Problemy

Słowa kluczowe: krajobraz, farma strefom wietrzności, wśród których wiatrowa, teren otwarty, wieś dominuje strefa północna obejmu- jąca głównie: pobrzeża i pojezierza oraz w mniejszym stopniu wyżyny Wprowadzenie i tereny górzyste [IMGW 2001]. Zainteresowanie produkcją Krajobraz jest jednym z waż- energii z wiatru na szeroką skalę roz- niejszych elementów, które ze szcze- poczęło się w latach 80. XX wieku. gólną wnikliwością powinny być Światowymi liderami w produkcji brane pod uwagę w procesie decy- tego rodzaju energii są Chiny, USA zyjnym, zmierzającym do wyznacze- i Australia, a w Europie Niemcy, nia lokalizacji pod farmę wiatrową Dania i Hiszpania [Pasqualetti 2002, [Pasqualetti, Gripe i Righter 2002, AusWEA i ACNT 2004, Flaga 2008, Malczyk 2013]. W wielu dokumen- Yuanchang, Zhi i Sha 2011, EWEA tach, w tym w raportach określa- 2011, McEowen 2011]. Lokalizacja jących wpływ danej inwestycji na farm wiatrowych jest pochodną wie- środowisko [ROONŚ 2007–2011, lu czynników, które bezwzględnie Stryjecki i Mielniczuk 2011, Malczyk warunkują ich lokalizację. Jednymi 2013], poruszany jest problem krajo- z kluczowych są: strefy wietrzno- brazu. Jednak, z uwagi na szczególny ści, szorstkość terenu, dostatecznie wymiar inwestycji, jej krajobrazo- duży obszar pod pojedyncze elek- wą apokryficzność i amorficzność trownie, techniczne możliwości ich w otwartym, naturalnym terenie oraz wybudowania (onshore i offshore, wielokilometrową strefę oddziaływa- teren równinny i górzysty, gęstość nia, opracowywane analizy powinny zabudowy i rozmieszczenie dróg) itd. ewoluować i wnosić nowe parametry [Radomski 1987, Kondracki 1994, wymagające zbadania i ocenienia IMGW 2001, Radziewicz 2009, Dil- [Malczyk 2013]. Związane jest to lon Consulting Limited 2009, LUC z terenem otaczającym farmę, któ- krajobrazie wsi wsi krajobrazie

2010, Yuanchang, Zhi i Sha 2011, ry ukształtowany jest przez formy PWE 2012] oraz aspekt ekonomiczny środowiskowe, zwłaszcza o dużych zwłaszcza w wymiarze obecnych wartościach krajobrazowych, jak Farmy wiatrowe wiatrowe Farmy w dolnośląskich Malczyk Tomasz i przewidywanych możliwości roz- i tereny zabudowane, najczęściej woju obszarów wiejskich [OECD zajmowane przez wsie. Z uwagi na 2012]. Pierwsze farmy wiatrowe to, że w Polsce istnieje wiele farm Wind farms w Polsce rozpoczęły swoją działal- wiatrowych oraz ze względu na bo- ność na początku XXI wieku [PWE gate doświadczenie zdobyte przez in the landscape 2012]. Rozmieszczenie krajowych światowych liderów w produkcji farm wiatrowych odpowiada przede energii z wiatru należy kompleksowo of Lower Silesian wszystkim obliczonym (kilkudzie- usprawniać metody oceny oddziały- villages sięcioletnie obserwacje) i przyjętym wania farm wiatrowych na otoczenie.

4 1/2013 Key words: landscape, wind farm, be at a certain location, which usu- open area, village ally turns out to be in the northern Materials and methods hemisphere, especially in coastal and Introduction lake regions and, to a lesser extent, Research methods highlands and mountainous areas This study adopts the fundamen- Interest in the production of [IMGW 2001]. tal approaches of several methods energy from wind on a large scale The landscape is another criti- used to evaluate the impact on en- began in the 1980s. The world lead- cal element that also needs to have vironmental and landscape values, ers in producing this type of energy particular attention paid during the including: a) Bajerowski’s method of are China, the USA and Australia, process of determining the location matrix valorization which analyzes and in Europe: Germany, Denmark for a wind farm [Pasqualetti, Gripe maps on a grid to define quantities and Spain [Pasqualetti 2002, Aus- and Righter 2002, Malczyk 2013]. expressing a certain value of a par- WEA and ACNT 2004, Flaga 2008, Many documents, including reports ticular location of farms, important Yuanchang, Zhi and Sha 2011, EWEA measuring the impact of a given areas and geographical points [Ba- 2011, McEowen 2011]. There are investment on the environment jerowski et al. 2007, Litwin, Bacior many factors involved in determining [ROONŚ 2007–2011, Stryjecki and and Piech 2009]; b) Wejchert’s the location of a wind farm. Some of Mielniczuk 2011, Malczyk 2013] impression curve method relying the key issues are: zones of windi- deal with the issue of the landscape, on defining emotional experiences ness; the roughness of the terrain; however, due to the large scope of constituting the result of a purposeful a sufficiently large enough area for the investment, the destructive impact observation of a designated space in the technical requirements of erecting on an open landscape for a range of a given period [Senetra 2010]; c) the turbines in a particular place, like: many kilometers, the analyses that are Visual Impact Assessment method onshore or offshore, flat or mountain- done need to be improved and take (VIA) with regard to visual perception ous terrain, the density of surrounding into account new evaluation param- of farms at different distances from buildings and the local road system, eters [Malczyk 2013]. More in-depth the buildings, open areas, natural etc. [Radomski 1987, Kondracki analysis should be done on the areas preservation areas, etc., aided by 1994, IMGW 2001, Radziewicz surrounding a wind farm in terms of an analysis of photographic materi- 2009, Dillon Consulting Limited the value of the landscape and the als [Buchan 2002, Lothian 2007]; 2009, LUC 2010, Yuanchang, Zhi supporting infrastructure that must be d) Zone of Visual Influence (ZVI) to and Sha 2011, PWE 2012]; and eco- built, usually in a neighboring village. evaluate the theoretical and actual nomic concerns, especially in light of Since there are already many wind visibility of a wind farm area [Uni- the present and future opportunities farms in and extensive experi- versity of Newcastle 2002, Grimm for developing rural areas [OECD ence has been acquired by world and 2009]; e) Viewpoints (as a part of the 2012]. The first wind farms in Poland European leaders in energy produced Visual Impact Assessment) based on began operations at the beginning from wind, a comprehensive method defining possible or representative of the 21st century [PWE 2012]. should be developed to evaluate the locations under prevailing condi- The most important consideration impact on the landscape. tions [Horner & Maclennan, Envision is the degree of windiness which is 2006, LUC 2010]. estimated after several dozen years The first part of the paper pre- of observation and then presumed to sents the analysis of the visual impact

1/2013 5 W pierwszej części pracy wy- (ryc. 1). Farmy zlokalizowane są na Materiał i metody konano analizy widoczności z farm pograniczu Równiny Chojnowskiej W przeprowadzonych bada- wiatrowych w stronę południowo- i Pogórza Kaczawskiego. Od strony niach posłużono się podstawami -wschodnią, południową i południo- północnej przebiega autostrada A4 metodologicznymi, które celują wo-zachodnią z uwzględnieniem z kierunku północno-zachodniego w ocenie wartości środowiskowych wybranych miejscowości znajdu- w stronę południowego-wschodu. i krajobrazowych, w tym: a) metoda jących się w polu największego Wysokość terenu przeznaczonego macierzy wartości Bajerowskiego, oddziaływania wizualnego farm. pod farmy wynosi od ok. 190 do umożliwiająca analizę map pod W tej części zobrazowano kalkula- 210 m n.p.m. kątem wyznaczenia izarytmicznej cję absorpcji krajobrazowej farmy siatki o zdefiniowanych wielkościach wiatrowej na przykładzie panoramy wyrażających określoną wartość, wybranej miejscowości. Następnie Wyniki i omówienie ze szczególnym uwzględnieniem wykonano analizę możliwej widocz- Farmy wiatrowe zlokalizowane lokalizacji farm, ważnych obszarów ności zza farmy wiatrowej w kierunku są w województwie dolnośląskim, i punktów geograficznych [Baje- obszarów o szczególnych walorach w powiecie złotoryjskim, gminie rowski i inni 2007, Litwin, Bacior środowiskowych i krajobrazowych. Zagrodno. Teren pod elektrownie i Piech 2009], b) metoda krzywej Uwzględniono przy tym osie wido- rozciąga się pomiędzy miejsco- wrażeń Wejcherta, opierająca się na kowe z: wyznaczonych punktów wościami: Modlikowice (strona zdefiniowaniu doznań emocjonal- obserwacji – poprzez elektrownie północno-zachodnia), Łukaszów nych stanowiących wynik celowej wiatrowe – w kierunku tła składają- (strona wschodnia), Zagrodno (stro- obserwacji wyznaczonej przestrzeni cego się z pogórza i gór. W tej części na zachodnia), Brochocin (strona w określonym czasie [Senetra 2010], pracy również przedstawiono kalku- północno-wschodnia) i Nowa Wieś c) metoda Visual Impact Assessment lację absorpcji krajobrazowej farmy Złotoryjska (strona południowa) (VIA) w zakresie wizualnego postrze- wiatrowej, uwzględniając typową dla (ryc. 2). Farmy Wiatrowe Łukaszów gania farm w różnych odległościach przyjętego obszaru badań panoramę. i Modlikowice powstały w 2011 od zabudowy, terenów otwartych, roku. Obiekty składają się z 29 turbin form ochrony przyrody itd., wspo- Charakterystyka o łącznej mocy 58 MW (FW Modli- magana analizą materiałów zdjęcio- obszaru badań kowice 12 turbin wiatrowych o mocy wych [Buchan 2002, Lothian 2007], 24 MW, a FW Łukaszów 17 turbin d) Zone of Visual Influence (ZVI) O bszar objęty pracą zlokali- o mocy 34 MW). w zakresie wyznaczenia obszarów zowany jest na pograniczu Makro- Obie farmy mają elektrownie możliwej i rzeczywistej widocz- regionów: Nizina Śląsko-Łużycka, tego samego typu, tzn. Vestas V90 ności farm wiatrowych [University Przedgórze Zachodniosudeckie – 2 MW każda, o wysokości wieży of Newcastle 2002, Grimm 2009], i Sudety Zachodnie, które obejmują: 105 m i średnicy wirnika 90 m. Farmy e) Viewpoints (jako część Visual Równinę Chojnowską, Pogórze Ka- zgrupowane są na dwóch obszarach, Impact Assessment) bazująca na czawskie i Góry Kaczawskie (strona z czego FW Łukaszów przedzielo- zdefiniowaniu miejsca korzystnego południowa), a także od strony na jest od strony zachodniej drogą lub reprezentującego specyficzne północnej Równinę Legnicką [Kon- przebiegającą w kierunku północ- w danym miejscu warunki [Horner dracki 2002]. W przyjętym obszarze -południe, co sprawia, że przez FW & Maclennan, Envision 2006, LUC znajdują się dwie farmy wiatrowe: Łukaszów częściowo przejeżdża się, 2010]. FW Modlikowice i FW Łukaszów

6 1/2013 Ryc. 1. Lokalizacja obszaru opracowania [Kondracki 1994, www.google.pl] (oprac. T. Malczyk) Fig. 1. Location of the analyzed area [Kondracki 1994, www.google.pl] (prepared by T. Malczyk)

of wind farms that face southeast, south and southwest, with emphasis on selected villages most greatly af- fected by the wind farms. A calcula- tion was made of the absorption of the wind farms within the landscape based on an average panoramic view of a particular area. Next, an analysis was done of the possible visibility from behind the wind farm in the direction of areas with particular environmental and landscape value. Three viewing axes were included: from the designated observation points, through the wind farms, and towards the foothills and mountains in the background. A calculation was also made of the absorption of the wind farms within the landscape, taking into consideration the average panoramic view of the study area. Characteristics of the research area The studied area is located in the border regions of the following areas: the Silesian-Lusatian Lowlands; the Western Sudetian Highlands; and the Western which include the Chojnów Flatlands, the Kaczaw- skie Highlands and the Kaczawskie Mountains on the southern side, as well as the Legnica Flatlands in the north [Kondracki 2002]. There are two wind farms in the Modlikowice and the Łukaszów areas (Fig. 1). The farms are located on the border re- gions of the Chojnów Flatlands and the Kaczawskie Highlands. In the north, the A4 motorway runs NE-SE.

Ryc. 2. Szczegółowa lokalizacja Farm Wiatrowych Modlikowice i Łukaszów (oprac. T. Malczyk) Fig. 2. Detailed location of Modlikowice and Łukaszów wind farms (prepared by T. Malczyk)

1/2013 7 jadąc drogą ze Złotoryi w kierunku i in. 2011, Malczyk 2013]. Jednak jak i terenów otwartych. Skupiono Chojnowa i/lub autostrady A4 oraz z uwagi na płaski charakter terenu się szczególnie na strefach możliwej ze Złotoryi do Bolesławca. Z uwagi (Równina Chojnowska i początki Po- widoczności zwróconych w kierunku na lokalizację farm na terenie rów- górza Kaczawskiego), bez wyraźnych zachodnim, południowo-zachodnim ninnym są one doskonale widoczne naturalnych wysokich przeszkód i południowym (ryc. 3). Jest to zwią- z odległości kilkudziesięciu kilome- (las, skupiska wzniesień terenu itp.), zane z największą antropopresją trów (w zależności od przyjętego przyjęto do analizy wspólny obszar ekoenergetyczną, jaką wywołują punktu obserwacji). Strefa widoczno- o promieniu 10 km [Sullivan i in. elektrownie wiatrowe zlokalizowa- ści obejmuje zarówno miejscowości 2011]. ne w układzie: farma wiatrowa a: (ok. 30, w tym miasta), jak i drogi (ok. W wyznaczonym obszarze obszar zabudowany, teren rolniczy, 50 km dróg głównych, przebiegają- przedstawiono typową dla tego ro- krajobraz naturalny. Taki zespół ele- cych w kierunkach: wschód-zachód, dzaju inwestycji transgresję krajobra- mentów do analiz krajobrazowych północ-południe, północny-zachód zu zarówno w ujęciu krajobrazu wsi, i południowy-wschód oraz ok. 20 km autostrady A4, przebiegającej na kierunku północny-zachód połu- dniowy-wschód). Wspomniane lo- kalizacje miejscowości i dróg mają kluczowe znaczenie w określeniu stopnia antropopresji ekoenergetycz- nej uwzględniającej ustawienie łopat wirnika w zależności od kierunku przeważających wiatrów w danym regionie, a także lokalizacji osi drogi głównej względem elektrowni wia- trowych. W analizowanym przypad- ku przeważające kierunki wiatrów to zachodnie [Zathey i in. 2010]. W celu precyzyjnego okre- ślenia stref możliwej widoczności wyznaczono trzy obszary o pro- mieniach: 10, 15 i 20 km, licząc od środka farm (ryc. 3). W przedziale pierwszym o ekwidystancie 10 km mieszczą się mniejsze strefy oceny o promieniach do 3, 5 i 7 km, które często wskazywane są w badaniach empirycznych jako strefy o najwięk- szej antropopresji ekoenergetycznej [University of Newcastle 2002, Stryjecki, Mielniczuk 2011, Sullivan

Ryc. 3. Obszary możliwej widoczności z farm wiatrowych (oprac. T. Malczyk) Fig. 3. Areas of possible visibility from the wind farms (prepared by T. Malczyk)

8 1/2013 The height of the land on the wind and roads (ca. 50 km) running in the present in the designated area, with farms ranges from ca. 190 to 210 following directions: east-west, north- regards to both the rural landscape above sea level. south, northwest and southeast and and open panoramic landscape. ca. 20 of the A4 motorway, running Particular attention was paid to the northwest – southeast. The presence zones of possible visibility facing Results and discussion of towns and roads are critical for de- west, southwest and south (Fig. 3). The wind farms are located in termining the degree of impact from These areas are associated with the the Province in the Za- the societal use of renewable energy, highest impact from the societal use grodno district of Złotoryja County. taking into account the set of the rotor of renewable energy, caused by the The turbines stretch from the towns of blades depending on the direction of wind farms being located in the fol- Modlikowice (northwest), Łukaszów prevailing winds in a given region as lowing areas: rural settlements, an (east), Zagrodno (west), Brochocin well as the location of the axis of the agricultural area, or a nature area. (northeast) to Nowa Wieś Złotoryjska main road in a given town relative to These features for landscape evalua- (south) (Fig. 2). The wind farms in the turbines. In the analyzed area, the tion were highly visible from various Łukaszów and the Modlikowice were wind directions are predominantly directions. both constructed in 2011. They have western [Zathey et al. 2010]. The populated areas in the stud- 29 turbines with a total capacity of In order to precisely determine ied area are at distances to a wind 58 MW (the Modlikowice WF has the zones of possible visibility, three turbine which are deemed acceptable 12 wind turbines with a capacity of areas with the following radiuses were in Poland, just as in other countries 24 MW and the Łukaszów WF has 17 designated: 10, 15 and 20 km away [Zathey et al. 2010]. However, their turbines with a capacity of 34 MW). from the center of the farms (Fig. 3). total height, rotation of the rotor, Both farms consist of the same The 10 km equidistant radius of the changes in color resulting from vari- type of turbines, i.e. Vestas V90 – first area includes smaller evaluation able cloudiness, etc., substantially af- 2 MW each, tower height: 105 m, zones with radiuses up to 3, 5 and fect the impact on the rural landscape rotor diameter: 90 m. The farms are 7 km, which are often indicated in (Fig. 4) [Sullivan et al. 2011]. Wind grouped into areas, given that the empirical research as zones with the farms undoubtedly change the quality Łukaszów WF is divided in the west greatest impact from the societal use of landscape and should be measured with a road running north-south of renewable energy [University of from both a short and long term and the Łukaszów WF is partially Newcastle 2002, Stryjecki and Miel- perspective. Nowa Wieś Złotoryjska intersected by the road going from niczuk 2011, Sullivan et al. 2011, has experienced a change of back- Złotoryja towards Chojnów and Malczyk 2013]. However, due to the ground that has notably influenced the A4 motorway. The situation is flat nature of the land (the Chojnów the perception and the definition of similar when going from Złotoryja Flatlands and the beginning of the the village and rural area. to Bolesławiec. Since the farms are Kaczawskie Highlands), without any Seen from a distance of 5 km, located on flat land, they are clearly naturally occurring tall obstructions homesteads are encircled by the visible for a distance of a few dozen (forest, clusters of land elevations, greenery of farmlands – a typical kilometers, depending on the point etc.), a central area with a radius of sight in rural Poland. Evenly spaced of observation [Sullivan et al. 2011]. 10 km was used for analysis [Sullivan buildings, the color and the texture The visibility zone includes both set- et al. 2011]. of the roofs of residential and farm tlements (ca. 30), including towns, Transformation of the landscape structures all interlaced with a de- typical of this kind of investment was ciduous greenery, the height of which

1/2013 9 Ryc. 4. Nowa Wieś Złotoryjska i Farma Wiatrowa Łukaszów (fot. T. Malczyk) Fig. 4. Nowa Wieś Złotoryjska and the Łukaszów Wind Farm (photo by T. Malczyk)

fragmentarycznie przesłania zabudo- wę. Proporcja wysokości obiektów i zieleni drzew im towarzyszącej w przedogródkach, zagrodach, sa- dach czy przy drogach wiejskich przyjmuje nieznacznie różniące się wartości, zwłaszcza gdy zieleń towa- rzyszy dużym domom lub budynkom magazynowo-składowym. Całość stanowi układ historycznie zrów- występuje szczególnie we wskaza- wątpienia nową jakość, z którą nale- noważony, odróżniający krajobraz nych kierunkach. ży się zmierzyć zarówno w wymiarze wiejski od miejskiego. Pojawienie Tereny zabudowane w opra- krótko-, jak i długoterminowym. się wież elektrowni wiatrowych cowanym obszarze, zlokalizowane Nowa Wieś Złotoryjska zyskała tło, diametralnie zmienia proporcje są w przyjętych i zaakceptowanych które w widoczny sposób wpłynęło i percepcję wsi. Pomimo że znajdują również w innych krajach odległo- na postrzeganie i definiowanie wsi się w odległości kilkuset metrów za ściach od najbliższych elektrowni, i terenów wiejskich. zabudową, to w sposób zdecydo- wchodzących w skład analizowa- Widoczne z odległości 5 km wany wpływają na krajobraz wsi. nych farm wiatrowych [Zathey i in. zabudowania wiejskie poprzedzone Proporcje związane z wysokością 2010]. Jednak ich wysokość całko- zielenią pól uprawnych stanowią zabudowy i zielenią wsi są znacznie wita, rotacja wirnika, zmiana barwy zwyczajowy obraz polskiej wsi. Roz- zaburzone. Najbliżej zlokalizowane wynikająca ze zmiennego stanu za- siana równomiernie zabudowa, kolor elektrownie są ponad trzy razy wyż- chmurzenia itd. wymiernie wpływają i rzeźba dachów obiektów mieszkal- sze niż najwyższa zabudowa, licząc na zmianę krajobrazu wsi (ryc. 4) nych i gospodarskich poprzeplatane od punktu obserwacji poprzez teren [Sullivan i in. 2011]. Stanowią bez są zielenią liściastą, której wysokość zabudowany z elektrownią w tle, któ- ra jest oddalona o ok. 500 metrów od zabudowy (ryc. 4 i 5). Dodatkowo, elektrownie przenoszą punkt cięż- kości obserwowanego planu na wi- rujące wirniki, przez co w znacznej mierze absorbują i skupiają uwagę ponad zabudową wsi. Duże zmiany w definicji tożsa- mości miejsca wprowadzają farmy wiatrowe widoczne w połączeniu z tradycyjną wiejską zagrodą (rys. 6). Zieleń wysoka akcentująca wejście do budynku i rozsiana regularnie zabudowa produkcyjna i magazyno- wo-składowa zaczynają konkurować z mocnym akcentem powstałym

Ryc. 5. Wieś Łukaszów (fot. T. Malczyk) Fig. 5. Village of Łukaszów (photo by T. Malczyk)

10 1/2013 Ryc. 6. Wieś Nowa Wieś Złotoryjska. Tradycyjna zagroda wiejska i „współczesny” element w krajobrazie (fot. T. Malczyk) Fig. 6. Village of Nowa Wieś Złotoryjska. Traditional farmstead and “the modern advance” in the landscape (photo by T. Malczyk) partially conceals the buildings. The proportion of the height of the struc- tures varies with the greenery of trees in gardens, farmsteads, orchards or along rural roads, but differs little in landscape value whether accompa- nied by large houses or storage build- ings. The entirety paints a historically balanced picture, distinguishing the rural landscape from an urban one. The entrance of the wind farm com- pletely changes the visual proportions and the appearance of the village. Despite being several hundred meters away from the buildings, the turbines significantly alter the landscape of the village. The perceptible proportions between the height of the buildings and the greenery of the village are This particularly affects buildings occupied by a single turbine does considerably warped. The turbine on the outskirts of a village, isolated not constitute just a simple spatial closest to the village is over three from other fields or farm buildings installation of a tower to the existing times higher than the tallest buildings on streets set parallel to a turbine landscape. In addition, other factors from the observation point through [LUC 2010]. Travelling through the should be taken into consideration, the village with the turbine in the main street of the village, the sud- e.g. the rotation of the rotor and the background, which is ca. 500 me- den appearance of a spinning wind rotor axis, changes in the color of the ters away from the buildings (Fig. 4 farm visible through the buildings is turbine depending on weather condi- and 5). Additionally, the turbines a sudden jolt. It is such an unusual tions, and the density and arrange- draw away the perceived center of and unexpected sight, and is espe- ment of the turbines. This expanded gravity to the revolving rotors, there- cially difficult to reconcile to the ap- approach provides a better basis for fore to a large extent they absorb pearance of the village as well as to understanding the mutual relation- and refocus attention more than the images presented by church towers, ships and dependencies that exist in buildings of the village. rural development programs, agro- the analyzed area. Combining the Significant changes occur in tourism, nature areas, etc. above analyzed areas, a model can shaping the identity of a place when When evaluating the impact of be developed that takes into account wind farms are visible in combination erecting wind farms, despoliation of many elements and which results in with traditional rural fields (Fig. 6). the landscape should be analyzed creating a field of landscape absorp- Lush greenery accentuates the front from more than just the visualiza- tion from constructing a wind farm view of buildings and interspersed tion of a collection of photos but (Fig. 7) [Grimm 2009]. agricultural and storage buildings, also for the inherent changes to the As a result, a wind farm is and this intensely competes in the landscape [Abromas 2011]. The area shown to impact a considerable por- landscape with spinning turbines.

1/2013 11 Ryc. 7. Wieś Brochocin – widok z Farmą Wiatrową Łukaszów w tle (oprac. T. Malczyk) Fig. 7. Village of Brochocin – view from the Łukaszów Wind Farm in the background (prepared by T. Malczyk)

Farmy Wiatrowe Łukaszów i Modlikowice skupione razem zaj- mują znaczny obszar, co sprawia, że wpływają w szerokim zakresie na zmianę naturalnego krajobrazu tere- nów otwartych. Dotyczy to zarówno osi wertykalnej (wysokość elektrow- ni), jak i linii horyzontalnej (liczba elektrowni i dystans między nimi), która dodatkowo uwzględnia potrze- bę wybudowania kilometrów dróg technicznych łączących elektrownie. Gęsta sieć dróg wymiernie redukuje jakość i wartość środowiska oraz wpływa na percepcję krajobrazu rol- niczego [Kuvlesky 2007]. W omawia- w jej otoczeniu za sprawą pracu- dynczą elektrownię nie stanowi tylko nym przypadku farmy zlokalizowane jącej farmy wiatrowej. Dotyczy to prostego przestrzennego nałożenia są w miejscu występowania ważnych szczególnie gospodarstw położonych elektrowni na zastany krajobraz. Na- z punktu krajobrazowego i środowi- na obrzeżach wsi, odizolowanych leży dodatkowo uwzględnić szereg skowego form o dużych wartościach od innych polami uprawnymi lub czynników, np. rotację wirnika i osi przyrodniczych, geologicznych czy gospodarstw w zabudowie luźnej wirnika, zmianę koloru elektrowni estetycznych. Skupione są one szcze- przy ulicy ustawionej równolegle do (pochodna warunków pogodowych), gólnie na obszarze rozciągającym się elektrowni wiatrowych [LUC 2010]. gęstość i rozkład elektrowni. Takie od strony południowo-wschodniej do Dla osób jadących tak zlokalizowa- postępowanie prowadzi do konsilien- zachodniej. Obserwując wskazany ną główną ulicą we wsi stanowi to cji, będącej podstawą poszukiwania obszar zza farm (a tak położonych zaskoczenie, gdy nagle pomiędzy za- wzajemnych relacji i zależności jest kilka miejscowości i część dróg budową ukazuje się pracująca farma występujących w analizowanym te- głównych), w promieniu do 10 km wiatrowa. Jest to widok niecodzienny renie. Łącząc powyższe z badanym widać rozległe Pogórze Kaczawskie i nietypowy, dodatkowo trudny do obszarem, można stworzyć model (ryc. 8). połączenia z tradycyjną zabudową uwzględniający wiele elementów Dalej w zakresie ekwidystanty wsi, a także np. obiektami kultu reli- i skutkujący stworzeniem pola ab- powyżej 15 km widać Góry Kaczaw- gijnego, ideą programu odnowy osi, sorpcji krajobrazowej, które gene- skie, a także w mniejszym zakresie agroturystyką, terenami zieleni itd. rują farmy wiatrowe (ryc. 7) [Grimm Góry Wałbrzyskie i Izerskie. W ob- Prognozując wprowadzenie 2009]. szarze tym występują parki krajobra- farm do krajobrazu, zaleca się wy- Dzięki temu widać, że elek- zowe: Park Krajobrazowy Chełmy konanie absorpcji krajobrazowej trownie angażują bardzo dużą po- i Park Krajobrazowy Doliny Bobru uwidaczniającej więcej niż tylko wierzchnię stanowiącą znaczny (odpowiednio południowo-wschod- wizualizację (fotomontaż) uzyska- fragment obserwowanego krajobrazu nia i południowo-zachodnia strona). nych zmian w krajobrazie [Abromas i tworzą zdecydowaną dominantę Natomiast w ich tle jest Rudawski 2011]. Pole zajmowane przez poje- o charakterze antropopresyjnym. Park Krajobrazowy i dalej Karkonoski

12 1/2013 Ryc. 8. Widok zza farm na południe (oprac. T. Malczyk) Fig. 8. View from behind the farms southwards (prepared by T. Malczyk)

tion of how a landscape is perceived and represents an overwhelming presence from the societal pressure to develop renewable energy. The Łukaszów and Modlikowice wind farms together occupy a consid- erable area, which means they have led to a wide range of changes to the open natural landscape. This applies both to the vertical axis – the height of the turbines – and the horizontal line – the number of turbines and distances between them, which ad- ditionally requires constructing kilo- meters of technical roads to access the turbines. A dense road network substantially reduces the quality and the value of the environment and also affects the perception of the agricultural landscape [Kuvlesky 2007]. In the studied examples, the wind farms are located in an area of great natural, geological or aesthetic value and which is important from the point of view of both the landscape and the environment. The turbines are densely concentrated in the area which runs southeast-west. Observ- ing the designated area from behind the farms where several villages and some main roads are located, the Kaczawskie Highlands can be seen at a direct angle within a radius of up to 10 km (Fig. 8). Further, from an equidistant range of more than 15 km, the Kac- zawskie Mountains can be seen, and to a lesser extent the Wałbrzych and the . This area includes the following landscape parks: the Chełmy Landscape Park

Ryc. 9. Punkty o dużej atrakcyjności krajobrazowej (bliższe: Zamek Grodziec, Góra Ostrzyca, dalsze Pogórze Kaczawskie i Góry Kaczawskie oraz parki krajobrazowe) (oprac. T. Malczyk) Fig. 9. Points with high landscape attractiveness – closer: Grodziec Castle, Ostrzyca Mountain, further the Kaczawskie Highlands and the Kaczawskie Mountains as well as landscape parks (prepared by T. Malczyk)

1/2013 13 Park Krajobrazowy. Dodatkowo wy- 3. Bajerowski T., 1991. Ocena, ochrona stępują tu punkty charakterystyczne Wnioski i kształtowanie krajobrazu wiejskiego, dla tego regionu, czyli pozostałości 1. Farma wiatrowa jest elementem jako składnik programowania prac wygasłych wulkanów, które połączo- silnie dominującym w krajobrazie urządzenioworolnych. Praca doktorska, Olsztyn. no w turystyczną atrakcję, wyznacza- wsi. 4. Buchan N., 2002. Visual Assessment jąc szlak o nazwie: Szlak turystyczny 2. Elektrownie wiatrowe skupia- of Windfarms. Best Practice, Scottish Wygasłych wulkanów. Przechodzi on ją uwagę obserwatora, mogą Natural Heritage, Edinburgh. m.in. przez Górę Grodziec (389 m zdominować ważne elementy 5. Dillon Consulting Limited, 2009. n.p.m.) i Górę Ostrzycę (501 m i symbole istotne z punku widze- McLean’s Mountain Wind Farm Environ- n.p.m.). Obie są doskonale widoczne nia zachowania tożsamości wsi mental Screening Report/Environmental na osi widokowej: punkt obserwacji i krajobrazu wiejskiego (charakter Impact Statement. Toronto, Ontario. – farmy wiatrowe – góry, przez co zabudowy, architektura obiektów, 6. EWEA, 2011. Annual Report 2011, stanowią tło dla farm. Całość wido- symbole religijne, zieleń itp.). The European Wind Energy Association, 6–7. kową zamykają Góry Kaczawskie 3. Farmy wiatrowe wpływają na 7. Flaga A., 2008. Inżynieria wiatrowa, z zielenią parków krajobrazowych. swobodę odczytu panoram wi- Arkady, Warszawa, 639–683. Widać to wyraźnie na wykonanych dokowych, szczególnie bogatych 8. Grimm B., 2009. Quantifying the sylwetach (ryc. 9) oraz zdjęciach (ryc. w elementy o dużych walorach Visual Effect of Wind Farms. A Theoretical 10–13). Odległość elektrowni od krajobrazowych, środowisko- Process in an Evolving Australian Visual punktów wykonania sylwet i zdjęć wych, estetycznych, poznaw- Landscape, School of Architecture, Land- wynosiła od 200 do 400 m. czych, turystycznych itd. scape Architecture and Urban Design, Wykonana absorpcja krajobra- 4. Farmy wiatrowe wymiernie absor- University of Adelaide, 33–57. zowa dla krajobrazu otwartego bez bują zastany krajobraz i doprowa- 9. Horner & Maclennan, Envision 2006. Visual Representation of Windfarms. widocznej zabudowy wymiernie eg- dzają do jego transgresji (trudnej Good Practice Guidance, 53–76. zemplifikuje problem jednoznacznej do określenia w ujęciu długookre- 10. Kondracki J., 1994. Geografia Polski dominacji krajobrazowej w wykona- sowym, szczególnie w warstwie – Mezoregiony fizyczno-geograficzne. niu farm wiatrowych (rys. 14) [Peeters estetycznej i emocjonalnej). PWN, Warszawa. i in. 2001]. Zjawisko to potęguje się 11. Kondracki J., 2002. Geografia re- na terenach przedgórzy i gór [LUC Tomasz Malczyk gionalna Polski, Wydawnictwo Szkolne 2010]. Elektrownie „dzielą” panora- PWN. Instytut Architektury 12. Kuvlesky P.W., Brennan A.L., Mor- mę na części i utrudniają swobodny Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie odczyt bliższego i dalszego tła. Tracą rison L.M., Boydston K.K., Ballard M.B., Bryant C.F., 2007. Wind Energy Develop- na sile wizualnego przekazu tereny Literatura – Literature ment and Wildlife Conservation. Chal- parków krajobrazowych, a zjawi- 1. Abromas J., 2011. Some aspect of the lenges and Opportunities, The Journal sko to dotyczy odległości nawet do assessment of visual impact of wind tur- of Wildlife Management, Vol. 71, No. 8, ­20–30 km, licząc od punktu obser- bines on landscape of western Lithuania. 2487–2498 wacji [Sullivan i in. 2011]. Rural Development, Lithuania, 298–302. 13. Litwin U., Bacior S., Piech I., 2009. 2. AusWEA i ACNT, 2004. Wind Farms Metodyka waloryzacji i oceny krajobra- and Landscape Values, Australian Wind zu. Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Energy Association and Australian Co- 14–25. uncil of National Trusts. Australia, 2–14. 14. Lothian A., 2007. Scenic Perceptions of the Visual Effect of Wind Farms on So-

14 1/2013 and the Bóbr Valley Landscape Park in the southeast and southwest, re- spectively. On the other hand, in the background the Rudawski Landscape Park can be seen and further on the Karkonosze Landscape Park. Ad- ditionally, the area contains places that are known in the region, for example, the remnant of extinct vol- canoes, which have become a tourist attraction along a route known as the “extinct volcanoes” tourist route. It passes through Grodziec Mountain, 389 m above sea level, and Ostrzyca Mountain, 501 m above sea level. Both are perfectly visible on the view axis: observation point – wind farms – mountains, and thus they make up the background for the farms. The final picture is completed by the Kac- zawskie Mountains with the greenery of the landscape parks. It is clearly visible on the profiles taken (Fig. 9) as well as the photos (Fig. 10–13). Ryc. 10. Elektrownie Farmy Wiatrowej Łukaszów, a w tle Góra Grodziec ze średniowiecznym The distance of the wind farm from zamkiem na szczycie (fot. T. Malczyk) the points where the profiles and the Fig. 10. Power plants of the Łukaszów Wind Farm and in the background the Grodziec Mountain pictures were taken varied between with a medieval castle on the top (photo by T. Malczyk) 200 and 400 m. The complete interruption of an open landscape without any visible buildings, underscores the problem of despoliation of the landscape from wind farms (Fig. 14) [Peeters et al. 2001]. The negative impact is even greater in highlands and mountains. [LUC 2010]. Wind farms divide the panoramic landscape into parts and make it difficult to register the near- ness or distance of what is in the background. Wind farms detract from the visual impression of a region and

Ryc. 11. Farma Wiatrowa Łukaszów, a w tle Pogórze Kaczawskie i Góra Ostrzyca (fot. T. Malczyk) Fig. 11. The Łukaszów Wind Farm and in the background the Kaczawskie Uplands and the Ostrzyca Mountain (photo by T. Malczyk)

1/2013 15 Ryc. 12. W tle Pogórze Kaczawskie i Góra Grodziec (po prawej stronie) (fot. T. Malczyk) Fig. 12. The Kaczawskie Uplands and the Grodziec Mountain (on the right) in the background (photo by T. Malczyk)

miejscowości Gostkowo. Natura (oprac. zespołowe), Gdynia, 48–50. 28. ROONŚ, 2010. Raport o oddzia- ływaniu na środowisko 3 elektrowni wiatrowych w obrębie ewidencyjnym miejscowości Zaskocz w Gminie Książki (oprac. zespołowe), Inowrocław, 35, 59. 29. ROONŚ, 2011. Raport o oddziały- waniu przedsięwzięcia na środowisko Parku Elektrowni Wiatrowych „Staro- źreby”, IDEA-ECO, Warszawa, 41, 124, 137, 167. 30. Stryjecki M., Mielniczuk K., 2011. Wytyczne w zakresie prognozowania oddziaływań na środowisko farm wia- trowych. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, 24–28. uth Australian Landscapes. Geographical Academic Press, USA, UK, Australia, 31. University of Newcastle, 2002. Visual Research, 46, 196–207. Japan, 3–16. Assessment of Windfarms. Best Practice, 15. LUC Land Use Consultants, 2010. 21. Peeters K., Vanderheyden V., Van Edinburgh, University of Newcastle, Landscape Sensitivity Analysis for Wind Rompaey A., Schmitz S., 2001. Modelling 10–15, 17–20. Energy Development in Bath and North the impact of wind turbines on the visual 32. Yuanchang D., Zhi Y., Sha L., 2011. East Somerset. London, 7–22. attractivity of landscape. K.U.Leuven and A review on scale and siting of wind farms 16. Malczyk T., 2013. Antropopresja Université de Ličge, Belgium, 1–32. in China. Wind Energy, 14, 463–470. ekoenergetyczna w procesie zmian kra- 22. PWE, 2012. Polish Wind Energy, 33. Zathey M. (red.), 2010. Studium jobrazu na przykładzie wybranych farm 2012, http.//www.polishwindenergy. przestrzennych uwarunkowań rozwoju wiatrowych w Polsce, Wydawnictwo com. energetyki wiatrowej w Województwie Uniwersytetu Przyrodniczego we Wro- 23. Senetra A., 2010. Wpływ metodyki Dolnośląskim, Wojewódzkie Biuro cławiu, 12–14. oceny walorów krajobrazowych na wy- Urbanistyczne we Wrocławiu, 24, 72–73. 17. McEowen A.R., 2011. Wind Energy niki szacowania nieruchomości. ACTA, Production. Legal Issues and Related Administratio Locourum, 9(2), 113–128. Liability Concerns for Landowners. 1–32. 24. Sullivan G.R,. Kirchler B.L., Lahti T., 18. OECD, 2012. Linking renewable Roché S., Beckman K., Cantwell B., Rich- energy to rural development. OECD mond P., 2011. Wind Turbine Visibility Green Growth Studies, OECD Publishing, and Visual Impact Threshold Distances in 47–87. Western Landscapes. Argonne National 19. Pasqualetti M., 2002. Living with Laboratory, USA, 1–47. wind Power In a hostile landscape [in:] 25. Radomski C., 1987. Agrometeorolo- Pasqualetti M., Gripe P., Righter W.R. gia. PWN, Warszawa, 240–263. Wind Power in View. Energy Landscapes 26. ROONŚ, 2007. Raport o oddziaływa- in Crowded World, Academic Press, USA, niu na środowisko przedsięwzięcia PW UK, Australia, Japan, 153–172. Lipniki. Opole. 20. Pasqualetti M., Gripe P., Righter 27. ROONŚ, 2009. Raport o oddziaływa- W.R., 2002. Wind Power in View. niu na środowisko zespołu 2 elektrowni Energy Landscapes in Crowded World. wiatrowych projektowanego w okolicy

16 1/2013 can affect distances of up to 20–30 km from the point of observation [Sullivan et al. 2011]. Conclusions 1 A wind farm is an overpowering element in the landscape of a vil- lage. 2. Wind turbines draw an observer’s attention and can overshadow the important elements and fea- tures that preserve the identity of a village and the rural landscape it includes: transportation routes and local infrastructure, archi- tecture of the buildings, religious Ryc. 13. Widok ze wsi Łukaszów – polna droga do Zagrodna i Modlikowic, w dalszym tle Góra symbols, etc. Grodziec (fot. T. Malczyk) 3. Wind farms detract from experi- Fig. 13. View from the village of Łukaszów – dirty road to Zagrodno and Modlikowice, further encing the panoramic scenery, the Grodziec Mountain (photo by T. Malczyk) especially those elements rich in landscape, environmental, aes- thetic, cognitive, or tourist value. 4. Wind farms substantially absorb the existing landscape and lead to its transformation, which is difficult to evaluate from a long- term perspective, in particular in the aesthetic and the emotional sphere.

Tomasz Malczyk Institute of Architecture The School of Higher Vocational Education in Nysa

Ryc. 14. Widok w kierunku Pogórza i Gór Kaczawskich od strony autostrady A4 (oprac. T. Malczyk) Fig. 14. View towards the Kaczawskie Highlands and the Kaczawskie Mountains from the A4 motorway (prepared by T. Malczyk)

1/2013 17