Ruimte Voor Levende Rivieren ACHTERGRONDDOCUMENT
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Ruimte voor Levende Rivieren ACHTERGRONDDOCUMENT 1 Ruimte voor Levende Rivieren ACHTERGRONDDOCUMENT Inhoud 0 AAnleIdIng voor een nIeuwe vIsIe 10 0.1 Ruimte voor Levende Rivieren in het kort 10 0.2 Aanleidingen voor een nieuwe visie 11 0.3 Recente trends: sectoraal beleid, versnipperde verantwoordelijkheden 11 0.4 Ruimtelijke kwaliteit als verbindende factor 13 THEMA A NATUUR EN lANDSChAP 16 1 NatuurlIjk rIvIersysTeeM: de fysIsChe onderlegger 18 1.1 Oorspronkelijke situatie van de Nederlandse rivieren 18 1.2 Ontwikkeling de rivieren door de eeuwen heen 21 1.2.1 Lokale bedijking: 10e-12e eeuw 22 1.2.2 Aanleg dijkringen: 12e-14e eeuw (Rijntakken) en vanaf 19e eeuw (Limburgse Maas) 22 1.2.3 Aanleg zomerkades: 1750-1850 24 1.2.4 Riviernormalisaties: 1850 tot heden 25 1.2.5 Aanleg stuwen en andere regelwerken: 1920 - 1970 30 1.2.6 Recente veranderingen in het beheer: vanaf 1990 31 1.3 Rivierdynamiek: de belangrijke processen en de huidige situatie 35 1.3.1 Overzicht van dynamische processen 35 1.3.2 Actuele situatie van de rivierdynamiek 37 1.3.3 Rivierdynamiek als basis voor levende rivieren 42 1.4 Nieuwe oplossing: meer dynamiek in de uiterwaarden, minder bodemerosie in de vaarweg 44 1.4.1 Problemen door bodemerosie 45 1.4.2 Bestaande oplossingen voor bodemerosie 46 1.4.3 Nieuwe oplossing van NGO’s 47 1.5 Eventueel op te nemen eerste uitwerking van deeltraject 49 2 Natuur 50 2.1 Hoe staat de riviernatuur er voor anno 2017 50 2.2 Landnatuur anno 2017 50 2.2.1 Natuurherstel 50 2.2.2 Achterblijvers 52 2.2.3 Verder herstel 53 2.3 Waternatuur 54 2.3.1 De waterkwaliteit is verbeterd 54 2.3.2 Herstel van natuur onder water blijft uit 55 2.3.3 Uitdagingen 58 2.4 Leidende inrichtingsprincipes 60 3 LandsChAP 68 3.1 Levende rivieren droeg bij aan de wedergeboorte van het rivierenlandschap 68 3.2 Ruimtelijke kwaliteit 68 4 4 Relatie MeT achTerlAnd: nationaal en InTernationaal 74 4.1 Fysisch-geografische relaties: hydrologie en ecologie 74 4.2 Sociaalgeografische relaties: verantwoordelijkheden binnen het riviersysteem 76 4.3 Kansrijke concepten voor het achterland 78 4.3.1 Natuurlijke waterbuffers voor klimaatverandering 78 4.3.2 Natuurlijke waterberging in de haarvaten van het systeem (sponzen) 79 4.3.3 Infiltratiezones op de hogere zandgronden 83 4.3.4 Herstel van beekdalen 86 4.3.5 De beveraanpak: natuurlijke opstuwing 87 4.4 Conclusie: benut de kansen in het internationale stroomgebied 88 5 KlimaatverAnderIng lAngs de nederlAndse rIvIeren 92 5.1 Politieke Analyse: reactie op klimaatverandering in het Nederlandse rivierbeleid 92 5.2 Inventarisatie klimaateffecten rivieren Nederland 93 5.2.1 Effecten klimaatverandering op de Nederlandse natuur 93 5.2.2 Effecten klimaatverandering op het Nederlandse rivierengebied 95 5.3 Klimaatverandering & Ruimte voor Levende Rivieren: Kansen 96 AnneXen 97 TheMA B FUNCTIES en ACTOREN 1 WaterveIlIgheId 106 1.1 Inleiding en focus van het hoofdstuk 106 1.2 Ruimtelijke maatregelen in de afgelopen 25 jaar 107 1.2.1 Hoogwaters 1993 en 1995 leiden tot nieuwe aanpak 107 1.2.2 verheidsprogramma’s voor waterveiligheid na 1995 107 1.2.3 RvdR als uitvloeisel van Levende Rivieren 110 1.2.4 Overige programma’s combi waterveiligheid-natuurontwikkeling 112 1.3 Bijdrage Levende Rivieren aan waterveiligheid afgelopen 25 jaar 114 1.4 Enkele voorbeelden van waterveiligheidsprojecten met tevens grote natuurwinst 117 1.4.1 Dijkteruglegging Lent 117 1.4.2 Kampen 118 1.5 Grensmaas 119 1.6 Conclusies tav rivierkundige maatregelen die wel/niet zijn toegepast 120 2 KlimaatverAnderIng BrengT nIeuwe en groTere oPgAven 122 2.1 Deltaprogramma 122 2.1.1 Box: Vergelijking vroegere en huidige normering 122 2.2 Consequenties van de nieuwe opgaven voor ruimtelijke maatregelen 126 2.3 Leidende principes 126 2.3.1 Ruimtelijke maatregelen 127 2.3.2 Nieuwe dijkconcepten 140 2.3.3 Locatieonderzoek, VKS-CRN en governance 143 3 Wonen Als onTwIkkelaar vAn rIvIernatuur 144 3.1 Wonen bij de rivier: verleden en heden 144 3.2 Kansen: wonen als motor voor meer en betere natuur 146 5 3.3 Mogelijkheden om verder uit te werken 149 3.4 Risico’s, belemmeringen en valkuilen 150 3.5 Randvoorwaarden voor wonen bij riviernatuur 153 3.5.1 Rivierkundig 153 3.5.2 Ruimtebeslag 153 3.5.3 Ecologische meerwaarde 154 3.5.4 Organisatie 154 3.5.5 Financiële aspecten 154 4 RivIernatuur en gezondheId 156 4.1 Het belang van natuur voor de gezondheid 156 4.2 Het effect van meer natuur op de zorgkosten 158 4.3 Natuur in het rivierengebied biedt kansen voor gezondheid 158 5 ReCreatie en BelevIng In heT rIvIerengebied 160 5.1 Resultaten van de afgelopen 25 jaar 160 5.2 Nieuwe kansen voor de komende tijd 161 5.3 Concrete actiepunten 162 6 grondsToffen 164 6.1 Het rivierengebied als bron van tal van delfstoffen 164 6.2 Grondstofwinning en riviernatuur 168 6.2.1 Kleiwinning en riviernatuur 168 6.2.2 Zandwinning en riviernatuur 172 6.2.3 Grindwinning 175 6.3 Herinrichten van diepe zandwinplassen in het winterbed 180 7 ScheePvaart 184 7.1 Inleiding 184 7.2 Scheepvaart en dynamische riviernatuur in de uiterwaarden 185 7.3 Scheepvaart en onderwaternatuur in het zomerbed 186 7.4 Enige overdenkingen over de vaardiepte 187 7.5 Kansen voor een betere afstemming tussen de binnenvaart en de natuur 188 8 Waterkracht 192 8.1 Wat is een EQA-box 192 8.2 Gezamenlijk standpunt Waterkracht: “Geen nieuwe waterkrachtcentrales in onze rivieren” 192 TheMA C UiterwaardBeheer 1 HeT Beheer vAn de uiterwaarden 198 1.1 Waarom is dit thema/onderwerp belangrijk voor Ruimte voor Levende Rivieren? 198 1.2 wat heeft het de afgelopen 25 jaar opgeleverd? 198 1.3 Wat ontbreekt nog, wat zijn de leerpunten? 199 1.4 Waar speelt het, wie is/zijn anno 2017 en de komende 25 jaar de actor/en? 204 1.5 Beheerprincipes 206 6 1.6 Voorstel voor concrete voorbeeld gebieden en/of concrete maatregelen/ actiepunten 209 1.7 Lange termijn / Wenkend perspectief 210 1.8 agenderen uitwerkacties 211 TheMA d Politieke en eConoMIsChe onderBouwIng 1 VerAnkerIng In BeleId en governAnCe 216 1.1 Beleidskaders en slimme combinaties bij Levende Rivieren 216 1.1.1 Beleidskaders rond 1992 216 1.1.2 Baanbrekende voorbeelden en slimme samenwerking 217 1.1.3 Inspiratie voor Ruimte voor Levende Rivieren: 219 1.1.4 Kaartbeelden 219 1.2 Huidige beleidskader Ruimte voor Levende Rivieren 220 1.2.1 Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) 220 1.2.2 Natuurambitie Grote Wateren (NAGW) 220 1.2.3 Natuurverkenning Grote Rivieren (NGW) 221 1.2.4 Natura 2000 en Natuurnetwerk Nederland (NNN) 223 1.2.5 Deltaprogramma (DP) en Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) 223 1.2.6 Rivierkundig beoordelingskader 4.0 223 1.2.7 Beleidslijn grote rivieren 223 1.2.8 Vegetatielegger en programma Stroomlijn 224 1.2.9 De Europese Richtlijn Overstromingsrisico's 224 1.2.10 Invloed van de politiek 224 1.2.11 Crisis- en herstelwet 224 1.3 Levende Rivieren en klimaatverandering 224 1.4 Levende Rivieren en participatie 225 2 EcosysTeeMdIensTen 226 2.1 Het begrip ecosysteemdiensten 226 2.2 Welke ecosysteemdiensten biedt het rivierenlandschap ons? 226 2.3 Van ecosysteemdiensten naar ecosysteembaten 230 2.4 Voorbeelden 231 2.4.1 Reductie van zorgkosten door meer natuur 231 2.4.2 Bestuiving 231 2.4.3 Ruimtelijke kwaliteit, toerisme en recreatie 232 2.4.4 Huizenprijzen 233 2.4.5 De economische voordelen van uiterwaardherstel langs de Elbe: een rekenvoorbeeld uit Duitsland 234 2.4.6 CO2-vastlegging 234 THEMA e ConCreTe Projecten 3 Toelichting bij de kaarTen 238 3.1 Analyse natuurontwikkeling uiterwaarden na Levende Rivieren 241 3.2 Stap 1. Projecten met of zonder natuur 241 3.3 Stap 2. Initiatiefnemers 245 3.4 Stap 3. Type natuurbeleid 250 7 3.5 Stap 4. Type waterveiligheidsmaatregelen 253 3.6 Stap 5. Type grondstoffen-projecten 255 3.7 Stap 6. Analyse ontwikkelde natuur 258 8 9 0 Aanleiding voor een nieuwe visie1 Centrale boodschap Het gefragmenteerde en onvolledige herstel van riviernatuur, het veranderende klimaat en de sectorale strategieën om daarop te anticiperen, de versnipperde verantwoordelijkheden voor de uitvoering van de strategieën: dat zijn voor ons aanleidingen geweest om de nieuwe visie Ruimte voor Levende Rivieren op te stellen. Ons belangrijkste doel is ruimtelijke kwaliteit weer terug te brengen in het beleid voor de rivieren. Met onze visie geven we waterveiligheid en natuur weer een gezamenlijk perspectief en verbinden dat zo veel mogelijk met de andere functies op en langs de rivieren, zoals wonen, werken en recreëren, landbouw, delfstofwinning en scheepvaart. Daarbij zetten we in op een verdubbeling van het areaal riviernatuur tot 25.000 hectare. 0.1 Ruimte voor levende RivIeren In heT korT Ruimte voor Levende Rivieren staat voor een goede balans tussen delfstofwinning, natuur- waarden, waterveiligheid, scheepvaart, wonen, recreatie en natuurvriendelijke landbouw en voor verdubbeling van het huidige areaal van riviernatuur naar 25.000 hectare. Als vervolg op het grote succes van het programma Ruimte voor de Rivier vragen wij om vast te houden aan de integrale aanpak en de dubbeldoelstelling waterveiligheid en ruimtelijke kwaliteit ook op te nemen in het Deltaprogramma voor de Rivieren, inclusief adequate financiering en maatregelen. Ruimte voor Levende Rivieren geeft de volgende focus voor het natuurherstel in de komen- de 25 jaar (de groene inzet): 1. goede verbindingen tussen natuurgebieden (langs de rivier en dwars op de rivier); 2. goede kwaliteit van het onderwaterleven; 3. gevarieerde rivierdynamiek. Daarnaast geeft Ruimte voor Levende Rivieren handreikingen om met uiteenlopende part- ners op verschillende schaalniveaus samen te werken aan een klimaatbestendig rivierenge- bied met ruimtelijke kwaliteit (de integrale inzet): 1.