuiverd die ook van de politiek af of werden zelfs opgehe- er federalistische ideeën op na zouden houden. ven. De unitaristisch gezinde politici werden op De zuivering van het politieke apparaat maakte hun beurt pleitbezorgers van een autoritairder het vervolgens mogelijk de nationaal democrati- staatsmodel. In december 1800 verklaarde bij- sche grondwet van 1798 te vestigen. voorbeeld Isaac Gogel, die altijd een gepassio- Deze eerste officiële Nederlandse grondwet bete- neerde voorstander van de democratische een- [18] L. de Gou, De Staatsrege- kende in ieder geval op papier een belangrijke heidsstaat was geweest: ling van 1798: bronnen voor de totstandkoming, Den Haag: stap in de richting van een liberale democrati- Bureau der Rijkscommissie sche eenheidstaat. Een groot deel van de volwas- De tegenwoordige staatsregeling is geheel ongeschikt voor Vaderlandse Geschiede- sen mannelijke bevolking kreeg kiesrecht, de gil- om immer het Bataafsche volk een duurzaam geluk te nis, 1988. den werden afgeschaft en er kwam een scheiding verzekeren. (...) Provinciale en stedelijke belangen, [19] T. Pfeil, ‘Tot redding van tussen kerk en staat, waardoor de Hervormde eigenbaat, personeele betrekkingen, gunst en wat dies het vaderland’: het primaat van de Nederlandse overheids- Kerk zijn bevoorrechte positie verloor. Bovendien meer is vervangen de plaats van het algemeen belang. financiën in de Bataafs-Franse werden door de centralisatie van politieke macht Dit alles leert de dagelijksche ondervinding: zie de dag- tijd 1795-1810, Amsterdam: de voormalig soevereine steden en provincies aan verhalen van 1798-1800. (...) Het Wetgevend Lichaam NEHA, 1998, p. 201-305. de centrale staat ondergeschikt gemaakt.18 weet zelf niet wat het wil. (...) Zodanig lichaam is niet in [20] Colenbrander, Gedenk- staat iets goeds, iets groots te verrigten.20 stukken der algemeene geschiedenis van Nederland Teleurgesteld in democratie van 1795 tot 1840, vol. 3, Met de vestiging van de nieuwe grondwet was de Om de effectiviteit van de centrale overheid te Den Haag: Nijhoff, 1907, transformatie van Republiek in een democrati- vergroten, stelde Gogel voor de invloed van het 643-644. sche eenheidsstaat nog beslist geen doorslaand succes. Het afschaffen van het stelsel van privileges en de locale en provinciale autonomie was nog slechts enkel op papier gerealiseerd. Na de vestiging van de grondwet stonden de unitaristisch gezinde politici voor de immense taak om de grondwet ook daadwerkelijk uit te voeren. In tegenstelling tot de jaren voor 1798 konden zij hierbij niet langer gebruik maken van de autoritaire methode van politieke verandering op basis van het ideaal van nationale democratie. Aangezien democratische procedures in de grondwet waren vastgelegd, zouden nieuwe autoritaire hervormingen direct de grondwet ondermijnen en daarmee de legitimiteit van het unitaristische regime. Democratische procedures konden dus weer worden ingezet om tegen centralisering en liberalisering verzet te bieden. In de jaren na 1798 gebeurde dit dan ook. Pogingen om de nieuwe grondwet in de praktijk te realiseren liepen hier- door al snel vast. Door de moeizame parlementaire besluitvorming slaagde de centrale regering er niet in de noodzakelijke wetgeving en financi- ele middelen op tafel te leggen om de lokale corporaties (gilden en armenzorginstellingen) door De Tweede Kamer, prent van J.M. Schmidt Crans, 1888.

OPENBAAR BESTUUR MEI 2008 39

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 3939 222-04-20082-04-2008 15:06:2915:06:29 POLITIEKE GESCHIEDENIS POLITIEKE GESCH

parlement sterk te verminderen en de uitvoeren- groepen op basis van democratische idealen ge- de macht te versterken. Ook andere voormalige mobiliseerd. Maar ook daar werden deze idea- voorvechters van de democratische eenheids- len, alsook de democratische instituties die in staat, zoals Samuel Wiselius, verklaarden een au- de loop van de revolutie werden gecreëerd, in- toritairder staatsmodel voor te staan. Wel bleven gezet om verzet tegen politieke verandering te ze aan het ideaal van een gecentraliseerde staat bieden en vast te houden aan specifieke privile- vasthouden. Door het verdwijnen van het demo- ges. Het gevolg was dat de staat alleen langs au- cratische ideaal raakten de unitaristisch gezinde toritaire weg kon worden getransformeerd. De politici echter een belangrijk instrument kwijt Franse Revolutie wordt dan ook door een serie om de politieke verhoudingen te sturen. militaire coups gekenmerkt. Uiteindelijk raak- In voorgaande jaren had juist het nationaal de- ten de Franse revolutionairen net als hun Ne- derlandse collega’s teleurgesteld in het democratische ideaal, wat Napoleon de mogelijkheid De betekenis van democratische idealen gaf democratische procedures af te schaffen en en instituties is sterk afhankelijk van de een dictatoriaal regime te vestigen. Als we verder kijken in de moderne Europese context waarin zij worden geïntroduceerd geschiedenis, dan wordt inderdaad duidelijk dat de democratische paradox vooral een probleem vormt in samenlevingen die door privile- mocratische ideaal het mogelijk gemaakt de re- ges worden gekenmerkt. Juist in dit soort situa- volutionaire massa voor politieke verandering te ties zullen uiteenlopende groepen democra- mobiliseren. Door het verzwakken van de positie tische idealen en instituties aanwenden om van de unitaristisch gezinde politici kon een re- zich tegen de liberalisering en centralisatie latief kleine groep federalistisch gezinde politici, van de staat te verzetten. Tegen het einde van waaronder de voormalige minister van Oorlog de negentiende eeuw was in Nederland, Frank- Gerrit Jan Pijman en regent Augustus Besier, in rijk en verschillende andere Europese landen 1801 de macht grijpen. Net als Gogel, Wiselius het grootste deel van de vroegmoderne privile- en Vreede in voorgaande jaren, deden zij dit in ges afgeschaft. Vanaf die tijd werd het mogelijk samenwerking met de Franse regering. Pijman, liberaal democratische instituties te consolide- Besier en collega’s vestigden onmiddellijk een ren. Onderzoek naar West-Europa in deze perio- nieuwe grondwet, waarin zij niet alleen de de- de wijst uit dat democratische instituties niet mocratisering, maar ook de centralisering van langer een obstakel voor politieke verandering voorgaande jaren voor een belangrijk deel terug- vormden, maar juist een verdere democratise- draaiden. De omslag was vooral op lokaal niveau ring en transformatie van de staat mogelijk duidelijk zichtbaar. In Amsterdam keerden niet maakten. alleen verschillende regenten terug in het bestuur, maar werden ook lokale corporaties en Besluit privileges voor een groot deel in ere hersteld. De betekenis van democratische idealen en Alles bij elkaar was het dus niet in de eerste instituties is sterk afhankelijk van de context plaats conservatief verzet dat tot het einde van waarin zij worden geïntroduceerd. Democratie de democratische revolutie leidde, zoals in de kan zowel een positieve kracht zijn als een ob- meeste studies naar deze periode wordt veron- stakel. Zeker in staten die lange tijd op basis van dersteld, maar de interne tegenstellingen in de privileges zijn georganiseerd, zoals het tegen- revolutie zelf. Na de implosie van de revolutie woordige Irak en Afghanistan, lijkt het verstan- kwam het democratiseringsproces decennia lang dig democratische instituties geleidelijk te in- stil te liggen. Pas na 1840 kon het weer worden troduceren. In dit soort staten is het vooral van aangezwengeld. belang dat de samenleving eerst wordt gelibera- liseerd, zodat brede maatschappelijke groepen Buiten de Republiek democratische idealen en instituties niet aan- Maar kunnen we ook iets met het concept van wenden om hun specifieke privileges en autono- de democratische paradox buiten de context mie te beschermen. De geschiedenis van de van de Nederlandse Revolutie? Onderzoek naar Nederlandse Revolutie laat zien dat een storm- de Franse Revolutie suggereert in ieder geval achtig democratiseringsproces in een niet-geli- dat deze paradox ook daar een rol speelde. Net beraliseerde samenleving tot grote politieke te- als in Nederland werden in Frankrijk grote rugslagen kan leiden.

40 OPENBAAR BESTUUR MEI 2008

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 4040 222-04-20082-04-2008 15:06:2915:06:29 SCHIEDENIS

Omslag III Advertentie

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 4141 222-04-20082-04-2008 15:06:2915:06:29 Omslag IV Advertentie

220626-5_OB0626-5_OB 0508.indd0508.indd 4242 222-04-20082-04-2008 15:06:2915:06:29