166 JULI 2000 JAARGANG 89 NATUURHISTORISCH MAANDBLAD

plateau. Bijzonder voor de oude Maasmean• HET NATUURPARK VAN DE 'DRIE EIGEN' der is de aanwezigheid van veen. Dit wordt vooral door kwelwater gevoed. De wateraf• voer in het Vijverbroek vindt plaats via de EEN SCHOOLVOORBEELD VAN SAMENWERKING OVER DE GRENS Raambeek. Deze mondt via de Witbeek uit in de Itterbeek (= Thornerbeek).

Hettie Meertens, Stichting Ark Gausweg I Oa 52538 Wehr (D) Elzenbroekbos, wilgenstruwelen, akkers en weilanden vormen in het Vijverbroek een johan Van Den Bosch, Regionaal Landschap Kempen en Maasland vzw, waardevol geheel. Het elzenbroekbos (figuur Winterslagstraat 87 3600 Genk (B) I) met zijn drijftillen is zelfs het grootste en meest waardevolle van heel Vlaanderen. De (voormalige) landbouwgronden bevinden Waar de Maas als grensrivier ten einde loopt - Vlaanderen verlaat en zich op de hoger en droger gelegen delen van Nederland binnen gaat - ontluikt een natuurpark van formaat. We het Vijverbroek. Ze zijn pas ontgonnen in de 19-de en begin 20-ste eeuw. De bodem be• bevinden ons hier op de westoever van de Maas, nabij Kessenich, staat hier uit kleiige leemgronden en zand- Neeritter en Thorn. Tegen een achtergrond van baggermolens die nog leemgronden. Deze rusten op een 16-25 meter dik grindpakket. niet uitgeraasd zijn, groeien drie bekende natuurgebieden, te weten Ooit behoorde het Vijverbroek tot de ge• Koningssteen, Kollegreend en Vijverbroek, aaneen tot een meenschappelijk gronden van de zogenaam• de 'Drie Eigen', d.w.z. de heerlijkheid Kesse• begrazingscomplex van meer dan 100 hectare. Het natuur• nich, het Luikse vrijdorp Neeritter en het ontwikkelingsproject is een schoolvoorbeeld van samenwerking over vorstendom Thorn. De gronden waren des• tijds van belang voor de winning van turf. de grens.

DEELGEBIEDEN

VIJVERBROEK (B)

Het Vijverbroek is een verlaten en groten• deels verlande Maasmeander, die hoefijzer• vormig wordt omsloten door een vrijwel gave steilrand. De steilrand vormt de over• gang van de alluviale vlakte naar het Kempens

hout en strooisel. Vrij recent dreigde het Vij• verbroek ten prooi te vallen aan degrindwin- ning, maar daartegen is het nu voorgoed be• schermd. Voorts heeft het gebied in de afge• lopen decennia te maken gehad met de effec• ten van verdroging, vermestingen grootscha• lige populierenaanplant, alsook de aanwezig• heid van vuilstorten en een pekelleiding. Des• ondanks herbergt het Vijverbroek nog steeds •SM een niet mis te verstane flora en fauna (tabel NATUUlîHISTORISCH MAANDBLAD JULI 2000 JAARGANG 89 167

KALENDER

Juni 1990 OFFICIËLE OPENING KONINGSSTEEN Eerste natuurontwikkelingsgebied langs de Grensmaas een feit (40 ha).

Maart 1993 BESCHERMING VIJVERBROEK Minister Sauwens (B) ondertekent wettelijke bescherming Vijverbroek (140 ha). Grindwinning definitief van de baan.

Mei 1996 OFFICIËLE OPENING KOLLEGREEND Derde voorbeeldgebied voor natuurontwikkeling langs de Grensmaas, na Koningssteen en Hochter Bampd (1992), gerealiseerd (30 ha).

Mei 1996 ONDERTEKENING PROTOCOL Negen natuurorganisaties uit Vlaanderen en FIGUUR 2 agrarisch gebruik te zijn geweest, in beheer Nederland ondertekenen samenwerkingsprotocol mozaïek van grasland en struweel in Een genomen als natuurgebied. Konik-paarden om 3500 ha nieuwe natuur langs Grensmaas en Koningssteen; voorjaar 2000 (foto Bart Peters). en Galloway-runderen deden hun intrede, Maasplassen te realiseren. waarmee het gebied extensief en jaarrond November 1998 werd begraasd. De graslanden ontwikkelden BEGIN INTERREG-PROJECT zich sindsdien tot een rijk mozaïek van bloe- Gemeentebesturen Thorn, Hunsel en Kinrooi, I en II) en is het gebied van een ongekende menweitjes, dichte struwelen en ooibosfrag• Natuurreservaten vzw en Regionaal Landschap schoonheid (PARREN, 1994; RUTTEN, 1987, menten (figuur 2). De rijkdom aan insecten, Kempen en Maasland vzw staan voor integrale 1995). Sinds 1999 graast op een deel van het zoogdieren en vogels nam enorm toe (tabel I aanpak t.b.v. landschaps-ecologische en toeristisch- recreatieve ontwikkeling grensgebied. Vijverbroek een kudde Galloway-runderen en II). Koningssteen groeide in korte tijd uit tot hét voorbeeldgebied voor natuurontwik• en Konik-paarden. Het terrein wordt be• Mei 1999 heerd door Natuurreservaten vzw. keling langs de Grensmaas. (HELMER & HAN• BEGRAZING VIJVERBROEK NEN, 1993; JANSSEN & JANSSEN, 1993; KURST• Natuurlijke begrazing op 30 ha van het Vijverbroek; JENS, 1993; SCHEPERS, 1993; VAN DER COELEN, KONINGSSTEEN (NL/B) belangrijke stap voor verbinding van deze oude 1993; VERBEEK, 1993; STICHTING ARK, 1996). Maasmeander met Koningssteen en Kollegreend. Het terrein wordt nu beheerd door de vere• In tegenstelling tot het Vijverbroek is het na• Maart 2000 tuurgebied Koningssteen geheel op de schop niging Natuurmonumenten. BEGRAZING KLEIZONE gegaan voor de grindwinning. Oorspronke• Uitbreiding begrazingseenheid Koningssteen met lijk was Koningssteen een (schier-)eiland in de Kleizone (B). Vijverbroek en Kollegreend KOLLEGREEND (B) slechts op steenworp afstand, doch verbindende de breed meanderende Maas. Het ontstond schakels ontbreken nog. in de tweede helft van de 18-de eeuw, tijdens Net als het naburige Koningssteen was Kol• een van de grote laterale verleggingen van legreend ooit een grindeiland in de Maas. ONTBREKENDE SCHAKELS deze snel stromende grind-rivier. Grindwinning en herinrichting aan het eind Verwerving van percelen tussen Kleizone en In de jaren '50 werd vanuit België op en nabij van de jaren '70 bepaalden ook voor Kolle• Vijverbroek: corridor mogelijk hetzij over Belgisch, Koningssteen een flink pakket grind afgegra• greend de uiteindelijke situering en vorm: hetzij over Nederlands grondgebied. ven. De plassen die toen ontstonden, werden een schiereiland ingeklemd tussen twee im• Dec. 2001 gedeeltelijk opgevuld met klei. Ditvormdede mense grindplassen. Daarop kwamen weldra VERBINDING GEREALISEERD? uitgangssituatie van het huidige natuuront• moerasbos en agrarische graslanden tot ont• Natuurpark van de 'Drie Eigen' als aaneengesloten wikkelingsgebied Koningssteen. In de jaren wikkeling. begrazingseenheid op de grens van België en '80 werd de grindwinning rond Koningssteen Nederland. vanuit Nederland voortgezet. Na voltooiing In 1996 is Kollegreend in beheer genomen als 2005 hiervan werd een deel van het grindgat op• natuurgebied. Het wordt sindsdien extensief EINDE GRINDWINNING gevuld met mijnsteen en afgedekt met klei. en jaarrond begraasd door Koniks en Gallo- Baggermolens op Vlaams grondgebied stoppen Daarmee kreeg Koningssteen zijn definitie• volgens decreet. ways. Daardoor ontstond er nieuwe openheid ve vorm: een schiereiland op de grens van in de verwaarioosde en verruigde graslanden; VERBINDING VERDER UITGEBOUWD? België en Nederland, ingeklemd tussen de het wilgenstruweel kreeg hier en daar een Smalle corridor tussen Vijverbroek en Kleizone grindplassen van Kessenich en Thorn kans. Open plekken in het fraai ontwikkelde uitgegroeid tot robuuste verbinding. (KURSTJENS & OVERMARS, 1993). moerasbos werden door de begrazing open In 1989 werd het gebied, na enkele jaren in gehouden en behielden hun bloemenrijke ve- 168 JULI 2000 JAARGANG 89 NATUUIÏHISTORISCH MAANDBLAD

KLEIZONE (B) TABEL I Flora: Rode Lijst-soorter) (*), beschermde soorten (^) en stroomdalsoorten Bron: Rutten 1987, 1996; Stichting ark (990. /996 en ;998. De Kleizone ligt in het midden van de drie• poot Kollegreend, Koningssteen en Vijver• soort V'ijverbroek Koningssteen Kollegreend broek. Het is een hobbelig, kaal en verstoord '8S-9S '90-94 '95-97 gebied, in eigendom van TV Rekin (ontgrin- + + Agrimonia eupatorio *# + Gewone agrimonie der), die er zijn werkzaamheden onlangs Campanula rotundifolia ^ + + Grasklokje heeft afgerond. Op dit perceel zaten de na- Crepis biennis # + + + Groot streepzaad Cuscuta europaea'-^U + + + Groot warkruid tuur-beherende instanties in de grensstreek + Odontites vernus * + + Rode Ogentroost al jarenlang te wachten. Het vormt in feite de Ornithogalum umbellatum + + + Gewone vogeinneik ontbrekende schakel tussen Koningssteen, Pimpinella major # + + + Grote bevernel Allium ursinum ^ + - - Daslook Kollegreend en Vijverbroek. Dit voorjaar is + Anthyllis vulneraria * - - Wondklaver de Kleizone ingericht voor begrazing. Door Butomus umbellotus ^ + - - Zwanenbloem het openzetten van een simpel hek kunnen Carex dioica * - - Tweehuizige zegge Cirsium oleraceum * + - - Moesdistel de grote grazers van Koningssteen hun ter• Crataegus laevigata * + - Tweestijlige meidoorn ritorium nu uitbreiden met 15 ha nieuw land Hypericum elodes * + - - Moerashertshooi (en 30 ha water) van de Kleizone. Voor de juncus pygmaeus * - - Dwergrus Lathyrus tuberosas ^ + - - Aardaker grazers van Kollegreend en Vijverbroek be• Leontodón hispidus # + - - Ruige leeuwentand staat evenwel nog een barrière, in de vorm Luronium nataas + 7 - - Drijvende waterweegbree van resp. een dam en enkele nog te verwer• Lycopodim inundatum * + ? - - Moeraswolfsklauw Medicago minima + - - Kleine rupsklaver ven percelen. Menyanthes trifoliata + - Waterdrieblad Misopates orontium + - - Akkerieeuwebek Ofschoon de fase van herstructurering (her• Polygala vulgaris + - - Gewone vleugeltjesbloem Ranunculus arvensis * + - - Akkerboterbloem inrichting) nog moet gaan beginnen, wordt de Scirpus fluitans * - - Vlottende bies Kleizone toch al als natuurgebied beheerd. Scirpus triqueter * + - - Driekantige bies Vermoedelijk zal de herstructurering in 2001 S/7ene noctíflora * + - - Nachtkoekoeksbloem Veronica longifolia * + - - Lange ereprijs worden gerealiseerd; een plan van aanpak is Inula britannica * # + - + Engelse alant in voorbereiding. Het ligt in de bedoeling dat Primula veris * # + - + Echte sleutelbloem de Kleizone uiteindelijk in eigendom en be• Verbena officinalis * # + - + Ijzerhard Campanula rapunculus + + - Rapunzelklokje heer komt van een Belgische natuurorgani• Centaurium erythraea + + - Echt duizendguldenkruid satie. Op dit moment wordt het gebied ge• Rorippa nasturtium aquaticum * + + - Witte waterkers pacht en beheerd door Stichting Ark. Aphanes arvensis # - + - Grote leeuweklauw Arum maculatum # - + - Gevlekte aronskelk D/gíía/is purpureo * - + - Gewoon vingerhoedskruid Dipsacus fullonum - + - Grote kaardebol Lathyrus nissolia# - + - Graslathyrus Mo/ra alcea * # - + - Vijfdelig kaasjeskruid EENHEID Parietaria officinalis * - + - Groot glaskruid Rhinantes minor - + - Kleine ratelaar Vulpia bromoides * - + - Eekhoorngras LANDSCHAPSECOLOGISCHE EENHEID Bidens frondossa # - + + Zwart tandzaad Centaurium pulchellum * - + + Fraai duizendguldenkruid Metdeaaneenschakelingvan de Kleizoneaan Oemoiis vito/bo # - + + Bosrank Koningssteen is de eerste stap gezet in de Cruc/ota laevipes # - + + Kruisbladwalstro Euphorbia esula # - + + Heksenmelk richting van het grensoverschrijdend natuur• Knautia arvensis # - + + Beemdkroon park van de 'Drie Eigen'; een natuurpark met Limosella aquatica # - + + Slijkgroen straks een aaneengesloten begrazingsgebied Origonum vu/gore ''^ # - + + Wilde marjolein P/cris hieraao/des # - + + Echt bitterkruid van meer dan 100 ha (exclusief water), het Sangu/sorbo minor * # + + Kleine pimpernel grootste van de noordelijke Grensmaas. Saponano officialis # - Zeepkruid Scrophularia auriculata # - + + Geoord helmkruid Geranium rotundifolium * - Ronde ooievaarsbek Het natuurpark staat niet op zichzelf. Na• Med/cago falcata # - - + Sikkelklaver tuurgebieden in de omgeving zijn o.a. Hou- Soxifrago granu/ata * - - + Knolsteenbreek benhof (B), Steenberg (B), Meggelveld (NL), Xont/iium oriëntale # - + Oeverstekelnoot Koeweide (NL) en De Brandt (NL) (figuren 3 >^onio/ Rode ///stsoorten 25 16 en 4). Ook het Stramproyerbroek ligt niet 6yz. soorten, unie/c voor deelgebied 21 9 4 ver weg. De samenhang met de vallei van de Totaal aantal soorten 376 330 237 Itterbeek en de Witbeek kan eveneens ver• meld worden, al is het natuurlijke karakter en getatie (STICHTING ARK, 1998). Het huidige tig uiterlijk maar ook een rijke flora en fauna de loop van deze beken verstoord door geheel van bos, struweel, ruigten, grasland en (tabel I en II). Het terrein wordt beheerd door grindwinning en cultuur-technische maatre• watergeeft Kollegreend nietalleen een prach• Stichting Limburgs Landschap vzw. gelen. NATUURHISTORISCH MAANDBLAD JULI 2000 JAARGANG 89 1691

FIGUUR 3 Luchtfoto van het projeagebied (Orthofo- toplan 1991).

BEGRAZINGSEENHEID de invaart van de Maas naar de grindplas. De ze worden geconfronteerd met soortgeno• directe verbinding van de Kleizone naar Kol• ten uit een vreemde kudde. Bij de samen• Voor de totstandkoming van een grote beg• legreend - een bestaande dam tussen twee stelling van de huidige deelkuddes wordt razingseenheid zijn behalve grondaankopen grindgaten - kan in de toekomst wellicht als daar nu reeds rekening mee gehouden, in (ofgrondruil) ook diverse inrichtingsmaatre• looproute voor de grote grazers fungeren; die zin dat de dieren zowel wat betreft hun gelen noodzakelijk. Zo zijn er op de v/eg van hiertoe is het wel noodzakelijk om de oever genetische achtergrond alsook wat betreft Kessenich naar Thorn wildroosters gepland langs de dam te herprofileren (verondiepen) de te verwachten sociale interacties bij el• voor een oversteekplaats tussen de Kleizo• en is het wenselijk dat de dam vrijkomt van kaar passen. ne en het Vijverbroek. De oorspronkelijke autoverkeer. Ook voor de samenwerking tussen de na• verbinding tussen Koningssteen en Kolle• De aaneenkoppeling van de afzonderlijke tuurorganisaties heeft de aaneenkoppeling greend, die door de grindwinning was ver• begrazingseenheden heeft voor de kuddes gevolgen, want de kuddes komen bij elkaar broken, kan worden hersteld door plaatsing grote consequenties. Niet alleen kunnen ze over de vloer en kunnen zich gaan hergroe• van een brug - voor grazers en publiek - over grotere afstanden afleggen, maar ook zullen peren: welk dier is dan nog van wie? 170 JULI JOOO JAARGANG 89 NATUURHISTORISCH MAANDBLAD

te ontsluiten, en geeft daarbij voorlichting en TABEL M natuureducatie op een manier die door be• Avifauna: bijzondere broedvogels ( volgens Sovon 1996). Bron: Rutten / 996. Schepers 1993. Sticht/ng ark 1990, zoekers niet als opdringerig ervaren mag Stichting Ark 1996 . W = woter en moerasvogels, B = bosvogels, S = vogels van struweel en bosrand, G = vogels van graslanden, A = vogels van artiftciëlelcultuurlijke milieus worden. Voor de inrichting, ontsluiting, voorlichting groep Vijverbroek Koningssteen Kollegre soort en promotie van het nieuwe natuurpark ont• •87-96 '90-98 •91-9 wikkelt het RLKM op verzoek van de betrok• Slobeend w + + + ken gemeenten een uniforme stijl. Folders, w + + + Wintertaling borden, kijkhut, knuppelpaadjes etc. krijgen Grauwe gans w + + + Sperwer b + + + een herkenbare identiteit. Kramsvogel b + + + Het toeristlsch-recreatieve plan van Kesse• + + + Wielewaal b nich, Thorn en Neeritter strekt zich overi• Ransuil b + + + Zomertortel b + + + gens verder uit dan alleen het natuurpark. Nachtegaal s + + + Ook een cultuurwandeling in Thorn, een + + + Grasmus s bezoek aan het waardevolle cultuurland• Buidelmees s + + + Groenling s + + + schap eromheen en aan de vallei van de Itter- + + + Patrijs g beek tussen Neeritter en Ittervoort horen bij + + - Zomertaling w het aanbod. Kleine bonte specht b + + - Buizerd b + + - Een uitgangspunt bij de recreatieve ontslui• Torenvalk b + - tingvan het natuurpark is zonering. De grote b + + - Grote lijster bezoekersstroom vanuit Thorn zal worden Sprinkhaanzanger s + + - Braamsluiper s + + - gebundeld en gestuurd via een zogenaamde + + Kievit g - 'mainstreet'. Deze route zal volgens het hui• Blauwborst w + - - dige plan door de centraal gelegen Kleizone Waterral w + - - Wespendief b + - - lopen. Met een ideale wandel-duur, enige Havik b + - - voorzieningen onderweg (bebording, kijk• + - - Boomvalk b hut, knuppelbruggetje etc.) en met voldoen• Bosuil b + - - Turkse tortel b + - - de horeca in de beide plaatsjes Kessenich en Zwarte specht b + - - Thorn kan een groot deel van het publiek b + - - Fluiter volledig aan zijn trekken komen. Voor de Putter s + - - Geelgors s + - - echte liefhebbers van ruigheid, rust en wil•

Roodborsttapuit g + - - dernis zijn wandelingen mogelijk naar Kolle• + - - Steenuil a greend, Koningssteen en Vijverbroek, Afge• Boerenzwaluw a + - - Zwarte roodstaart a + - - zien van bijvoorbeeld een bruggetje tussen Ijsvogel w + - + Koningssteen en Kollegreend, wordt in deze Fuut w - + + 'uithoeken' de inrichting zo veel mogelijk Knobbelzwaan w - + + Bergeend w - + + overgelaten aan de natuur zelf. Krakeend w - + + Kuifeend w - + + Kneu s - + + + + Scholekster g - + + Veldleeuwerik g - TOEKOMSTVISIOEN + + Graspieper g - Kleine pieper p - + + Visdief w - + - Stel je voor: Een zonnige voorjaarsdag. Na + Gele kwikstaart g - - een aangenaam verblijf in het witte stadje trek - - Kwak w je aan het eind van de dag nog heel even naar + Kwartelkoning g - - Koningssteen. Je loopt Thorn uit, in de rich•

Aantal bijz. soorten 37 36 29 tingvan Kessenich. Het is een stille weg, waar 2 2 Bi)z. soorten, uniek voor deelgebied 15 alleen wat fietsers je tegemoet komen. In de verte steekt een groep Galloways de weg over. Ze hebben gekuierd in het schaduwrij• ke bos van het Vijverbroek. Nu zoeken de TOERISTISCH-RECREATIEVE EENHEID Thorn en Hunsel dan ook voor een integrale aanpak. Bij die aanpak speelt de Belgische runderen de Kleizone op, waarschijnlijk om Hetgebled in de driehoek Kessenich-Thorn- organisatie Regionaal Landschap Kempen en te drinken. Dat ze met hun dagelijkse trip heel Neeritter is niet alleen landschappelijk en Maasland vzw (RLKM) een coördinerende wat zaden verspreiden zijn ze zich niet be• ecologisch als eenheid te beschouwen, maar rol. De organisatie heeft expertise in huis op wust, maar jij ziet het helemaal voor je. Een• ook in cultuur-historische zin. Ten behoeve het gebied van natuurgericht toerisme. Ze maal het wildrooster gepasseerd, volg je de van de toeristlsch-recreatieve ontwikkeling onderzoekt en creëert mogelijkheden om route van de Galloways. Ze zijn amper meer van de streek kiezen de gemeenten Kinrooi, natuurgebieden voor wandelaars en fietsers te zien door de massale wilgenopslag langs de NATUURHISTORISCH MAANDBLAD JULI 2000 JAARGANG 89 171

graast, op springen staat. Het belooft kort• om een mooie tocht te worden morgen....

SUMMARY

CROSSING THE BORDERS

A large-scale (180 ha) habitat creation project is being implemented along the riv• er Meuse near Thorn, where the river forms the border between the Netherlands and Belgium. This has been made possible by linking the Vijverbroek, Kollegreend and Koningssteen nature reserves. Since these reserves cross municipal as well as national borders, the project requires collaboration between municipal authorities, nature con• servation societies and local tourist boards. Because of its great variety of abiotic and biotic factors like soil types, water tables, water bodies, rivers, grazing, etc., this area is expected to develop into the richest na• ture reserve ofthe northern 'Grensmaas' valley.

DANKWOORD

O 250 natuurgebied grindwinning Met dank aan Frans Parren en Paul Princen voor

Maasplassen hun suggesties bij de tekst, en aan Frans Sche• toekomstig natuurgebied Stichting Ark mei 2000 pers voor het beschikbaar stellen van ongepubli• ceerde broedvogelgegevens van Koningssteen.

FIGUUR 4 Vooral het geluid van de Nachtegalen dringt Overzichtsl