ELMİ ƏSƏRLƏR 2018, Cild 69

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI TARİX İNSTİTUTU

ELMİ ƏSƏRLƏR 2018, cild 69

SCIENTIFIC WORKS OF THE INSTITUTE OF HISTORY NAS OF AZERBAIJAN 2018, volume 69

ТРУДЫ ИНСТИТУТА ИСТОРИИ НАН АЗЕРБАЙДЖАНА 2018, том 69

1947-ci ildən nəşr olunur

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur

Baş redaktor: Yaqub MAHMUDOV AMEA-nın həqiqi üzvü

Redaksiya heyəti: Akad. Nailə VƏLİXANLI, akad. Teymur BÜNYADOV, akad. İsmayıl HACIYEV, AMEA-nın həqiqi üzvü Nərgiz AXUNDOVA, fil.ü.f.d. Səbinə ALMƏMMƏDOVA, Ədilə AĞABƏYOVA, t.ü.f.d. Nərgiz AXUNDOVA, t.ü.e.d. İradə BAĞIROVA, t.ü.f.d. Cəbi BƏHRAMOV (baş redaktor müavini), t.ü.e.d., prof. Həsən ƏLİBƏYLİ, t.ü.f.d. İradə ƏLİYEVA (məsul katib), t.ü.e.d. Sevinc ƏLİYEVA, t.ü.f.d. Allahverdi ƏLİMİRZƏYEV, t.ü.e.d., prof. Şahin FƏRZƏLİYEV, t.ü.f.d. İlqar NİFTƏLİYEV, t.ü.f.d. Hacı HƏSƏNOV, r.ü.f.d. Mehri XANBABAYEVA, t.ü.e.d. Ədalət QASIMOV, t.ü.f.d. Nigar MAKSVELL, t.ü.e.d. Tofiq NƏCƏFLİ (baş redaktor müavini), t.ü.f.d. Elmar MƏHƏRRƏMOV, t.ü.e.d., prof. Tamilla MUSAYEVA, t.ü.e.d., prof. Tofiq MUSTAFAZADƏ, t.ü.e.d. Natiq MƏMMƏDZADƏ, t.ü.e.d. Məryəm SEYİDBƏYLİ, t.ü.e.d., prof. Kərim ŞÜKÜROV,

ISBN 978-9952-479-11-9

Ülkər HÜSEYNOVA ∗

1920-Cİ İL APREL İŞĞALINDAN SONRAKI İLK İLLƏRDƏ AZƏRBAYCAN SSR-DƏ İCTİMAİ-SİYASİ VƏZİYYƏTƏ DAİR (RUSİYA DÖVLƏT HƏRB ARXİVİNİN METERİALLARI ƏSASINDA)

Açar sözlər: Azərbaycan SSR aprel işğalı, hərbi kommunizm, ərzaq vergisi, mü- qavimət. Ключевые слова: Азерайджанская ССР, апрельская оккупация, военный комму- низм, продналог, сопротивление. Key words: Azerbaijan SSR, April Occupation, Military Communism, Tax in kind, Resistance.

1920-ci il Aprel işğalından sonrakı ilk illər Azərbaycanın ən faciəvi, eyni zamanda mürəkkəb və ziddiyyətli dövrlərindən birini təşkil edir. So- vet tarixçiləri bu dövrü parlaq boyalarla təsvir edir, “Azərbaycanda Lenin ideyalarının təntənəsi” dövrü adlandırırdılar. Buna görə də təbii ki, dövrün neqativ tərəfləri diqqət mərkəzindən tamamilə kənarda qalırdı. Yalnız müstəqillik dövründə Azərbaycan tarixçiləri XX əsrin 20-ci illərinin tə- zadlı, faciəli tarixini obyektiv və dərindən öyrənmə imkanı əldə etmiş, problemə dair bir çox maraqlı tədqiqatlar işiq üzü görmüşdür. Lakin bu dövr tarixinin bir çox məqamları, ilk növbədə antisovet müqavimət hərə- katı fakt və materialların azlığından hələ də hərtərəfli işıqlandırılmamış- dır. Məhz bunu nəzərə alaraq biz Rusiya Dövlət Hərb Arxivinin fondların- da saxlanan sənədləri də cəlb etməklə göstərilən dövrdə Azərbaycan SSR- də ictimai-siyasi vəziyyəti, ilk növbədə antisovet müqavimət hərəkatını tədqiq etməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq. 1917-ci ilin oktyabr çevrilişi nəticəsində Rusiyada dövlət quruluşu dəyişsə də hakimiyyət başına gəlmiş bolşeviklər də çarizmin imperiya si- yasətini davam etdirirdilər. 1918-ci il mayın 28-də müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonra da Sovet Rusiyası çox böyük ehtiyac hiss etdiyi Bakı neftinə yiyələnmək üçün Azərbaycanı işğal etməyə yönəl- miş siyasət yürüdürdü. 1920-ci 28 aprel işğalından sonra yaradılmış Azər- baycan Sovet Sosialist Respublikası formal olaraq müstəqil sayılsa da, əs- lində o tamamilə Sovet Rusiyasının müstəmləkəsinə çevrildi. Sovet höku-

∗ Ülkər Hüseynova - Lənkəran Dövlət Üniversitetinin doktorantı

3 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu məti Azərbaycanın müstəqilliyini “imperialistlərdən və onların agentlərin- dən qorumaq üçün” Rusiya ilə “qardaşlıq ittifaqına” daxil etmək xəttini götürmüşdü [4, s.110]. Azərbaycanda hakimiyyətdə aparıcı rol AK(b) MK aparatına məxsus idi. Əslində adına baxmayaraq AKP müstəqil partiya deyildi, RK(b) P-nin (1925-ci ildən) UİK (b) P-nın vilayət təşkilatı statusunda idi. Azərbaycan- dakı hakimiyyətin əsas vəzifəsi imperiya dövlətinin məqsəd və maraqlarını təmin etmək idi. Rusiyada vətəndaş müharibəsi illərində tətbiq olunan hərbi kommunizm iqtisadi fəlakətlə nəticələndi.Vətəndaş müharibəsi bitdikdən sonra hərbi kommunizm siyasəti kəndlilərin, eləcə də fəhlələrin əksər hissəsinin güclü müqavimətinə rast gəldi. 1920-1921-ci illərdə Voronej, Saratov, Penza quberniyalarında, Sibirdə, Donda və Ukraynada kəndlilər silaha sa- rılaraq ərzaq sapalağına qarşı üsyana çıxdılar [6, s.50]. 1921-ci ilin mar- tında Kronştadt qarnizonu Baltik donanması gəmilərində “Bütün hakimiy- yət partiyalara yox, Sovetlərə!” və “Kommunistlərsiz Sovetlər!” şüarları al- tında qiyam [6, s.50] da yeni rejim üçün olduqca təhlükəli idi. Hakimiyyəti itirmək təhlükəsi ilə üzləşən bolşeviklər daxili siyasi kursu dəyişməli oldu. RK (b) P-nin 1921-ci il martın 8-16-da keçirilmiş X qurultayı ərzaq sapalağının ərzaq vergisi ilə əvəz edilməsi haqqında qətna- mə qəbul etdi [6, s.51]. Həmçinin azad ticarətə yol verildi [7, s.212]. Bolşe- viklərin tətbiq etməyə başladıqları siyasət “Yeni iqtisadi siyasət” (YİS) adı ilə tarixə düşdü. YİS-ə keçid sayəsində kəndlilərin əkin sahələri genişlənmiş, məhsul- darlıq artmış, sənaye canlanmağa başlamışdı. Ərzaq vergisi əvvəlcə məh- sulun 20%-i həcmində, daha sonra isə 10%-i həcmində alınırdı. 1924-cü il- də kənd təsərrüfatından toplanan bütün vergilər vahid vergi ilə əvəz edildi və onun həcmi kəndlinin gəlirinin 5 %-i məbləğində müəyyənləşdirildi. 1922-ci ilin oktyabrında torpaq icarəsinə və muzdlu əməyə icazə verilməsi [7, s.212] YİS-in həyata keçirilməsində mühüm addım oldu. 1921-ci ilin mayında səmərəsiz işləyən dövlət sənaye müəssisələrinin icarəyə veril- məsi başlandı. Sovet hakimiyyətinin Azərbaycanda iqtisadi siyasəti mürəkkəb və çətin şəraitdə həyata keçirilirdi. Sovet Rusiyasında vətəndaş müharibəsi şəraitində tətbiq edilən “Hərbi kommunizm” siyasəti Azərbaycanda da tətbiq olunmağa başlamışdı. Hərbi kommunizm siyasətinin əsas hissəsini

4 Elmi əsərlər 69-cu cild isə ərzaq sapalağı təşkil edirdi. 1920-ci ilin avqustun 26-da Azərbaycan İnqilab Komitəsi taxıl ticarəti inhisarı haqqında dekret verdi [2, s.23].Taxıl məhsulları ilə yanaşı ən mühüm xammal növlərinin tədarükü üzərində də dövlət inhisarı tətbiq olunurdu. Mal-qara tədarükü isə “sapalaq qaydasınca, inhisarsız aparılmalı” idi. Ərzaq və xammala ümumrusiya qiymətlərinə uyğun möhkəm qiymətlər qoyulmalı idi [2, s. 23]. Hələ bundan bir qədər əvvəl ərzaq komissarlığının 16 avqust 1920-ci ildə verdiyi əmrdə deyilirdi ki, dövlət tədarukü rayonları elan olunmuş Lənkaran, Cavad, Quba, Göy- çay, Cavanşir qəzalarında və bütün Gəncə qubernasiyasından hər bir adam 10 funtdan artıq olmayaraq un yaxud taxıl və 10 funt çörək çıxara bilər. Yəni çıxarılması qəti qadağan olunurdu. Dövlət tədarukü elan olunmayan rayonlardan – yəni Şamaxı və Bakı qəzalarından isə 1 nəfər 1 pud taxıl yaxud 1 pud çörək çıxara bilərdi. Yəni isə 200 puddan artıq çıxartmaq olmazdı [1, v.8]. Azərbaycanın ağır vəziyyətinə baxmayaraq onun sərvəti mərkəz tə- rəfindən talanıb aparılırdı. Təkcə 1920-ci ilin aprelin 30-dan mayın 2-dək qısa müddət ərzində Bakıdan Həştərxana 1,3 mln. pud, may-iyun ayları ər- zində isə bütöv 36,2 mln pud neft və neft məhsulları aparılmışdı [3, s.34]. Ölkədə ərzaq qıtlığına baxmayaraq 1921-1922-ci illərdə əhalidən zorla toplanmış 13 min pud düyü və taxıl, 3 min arşın parça və 400 mln manat pul Rusiyanın aclıq çəkən Saratov, Saritsın və Həştərxan quberniyalarına göndərilmişdi [3, s.34]. Bəlkə də bu siyasətin nəticəsi idi ki, azərbaycanlı əsgərlərin bir çoxu Qırmızı ordu sıralarında xidmət etməkdən boyun qaçıraraq fərarilik edir- dilər. Azərbaycan SSR Hərbi-Dəniz komissarı Ç.İldırımın 30 aprel 1920-ci il tarixli 4 saylı əmrində deyilirdi ki, aprelin 28-də Şıxov burnu, Zığ və Misaxdakı mövqe batarayelarının əsgərləri, eləcə də zirehli qatarın əsgəri Məmməd Saleh oğlu öz hissələrindən qaçmışdılar. Qaçanların tutulması, Azərbaycan SSR ordusunun bütün əsgərlərinə fərariliyə görə güllələnmə- yə qədər cəza veriləcəyinin elan edilməsi əmr olunurdu [16, v.3]. Ç. İldırımın 9 may 1920-ci il tarixli 24 saylı əmrində isə deyilirdi ki, kimlərsə ölkədə sovet hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə mane olmaq üçün teleqraf tellərini (xüsusən Bakı-Xaçmaz xəttində) doğrayır və ya do- laşdırır, sonra da maskalayırdılar ki, bilinməsin. Belələrinin aşkar edilib hərbi tribunala verilməsi əmr olunurdu [16, v.17].

5 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

XI Qırmızı ordu komandanlığının 25 mart 1921-ci il tarixli təlima- tında etiraf olunurdu ki, kommunistlərin keçirdikləri uğursuz təcrübələr, tabor komandirlərinin səhvləri, torpaq siyasətindəki əyintilər, kəndlilərin dini mərasimlərinə qayğı ilə yanaşılmaması onların etirazlarına, bütün Azərbaycanı bürüyən üsyanlara səbəb olmuşdur [8, v.3. Bax: 2, s.14]. Azərbaycanda repressiyaların həyata keçirilməsində Qırmızı ordunun xüsusi rolu olmuşdur. XI Qırmızı ordunun V.A.Pankratovun başçılıq etdiyi xüsusi şöbəsi bu işdə müstəsna səlahiyyətlərə malik olub Azərbay- candakı partiyaların, müxtəlif siyasi təşkilatların rəhbərlərinin, üzvlərinin təqib və həbs olunmasında iştirak edirdilər [2, s.14].1920-ci il iyulun 3-də Ordu inqilabi hərbi tribunalı, Cəbhə inqilabi hərbi tribunalı və respublika İnqilabi Tribunalı təşkil olundu [16, v.229 arxa üzü (bundan sonra qısaca- a.ü. Ü.H)].Tribunallar sədrdən, sədrin müavinindən, 2 daimi üzvdən və hər üzvün bir müavinindən ibarət idi [18, v.231]. Tribunallar töhmət, cərimə, əmlakın qismən, yaxud bütünlüklə mü- sadirə edilməsi, siyasi hüquqlardan qismən, yaxud bütünlüklə müddətsiz və ya müəyyən müddətə məhrum edilməsi, azadlıqdan məhrum olunma, hərbçilərin cərimə batalyonlarına göndərilməsi və nəhayət, güllələnmə kimi cəzalar verə bilərdilər [18 və a.ü]. Cəza tədbirlərinə baxmayaraq Azərbaycanda Sovet rejiminə qarşı müqavimət hərəkatı səngimək bilmirdi. XI Ordu qərargahından 15 iyun 1920-ci il tarixdə vurulan teleqramda deyilirdi ki, Biləsuvar yaxınlığında “iranlı” Naftul bəyin komandanlıq etdiyi 1000 süvari, 600 piyada və 1 pulemyotdan ibarət dəstə haqqında məlumat alınıb, bundan başqa yenə Bilə- suvar yaxınlığında kapitan Əbdül bəyin başçılıq etdiyi (köməkçisi Bağı xan idi) 500 nəfərlik dəstənin də olduğu bildirildi [10 v.1]. İyunun 13-ü saat 12-də Göynük kəndi yaxınlığında döyüş olmuş, döyüşdən sonra üs- yançılar Samux bölgəsində toplaşmış, sonra üsyançıların yarısı dağılıb ev- lərinə getmiş, digər yarısı isə Zaqatala üsyançılarına qoşulmaq üçün Zaqa- tala istiqamətində hərəkat etmişdi [10 v.1]. Alınan əməliyyat məlumatına görə Aşağı və Yuxarı Zəyəm sakinləri gündüzlər kənd təsərrüfatı işləri ilə məşğul olur, gecələr silahlanaraq Nu- xa sakinlərinin əhval-ruhiyyəsini (yəqin ki, Şəkidə üsyan qalxardısa ona qoşulmaq niyyətilə) öyrənməyə çalışırdılar [10 v.1 və a.ü]. Ordu qərargahına daxil olan digər əməliyyət məlumatında deyilirdi ki, 38-ci Qafqaz alayı iki topla Zaqatalaya daxil olub qalanı tutmuşdur.

6 Elmi əsərlər 69-cu cild

Biləcik yaxınlığında baş vermiş döyüşdə məğlub olub Zaqatalaya çəkilən 39-cu diviziyanın əsgərlərinin tərki silah olunması haqqında məlumat verilmişdi. Zaqatalada inqilab komitəsinin üzvləri üsyançılar tərəfindən həbs olunmuşdu [10, v.74 və a.ü.]. Rusiya Dövlət Hərb Arxivində o zaman Azərbaycan SSR ərazisində baş vermiş üsyanlar haqqında xeyli məlumat var. Sənədlərin birində deyilir ki, Nuru paşanın başçılığı ilə Qarabağda başlayan üsyan Şuşa, Ağdam və Bərdəni əhatə etmiş, XI Ordunun 2-ci süvari korpusunun və 32-ci atıcı diviziyasının hissələri üsyanın üçüncü günündə - iyunun 15-də onu yatır- mışdılar [19, v.49-51]. Qarabağ üsyanı ilə demək olar ki, eyni zamanda Zaqatala dairəsində də üsyan başlamış, üsyan Şəki bölgəsinin bir hissəsini də əhatə etmişdi. Çıxışa təkan əhaliyə silahı təhvil verməsi barədə əmrin verilməsi oldu [18, v.31-32]. Bu əmr həm də ona görə böyük narazılıqla qarşılandı ki, həmin ərəfədə gürcülər əhali arasında şaiyə yayırdılar ki, guya Zaqatala dairəsini Gürcüstana verməsələr, Gürcüstan buranı zor gücünə tutacaqdır [18, v.31- 32]. Molla Hafiz Əfəndinin başçılıq etdiyi 1000 nəfərdən çox adam və onlara qoşulmuş Azərbycan ordusunun qaravul taborunun bütün zabitləri iyunun 9-da Zaqatala qalasını, teleqrafı tutmuş və inqilab komitəsinin üzvlərini həbs etmişlər. Qırmızı hərbçilərin özlərinin etiraf etduyu kimi, Zaqatala üsyanı çox amansızlıqla yatırılmışdı [18, v.6]. Əməliyyat məlumatlarından məlum olur ki, 1920-ci il sentyabrın 1- nə kimi Masallı, Xil, Luran, Xırmandalı və Ərəb kəndlərindən 6 döyüş tü- fəngi, 16 revolver, 14 berdanka tüfəng, 314 patron, 14 xəncər, 5 qılınc müsadirə edilmişdi [15 , v.179,182]. Karyagin qəza inqilab komitəsinin 4 sentyabr 1920-ci ildə verdiyi məlumata görə 50 nəfərlik silahlı dəstə yerli milislə döyüşə girmiş, elə hə- min gün bəy və xanlardan ibarət dəstə Qarabulaq kəndini mühasirəyə al- mış, nəticədə Karyagin Ağdam yolu bağlanmışdı [15, v.198]. Azərbaycan atıcı diviziyası qərargahının əməliyyat məlumatına görə (8 sentyabr 1920-ci il) 1-ci alay sentyabrın 8-də sübh tezdən Lənkərandan cənubdan kəndlərin əhalisini tərksilah etmək üçün yola düşmüşdü. 2-ci Qafqaz alayı isə Komçi Maqalı bölgəsində silahlı dəstələri ləğv etməyə başlamışdı. Silahlı dəstələr güclü müqavimət göstərirdilər. Qırmızılardan 3 nəfər öldürülmüş, 2 nəfər isə yaralanmışdı. Dəstə üzvləri İran tərəfinə keçməyə məcbur olmuşdular [15, v.198].

7 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

1920-ci ilin dekabrın 25-nə olan kəşfiyyat məlumatına görə Azər- baycan ərazisində Qırmızı ordunun arxasında aşağıdakı silahlı xalq dəstə- ləri fəaliyyət göstərirdi; Şəmkir qəzasında Bakanamazın 100 nəfərlik dəs- təsi, Şuşa qəzasında Sultan bəy Sultanovun dəstəsi (sayı müəyyənləşdiril- məmişdi), Zəngəzur qəzasında Şamilin 200 nəfərlik dəstəsi, Karyagin qə- zasında Cümşüd bəy Mahmudlunun 1000 nəfərlik dəstəsi, Sadiq xan Şir- vanlı və Ayaz xanın 300 süngüsü, 2 qılıncı və 3 pulemyotu olan dəstəsi, Lənkəran qəzasında Lənkəran İnqilabi Ordusunun komandanı Camal paşanın tabeçiliyində - Pensərdə Qulam Tağıyev və Şahverənin 1000 nə- fərlik dəstəsi, Qulaməli bəyin 2 pulemyotu olan 500 nəfərlik dəstəsi, Bə- dəlan-Boradigah kəndlərində türk zabiti Mehmedin 500 nəfərlik, İsa Mu- sabəyovun 450 nəfərlik (300 süngü və 150 qılınc), San-Qam Sifidorun 2 pülemyotu, 2 yüngül və 2 ağır topu olan 375 nəfərlik (350 süngü və 25 qılınc), Mir Sadiq Basalonun 85 nəfərlik (60 süngü və 25 qılınc), yenə Pensərdə İbrahimxəlilin 560 nəfərlik (460 süngü və 80 qılınc) dəstələri fə- aliyyət göstərirdi [11 , v.16]. Qeyd olunurdu ki, Camal paşaya əlavə olaraq İrandan 500 nəfər silahlı da yardıma gəlmişdir. Daha sonra bildirilirdi ki, Camal paşa Astaradan Pensərə 3-ü milliyyətcə rus olan 6 zabit və 1000 nəfər silahlı şəxslə gəlmişdir. Camal paşa Ərdəbildə mövqe tutan Ələk- bərlə əlaqə saxlayır və buradan əlavə qüvvələr alırdı. Ərdəbildə 20 top vardı ki, onlardan cəmisi 4-ü yararlı idi [11, v.16]. Yerlərdə müqavimət o qədər güclü idi ki, bir sıra hallarda Qırmızı ordunun dəstələri komandanlığın razılığı olmadan mövqelərini atıb qaçır- dılar. Məsələn, 1921-ci ilin aprelin 15-də alınan məlumata görə Güləli rayonunda yerli silahlı dəstələrin ləğvi üzrə əməliyyat başa çatmadığı halda orada fəaliyyət göstərən süvari bölüyü, süvari yüzlüyü və xüsusi təyinatlı dəstə briqada komandirinin razılığı olmadan Tovuz stansiyasına çəkilmiş- dir. Briqada komandirinin tələbinə baxmayaraq Gəncə və Tovuz hərbi ko- missarları yardım göndərməmişlər [14, v.14]. Uzun və qanlı mübarizədən sonra Qırmızı ordu komandirləri bir çox silahlı dəstə başçılarını ayrı-ayrılıqda silahı yerə qoymağa razı sala bildi- lər. Qafqaz diviziyasının qərargah rəisinin 31 mart 1921-ci il tarixli tele- qramında deyilirdi ki, Burovarda mövqe tutmuş İsrafil bəylə onun silahı təslim etməsi barədə razılıq əldə edilmişdir. İsrafil bəy müqaviməti dayan- dırdıqdan sonra qırmızıların onun obaları arasından rahatlıqla keçə bilə-

8 Elmi əsərlər 69-cu cild cəyi güman olunurdu. Həmin gün İsrafil bəyin Lənkəran şəhərinə gələcəyi gözlənilirdi [9, v.2]. Teleqramda həmçinin bildirilirdi ki, Qulam Tağıyev də silahı yerə qoymaq barədə razılıq vermişdir. Yollar açılandan sonra sovet qoşunları İçaraya qədər irəliləyə və Şahverənin Züvanddakı dəstəsini məhv edə bilə- cək [14, v.3]. Teleqramda həm də məlumat verilirdi ki, Ərdəbildə Nəcəf- qulu bir yerli tayfa ilə baş vermiş bir günlük döyüşdə məğlub olmuş və indi onun yanında çox az tərəfdarı qalmışdır [14, v.3]. İyulun 29-na olan məlumata görə, Lənkəran qəzasında dağlara sı- xışdırılmış silahlı dəstələr Şahverənin başçılığı ilə Pirazordan 17 verst cə- nubda Piladçay kəndində toplaşırlar. Güdlük postundan 5 verst cənubda Dalaqda Nəcəfin iştirakı ilə toplantı keçirilmiş, yaxınlıqdakı Qırmızı ordu hissələrinin yerləşmə mövqelərini və sayını öyrənmək qərara alınmışdı [16, v.29]. İyulun 25-də Şuşa qəzasında Ağdam kəndindən 18 verst cənub-şərq- də yerləşən Mərvəli və Güloğlu kəndlərində Əsədulla bəyin dəstəsi görün- müşdür [16, v.29]. 02.08.1921-ci il tarixli teleqramda qeyd olunurdu ki, Arazın o tayın- da Şahsevən qəsəbəsi yanında Karyagin rayonunun fərari əsgərləri və mi- lislərindən ibarət dəstə (ehtimal ki, Ayaz xanın dəstəsindən) görünmüşdür. Yenə əldə edilən məlumatlara görə Quba qəzasında və həmsərhəd Dağıs- tan ərazisində kəndlilər arasında Nuxa və Rustov rayonları arasındakı əra- zidə fəaliyyət göstərən dəstələrə birləşmək üçün hazırlıq gedir və sovet hakimiyyətinin əleyhinə təbliğat aparılır. Üzvlərinin sayı 1000 nəfərə ça- tan dəstə Yerfi kəndi yaxınlığında görünmüşdür. Qalacı-Komlu bölgəsin- də fəaliyyət göstərən Hüseyn əfəndinin dəstəsi Quba qəzasına keçmişdi [16, v.29]. 27 avqust 1920-ci il tarixdə Azərbaycan diviziyasının Qafqaz briqa- dasının I eskadronu Şahverənin dəstəsini ləğv etmək üçün Prişib (Göytə- pə) kəndinə göndərilmişdi [16, v.172]. Avqustun 28-də I Qafqaz alayı Prişibdən 23 verst cənub-şərqdə yerləşən Bədəlan və Qızılavar kəndləri sakinlərini tərksilah etmək üçün Boradigah kəndindən hərəkət etmişdilər [15, v.173]. RHDA-da saxlanılan sənəddən aydın olur ki, İranda jandarm alayı polkovnik Lahutinin və Ağazadənin başçılığı ilə Təbrizdə üsyan qaldır-

9 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu mış, hərbçilər məğlub olduqdan sonra 1922-ci ilin fevralında Azərbaycan SSR-in Naxçıvan bölgəsinin ərazisinə keçmiş bu zaman sərhəddə duran sovet hərbçiləri onların atlarını, silahlarını və digər əmlakının əllərindən almışdılar [20, v.2-3]. ZSSFR İttifaq Şurasının sədri N.Nərimanov 1922-ci il iyulun 12-də Əlahiddə Qafqaz Ordusunun komandanına yazırdı ki, həmin ilin fevral ayında Təbrizdə üsyan qaldıran jandarmlar şəhər şah qoşunları tərəfindən tutulduqdan sonra Culfadan Naxçıvan ərazisinə keçmişdilər. Cülfada xü- susi postun rəisi onların 83 atını, 103 tüfəngini, müxtəlif markalı 25 revol- verini, 1 pelemyotunu, 15 min tüfəng patronunu və 1600 revolver patronunu əllərindən almışdır. N.Nərimanov tələb edirdi ki, alınmış silah-sursat sahiblərinə qaytarılsın [20, v.6]. ƏQO qərargah rəisi vəzifəsini icra edənin I Qafqaz korpusu koman- danına 03.01.1922-ci il tarixli teleqramında deyilirdi ki, həmin gün ƏQO qərargah rəisinin Basarkeçər rayonu üzrə müvəkkili birbaşa telefon xətti ilə məlumat vermişdir ki, Kürdüstan rayon icraiyyə komitəsinin sədri Xaso Saltanov öz kiçik hərbi qüvvəsi ilə Basarkeçərə gəlmiş və 100 nəfər süvaridən ibarət yardım istəyir. X.Sultanov xəbər verirdi ki, bu rayonun sakinləri sovet hakimiyyətinə silahlı müqavimət göstərirlər və onu tanı- mırlar, 200-ə qədər kəndin əhalisi indiyədək tərksilah olunmayıb, sakinlə- rin hamısı revolverlər və tüfənglərlə silahlanmışlar [21, v.132]. Qafqaz atıcı diviziyası komandanlığının ƏQO Hərbi-İnqilab Şurası- na 25.07.1922-ci il tarixli raportunda deyilirdi ki, son vaxtlar Azərbaycan SSR-in sərhədyanı zonası, xüsusilə də Lənkəran qəzası Əhməd Rəsulo- vun, Nəcəfqulu xanın və Məmməd Əsədin başçılıq etdiyi müxtəlif Şahse- vən bəyləri, xanların mütəşşəkil silahlı dəstələrinin aramsız basqınlarına məruz qalır. Onların hərəkətləri o qədər mütəşəkkil və cəsarətlidir ki, sər- həd postlarının müqavimətini asanlıqla qıraraq sərhəddən xeyli aralı rayonlara soxulur və böyük zərər yetirirlər [20, v.123]. Şamxor (Şəmkir) qəza hərbi komissarı Melnikov və hərbi rəhbər Yay- kovskinin ƏQO-nun Hərbi-İnqilab Şurasına göndərdikləri 03.02.1922-ci il tarixli teleqramda xahiş olunurdu ki, dəmir yolunu qorumaq üçün bir sü- vari divizionu və yardım üçün bir piyada tağımı göndərilsin [20, v.135]. ƏQO əməliyyat idarəsi rəisi vəzifəsini icra edən Bobrovun və hərbi komissarın ƏQO komandanına mütəşəkkil quldurluğa qarşı mübarizə ilə

10 Elmi əsərlər 69-cu cild bağlı verdikləri 10.02. 1922-ci il tarixli məlumatda deyilirdi ki, alınan kəş- fiyyat məlumatlarına görə 1921-ci ildə Qırmızı orduya qarşı əməliyyatlar aparan Sultan bəy Sultanov yenidən dəstə təşkil edir, onun adamları Şuşa və onun ətrafında tələsik silah və patron alırlar. Sultanovun qərargahı Şu- şadan 3 verst aralı Çurmanda yerləşir [20, v.139 və a.ü.]. Kəşfiyyat idarəsinin ƏQO-nun qərargah rəisinə 08.03.1922-ci il tarixli məruzəsində deyilirdi ki, “bandit”lər hazırda öz mütəşəkkil qüvvələ- rini tamamilə qoruyub saxlayıblar, fəal hərəkətlər hələlik Hacıbəyli tayfa- sının üzvləri tərəfindən müşahidə olunur. Məlumata görə sərhədyanı zo- nada 1922-ci il martın 1-nə 5700 süngüsü və qılıncı, 14 pulemyotu və 5 topu olan 13 silahlı dəstə mövcud idi. Nəzərə almaq lazımdır ki, yerli əhali hesabına dəstələrin sayı və üzvləri arta bilər. Sənəd tərtibçilərinin fikrincə İranda yerli hakimiyyət orqanları bu dəstələrin fəaliyyətinə ona görə mane olmurdular ki, əvvəl bunun üçün kifayət qədər gücləri yox idi, ikincisi, sərhəd mühafizəsini əvəz edən bu dəstələrin mövcudluğunda maraqlı idi- lər [20, v.139]. Silahlı dəstələrin tərkibində keçmiş pristav Sultan bəy Qulubəyov, sabiq iri mülkədar Əsəd xan Tomışanski, keçmiş qəza hərbi rəisi Adil bəy, Lənkəranın keçmiş qəza rəisinin (sənəddə yanlış olaraq qubernator yazılıb –Ü.H.) köməkçisi Həsi Quliyev və başqa tanınmış əksinqilabçıların olma- sına görə yazın gəlməsi ilə Lənkəran silahlı dəstələrinin siyasi məqsədlər güdən mütəşəkkil fəallığının artması gözlənilir [20, v.139]. ƏQO komandanı Qekkerin, qərargah rəisi Eliavanın və qərargah rəisi Puqaçovun Azərbaycan SSR Hərbi-İnqilabi Şurasına 10.08.1921-ci il tarixli müraciətində deyilirdi ki, son vaxtlar İran ərazisindən silahlı dəstə- lərin Azərbaycan SSR ərazisinə basqınları ardıcıl xarakter almışdır. Ordu hissələri müdafiə mövqeləri tutsalar da müsbət nəticələr yoxdur [20, v.158]. ƏQO əməliyyat şöbəsinin 13-20 sentyabra dair məlumatına görə sentyabrın 12-də 2-cı atıcı diviziyasının 4-cü alayı Ağdamdan 12 verst şi- malda Maqsudli kəndi ərazisində Əsədulla bəyin dəstəsini mühasirəyə al- mış, baş verən atışmada dəstə üzvlərindən biri həlak olmuş, 12 nəfər isə yaralanmışdı [20, v.14]. Şamxor (indiki Şəmkir) qəza komissarı 1922-ci il fevralın 6-da xəbər verirdi ki, qəzada siyasi vəziyyət mürəkkəbləşir, Şəmkir çay üzərində kör- püyə basqın gözlənilir. ƏQO komandanı bununla bağlı qəza komissarının

11 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu sərəncamına əlavə hərbi qüvvələr göndərilməsi barədə göstəriş vermişdi [20, v.23]. 1922-ci ilin oktyabrında Cəbrayıl rayonunda Başarat və Muğanlı kəndləri arasında sovet silahlı dəstələri ilə üsyançılar arasında silahlı toq- quşma baş vermiş, 150 üsyançı əsir götürülmüşdü. Yenə həmin vaxtlarda Araz sahilində Horadiz yaxınlığında da qacaqlarla güclü silahlı toqquşma olmuşdu [20, v.28]. 2-ci atıcı diviziyası əməliyyat hissəsi rəisi İsayevin ƏQO əməliyyat bölməsi rəisinə vurduğu 14.11.1922-ci il tarixli teleqramda məlumat verilirdi ki, oktyabrın 24-də sərhəd dəstəsi yerli milislərlə birlikdə Cəbrayıl- dan 28 verst aralıda yerləşən Padar kəndinə daxil olduqdan sonra üsyançı dəstəsini mühasirəyə almaq üçün buradan Başarat kəndinə hərəkət etmiş- dir. Qazanxanlı və Tumaslı kəndləri yaxınlığında sayı təxminən 400 nəfə- rə çatan üsyançılarla baş verən atışmalarda 10-18 nəfər arasında üsyançı öldürülmüş, sağ qalmış üsyançılar Arazın sağ tərəfinə keçməyinə məcbur olmuşdular [20, v.38]. Zaqafqaziya Federasiyası İttifaq Şurasının 26 iyun 1922-ci il tarixli iclasında Zəngəzurda banditizmlə mübarizə məsələsi müzakirə olunmuş və bu bölgədə banditizmi ləğv etmək üçün ƏQO Hərbi-İnqilab Şurasına müraciət etmək qərara alınmışdı [20, v.30]. Zəngəzur qəza rəisinin ZSFSR İttifaq Şurasına 22.06.1922-ci il tarixli teleqramında deyilirdi ki, yazın gəlməsi ilə Əsəd bəyin dəstəsi fəal- laşmış, hakimiyyətin zəifliyindən istifadə edərək Naxçıvan qəzası ərazi- sində sərbəst dolaşır, Naxçıvan-Zəngəzur yolundakı əlaqəni demək olar ki, kəsmişdir [20, v.52]. ƏQO-nun müvəqqəti komandanı Puqaçovun, Hərbi-İnqilabi Şura üz- vünün və qərargah rəisi müavinin ƏQO komandanlığının tabeçiliyindəki hissələrə göndərdikləri 10 sentyabr 1921-ci il tarixli sərəncamda ordunun nəzarəti altındakı ərazidə banditizmin güclənərək Cənubi Qafqaz respub- likalarında sosializm quruculuğu üçün təhlükəyə çevrildiyi qeyd olunur, “banditizmə qarşı qətiyyətlə mübarizə aparmaq” üçün region ərazisinin xüsusi bölmələrə ayrılaraq hər bir bölmədə xüsusi silahlı dəstələr təşkil olunması əmr edilirdi. Tapşırılırdı ki, üsyançılarla mübarizə aparmaqla yanaşı sakinlərin içərisindən “əksinqilabi ünsürlərin”, “banditlərə kömək edənlərin”, fərarilərin və onları gizlədənlərin üzə çıxarılıb həbs olunması istiqamətində də iş görülsün [20, v.88].

12 Elmi əsərlər 69-cu cild

Kirov, Qarayev, Musabəyov və Sviridovdan ibarət müşavirə qərara almışdı ki, əksinqilabçıları təqib edərkən sovet qoşunları İran ərazisinə daxil olmaqdan belə çəkinməsinlər [20, v.88]. Qafqaz korpusunun qərargah rəisi və hərbi komissarı Voronkovun ƏQO-nun qərargah rəisinə 10.11.1921-ci il tarixli teleqramında deyilirdi ki, respublikanın cənub bölgəsində Qara bəyin, Səməd bəyin, Əlixanın və başqalarının dəstələri ara-sıra basqınlar etsələr də, soyuqların yaxınlaş- ması, şah hakimiyyət orqanlarının, ilk növbədə Ərdəbil valisinin onlara mənfi münasibəti səbəbindən sovet hakimiyyəti ilə barışmaq üçün yollar axtarırlar. Vartaşen (indiki Oğuz-Ü.H) rayonunda fəaliyyət göstərən Hü- seyn Əfəndiyevin dəstəsi Qutqaşen (indiki Qəbələ-Ü.H) rayonu ərazisinə keçmişdi. 20 nəfərdən ibarət dəstənin 3 pulemyotu da vardı. Dəstədə Azər- baycan türklərinin çoxluq təşkil etdiyi bildirilirdi [20, v.159]. I Qafqaz korpusunun komandanı Todorski və qərargah rəisi Voron- kovdan ƏQO komandanına göndərilən teleqramda xəbər verilirdi ki, avqust ayında İran sərhədini keçən silahlı dəstələrə qarşı qətiyyətli tədbirlər görülsə də, 28-ci diviziyanın sərhəddin təhlükəsizliyini təmin etməyə qüv- vəsi çatmır [20, v.162]. Qafqaz korpusunun komandiri Todorskinin, hərbi komissar Svirido- vun və qərargah rəisi Voronkovun ƏQO komandanına 30.08.1921-ci il tarixli müraciətində deyilirdi ki, Nəcəfqulu xanın, Şahverən xanın, Ata xa- nın və başqalarının başçılıq etdiyi dəstələr Lənkəran qəzasının sərhədyanı zolağını və Vaşarrud ilə Təngərud çayları arasındakı ərazini tutmuşlar. Onlar Zuvand və Vaqo Pensər ərazisini tutmaq niyyətindədirlər. Eyni zamanda İran Astarasında mövqe tutmuş Rəşid xanın dəstəsi Sovet Azər- baycanı Astarasını tutmalı idi [21, v.164-165]. ƏQO komandanlığı mütəşəkkil silahlı dəstələrə qarşı mübarizənin əsasnaməsini hazırlamışdı. Həmin əsasnamədə silahlı dəstələr iki qrupa bölünürdü: 1) Sovet hakimiyyətinə rəğbət bəsləməyən ünsürlərdən - əksinqilabçı- lardan, yerli sakinlərdən və gəlmə ağqvardiyaçılardan təşkil olun- muş dəstələr; 2) Qarətçi ünsürlərdən – siyasi mübarizə adı altında qarətlə məşğul olan yerli sakinlərdən təşkil olunmuş dəstələr [20, v.168].

13 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Dəstələrin əsas taktikası belə idi: gizli və sürətli hərəkət etmək; qəfil basqın etmək; uğur qazanılmadığı halda dərhal döyüş meydanını tərk edib dağlara və meşələrə çəkilmək. Bu cür hərəkətlərin uğurla yerinə yetirilməsi üçün dəstə üzvləri adə- tən cəsur, igid, möhkəm iradəli şəxslərdən və bəzən də itirməyə heç nəyi olmayan evsizlərdən təşkil olunurdu [20a, v.168]. Əsasnamədə silahlı dəstələrlə mübarizə “kiçik müharibə” adlandı- rılırdı [20, v.168]. Göstərilirdi ki, sovet silahlı qüvvələri sürətlə, qətiyyətlə və amansızcasına hərəkət etməlidirlər [20, v.168]. Lazım gələrsə yerli sa- kinlərdən girov götürməyə icazə verilirdi [20, v.169 a.ü.]. 3 saylı sərhəd dəstəsi komandirinin 17.09.1922-ci il tarixli raportunda xəbər verilirdi ki, Karyagin rayonunun Qoçəhmədli kəndi sakinləri So- vet hakimiyyətini tanımaqdan imtina edərək ərzaq vergisini ödəməkdən boyun qaçırmış və üsyan qaldırmışlar. Ətrafda yaşayan elatlar da onlara qoşulmuşlar. İrandan da 150 nəfər qoçəhmədlilərə yardıma gəlmişdilər. Sayı 100-dən bir qədər artıq olan milislərin əli ilə üsyanı yatırmağın qeyri- mümkünlüyü vurğulanırdı [20, v.229]. 2-ci atıcı diviziyasının qərargah rəisi vəzifəsini icra edən Rutkovski və hərbi komissar Nemtsevin ƏQO qərargahına göndərdiyi 09.10. 1922-ci il tarixi teleqramında xəbər verilirdi ki, Cəbrayılda 200 kəndli ərzaq vergi- lərinin toplanmasına qarşı çıxmış və İrandan gəlmiş 150 nəfər onlara qo- şulmuşdur. Onlara qarşı əvvəlcə 150 milis daha sonra əlavə qüvvə də gön- dərilmişdi. Şuşa-Xanlıq yolunda da 300 nəfərlik silahlı dəstə fəaliyyət göstərirdi [20, v.232]. ƏQO qərargahının hərbi komissarı Qrişkovskidən ƏQO siyasi idarə- sinin rəisinə göndərilən 02.10.1922-ci il tarixli teleqramda deyilirdi ki, Bi- ləsuvar, Şirinsu, Ədışe bölgələrində 3 pulemyot, mərmisi olmayan 1 topa malik 2000 nəfərlik dəstə Araz sahili zonaya keçməyə hazırlaşır. Qırmızı Ordu hissələrinin hücumuna dözə bilməyən bu dəstə böyük itki verərək İran ərazisinə çəkilmişdir. Məlumatda bildirilirdi ki, dəstələr arasında ən fəalları Əhməd Rəsulovun (Minavar sahəsində) 180 nəfərlik dəstəsi, Nə- cəfqulu xanın (Lənqan-Gərmi rayonunda) 1200 nəfərlik dəstəsi idi [20, v.244 və a. ü.]. 2-ci Qafqaz diviziyasının əməliyyat hissəsinin rəisi vəzifəsinin icra edən İsayevin və hərbi komissarının ƏQO qərargahının əməliyyat bölmə-

14 Elmi əsərlər 69-cu cild sinin rəisinə 24.10.1922-ci il tarixli məruzəsində bildirilirdi, Şirinsu postu rayonunda Əli xanın 150 nəfərlik dəstəsinin, Çolaqtəpə bölgəsində Səməd bəyin 200 nəfərlik dəstəsinin, Tap sahəsində Qara bəy və Sultan bəyin 100-150 nəfərlik dəstəsinin, Hacıbulaq sahəsində Sultan Bağır bəyin 200 nəfərlik süvari dəstəsinin, Minavər-Nəmin sahəsində Əhməd Rəsulovun 180 (süvari və piyada) nəfərlik dəstəsinin, Lənqan-Qərmi sahəsində Nə- cəfqulu xanın və ona qoşulmuş qardaşı Qulam bəyin 1200 nəfərlik (süvari və piyada) dəstəsi fəaliyyət göstərir [20, v.250 və a. ü.]. 2-ci diviziyanın komandiri vəzifəsini icra edən Voronkovla ƏQO qərargahı əməliyyat bölməsinin rəisi Bobrov arasında 05.11.1922-ci il tarixli birbaşa telefon rabitəsi zamanı Voronkov buildirmişdi ki, Bağırovun başçılıq etdiyi daxili işlər komissarlığının hərbi dəstəsi ƏQO-nun sərhəd taboru və sərhəd eskadronunun yardımı ilə Qubadlı rayonunun Sofyan kəndində alaylıların 150-300 nəfərdən ibarət üsyançı dəstəsini darmadağın etmişdir [20, v.251 və a.ü.]. Voronkov qeyd edirdi ki, AK(b) P MK Sof- yandakı üsyana qarşı mübarizə məsələsini müzakirə etsə də Qubadlı qə- zasında banditizmin kökünü kəsmək üçün cəza tədbirləri görülməsi haq- qında qərar qəbul etməmişdi. Voronkov təkid edirdi ki, üsyançılara qarşı ən sərt tədbirlər, silahlıların evlərinin yandırılmasına kimi cəza tədbirləri görülsün [20, v.251 a.ü.-252]. 2-ci diviziyanın əməliyyat bölməsi rəisi vəzifəsini icra edən İsayevin və diviziya hərbi komissarı Nemtsevin ƏQO-nun əməliyyat bölməsi rəisinə göndərdikləri 14.11.1922-ci il tarixli teleqramda deyilirdi ki, hərbi suvari dəstəsi yerli silahlı qüvvələri də özünə birləşdirərək Qazanzəmi və Maşanı kəndləri ətrafında mövqe tutmuş 400 nəfərlik üsyançı dəstəsinə hücum etmiş, qarşı tərəf 15-20 nəfər itki verərək Arazın o tayına adlamış- dır [20, v.289]. Qafqaz ordusu komandanlığından 2-ci Qafqaz atıcı diviziyası ko- mandirinə verilən 22 noyabr 1922-cı il tarixli əmrdə dərhal Zəngəzur qə- zasının Sofyan-Xanlıq rayonunda alaylıların silahlı dəstəsinin məhv edil- məsi tələb olunurdu [18, v.267]. 2-ci Qafqaz atıcı diviziyasının qərargahının əməliyyat hissəsinin əla- hiddə Qafqaz diviziyası qərargəhına göndərdiyi 13 noyabr 1922-ci il tarixli məlumatda deyilirdi ki, alaylıların silahlı dəstəsinin 150 daimi üzvü var, lakin lazım gələrsə bu rəqəmi 300 nəfərə çatdıra bilərlər [19, v.268].

15 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Qafqaz ordusu komandanlığından 2-ci Qafqaz atıcı diviziyası ko- mandirinə verilən 22 noyabr 1922-ci il tarixli əmrdə dərhal Zəngəzur qə- zasının Sofyan Xanlıq rayonunda alaylıların silahı dəstəsinin məhv edil- məsi tələb olunurdu [19, v.267]. Oktyabrın 30-da 25 nəfərdən ibarət atlı silahlı dəstə Kərxulu–Qarə- dərə (Cəbrayıldan 10 verst cənub-şərqdə) rayonunda ot arabalarını müha- fizə edən əsgərlərə hücum etmişdi. Hesabat dövründə Biləsuvar-Şirinsu-Ədişe rayonunda 3 pulemyot və mərmisiz bir yüngül topu olan şahsevənlərin Hacıbəyli oymağından olan 1200 nəfər Vəli bəyin, Bəhram xan və başqa bir neçə xan və bəyin başçı- lığı ilə dəfələrlə basqınlar etmişdi [19, v.264 a.ü.] Hesabat dövründə Nəcəfqulu xanın dəstəsi və ona qoşulmuş qardaşı Qulam bəyin dəstəsi (cəmi 1200 süvari və piyada İranın Lənqan-Qərmi sərhəd rayonunda fəaliyyətini gücləndirmiş, hər gün 10 nəfərlik dəstələrlə silah və patron ələ keçirmək məqsədilə sərhədçi dəstələrinə basqınlar et- mişdilər. Bütün basqınlar dəf edilsə də noyabrın 14-də 50 nəfərlik dəstə Marayurd zastavasına basqın edərək 5 nəfər sərhədçini əsir götürmüşdü. Noyabrın 15-də əsgərlər postu geri almış, 16-na keçən gecə isə 100 nəfər- lik dəstə yenə postu tutaraq 8 sərhədçini əsir götürmüşdü [19, v.264 a.ü.] Əhməd xan Rəsulovun 180 nəfərlik dəstəsi Minəvər-Nəmin rayonunda yollarda pusqular quraraq sərhədçi dəstələrinə və postlara basqınlar edirdi [18, v.265]. RHDA-da 195-ci fondun 3-cü siyahısı üzrə 521 saylı işdə Gürcüstan, Türkiyə, İran hərbi qüvvələri, habelə XI Qırmızı Ordunun arxasında fə- aliyyət göstərən silahlı dəstələr haqqında xeyli materiallar vardır. Bu isə öz növbəsində 28 aprel işğalından sonra Azərbaycanda uzun müddət mü- qavimət hərəkatının davam etdiyini göstərir. Həmin sənədlərdən həm də məlum olur ki, o zaman Mustafa Kamal paşanın başçılıq etdiyi türk istiq- lal ordusunun tərkibində 400 döyüşçüdən ibarət ayrıca azərbaycanlı süvari alayı vuruşurdu [11, v.11]. ZaqFK nəzdindəki qoşunların qərargahının ƏQO qərargahına gön- dərdiyi 4 noyabr 1922 il tarixli əmrdə deyilirdi ki quldurluğun ləğvini Zaq FK-nin qoşunlarına tapşırmaq planlaşdırılır, buna görə də tələb olunur ki, ƏQO qərargahı quldurluğa qarşı mübarizə üçün ayırdığı dəstələr və his- sələr haqında təcili məlumat versin [19, v.73].

16 Elmi əsərlər 69-cu cild

Əlahiddə Qafqaz Ordusunun qərargahının əməliyyat şöbəsinin 1922- ci ilin noyabırın 3-də tərtib etdiyi hesabatda deyilirdi ki, oktyabırın 29-da Nehrəm stansiyasından göndərilmiş 25 hərbçidən ibarət kəşfiyyat dəstəsi Naxçıvan şəhərindən on verst cənubdakı Qızıl Vəng rayonunda 15 nəfərlik silahlı dəstə ilə rastlaşmış, dəstə üzvləri təslim olmaqdan imtina edərək atəş açmışdılar. Kəşfiyyat dəstəsinin rəisi tağım komandiri Nexayev öldürül- müş, silahlı dəstə isə aradan çıxmışdı [19, v.260]. Hesabatda daha sonra deyilirdi ki, oktyabırın 20-də Cəbrayıldan 20 verst qərbdə yerləşən Qazanzə- mi, Maşanlı və Tumaslı kəndlərinin sakinləri ərzaq vergisi toplanmasına etiraz əlaməti olaraq üsyan qaldırmış, alaylı tayfası da onlara fəal dəstək vermişdi. Üsyanı yatırtmaq üçün oktyabırın 21 Karyagindən 70 tüfəngçi və 6 pulemyotdan ibarət sərhəd dəstəsi Xanlıq kəndinə yönəlmiş buradan dəs- tənin bir hissəsi şimala – Padar kəndinə, Başarak kəndinə yönəlmişdi, dəs- tənin qalan hissəsi isə Xanlıq – Veysəlli nahiyəsini nəzarət altına almışdır. Maşanlı və Qazanzəmi kəndləri yaxınlığında 9 nəfər itki verən üsyançılar Tumaslı kəndinə geri çəkilmişdi. Sonda 20 nəfər itki verən üsyançılar Arazı keçərək İrana getmişdilər. 120 üsyançı isə əsir alınmışdı [19, v.264a.ü.]. 1922-ci il dekabırın 19-da alınmış əməliyyat məlumatına görə, sayı bilinməyən silahlı dəstə Gəncə rayonunun Alabaşlı stansiyasından üç verst aralıda hökumət mühafizəçiləri ilə atışmaya girmişlər [18, v.344]. Dəstəyə ilə qarşı mübarizə üçün hərbi qüvvələr və onları daşımaq üçün xüsusi vaqon ayrılmışdı [19, v.345]. Beləliklə, tarixi faktların araşdırılması göstəririr ki, “hərbi kommunizm” dövründə və yeni iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsinin ilk mərhə- ləsində Azərbaycan SSR-də mürəkkəb ictimai-siyasi vəziyyət yaranmışdı. Bolşevizm Azərbaycanda özünə kifayət qədər mənəvi və sosial dayaq tapa bilmirdi. Ölkənin müxtəlif yerlərində tez-tez güclü antisovet çıxışları baş verirdi. Rusiya Dövlər Hərb Arxivində saxlanılan sənədlərdən də görün- düyü kimi, 1920-ci il Zaqatala üsyanı, Lənkəran qəzasında Camal paşanın başçılıq etdiyi antisovet hərəkatı, Karyagin (indiki Füzuli), Şuşa, Quba və Zəngəzur qəzalarındakı silahlı çıxışlar sovet hakimiyyət orqanlarını vahi- məyə salmışdı. Yerlərdə müqavimət o qədər güclü idi ki, bir sıra hallarda ordu hissələri komandanlığın icazəsi olmadan mövqelərini tərk edib qa- çırdılar. Yalnız Qırmızı ordu öz qüvvələrini səfərbər edib, üsyançıların bir hissəsini məhv etdikdən, sağ qalanlar isə İrana və Türkiyəyə getdikdən sonra Azərbaycan SSR-də müvəqqəti ictimai-siyasi sabitliktəmin edildi.

17 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi f.1, siy. 1, iş 43 2. Azərbaycan tarixi (7 cilddə).VI cild, Bakı, Elm, 2001 3. Cəfərov C.M. Azərbaycan kəndi kollektivləşmə illərində (1920-ci illərin sonu – 30- cu illər).T.e.d.dis-sı, Bakı, “Elm”, 2008 4. Qasımov M. Xarici dövlətlər və Azərbaycan. Bakı, 1998. 5. Ахмедов А.Б. Национальное движение, партии и общественные деятели Азер- байджана в 1918-1925 годах глазами очевидца. Баку, Нурлан, 2006 6. Вдовин А.И. История СССР от Ленина до Горбачева. Изд. второе, дополнен- ное и переработанное. Москва, «Вече», 2014. 7. История России (под ред. В.А. Бердинских). Учебное пособие для ВУЗов. Киров Констанса 2005. 8. Российский Государственный Военный Архив (РГВА), ф.195, (Управление Х1 Армии Кавказского фронта) оп.1,д.8 9. РГВА, ф.195,оп.8,д.422 10. РГВА, ф.195,оп.3,дело 444 11. РГВА, ф.195,оп. 3, д.521 12. РГВА, ф.195, оп. 3, д.821 13. РГВА, ф.195,оп.3, д. 850 14. РГВА, ф.195,оп.3, д.851 15. РГВА, ф.918,оп.2, д.8 16. РГВА, ф.918, оп.2, д.10 17. РГВА, ф.15846,оп.1,д.1, ч.3 18. РГВА, ф.25846, оп.1, д.1, ч.5 19. РГВА, ф.25873, оп.1, д.1075 20. РГВА, ф.25873, оп.1, д. 1082

ОБ ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКОЙ СИТУАЦИИ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР В ПЕРВЫЕ ГОДЫ ПОСЛЕ АПРЕЛЬСКОЙ ОККУПАЦИИ 1920 Г. (НА ОСНОВЕ МАТЕРИАЛОВ РОССИЙСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО ВОЕННОГО АРХИВА)

Р Е З Ю М Е

После апрельской оккупации 1920 г. в объявленной Азербайджанской Со- ветской Социалистической Республике сложилось тяжелое общественно-полити- ческое положение., Страна была охвачена выступлениями против нового режима, большевизм не мог найти массовой моральной и социальной опоры. В документах, хранящихся в Российском Государственном военном архиве, можно найти ценные сведения о происходивших в 1920-1930 гг. антисоветских

18 Elmi əsərlər 69-cu cild

восстаниях, а также об общественно-политической обстановке в отдельных ре- гионах республики. В частности, в документах сообщается о восстании 1920 г. в Закаталах, антисоветском движении в Лянкяранском уезде во главе с Джамал па- шой, выступлении в Карягинском (нынешний Физули), Шушинском, Губинском и Зангезурском уездах. Сопротивление на местах было настолько сильным, что в некоторых слу- чаях части Красной Армии покидали свои позиции без разрешения командиров. Временная стабильность в Азербайджанской ССР была достигнута только после мобилизации Красной Армией своих сил, уничтожения части повстанцев и бегства уцелевших в Иран и Турцию.

ABOUT THE POLITICAL-SOCIAL SITUATION IN AZERBAIJAN SSR AFTER THE FIRST DECADES OF APRIL INVASION IN 1920 (ACCORDING TO RUSSIAN STATE MILITARY ARCHIVES)

S U M M A R Y

Complicated social-political situation had emerged in Azerbaijan Soviet Socialist Republic after the April invasion of 1920. Bolshevizm wasn’t abe to find massive moral and social support in Azerbaijan, protests againt the regime had expanded in many parts of the Republic. According to documents preserving at Russian State Military Archieve the broad information about the anti-soviet revolts, how they were supressed, the social-political situation on different parts of the Republic during 1920-1930 was introduced. It becomes clear that Soviet authority was seized by fear of Zakatala revolt in 1920, the anti-soviet movement headed by Jamal pasha in Lankaran district and protests against Soviet authority in Karyagin (present Fizuli), Shusha, Guba and Zngazur districs. The local resistances were strong that in some cases members of the Red Army had left their positions wihtout the consent of the Headquaters. The stability had reached in Azerbaijan SSR only when the Red Army mobilized their power, annihilated the rebels and the survived persons escaped to Iran and Turkey.

19 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Səadət MƏMMƏDOVA ∗

SOSİAL DÖVLƏTİN ALMANİYA MODELİ

Açar sözlər: sosial dövlət, alman modeli, “alman möcüzəsi”, sosial təminat sistemi, sosial sığorta, təhsil, səhiyyə Ключевые слова: социальное государство, немецкая модель, «немецкое чудо», система социального обеспечения, социальное страхование, образование, здравоохранение Key words: social state, German model, "Germanic miracle", social security system, social insurance, education, health care

Almaniya Avropada ilk konservativ sosial dövlət quruculuğunu real- laşdıran ölkələrdən biri olmuşdur. XIX əsrdə mühafizəkarlar arasında şöh- rət qazanmış Almaniya reyx kansleri Otto fon Bismark öz idarəçiliyi döv- ründə əvvəlcə mötədil liberallarla ittifaqa girdi, lakin sonradan onlardan uzaqlaşan Bismark proteksionizmə və dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi siyasətinə üstünlük verdi, antisosialist qanunlar tətbiq etməyə başladı. Za- manla bu dövlət tipi bütün Avropaya yayıldı [14]. O.Bismarkın 1871-ci ildə Ticarət naziri T.Lomana sosial islahatlar layihəsi hazırlamağı tapşırdı. Bu islahatlardan biri fəhlənin iş gününün 12 saat müəyyən olunması idi. Həmin il işdə zədələnməyə görə şaxtada, də- mir yolunda və dağ-mədən müəssisələrində çalışan fəhlələrə yardım edil- məsi haqqında qanun qəbul edildi. ETT-nin nəticələrinin tətbiq edilməsi sayəsində Almaniyanın iqtisadiyyatı sürətlə inkişaf etməyə başladı. Səna- yeləşmə nəticəsində 1914-cü ildə ölkədə fəhlə sinfinin tərkibi genişləndi, fəhlələr əhalinin 40%-ni təşkil etmiş oldu. XIX əsrin 80-ci illərində F.Las- saldan bəhrələnən O.Bismark “dövlət sosializmi” (yaxud konservativ) sosializm ideyasını inkişaf etdirdi. 1881-ci ildə imperator I Vilhelm Bismar- kın sosial islahatlar layihəsinə razılıq verdi. Bu layihə əsasında tibbi sığor- ta (1883), bədbəxt hadisələrdən sığorta (1884), əlilliyə və qocalığa görə sığorta (1889) haqqında qanunlar qəbul edildi. Əgər sığorta olunmuş şəxs həlak olardısa, ailə üzvləri onun 20 iş günü üçün təzminat alırdı. O.Bis- mark sosial sığorta orqanlarını dövlət nəzarətinə almaq istəyirdi, lakin

∗ Səadət Məmmədova - Sosiologiya üzrə fəlsəfə doktoru, aparıcı elmi işçi. AMEA Elm Tarixi İnstitutu, “Elmşünaslıq və elmin sosial problemləri” şöbəsi. [email protected].

20 Elmi əsərlər 69-cu cild sonda güzəştə getməli oldu. 1890-cı ildə Berlin konfransında vahid fəhlə qanunvericiliyinin və həmçinin 12 yaşınadək uşaqların işləməsini, qadın- ların gecə və 11 saatdan, uşaqların isə 10 saatdan artıq işləməsini qadağan edən, bazar gününü istirahət elan edən qanunlar qəbul edilməsi qərara alındı [13, s.43-103]. II Dünya müharibəsindən sonra Almaniya iki qalib dövlətin arasında qalmışdı. Ölkənin münaqişəli vəziyyəti Şərq-Qərb sistemləri arasındakı qarşıdurmanın mahiyyətindən asılı idi [24, s.5]. Almaniyada çox sayda əlillər, hərbi əsirlər, itkin düşənlər və qovulmuş vətəndaşlar var idi. 2 milyondan çox insan müharibədə fizioloji və psixoloji zədə almışdı [23, s.35]. Polşa, Çexoslovakiya və Macarıstandan 10 milyon alman qaçqın düşmüşdü. Sovet işğal zonasından isə 3 milyon alman Qərbə miqrasiya etmişdi [14]. Almaniya müharibədə 5,25 milyon nəfər itki vermişdi, 1,7 milyon nəfər əlil olmuşdu, 8 milyondan çox alman əsgəri əsir düşmüş, öl- kənin siyasi və iqtisadi həyatından təcrid olunmuşdu. 3 milyon nəfər əsgər 1956-cı ilədək sovet əsirliyində qalmalı oldu və onlardan yalnız 1,9 milyon nəfər geri qayıtdı. Bütün bunlar əmək ehtiyatları ilə bağlı problemlər yaratmışdı. Statistikaya görə müharibədən sonra 100 alman kişiyə 600 qadın düşürdü, bu vəziyyət əhali artımı ilə bağlı problemin yaranmasına və doğumun aşağı enməsinə səbəb oldu. Bu qeyd edilənlər Almaniya iqti- sadiyyatının böhran vəziyyətdə olmasının əsas səbəblərindən idi. Qərbi Almaniyada istehsal demək olar ki, yox dərəcəsində idi. Ölkədə işsizlik 21% idi. 1946-cı ildə sənaye istehsalı müharibədən əvvəlki vəziyyətin 1/3-nü təşkil edirdi, kənd təsərrüfatında torpaqların yalnız 25%-i əkilirdi [5, s.54, 56]. 1945-ci il iyulun 17-dən avqustun 2-dək Berlin yaxınlığında yerləşən Potsdamda "böyük üçlüyün" növbəti görüşü keçirildi. Almaniya ərazisi SSRİ, Böyük Britaniya, ABŞ və Fransa işğal zonalarına bölündü. Almaniya öz ərazisinin 4/1-ni itirdi. Almaniyadan alınacaq təzminatın miqdarı 20 milyard ABŞ dolları müəyyən edildi [6, s. 610-602]. Bu dövrdə Almaniyanın Sovet işğalı zonası sosializm inkişaf yolunu seçməli oldu. Almaniyadakı ingilis-amerikan işğal hakimiyyəti ölkənin sovet inkişaf yolu ilə getməsinin əleyhinə idi. Yeni yaranmış milli alman hökuməti və əhali isə ölkənin iqtisadi cəhətdən dirçəldilməsini istəyirdi [27].

21 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Müharibədən sonra Qərbi Almaniyada admnistrativ və parlament strukturu yenidən qurulmağa başladı. Burada dövlətçilik həm siyasi, həm də iqtisadi sahədə kompromis əldə etməyə yönəlmişdi [18, s.70-80]. Bu dövrdə Konrad Adenauer və professor Lüdviq Erxard iqtisadiyyatı dirçəlt- mək üçün seçildilər. 1945-ci ildə ABŞ hərbi administrasiyası professor L.Erxardı Bavariyanın İqtisadiyyat naziri, 1948-ci ildə isə ABŞ və İngil- tərə işğal zonalarının birləşdiyi təsərrüfata rəhbər seçdi [17, s.251-258]. Qərbi Almaniyanın yenidən qurulması L.Erxardın ideya və təklif- lərinə əsaslanırdı. Erxardın proqramı iqtisadiyyatın amirlik üsulu ilə idarə edilməsinə qarşı idi və azad bazar iqtisadiyyatının inkişafına yönəlmişdi. Erxardın fikrincə, sosial siyasət asılılıq əhval-ruhiyyəsi yaratmamalı döv- lətin üzvi funksiyası olmalıdır. Bu islahatlar tez bir zamanda öz təsirini göstərdi. İki il ərzində əmtəə istehsalı iki dəfə artdı, mağazalar ərzaqla doldu, “qara bazar” yox oldu. Əmək bazarı 3 dəfə genişləndi. 1950-ci ildə ÜDM 114,4%-dən çox oldu. 1952-1953-cü illərdə iqtisadiyyatda yeni yüksəliş mərhələsi başlandı. 1953–1955-ci illərdə istehsal sənayesi 10- 15% yüksəldi [25, s.122-127]. 1957-ci ilə qədər dövlət Qərbi Almaniyada ərzaq məhsullarına qiy- mətlər üzərində nəzarətini saxladı, infilyasiya ilə mübarizə gücləndi, əha- linin hesabındakı vəsaitin 70%-i donduruldu, xüsusi özəl rəqabət üçün şə- rait yaradıldı. 1960-cı illərdə Qərbi Almaniyada ÜDM 1950-ci ilə nisbə- tən üç dəfə artdı, orta iqtisadi artım sürəti 10%, işsizlik isə bütövlükdə 1% təşkil etmiş oldu [27]. Belə demək olar ki, XX əsrin 50-ci illərində iqtisadi suverenlik əldə etmiş AFR sosial bazar iqtisadiyyatı sayəsində kapitalizm və sosializm arasındakı ziddiyyətləri aradan qaldıraraq, üçüncü yolla inkişaf etdi və dünya iqtisadiyyatı liderlərindən birinə çevrildi. 1967-ci ildə ölkədə “İqti- sadiyyatın yüksəlişi və sabitliyinin təmin olunması haqqında” Qanun qə- bul edildi. Hökumət federasiya, vilayətlər, icmanın iqtisadi siyasətini əla- qələndirmək imkanı əldə etdi, konyuktur siyasətə maliyyə siyasəti də əla- və edildi. “Bu qanun hökuməti ümumiqtisadi tarazlığa kömək etməyə, sabit pul vahidi, tam məşğulluq, daimi və adekvat iqtisadi yüksəlişi və xarici iqtisadi tarazlığa nail olmağa imkan yaratdı” [22, s.46]. 1974-75-ci illərdə baş verən durğunluq enerji qaynaqları və inflyasi- ya təzyiqi ilə bağlı yeni problemlər yaratdı. İqtisadi tənəzzül fenomeni

22 Elmi əsərlər 69-cu cild yarandı. İqtisadçılar və siyasətçilər anti-tsiklik tənzimləmənin düzgünlü- yünə şübhə ilə yanaşmağa başladılar. 1982-ci ildə Erxard siyasətinə qa- yıtmağa cəhd edilsə də, Almaniyanın birləşdirilməsi bu prosesi dayandırdı [22, s.46]. XX əsrin 80-ci illərində H.Kol sosial dövlətdə islahatlar aparılması məqsədilə aşağıdakı təklifləri təqdim və tətbiq etdi: ümumi yardım ün- vanlı sosial yardımla əvəzlənməsi, müxtəlif kateqoriyalardan olan insan- ların sosial problemləri ilə bağlı profilaktik ödənişlər edilməsi (məsələn, ehtiyacı olan insanların qocalara öz mənzilində qulluğa cəlb edilməsi), şəxsi və istehsalat müəssisələrinin payının artırılması ilə sosial təminat institutları sisteminin diversifikasiyası, sosial bazar prinsiplərinin sosial sahəyə daxil edilməsi (qeyri-mərkəzləşmə, istehsal meyarlarının nəzərə alınması, rəqabət), sosial sahədə islahatlar aparmaq üçün vətəndaş təşəb- büskarlığının fəallaşdırılması [9, s.108]. Beləliklə, Qərbi Almaniya 1950–1989-cu illərdə sürətli inkişaf yolu keçdi. AFR-in kansleri H.Kolun qeyd etdiyi kimi “AFR sosializm və kapitalizm arasındakı ziddiyətləri sosial bazar iqtisadiyyatı sayəsində dəf etdi və öz nümunəsi ilə üçüncü inkişaf yolunu göstərdi” [22, s.45-46]. XX əsrin 90-cı illərində Almaniyada aparılan liberal islahatlar onun dünya iqtisadiyyatında mühüm yer tutmasına gətirib çıxardı. Almaniyanın sosial-demokrat kansleri Q.Şneyder (1995 – 2005-ci illər) sosial dövlət istiqamətində islahatlar həyata keçirmiş oldu. Hər iki Almaniyanın ADR və AFR-in iqtisadi, valyuta və sosial siyasətinin birləşdirilməsi ilə əla- qədar olaraq, keçmiş ADR-də 14 min iri və orta müəssisə özəlləşdirildi [7, s.196-212]. Qeyd edilməlidir ki, müasir Almaniyada həyata keçirilən sosial bazar iqtisadiyyatı konseptual və iqtisadi əsaslarını V.Oykenin irəli sürdüyü neoliberalizmdən götürmüşdür [27]. Bununla da sosial bazar iqtisadiyyatı konsepsiyasının tərəfdarları dövlətin rolunu mütləqləşdirir, bazar və döv- ləti vəhdətdə götürürdülər, çünki bazar iqtisadi səmərəliliyi təmin etdiyi kimi dövlət də iqtisadiyyatın səmərəliliyinə və rəqabətə davamlılığına yar- dım edir. Sosial dövlətin sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı siyasəti cə- miyyətin hər bir üzvünün maddi rifah halının yaxşılaşdırılması üçün iqtisadi mühit formalaşdırır.

23 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Hazırda bir çox tədqiqatçılar iddia edirlər ki, müasir Almaniyada qa- rışıq iqtisadi sistem mövcuddur. A.Feberin qeyd etdiyi kimi Almaniyada bazar iqtisadiyyatı prinsipləri əhalinin sosial müdafiəsi şərti altında tətbiq edilir [2, s.46]. Göstərilən yayınmalar Almaniyanın sosial bazar təsərrüfatının inkişaf istiqamətlərini əks etdirir. Burada liberal iqtisadiyyatla fəal dövlət siyasəti prinsipləri birləşmişdir. Müasir qloballaşma şəraitində Almaniya- nın konservativ sosial dövlət modelinin modernləşməsi onun daxilində və hüdudlarından kənarda əsaslı dəyişikliklərə gətirib çıxarmışdır. Ölkə post- industrial inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş yeni qlobal çağırışlara uy- ğunlaşmaq zərurəti ilə üz-üzə gəlmişdir. Şərq əyalətinin iqtisadiyyatının inkişafına hökumət böyük məbləğdə vəsait sərf edir, burada yaşayan əha- liyə əsaslı sosial yardımlar edilir, sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafına geniş imkanlar yaradılır [10, s.348]. Dövlətin müdaxiləsi sosial bazar iqtisadiy- yatının inkişafı üçün təhlükə doğurur. Dövlətin yardım sahəsi genişləndiyi üçün yeni büdcə xərcləri tələb olunur. Almaniya iqtisadiyyatında dövlətin roluna dair müxtəlif baxışlar mövcud olsa da ölkədə sosial bazar iqtisa- diyyatı inkişaf edir. Sosial bazar iqtisadiyyatı sosial sahələrin inkişafına yönəlir [20, s.18]. Sosial siyasət və sosial müdafiə prinsipləri Almaniya- nın Əsas Qanununda öz geniş əksini tapmışdır. Burada göstərilir ki, hər bir insanın ləyaqətinə hörmət və müdafiə edilməsi bütün hakimiyyətlərin vəzifəsidir (maddə maddə1), hər bir kəsin öz şəxsiyyətini azad inkişaf etdirmək hüququ var (maddə 2), qadınlar və kişilər bərabər hüquqludurlar, dövlət buna kömək edir və bu sahədə olan çatışmazlıqları aradan qaldırır (maddə 3), dövlət nikah və ailəni qoruyur, hər bir ana dövlətin qayğı və yardımı hüququna malikdir (maddə 6) [16, s.181-234]. Almaniyada sosial xərclərin dinamikası yüksələn xətlə gedir. Almaniyanın sosial siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri qocalığa görə pensiyalarla bağlıdır. Ölkədə ümumi pensiyalar sosial xərclərin həc- mində 146,1 milyard avro təşkil edir ki, bu da federal büdcənin 49,9%-i deməkdir. Dövlətin apardığı sosial iqtisadi siyasət nəticəsində 2014-cü ildə AFR-də vətəndaşların orta aylıq əmək haqqı 3233 Avro olmuşdur [20, s.18]. Almaniyada əhalinin sosial mənzillərlə təmin edilməsi xüsusi maraq doğurur [11, s.186].

24 Elmi əsərlər 69-cu cild

Almaniyada sosial siyasətin digər istiqamətlərindən biri ali təhsilin bərabər mümkünlüyü məsələsi olmuşdur. “Honnefer” modelinə uyğun olaraq, Qərbi Almaniya tələblərinə XX əsrin 50-ci illərində dövlət yardımı verilməyə başlandı. Almaniyanın dövlət məktəbləri və universitetlərində təhsil pulsuzdur. Əsas qanun dövlətə alternativ məktəbə yardım etməyə zəmanət verir [15, s.148]. Beləliklə, Almaniyada ali məktəbə geniş tələbə kütləsi daxil olur. Hazırda özəl məktəblər istisna olmaqla, Almaniyada dövlət məktəbləri pulsuzdur. Pulsuz təhsil sosial dövlətin və sosial bəra- bərliyin əsas əlaməti hesab olunsa da, bu məsələ sosial-bazar iqtisadiyyatı nöqteyi-nəzərindən mübahisəlidir. Pulsuz məktəblərdə tələbələrə təqaüd- lər verilir. Beləliklə, sosial dövlətin təhsil sahəsində təsisatlarının inkişafı birxətli getmir. XXI əsrdə məktəbəqədər və məktəb təhsili sahələrində genişlənmə baş vermiş oldu. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, XXI əsrdən Almaniyada əsas diqqət məktəbəqədər təhsilə verilmiş oldu [21, s.72]. Almaniyada səhiyyə sistemi də təhsil sistemi kimi dövlət tərəfindən tənzimlənmir. Almaniyanın federal hökuməti səhiyyədə əsaslı rola malik deyil, belə ki, burada əsas hakimiyyət və idarəetmə funksiyaları (məsələn, xəstəxana yardımı) federal ştatlara verilib, poliklinika xidmətləri isə federal hakimiyyətə məxsusdur. Səhiyyə ilə bağlı xərclərin 12%-i vergilərdən, 27%-i sığorta ödənişlərlərindən, 15%-i işlə təmin edənlər tərəfindən birba- şa ödənişlər, 7%-i şəxsi sığorta ödənişlərindən əldə edilir. Əhalinin 90%-i sosial sığorta sistemi vasitəsilə müdafiə olunur. Bədbəxt hadisələrdən sı- ğorta işlə təmin edənlər tərəfindən maliyyələşdirilir. Sığortanın ayrı-ayrı formaları dövlət ayırmalarından yararlanırlar [8, s.17]. Almaniyanın Əsas qanunun 3-cü maddəsi qadın və kişiləri bərabər hüquqlu elan edir. Almaniyada 1970-ci ildən etibarən gender bərabərliyi siyasəti həyata keçirilir. 1988-ci ildən qadınlar bütün vəzifələrdə olmaq və deputat mandatları əldə edə bilmək məqsədilə 40% kvotaya sahibdirlər. 2001-ci ildə şəxsi təsərrüfatlarda qadınlarla kişilərin bərabər hüquqların təmin edilməsi haqqında qərar qəbul edilmiş oldu və nəticədə 2006-cı ildə iqtisadi sahədə rəhbər vəzifələrdə qadınların sayı artmış oldu. 2007-ci ildə gender siyasətinin əsası kimi işdən ayrılmaqla yeni doğulmuş uşağa baxmaq üçün həm qadınlara, həm də kişilərə son əmək haqqının 67%-nin veriləcəyi haqqında qanun qəbul edildi. Bu olduqca çox sayda kişinin uşağa baxmaq məqsədilə ərizə verməsinə səbəb oldu [12].

25 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Almaniyada 2005-ci ildən kansler A.Merker olsa da, ölkədə gender bərabərliyi ən aktual problem olaraq qalmaqdadır. Almaniya qanunverici- liyi rəhbər vəzifələrdə qadınların kvotasının artırılmasını nəzərdə tutub. Son illərdə müxtəlif dövlətlərin hakimiyyət orqanlarında qadınların sayı artmaqdadır. 2013-cü ildə AFR-də dövlət idarəçiliyində rəhbər vəzifədə olan 17 nəfərdən 7-si qadın olmuşdur. AFR-in torpaq haqqında qanunveri- ciliyinə görə işçi qadınların sayının kişilərlə müqayisədə az olduğu müəssisələrdə qadınların işə götürülməsinə üstünlük verilir [3, s.80-91]. Beləliklə, qeyd edə bilərik ki, Aİ zonasında iqtisadi inkişafa görə aparıcı dövlətlərdən olan müasir Almaniyanın sosial siyasəti bütün sahə- lərdə sosial ədalətin və sosial bərabərliyin təmin edilməsinə yönəlib. Konservativ sosial dövlətin Almaniya modeli özünəməxsus xüsusiy- yətləri ilə fərqlənir. Bu modelin əsası aşağıdakılardan ibarətdir: -XIX əsrdə konservator Otto Bismarkın formalaşdırdığı sosial yö- nümlü dövlət ideyası durur; -II Dünya müharibəsində totalitar faşist dövləti, Almaniyanın işğal zonalarına bölünməsi AFR-də iqtisadiyyatın və dövlətçiliyin dağılmasın- dan sosial bazar iqtisadiyyatına və konservativ sosial dövlət modelinə doğru inkişaf yolu keçdi; -Müasir, birləşmiş sosial hüquqi dövlət quruculuğu, liberal və sosialist iqtisadiyyatdan fərqli üçüncü yolla – sosial bazar təsərrüfatı yolu ilə inkişaf etdi. Bu gün Almaniya“iqtisadi möcüzə” sayəsində Avropa ölkə- lərinin və dünyanın iqtisadiyyatında aparıcı yer tutan konservativ sosial dövlət kimi inkişaf edir.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Əliyev A., Şəkərəliyev A., Dadaşov İ. Dünya iqtisadiyyatı: müasir dövrün problemlə- ri. (Monoqrafiya). Bakı, “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2003, s.319, 320 (səh. 455) 2. İS (S) İ – 2015 İqtisadiyyatın liberallıq potensialı. Nazim Müzəffərlinin elmi redaktəsi ilə məqalələr toplusu. Bakı, “AFPoliqrAf”, 2017, s.46 3. Алебастрова И. Преодоление Инерции: Правовые Пути Гендерное равнопра- вие и гендерные привилегии: цели и средства. “Сравнительное конституцион- ное обозрение”.-2015.-№ 1 (104). 4. Беспалова Л.П. Социальная политика Отто фон Бисмарка // Известия Ал- тайского государственного университета. 2011. № 4-2. С. 231.

26 Elmi əsərlər 69-cu cild

5. Болдырев Р. Cитуация в послевоенной Германии в оценках СВАГ. Российско- немецкий опыт и перспективы. Материалы конференции российских и немецких историков 28–30 октября 2005 г. Москва (Под редакцией Б. Бонвеча и А.Ю. Ватлина), Москва: “ДиректМедиа_Паблишинг”, 2006, C.54, 56 6. Великая Отечественная война 1941–1945 годов. В 12 т. Т. 8. Внешняя поли- тика и дипломатия Советского Союза в годы войны. — М.: Кучково поле, 2014. C.601-612(864 с.) 7. Вюнше Х.-Ф. Социальное рыночное хозяйство: представления о хозяйствен- ном порядке Людвига Эрхарда // Социальное рыночное хозяйство. М., изд. «Теис», 2007, с. 210 (196-212с.) 8. Гареева И. А. Модели и национальные системы здравоохранения: состояние и тенденции развития. Вестник СПбГУ. Сер. 12. 2010. Вып. 2, C.17 9. Германия вызовы XXI века. Под ред. В.Б.Белова, Издательство «Весь Мир», 2009, с.108 10. Гучиник В.Л. Кризис социального государства в Германии // социальное рыночное хозяйство… М., Теис, 2007, с.348 (с.346-352) 11. Зорина Е.В. Возможности и направления социальной поддержки семьи в России и Германии. Журнал социологии и социальной антропологии. 2007. Том X. № 1, c.186 12. Иудин А.А., Шпилев Д.А. Германия: гендерная политика как основа гендер- ной культуры. https://cinst.hse.ru/data/2011/11/14/1272851411/Gendr_shrt_1.pdf 13. Лохова И.В.“Социальная политика Германии и Австрии в последней трети XIX – начале ХХ вв.” Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук (07.00.03 – Всеобщая история), Владикавказ – 2016, c.43- 103 14. Наксен А. Германия: социальное государство от Бисмарка до Аденауэра. http://www.forumdaily.com/germaniya-socialnoe-gosudarstvo-ot-bismarka-do- adenauera/ 15. Нейматов Я. Образование в ХХI веке: тенденции и прогнозы. Москва, Алгоритм, 2002, с.148 (480с.) 16. Основной закон Федеративной Республики Германии // Федеративная Республика Германия. Конституция и законодательные акты. Пер. с нем. / Под ред. Ю.П. Урьяса. — М.: Прогресс, 1991. — Приводится по: Конституции государств Европейского Союза / Под общей редакцией Л.А. Окунькова. — М.: Издательская группа ИНФРА-М—НОРМА, 1997. — С. 181-234. 17. Павлов Н. В. История внешней политики Германии от Бисмарка до Мер- кель.(Учебное пособие), М.: «Международные отношения», 2012, c.251-258 18. Синдеев А. Земельный уровень в становлении европейской политики Гер- мании (1947–1948 ГГ.). Российско-немецкий опыт и перспективы. Материалы конференции российских и немецких историков 28–30 октября 2005 г. Москва (Под редакцией Б. Бонвеча и А.Ю. Ватлина), Москва: “Директ Медиа_Пабли- шинг”, 2006, C.70-80

27 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

19. Социальное рыночное хозяйство: концепции, практический опыт и перспек- тивы применения в России/под общ.ред. проф. Р.М.Нуреева: Гос.ун. – Выс- шая школа экономики, Москва: изд. Дом ГУВШЭ, 2007, с.8 (488с.) 20. Социальное государство в странах ЕС: прошлое и настоящее. / Отв. Ред. Ю.Д.Квашнин. М.: ИМЕМО РАН, 2016, с.18 (189с.) 21. Тоганова Н. ФРГ и перспективы социального государства (субсидиарность или концентрация ответственности в “одних руках”?), Статья подготовлена в рам- ках Гранта РГНФ № 14-07-00048a. www.sov-europe.ru/2015/1/toganova3.pdf, s.72 22. Толекина Е.Л., Акимова Е.Н. Формирование и реализация германской политики «экономического чуда». //Вестник МГОУ, №3, 2007, с.43 23. Уте Шмидт. Центр исследования государства СЕПГ, Берлин. Людские и территориальные потери, бегство и изгнание — последствия второй мировой войны для немецкого народа. Российско-немецкий опыт и перспективы. Материалы конференции российских и немецких историков 28–30 октября 2005 г. Москва (Под редакцией Б. Бонвеча и А.Ю. Ватлина), Москва: “ДиректМедиа_Паблишинг”, 2006, s.35 24. Фолькер Кроненберг. Немецкая перспектива после катастрофы 1945 г.: нация, основной закон, отечество, послевоенная история германии.Российско-немец- кий опыт и перспективы. Материалы конференции российских и немецких историков 28–30 октября 2005 г. Москва (Под редакцией Б. Бонвеча и А.Ю. Ватлина), Москва: “ДиректМедиа_Паблишинг”, 2006, s.25 25. Шевченко И. Теория и практика построения социального рыночного хоз- яйства в Германии и России. Российско-немецкий опыт и перспективы. Мате- риалы конференции российских и немецких историков 28–30 октября 2005 г. Москва (Под редакцией Б. Бонвеча и А.Ю. Ватлина), Москва: “ДиректМе- диа_Паблишинг”, 2006, C.122-127 26. Эрхард Л. Полвека размышлений. Речи и статьи. Москва: Руссико: «Ордынка», 1993, с.379 (450с.) 27. Ястребов Г.А.” Вальтер Ойкен о либерализме и социальной политике”. Соци- альное рыночное хозяйство: концепция, практический опыт и перспективы при- менения в россии. Интернет-конференция.http://ecsocman.hse.ru/text/16209767/

ГЕРМАНСКАЯ МОДЕЛЬ СОЦИАЛЬНОГО ГОСУДАРСТВА

РЕЗЮМЕ

Социальная политика современной Германии, одного из ведущих госу- дарств по экономическому развитию в зоне ЕС, направлена на обеспечение со- циальной справедливости и социального равенства во всех сферах общества. Немецкая модель консервативного социального государства отличается от ее первоначальных особенностей. Основой этой модели являются: В девятнадца- том веке социально-ориентированная государственная идея консерватора Отто

28 Elmi əsərlər 69-cu cild

Бисмарка; Тоталитарное фашистское государство во Второй мировой войне, раз- деление Германии на оккупационные зоны, от экономического и государствен- ного дезинтеграции, привело к развитию социально-рыночной экономики и к модели консервативного социального государства в АФР; современное, единое социально-правовое государственное строительство в отличие от либеральной и социалистической экономики развивалось к третьему пути - социально-рыночной экономике. Сегодня, благодаря своему «экономическому чуду», Германия разви- вается как консервативное социальное государство, возглавляющее Европу и экономику мира.

GERMANY'S MODEL OF SOCIAL STATE

SUMMARY

Social policy in the modern world of Germany, one of the leading European states in the economic development of the EU, was directed to the protection of social justice and social welfare in all spheres of society. The German model of a conservative social state differs from the primordial personalities. The basic models are: In the ninth century, the socially-oriented state conservator Otto Bismarck; The totalitarian Nazi state of the Second World War, division of the German occupation zones, economic and state disintegration, led to the development of the social-market economy and the conservative social state in the PRA; modern, the only social-state state building in the liberal and socialist economies has emerged in the two-way social-market economy. Today, thanks to its "economic genius," Germany is developing a conservative social state, moving forward to the European economy and the world.

29 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Gülnarə SƏDRƏDDİNOVA ∗

1821-1830-CU İLLƏRDƏ BAŞ VERMİŞ YUNAN ÜSYANININ QARŞISINI ALMAQ ÜÇÜN OSMANLI DÖVLƏTİNİN HƏYATA KEÇİRDİYİ TƏDBİRLƏR.

Açar sözlər: Osmanlı imperiyası, Sultan II Mahmud, Yunan üsyanı, Tədbirlər planı, Patriarx V Qreqori. Ключевые слова: Османская империя, Султан II Махмуд, Греческое восстание, План действий, Святитель Григорий V. Key words: Ottoman Empire, Sultan II Mahmood, Greek Revolution, The action plan, Patrick V Gregorius.

Osmanlı imperatorluğunda yaşayan digər xristiyan millətləri ilə müqayisədə yunanlar, Fateh Sultan Mehmetin (1451-1481) dövründən bəri xüsusi yaşayış şəraitinə malik idilər. Dövlət vəzifələri xristiyanlara qadağan olunduğu halda yunanlara Divanda tərcüməçilik, Əflak-Boğdan voyevodalığında canişin kimi yüksək və gizliliyi olduqca vacib olan vəzi- fələr verilirdi. (9, s.44) Lakin müstəqil Yunanıstan dövlətini yaratmaq is- təyən yunanlar, 1821-ci ildə xarici dövlətlərin də dəstəyi ilə Osmanı impe- riyasına qarşı üsyan qaldırdılar. Osmanlı hökuməti əvvəllər yunan üsya- nını mərkəzi hakimiyyətə qarşı başladılmış kiçik miqyaslı üsyan kimi gö- rürdü. Bu üsyanın inqilabi xarakter daşıyacağını və müstəqillik uğrunda mübarizəyə çevriləcəyini düşünməmişdi. Sultan II Mahmud yunan üs- yanını layiqincə qiymətlənirməmişdi. (7, s.425.) II Mahmud ilk əvəllər daxili nəzarəti ələ almağa və yunanları müx- təlif cəza üsulları ilə qorxutmağa çalışdı. Lakin yunan üsyanının qısa zaman içərisində geniş coğrafi bölgəni əhatə etməsi Osmanlı imperiyasını qorxuya saldı. Hökumət üsyanın qarşısını almaq üçün Rumeli və Anado- luda tədbirlər planı hazırladı. Bir çox türk tarixçiləri bu tədbirləri üç qrupa bölür: 1. Anadolu və Rumelinin şərq, qərb və orta bölgələrində üsyanın yayılmadığı bölgələrin müəyyənləşdirilməsi. Bu ərazilər üsyandan qorun- malı idi. 2. Yunan əhalisinin silahlarının əlindən alınması. 3. Anadolu və

∗ Gülnarə Sədrəddinova - Bakı Dövlət Universiteti “Avropa və Amerika ölkələrinin yeni və müasir tarixi” kafedrasının doktorantı, [email protected]

30 Elmi əsərlər 69-cu cild

Rumeliyə giriş və çıxışların nəzarət altına alınması (12, s.31-46). Bu məq- sədlə sərt qərarlar verildi. Yunanlar, Osmanlı təbəəsi olduqları üçün döv- lət daxilində bir yerdən başqa yerə rahat şəkildə gedib-gəlirdilər. Həm üs- yan bölgələrinə yeni qüvvə göndərilməsi, həm də oralardan digər yunanla- rı təhrik edəcək insanların gəlməsi asanlaşırdı. Bunların qarşısını almaq üçün müəyyən şərtlər ortaya qoyuldu. Bu şərtlərə, Rumelidən İstanbula əhalinin getməsinə qadağanlıq qoyulması, Anadoluya getmək üçün icazə- nin olması daxil idi (4, s. 22). Bundan əlavə, üsyan ilə əlaqədar əsl şəxsiyyətlərini gizlədərək xəfiy- əlik etmək üçün İstanbula naməlum adamlar gəlirdi. Bunun qarşısını almaq üçün 1822-ci ilin fevralında akt qəbul edildi. Bu qərara əsasən, os- manlı qaziləri tərəfindən möhürlənmiş hərbi göndərişi olmayanlara səya- hət etməyə icazə verilməyəcəkdi (14) . II Mahmud Peloponnesdə yaşayan yunanların üsyana qoşulmalarının qarşısını almaq üçün hər ailədən bir nəfəri bir illik girov götürüb İstanbula gətirirdi. Yüksək vəzifələrdə işləyən yunanlar da İstanbula girov kimi gə- tirilərək nəzarət altında saxlanılırdı. Bu üsul 1821-1827-ci illər arasında tətbiq olundu. (13) Bundan əlavə, yunanların işə qəbul olunmaları və yeni vəzifələrə təyin olunmaları da dayandırıldı. Rusiyanın İstanbuldakı səfirinə Əflak və Boğdan hadisələri haqqında məlumat vermək üçün 1821-ci ildə yeni bir layihə təqdim olundu. Burada: 1. Əflak ərazisində nizam-intizamı pozan sərkərdələrin çoxunun Rusiya təbəəsindən olması 2. Aleksandr İpsilantinin bu sərkərdələri uzun zaman- dan bəri Boğdanda toplaması 3. Yaşda oturan Rus konsulunun Osmanlı dövlətinə bu hadisələr barədə xəbər verməməsi 4. sərhədlərdə yerləşdiri- lən Osmanlı əsgərləri barədə Buxarestdəki Rusiya səfirliyinə yerli boyar- ların məlumat verdikləri və Səfirin türk əsgərlərinin buraya gəlişinə etiraz etdiyi bildirilirdi (4, s.25). Lakin illərdən bəri Osmanlı imperatorluğunun torpaqlarına göz di- kən və türkləri daxildən zəiflətmək istəyən Rusiya üsyanın ilk illərndə iki- üzlü siyasət yeridirdi. Yunan üsyançılarına havadarlıq edirdi. Rusiya təkcə Yunanıstanı deyil, eyni zamanda bütün Balkanları qarışdırır və üsyana qaldırmağa çalışırdı (6, s.20). Rusiya hökuməti üsyanın təşkilatlandırılma- sında "Filiki Eterya" Cəmiyyəti və Fənər Yunan Patriarxlığı ilə əlbir idi. Onlara silah-sursat və maddi yardımlar edirdi.

31 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Yunan üsyanı zamanı silah və barut kimi hərbi ləvazimatları gizlət- mək üçün kilsə və monastrlarda bazalar yaradılmışdı. Bunlardan biri Kiprdə aşkar olunub İstanbula bildirildi. Bundan sonra adadakı bütün monastr və kilsələrin ciddi axtarılması, tapılan hərbi vəsait və silahların toplanması əmr edildi. Əlavə olaraq, rəiyyətin əlindəki hərbi vəsaitlər və silahların toplanılması və möhürlənmiş siyahılarla birlikdə göndərilməsi barədə yeni bir əmr verildi. (12, s.31-46.) Üsyanda din adamlarının əsas rol oynaması və din adamlarının Moskva ilə əlaqədə olmaları kimi amilləri nəzərə alan sultanın üsyana son qoymaq yolunda tədbirlər gördü. Patriarxın edam edilməsi də bu tədbir- lərə daxil idi. II Mahmud əvvəlcə Yunan Patriarxını hüzuruna çağırdı. On- dan bu fitnə - fəsaddan xəbərinin olub olmadığını, üsyançıların qarşısını almamasının səbəbini soruşdu. Patriarx, əvvəldən üsyandan xəbərdar ol- madığını bildirdi. Lakin xocabaşı və papazların bildiyi belə bir mühim ha- disənin patriarxın bilməməsi mümkün deyildi. Sultan onun cavablarını qə- bul etmədi. "Filiki Eterya"nın lideri Aleksandr İpsilantinin iş otağında Patri- arx V Qreqoriyə aid məktublar tapıldı (1, s.101. ). Beləliklə, Əflak və Bağ- danda başlayıb Peloponnesdə inkişaf edən üsyanda yunan patriarxının əli olduğu aşkar olundu. Babıali patriarxın edamı barədə fərman verdi. Patriarx əvvəlcə Kadıköyə göndərildi. Babıalinin fərmanına uyğun olaraq Patriax- lığa gətirilib əvvəlki üsyanın başlama günü olan 1821-ci ilin 22 aprel Pas- xa günündə (bazar günündə) Petro qapısında edam edildi (7, s.415- 435.). Yeni yunan patriarxı eyni hadisələrin təkrar yaşanmaması üçün təd- birlər planı hazırlayıb imperatorluq daxilindəki metropolitliklərə göndərdi. Buna əsasən - Ayin və dini mərasimlər üçün kənd və qəsəbələrə göndərilən şəxs- lər dürüst və sadiq insanlar olmalı. - Keşişlər nəsihət və tənbehlərini əhaliyə düzgün ötürə biləcək insanlardan seçilməli. - Ölkədə mütləq asayiş və sakitçiliyin bərpa olacağı vaxta qədər Qüds. Turi-Sina, Aynaroz monastrlarının rahibləri əhali ilə əlaqədə olmamalı. - Üsyanının əvvəllərində aldanaraq qaçanlardan geri qayıdan əhaliyə diqqət edilməli. Həqiqətən peşman olub normal həyatlarını yaşamağa baş- layanlara toxunulmamalı. Lakin fitnə - fəsad törətməkdə davam edənlər zabitlərə təslim edilməli idi.

32 Elmi əsərlər 69-cu cild

Üsyan zamanı qaçıb başqa bir dövlətin himayəsinə girmiş olanlar yerli hakim və zabitlərə təslim edilməli idi (4, s.27). Bu göstərişlər bir müddət Patriarxlığı Osmanlı hökumətinin diqqət mərkəzindən uzaqlaşdırdı. Üsyançıları cəzalandırmaq və digərlərinin də gözünü qorxutmaq üçün ölüm cəzası tətbiq edilirdi. Bu cəzanın tətbiq olunması, 26 aprel 1821-ci il tarixli fərmanı ilə rəsmi şəkildə elan edildi. Dövlət işlərində çalışdığı halda dövlətə xəyanət edən yunanlara da ölüm cəzası verildi. (8, s.269.) Sultanın 26 aprel tarixli fərmanında üsyan edənlərin əmlaklarının dövlət tərəfindən müsadirə edilməsi də nəzərdə tutulurdu. Bundan əlavə, həm üsyanda iştirak edib ölənlərin, həm də quldur dəstələrinə qatılmaq üçün qaçanların əmlakları dövlət tərəfindən zəbt olunmağa başlandı. Mü- sadirə edilən malların təsbiti üçün qeydiyyat işi tamamlandıqdan sonra əmlaklar hərrac (auksion) yolu ilə satışa çıxardılırdı. İstanbul və İzmirdə bu satışlar bir neçə il davam etdi. Ev, dükan kimi daşınmaz əmlaklarla bə- rabər, məhsul gətirən bütün torpaq sahələri müsadirə olunan əmlaklar sıra- sına daxil idi (8, s.272). Yunan üsyanında iştirak etdiyinə görə sürgün cəzası verilənlər müəy- yənləşdirildi. Üsyan başladıqda vətəninə getmək bəhanəsi ilə Peloponnesə köçməyə çalışan yunan baqqal, bağban və işsiz-gücsüz insanlardan ibarət üsyançıların çoxu Anadolunun daxili bölgələrinə sürgün edildilər. İstan- buldakı işsiz və avara yunanlar Ankara, Çankır və Konya kimi Mərkəzi Anadolu şəhərlərində məskunlaşmağa məcbur edildilər (9, s.48). Yunanların geniş miqyaslı hərəkatları xalqın narazılığına səbəb ol- muşdu. 26 aprel fərmanında öldürülən yunanların qadın və uşaqlarının əsir götürülüb, mallarının yağmalanması barədə də qərar qəbul edilmişdi. Bundan sonra narazılıqların sayı daha da artdı. Yunanlar Kalosda müsəl- manlara qarşı qırğınlar törətdilər. Bunun intiqamını almaq istəyən bir dəstə, 1821-ci ilin mayın 5-də bəzi xristian məhəllələrrinə hücum etdilər. Dəstənin bir hissəsi isə Əyriqapı kilsəsinə basqın etdi. Bundan sonra 6 may tarixli fərmanı ilə sultan günahsız əhaliyə toxunulmaması və silahdan istifadə edilməməsi barədə əmr verildi (5, s.114). 1715-1821 illər arasında Osmanlı rəhbərliyi xüsusilə, Boğazlarda də- niz ticarətini və dəniz yolları vasitəsi ilə yük daşımanı qorumaq məqsədilə "gözətçi təşkilatlar" yaratdı. Onlar, sərnişinlərin təhlükəsizliyini təmin et-

33 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu məklə də vəzifələndirildilər. Korint ilə Arqos arasındakı Boğaz ilə Arkad- ya və Messena arasındakı Lontari Boğazı təhlükəsizlik baxımından əhə- miyyətli keçidlər idi. Peloponnes üsyanından sonra Eyriboz (Euboia-Euripus), Çamlıca (Hydra), Suluca (Spetsa) ve İpsara (Psara) adalarında da yunanlar üsyan qaldırdılar. Ada əhalisinə aid olan böyük gəmilər üsyanda istifadə olundu (10, s.112). Quldurluqla məşğul olan bu gəmilər, Çanaqqala Boğazından daxil olaraq Mərmərədəki türk gəmilərinə zərər verir, sahillərə hücum edirdi. Bu cür gəmilər müqavilə imzaladıqları dövlətlərin bayraqları ilə Mərmərə dənizinə rahat şəkildə girməyə başladılar. Əvvəllər daşıdıqları bayraqlarla əlaqədar həmin gəmilərdə axtarış keçirilmirdi. Bu halların qar- şısını almaq üçün 1821-ci ilin may ayında yeni bir fərman verildi. Burada bildirilirdi ki, hansı dövlətin bayrağını daşımasından asılı olmayaraq, Boğazlardan keçən bütün gəmilər yoxlanılsın (10, s.115). Silah, sursat, top və ixracı qadağan olan digər mallar gəmilərdə ta- pıldıqda İstanbula bu barədə xəbər veriləcəkdi. Bu qərar xüsusilə Rusiya səfirliyinə bildirildi. Qərar, təkcə rus bayrağı daşıyan quldurların deyil, onlara kömək edən rus gəmilərinin də qarşısını almaq məqsədilə verilmişdi ( 2, s.116). Osmanlı dövləti təkcə yunanlara qarşı cəza tədbirləri həyata keçirt- mədi. Üyanın yatırılması üçün şücaət göstərməyən dövlət adamları da cə- zalandırıldı. Məsələn, Qaraburunda və Saqqız adasında baş verən döyüş- lərdə köməyə gəlməyən gəmi kapitanları cəzlandırıldı (3, s.47). XVIII əsrdə ard-arda aparılan müharibələr və XIX əsrin başındakı serblərin üsyanı müsəlman kişi nüfuzunun olduqca azalmasına gətirib çı- xartmışdı. Osmanlı iperatorluğu üsyanların baş qaldırdığı bölgələrə əsgər göndərmək üçün əlindən gələni edirdi. Lakin Osmanlı imperiyası maddi, mənəvi və insan resursu baxımından əvvəlki gücünü bərpa edə bilməmişdi. Torpağa bağlı olaraq yaşayan əhali isə əsgərlikdən və hərb sənətindən bi- xəbər idi. Üsyan baş verən ərazilərə əsgər göndərlməsinin gecikməsi türk- ləri geri salan və üsyançıları ruhlandıran səbəblərdən biri oldu (11, s.122). Yunan üsyanı zamanı Yeniçəri ocağı nizam-intizamdan uzaqlaşmış- dılar. Bir çox yerə eyni vaxtda əsgər təyinatının verilməsi, sancaqlardan toplanmış əsgərlərin həm hərbi hazırlıq, həm də təchizat baxımından ki- fayətsiz olması ordunun vəziyyətini daha da pisləşdirmişdi. Hər hansı bir bölgənin mühafizə və ya müdafiəsi ilə vəzifələndirilənlər öz işlərinə etina-

34 Elmi əsərlər 69-cu cild sız yanaşırdılar. Üyanın sonrakı illərində beynəlxalq siyasi arenada get- dikcə sıxışdırıldığını görən Osmanlı dövləti altı həftə müddətinə verilən, 1826-cı il 17 mart tarixli Rusiyanın ultimatomunu qəbul etmək məcburiy- yətində qaldı. Təkcə xaricdən deyil daxildən də bu ərəfədə İstanbulda çax- naşma yarandı. II Mahmud ordunu silahlandırmaq məqsədi ilə Eşkinci adlı yeni bir hərbi birlik qurdu. Lakin yeniçərilər bu islahatı qəbul etməyərək 11 iyun 1826-cı ildə üsyan qaldırdılar. Bundan sonra, II Mahmud, artıq anarxiya və fəsad yuvası halına gələn və heç bir işə yaramayan, beş yüz illik Yeniçəri birliyini aradan qaldırmaq qərarına gəldi. Yeniçərilərin top- landığı At Meydanındakı qışlaqları top atəşinə tutdu. Yeniçəri birliyinin aradan qaldırıldığı bütün Osmanlıya elan edildi. Yeniçəri ocağının yerinə “Asakiri Mansureyi Muhammediye” adlı yeni bir hərbi birlik quruldu. Osmanlı tarixində yeniçərilərin fəaliyyətinin dayandırılması hadisəsinə “Vakayi Hayriyyə” yəni “ xeyirli hadisə ” deyilir (2, s.117). Bu tədbirlər üsyançıları qorxutsa da inqilabi xarakter daşıyan üsya- nın qarşısı alına bilmədi. Yunanlar təkcə öz qüvvələri hesabına deyil, bö- yük dövlətlərin, avropalı yunanpərəstlərin, könüllü dəstələrinin köməyi ilə üsyanı davam etdirirdilər. Buna görə də həyata keçirilən cəza tədbirləri istənilən nəticəni vermədi.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Adnan Sofuoğlu. Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri. Turan Yayıncılık İstanbul, 1996. 2. Enver Ziya Karal. Osmanlı Tarihi. Türk Tarih Kurumu Yayını. Cilt: V. 1983. 4-cü Baskı. 3. Filiz Yaşar. Yunan Bağımsızlık savaşında Sakız adası (1821-1829). Phoenix yayın evi. Ankara, 2006. 251 s. 4. Filiz Yaşar. Yunan İsyanında Osmanlının Rumelide ve Anadoluda Aldığı Güvenlik Önlemleri: Tedabir-i Osmaniyye. Edebiyat Fakültesi Dergisi. Cilt 32. Sayı 2. Aralık, 2015. 5. Hasan Demirhan. Büyük Güçlerin gölgesinde Yunan isyanı. İdil yayıncılık. İstanbul, 2016. 379 s. 6. Məmməd Fətəliyev. Türkiyə,Yunanıstan və Böyük dövlətlər. Birinci dünya mühari- bəsi ərəfəsində və illərində. Bakı universiteti nəşriyyatı. Bakı, 2005. s.14-32. 359 s. 7. Necdet Sakaoğlu. Bu Mülkün Sultanları. Oğlak Yayınları. İstanbul, 1999. 8. Nikos Theotokas, Nikos Kotaridis. Ottoman Perceptions of the Greek Revolution. PIZANIAS, Petros (ed.),op. cit

35 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

9. Rıfat Uçarol. Siyasi Tarih. 1789-2014. 10-cu Baskı. Ankara, 2015. 10. Salahi R. Sonyel. Yunan Ayaklanması Günlerinde Moradaki Türkler Nasıl Yok Edildiler. Belleten. C:LXII. S.233. Nisan, 1998. 11. Yücel Özkaya. 1821 Yunan (Eflak-Boğdan) İsyanları, Avrupalıların İsyanlar Karşı- sındakı Tutumları. III Askeri Tarih Semineri. Terih Boyunca Türk-Yunan İlişkileri. Atase yayınları. Ankara, 1986. 12. Yurtseven R. (1976). Osmanlı İmparatorluğunda Yunan ayaklanması (1821-1829). Askeri Tarih Dergisi, 2. 13. http://journals.manas.edu.kg/mjsr/oldarchives/Vol06_Issue12_2004/396.pdf Mehmet Seyitdanlıoğlu. Yunan ihtilali ve II Mahmudun Politikaları. 14. https://www.academia.edu/10114967/Yunan_Ba%C4%9F%C4%B1ms%C4%B1zl%C4 %B1%C4%9F%C4%B1_ve_Osmanl%C4%B1_Y%C3%B6neticilerinin_%C4%B0s yan_Kar%C5%9F%C4%B1s%C4%B1ndaki_Tutumlar%C4%B1

ПЛАН ДЕЙСТВИЙ ОСМАНСКОЕ ИМПЕРИИ ДЛЯ ПРЕДОТВРАШЕНИЯ ГРЕЧЕСКОГО ВОССТАНИЯ 1821-1830 ГОДА.

РЕЗЮМЕ

Для предотврашения греческого восстания Махмуд II подготовил план действий. Были взяты под контроль все входы и выходы в Анотолию и тоже входила в этот план действий. Участники греческого восстания были сосланы. В мае 1821 года Османское государство дал указ для проверки всех кораблей проходяших через Пролтвы. По постановлению 26 апреля 1821 года все греки обвиняемые в предотельстве госудорству были приговорены к смертной кадни. Но все меры смогли предотвротить восстание.

THE ACTION PLANS BY THE OTTOMAN EMPIRE TO PREVENT THE GREEK REVOLUTION OF 1821-1830

SUMMERY

Soltan Mahmood II had prepared the action plans to prevent the rebellion. He had taken under control the inputs and outputs of Anatolia and Rumeli. All weapons were taken from Greek population. The execution of Greek Patriarch was include in the plans. Participants in the rebellion were exiled. The Ottoman government issued a decree about the inspection ofall ships in Mediterrian sea in may 1821. Greeks who betrayed the state were given death penalty by new decree on April 26, 1826. But these action plans cloud not prevent the rebellion.

36 Elmi əsərlər 69-cu cild

Vaqif ŞÜKÜROV ∗

XX ƏSRİN 50-60 CI İLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN SSR-DƏ ANTİDİN SİYASƏTİNİN İCTİMAİ HƏYATDA İNİKASI

Açar sözlər: Azərbaycan, İslam, Din, Ateizm, Müsəlman Ключевые слова: Азербайджан, Ислам, Религия, Атеизм, Мусульман Keywords: Azerbaijan, Islam, Religion, Atheism, Muslim

İkinci Dünya Müharibəsi Sovet hökumətini dinə olan münasibəti də- yişməyə məcbur etdi. Qələbənin təmin edilməsi üçün ateizmə məcbur edi- lən xalqların dini hisslərindən istifadə etməli və dini təqibləri dayandır- malı oldu. Bu dövrdə SSRİ-də mövcud olan müsəlman dini icmalarına nə- zarət etmək üçün mərkəzi Ufa olan SSRİ Mərkəzi Ruhani İdarəsi fəaliyyət göstərirdi ki, o da öz işini yerinə yetirməkdə çətinlik çəkirdi. “1943-1944-cü illərdə Mərkəzi Ruhani idarəsinin sədri A. Rəsulo- vun təklifi üzrə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti xüsusi fərman qəbul etdi. Bu fərmanla müstəqil müsəlman ruhani idarələri təşkil edildi” (14, s.75 ). “1944-cü il aprelin 14-də müvafiq olaraq Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani idarəsi təşkil edildi. Elə həmin ilin mayın 25-28-də Zaqafqaziya Müsəlmanlarının I qurultayı çağırıldı. Qurultayda bakılı Axund ağa Əliza- də Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin sədri seçildi. Ona Şey- xülislam dini rütbəsi verildi” (14, s.75 ). Zaqafqaziya müsəlmanları isla- mın əsas iki təriqəti olan şiə və sünnü təriqətli olduğu üçün idarədə müfti vəzifəsi də təşkil edildi. “Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin sədri olan Şeyxülislam şiə məzhəbinin təmsilçisi idi, buna görə də onun müavini olan müfti sünnü məzhəbinə məxsus idi” (15, s.141). “1954-cü ilədək Şeyxülislam vəzifəsini Ağa Əlizadə tutmuşdu. Onun vəfatından sonra Sabirabad məscidinin axundu Möhsün Həkimzadə şeyxülislam oldu (1966). Onun vəfatından sonra bu vəzifə iki il boş qaldı . 1968-ci ildə VI qurultayda Molla Əliağa Süleymanzadə şeyxülislam seçil- sə də, bir il sonra çağırılan növbəti qurultayda onu bu vəzifədə Mirqəzən- fər İbrahimov əvəz etdi” (17).

∗ Vaqif Şükürov - ADPU-nun dissertantı. E/poçt: [email protected]

37 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

“Müfti vəzifəsini isə 1944-cü ildən 1956-cı ilədək Hacı İbrahim Əfəndizadə tutdu. Onu Göyçay məscidinin imamı Əsədulla İbadov 1956-cı ildəki IV qurultayda əvəz etmişdi. Əsədulla İbadov üç il bu vəzifədə qaldı. V qurultayda Müfti Şərif Əfəndi Vəlizadə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ru- hani İdarəsinə sədr müavini seçilir. O, ateizm təbliğatını “məscidin güm- bəzinə dəyib yerə düşən qoz”a bənzədirmiş. Şərif Əfəndi Vəlizadə 1966-cı ildə vəfat etdiyindən iki il bu vəzifə boş qalır. 1968-ci ildə keçirilən növ- bəti VI qurultayda yüksək savada malik olan Əhməd Əfəndi Bozgəziyev bu vəzifəni tutur... Lakin 1969-cu ildə bu vəzifədən uzaqlaşdırılır. Onun yerini 1907-ci ildə Şəkidə anadan olmuş “Hacı Əjdərbəy” (Göy Məscid) məscidinin mollası Hacı İsmayıl Əhmədov tutur və 1986-cı ilədək bu və- zifədə qalır” (17). Təəccüblüsü bundan ibarətdir ki, 1966-1968-ci illərdə həm şeyxülis- lam, həm də müfti vəzifəsi boş qalmışdır. Ehtimal etmək olar ki, bu, hö- kumətin yeritdiyi antidin siyasəti ilə bağlı olmuşdur. Təbii ki, belə olduqda dini idarə tamamilə dövlət nəzarətində olurdu. Çünki arxiv sənədlərin- də 60- cı illərdə dövlətin din əleyhinə apardığı təbliğat və təşviqat fəaliy- yətinə baxmayaraq islam dəyərlərinə marağın artması, dini yerlərə – məs- cidlərə, pir və ziyarətgahlara insan axını müəyyən narahatlıq yaratmışdı. Qeyd etdiyimiz kimi müharibə illərində dövlətin dinə münasibətinin dəyişilməsi, yəni islam dininə münasibətdə siyasətin bir qədər yumşalması müəyyən çərçivədə olsa da, dini azadlıqlar verilmiş ölkədə, o cümlədən Azərbaycanda dini dəyərlərin bir qədər dirçəlməsinə səbəb oldu. Lakin müharibə qurtardıqdan sonra tədricən yenidən antidin siyasətində canlanma başladı. “Azərbaycan K(b)P MK-nın 1948-ci ilin fevralında keçirilmiş plenu- mu “Respublikada partiya təbliğatının vəziyyətinin yaxşılaşdırılması haq- qında” məsələni müzakirə etdi. Plenum zəhmətkeşlər arasında elmi ateizmin təbliğatını hər vasitə ilə yaxşılaşdırmağı, insanların şüurundakı kapitalizm qalıqlarının əleyhinə mübarizəni gücləndirməyi zəruri hesab edirdi” (15, s.147). “Zəhmətkeşlərin kommunist tərbiyəsi sahəsində təbliğatı güclən- dirmək məqsədi ilə 1948-ci ildə Siyasi və Elmi Bilikləri Yayan Cəmiyyət (“Bilik” cəmiyyəti ) yaradıldı. Bu cəmiyyətin şəhər və rayonlarda şöbələri təşkil edildi. Artıq 1951- ci ildə cəmiyyətin 7 min təbliğatçısı vardı. “Bilik”

38 Elmi əsərlər 69-cu cild cəmiyyətinin bütün təşkilatlarda bölmələri vardı. Onlardan biri də ateizm bölməsi idi” (15, s.147) . “1958-1959-cu illərdən etibarən dinə qarşı yeni mübarizə kampani- yasına start verildi. Əsas hədəf həm pravoslav, həm də islam dininin mü- qəddəs yerləri idi. Sovet müsəlmanları üçün islamın müqəddəs yerlərinin ziyarəti, xüsusən Həcc ziyarəti (SSRİ üzrə ildə 20-25 nəfər) məhdud oldu- ğundan bu ziyarətgahlar xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Çoxminli zəvvar küt- lələrinin müqəddəs yerlərə toplanması sovet məmurlarında idarəolunmaz “ qiyam ” təəssüratı yaradırdı. Avropalaşmış məmurlar özlərini müstəmlə- kəçi kimi hiss edirdilər. Çünki bu ayinlər onlar üçün yad idi. Xalqın bir yerə toplanmasından (sovet əxlaq kodeksinə yad olan ünsür ətrafında – Ş.V) qorxurdular: “Namaz qılmaq istəyirsiniz, qılın, lakin min nəfəri keçmə- mək şərti ilə ... ” (16, с.77). Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında DTK-nın yeni sədri təyin edilmiş Kopliovun 4-cü şöbənin işi ilə bağlı 1956-cı il üçün hazırladığı hesabatdan bəlli olur ki, istər dini mərasimlərin, istərsə də dini ziyarətlərin icrası zamanı antisovet hərəkətlər qeydə alınmışdır (13, s.97). Sovet təhlü- kəsizlik orqanları dini idarələri daim nəzarətdə saxlamağa çalışırdılar. DTK sədri Kopliovun hesabatından o da bəlli olur ki, Azərbaycanda fə- aliyyət göstərən dini icmalar və təşkilatlar içərisində agentura işləri geniş- ləndirilmişdi. “Xüsusi ilə qeyd olunurdu ki, Zaqafqaziya müsəlmanları idarəsi dövlət təhlükəsizliyi orqanları nəzarətindədir və dini idarənin 7 nə- fərdən ibarət ali şurasında onlar öz adamlarını yerləşdirmişlər (13, s.97). Sov. İKP MK 1958-ci il noyabrın 28-də “Müqəddəs yerlər” deyilən yerlərdə ziyarətlərin dayandırılması barədə” qərar qəbul etdi. Bu cür yerlə- ri sadəcə dağıtmaq kifayət etmirdi, çünki inananlar onu bərpa edirdilər. Onları ateistcəsinə yenidən qurmaq lazım idi. Müqəddəs yerlər təsərrüfat ehtiyacları üçün istifadə olunur və istirahət müəssisələrinə verilirdi. Bəzi hallarda muzey filialları yaradılırdı” (16, с.77). «SSRİ üzrə qeydə alınan müsəlman müqəddəs yerləri (türbələr, ağac- lar, bulaqlar) Özbəkistanda 144, Tacikistanda 210, Türkmənistanda 42, Kazaxıstanda 20, Qırğızıstanda 20, Azərbaycanda 61, Dağıstanda 70, Ta- tarıstanda 2, Başqırdıstanda 1 sayda idi” (16, с.77). 1958- ci ildə keçirilən XXII qurultayda Azərbaycan KP MK katibi Abdulla Bayramov öz çıxışında xüsusi vurğu ilə qeyd edirdi: “ Keçmişin

39 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu qalıqlarına qarşı mübarizənin genişləndiyi bir şəraitdə ... ayrı-ayrı partiya və sovet təşkilatları antidin təbliğatına etinasız yanaşmaqdadır. Biz tez-tez qeyd edirik ki, fanatizmə (mövhumata), dinə qarşı mübarizə aparırıq, lakin bizim bu işə diqqətsizliyimiz nəticəsində dini təbliğat antidin təbliğa- tını üstələyir, daha da genişlənir. Məsələn, Bakıda Əzizbəyov rayon partiya və icraiyyə komitələrinin gözü qarşısında respublikanın bütün rayonla- rından Ət-ağa qəbrinin ziyarətinə gəlirlər... Bu cür faktlar Qonaqkənd, Neftçala və digər rayonlarda da qeydə alınmışdır...” (2, v.182) Daha sonra çıxışını davam edən Bayramov qeyd edirdi ki, “ İnzibati yollarla heç nə eləmək mümkün deyildir ... Cəmiyyətdə elmi-siyasi bilikləri genişləndir- mək, zəhmətkeş kütlələr arasında aydınlaşdırıcı iş aparmaq, elmi-populyar mühazirələr, məruzə və söhbətlər aparmaqla ateist təbliğatını güclən- dirmək lazımdır” (2, v.182) Sov. İKP MK rəhbərliyini qorxudan müsəl- man respublikalarında nəinki sadə vətəndaşların, hətta partiya üzvlərinin dini hisslərinin idarə edilməsinin çətinliyi idi. 1959-cu il iyunun 16- da Azərbaycan KP MK –nın VIII plenumunda məruzə ilə çıxış edən Azərbaycan KP MK katibi Abdulla Bayramov dini məsələlərə toxunaraq bildirdi ki, “Bəzi kommunist və komsomolçu gənc- lərin, hətta rəhbər işçilərin və bizim ziyalıların dini mərasimlərdə iştirak etməsi kimi yolverilməz faktlar mövcuddur. ... Antidin təbliğatının zəif- ləməsi, bəzi rayonlarda, xüsusən Ağdaş rayonunda bəzi ruhanilər tərəfin- dən antisovet və antikolxoz fəaliyyətlə məşğul olma faktlarına rast gəli- nir” (2, v. 36). “... Yerli sovet orqanlarının ruhanilərin fəaliyyətinə nəzarətinin və elmi ateist təbliğatın zəifləməsi nəticəsində Bakı və respublikanın bir sıra rayonlarında hiss olunacaq dərəcədə ruhanilərin fəaliyyəti canlanmışdır. Bunu Bakı, Naxçıvan, Kirovabad və digər rayonlarda “məhərrəmlik” mə- rasiminin keçirilməsi sübut edir ... Bir sıra respublika rayonlarında – Ucar, İmişli, Saatlı və s. qeyri-qanuni yeni məscid tikintisi faktları mövcuddur. Əli Bayramlı rayonunda təkcə bu il iki məscid tikilmişdir. İmişli rayon rəhbərliyinin gözü qabağında biri rayon mərkəzində olmaqla, 3 məcsid ti- kilmişdir...” (3, v.64). 1960-cı ildə respublika ziyalılarının ümümi yığıncağı keçirildi. Yı- ğıncaqda toxunulan məsələrdən biri də dinlə bağlı idi. Bu 50-ci illərin soni 60-cı illərin əvvəllərində yenidən din əleyhinə kompaniyanın başlaması

40 Elmi əsərlər 69-cu cild dövrünə düşdüyündən Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi V. Axundov din əleyhinə mübarizənin zəif olduğunu bildirərək daha effektli mübarizə aparmağın vacibliyini qeyd etdi. O, çıxışında Qubadan olan ziyalı Seyido- vun “Qurani- kərimin” tərcümə edilməsi və yayılması təklifinə etiraz etdi: ... “ Seyidov yoldaş bununla demək istəyir ki, xalq quranı bilsin, mənasını başa düşsün və ona qarşı mübarizə aparsın. Lakin biz quranı yaya bilmə- rik ...” (4, v.156). “Din əlyhinə mübarizədə ziyalıların zəif mübarizə apardığını, hətta bəzi kommunistlərin hüzur yerlərində oturaraq mollanı dinlədiklərini və onlar kimi salavat çevirdiklərini bildirən Axundov buna son qoymağın, din əleyhinə mübarizəni canladırmağın vacib olduğunu söylədi” (4, v.157). Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi əhali arasında dini dəyərlərə qayıdış sovet cəmiyyətinin bütün təbəqələrində, hətta kommunist və komsomolçu gənclər arasında dini adət-ənənələrə riayət olunması faktlarının artması sovet hakim dairələrini narahat etməyə bilməzdi. Buna görə də dinə qarşı mübarizə kompaniyası yenidən genişləndi. Bunun üçün ateist təbliğatçıları hazırlanır, bölgələrə göndərilərək dinin “zərərli ” cəhətləri “izah” olunurdu. Xüsusən yerlərdə partiya və sovet nümayəndələrinin dini ayinlərin icrasında iştirakına qarşı ciddi mübarizə aparılır və belə faktlar məlum olduqda həmin şəxslər müxtəlif inzibati üsullarla cəzalandılırdı. Dinə qarşı mübarizə fonunda Səfərov Şərbət Əli- məhəmməd öğlunun 1962-ci ildə partiyaya bərpa olunmaq haqqında əri- zəsinin rədd edilməsi barədə arayış maraqlıdır. “1950-ci ildə partiyadan qovulan Şərbət Səfərov Şamaxı xalq maarif şöbəsinin müfəttişi olarkən, 1949-cu ildə məzuniyyət götümüş, iki oğluna sünnət toyu keçirərək pul yığmışdı. Hərçənd Səfərov bunu özünün etmədiyini, məzuniyyətdə olar- kən qaynatası tərəfindən keçirildiyini qeyd edir, ancaq o sözlərində səmimi deyildi” (5, v.362). 1963-cü ildə növbəti plenumda çıxış edən V.Axundov keşmişin qalığı kimi dinə qarşı mübarizənin vacibliyini bir daha qeyd edirdi (6, v.29-32). Buna baxmayaraq dinə maraq getdikcə artırdı. Dini işləri nəzarətdə saxlayan hakimiyyət həm də özünü tolerant göstərməyə çalışırdı. SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini işlər üzrə Şuranın sədri Puzin tərəfindən 16 iyun 1963-cü ildə göndərilmiş məktubda Azər- baycan KP MK – ya bildirilirdi ki, “Sovet İttifaqı müsəlmanlarının həyatı

41 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu ilə bağlı Müsəlman Dini idarələrinin hesabına ərəb, fransız və ingilis di- lində kitab buraxılmalıdır. Azərbaycanla bağlı hissənin hazırlanmasına Azərbaycan KP MK-nın yardım göstərməsi xahiş olunurdu” (7, v.7). Da- ha sonra tövsiyyə olaraq kitaba üç istiqamətdə məqalələrin hazırlanması müəyyən edildiyi bildirilirdi: “1. İnqilaba qədərki Rus imperiyası müsəlmanlarının vəziyyəti 2. İnqilabdan sonra Sovet İttifaqı müsəlman respublikalarının iqtisadi, mədəni həyat və elm, təhsil, səhiyyə sahəsində inkişafı 3. Müsəlmanların dini həyatı, müsəlman təşkilatlarının fəaliyyəti və islam abidələri” (7, v.7). 1964-cü il yanvarın 2-də Sov. İKP MK-nın “Əhalinin ateist tərbiyə- sinin gücləndirilməsi tədbirləri” haqqında qərarının həyata keçirilməsi ilə bağlı Azərbaycanda 1964 cü ilin yanvarın 21-də “Elmi –ateizm təbliğatını gücləndirmək və onu yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında” Respublika müşavirəsi keçirildi (10, v.47-124). Müşavirədə çıxış edən Azərbaycan SSR EA fəlsəfə bölməsinin rəhbəri Firidun Köçərli çıxış edərək dindarları dörd qrupa bölürdü: “ 1.Dini ayinləri icra edən dindarlar. 2.Müqəddəs hesab edilən yerlərə sitayiş edən dindarlar, 3.Sonradan adət-ənənələrin təsiri altında olan dindarlar, 4.Bilavasitə mövhumatla bağlı olan dindarlar” (10, v. 70-71). “.... Biz fırıldaqçılarla dindarları bi-birindən ayırmalıyıq. Fırıl- daqçılara qarşı mübarizə aparmalıyıq, onları aradan qaldırmalıyıq, lakin bu dindarların aradan qaldırılması demək deyildir ...” (10, v.79). Dinə qar- şı mübarizə adı altında yeni adətlərin – kommunist adət-ənənələrinin for- malaşdırılmasına çağırış müşavirədə əsas yer tuturdu. Xüsusən Komsomol toylarının tez-tez təşkil edilməsi, köhnəliyin qalığı kimi molla nikahı de- yilən nikaha qarşı mübarizə kimi bir çox məsələlər müşavirədə qaldırılmış oldu (10, v.112) . 1964-cü il fevralın 25-də Azərbaycan KP MK Rəyasət Həyətinin qə- rarına uyğun olaraq zəhmətkeşlərin ateist tərbiyəsinin gücləndirilməsi ilə bağlı tədbirlər planı da qəbul edildi. “40 maddəlik tədbir planı Elmlər Akademiyası nəzdində Elmi Ateizm şöbəsinin yaradılması, ... “Elm dinə qarşı” illik toplu nəşr edilməsi, ... Respublika ali məktəblərində “Elmi ateizmin əsasları” fənninin tədris edilməsinin təşkili, respublikanın bölgə- lərində bütün vasitələrlə ateist təbliğatının gücləndirilməsi, dindarlar ara- sında iş aparılması, məişət adət-ənənələrində gerilik aləmətlərinə qarşı

42 Elmi əsərlər 69-cu cild təbliğatı və qadınlar arasında antidin təbliğatını gücləndirmək, uşaq və yeniyetmələrin ateist tərbiyəsi ilə məşğul olunması, dinlər haqqında qanuna nəzarətin gücləndirilməsi və ateist işinin təşkili kimi məsələləri əhatə etmişdir” ( 8, v.110-118) . 1964-cü il 2 yanvar qərarının həyata keçirilməsi işi ilə bağlı Azər- baycan KP MK katibi X.Vəzirovun imzası ilə 2 iyul 1964-cü ildə Sov. İKP MK -ya göndərilən 13 səhifəlik arayışda qeyd olunurdu ki, “Sov. İKP MK- nın qəbul etdiyi məlum qərardan sonra Azərbaycan KP MK Rəyasət Heyəti 1964-cü il fevralın 25-də müvafiq qərar qəbul etmiş və qərarın qə- bulundan keçən müddətdə zəhmətkeşlərin ateist tərbiyəsində xeyli canlanma baş vermişdir. ... Həyata keçirilən tədbirlərə uyğun olaraq əhalinin ateist tərbiyəsini gücləndirmək üçün yerli şəraitdən asılı olaraq vilayət, şə- hər partiya komitələrində konkret tədbirlər planı hazırlanmışdır. 1964- cü ilin mart-may aylarında bütün rayonlarda ictimaiyyətin geniş kütlələrinin iştirak etdiyi rayon yığıncaqları keçirilmişdir” (9, v.1). “... Azərbaycan KP MK və “Bilik” cəmiyyətinin ştatdan kənar mühazirəçi qrupları nizamlı olaraq respublikanın rayonlarına gedir, mühazirələr oxuyur, təbliğatçılar və ateist-mühazirəçilər arasında seminarlar təşkil edir, məsləhətlər verir- lər... . Mühazirəçi ateistlər 1964-cü ilin fevral ayından iyun ayınadək respublika ərazisində 8157 mühazirə və elmi-ateizm mövzusunda söhbətlər aparmışlar (9, v. 2-3). Daha sonra arayışda göstərilir: “Mətbuat səhifələrində ateizmlə bağlı xüsusi guşə fəaliyyət göstərir ..., respublika radio və televiziyasında mü- vafiq olaraq “Ateistin tribunası” və “Ateistin ekranı” rubrikasında (həftə- də iki dəfə) elmi-ateist mövzularda verilişlər təşkil edilir. Həmçinin ildə bir dəfə olmaq şərti ilə ateizm mövzusunda televiziya filmi hazırlamaq nəzərdə tutulmuşdur” (9, v.4). Arayışda qeyd olunurdu ki, “Ali təhsil ocaqlarında ateist təlimi həyata keçirmək məqsədi ilə 1964/65 ci tədris ili üçün ADU, Pedoqoji və Tibb İnstitutlarında məcburi kurs kimi imtahan verməklə, digər ali məktəblərdə isə fakultativ kurs olaraq “məqbul qiy- mətləndirmə” şərti ilə “Elmi ateizmin əsasları” fənninin tədrisi nəzərdə tutulmuşdur....” (9, v.6). Arayışda “Azərbaycanfilm” də 4 il ərzində iki tammetrajlı, o cümlə- dən bir uşaqlar üçün film çəkmək nəzərdə tutulmuşdu. Burada o da qeyd olunurdu ki, antidin siyasət təkcə Azərbaycanda deyil, azərbaycanlıların

43 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu kompakt halında yaşadığı qonşu Ermənistan və Gürcüstanda da həyata ke- çirilir. Azərbaycan KP MK-nın mühazirəçi ateistləri 10 gün ərzində həmin respublikaların rayonlarında olmuş, təbliğat aparmışlar ...” (9, v.10). 1965-ci ildə “Məhərrəmlik” günləri ilə bağlı Azərbaycan KP MK-ya MK yanında Dini İşlər Şurasının sədri Şəmsəddinskinin göndərdiyi məxfi informasiyada qeyd olunurdu ki, “... Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsi- nə bizim tövsiyəmizə əsasən ... aşağıdakı qaydalara əməl etməklə dini məra- simlərin keçirilməsinə icazə verilmişdir: 1. Təziyə mərasimlərini qeydiyyata alınmış məscidlərin daxilində və iş saatından kənar zamanlarda keçirsinlər. 2. Din haqqında Sovet qanunçuluğuna ciddi əməl edərək mərsiyə və şəbehlər yalnız qeydə alınmış ruhanilər tərəfindən keçirilsin və təziyə mərasimi zamanı özünə xətər yetirmə, “qançıxarma” ya yol verilməsin” (11, v.288) Mərasimdən bir neçə gün əvvəl Ruhani İdarənin sədri Şeyxülislam Akimzadə və Şəmsəddinskinin iştirakı ilə ruhanilərlə, “Təzəpir” və “Əj- dərbəy” məscidlərinin icra orqanları ilə xüsusi söhbət aparılmış, “qan- çıxarma” və özünə xətər yetirmənın yolverilməz olduğu belə hallara görə ruhanilərə xəbərdarlıq edilmişdir (11, v.288). Daha sonra məlumatda “Aşura” günü “Təzəpir” məscidində baş verən hadisələr geniş təsvir olunur. “... İştirakçıların sayının axşama yaxın 1100-ü keçdiyi qeyd olunurdu. Daha sonra təlimatlandırılmış 199 və 170 nömrəli məktəblərin müəllimlərinin məscidin qabağında duraraq dindar valideynlərin uşaqlarının bu tədbirlərə aparılmasının qarşısını almağa gön- dərildiyi qeyd olunurdu. Sonrakı gün məscidə gələnlərin sayının 2500 nə- fər olduğu qeyd olunurdu. Burada olan milis naryadı da uşaqları məscidə yaxın buraxmamaq barədə təlimatlandırılmışdı. Məlumatda istisna halları çıxmaq şərti ilə özünü zəncirlə döymə hallarına yol verilmədiyi xüsusi vurğu ilə qeyd olunur. Mərasimin sakit keçməsində “Təzəpir” məscidinin yerləşdiyi ərazi üzrə Oktyabr rayon partiya komitəsinin ikinci katibi Cəfə- rov başda olmaqla, partiya işçilərinin, rayon milis rəisi Cavanşir Əliyevin və 199 saylı məktəbin müəlimlərinin adı xüsusi vurğu ilə qeyd olunurdu. 8 səhifəlik informativ arayışda respublika üzrə, Bakı ətrafı kəndlər, Kiro- vabad şəhəri və digər regionlar üzrə məscid, ziyarətgah və pirlərdə keçirilən “Məhərrəmlik” mərasimləri barədə məlumat verilir. Mərasim-

44 Elmi əsərlər 69-cu cild lərin sovet hakimiyyət orqanlarının ciddi nəzarəti altında keçirildiyi “artıq-əksik” hərəkətlərə yol verilməməsi üçün ciddi tədbirlər görüldüyü də məlumatda öz əksini tapır” (11, v.288-281). Arayışdan aydın olur ki, dövlət özünün tolerant olduğunu göstərmək naminə, dini ayinlərin icrasına məhdud şəkildə icazə versə də, gənc nəsli öz dini kökündən ayırmağa ça- lışır. Belə ki, uşaqların məscidə gəlməsinə mane olmaqla onların ateist ruhda tərbiyəsinə çalışılırdı. 1969-cu ilin yanvar ayının 1-i üçün SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini İşlər üzrə aparatın Azərbaycan SSR üzrə Səlahiyyətli Şurasının verdiyi gizli informasiya məlumatında göstərilir ki, “Azərbaycan SSR-də 34 dini icma qeydə alınmışdır: 16 müsəlman məscidi, 4 rus-pravoslav kilsəsi, 2 erməni qriqoryan kilsəsi, 3 yəhudi sinaqoqu, 5 Xristian yevangelist- baftist birliyi, 3 xristian malakan dini birliyi və 1 Göy imam türbəsi... Bun- dan başqa Bakı Şəhərində Zaqafqaziya Musəlmanlarının Ruhani İdarəsi, Eçmiədzin Kilsə Ruhani Şurasına tabe olan Azərbaycan-erməni Yeparxi- ya Şurası və Stavropol Yeparxiyasına tabe olan Bakı Rus-provoslav dairə- si fəaliyyət göstərirdi ...” (12, v.166). Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Dini İşlər İdarəsinin Azər- baycan KP MK-ya göndərdiyi 1968-ci il üzrə illik məxfi hesabat- məlu- matda bildirilirdi ki, “1968-ci ildə Zaqafqaziya Müsəlmanlarının Ruhani İdarəsinin VI qurultayı keçirilmişdi. Həmin qurultayda yeni Şeyxülislam, müfti və ruhani idarəsinə idarə heyəti üzvləri seçilmişdi” (12, v.125). Daha sonra qurultay Cənubi Qafqaz və SSRİ ərazisində yaşayan müsəlmanlara müraciət ünvanlamışdı. Müraciətdə “SSRİ məkanında insanların vicdan azadlığının tanınmasından, Qərbdəki kapitalist dünyasında isə islamın sıxışdırılması və təhqir olunmasından, amerikan imperializminin axıtdığı haqsız qanlardan faktlar gətirilərək onlara lənət oxunurdu” (12, v.166). Halbuki Sovet imperializmi ondan geri qalmırdı. Ateist təbliğat genişlən- dirilir, insanların öz dini ayınlərini sərbəst həyata keçirmələrinə mane olurdular. Misal üçün hesabatdan məlum olur ki, “1968-ci il Məhərrəmlik ayında “Aşura” günü “Göy İmam” türbəsinə gedən yollarda milis postları qurulmuş, avtomobillərin türbəyə yaxınlaşmasına yol verilməmişdir. İn- sanlar 4-5 km yolu milis postlarını təşkil edənlərə lənət yağdıra-yağdıra piyada getməyə məcbur olmuşdular (12, v.174).

45 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Hesabatdan o da məlum olur ki, əvvəlki onilliklərdə olduğu kimi bu dövrdə də insanları dini inanclarına görə təqib etmələr davam etməkdə idi. Partiya üzvü olanlarla yanaşı, ziyalılar da təqibə məruz qalırdılar. “Geniş- lənmiş dini təbliğatın nəticəsində insanların bəzi səbatsız hissəsi qeydə alınmamış ruhanilərə və şəriət qaydalarına hörmətlə yanaşmağa başla- mışlar. Onların içərisində ziyalı təbəqəsinə hətta partiya üzvlərinə də rast gəlmək olar” (12, v.117). Hesabatda “Nəvahi kolxozunun üzvü 1943-cü ildən kommunist olan Valeh Rəhimov və 1958-ci ildən kommunist olan Nəvahi kəndinin baş həkimi Səməd Gözəlovdan bəhs olunur. Qeyd olunur ki, onlar özlərini əsl dindar kimi apararaq hətta Zaqafqaziya müsəlmanları ruhani idarəsindən onları Xorasana (İran) zəvvar kimi göndərmələrini xa- hiş etmişlər” (12, v.117). Hesabatda həm də qeydə alınmamış və bu vaxta qədər mövcudluğu inkar edilmiş müsəlman ruhani birləşmələrinin fəaliy- yətinə nəzarətsizliyin olması qeyd olunur. 1968-ci il üçün 43 belə birləş- mənin aşkar edildiyi göstərilirdi. Bunun obyektiv səbəbi isə qeydə alınmış məscid ruhanilərinin dindar əhali kəsiminin təlabatını ödəyə bilməməsi idi. Qeydə alınmış məscidlər yalnız 3 şəhərdə və 13 rayonda fəaliyyət göstərirdi ki, respublikada yerli millətin əsasını təşkil edən 7 şəhər və 56 rayonda isə bir dənə də olsun məscid yox idi. Qeydə alınmış məscidlər respublika üzrə bərabər şəkildə paylanma- mışdı. Məsələn, Şəki-Zaqatala zonasında üç, Naxçıvan MSSR və Lənkə- ran zonası üçün bir qeydə alınmış məscid var idisə, Qazax, Kürdəmir- Ucar zonası üçün bir dənə də olsun qeydə alınmış məscid fəaliyyət göstər- mirdi (12, v.116). Hesabatda xristian dini təriqətlərinə də xeyli yer verilir (12, v.81-83). Beləliklə, Sovet dövlətinin dinlə bağlı yeritdiyi siyasət çox ziddiyətli olduğundan sovet cəmiyyətinin ictimai-siyasi vəziyyətinə ciddi təsir gös- tərirdi. Lakin ziddiyyətli dini siyasətə baxmayaraq ana xətt dəyişməz olaraq qalırdı. Ateizmə əsaslanan bu siyasi xəttə Sovetlər bütün mövcud ol- duğu tarix ərzində sadiq qalmışlar. II Dünya müharibəsindən əvvəlki 20-30-cu illərdə dövlətin yeritdiyi antidin siyasəti birmənalı olaraq zorakılıq yolu ilə insanları öz dini inanc- larından uzaqlaşdırmaq idi. Bu zaman ən qəddar repressiv üsullardan isti- fadə olunurdu. Dini ibadət yerləri olan məscidlər ya dağıdılır, ya da təsər- rüfat məqsədi ilə anbarlara, klublara çevrilirdi... İnanc yeri olan pir və ziyarətgahlar dağıdılır, insanların həmin yerlərə getməsinə qadağalar qo-

46 Elmi əsərlər 69-cu cild yulurdu. Ruhani təhsilli ziyalılar və din xadimləri kütləvi şəkildə məhv edilir, Sibir çöllərinə sürgün edilirdi. Xüsusi olaraq “Allahsızlar cəmiyyət- ləri” fəaliyyət göstərirdi. Bu cür siyasət yürütməkdə məqsəd insanları öz mədəni irsindən, adət-ənənələrindən uzaqlaşdırmaqla yeni yaranmaqda olan sovet modelli Sosialist mədəniyyəti və onun daşıyıcısı olan insan formalaşdırmaqdan ibarət idi. II Dünya Müharibəsi dövləti antidin siyasətini yumşaltmağa məcbur etdi. SSRİ bölgələri üzrə Ruhani idarələri, o cümlədən Zaqafqaziya Mü- səlmanları Ruhani İdarəsi təşkil edildi. Burada dövlət iki məqsəd güdürdü: Birincisi, dövlət bu idarələr vasitəsi ilə insanların dini hisslərindən istifadə edərək vətənpərvərlik ruhunu oyatmaq və özünü bütün dinlərə tolerant ol- duğunu göstərməklə müharibədə qələbəni tezləşdirmək istəyirdi; İkincisi isə dövlət bu dini idarələr vasitəsi ilə ölkə ərazisində mövcud olan dini ic- maları nəzarətdə saxalmağı asanlaşdırmaq istəyirdi. Dövlətin hansı məqsəd güdməsindən asılı olmayaraq obyektiv olaraq ölkə miqyasında, o cümlədən Azərbaycanda dini canlanma baş verdi. İs- lam dini ayinlərinin icrasına qoyulan qadağalar bir qədər yumşaldı. 40-cı illərin sonu 50-ci illərin əvvəllərində rejimin yenidən sərtləş- məsi şəraitində ateist təbliğatın canlanması prosesi başladı. Bu zaman “Bilik” cəmiyyəti təşkil edildi. 50-ci illərin ortalarından etibarən Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişin pis- lənilməsi fonunda Stalin dönəminin dini açılım siyasəti də tənqid atəşinə məruz qaldı. Sovet hökuməti din əleyhinə yeni bir kompaniyaya start vermiş oldu. Ali məktəblərdə yeni fənnin – “Elmi Ateizm”in tədrisi prosesi baş- ladı. Demək olar ki, bütün ali məktəblərdə Elmi ateizm kafedraları yara- dıldı. Mədəniyyət nazirliyinin xətti ilə yeniyetmə və gənclərin ateist tərbi- yəsini gücləndirmək məqsədi ilə onlarla qısa və tammetrajlı kino və sə- nədli film hazırlandı. Televiziya kanalında “Ateistin Ekranı” adlı televiziya proqramı efirə getməyə başladı. “Bilik” cəmiyyətinin işi gücləndiril- di. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə təbliğatçı mühazirəçilər göndərilir, onlar da öz növbəsində oxuduqları mühazirələrdə dinin “zərər”lərindən söhbət açırdılar. Lakin paradoks bunda idi ki, qulaq asmağa məcbur edi- lənlərin və elə mühazirələri oxuyanların əksəriyyəti söylədikləri ateist fi-

47 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu kirlərə inanmırdılər və yəqin ki, çıxışlarında daxildə yüz dəfələrlə “ALLAH günahımdan keçsin” deyirdilər. Dövlətin din əleyhinə yeritdiyi siyasətin bir istiqaməti də dini – mü- qəddəs yerlərin ictimai ehtiyac adı altında idarə və müəssisələrin balansına verilməsi idi. Bəzi hallarda isə bu yerlər tarixi abidə elan edilərək Mədə- niyyət Nazirliyinin balansına keçir və ibadətə qapalı elan olunurdu. Bütün bu təzyiqlər istər-istəməz öz “bəhrə”sini verirdi. Əvvəla, ruhani təhsilli din xadimlərinin sayının azalması maksimum həddə çatdı . Bölgələrdə təhsilli ruhanilərin yoxluğu açıq-aşkar hiss olunmağa başladı. Bu da öz növbəsində dindən xəbərsiz insanların sayının artmasına gətirib çıxarırdı. Fəaliyyət göstərən din xadimlərinin isə əksəriyyətinin dini savadı- nın az olması və ya heç olmaması dini mövhumatın canlanmasına və eyni zamanda gənc nəsil arasında ateist təlimin intişar tapmasına səbəb olurdu. İkincisi, Respublikanın əksər şəhər və rayon mərkəzlərində bir dənə də olsun məscid fəaliyyət göstərmirdi, əgər vardısa belə bir və ya iki sayda. Dini ibadət evləri olan məscidlər uşaq bağçası, klub, kitabxana, idman zalları, anbarlara çevrilmiş, ya sökülmüş, ya da baxımsızlıq ucbatından da- ğılmışdı. Vətəndaşların bu yerlərin bərpası və ya yenisini inşa etmə cəhd- lərinin qarşısı isə ciddi cəhdlə alınırdı. Kənd yerlərində daha acınacaqlı vəziyyət vardı. Burda bütün məscid binaları kolxozların sərəncamına veri- lərək başqa məqsədlə istifadə olunurdu. Üçüncüsü, Ateist təbliğatın nəticəsi olaraq sonrakı onilliklərdə dini dəyərlərdən xəbərsiz bütöv bir nəslin formalaşması baş verdi ki, bu da öz növbəsində müasir dövrdə Azərbaycanda ənənəvi dini icmalarla yanaşı, qeyri-ənənəvi eksterimist təmayüllü dini icmaların fəaliyyətinə münbit şə- rait yaratmış oldu. Bu gün müasir gənclərin müəyyən bir hissəsinin onla- rın təsir altına düşməsinə səbəb olmuşdur.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivi: fond 1 siyahı. 45 iş. 7 2. ARPİİSSA: f 1 siy. 46 iş 16 3. ARPİİSSA: f 1 siy. 46 iş 401 4. ARPİİSSA: f 1 siy. 47. iş 430 5. ARPİİSSA: f 1 siy. 49 iş 28 6. ARPİİSSA: f 1 siy. 50 iş 2 7. ARPİİSSA: f 1 siy. 50 iş. 136

48 Elmi əsərlər 69-cu cild

8. ARPİİSSA: f 1 siy. 51 iş 37 9. ARPİİSSA : f 1 siy. 51 iş 103 10. ARPİİSSA: f 1 siy. 51. iş 282 11. ARPİİSSA: f 1 siy. 52 iş 129 12. ARPİİSSA: f 1 siy. 56 iş 104 13. Həsənli C. Azərbaycanda milli məsələ: siyasi rəhbərlik və zialılar. Bakı, 2008 ci il 14. Quluzadə M. Dinimiz dünən və bu gün : 1920-1995-ci illər Bakı 1996 152 səh 15. Quluzadə M. Azərbaycan SSR-də dövlət və din münasibətləri 1920-1991-ci illər Bakı 2006 315 səh 16. Шубин А. В. Диссиденты, неформалы и свобода в СССР Moсква 2008 400 стр. 17. Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi. https: //www.qafqazislam.com/index.php? lang= az& sectionid=78

АНТИРЕЛИГИОЗНАЯ ПОЛИТИКА ОТРАЖЕНИЕ ОБЩЕСТВЕННОЙ ЖИЗНИ В 50-60-Е ГОДЫ XX ВЕКА В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР

РЕЗЮМЕ

Советское руководство для обеспечения победы во Второй Мировой Вой- не, был вынужден прекратить религиозные преследования, народов вынужден aтеизму и использовать религиозные чувства людей. Но в послевоенный период возвращение религиозным ценностям среди населения и рост фактов соблюдения религиозных обычаев и традиций во всех слоях советского общества даже среди коммунистов и комсомольцев не мог беспокоить cоветских правящих кругов. По- этому борьба против религии компания вновь усилилось. В вузах начался процесс обучения новому предмету - «Научный атеизм». Процесс возрождения атеисти- ческой пропаганды снова начался в 50-60-х годах при ужесточении режима.

REFLECTION OF ANTI-RELIGIOUS POLICY IN AZERBAIJAN SSR IN THE 50S-60S OF THE XX CENTURY IN PUBLIC LIFE

SUMMARY

The Soviet leadership had to use the religious sentiments of nations who forced to atheism to secure a victory in the Second World War and had to stop religious persecution. However, in the post-war period, the Soviet dominant circles could not bother the increase of the facts of observance of religious traditions among all the members of the Soviet society, even communist and komsomolists- juniors and who returned to religious values return to religious values among the population. That's why the anti-religious campaign has expanded again. The process of teaching a new subject - "Scientific Atheism" has begun in high schools. The process of revival of atheist propaganda began again in the 50-60's under the regime's re-toughening.

49 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Ruslan AĞAMALIYEV ∗

1939-1940-Cİ İLLƏRDƏ QAFQAZ VƏ BAKI NEFTİ İNGİLTƏRƏ VƏ FRANSANIN PLANLARINDA

Açar sözlər: Bakı, Qafqaz, İngiltərə və Fransa, neft, hava zərbələri. Ключевые слова: Баку, Кавказ, Англия и Франция, Нефть и воздушные удары. Key words: Baku, Caucasus, England and France, oil, air strikes.

1939-1940-cı illərdə İngiltərə və Fransanın Bakı daxil olmaqla Qaf- qaza hərbi zərbə endirməsi mövzusunun tədqiqi II Dünya müharibəsində yanacağın əhəmiyyəti və ölkəmizin həmin dövr beynəlxalq siyasətdəki yerinə dair məsələləri araşdırmaq baxımından olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Mövzu qərb tarixşunaslığında geniş işıqlandırılmasa da II Dün- ya müharibəsinni ayrı-ayrı epizodları üzrə aparılan tədqiqat əsərlərində məsələ ilə bağlı bir sıra məlumatlara toxunulmuşdu. A.Liton, A.Viks Bö- yük Britaniyanın və ABŞ-ın sovetlərə yardım proqramı çərçivəsində, C.Kok və R.Konyer isə SSRİ-nin 1939-1940-cı illərdə Almaniyaya yardı- mı məsələsini araşdıraraq müttəfiqlərin Qafqaz və Bakı siyasətinə epizo- dik toxunmuşlar. M.Karley 1939-cı ilin avqustundan 1940-cı ilin martına qədər İngiltərə-SSRİ münasibətlərinin araşdırması və D.Dilinsin redaktor- luğu ilə 1939-1940-cı illərdə Britaniya Xarici İşlər İdarəsində (Xİİ) mü- hüm vəzifə tutan A.Kadoqanın gündəliyinin nəşri həmin dövrdə İngiltərə və Fransanın SSRİ ilə bağlı olan siyasətinə nəzər yetirməyə imkan verir. C.Morales isə II Dünya müharibəsi dövründə Şərq cəbhəsində baş verən proseslərdə yanacağın rolunu araşdırır. Müəllif bu istiqamətdə hazırlanan strateji planlarda və aparılan hərbi əməliyyatlarda Bakı neftinin əhəmiyyə- tini xüsusi olaraq vurğulayır. C.Bods Soverlərin “Beşinci kolonistlərlə” mübarizəsi məsələsini araşdıraraq II Dünya müharibəsi dövründə bir çox dövlətlərin Qafqazın neft mədənlərinə qarşı həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan diversiya fəaliyyətinə toxunmuşdu. II Dünya müharibəsinin baş- lanğıcında İngiltərə və Fransanın Qafqazın, o cümlədən Bakının neft mə-

∗ Ruslan Ağamalıyev - Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun doktorantı, “Ümumi tarix” şöbəsi.

50 Elmi əsərlər 69-cu cild dənlərinə hücum məsələsi daha geniş şəkildə R.Osborn tərəfindən araş- dırılmışdı. Aktuallığına baxmayaraq mövzu Sovet Azərbaycanı tarixşunaslığın- da demək olar ki, diqqətdən kənar qalmışdı. Müstəqillik əldə etdikdən sonra Ç.Sultanov, C.Həsənli, R.Abutalıbov, Q.Mamulia mövzu ilə bağlı bir çox məsələlərə toxunsalar da birbaşa tədqiqat obyekti olmadığından mövzu geniş və sistemli araşdırılmamışdır. Fikrimcə bu məsələ qərb tarix- şunaslığından geniş istifadə edilməklə araşdırılmadığından mövzunun bundan sonra da öyrənilməsi böyük aktuallıq daşıyacaq. İngiltərə və Fransa hökuməti Almaniya ilə SSRİ arasında 1939-cu ilin avqustunda imzalanan müqavilə nəticəsində Almaniyanın yanacaqla bağlı problemlərinin xeyli dərəcədə yaxşılaşacağından narahat olaraq bunun qarşısını almaq çalışırlar. 1939-cı ilin sentyabrında Britaniya Hərbi İdarəsi Almaniyanın neflə təhcizatını zəiflətmək üçün Rumıniyadan nə qədər mümkündürsə neft almağı qərara alır. Eyni zamanda Fransa və İn- giltərə 1939-cu il Sovet-Almaniya müqaviləsini imzalamaqla Almaniyanı blokadadan çıxaran sovetlərə müdaxiləyə hazırlaşırdılar. Müttəfiqlərin əsas məqsədi sovet neftinin böyük hissəsini verən Qafqazın neft mədənlə- rini dağıtmaq idi (6, 4). Patrik Osborn adlı müəllif Böyük Britaniyada hələ 1927-ci ildə hava zərbələri ilə sovetlərin neft mədənlərini dağıtmaq ideya- sının müzakirə olunduğunu, 1939-1940-cı illərdə isə Qafqaza “Payk” adlı hücum planı olduğunu bildirir. 1939-cu ilin sentyabrında SSRİ-nin Polşa- nın bir hissəsini işğal etməsindən sonra əməliyyata ilkin hazırlıq prosesi başlanmışdı (9,139). Bakı və ətraf neft rayonlarının bombalanması ok- tyabrın sonundan müzakirə edilsə də Xarici İşlər İdarəsi (X.İ.İ) bu ideyanı qeyri praktik hesab edərək təklifi dəstəkləmir. (M.J.Karley bildirir ki, buna dair bütün sənədlər “Yaşıl qovluq” adlanan yüksək dərəcədə məxvi sə- nədlər siyahısına aid edilir. Buradakı bəzi sənədlərin 2016-cı ilə qədər açıl- ması qadağan edilmişdi) (8, 194). İngiltərə hökuməti hələlik Moskva ilə münasibətləri açıq düşmənçilik səviyyəsinə çatdırmamağa qərar verir. Böyük Britaniya X.İ.İ-də Sovetlərə münasibətdə müəyyən fikir ayrılığı vardı. SSRİ-yə qarşı realistik siyasətin tərəfdarı olan R.Vansittartın (X.İ.İ- nin aparıcı diplomatı) fikrincə nasistlərlə sovetlər arasında bir çox məsələ- lərdə ümumi cəhətlər olsa da, Bakı nefti onların Axilles dabanıdır. Vansittart İngiltərə Xarici İşlər nazirinin müşaviri Kadoqanın sovetlərlə

51 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu yaxın vaxtlarda müharibə fikrinə münasibətdə Bakını bombalamağın heç də pis fikir olmadığını bildirirdi: “mən demək istəyirəm ki, əgər uğur qazanmağa şansımız varsa biz cəhd etməliyik... biz sovetlərlə aramızda olan kiçik inciklikdən belə istifadə edərək bombardmanı (Bakını) həyata keçirə bilərik...” (8, 194). Onun fikrincə Bakını bombalamaq qırmızılara qarşı əla, lazımlı və asan yol idi. Bu SSRİ-nin Almaniya ilə imzaladığı hücum etməmək haqqında paktla Almaniyanı blokadadan çıxarmasına və Şərqi Polşanın işğalına yaxşı cavab olardı. Bu dövrdə Bakını bombalamaq planı Britaniya Baş qərərgahı tərəfindən də araşdırılırdı. Burada əsas məqsəd Almaniyanı blokadaya alaraq, onu sovet neftindən məhrum etmək idi. A.Viksin fikrinə görə də Sovetlərin Finlandiyaya hücumundan sonra 1939-cu ilin dekabrında Britaniya Sovetlərin əsas neft və benzin bazası olan Qafqazın neft mədənlərini bombalamaq fikri vardı (2, 44). Tezliklə Sovetlərə hücuma hazırlaşan Paris və London SSRİ ilə Finlandiya arasın- da müharibənin davam etməsinə tərəfdar idilər. Çünki bu halda Moskva de fakto Berlinin müttəfiqi hesab edilməklə onlara Sovet İttifaqına hücum etmək üçün əsas verirdi. 19 dekabr 1939-cu ildə müttəfiqlərin Ali Hərbi Şurası Finlandiya-SSRİ münaqişəsinə cəlb olunmağa dair qərar verir. Bu- nun üçün ilk mərhələdə 50-60 min, sonra isə 150 minlik ekspedisiya korpusunun təşkil edilməsi planlaşdırılırdı. Bunların 2/3 fransızlardan, 1/3 isə ingilislərdən ibarət olmalı idi. Artıq 1940-cı ilin fevralına Finlandiyaya göndərilməli olan korpusun ilk hissələri hazır idi. Qafqazda diversiya aktlarının keçirilməsi üçün Fransa baş qərargahı 30 dekabr 1939-cu ildə “Sovet-alman paktının mirası” adlı məruzə hazır- layır. Məruzənin “Müharibənin strategiyasına dair qeydlər”nin Qafqaza dair hissəsində göstərilirdi ki, hal hazırda Qafqazdakı rus nefti almanların təhcizatına xidmət edir. Bakı-Batumi neft kəmərini, mümkün olarsa isə Rusiya neftinin ¾ verən Bakının özünün neft mədənlərinin dağıdılması böyük hərbi əhəmiyyət daşıyır. Qafqazın neft infrastrukturunu müvəqqəti olaraq sıradan çıxarılması belə Rusiya iqtisadiyyatında böyük problemlər yaradacaq. 19 yanvar 1940-cı ildə Fransanın baş naziri E.Daladye Fransa- dakı müttəfiqlərin quru qoşunları komandanı M.Qamelana və Fransa do- nanma admiralı J.Darlana Bakının neft mədənlərinin dağıdılmasının araş- dırılmasına dair bildiriş göndərir. Bu sənədin nüsxələri Fransa quru qo- şunları komandanı L.Kelçə və Fransa Hərbi Hava Qüvvələri (H.H.Q) ko-

52 Elmi əsərlər 69-cu cild mandanı Jozef Vyumenə göndərilir. Daladye M.Qamelan və J.Darlandan gözlənilən əməliyyat barədə fikirlərini 3 variantda təqdim etmələrini bildirir. Qafqaza hücum məsələsində Türkiyə və İran kimi qonşu dövlətlərin cəlb edilməsi də müzakirə edilirdi. 4 dekabr 1939-cı ildə müttəfiq ordula- rının qərərgah rəislərinin toplantısında İngiltərənin İmperiya Baş Qərərga- hının rəisi general E.Ayronsayd Türkiyəyə hərbi yardım məsələsini müza- kirə edərkən Qafqazda gizli əməliyyatlar həyata keçirmək üçün tədricən Türkiyənin hərbi-hava qüvvələrini formalaşdırmağı təklif edir (9, 30). 24 yanvarda E.Ayronsayd hərbi nazirliyə “Müharibənin əsas strategiyası” ad- lı memorandum təqdim edir. Burada göstərilirdi ki, “mövcud vəziyyətdə Rusiya ilə Almaniyanı müttəfiq hesab etməyimiz ən düzgün qərar olardı”. E.Ayronsayd vurgulayırdı: “Mənim fikrimcə, Finlandiyaya ən effektli yar- dım etmək üçün Rusiyaya daha çox istiqamətlərdən hücum etməliyik” (9, 30). Rusiyada ciddi dövlət böhranı yaratmaq üçün isə o, Bakıya-neft isteh- salı rayonuna zərbə endirməyi təklif edirdi. Onun fikrincə bu halda Qərblə SSRİ arasında müharibə qaçılmaz olacaq. Memorandumda Rusiyanın Bakı neftindən həddindən artıq asılılığı qeyd edilməklə yanaşı gözlənilən əməliyyata İran və Türkiyənin də cəlb edilməsinin məqsədəuyğunluğu qeyd edilirdi: “Bu rayonlar bombardımançı təyyarələr üçün əlçatan hədəf- lərdi, lakin bir şərtlə ki, onlar İran və Türkiyə üzərindən keçsinlər” (9, 30). Britaniyanın Yaxın Şərqdəki hərbi hava qüvvələrinin marşalı V.Mitçelin 1940-cı ilin yanvarın 26-da qeydlərinə görə “türklər də bu dövrdə Cənubi Qafqazdan neft axınının qarşısını almaq üçün sobotaj vasitəsilə Batumidə və ehtimal ki, Bakının özündə neft infrastrukturunu dağıtmaq üçün bir sıra yollar axtarırlar” (9, 70). E.Ayronsayd 1940-cı ilin fevralın 6-da “ Rusiya- ya qarşı əməliyyat” məruzəsində deyirdi: “ Rusiyanın Qafqazdakı neft mədənlərinə qarşı əməliyyatımız Türkiyənin köməyi ilə daha səmərəli ola bilər”. SSRİ-nin Qafqazdakı quru qoşunları kifayət qədər çox olduğundan əsasən hava və dəniz əməliyyatları nəzərdə tutulurdu. Qara dənizdən Ba- tumi limanı bombalanmalı, Bakı isə güclü avia zərbələrə məruz qalmalı idi. E.Ayronsayd daha sonra bildirirdi: ”Mənim fikrimcə, Bakının hava hücumundan müdafiə sistemi yetərli olmadığından havadan hücumla daha ciddi zərər yetirmiş olarıq” (9, 79). 1940-cı ilin yanvar ayından mövcud olan plana görə 10-45 gün müddətində Bakıda 67, Qroznıda 43, Batumidə isə 12 neft müəssəsi dağıdılmalıydı. 30 yanvar 1940-cı ildə ingilis qərar- gah rəisləri Parisə gəlirlər. Bundan bir gün qabaq M.Qamelandan “müttə-

53 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu fiqlərin Finlandiyaya birbaşa müdaxiləsi haqqında” təklif alırlar. 31 yanvarda qərargah rəislərinin iclasında M.Qamelan bəyan edir: "Fransız baş komandanlığı anlayır ki, Finlandiyaya birbaşa yardım tərəflərdən biri di- gərinə rəsmən müharibə elan etmədiyi halda belə faktiki Rusiya ilə müha- ribə demək olacaq”. Onun fikrincə İngiltərənin Finlandiyaya ən yaxşı kö- məyi Britaniya adalarından göndərilən uzaq məsafəli bombardımançı təy- yarələrin “Rusiyanın daxilindəki hədəfləri bombalaması olardı”. Artıq fevralın 1-də Britaniya H.H.Q-nin qərargah rəisinin müavini R.Pirs M.Qa- melanın təklifi ilə bağlı bildirir: “Biz Rusiyaya qarşı hərbi əməliyyatların nəticəsinə tam ciddi yanaşırıq...ümumiyyətlə biz böyük məqsədə çatmaq üçün Rusiyaya qarşı hərbi əməliyyat riskinə hazırıq”. 1 fevralda İranın hərbi naziri A.Naxcavan Tehrandakı ingilis hərbi ataşesi X.Anderbud qar- şısında İngiltərədən vəd edilən 60 bombardımançı və 15 qırıcıya əlavə olaraq 20 qırıcının da alınması məsələsini qaldırır. Nazir bombardımançı təyyarələrin alınmasını müharibəni düşmən ərazisində aparmaq zərurəti ilə əlaqələndirirdi. O, hətta “İranın bombardımançı təyyarələrinin yarısını belə Bakının dağıdılması və ya ciddi ziyan vurulması xətrinə qurban ver- məyə hazır olduğunu bildirir”. Nazir həmçinin Rusiyaya qarşı müharibədə İran və Britaniyanın hücum planlarının kordinasiya etməyi təklif edir. Fevralın 3-də Fransa baş qərargahı Fransanın Suriyadakı H.H.Q-nin ko- mandanı general J.Jono (“ müharibənin taleyi Qərb cəbhəsində yox, Qaf- qazda həll olunacaq” fikrinin tərəfdarı) ordu gərargahına göstəriş verir ki, Qafqaza hücum planının mümkünlüyünü araşdırsın. Fevralın 7-də sovet neft mədənlərinə basqına hazırlıq məsələsi ingilis hərbi kabinetində müzakirə olunur. Belə nəticəyə gəlinir ki, bu əməliyyatın uğurla həyata keçiriləcəyi təqdirdə kənd təsərrüfatı da daxil olmaqla sovet iqtisadiyyatı əsaslı şəkildə iflic edilə bilər. Qərərgah Rəisləri Komitəsinə göstəriş verilir ki, yeni tapşırıqlarla əlaqədar olaraq müvafiq sənədləri hazırlasınlar. Fevralın 18-də fransız General Şardini öz məruzəsində bildirir ki, Bakıya qarşı dağıdıcı əməliyyat hər cür riski doğruldur. Bunun ardınca fransız baş qərargahının 3-cü bürosu “Almaniyanın və SSRİ-ni Qafqazın neft resusla- rından məhrum etmək məqsədi ilə əməliyyatın tədqiqi” adlı xüsusi sənə- dində qeyd edilirdi ki, bu cür əməliyyat “sovet hakimiyyətini zəiflədə- cək”. E.Daladyenin 19 yanvar sorğusundan 1 ay sonra 22 fevral 1940-cı ildə general M.Qamelan Qafqaz istiqamətindən SSRİ-yə hücum planı təq- dim edir. Planda qeyd edilirdi ki, yol qovşaqlarının azlığı ucbatından quru

54 Elmi əsərlər 69-cu cild

əməliyyatı çətin olacaq, ona görə də həlledici yer ilk növbədə Bakı və Ba- tumiyə olacaq hava hücumuna verilirdi. M.Qamelan deyirdi : “Qafqazın neft sənayesinə qarşı əməliyyat SSRİ-nin hərbi və iqtisadi sisteminə ağır və hətta həlledici zərbə ola bilər. Bir neçə ay ərzində SSRİ elə bir çətinlik qarşısında qala bilər ki, bu onun hətt tam məhvinə də səbəb olar. Əgər be- lə nəticə əldə edilərsə onda Rusiyadakı bütün təhcizatından məhrum olan Almaniya müttəfiqlər tərəfindən mühasirəyə alınmış vəziyyətə düşəcək”. Qroznı və Maykop müttəfiq aviasiyası üçün əlçatmaz olduğundan Qame- lan bütün gücü Bakıya qarşı istifadə etməyi təklif edirdi. Bakının Sovet neftinin 75 % -nin verdiyini vurğulayan M.Qamelan hücumların Türkiyə, İran, Suriya və ya İraqdan olmasını təklif edirdi. Növbəti gün fevralın 23- də qərargah rəisləri Britaniya hərbi kabinetinə İranla müqavilənin məru- zəsini təqdim edirlər. Məruzədə Rusiyaya qarşı birgə hücum əməliyyat- larına qədər İranın bitərəfliyinin saxlanılmasının vacibliyi qeyd edilməklə yanaşı Qafqazın Rusiyanın ən zəif istiqamətlərindən olduğuna dair fikirlə- rin təsdiq olunduğu bildirilirdi. Britaniya qərargah rəisləri məruzədən aşağıdakı nəticələri çıxardır: Britaniyanın İraqdakı hava limanlarından qalxan təyyarələri Qafqazdakı hədəflərə çata bilməzlər. Buradakı təyyarə- lərin uzaq mənzilli bombardmançı təyyarələr ilə əvəz edilməli olduğundan bu iş xeyli vaxt tələb edirdi. Və əgər yaxın gələcəkdə Sovetlərin neft re- gionlarına qarşı əməliyyat olacaqsa, İran tərəfinin iştirakı qaçılmazdır. Fevralın 28-də artıq Fransa HHQ-i Bakı, Batumi, Potinin neft emalı müəs- sələrinin dağıdılmasına dair məruzə hazırlayır. Məsələ ilə bağlı Britaniya və Fransa arasında aktiv danışıqlar başlayır. Martın 7-də Yaxin Şərqdəki fransız qoşunları komandanı M.Veyqanın ingilis və fransız HHQ-nin Ya- xın Şərqdəki komandanları arasında görüş baş tutur. Martın 8-də Britaniya Qərargah Rəisləri Komitəsi hökumətə “1940-cı ildə Rusiyaya qarşı hərbi əməliyyatların nəticələri “barədə məruzə təqdim edir. M.Qamelanın 22 fevral məruzəsindən fərqli olaraq bu məruzə ümumi xarakter daşıyırdı. Rusiyaya qarşı hərbi əməliyyatların əsas məqsədinin Almaniyanın məhv edilməsi olduğu bildirilirdi. Məruzədə hərbi əməliyyatların 3 əsas istiqa- məti göstərilırdi: Şimal istiqamətindən – Petsamo, Murmansk, Arxangelsk; Uzaq şərq və Cənub rayonları. Məruzədə daha ətraflı şərh edilən Cənub istiqamətindən olan hücumda isə əsas rolu HHQ oynamalı idi. Cənub isti- qamətinə üstünlüyün verilməsi Qafqazdakı neft amili ilə izah edilirdi: “Rus iqtisadiyyatının əsas zəifliyi onun Qafqaz neftindən asılılığındadır.

55 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Hərbi qüvvələr də ondan asılıdır....(sovetlərin) 80 % neft çıxarılması, 90 % neft emalı müəssələri Qafqazada yerləşir. Neftin təhcizatındakı pozul- ma sovet iqtisadiyyatı üçün böyük problemlər yaradacaq”, neft istehsalı- nın azalması baş verərsə “Rusiya hərbi, sənaye, kənd təsərrüfatı sistemi tam iflas ola bilər”. Qafqaza hücumun 3 istiqamətdən həyata keçirilməsi nəzərdə tutulurdu: birincisi havadan, ikincisi Qara dənizdəki hərbi-dəniz qüvvələri, nəhayət, Şərqi Anadoludakı Türkiyə quru qoşunları vasitəsilə. Qafqazın ən həssas regionları Bakı, Qroznı və Batumi hesab edlirdi. Mə- ruzədə deyilirdi ki, bütün hazırlıq işləri eyni zamanda aparılarsa, aprelin sonuna Şimali İraqdakı və Suriyadakı bazalar hücum üçün hazır olacaqlar. Məruzədə hücuma “İranı da cəlb etmək imkanı var” və bu halda “Tehran ön cəbhə kimi istifadə ediləcək” fikri də qeyd edilirdi. Məruzədə planın həyata keçirilməsində bəzi çətinliklərin olduğu da bildirilirdi. “Blenheym MK-4” bombardımançı təyyarələri az idi. Bu təyyarələr əsasən müstəmlə- kələrdə Almaniyanın iri hərbi basqınlarına qarşı və Britaniya donanması bazalarının mühafizəsi üçün istifadə edilirdi. Mümkün hava hücumlarının nəticələrinə gəldikdə müəlliflər neft mədənlərinin “ən azı 9 ay sıradan çı- xacağını bildirirlər”. “Biz həmçinin nəzərə almalıyıq ki, Qafqazın bom- bardmanı mülki əhali arasında da böyük təlafatla nəticələnəcək”. Qafqaz- dakı quru əməliyyatlarını isə müttəfiqlərin HHQ-nin dəstəyi ilə Türkiyə komandanlığı altında türk ordusu həyata keçirməli idi. Bu məsələ ilə bağlı M.Veyqana Fevzi Çakmakla danışıqlara girməyə icazə verilirdi. Martın 9- 13 arasında Ankarada İngiltərə və Fransanın hərbi nümayəndələri V.Mit- çel və J.Jononun Türkiyə baş qərargahı arasında danışıqları olur. Martın 12-də İngiltərə hərbi kabinetində qərargah rəislərinin martın 8-də təqdim etdikləri məruzə müzakirə edilir. Əsas məruzə ilə çıxış edən HHQ-i qərar- gahının rəisi aviasiya marşalı Nyuol qeyd edirdi: “Rusiyaya təsir etmək baxımından Qafqazın neft rayonlarına zərbə endirmək effektli vasitədir”. O, ümid edirdi ki, 1-3 ay müddətində neft mədənləri bütünlüklə sıradan çıxarılacaq. Həmçinin məlumat verirdi ki, Qafqaza hücum edəcək eskadri- yanı gücləndirmək üçün Misirə müasir uzaq mənzilli bombardımançılar göndərilib. Məruzənin müzakirəsi vaxtı Britaniya Xarici İşlər naziri E.Qalifaks “Rusiya bizlə müharibə istəmir” fikrini bildirərək məruzədəki bəzi məsələlərin “xususilə Rusiyaya müharibə elan etməyin məqsədəuy- ğunluğuna” şübhə etdiyini bildirdi. Uzun müzakirələrdən sonra siyasi qərarın qəbuluna qədər Yaxın Şərqə bombardımançıların göndərilməsinin

56 Elmi əsərlər 69-cu cild təxirə salınması qərara alınır. Mart 12 -də general M.Qamelan Suriyadakı fransız ordusunun komandanı M.Veyqana göndərdiyi təlimatda bildirirdi ki, Qafqaz əməliyyatı müttəfiqlərin aviasiyasının və ola bilsin ki, xüsusi hərbi hissələrin iştirakı ilə türk silahlı qüvvələri tərəfindən, Türkiyə ko- mandanlığı altında həyata keçirilsin. M.Qamelan tövsiyə edirdi ki, bu mə- sələ ilə bağlı M.Veyqan marşal F.Çakmakla əlaqə saxlasın və Orta Şərqə aid bütün hazırlıq tədbirlərində iştirak etsin. O, Qafqaz əməliyyatına aid geniş təlimatları kuryer vasitəsilə göndərdiyini bildirirdi (9, 120). Lakin 1940-cı ilin martın 12-dən sonra Türkiyə qərb dövlətlərinin bu məsələdəki qətiyyətinə şübhə etməyə başlayır. Bu Ankaradakı ingilis səfiri Xyu Hetçbelin aprelin 1 məktubunda daha qabarıq görsənir. Məktubda deyilirdi ki, Ankara Sovetlərə qarşı müdafiə müharibəsinə hazırlaşsa da, ehtimal edilən bu hücumun 1940-cı ilin yayın sonlarından tez olmayacağı fikrin- dədir. Bununla belə lazımı hərbi hazırlıqdan sonra Türkiyə İran üzərindən Bakıya hücum edən müttəfiqlərə tərəddüdsüz kömək edəcək (12, 455-462). Lakin Britaniya tədricən Qafqaza hava zərbələri endirmək məsələsinə soyuq yanaşmağa başlayır. Martın əvvəllində 1939-cu ildə sovetlərin Alma- niyaya neft ixracını analiz edən İngiltərə hökuməti belə nəticəyə gəlir ki, sovet nəqliyyat və sənaye sisteminin zəifliyi ucbatından bu təhcizat məh- duddur.1940 -cı ildə də bunun aşağı səviyyədə olacağı proqnozlaşdırılırdı. SSRİ ilə müharibəyə yalnız o vaxt başlamaq məqbul hesab edilirdi ki, bu Almaniyanın məğlubiyyətini asanlaşdıracq. Lakin indiki halda Russiya ilə müharibə Almaniyanın məğlubiyyətini heç cür tezləşdirməyi vəd etmirdi (1, 31). Bundan başqa, onlar Russiya ilə münasibətləri normallaşacağına ümid edir və özləri Rumuniyadan və Sovetlərdən neft almağa çalışırdılar. Fin müharibəsi sona çatdıqda isə onlar Sovetlərlə əlaqələrin yaxşılaşağa- cına daha çox inanırlar. D.Vudvard adlı tarixçi belə nətəcəyə gəlir ki, Al- maniya ilə açıq qarşıdurmada daha çox itki verməkdən çəkindiklərindən Fransa onu Russiya neft mənbələrindən məhrum etməklə zəiflətməyə çalı- şırdı. Digər tərəfdən Britaniya Fransanın ideyasının müdafiə etməklə ya- naşı, Rusiya neft mədənlərinə hücumun yüksək riskini və az effektliyini də nəzərə alırdı (10, 35). Müttəfiqlərin Cənubu Qafqazın neft mədənlərini bombalamağa dair planına münasibət bildirən Cefri Bords adlı digər müəllif də Sovetlərin 1940 -cı ildə Almaniyanın yanacaq istehlakının cəmi 4 %-ni ödəməsinə baxmayaraq Fransa və İngiltərənin Qafqazdakı strateji obyektləri dağıtmaqla sovetlərin Almaniyaya qoşulmaq şansının sıfıra

57 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu endirmiş olacağına inandıqlarını bildirir. Bu obyektlərin dağıdılması həm- çinin Almanıyanı bir neçə ay, hətta bir il sovet yanacağından məhrum edə bilərdi. İran tərəfinin də 1940-cı ilin fevralında Britaniya ilə birgə Sovet- lərə qarşı müharibəyə qoşulacağına razılıq verməsinə baxmayaraq, Türki- yə İngiltərə və Fransanın təzyiqinə müqavimət göstərirdi (7, 69). Finlandi- ya ilə müharibənin başa çatması SSRİ-yə qarşı hücumun əsaslandırılma- sını zəiflətsə də İngiltərə və Fransanın sovetlər arasındakı gərginliyini aradan götürmədi. Martın 19-da İngilis səfirinin Moskvanı tərk etməsi, Fran- sadakı sovet təmsilçisinin isə persona non qrata (arzuedilməz şəxs) elan edilməsi ilə gərginlik pik həddə çatır. Finlandiyaya kifayət qədər yardım etməməkdə ittiham edilən E.Daladye kabineti hökumət böhranı nəticəsin- də istefa verir. Lakin Fransada P.Reynonun yeni hökumətinin vaxtında Qafqaza hücuma dair hazırlıq planı nəinki dayanmır, əksinə daha da inten- sivləşir. 1940-cı ilin martın 22-də P. Reynonun baş nazir olmasından 1 gün sonra müttəfiqlərin quru qoşunları komandanı general M.Qamelan Almaniyanın sovet neft mənbələrindən məhrum etmək üçün Qafqaza mümkün hücum əməliyyatı haqqında hesabat hazırlayır. Martın 25-də P.Reyno İngiltərə hökumətinə “SSRİ-nin iqtisadiyyatını iflic etmək üçün” qətiyyətli tədbirlərə çağıran məktub göndərir. Martın 26-da ingilis qə- rargah rəisləri belə nəticəyə gəldilər ki, “Rusiyaya hücuma qərar verildiyi təqdirdə daha effektli hərəkət etmək üçün” Türkiyə ilə razılığa gəlmək lazımdır. 1940-cı ilin martın sonunda 1 ay müddətində İngiltərənin Yaxın Şərqdəki 108, Fransanın isə 89 təyyarəsi cəlb edilməklə Qafqaza zərbə en- dirilməsi qərara alınır (9, 142-143). 1940-cı ilin martın 23-də Lokxid -12A təyyarəsi Londondan çıxaraq Malta və Qahirədə qısa eniş etməklə Hab- baniyə enir. Bu təyyarələrdə yüksəklikdən ərazini çəkə bilən stereoskopik fotokameralar quraşdırılmışdı. Təyyarənin heyəti Britaniya gizli xidməti, daha dəqiqi SİS-in hava qüvvələri komandanı palkovnik F.U.Vinterbotem tərəfindən seçilir. 30 mart 1940-cı ildə Lokxid Habbani bazasından hava- ya qalxır. Hyu Mak-Feylin rəhbərlik etdiyi 4 nəfərdən ibarət heyətin əsas məqsədi Bakıdakı neft mədənlərinin hava kəşfiyyatı idi. Saat 11.45-də SSRİ-nin hava məkanına daxil olan təyyarə Xəzər dənizinə çataraq, Bakı üzərində 7000 m yüksəklikdə 1 saatadək dövrə vurur. Lazımı çəkilişləri apardıqdan sonra təyyarə 12.45-də geri – Habbaniyyəyə istiqamət götürür. Bakını müdafiə edən sovet hava hücumundan müdafiə qüvvələri bu uçuşu qeydə ala bilmirlər. 4 gün sonra – 1940-cı ilin aprelin 5-də müttəfiqlərin

58 Elmi əsərlər 69-cu cild

Batumi üzərində kəşfiyyat uçuşunu yerinə yetirən təyyarəsi sovetlər tərə- findən atəşə tutulsa da, təyyarə sağ-salamat bazaya qayıtmağa müvəffəq olur. Əldə edilən şəkillər müttəfiqlərə SSRİ-yə qarşı əməliyyata başlamaq imkanı verirdi (4, 31). Bəzi qərb yönümlü tarixçilər 28 mart 1940-cı ilə Almaniyanın yanacaq ehtiyatının 14 milyon barreldən də az olduğunu nəzərə alaraq 1939- 1940-cı illərdə sovetlərdən Almaniyaya gedən yanacağın olmadığı təqdir- də Almaniyanın Avropada geniş hərbi əməliyyatlara başlamayacağı fikrini irəli sürür və beləliklə müttəfiqlərin Qafqaza hücum planını əsaslan- dırmağa çalışırlar (1, 31). Lakin bu dövrdə (1939) SSRİ-dən Almaniyaya neft ixracı cüzi olduğundan İngiltərə və Fransa tərəfindən sovet neft mə- dənlərinin dağıdılmasına ciddi ehtiyac yox idi (8, 194). Əksinə bu cür SSRİ-yə endiriləcək bu zərbələr Almaniya ilə SSRİ arasında yaxınlaşmanı daha da sürətlənrə bilərdi. 1939-1940-cı illərdə aparılan bütün bu intensiv danışıqlara baxmayaraq istər SSRİ Finlandiya müharibəsinin başa çatma- sından sonra yaranan İngiltərə və Fransa hökumətlərindəki tərəddüd, istər- sə də onlar arasında SSRİ və hərbi əməliyyatla bağlı məsələlərdəki müəy- yən ziddiyyətlər Bakını dəhşətli dağıntılardan xilas etdi. Bakıya hücum planı elə plan olaraq da kağız üzərində qaldı.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Avram Lytton “British Aid to the Soviet Union, June-September 1941”University of Calgary, Alberta, 2012 2. Albert L. Weeks “Russia’s Life-Saver Lend-Lease Aid to the U.S.S.R in World War II” United Kingdom,2010 3. Alexander Cadogan The Diaries of Sir. Alexander Cadogan 1938-1945 ed. David Dilns NewYork/1972 4. C.Cooke and Roy Conyers Nesbit “Target : Hitlers Oil, Allied Attack on German Oil Supplies 1939-1945” London/1985 5. Hugh Dalton Diary of Hugh Dalton 1940-1945 ed. Ben Pimlott London /1986 page 233 6. Jonathan Morales “Oil and World War II in the Eastern front” 2012 7. Jeffrey Burds “The Soviet War Against ‘Fifth Columnists’:The Case of Chechnya, 1942–44” Journal of Contemporary History 2007, Los Angeles Vol 42 No 2 8. Micael Jabara Carley “A Situation of Delicacy and Danger: Anglo-Soviet Relations, August 1939±March 1940” Volume 8, Issue 2 July 1999 , pp. 175-208 9. Osborn P.R.Operation Pike. Britain Versus the Soviet Union, 1939-1941 326 pages Greenwood Press,March 30, 2000

59 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

10. Ronald C.Cooke and Roy Conyers Nesbit “Target : Hitlers Oil, Allied Attack on German Oil Supplies 1939-1945” London/1985 11. Winston Churchill “The Second World War” Mariner Books; Box Rei edition, 1986 XI part 12. Г.Мамулиа, Р.Абуталибов “ Страна огней в борьбе за свободу и независи- мость “ Париж – Баку, 2014 13. Черчилль Уинстон «Вторая мировая война» Том 3-4 Москва/1991 II

БАКИНСКАЯ И КАВКАЗСКАЯ НЕФТЬ В ПЛАНАХ АНГЛИИ И ФРАНЦИИ В 1939 -1940 ГГ.

РЕЗЮМЕ

Заключение договора Советского Союза с Германией в 1939 году было ударом против антифашистского блока во главе с Англией и Францией. В начале войны Англия и Франция не хотели вести активное военное действие. Стараясь ослабить экономику Германии, добивались отстранения ее от источников нефти. Но после соглашения между СССР и Германией в 1939 года, союзники, боясь постоянного снабжения нефтью Германии, готовили планы о нанесении авиауда- ров по Баку. После нападения СССР на Финляндию, этот план еще усилился. Для этого были проведены интенсивные переговоры между Турцией и Ираном, находящимися на границе с СССР. Но на протяжении дальнейших событий, наша страна была спасена от этой ужасной катастрофы.

THE BAKU AND CAUCASIAN OIL IN PLANS OF ENGLAND AND FRANCE IN 1939-1940

SUMMARY

The signing agreement of Soviet Union with Germany in 1939 was the strike against the antifascist block in leading with England and France. At the beginning of war England and France didn’t want to lead active war action. Trying weaken the economy of Germany they contrived to remove this country from the oil sources. But after treaty between the USSR and Germany in 1939, allies frighting of regular providing with oil Germany, they prepared plans about air strikes to Baku. After attacking the USSR on Finland this plan became stronger. For that intensive negotiations were held between Turkey and Iran which were located on the border of USSR. But during of further events our country was rescued from this awful catastrophe.

60 Elmi əsərlər 69-cu cild

Aqil ƏHMƏDOV ∗

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA MİQRASİYA PROSESLƏRİNİN TƏNZİMLƏNMƏSİNDƏ DÖVLƏT SİYASƏTİNİN ƏHƏMİYYƏTİ

Açar sözlər: miqrant, miqrasiya, siyasət, beynəlxalq, proses Ключевые слова: мигрант, миграция, политика, международный, процесс Key words: migrant, migration, policy, international, process

Azərbaycanın yerləşdiyi regionun qeyri-stabil olmasına baxmayaraq, Azərbay- can yeganə ölkədir ki, bu qeyri-stabillik ona təsir etməyib. Azərbaycanın gələcəyi ilə bağlı mən optimistəm. Lütfi R.Ələsgərzadə (1921-1917) ABŞ-ın Kaliforniya Berkli Universite- tinin professoru

Müasir beynəlxalq münasibətlərdə qloballaşmanın ayrılmaz hissəsi kimi davam edən miqrasiya prosesləri insanların təmin olunmuş həyat uğrunda mübarizəsini bir qədər də gücləndirmişdir. Dünyanın geosiyasi xəritəsində baş verən dəyişikliklər, böyük dövlətlərin yeni ərazilər uğrun- da başlatmış olduğu hərbi əməliyyatlar, enerji resurslarının daha ucuz və rahat yollarla əldə olunması kimi tendensiyalar isə yeni dünya düzəninin xəbərçisi kimi qarşımıza çıxır. Belə gözlənilməz proseslərin genişlənməsi əhalinin arzuolunmaz miqrasiya problemləri ilə üzləşdirir. Öz gərginliyi, ziddiyyətləri, mövcud problemlərinin xarakteri və miqyası baxımından XXI əsrin ilk onilliklərinin beynəlxalq münasibətlər tarixində özünəməxsus yer tutacağı şübhəsizdir. Hər halda, beynəlxalq aləmdə böyük dövlətlərin kəskin geosiyasi, siyasi, iqtisadi, mədəni və di- gər sahələrdə apardıqları rəqabətdə yeni status almış aktorların - transmilli korporasiyaların, müxtəlif QHT-lərin, mətbuat orqanlarının, terror təşki- latlarının ciddi təsirə malik olan oyunçulara çevrilməsi əvvəlki dövrlərdə indiki qədər açıq və qabarıq şəkildə müşahidə olunmamışdır. Bütün bu prosesin ortaya çıxardığı problemlər isə göz qabağındadır: beynəlxalq münasibətlər sistemində “davranış kodeksi” hesab edilən beynəlxalq hü-

∗Aqil Əhmədov - AMEA-nın Elm Tarixi İnstitutunun “Elm tarixinin nəzəri və metodoloji prob- lemləri” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent / [email protected]

61 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu quq yalnız söz və bəyanat formasında bəzi sənədlərdə görüntü yaratmaq xatirinə qeyd olunur, insanlar və dövlətlər səviyyəsində ədalət anlayışı iflasa uğrayır, böhranlı regionların və ərazi münaqişələrinin sayı durmadan artır, zəngin və kasıb cəmiyyətlər arasındakı fərq getdikcə çoxalır [10]. Yeni ərazilərin mənimsənilməsi siyasi aspektdə həmin ərazilərdə imperi- yaların kolonial hakimiyyətlərinin yaranmasını zəruri etmişdir. Yeni əra- zilərin mənimsənilməsi, yeni dünyanın kəşf olunması həm də imperiya ərazilərini böyütmüşdür [11, 4]. Xalqların tarixi köçü ilə aktuallaşan miqrasiya ilk baxışda sosial-iqtisadi faktor kimi təzahür etsə də onun siyasi, hüquqi və multikultural, yəni çoxmədəniyyətli cəmiyyətlərdə tənzimlən- məsində ümumi vəziyyət hazırda qənaətbəxş sayıla bilməz. Miqrasiya axınlarının iqtisadi konteksti nisbətən daha universal ya- naşma hesab olunur. Təsadüfi deyil ki, miqrasiya uzun illər məhz iqtisadi- sosial mahiyyətli fenomen kimi təhlil edilmişdir. İqtisadi yöndən təhlil edilərkən miqrasiya dövlətin insan ehtiyatlarının, əmək bazarlarının, insan qüvvəsinin sağlam rəqabəti və təbii inkişaf qanunauyğunluqlarını təmin edən obyektiv nizamlayıcı amil hesab olunur. Odur ki, nəticədə miqrant- ların böyük əksəriyyəti inkişaf etmiş sənaye ölkələrinə getməyə üstünlük verirlər [7, 218]. BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının açıqlama- sına görə, təkcə 2015-ci ildə Aralıq dənizini 300 min nəfərə yaxın miqrant keçmiş, onlardan 181.500 nəfəri Yunanıstana, 108.500 nəfəri isə İtaliyaya daxil olmuşdur [8, 20]. Mövcud sahədə yaranan problemlərin həll olun- masında iqtisadi göstəriciləri yüksək olan bəzi Avropa dövlətlərinin ma- raqlı tərəf kimi çıxış etməməsi isə onların geosiyasi üstünlüyü əllərində saxlamaları ilə izah oluna bilər. Bu məsələdə demokratik dövlətlərin qəbul etdiyi dövlət siyasətinin müəyyən hallarda emosional həddə yüksələrək, miqrasiya qanunlarını sərtləşdirməsi də XXI əsrdə sülh və əminamanlığın davamlılığına mənfi təsir göstərir. Siyasi maraqlarını beynəlxalq hüquqa qarşı qoyan inkişaf etmiş həmin Avropa dövlətləri dolayısı ilə Rusiya və ABŞ kimi böyük güclərin həyata keçirdiyi miqrasiya siyasətində rol almış olurlar. Ziddiyyətli siyasi proseslərin fonunda əmək miqrasiyası bu ba- xımdan zədələnir və yerini arzuolunmaz, kütləvi miqrasiya proseslərinə vermiş olur. Müasir beynəlxalq münasibətlərdə yaşanan mürəkkəb hadisələrə baxmayaraq, Azərbaycan Respublikası kimi inkişaf etməkdə olan ölkələrin

62 Elmi əsərlər 69-cu cild miqrasiya sahəsində həyata keçidiyi dövlət siyasəti milli və beynəlxalq qanunvericiliyə əsaslanaraq stabil inkişaf yolunu tutmuşdur. Siyasi totalitarizmə əsaslanan keçmiş SSRİ məkanında tətbiq olunan miqrasiya siyasəti ayrı-ayrı respublikaların və regionların iqtisadi, etnik, tarixi və təbii inkişaf xüsusiyyətlərini nəzərə almadığından, vətəndaşların beynəlxalq miqyasda təsbit olunmuş əsas insan hüquq və azadlıqları, o cümlədən miqrant hüquqları mütəmadi surətdə pozulurdu. Bununla ya- naşı, Ermənistanın 1988-1992-ci illərdə planlı şəkildə həyata keçirdiyi etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində tarixən həmin ərazidə yaşamış 250 min azərbaycanlı son nəfərədək öz doğma yurdlarından zorla qovularaq Azər- baycana pənah gətirmişdir. Eyni zamanda, 1990-cı ildə Orta Asiyadan di- dərgin salınmış 50 min nəfərədək məshəti türkü də Azərbaycanda sığına- caq tapmışdır. Ermənistan silahlı qüvvələrinin 1988-ci ildən başlayaraq ölkəmizə hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan torpaqlarının 20 faizi – Dağlıq Qarabağın, eləcə də ona bitişik olan 7 rayonun ərazisi işğal olun- muş, Dağlıq Qarabağdan 60 min, digər ətraf rayonlardan isə 600 mindən çox azərbaycanlı öz daimi yaşayış yerlərindən məhrum olmuşlar [2, 2]. Yaxın tarixə nəzər salarkən Azərbaycanın son yüz ildə qarşılaşdığı məhru- miyyətlər, torpaqlarının ayrı-ayrı dövrlərdə işğal faktı, Rusiya imperiyası və ya sovet Rusiyası dövrləri ölkənin demoqrafik vəziyyətinə təsir göstər- miş və miqrasiya prosesləri nəzarətdən kənarda qalmışdır. Burada erməni kommunist-daşnakalrının havadarlarının köməyi ilə həyata keçirdiyi soy- qırımı hadisələri, əhalinin məcburi miqrasiyaya təhrik edilməsi və ya daşnakalrın Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi kimi mənfi tendensiya- larla müşahidə olunmuşdur. Bütün çətinliklərə baxmayaraq Azərbaycan xalqı qədim dövlətçilik ənənələrini müasir dövrə ötürərək müstəqil dövlə- tinin tanınması və davamlı inkişafına nail olmuşdur. Bu inkişaf Azərbay- canda müxtəlif sahələrlə yanaşı miqrasiya kimi qlobal prosesin tənzimlən- məsində qəbul olunan dövlət qanunları ilə idarəçiliyinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Müstəqillik illərində respublikada demoqrafiya və əhali sakinliyinin inkişafı ilə bağlı dövlət səviyyəsində bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçi- rilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 28 dekabr 1998-ci il tarixli sərəncamına əsasən, “Azarbaycanda demoqrafik inkişaf konsepsiyasi” (1999 il); 23 iyun 2003-cü il tarixli sərəncamına əsasən “Azərbaycan Res-

63 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu publikasmda demoqrafiya və əhali sakinliyinin inkişafı sahəsində dövlət proqramı (2004-2008-ci illər üçün)” işlənib hazırlanmışdır [1, 98]. Dövlət müstəqilliyinin bərpasından ötən illər ərzində Azərbaycan Respublikası tədricən davamlı inkişafa nail olmuş, mövcud sahədə qanunvericiliyin for- malaşmasına ciddi əhəmiyyət vermişdir. Hazırda Azərbaycan dünya birli- yində yüksək nüfuz qazanmışdır. Sosial-iqtisadi qüdrəti hər il yüksəlmək- də olan Azərbaycanın byenəlxalq təşkilatların hesabatlarında tərəqqi yolunu tutan dövlətlərin sırasında yer alması, ölkənin uğurlu enerji siyasəti və milli diplomatiyanın ölkə maraqlarını yüksək səviyyədə təmsil etməsi, qoruması ilə sıx bağlıdır. Azərbaycanda müşahidə olunan müsbət inkişaf əməkçi miqrantların, turistlərin nəzərini çəkən mühüm amillərdəndir. Öl- kədə hökm sürən stabil siyasi sabitlik, sosial inkişaf vətəndaş və insan hüquqlarının müdafiəsində böyük rol oynayır. Azərbaycanın insan hüquq və azadlıqlarının qorunması və demokratik dəyərlərə sadiqliyi xaricdən ölkəyə çalışmaq üçün gələnlərin sayının artmasına əhəmiyyətli təsir gös- tərmişdir. Miqrasiya prosesləri kimi tarixi inkişafın müasir mərhələsində Azər- baycan Respublikası sosial-iqtisadi qüdrətini artırmış, ən əsası ölkəmiz bütün sahələrdə olduğu kimi miqrasiya sahəsində də müstəqil siyasət hə- yata keçirir. Respublikada aparılan quruculuq işləri, insan hüquqlarının müdafiəsi, vətəndaşların sosial hüquqlarının təmin edilməsi, digər mədə- niyyətlərə göstərilən ehtiram, çoxmədəniyyətli cəmiyyət olan Azərbay- canda stabil siyasi inkişafa yol açmışdır [6, 216]. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda miqrasiya siyasətinin dövlət səviyyəsində tənzimlənməsin- də milli qanunvericilik ciddi əhəmiyyət daşıyır. Həmçinin Azərbaycan miqrasiya siyasəti sahəsində beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə riayət etməklə, qabaqcıl təcrübənin öyrənilməsi və bu sahədə mütərəqqi idarəçilik sisteminin yaradılmasına nail olmuşdur. Bu isə öz növbəsində respublikanın hüquqi və demokratik dövlət olaraq müasir beynəlxalq müna- sibətlərə uğurla inteqrasiya olunduğunu təsdiq edən məsələlərdən biridir. Miqrasiya proseslərinin tənzimlənməsi ölkənin inkişafı və təhlükə- sizliyi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hazırda dünyada hər 35 nəfərdən biri beynəlxalq miqrantdır. Bu isə 175 mln. nəfər, yəni dünya əhalisinin 2,9%-i deməkdir. Bu rəqəmlər bir daha təsdiq edir ki, miqrasiya dünyanın qloballaşmasının aydın göstəricilərindən biridir və insanların

64 Elmi əsərlər 69-cu cild yerdəyişmə proseslərini xarakterizə edir [2, 2]. Demokratik dövlətlərdə miqrasiya proseslərinin tənzimlənməsindən danışarkən iki mühüm axın daxili və xarici miqrasiya şəklində aydın olur. Azərbaycanda hər iki sahə aktualdır və son illər ölkəyə daxil olan əcnəbilərin sayında ciddi artım mü- şahidə olunmuşdur. 2004-cü ilin 13 iyulunda təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının Dövlət Miqrasiya İdarəetmə Konsepsiyasında ölkənin növbəti illərdə mövcud sahədə fəaliyyətinə istiqamət verəcək mühüm mə- qamlar şərh olunmuşdur. Miqrasiya sahəsində siyasi fəaliyyətin tənzim- lənməsinə diqqət yetirən miqrasiya konsepsiyası və milli qanunvericilikdə təsbit olunmuş sənədlərin mövcudluğu Azərbaycanın məsələyə ciddi əhə- miyyət verdiyini göstərmiş olur. Ölkə daxilində miqrasiya proseslərinin effektiv idarəçiliyi Azərbaycanın milli təhlükəsizliyinə təhdid yarada biləcək istənilən mənfi halların qarşısının alınmasına hazır olduğunu ifadə edir. Azərbaycanda miqrasiya sahəsində atılan mütərəqqi addımlardan biri Dövlət Miqrasiya Xidmətinin (DMX) yaradılması idi. Bu sahədə dövlət başçısının 19 mart 2007-ci il tarixli fərmanı miqrasiya sahəsində Azərbay- canın bir çox ölkələrdə mövcud olmayan müstəqil dövlət qurumunun ya- radılması ilə beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsini daha effektiv etmişdir. Azərbaycan Respublikasının 2006-2008-ci illər Dövlət Miqrasiya Proqramı isə bu sahədə dövlət siyasətinin qısa müddət ərzində inkişfına təkan verməklə beynəlxalq əməkdaşlığın səmərəliliyini artırmış oldu. Dövlət miqrasiya siyasətinin həyata keçirilməsi aidiyyəti dövlət or- qanlarının bu dövlət proqramı çərçivəsində aşağıdakı əsas istiqamətlər üzrə fəaliyyətini nəzərdə tutur: ¾ miqrasiya proseslərinin proqnozlaşdırılması, siyasi və iqtisadi və- ziyyətdə dəyişikliklər nəzərə alınaraq səmərəli dövlət miqrasiya siyasəti- nin formalaşdırılması, miqrasiya sahəsində idarəetmə mexanizminin tək- milləşdirilməsi; ¾ miqrasiya sahəsində qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi üzrə tək- liflərin hazırlanması, qanunlarda olan boşluqların və ziddiyyətlərin aradan qaldırılması, miqrantların və dövlətin qarşılıqlı hüquq və vəzifələrini müəy- yən edən hüquqi bazanın yaradılması; ¾ miqrasiya sahəsinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin səmərəlili- yinin artırılması, funksiyaların təkrarlanmasının qarşısının alınması məq- sədi ilə müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi, aidiyyəti dövlət orqanla- rının miqrasiya sahəsində fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi;

65 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

¾ immiqrantların qəbulu zamanı daxili əmək bazarının tələbatı nəzərə alınaraq kvotaların tətbiqi; ¾ miqrasiya sahəsinin tənzimlənməsi ilə bağlı aidiyyəti dövlət orqan- larının məsuliyyətinin artırılması, qanunlara əməl edilməsi, qanun pozun- tularına yol vermiş şəxslərin cəzalandırılması və neqativ halların aradan qaldırılması üçün müvafiq tədbirlərin görülməsi; ¾ qeyri-qanuni miqrasiyanın qarşısının alınması üçün kompleks təd- birlərin həyata keçirilməsi; ¾ miqrasiya problemlərinin həlli məqsədi ilə xarici ölkələrin miqrasiya xidmətləri və beynəlxalq təşkilatlar ilə qarşılıqlı əməkdaşlığın həyata keçirilməsi; ¾ Azərbaycan Respublikasında yaşayan əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin cəmiyyətə inteqrasiyası və yerli şəraitə uyğunlaşdırıl- ması sisteminin yaradılması [3, 2-3]. Miqrasiya siyasətinin təmin olunma- sı və effektiv idarə olunması sahəsində nəzəri əsasların hazırlanması bu sahədə mühüm baza rolunu oynayır və praktikada tətbiq olunmasında siyasi əhəmiyyət daşıyır. Proqramda həmçinin xarici miqrasiyanın immiq- rasiya və emiqrasiya formalarından bəhs olunur. Beynəlxalq əməkdaşlıq olmadan respublikada miqrasiya proseslərinin inkişafından danışmaq düz- gün olmazadı. Bu səbəbdən qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda bey- nəlxalq miqrasiya çoxtərəfli və ikitərəfli əsaslarda həyata keçirilir. Çoxtə- rəfli əsaslara əsasən beynəlxalq qurumlar: Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatı (BMqT), Miqrasiya Siyasətinin İnkişafı üzrə Beynəlxalq Mərkəz (MSİBM), BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı (BMT QAK), Müstəqil Dövlət- lər Birliyi (MDB), Avropa İttifaqı (Aİ) kimi nüfuzluq təşkilatlar daxildir. Qaçqın və miqrant problemləri isə illər ötdükcə daha da dərinləşir və beynəlxalq təşkilatların belə mühüm məsələlərə diqqət artırması mövcud sahədəki böhranın qarşısının alınmasında əhəmiyyətli rol oynayır [5, 45]. Azərbaycanın ikitərəfli formatda münasibətlər qurduğu dövlətlər sırasında isə qonşuları Rusiya Federasiyası, Türkiyə Respublikası, Niderland Krallığı və s. dövlətlərin adlarını çəkmək olar. Miqrasiya sahəsində Azərbaycanın həyata keçirdiyi əməkdaşlıqdan aydın görmək mümkündür ki, Cənubi Qafqazın lider dövləti Azərbaycan bununla da müasir dünyada sülh və əminamanlığın davamlılığına öz töhfəsini verməkdə davam edir. Çünki, bir zamanlar Azərbaycan qaçqın və kütləvi miqrasiya kimi hallarla üzləş- miş və bu sahədə keçmiş tarixdən nəticə çıxara bilmişdir.

66 Elmi əsərlər 69-cu cild

1999-cu ildə Azərbaycan Respublikasının “Qaçqınların və məcburi köçkünlərin (ölkə daxilində köçürülmüş şəxslərin) statusu haqqında“ və “Məcburi köçkünlərin və onlara bərabər tutulan şəxslərin sosial müdafiəsi haqqında” Qanunları qəbul olunmuşdur. Daxili Yerdəyişmələrin Monito- rinq Mərkəzi (IDMC) Azərbaycan Respublikasının “Qaçqınların və məc- buri köçkünlərin (ölkə daxilində köçürülmüş şəxslərin) statusu haqqında“ və “Məcburi köçkünlərin və onlara bərabər tutulan şəxslərin sosial müda- fiəsi haqqında” qanunları əsasında “hərbi təcavüzün, təbii və ya texnogen fəlakətlərin” yerdəyişmənin səbəbləri kimi tanınmasını bəyan edir [9, 6]. Dövlət başçısı tərəfindən 2010-cu ilin 4 iyununda Vahid Miqrasiya Məlumat Sistemi əsasnaməsinin təsdiq olunması ölkə ərazisinə daxil olan əməkçi miqrantların məlumalandırılmasında səmərəli olmuşdur. Ölkəyə giriş və çıxışın avtomatlaşdırılmış baza əsasında müəyyən olunmasına şə- rait yaratmışdır. 2013-cü ildə Azərbaycan Respublikasının miqrasiya qa- nunvericiliyi sahəsində aldığı tədbirlər, qanunların təkmilləşdirilməsi, normativ-hüquqi bazanın zənginləşdirilməsi mövcud sahəyə göstərilən həssas münasibətdən irəli gəlmişdir. Həmin ildə qəbul olunmuş “Miqrasiya Mə- cəlləsi” ölkə ərazisində miqrasiya proseslərinin uğurlu tənzimlənməsinə yol açdı. Göründüyü kimi son illər Azərbaycanda əmək miqrasiyasına dəstək verən və bu sahənin dövlət qanunları ilə idarə olunması sahəsində siyasətin davam etdirilməsi milli təhlükəsizliyinin də təmin olunmasında az əhəmiyyət daşımamışdır. Azərbaycan qanunvericiliyinin eləcə də qeyri-qanuni miqrasiya və insan alverinə qarşı mübarizədə beynəlxalq hüququn qəbul etdiyi norma və prinsiplərə diqqət yetirərək ölkədə insan hüquqlarının qorunmasına həssas yanaşır. Qanunsuz beynəlxalq miqrasiya probleminin tənzimlənməsində BMT Baş Assambleyasının “Transmilli mütəşəkkil cinayətkarlığa qarşı” Konvensiyasının, “İnsan alverinin, xüsusən qadın və uşaq alverinin qarşı- sının alınması, aradan qaldırılması və cəzalandırılması haqqında” və “Miq- rantların quru, dəniz və hava ilə sərhəddən qanunsuz keçirilməsinə qarşı” protokollarının da rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır [4, 189]. Göründüyü kimi Azərbaycan Respublikası ötən dövr ərzində miqrasiya sahəsində dövlət əhəmiyyətli sənədlər imzalamaqla, bu sahədə milli qanunvericiliyə diqqət yetirməklə ölkədə miqrasiya siyasətinin inkişafına və insan hüquq-

67 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu larının qorunmasına nail olmuşdur. Hazırda Azərbaycanda dövlət qanun- larına əsaslanaraq ölkəyə giriş və çıxış ciddi nəzarət altındadır. Əcnəbi və- təndaşların hüquqlarının qorunması və əməkçi miqrantların sənədləşmə sahəsində yaranan problemlərinin tez bir zamanda həllini tapması və ya müvəqqəti miqrant sığınacaqlarında yaradılan şərait beynəlxalq təşkilatla- rın hesabatlarında yüksək qiymətləndirilir. Azərbaycanın qısa vaxt ərzində miqrasiya siyasətinin inkişafı və beynəlxalq təcrübəni öyrənərək milli qanunvericilik əsasında bu qlobal prosesləri arzu olunan şəkildə idarə etməsi həmçinin qonşu və digər dövlətlər üçün bir nümunə kimi dəyərləndirilə bilər.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi / redaksiya heyətinin sədri: İlham Heydər oğlu Əliyev. 25 cilddə. “Azərbaycan” cildi, Bakı: 2007, 884 s. 2. Azərbaycan Respublikasının dövlət miqrasiya idarəetmə siyasəti konsepsiyası, 11 s. 3. Azərbaycan Respublikasının dövlət miqrasiya proqramı (2006-2008-ci illər), 8 s. 4. Əliyev O. Müasir şəraitdə qeyri-qanuni beynəlxalq miqrasiya və onunla mübarizə // “Strateji təhlil”. Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal, № 3-4(21-22), 2017, s. 175-192. 5. Əhmədov A.P. Azərbaycan Respublikasının Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatı (BMqT) ilə münasibətlərinin dinamikası // AMEA Tarix İnstitutunun “Elmi əsərləri”, cild 63, 2017, s. 44-60. 6. Əhmədov A.P. Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən miqrasiya siyasəti insan hüquqlarına göstərilən ali dəyərdir // “Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə”. Elmi-nəzəri jurnal, № 03(59), 2017, s. 215-222. 7. İbrahimova G.İ., Yaqubova N. Miqrasiya anlayışı, əsas növləri və sosial-siyasi təhlili // “Tarix və onun problemləri” jurnalı, № 03, 2013, s. 218-228. 8. Qafarova S. Avropada miqrasiya problemi: reallıqla həyata keçirilən tədbirlər ara- sındakı ziddiyyət // “Strateji təhlil”. Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siya- sətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal, № 3-4(21-22), 2017, s.19-29. 9. Leonardelli İ. Azərbaycan Respublikasında ekoloji miqrasiya və yerdəyişmə pro- sesləri: tədqiqat və siyasət zərurətinin ön plana çəkilməsi // “Miqrasiya, ətraf mühit və iqlim dəyişikliyi: siyasət icmalı silsiləsi”. Buraxılış 4, say 2, Aprel, 2016, s. 1-9. 10. Məmmədov N.İ. Müasir tarixdə miqrasiya prosesi haqqında / http://www.azerbaijan- news.az/index.php?mod=3&id=127649 (07.08.2017). 11. Nəsibov E.M. Miqrasiyanın əsasları. Miqrasiologiya. Miqrasiya prosesləri. Dünya miqrasiya mərkəzləri. I Kitab. Bakı: Elm və Təhsil, 2014, 240 s.

68 Elmi əsərlər 69-cu cild

ВАЖНОСТЬ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ПОЛИТИКИ В РЕГУЛИРОВАНИИ МИГРАЦИОННЫХ ПРОЦЕССОВ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ

РЕЗЮМЕ

Азербайджанская Республика за прошедший период, после восстановления государственной независимости добился стабильного политического развития в области миграции. Законы государства имеют большое значение в развитии миг- рационной политики в республике. В Азербайджане придается серьезное значе- ние сотрудничеству отношений в урегулировании миграционных процессов и изучается международный опыт. Перечисленные моменты были благотворны в определении приоритетных направлений осуществляемой государственной поли- тикой в области миграции в стране. Статья повествует о значении государственной политики в урегулировании миграционных процессов в Азербайджанской Республике. Здесь указывается, что государственные законы, международное право и сотрудничество существенно влияет на расширение миграционной политики в республике. Также в статье от- мечается, что за короткое время достижения политического опыта Азербайджана в области управления миграции могут стать примером для зарубежных государств.

THE IMPORTANCE OF PUBLIC POLICY IN REGULATING THE MIGRATION PROCESSES IN THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN

SUMMARY

The Republic of Azerbaijan has achieved a stable political development in the field of migration over the period of the restoration of its independence. State laws are crucial for the development of migration policy in the country. Great importance is being attached to the cooperative relations in the regulation of migration processes in Azerbaijan and international experience is being studied. These factors yield benefits in determining the priority directions of the state policy in the field of migration in the country. The article mentions the importance of state policy in regulation of the migration processes in the Republic of Azerbaijan. It shows that state laws, international law and cooperation have a significant impact on the expansion of migration policies in the country. The article also notes that Azerbaijan's political experience in migration management, that has been achieved in short time, can be an example for foreign countries.

69 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Əfşan NƏRİMANLI ∗

SSRİ-NİN DAĞILMASININ QUBA-XAÇMAZ REGİONUNUN İQTİSADİ VƏZİYYƏTİNƏ TƏSİRİ

Açar sözlər: Müstəqillik, Quba-Xaçmaz, region, iqtisadi, vəziyyət, Heydər Əliyev, islahat Ключевые слова: Независимость, Губа-Хачмаз, регион, экономика, ситуация, Гейдар Алиев, реформа. Key words: Independence, Guba-Khachmaz, region, economic, situation, Heydar Aliyev, reform.

Bu gün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səyləri və qayğısı sa- yəsində ölkənin regionları dinamik inkişaf edirlər. Ancaq cəmi 25-26 il əvvəl regionların vəziyyəti çox ağır idi. Bugünkü inkişafın dinamikasını anlamaq, gələcək inkişaf perspektivləri və istiqamətlərini müəyyənləşdir- məkdən ötrü regionların SSRİ dağılandan sonrakı vəziyyətini araşdırıb təhlil etməyə zərurət var. Bunu nəzərə alaraq oxucuya təqdim etdiyimiz bu məqalədə respublikamızın mühüm regionlarından biri olan Quba-Xaç- maz regionunun SSRİ dağılandan sonrakı dövrləri sosial-iqtisadi vəziyyə- tini işıqlandırmağı qarşımıza məqsəd qoyduq. Quba-Xaçmaz regionu Şabran, Xaçmaz, Quba, Qusar və Siyəzən inzibati rayonlarını əhatə etməklə Azərbaycanın şimal-şərq hissəsində yer- ləşir. Ərazi şimaldan Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikası, şərq- dən Xəzər dənizi, cənub-şərqdən Abşeron, cənubdan Dağlıq Şirvan, cə- nub-qərbdən isə Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonları ilə həmsərhəddir. Regio- nun ümumi sahəsi 7,66 min kv.km olmaqla ölkə ərazisinin 8,8 %-ni təşkil edir [8, səh.504-509]. XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində yeni cəmiyyət quruculuğu yolu- na qədəm qoymuş Azərbaycan Respublikasında siyasi-iqtisadi vəziyyət çox ağır idi. Köhnə sistemin dağılması 70 ildən çox bir müddətdə mövcud olan iqtisadi əlaqələri pozmuşdur. Bütün respublikada olduğu kimi Quba- Xaçmaz regionunda da istehsalatda ehtiyat hissələrinin çətin tapılması, material çatışmazlığı, nəqliyyat çətinliyi və qiymətlərin sürətlə artması bü- tün sahələrə öz mənfi təsirini göstərirdi [12, səh.3].

∗ Əfşan Nərimanlı - Lənkəran Dövlət Universitetinin doktorantı. E-mail:[email protected]

70 Elmi əsərlər 69-cu cild

Yenicə müstəqillik qazanıldığı ilk aylardan qıtlıq, xüsusən ərzaq ça- tışmazlığı bazar münasibətlərinə keçid şəraitində qiymətlərin qat-qat art- ması özünün mənfi nəticələrini bu regionda da göstərirdi [10, səh.2]. İqtisadi islahatlar və siyasi yeniləşmə istiqamətində atılan addımlar hələ ki arzu olunan nəticəni vermirdi. Əksinə, əhalinin həyat şəraiti get- dikcə pisləşirdi. Belə ki, bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində Azərbaycan dövlətinin özünün milli iqtisadiyyatını yaratmaq prоsesində hakimiyyət оrqanları yaxından iştirak etməli və geniş islahatlar həyata keçirməli idi- lər. İslahatlar keçirmək keçid dövründə dövlətin əsas funksiyalarından biri sayılır. Dövlətin əsaslı islahatlar keçirmək istiqaməti dövlət inhisarının aradan qaldırılması, özəlləşdirmə, maliyyə-kredit və pul tədavülü, bank, büdcə, vergi, sığоrta, xarici ticarət, gömrük və s. sahələri əhatə edir. Keçid dövründə hər bir dövlətin qarşısında duran əsas vəzifə milli mənafeyi tam təmin edən resursların istifadəsinə nail оlmaqdan ibarətdir. Lakin çox tə- əssüf olsun ki, Azərbaycanda hakimiyyət uğrunda gedən mübarizə bu üs- tün keyfiyyətləri əldə etməyə imkan vermirdi [7, səh.305-306]. Ölkədə baş verən hadisələr əlbəttə ki, Quba-Xaçmaz regionuna da öz təsirini göstərir- di. Hər şeydən əvvəl sosial-iqtisadi sahələrdəki problemlər daha qabarıq nəzərə çarpırdı. Əhalinin sosial vəziyyətinin pis olması, ən zəruri ərzaq mallarına olan gündəlik tələbatın ödənilməməsi acınacaqlı vəziyyətdən xəbər verirdi. Digər regionlarda olduğu kimi bu regionda da çörək və un qıtlığı hökm sürürdü. Araşdırmalar göstərir ki, taxıl məhsulları almaq ba- rədə sazişlər bağlamaq səlahiyyətlərinin nazirlikdə cəmləşdirilməməsi və bu işin təşkili üçün ona vəsaitin ayrılmaması nəticəsində respublikaya un gətirilməsi prosesi pozulmuşdur [11, səh.2]. Regiona daxil olan beş rayonun hər birində kolxoz və sovxozlar ma- liyyə cəhətdən iflic vəziyyətinə düşmüşdü. Regiona daxil olan Quba rayonunun iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən meyvəçilik sahəsində daha çox gerilik müşahidə olunurdu. Təsərrüfatlarda meyvə yığımı əsassız olaraq gecikdirilir, təsərrüfatların bəzilərində yığılmış məhsulun daşınması üçün yanacaq çatışmırdı. Ehtiyat hissələrinin olmaması səbəbindən texnikaların təmiri yubadılırdı [13, səh.3]. (Rayon İcra hakimiyyətinin iclas protokolundan). Aqrar rayon sayılan Xaçmazda da analoji vəziyyət mövcud idi. İstis- mara yararsız maşın və texnikanın yenisi ilə əvəz olunmaması, təsərrü-

71 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu fatların gübrə ilə təchizatının dayandırılması rayonda iqtisadi böhranın də- rinləşməsinə səbəb olmuşdur [9, səh.102]. Müharibə və respublikada yüksək vəzifə tutmaq uğrunda gedən daxili çəkişmələr Azərbaycan respublikasının dirçəlməsinə imkan vermirdi. Ölkədə hərc-mərclik baş alıb gedirdi. Dövlət əmək və istehsal intizamı ta- mamilə pozulmuşdu. Təəssüf doğuran haldır ki, müharibə bölgələrindən çox-çox uzaq olan Quba-Xaçmaz regionunda da vəziyyət olduqca ağır idi. Regionun əmək kollektivləri öz imkanlarından çox aşağı səviyyədə isti- fadə edir, dövlət planlarını yerinə yetirə bilmirdilər. Təsərrüfatlarda, idarə və müəssisələrdə özbaşınalıq hökm sürürdü. Mərkəzi hakimiyyətdə olan boşluqlardan istifadə edən sovxoz, zavod, idarə və müəssisələrin rəhbər- ləri iqtisadi əlaqələrin pozulmasını bəhanə gətirərək öz işlərinə soyuq ya- naşırdılar. Aparılan təhlil göstərir ki, regionun kənd təsərrüfatında yaranmış və- ziyyətin belə acınacaqlı olması, təsərrüfatlara xidmət edən digər müəssisə və təşkilatların işində olan ciddi nöqsanlarla bağlı idi. Belə ki, ayrı-ayrı rayonlar daxilində material-texniki təchizat, kəndkimya birliyinin, koope- rativ ittifaqların, sovxoz-fəhlə kooperasiyaların, məişət xidməti idarələri- nin rəhbərləri təsərrüfatlara lazımı köməklik göstərilməsi üçün tədbirlər görmürdülər [1, səh.5-8]. Qeyd etmək lazımdır ki, mal dövriyyəsi planlarının yerinə yetirilmə- sinə baxmayaraq, əhalinin zəruri ərzaq məhsullarına və eləcə də una olan tələbatı ticarət təşkilatları tərəfindən ödənilirdi. Yəni əhalinin tələbatı qeyri-dövlət müəssisələri və kommersiya strukturları tərəfindən ödənilirdi. Siyasi müstəqillik qazanılan ilk illərdə qüdrətli iqtisadiyyata malik olmaq qarşıda duran ən başlıca vəzifələrdən biri hesab olunmalı idi. Buna görə də iqtisadiyyat əsaslı surətdə yenidən qurulmalı, bütün idarəetmə sistemi yenidən təkmilləşdirilməli, yeni maliyyə siyasəti prinsipləri həyata keçirilməsi üçün ciddi iş aparılmalı idi. Qarşıya çıxan həmin vəzifələrin həyata keçirilməsində maliyyə mühüm rol oynayırdı. Çünki istehsalatın inkişafında, onun səmərəliliyinin yüksəldilməsində maliyyə mühüm əhə- miyyət kəsb edir. Xalq təsərrüfatının maliyyə vəziyyətinin sağlamlaşdırıl- ması məsələsi ən vacib və həlli tez bir zamanda tələb edilən, kəskin prob- lemlərdən birinə çevrilmişdi. Regionda bu məsələləri həll etmək üçün bir sıra tədbirlər görülsə də, bu işdə çatışmazlıqlar çox idi. Maliyyə-bank sis-

72 Elmi əsərlər 69-cu cild teminin gücləndirilməsinə, əmək və pul ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunmasına, istehsalatda maliyyə vəsaitlərinə, iqtisadi idarəetmə metod- larına, əmtəə-pul münasibətlərinə lazımınca əhəmiyyət verilmirdi. Əhali- nin mallara və xidmətlərə artan tələbatını daha dolğun ödəmək üçün koope- rativlər və fərdi əmək fəaliyyəti getdikcə böyük rol oynamalı idi. Koope- rativ hərəkatını daha da inkişaf etdirmək iqtisadi islahatın mühüm istiqa- mətlərindən biri idi. Əlbəttə ki, bütün bu səbəblər üzündən məhsul yığıl- ması müddəti gecikər, nəticə etibarı ilə vaxt itkisinə gətirib çıxarar. İqtisadi və maliyyə çətinlikləri, maliyyə-kredit sistemindəki çatış- mazlıqlar iqtisadi və sosial sahədə müəyyən edilmiş tədbirlərin tam həyata keçirilməsinə ciddi maneəçilik törədirdi. Bir sıra sosial əhəmiyyətli ob- yektlərin tikintisi və istifadəyə verilməsi təmin olunmur, fəhlə və qulluq- çuların əmək haqqlarının, müavinət və yardımların ödənilməsində çətin- liklər yaranırdı. Kənd təsərüfatı regionun aparıcı sahələrindən biri olduğu- na görə bu sahənin inkişaf etdirilməsinə görə müəyyən işlər görülmüşdür. Lakin bütün respublika ərazisində iqtisadi böhranın dərinləşməsi, aqrar is- lahatların aparılması üçün hüquqi aktların qəbul edilməməsi, kadr siyasə- tindəki neqativ hallar, kənd təsərrüfatının inkişafına maliyyə vəsatinin yö- nəldilməməsi, onun maddi-texniki təchizatının pozulması bu sahənin və- ziyyətini daha da ağırlaşdırmışdır. Quba rayonu icra hakimiyyətinin başçısının 16 yanvar 1995-ci il ta- rixdə keçirilmiş icra hakimiyyəti yanında kabinet iclasındakı hesabatından bəlli olur ki, 1993-cü ildə kənd təsərrüfatı sahəsində əməli tədbirlər görül- mədiyindən, mineral gübrələrin, zəhərli kimyəvi maddələrin, yanacaq, ehtiyat hissələrinin alınmasında yaranan çətinliklər 1994-cü ilin məhsul is- tehsalına və dövlət sifarişlərinin yerinə yetirilməsinə mənfi təsir göstər- mişdir. Təsərrüfatlarda torpaqdan lazımınca istifadə olunmurdu [4, səh.3]. Heyvandarlıqda da ciddi gerilik müşahidə edilirdi. Mal-qara və davarlar arasında ölüm və məcburi kəsim faizi yüksək idi. Məhsuldarlıq xeyli azal- mışdı. Heyvandarlığın inkişafındakı geriliyin və məhsul istehsalının azal- masının əsas səbəblərindən biri təsərrüfatlarda kifayət qədər yem tədarü- künün olmaması və xəstəliklərə qarşı zəif mübarizə aparılması idi. Təsər- rüfatlarda texnikanın çatışmaması taxıl yığımı və yem kampaniyasının vax- tında və keyfiyyətlə başa çatdırılması işinə mənfi təsir göstərirdi. İqtisadi

73 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu və maliyyə çətinlikləri, maliyyə-kredit sistemindəki çatışmazlıqlar 1994-cü ildə iqtisadi və sosial sahədə müəyyən edilmiş tədbirləri iqtisadi və sosial sahədə müəyyən edilmiş tədbirlərin tam həyata keçirilməsinə ciddi mane- çilik törətmiş, fəhlə və qulluqçuların əmək haqqlarının, müavinət və yar- dımların ödənilməsində çətinliklər yaranmışdır. Kənd təsərrüfatı regionun aparıcı sahələrindən biri olduğu üçün bu sahənin inkişaf etdirilməsi sahə- sində müəyyən tədbirlər həyata keçirilirdi. Müstəqilliyin ilk illərində bu sahədə əməli tədbirlər görülmədiyindən regionda məhsul istehsalına və dövlət sifarişlərinin yerinə yetirilməsinə mənfi təsir göstərmişdir. Həmin illər Azərbaycan Respublikasında siyasi durum da son dərəcə ağır və acınacaqlı idi. Yenicə əldə edilmiş dövlət müstəqilliyinin itirilməsi təhlükəsi vardı, ölkədə milli və vətəndaş qarşıdurmasının başlandığı, xal- qın olum və ölüm dilemması ilə üzləşdiyi bir vaxtda respublika rəhbərliyinə xalqın təkidli tələbi ilə Heydər Əlirza oğlu Əliyev gəldi. Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişi ilə bütün ölkə ərazisində davamlı iqtisadi inkişafın əsa- sı qoyuldu. Azərbaycanda hökm sürən dərin siyasi, iqtisadi, hərbi, mənəvi böhranın qarşısı alındı və bütün sahələrdə tərəqqiyə yönəlmiş quruculuq işlərinə başlanıldı. Ölkəni mövcud iqtisadi böhrandan çıxarmaq üçün aqrar islahatlara start verildi. 5 noyabr 1994-cü il tarixdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti H.Ə.Əliyevin sədrliyi ilə Prezident aparatında keçirilmiş müşavirədə respublikada aqrar islahatın həyata keçirilməsinin sürətləndirilməsi dövlət əhəmiyyətli vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur. “Aqrar islahatların əsasları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanun layihəsində nəzərdə tutul- muş yeni təsərrüfatçılıq formalarının həyata keçirilməsi mexanizminin Za- qatala və Xızı rayonlarında işlənib hazırlanması və sənədlərin bir ay müd- dətində Prezident aparatına təqdim edilməsi barədə Heydər Əliyev həmin rayonların icra hakimiyyəti başçılarına göstəriş vermişdir. H.Əliyev həm- çinin qeyd etmişdir ki, Zaqatala və Xızı rayonlarına verilmiş tapşırıq res- publikanın digər rayonlarına da aiddir. Respublika prezidentinin bu tapşı- rığını vaxtında yerinə yetirmək və aqrar islahatın həyata keçirilməsinə rəhbərlik etmək məqsədilə regiona daxil olan hər bir rayonda yerli aqrar islahatı komissiyaları təşkil edilmişdir [2, səh.28]. Əsasnamələrə uyğun olaraq torpaq almaq hüququ olan şəxslər torpaqla təmin olunmuşdurlar.

74 Elmi əsərlər 69-cu cild

“Kolxoz və sovxozlarda aqrar islahatı barədə” Azərbaycan Respubli- kasının Qanun layihəsinin təsərrüfatların əmək kollektivlərində öyrənil- məsi, müzakirə olunması, layihədən irəli gələn təsərrüfatçılıq formalarının könüllülük əsasında seçilməsi və s. tədbirlərin həyata keçirilməsinə başla- nılmışdır. Bu məqsədlə tərtib olunmuş qrafik əsasında royon komissiyala- rının üzvləri yerlərdə keçirilən yığıncaqlarda iştirak edir, aqrar islahatla əlaqədar qarşıda duran vəzifələr barədə ictimaiyyətə geniş izahatlar verilir, əhalini ayrı-ayrı təbəqələrinin nümayəndələri ilə görüşlərin keçirilmə- sinə diqqət yetirilirdi [3, səh.3]. Aqrar islahatların aparılmasının vacibliyini,onun aparılması qayda- larını, torpaqların və əmlakın bölüdürülməsi mexanizmini əhaliyə başa salmaq, həmçinin gələcək istehsalat formalarını seçməkdə onlara kömək- lik məqsədilə regionun sovxoz və kolxozlarına, bütün yaşayış məntəqələ- rinə mütəxəssislərin göndərilməsi təmin edilmişdir. Onlar tərəfindən yerli aqrar islahat komissiyaları yaradılmış, istehsalatın gələcək formaları müəyyən edilmişdir. Həmin komissiyaların fəaliyyəti nəticəsində sovxoz və kolxozlarda mövcud olan torpaqlar dəqiqləşdirilmiş, torpaq payı alacaq şəxslərin siyahıları tərtib edilmiş, əmlak inventirizasiya edilərək əmlakda payı olan şəxslərin sayı müəyyənləşdirilmişdir. Aqrar islahat sahəsində əsaslı işlər görülməyə başlanılmış və təsdiq olunmuş qrafikə uyğun olaraq sovxoz və kolxozlarda aqrar islahatlar, yəni torpaq sahələrinin bölüşdürül- məsi həyata keçirilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı qeyd olunan sahələrdə geriliyin movcud olması da müşahidə edilir. Belə ki, təsərrüfatlarda işin düzgün qurulmaması, məsuliyyətsizlik kimi amillər geriliyə səbəb olurdu. Quba rayonu İcra Hakimiyyəti başçısı yanında 27 dekabr 1995-ci il tarixli kabinet iclasında qeyd olunurdu ki, “Rayonun sovxoz və kolxozlarında aqrar islahatların aparılmasını qənaətbəxş hesab etmək olmaz. Sovxoz və kolxozların rəhbərləri, komissiya üzvü olan bir çox mütəxəssislər islahatın aparılmasına laqeyd münasibət bəsləyir, işin normal gedişatı üçün təsirli tədbir görmürlər”. Büdcənin mədaxil hissəsini yerinə yetirmək üçün ver- gidən yayınma hallarının qarşısını almaq, əlavə gəlir mənbələrini aşkara çıxarmaq rayonlarda dövlət vergi müfəttişliyinin zəif fəaliyyəti bu sahədə geriliyə gətirib çıxarırdı. Kredit ehtiyaclarının səmərəli istifadə edilməsini və onların təyinatı üzrə xərclənməsini yaxşılaşdırmaq, müəssisə və təşki- latların debitor və kreditor borclarını aradan qaldırmaq, əhalinin əmək

75 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu haqlarının, pensiya və müavinətlərinin vaxtında ödənilməsini təmin etmək sahəsində Aqrar Sənaye Bankının regionun rayonları üzrə fəaliyyəti zəif idi [6, səh.7-8]. Aqrar islahatla əlaqədar tələb olunan işləri, o cümlədən əmlakın inventarizasiyası, onun yenidən qiymətləndirilməsini, bölüşdürü- lən əmlakın debitor və kreditor borclarını müəyyən edilməsini, əmlakdan pay almaq hüququ olan vətəndaşların əmək töhfəsi əmsallarının təmin edilməsi və eləcə də aqrar islahatın ləngiməsinə gətirib çıxarırdı. Və bele hallar müntəzəm xarakter almışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentini H.Ə.Əliyevin dövləti belə ağır vəziyyətdən çıxarmaq üçün gördüyü əməli işlər, bu sahədə qarşıya qoyduğu vəzifələr regiona daxil olan ayrı-ayrı rayonlarda canlanmaya sə- bəb olmuşdur. Respublikanın şimal rayonlarında aqrar islahatların hazır- lanması və həyata keçirilməsi üçün məqsədyönlü işlər aparılmışdır. İqti- sadi inkişafa nail olmaq üçün yerlərdə yaradılmış islahat komissiyalarının fəaliyyəti nəticəsində torpaqların və əmlakın inventarizasiyasının keçiril- miş, islahat zamanı torpaq və əmlak almaq hüququ olan əhalinin sosial tərkibinin hazırlanması həyata keçirilmişdir. Aqrar sahə ilə bağlı olan idarə və təşkilat rəhbərləri, baş mütəxəssislər, kolxoz, sovxoz rəhbərləri, şəhər, qəsəbə və kənd inzibati ərazi vahidləri üzrə icra başçılarının nüma- yəndələri də islahatların həyata keçirilməsində yaxından iştirak edirdilər. Regionun iqtisadi inkişafı, sənaye, tikinti və digər sahələrinin də və- ziyyəti aşağı səviyyədə idi. Rayonlarda çörək və çörək məhsulları ilə əha- linin təminatında yaranmış gərginliklə əlaqədar çörək zavodlarının fəaliy- yətinə nəzarəti artırmaq məqsədilə operativ ştab yaradılmış, çörəyin qiy- mətinin yaxşılaşdırılması və alıcılara vaxtında çatdırılmasına yönəldilən tədbirlər görülmüşdür. Quba elektrotexnika zavodunda süd emal edən yeni qurğuların kütləvi istehsalına başlanılmış, yeni məmulatların hazırlan- ması üçün texnoloji layihələr işlənməyə başlanmışdır. Əhalinin sosial müdafiəsi sahəsində də müəyyən işlər görülməkdə idi. Müvafiq olaraq rayonlarda olan şəhid, yaralı döyüşçülərin ailələrinə əsgər ailələrinə, tək və kimsəsizlərə yardım göstərilməsi, onların qayğı və ehtiyaclarının ödənil- məsi sahəsində tədbirlər görülürdü. Quba rayon Hərbi Komissarlığı Əhali- nin Sosial Müdafiəsi Mərkəzi ilə birlikdə şəhidlərin, yaralı döyüşçülərin, tək və kimsəsizlərin, onların ailələrinin siyahıları tərtib olunmuş və dəqiq- ləşdirilmişdir. Həmin kateqoriyadan olan vətəndaşlar və onların ailələrinə

76 Elmi əsərlər 69-cu cild mərkəzləşmiş qaydada yardım göstərmək məqsədilə 10 nəfərdən ibarət sosial qayğı və müdafiə fondu yaradılmış və fondun Aqrar Sənaye Ban- kında hesabı açılmışdır. Fondun vəsaiti və daxil olan yardımlar hesabına şəhid ailələrinə, yaralı döyüşçülərə əsgər ailələrinə yağ, un, düyü, çay, şə- kər tozu, ət və digər ərzaq məhsulları ilə yardım göstərilmişdir. Qarabağın azad edilməsi üçün döyüşlərdə ağır yaralanaraq əlillik statusu almış çox- saylı vətəndaşın adına rayon əmanət bankında hər birinin adına şəxsi hesab açılmış və həmin hesablara pul köçürülməsi üçün idarə, müəssisə və təşkilatlara göstəriş verilmişdir. Vətənin keşiyində duran döyüşçülərin ailələrinin sosial müdafiəsi, onların qayğı ilə əhatə olunması, onlara kö- məklik göstərilməsi diqqət mərkəzində saxlanılırdı 1994-cü il sentyabr ayının 1-də Naxçıvanski adına hərbi məktəbin Quba filialı fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Respublikamızın müstəqil- liyə qədəm qoyduğu bir vaxtda iqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə keçidi dövründə, aqrar islahatların həyata keçirildiyi bir vaxtda kadrlara qayğı və diqqətlə yanaşılır, öz işinin öhdəsindən gəlməyən kadrlar artıq bacarıqlı, işgüzar kadrlarla əvəz olunurdu. Rayonlarda əhalinin sosial mü- dafiəsi mərkəzləri, aztəminatlı ailələrin maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırıl- ması məqsədilə qəbul edilmiş Respublika Nazirlər Kabinetinin qərarlarını vaxtlı-vaxtında həyata keçirirdilər. Respublika Prezidentinin 06 fevral 1995-ci il tarixli “Əhalinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi haqqında” fərmanına əsasən əməyin ödənilməsinin minimum məbləği 4000 manat- dan 5500 manata çatdırılmış, 02 may 1995-ci il tarixli “1941-1945-ci illər Böyük Vətən Müharibəsi iştirakçılarının həlak olmuş, yaxud sonralar və- fat etmiş döyüşçülərin dul arvadlarını, müharibə illərində arxa cəbhədə ça- lışmış, fədakar əməyinə görə orden və medallarla təltif edilmiş vətəndaş- ların sosial müdafiəsinin yaxşılaşdırılması haqqında” fərmanı ilə əlaqədar olaraq təkcə Quba rayonunda 1566 nəfərin pensiya işlərində dəyişikliklər edilmişdir [5, səh.3]. Müəllim və tərbiyəçilərin sosial vəziyyətlərinin yax- şılaşdırılması sahəsində bir sıra mühüm işlər görülməkdə idi. 1995-ci ilin fevral ayında ölkə prezidenti yanında keçirilmiş müşavirənin nəticələri təhsil işçiləri üçün daha çox faydalı olmuşdur. Pedaqoji işçilərin elektrik, yanacaq və digər sosial xərclərdən azad edilməsi müəllim və tələbələrin sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə prezidentin təşəbbüsü ilə dövlət vəsaitindən 35 milyard manatın ayrılması, Prezident yanında Təhsil

77 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Fondunun yaradılması və bu fonda Prezident Fondundan 10 milyon ma- natın ayrılaraq daxil edilməsi Heydər Əliyevin maarif işçilərinə göstərdiyi qayğının nəticəsi olaraq görmək olur. Fəhlə və qulluqçuların da sosial mü- dafiəsi üçün əməli tədbirlər həyata keçirilirdi. Respublikada aqrar islahatların əsas istiqamətləri haqqında Azərbay- can Respublikası Prezidenti Heydər Əliyevin göstərişləri, bu sahəyə həsr olunmuş ümumrespublika müşavirələrində qarşıya qoyduğu vəzifələr regionda diqqət və rəğbətlə qarşılanır, əmək kollektivlərində, ayrı-ayrı təş- kilatlarda geniş müzakirələr aparılırdı. Regionda aqrar islahatların hazır- lanması, daxil olmuş təkliflərin ümumiləşdirilməsi üçün müvafiq rayon icra hakimiyyətlərində kabinet iclaslarının qərarları ilə islahatları həyata keçirən rayon komissiyaları yaradılmış və bu komissiyalar tərəfindən məqsədyönlü işlər aparılmışdır. Regionda sosial-iqtisadi vəziyyətin təhlili zamanı məlum oldu ki, bütün respublikada olduğu kimi Quba-Xaçmaz regionunda da bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsinə baxmayaraq istehsalın həcmi bütün sahələrdə aşağı düşmüş, iqtisadi böhran dərinləşmişdir. Geriləmənin əsas səbəbləri keçmiş respublikalarla iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi, buna görə də texnikanın, ehtiyat hissələrin, kimyəvi maddələrin qıtlığı, hazır məhsul- ların anbarlarda qalması, satılan məhsullara görə hesablaşmanın gecikdi- rilməsi, istehsalçının əməyinin düzgün qiymətləndirilməməsi, əmək haq- larının vaxtlı-vaxtında verilməməsi və buna bənzər bir çox işə mənfi təsir göstərən amillərin mövcudluğu olmuşdur. Belə əngəllərin nəticəsi olaraq əmək adamlarının ictimai əməyə münasibəti yadlaşır, əli işdən soyuyur, əmək intizamı zəifləyir təsərrüfatsızlıq halları ilə yanaşı iqtisadi böhran günbəgün dərinləşirdi. Bölgədəki sosial-iqtisadi vəziyyətin təhlili zamanı məlum oldu ki, müstəqilliyin ilk illərində Quba-Xaçmaz bölgəsində istehsalın həcmi bü- tün sahələrdə azalmış və iqtisadi böhran dərinləşmişdi. Məhz 1993-cü ildə Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişi ilə bütün ölkə ərazisində əsaslı iqtisadi islahatlara başlanılmış, sosial-iqtisadi inkişafın əsası qoyulmuş oldu. Heydər Əliyev gərgin əməyi sayəsində ölkə həyatında aparılan demokratik dəyişikliklərin, bütün sahələrdə tətbiq olunan islahatların möhkəm özülünü yaratdı, dünyanın bütün ölkələri ilə ən yüksək səviyyədə iqtisadi, siyasi, ictimai əlaqələrin yaradılmasına nail oldu.

78 Elmi əsərlər 69-cu cild

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsi – ARMAİ-nin Quba filialı. F. 389, siy.1, iş 82. 2. ARMAİ-nin Quba filialı. F. 389, siy.1, iş 83. 3. ARMAİ-nin Quba filialı. F. 389, siy.1, iş 88. 4. ARMAİ-nin Quba filialı. F. 389, siy.1, iş 123. 5. ARMAİ-nin Quba filialı. F. 389, siy.1, iş 133. 6. ARMAİ-nin Quba filialı. F. 389, siy.1, iş 135. 7. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. VII cild. Bakı, 2008. 8. Böyük İqtisadi Ensiklopediya. Bakı, 2012. 9. Nərimanoğlu F. Azərbaycanın şimal qapısı__Xaşmaz. Bakı, 2006. 10. “Quba” qəzeti. 13 noyabr 1991. 11. “Quba” qəzeti. 26 avqust 1992. 12. “Quba” qəzeti. 10 fevral 1993. 13. “Quba” qəzeti.15 sentyabr 1993.

РАСПРОСТРАНЕНИЕ ГУБА-ХАЧМАЗОМ СССР ПРЕИМУЩЕСТВО РЕГИОНА В ЭКОНОМИЧЕСКОЙ СИТУАЦИИ

РЕЗЮМЕ

В ходе анализа социально-экономической ситуации в регионе стало ясно, что в первые годы независимости объем производства в Губа-Хачмазском ре- гионе снизился во всех областях, а экономический кризис углубился. В 1993 году, когда Гейдар Алиев пришел к власти, социально-экономическое развитие было создано по всей стране.

THE IMPACT OF THE USSR'S COLLAPSE ON THE ECONOMIC SITUATION OF GUBA-KHACHMAZ REGION

SUMMARY

During the analysis of socio-economic situation in the region, it became clear that during the first years of independence, the volume of production in Guba- Khachmaz region decreased in all areas and the economic crisis deepened. In 1993, when Heydar Aliyev came to power, the socio-economic development was laid in the country.

79 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Girayalp KARAKUŞ

SULTANGALİYEV VE MİLLETLER SORUNU

Anahtar Kelimeler: Bolşevik, Devrim, Sultangaliyev, Sovyet, Müslüman Key Words: Bolshevik, Revolution, Sultangaliyev, Soviet, Muslim

ÖZET Bolşevik Devriminin önemli şahsiyetlerinden Sultangaliyev müca- dele dolu yaşamında önemli faaliyetlerde bulunmuş ve farklı kuramlar gerçekleştirerek özgün bir yer edinmiştir. Kendisini farklı kılan özelliği çelişik düşüncelerin insanı olmasıdır. Kendisinin devrimciliğinin yanında Turancı olması kendisini farklı bir şahsiyet yapmaktadır. Bolşevik Devri- mine fiili olarak katılmış ve Müslüman Bolşevikleri örgütlemiş devrim sonrası Lenin’in ölmesiyle iktidarı ele geçiren Stalin ile ters düştükten sonra bunu hayatıyla ödemiştir. Ancak Marksizm’e getirdiği farklı yo- rumlar ve dönemin şartlarında Turan Federe Devleti’ni savunması kendisini bugün bile araştırılan bir kimse haline getirmiştir. 1930’lu yıllarında sonunda susturulan bu kişi daha sonra Sovyetlerin yıkılmasına yakın iti- barı iade edilmiş ve kendi ülkesinde de değer verilen bir insan halini al- mıştır. Bugün Sultangaliyevizm adı ile ideolojik bir perspektif haline gelen bu düşünce sistematiğini makalemizde özetle anlatmaya çalıştık. ABSTRACT The Bolshevik Revolution has undertaken significant efforts Sultangaliyev life full of struggle of the important personalities and has gained a unique place performing different theories. Him differency is that the human feature of contradictory thoughts. Besides being Turancý itself revolutionary is to make itself a different personality. In the Bolshevik Revolution actual participated and the Bolsheviks Muslim organizations have been at odds with the seized after the revolution after the death of Lenin, Stalin has paid with his life. However, different interpretations of the terms and period brought Marxism to defend the Turan Federated State itself has become a man who studied even today. The silence at the end of 1930 then this person has been rehabilitated close to collapse of the Soviet Union and has become a given value of the human condition in his

80 Elmi əsərlər 69-cu cild country. Today, this idea has become an ideological perspective with Sultangaliyevizm name tried to explain systematically summarize our article. GİRİŞ Pek çok yazarın belirttiği üzere, 20. Yüzyıl sosyalist devrim yüzyılı değil, sürekli biçimde ulusal bağımsızlık mücadelesi halini almıştır. 1991’de Sovyetlerin çökmesiyle Doğu Bloku ABD eksenli oluşumlara katıl- mış ve dünyadaki temel çelişki kuzey-güney şeklinde belirginleşmiştir.1 Sultangaliyev ile ilgili Türkiye’de en büyük araştırmaları yapanlar- dan biri olan Halit Kakınç şu bilgileri vermiştir: Bolşeviklere Ekim Devri- mi sırasında katılan Sultangaliyev, Devrim sırasında önemli görevlerde bulunmuş ve sonrasındaki iç savaş dönemi boyunca Müslüman halkların Kızıl Ordu saflarında örgütlenmesi doğrultusunda önemli roller üstlen- miştir. Sultangaliyev Bolşevik Partisinde aldığı en önemli görev Milletler Halk Komiserliği üyeliğidir2 Bolşevik hareketinde önemli görevler üstlenen Sultangaliyev özel- likle Lenin’in ölmesinden sonra iktidara gelen Stalin ile birlikte devletin karakteri olan Rus şovenizmi Sultangaliyev ve beraberindeki Milli ko- münistleri ya Sibirya’ya sürgüne göndermiş ya da hapishanelerde işkence ile yok etmiştir. Sultangaliyev’in Hayatı Sultangaliyev 1892’de Başkurdistan’ın Elimbetova köyünde doğ- muştur. Babası Haydar Ali, annesinin adı ise Aynilhayattır. İlk eğitimini babasından almıştır. Babası ona Rusça öğrettikten sonra Osmanlıca, Fars- ça ve Arapça’dan da bilgiye sahiptir. Daha sonra Kazan’daki Tatar Pedagoji Enstitüsü’ne girer. Rus dili ve edebiyatı okur. Bu okulda Marksizm’i öğrenmiş ve devrimci arkadaşlarla tanışmıştır. Galiyev okulu bitirdikten sonra öğretmenlik ve kütüphanecilik yapar. Ufa’dan ayrılan Galiyev, çeşitli gazetelerde yazılar yazdıktan sonra öğretmenliğe geri

1 Attilâ İlhan, Sultan Galiyef Avrasya’da Dolaşan Hayalet, Ankara, Bilgi Yayınevi, 2000, 150 151. 2 Halit Kakınç, Destansı Kuramcı Sultangaliyev, İstanbul, Bulut Yayınları, 2004, s. 38.

81 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu döner. Öğretmenliğinde “Savaşçı Tatar Sosyalist Örgütü”nü kurar ayrıca Azerbaycan Ulusal Hareketine katılır.1 Şubat Devrimi’nde Neriman Nerimanov’un yanında Bakü’de bu- lunan Sultangaliyev, Moskova’ya gittikten sonra Kazan’a gitmiştir. Ka- zan’da Müslüman Sosyalist Komitesi’ne katılmıştır. Burada Mollanur Va- hidov ile çalışan Galiyev daha sonra onun rehberliğinde hareket edecektir. 1918’de Çek lejyonerler tarafından öldürülen Mollanur Vahidov’un bu durumu Sultangaliyev’in önünün açılmasına sebep olmuştur. Ayrıca Vahidov’un ölmesiyle Sultangaliyev yalnız başına hareket etmek zorunda kalmıştır. Galiyev Komünist Parti’de Müslümanlarla ilgili konularla ilgi- lenmiştir. Bunlar Merkezi Müslüman Komiserliği üyesi, Müslüman Askeri Kollegiyumu başkanı, Narkomats’ın resmi yayın organı Jizn Natsionalnostey’in editörlüğü idi. Dolayısıyla Komünist Parti içinde sağ- lam bir yere sahipti ve devrimde en önlerde yer almıştı. İlk tutuklandığı 1923 yılında devrime yaptığı katkılardan dolayı serbest bırakılmıştır. Galiyev 1920’li yıllarda pek çok komünist aydın yetiştiren “Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi” rektörlüğü yapmış ve Nazım Hikmet, Şevket Süreyya Aydemir ve Vala Nurettin gibi Türk komünist aydınların hocalığını yapmıştır.2 Bolşevik devrimi başarılı olduktan sonra Lenin kısa süre sonra öl- müş ve yerine gelecek kişi konusunda iktidar mücadelesi yaşanmıştı. Bu mücadeleden Stalin galip ayrılırken Stalin bu mücadelede Sultangaliyev’i de kendisine rakip olarak görüyordu. Stalin, Stalingaliyev’i devrime ihanetle itham eder ve 1923’te tutuk- latır ve 2 ay sonra serbest bırakılır. Tutuklu olduğu süre zarfında sayısız işkence yapılır. “9 Aralık 1928’de tutuklanır. İki yıldan fazla sorgusu sü- rer ve on yıl Sibirya’daki sürgün kampına gönderilir. 1937’de yeniden tu- tuklanır ve Kazan’a getirilir.”3Kendisi üzerinde siyasal kampanyalar yapı- lır ve toplum önünde linç edilir. 8 Aralık 1939’da idama karar verilir ve mallarının müsadere edilmesine karar verilir. 28 Ocak 1940 tarihinde

1 Masayuki Yamauchi, Sultangaliyev, İslam Dünyası ve Rusya (Çev. Hironao Matsutani) İstan- bul, Bağlam Yayınevi. 1998. s. 79. 2Oğuz Şaban Duman, Doğu-Batı Meselesi ve Sultangaliyev. İstanbul, Türk Dünyası Araştırma- ları Vakfı Yayını. 1999, s. 105. 3 Renad Muhammedi, Sırat Köprüsü: Sultangaliyev, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1993, s.25.

82 Elmi əsərlər 69-cu cild

Lefort hapishanesinde Beria tarafından öldürülür. Galiyev’in eşi Fatma bir gece evinden alınmış ve daha sonra haber alınamamıştır. Oğulları Murat akıl hastanesine yatırılmıştır. Kızları Gülnar hapishanede bir gardiyanın tecavüzü sonucunda bunalıma girip intihar etmiştir. Galiyev’in ilk eşinden olma kızı Reşide’de Sibirya’ya sürgüne gönderilir. Altı yıl sürgün sonunda memleketine geldiğinde çocuğu ölmüş ve kocası evlenmiştir. Sultangaliyev’in Felsefi Görüşleri Galiyev’i anlamak için üç akımı iyi bilmek gerekir. 1) Cedidizm 2) Turancılık 3) Marksizm. Marksizm’in de ve onun Rus versiyonu Bolşe- vizm arasındaki farkları iyi bilmek gerekir. “Galiyev Asya ve Avrupa Halklarını yani sadece ezilen dünyanın değil sömürgeci zengin metropollerin dünyasını da açıklamak ve dönüş- türmek niyetindedir. Çünkü dünya tek bir dünyadır. Batının ezen-zengin olmasının nedeni doğunun ezilen-yoksul olmasıdır. Tersi de doğrudur. Bundan dolayı Galiyev tezlerinde, Türk Dünyası’nı ve bir bütün olarak ezilen dünyayı 500 yıllık dünya sistemi içindeki sömürü çarkı içinde ele almıştır. Marksist yoruma alternatif olarak yaptığı kapitalizm tahlilini evrensel bir tarih tezi üzerine kurmuştur. Dolayısıyla “enternasyonal Marksizm”in evrenselciliğiyle ve Galiyev’in yerelciliği (ve dolayısıyla ideoloji olmadığı) karşılaştırması uydurma bir tezdir. Köktendincilik ve kabilecilikten farklı olarak, Galiyev Batı kapitalizminin evrensel bir olgu olduğunu, onu yıkmak için de ezilenlerin evrensel bir alternatif yaratması gerektiğini özellikle vurguluyordu. İkinci nokta; metodoloji veya yöntem- de sözde bir “bilimsel tarafsızlığın” değil dünya düzeninin ezilen ve sö- mürülen tarafının, yani tüm mazlum ulusların bakış açısının egemen ol- masıdır. Çünkü toplumsal bilimler toplumsal mücadelenin ve topluma yeniden şekil verme isteğinin ürünüdür.”1 Sultangaliyev, Sömürgeci Batı ve Mazlum Doğu Sultangaliyev’in düşünceleri bugün hala önemlidir. 1928’lerde Gali- yev SSCB’nin bir gün mutlaka yıkılacağını tespit ederken fütürist kimli- ğini önplana çıkarmıştır. Ayrıca kendisi Stalin’in tek ülkede sosyalizm anlayışını red ederken, Troçki’nin de devrimin yönünün mutlaka Batı olacağı yönündeki fikirleriyle ters düşmüştür. Bu öngörüleri yaparken

1 http://www.turksolu.com.tr/ileri/23/ozsoy23.htm Son Erişim Tarihi: 05.08.2017.

83 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Galiyev gerçekten de Batı’nın kodlarının devrime uygun olamayacağını çünkü onların bireyciliğinin aşırı seviyede olduğunu ifade etmiştir. Ona göre, Doğu ve Batı farklı dünyalardı Aşağıdaki ifadeler Galiyev’in “Görüşlerim” başlıklı makalesinde Hegel vari köle efendi diyalektiğinden bahsetmiş büyük bir çoğunluğun küçük bir azınlık tarafından sömürüldüğünden bahsetmiştir.1: Galiyev, aynı makalenin Türkiye ile ilgili pasajlarında Türkiye’nin Milli mücadelesinin ilerici olduğunu ve emperyalistlerin Türkiye’yi asla dize getirmeyeceğini ifade etmiştir.2 Galiyev’in “Görüşlerim” adlı makalesinde SSCB ve sosyalizmin geleceği hakkındaki yorumu da ilginç ve öğreticidir. Rusya’nın çok etnili bir yapıya sahip olduğunu ve ülkedeki oligarşik yapının etkisiyle ülkenin dağılmak üzerinde olduğunu ayrıca Rusya’nın dağılmasını önlemek için de ülkedeki azınlıklara kendi devletlerini kurma hakkının verilmesinin gerektiğini söylemiştir.3 Galiyev, on altı yaşında iken ateist olduğunu yazmaktadır4 ve “Tata- ristan Ateistler Cemiyeti”ni kuran Galiyev, “Müslümanlara Yönelik Din Karşıtı Propaganda Metodları” adlı bildirisinde İslam’ın kendisine ait bir hukuku olduğunu ve Yahudilik, Hrisitiyanlıkla mücadeleden İslamiyet’in daha zor olduğunu söylemektedir. Ayrıca İslamiyet’in emperyalizme karşı bir din olabileceğini öngörmüştür.5 Galiyev dünya üzerindeki asıl mücadelenin “ezen metropol uluslar ve ezilen sömürge ve yarı sömürge uluslar” arasında olduğunu belirtmek- tedir. Ona göre proleterya ve burjuva çelişkisinden çok ezilen Doğu ile yozlaşmış kültür Batı’nın çelişkisi mevcuttur. Bundan dolayı Galiyev, ta- lancı Batı medeniyetine karşı çıkışı önerir. Buradan yola çıkarak Galiyev sömürgecilik öncesinin büyük Doğu kültürünün ve onun temelindeki

1 İlk kez 1929 yılında yayınlanan “Görüşlerim”, KGB Arşivi’nin 4. numaralı sandığında, 2 numaralı cildin 1 numaralı listesinde ortaya çıkmış ve Tataristan’da 1995 yılında ikinci kez basılmıştır. Halit Kakınç tarafından Türkçeleştirmiş ve yayımlanmıştır. Ayrıntılı bilgi için Bkz Halit Kakınç, Sultangaliyev ve Milli Komünizm, İstanbul, İmge Yayınevi, 2011. 2 Ayrıntılı bilgi için Bkz Halit Kakınç, Sultangaliyev ve Milli Komünizm, İstanbul, İmge Yayınevi, 2011. 3 Ayrıntılı bilgi için Bkz Halit Kakınç, Sultangaliyev, İstanbul, İmge Yayınevi, 2011. 4 Age, s. 78. 5 Age, s. 49.

84 Elmi əsərlər 69-cu cild mülkiyetsizlik ve eşitlik olgusunun yeniden inşasına yönelir. Batıda işçi sınıfının emperyalist burjuvaziyle ittifaka gitmesini ve emperyalist se- ferleri desteklemesini Lenin, sınıf çizgisinde oportünist sapma olarak ad- landırıp, emperyalizm ile ortaya çıkan işçi aristokrasisine bağlamaktaydı. Galiyev ise Batı işçi sınıfının “sınıfsal” çıkarının kalıcı ve köklü bir şekil- de emperyalist politikada olduğunu ortaya koyuyordu. Batıda emekçilerin her türlü ekonomik talebi burjuvazi tarafından sömürge ve yarı sömürge- lerden daha fazla talan aracılığıyla karşılanabilmekteydi. Böylelikle emperyalist politika sözde birbirine karşıt her iki sınıfın da temel çıkarı olarak belirmekteydi. Bir kez daha Galiyev derin bir sınıfsal analizle kapitalist metropolü çözümlemektedir. Ancak sınıfsallık ancak dünya siste- mindeki ezen ezilen ulus karşıtlığı temelinde doğru bir yere oturabilmek- tedir. Böylelikle iki cephe ortaya çıkmaktadır. Batıda sınıf çatışmalarını tamamen bırakmış, emperyalist toplumsal mutabakatta buluşmuş sömür- geci ulus ve bu sömürgeci bloğun ezilen dünyadaki acentası konumundaki yerel burjuvazi bir tarafta, ezilen proleter ulusların sömürülen işçi-köylü, tüm emekçi kesimleri diğer taraftadır.1 Galiyev için sınıf mücadelesi Batı’da 500 yıldır hiç olmamıştır varolan emperyalist sömürüden kendisine pay alma mücadelesidir. Asıl mücadele ise ezilen ve sömürülen Üçüncü Dünya ülkelerinde mevcut ol- muştur. Galiyev Rus komünistlerini ve Batı Marksistlerini devrime yan çizmekle suçlamıştır.Ona göre kapitalizm dünya ölçeğinde bir mücadele ile yıkılabilir. Ancak Batı Marksistleri dünya devriminin karşısında yer alan Batı proleteryasını öncü güç olarak görürken, Doğudaki mazlum mil- letleri küçük görmektedir.2 Bu minvalden yola çıkan Galiyev, Pan-Turanizm, Pan-İslamizmin devrimci bir yapıya sahip olduğunu iddia eder. Galiyev için devrimin baş oyuncuları mazlum milletlerdir. İlk iste- diği şey ise bu milletlerin sömürgecilerinden bağımsızlığını kazanmasıdır. İkincisi bu milletlerin kapitalist metropolleri kuşatıp yok etmeleridir. Galiyev’e göre, Doğu’da başlayacak bir ayaklanma Batı’nın sömür- geleriyle bağlantılarını koparacak ve Batı, ekonomik krize girecektir.

1 http://www.turksolu.com.tr/ileri/23/ozsoy23.htm Son Erişim Tarihi: 05.08.2017. 2 http://www.turksolu.com.tr/ileri/23/ozsoy23.htm Son Erişim Tarihi: 05.08.2017.

85 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Ekonomik krize giren Batı’da proleteryada devrimci saflara katılacak ve dünya devrimi gerçekleşecektir. Galiyev’e göre, Sovyet Devriminin de ayakta kalma şansının olma- dığını öngörüyordu. Çünkü devrim politbüro adında oligarşik bir yapı oluşturmuştu. “Doğunun Batıyı devletçi veya sosyalist bir modelle yakalayıp geçmesi mümkün değildir. Çünkü kapitalist dünya ne kadar zayıflatılırsa zayılatılsın 500 yıllık bir sömürgecilik ganimetinin üstünde oturmaktadır. Eğer dünya çapında metropol diktatörlüğü yıkılmazsa, başarılı örnekler kapitalist okyanusta batmaya mahkum adacıklar olarak kalacaklardı. Ya da ayakta kalma ve “ekonomik ilerleme” adına yeniden sisteme dahil ola- caktı. Bundan dolayı Galiyev, metropollerin sömürgeler üzerine diktatör- lüğü yerine sömürgelerin metropoller üzerine diktatörlük kurmasının, emperyalizmi tamamen yıkacak yegane devrimci strateji olarak görmek- teydi. Kapitalizmin metropollerde yarattığı maddi birikim ortadan tamamen kaldırılmadan, her krizden ve yenilgiden sonra emperyalistlerin sermaye birikimleri ve devasal askeri aygıtlarıyla yeniden fetihe çıkmaları kaçınılmazdır.”1 Turan Sosyalist Federe Devleti Bolşevik Devriminin başarılı olmasında Rusların savaşın başlangı- cında azınlıklara kendi kaderlerini tayin etme hakkının vaad edilmesi önemli bir etken olmuştur. Zira bu vaade inanan halkların hepsi Bolşevik saflarında mücadele etmiştir.2 Gerçekten de Lenin’in hazırladığı ve altında Stalin’in de imzasının bulunduğu, Bolşevik Devrimi sonrasında ilan edilen (15 Kasım 1917) “Rusya’daki Ulusal-Toplulukların Haklar Bildirisi”de şu maddeler yer almaktaydı: 1. Azınlıkların eşitliği ve egemenliği 2. Ulusların kendi kaderlerini tayin edebilmesi. 3. Ayrımcılığın kaldırılması3 Fakat Bolşevik Devrim sonrası Lenin’in hastalığıyla birlikte etkisi-

1 http://www.turksolu.com.tr/ileri/23/ozsoy23.htm Son Erişim Tarihi: 05.08.2017. 2 Bkz. Erol Kaymak, Sultangaliyev ve Sömürgeler Enternasyonali, İstanbul, İrfan Yayınevi, 1993, s. 35. 3 Vlademir İlic Lenin, Ulusal Sorun ve Ulusal Kurtuluş Savaşları, Çev. Yurdakul Fincancı, 2. B., Ankara, Sol Yayınları, 1993, s. 294-295.

86 Elmi əsərlər 69-cu cild nin azalması ve Stalin’in dizginleri ele almasıyla milletler meselesinde yaklaşım farklılığı oluşmuştur. Mart 1921 yılında Rus Komünist Parti- si’nin 10. Kongresinde sunulan “Ulusal Sorun Konusunda Partinin İvedi Görevleri” başlıklı raporda Stalin, ulusların kendi kaderini tayin hakkının emperyalistlerin dilinde oyuncak olduğunu ve Sovyetlere karşı kullanılan bir slogan haline geldiği için bu sözü yasaklamıştır. Ona göre; özgürleşti- rilmesi gereken sadece proleteryadır. Ulusal sorunda öncelik sadece proleterya dikatatörlüğünün kurulması olmalıydı 1. Son kertede milletler meselesi sadece işçi sınıfının sorunuyla sınırlandırılmıştır.2 Bu şartlar altında Galiyev’in Turan Federe Cumhuriyeti’ni düşünmemiz daha akılcı çerçeveye oturacaktır. Galiyev’in ulusal sorun bağlamında, “kendi kaderini tayin hakkını, öncelikle Sovyetler Birliği içerisinde bütünün onurlu ve eşit bir parçası olmak şeklinde ele al(dığı)…” söylenebilir. Galiyev, 1919-1923 yılları arasında, dünya sosyalist devrimi için Doğu stratejisini ve “Sömürgeler Enternasyonali” düşüncesini geliştirirken, sosyalist sistem içerisinde Büyük Rusya’nın tekrar kurulduğunu gözlemlediğinden, buna karşı Turan Sosyalist Federe Devleti hedefini gerçekleşebilir bir olgu olarak planlamıştur.3 Galiyev’in Turan devleti Türkiye dışarıda bırakarak Orta Asya ül- keleriyle sınırlı bırakılmıştır. Bu toplumun yüzde sekseni Müslüman-Türk olacaktır. Bu ülkedeki başat parti ise “Doğu İşçileri ve Köylüleri Sosyalist Partisi” ve “Doğulu Sosyalistler Partisi” olacaktı. Bu ülke bağımsız bir ülke olacaktır. Egemenliğin sembolü olan bayrak, anayasa ve ordusu ola- caktı. Böylece Çin ve Hindistan’dan SSCB’ye gelecek gerici hareketlere karşı tampon ülke vazifesi görebilecekti.4 SONUÇ Sultangaliyev ezilenler açısından ueni bir bakış açısı ve kendi söy- lemini oluşturmaya çalışmıştır. Kendisinin yaklaşımı Avrupa-merkezci

1 Joseph Stalin, Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu, Çev. Muzaffer Erdost, Ankara, Sol Yayınları, 1994, s. 124-125. 2 Age, s. 196-197. 3 Hasan Basri Gürses, “Bilinmeyen Tarih: Sultangaliyev”, Ulusal, S. 4, Güz 1997, s. 95-107. 4 Sultangaliyev, Bütün Eserleri, Yay. Haz. Özgür Erdem, İstanbul, İleri Yayınları, 2006, s. 767.

87 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu yaklaşımlardan kopuşu ifade etmektedir. Ayrıca Galiyev, ezilenler tara- fından dünyayı yeniden okumayı başarabilmiş bir Türk devrimcisidir. Galiyev Doğudaki milliyetçi akımların desteklenmesi taraftarıydı ve bunu kendisi milliyetçi olduğu için istemiyordu. Milliyetçiliğin desteklen- mesiyle metropoller üzerinde baskı kurulmasını istiyordu. Zira kendisi hiçbir zaman milliyetçi olmadığını ve devrimci olduğunu belirtmiştir. Ga- liyev’in Pan-Türkistliği hiçbir zaman nasyonal sosyalist bir kimliğe bü- rünmemiştir. Pan-Türkçülük onun için coğrafi bir olaydı. Galiyev söyle- mini oluştururken bütün terimleri kendi terminolojisine göre yeniden oluş- turmuş ve ezilenlerin kuramcısı bir ideolog halini almıştır. “Metropol halklar-sömürge halklar”, “proleter uluslar”, “sömürgeler enternasyonali”, “sömürgeler diktatörlüğü” gibi kavramları literatüre so- kan Sultangaliyev ayrıca 1930’larda yayın yapan Kadrocuları’da etkilemiş ve bu kavramları onlar da yayınlarında kullanmıştır. Galiyev daha 100 yıl önce dünya devrimi içerisinde Türk halklarının önemini ortaya koymuş ve emperyalizme karşı oluşturulacak Türk Seddi’nin temellerini atmıştır. Metropoller üzerinde kurulacak mazlum halkların sömürge ve yarı sömür- ge diktatörlüğü yine Türk halklarının liderliğini gerektirmektedir.

KAYNAKÇA

1. İlhan Attilâ, Sultan Galiyef Avrasya’da Dolaşan Hayalet, Ankara, Bilgi Yayınevi, 2000, 150. 2. Kakınç, Halit Destansı Kuramcı Sultangaliyev, İstanbul, Bulut Yayınları, 2004, s. 38. 3. Yamauchi Masayuki , Sultan Galiyev, İslam Dünyası ve Rusya (Çev. Hironao Matsutani) İstanbul, Bağlam Yayınevi. 1998. s. 79. 4. Duman, Oğuz Şaban Doğu-Batı Meselesi ve Sultangaliyev. İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını. 1999, s. 105. 5. Muhammedi, Renad Sırat Köprüsü: Sultangaliyev, İstanbul, Türk Dünyası Araştır- maları Vakfı, 1993, s.25. 6. Bennigsen, Alexandre ve Chantal, Quelquejay Sultangaliyev ve Sovyet Müslüman- ları. (Çev. Nezih Uzel) İstanbul, Hür Yayın, 1981. s.151. 7. Kakınç, Halit Sultangaliyev ve Milli Komünizm, İstanbul, İmge Yayınevi, 2011. 8. http://www.turksolu.com.tr/ileri/23/ozsoy23.htm Son Erişim Tarihi: 05.08.2017. 9. Erol Kaymak, Sultangaliyev ve Sömürgeler Enternasyonali, İstanbul, İrfan Yayınevi, 1993, s. 35. 10. Lenin, Vlademir İlic Ulusal Sorun ve Ulusal Kurtuluş Savaşları, Çev. Yurdakul Fincancı, 2. B., Ankara, Sol Yayınları, 1993, s. 294-295.

88 Elmi əsərlər 69-cu cild

11. Stalin, Joseph Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu, Çev. Muzaffer Erdost, Ankara, Sol 12. Gürses, Hasan Basri “Bilinmeyen Tarih: Sultangaliyev”, Ulusal, S. 4, Güz 1997, s. 95-107. 13. Galiyev, Sultan Bütün Eserleri, Yay. Haz. Özgür Erdem, İstanbul, İleri Yayınları, 2006, s. 767. 151. 14. Türk-Diplomatik Dergisi, S: 37-38, Şubat 1998 15. Kakınç, Halit Sultangaliyev, İstanbul, İmge Yayınevi, 2011, s. 103-106. 16. Yayınları, 1994, s. 124-125. 17. Halit Kakınç ile Röportaj, 12.09.2016.

89 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

İsrail MƏHƏRRƏMOV ∗

XX ƏSRİN 40-50-Cİ İLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN SSR-DƏ SƏNƏDLİ FİLMLƏRİN EKRANLAŞDIRILMASI MƏSƏLƏLƏRİNƏ DAİR

Açar sözlər: Bakı kinostudiyası, sənədli film, sənədli kino, xronikal film, kinojurnal, kinopublisistika, kinonovella, kinoxronika, sənədli-xronikal lent və s. Ключевые слова: Бакинская киностудия, документальный фильм, документальное кино, хроникальный фильм, киножурнал, кинопублицистика, ки- ноновелла, кинохроника, документально-хроникальный лент и т.д. Keywords: Baku film studio, documentary, documentary, chronicle, newsreel, film-journalism, film novella, newsreel, documentary-chronicle tapes, etc

Sovet hakimiyyəti illərində partiya və dövlət orqanları tərəfindən mühüm təbliğat vasitəsi kimi kinolaşdırmaya və kino qurğularının sayının kəskin şəkildə artırılmasına, sənədli və xronikal filmlərin çəkilişinə xüsusi fikir verilirdi. Burada məqsəd kommunist-bolşevik təbliğatını genişlən- dirmək olsa da, nəticə etibarilə atılan hər bir addım xalqın bu və ya digər dərəcədə maariflənməsinə xidmət etmiş və XX əsrin 20-30-cu illərində bu sahədə zamanına görə çox böyük işlər görülmüşdü. Artıq 1940-cı ilin sonuna Azərbaycanda 426 kino qurğusu vardı ki, bunların da 306-sı stasionar, 120-si səyyar idi. Kino qurğularının 218-i kənd yerlərinin payına düşürdü. Həmin qurğuların 130-u stasionar, 88-i isə səyyar idi. II Dünya Müharibəsi illərində, eləcə də sonrakı illərdə kinolaşdırma sahəsindəki işlər xeyli genişləndirilirdi [6, 85-92]. Əslində sovet hökuməti II Dünya Müharibəsinin ikinci mərhələsini – rusların Böyük Vətən müha- ribəsi illəri adlandırdıqları dövrü əsas müharibə illəri hesab edir və çəkilə- cək bütün filmlərin bu mövzu ilə əlaqələndirilməsini istəyirdi. Filmlər bir qayda olaraq təbliğat xarakterli olmalı idi. Bu, həm sənədli, sənədli-xronikal, həm də bədii filmlərə aid idi. II Dünya Müharibəsi illərində sənədli və xronikal filmlərin çəkilişinə həm dövlət-partiya orqanları tərəfindən, həm də mütəxəssislər və bütöv-

∗ İsrail Məhərrəmov - t.ü.f.d., dosent, Azərbaycan Texniki Universiteti.

90 Elmi əsərlər 69-cu cild lükdə ziyalılar tərəfindən xüsusi fikir verilirdi. Əslində müharibə bütöv- lükdə sovet sənədli kinematoqrafiyası qarşısında sözün birbaşa və müstə- qim mənasında yeni və çox mühüm vəzifələr qoyurdu. Bu, həm sənədli, həm də ümumiyyətlə çəkilən hər cür filmə aid idi. II Dünya Müharibəsi illərində Bakı kinostudiyasında sovet adamları- nın ön və arxa cəbhədə hünəri və qəhrəmanlığından bəhs edən xüsusi bu- raxılışların istehsalı yenidən bərpa olundu. Sovet hökuməti təbliğat vasitəsi kimi incəsənətin digər sahələri ilə yanaşı kinoya, xüsusilə də kinopublisistikaya daha çox üstünlük verirdi. Bundan məqsəd həm partiya və dövlət başçılarının günahı üzündən gözlə- nilmədən döyüş meydanına atılmış sovet ordusunun, həm də 30-cu illərin repressiyalarından cana doymuş bütün xalqın mənəvi ruhunu möhkəmlət- mək idi. Xronika müharibə haqqında əhaliyə məlumat çatdırır, onun bütün dəhşətlərini gözlə görməyə imkan verir, sistematik olaraq hərbi əməliyyat- ların keçirilməsi, sovet ordusunun cəbhədəki döyüşlərindən, eləcə də arxa cəbhənin əməkçilərinin zəhmətlərini, uğurlarını əks etdirən canlı səhnələ- rin qarşılıqlı tərəflər üçün işıqlandırılmasını təmin edirdi. Sənədli kino çə- kənlər ekranda mübariz sovet adamının parlaq obrazını yaratmalı, ön və arxa cəbhələrin mənəvi-siyasi vəhdətini göstərməli, gələcək qələbə uğrun- da sovet adamlarının qəhrəman mübarizəsini işıqlandırmalı idilər. Azərbaycan SSR-in sənədli kino çəkənləri də bu müharibənin kino salnaməsinin çəkilişində öz töhfələrini vermişlər. Artıq müharibənin ilk günlərindən mütəmadi olaraq kinojurnallarda orduya çağırış məntəqələri- nin işi barədə, cəbhəyə yollanan könüllülər haqqında, cəbhəyə yola Salı- nan əsgərlərlə vidalaşma, əmək cəbhəsində, dəzgah arxasında atalarının, qardaşlarının, ərlərinin yerini tutmuş qadınların fədakarlığından, cəbhə üçün, qələbə üçün çalışmalarından bəhs edən lentlər çəkilirdi. Hərbi şərait sənədli lent çəkənləri xeyli fəallaşdırdı, onlar mürəkkəb situasiyalarda ani olaraq çevik qərar qəbul etmək və həmin çətin şəraiti lentə almaq bacarı- ğına yiyələndilər. Bu dövrdə kinematoqrafçılarla respublikanın yaradıcı ziyalılarının əlaqələri və əməkdaşlığı genişləndi ki, bu da istehsal olunan məhsulun keyfiyyətinə öz müsbət təsirini göstərdi. Bu dövrdə yazıçılardan M.Rahim, Ə.Məmmədxanlı, T.Əyyubov, bəstəkarlardan Q.Qarayev, R.Hacıyev, T.Quliyev kino işinə cəlb olun- muşdular [14, 45]. O vaxt çəkilən sənədli materialların bir qismi sonralar

91 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu lentə alınmış bir sıra tammetrajlı bədii filmlərə daxil edilmişdi. Müharibə illərində Q.V.Aleksandrov və N.İ.Bolşakov tərəfindən çəkilən tammetrajlı “Xəzər dənizçiləri” sənədli filmi o dövrün ən yaxşı filmlərindən sayılır [14, 45]. İlk baxışda müharibənin Bakı kinostudiyası ilə elə də əlaqəsi yox idi: bir tərəfdən onun ərazisində müharibə getmirdi, digər tərəfdən isə mərkəzi kinostudiyalardan heç biri Bakıya təxliyə olunmamışdı. Bu studiyaların hamısı Orta Asiya respublikalarına və Qazaxıstana köçürülmüşdü və bunun da yerli kinostudiyaların inkişafında, yerli mütəxəssislərin təcrübə qazanmasında müstəsna rolu olmuşdur. Azərbaycan kinematoqrafçılarının belə təcrübə qazanmaq imkanları olmamışdır. Müharibə illərində tarixi-bioqrafik filmlərin çəkilişi də önəmli yer tuturdu. Bu baxımdan M.Rəfilinin ssenarisi əsasında «Səbuhi» filminin çəkilişi də faşizmə qarşı ideoloji savaş məqsədi daşıyırdı. Azərbaycan fi- losofu, maarifçisi, milli dramaturgiyanın banisi M.F.Axundovun həyatınd- an bəhs edəcək bu filmdə hələ XIX əsrdən rus xalqı ilə yaxın əlaqələrin və dostluğun olması fikri önə çəkilirdi. Burada çoxmillətli sovet imperiyası- nın əhalisinin rus xalqı ətrafında möhkəm birləşməsi ideyası da təbliğ olunurdu. Filmin quruluşçu rejissoru Rza Təhmasib idi [4, 71-100; 14, 46]. Müharibənin ilk illərində Bakı kinostudiyasının işçilərinin xeyli his- səsi döyüşən orduya səfərbərliyə alınaraq, cəbhə səhnələrinin çəkilişində fəal iştirak etmişlər və onların çəkdikləri lentlər, üzərindən çox illər ötmə- sinə baxmayaraq, müharibə törədənləri nəinki canlı şəkildə ittiham edir, həm də yeni dünya müharibəsini törətmək istəyənlərə xəbərdarlıq edir, dünyanın bütün sadə adamlarını sülh uğrunda mübarizəyə səsləyir [9, 79]. Müharibənin ilk illərində çəkilən lentlərdə Sovet İttifaqının qəhrə- man müdafiəçisinin obrazının yaradılması önə çəkilir. Bu filmlər sənədli xronika xarakterlidir. Müharibənin ilk illərində qəzetlərdə azərbaycanlı siyasi rəhbər Ka- mal Qasımovun qoçaqlığı haqqında yazılar verilir, radioda düşmənin yolunu kəsmək üçün Prut çayı üzərindəki körpünü döyüşçü yoldaşları ilə partlatması barədə reportajlar verilir. Bu epizod rejissor Ağarza Quliyev tərəfindən 1941-ci ildə müharibə mövzusuna aid ilk çəkilmiş və cəsur mü- haribə qəhrəmanı Kamal Qasımova həsr olunmuş «Vətən oğlu» filminin əsasını təşkil etmişdir [14, 48].

92 Elmi əsərlər 69-cu cild

Onun az sonra çəkdiyi «Bəxtiyar» kinonovellası da həmin mövzuya həsr olunmuşdu. Bu filmdə Krımda alman-faşist qəsbkarlarına qarşı savaşda zabit Bəxtiyar Kərimovun qoçaqlığından bəhs olunur [9, 79]. Müharibənin ilk illərində Bakı kinostudiyasında tammetrajlı film kimi üç hissədən ibarət «Bir ailə» adlı vahid kinonovella da çəkilmişdi. Fil- min birini tanınmış rejissor Q.V.Aleksandrov, qalan ikisini isə onun rəh- bərliyi altında M.Mikayılov və R.Təhmasib çəkmişdilər. Əsərin proloqu və epiloqunda cəbhə epizodları nümayiş etdirilir, filmlər vahid qəhrəmanın simasında – arxa və ön cəbhənin timsalında vahid ailə kimi birləşdiriliblər. 1942-ci il yanvarın 5-də Cənubi Qafqazdan Krım cəbhəsinə yollanan üç çəkiliş qrupundan biri azərbaycanlılardan ibarət idi [11, 69]. Bu qrupa kinooperator M.Mustafayev, V.Yeremeyev və operator assistentləri K.Hə- sənov və Ə.Ələkbərov daxil idilər. Həmyerlilərimiz ilin ilk üç ayını müha- sirəyə alınmış Sevastopolda kino çəkilişlərinə həsr etmişlər. Operator Mustafayevin birbaşa cəbhədə – döyüş meydanında çəkdiyi lentlərdən biri təkcə bir döyüşdə 360 faşisti məhv etmiş tanınmış pulemyotçu Nina Onilovaya həsr edilmişdi [11, 70]. Mustafayev yaralanmış pulemyotçunu müalicə vaxtı hospitalda da lentə almışdı. O, qəhrəman qızı qadınlar günü – martın 8-də də lentə almaq istəmiş, amma onun bir gün əvvəl yaralanaraq həlak olduğunu eşitmiş və ölümündən sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüş cəsur qızın dəfn mərasimini çəkmişdir. Mühüm sənədli-xronikal əhəmiyyət kəsb edən bu lentlərdən sonralar müharibəyə həsr olunmuş bir çox sovet filmlərinin çəkilişində istifadə olunmuşdur [8, 572]. Sənətşünas M.Z.Rzayeva yazır ki, azərbaycanlı operator M.Musta- fayev 1942-ci ilin qışında «Sovet İttifaqı Qəhrəmanı məşhur snayper Lyudmila Pavlyuçenko ilə görüşmüş və gənc atıcılarla təlim zamanı onu lentə almışdır» [11, 70]. Operator M.Mustafayev Sevastopol üzərində alman aviasiyasının ke- çirdiyi uçuşlardan fraqmentləri, eləcə də limanda yığılmış ərzaq və hərbi qüvvə gətirən gəmiləri də lentə alıbmış. Sonralar bu lentlərdən «Ordenli Azərbaycan» və rejissor V.Belyayevin çəkdiyi «Çyornomortsı» (Qara dəniz- çilər) filmlərində, eləcə də Mərkəzi studiyada çəkilmiş bir sıra sənədli film- lərdə – «Müharibənin bir günü», «Qafqaz uğrunda döyüşlər»də, cəbhə xə- bərləri ilə bağlı xüsusi buraxılışlarda, «Soyuzkinojurnal»da, «Novosti dnya» (Günün yenilikləri) jurnalında geniş istifadə olunmuşdu [11, 70; 8, 572].

93 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Azərbaycanlılardan ibarət kinoxronikaçılar briqadası martın sonla- rında Kerç yarımadasına göndərildi və onlar aprel-may aylarında burada çəkilişlər apardılar. Amma 1942-cı il mayın 15-də geriyə çəkilərkən bom- balanma zamanı briqada Kerç boğazında batmaqdan çətinliklə qurtardı, lakin çəkiliş aparatı və 800 metrlik hazır çəkilmiş dəyərli lent dənizin su- larına qərq oldu [11, 70]. Bakıda qısamüddətli müalicədən və azacıq dincəldikdən sonra rejissor Ə.Həsənov, operatorlar M.Mustafayev və L.Koretski ilə birlikdə yenidən cəbhəyə yola düşdülər. Onlar əvvəlcə 416-cı, ardınca isə 223-cü Azərbaycan diviziyalarına yola düşdülər. Çəkilən lentlər sonralar müəl- liflər tərəfindən «Vətən uğrunda» kinooçerkində montaj edildi [11, 71]. Bu çəkilişlərdə həm əsgərlərin döyüşləri və istirahəti, həm yaralıları döyüş meydanından çıxarıb müalicə üçün aparan sanitarların – azərbaycanlı qız- ların çətin işi, həm də Azov dənizi sahilində yerləşən Komsomolsk stansi- yasının geri qaytarılması səhnələri lentə alınmışdı. Nəzərə alsaq ki, müha- ribədə hələ dönüş yaranmamışdı, azərbaycanlı döyüşçülərin bu stansiyanı tutmalarının əhəmiyyəti və onun sənədli lentlə təsdiq olunmasının əhə- miyyətini təsəvvür etmək çətin olmaz. 1942-ci ildə A.İvanovun rejissorluğu ilə sualtı qayıqda qəhrəman də- nizçilərin müharibə illərindəki şücaətindən bəhs edən «Sualtı qayıq T-9» filminin çəkilişi başa çatdı [9, 79]. Kinooperator M.Dadaşov 1943-cü ildə faşist işğalçılarının Qafqaz- dakı vəhşiliklərini təhqiq edən dövlət komissiyasının tərkibində yazıçı A.Tolstoyun rəhbərliyi ilə Mineralnı vodı, Kislovodsk, Pyatiqorsk, Nalçik və s. yerlərdə çəkilişlər aparmışdı. Moskvaya göndərilən həmin lentlərdən «Ordenli Azərbaycan» kinojurnalında və «Almanların Şimali Qafqazda vəhşilikləri» adlı xüsusi buraxılışda və s. istifadə olunmuşdu [11, 71]. S.Bədəlov və Ə.Həsənov Donbasa gedərək düşməni təqib edən ordunun hünərini və düşmənin vəhşiliyini lentə almışlar. Operator C.Məmmə- dov Mərkəzi studiyanın tərkibində 3-cü Ukrayna cəbhəsində çəkilişlər aparmışdır [11, 71-72]. 1944-cü ildə rejissor A.Dadaşovun operatorlar V.Yeremeyev və L.Koretski ilə birlikdə çəkdikləri «Qardaşlıq köməyi» filmi Azərbaycan SSR zəhmətkeşlərinin düşmən işğalından azad olunan Stavropol vilayəti- nin əhalisinə köməyindən bəhs edir. Stavropoldan olan uşaqların Bakıda tərbiyə olunması filmin sonunda xüsusi qeyd olunur [11, 75-76].

94 Elmi əsərlər 69-cu cild

1945-ci ildə müharibənin sonunda çəkilmiş film rejissor H.Seyidza- dənin «Əbədi Odlar ölkəsi» filmidir. Film haqqında Azərbaycan Respubli- kası Dövlət Arxivində filmlə bağlı montaj sənədlərini aşkar etmiş M.Rza- yevanın əsərindən məlumat almaq olar [11, 78; 8]. Bütövlükdə 1941-1945-ci illərdə Bakı kinostudiyasında 46 sənədli və xronikal film çəkilmişdir ki, onlar da aşağıdakılardan ibarətdir: «Azər- baycan Coğrafiyası»; «Beş Dəqiqəlik Konsert»; «Bir May Bakısı»; «Cə- nub Sərhədlərinin Keşiyində»; «Günəşli vadinin serenadası»; «Mahnılar və Şeirlər»; «Nizami»; «Qayalardan Yol»; «Vətən Oğlu (1941); «Azər- baycan kolxozçusu, tank briqadası yaradaq!»; «Biz Bakını müdafiə edirik»; «Bəxtiyar»; «Ordenli Azərbaycan» №30-31. Xüsusi buraxılış; «So- vet Pəhləvanı»; «Sovqat»; «Vətənin qüdrətini möhkəmləndirək»; «Yazıçı- lar konfransı»; «Zaqafqaziya xalqlarının dostluğu»; «416-cı» (1942); «Al- manların Şimali Qafqazda vəhşilikləri»; «Bir ailə»; «Cəbhə arxasında»; «Qayğı»; «SSRİ EA-nın Azərbaycan Filialı»; «Sualtı qayıq T-9»; «Vətən uğrunda» (1943); «Bakı döyüşür»; «Bakı neftçiləri»; «Böyük yol haqqın- da kino hekayəti»; «Cəfər Cabbarlı»; «Dövlət sığortası»; «Məktuba cavab»; «Qardaşlıq köməyi»; «Qaz işığı (film)»; «Qəzvinə kömək»; «SSRİ- nin himni»; «Təbriz»; «Xəzər dənizçiləri»; «Zaqafqaziya müsəlmanları ruhanilərinin qurultayı»; «Şəfa nəğməsi» (1944); «Arazın o tayında»; «General Həzi Aslanov»; «Qələbə Bayramı»; «İran»; «İran Azərbaycanı- nın paytaxtında «Əbədi Odlar ölkəsi» (1945) [1, 41-50; 4, 71-100; 15; 16; 17; 18; 19]. Müharibədən sonrakı illərdə baş verən bir sıra hadisələr müharibə illərində çəkilişi nəzərdə tutulan bir sıra filmlərin istehsalatdan çıxarılma- sına səbəb oldu. SSRİ Kinematoqrafiya Nazirinin 1948-ci il iyulun 14-də 185/M-№-li əmri ilə ən ciddi şəkildə bütün ittifaqdakı kinostudiyalardan tələb olunurdu ki, bir çox ssenarilər üzrə, o cümlədən Bakı Kinostudiyasının 4 ssenarisi üzrə çəkiliş işləri dayandırılsın və onlara çəkilən xərclər hazırlığa sərf olunduğu üçün silinsin [3, v. 168]. SSRİ Kinematoqrafiya Nazirinin yuxarıda adı gedən əmrinə uyğun olaraq Bakı Kinostudiyasının neftlə bağlı filmləri yenidən araşdırılmış, onların bir qisminin öz aktuallığını itirməsi, digər qisminin «o qədər də yüksək ideya-bədii səviyyədə» olmaması, «günün və kinematoqrafiyanın

95 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu ortaq tələblərinə cavab verməməsi» qənaətinə gəlinmişdir [3, v. 168]. Bu filmlərin heç bir istehsalat perspektivi olmadığı qeyd edilmişdir. 30 iyul 1948-ci ildə Azərbaycan SSR Kinematoqrafiya naziri Rəsul Rzaya göndərilən məktubda həmin filmlərin adları müəyyənləşdirilmişdir. Təəssüflər olsun ki, həmin məktubun tam mətnini əldə etmək müm- kün olmadığından, bu ixtisar edilən ssenari və filmlərin heç də hamısının adını müəyyənləşdirə bilmədik. Lakin siyahıdan çıxarılan 10 filmin adı və onların hazırlanmasına sərf olunmaqla silinən vəsaitin həcmini müəyyən- ləşdirə bildik. Bunlar aşağıdakılardır: Abdulla Şaiqin ssenarisi üzrə «Vətən» filmi (70 min rubl. sərf olunub); Mikayıl Rəfilinin ssenarisi üzrə «Şirvanşah İbrahim» filmi (çəkilişi üzrə müqavilə 1943-cü il mayın 25-də imzalansa da onun hazırlanmasına yalnız 53195, 82 qəpik vəsait ödənilmişdir), (bu filmin təbliğat vasitəsi kimi çəkilişinə müharibə illərində ehtiyac duyan sovet ideologiyası, mühari- bədən sonra onun çəkilişini lüzumsuz hesab etmişdir); Kemerski və Qulubəyovun ssenarisi üzrə «Dənizdən gələn külək» (yəni Xəzri) filmi (2000 rubl sərf olunub); Əlili – Şairə Natəvan haqqında materiallar (5000 rubl sərf olunub); Cəbrayıl bəyin – Şairlər A.Səhhət və Sabir haqqında materiallar (6000 rubl sərf olunub); A.Nəsibovun senarisi əsasında «Səadət» (7500 rubl sərf olunub); Şveytserin ssenarisi əsasında «Xanbulaq» filmi (6750 rubl sərf olunub); M.Əlizadənin ssenarisi üzrə «Yeni adamlar» (5200 rubl sərf olunub) filmləri üzrə iş dayandırılmışdır. Həmin filmlərin çəkilişinin dayandırıl- ması onların ssenarilərinin aşağı ideya-bədii səviyyədə olması ilə əsaslan- dırılmışdır. Bunlardan əlavə C.Cabbarlının ssenarisi üzrə çəkilməsi nəzərdə tutulan «Gözəllik haqqında poema» filminin çəkilişi də ləğv edilmişdir (12617 rubl sərf olunmuşdur) [3, v. 168]. II Dünya Müharibəsindən sonrakı illərdə kinolaşdırma sahəsindəki işlər xeyli genişləndirilirdi, dövlət və partiyanın sifarişi və himayədarlığı ilə sənədli və xronikal filmlərin çəkilişi də genişləndirildi. Buraya yeni quruculuq işləri, sənayenin, kənd təsərrüfatının inkişafı, neft hasilatı, mədəni quruculuq və s. sahələrlə bağlı filmlər çəkilirdi.

96 Elmi əsərlər 69-cu cild

Bu mövzunun tədqiqindən məqsəd Azərbaycan kino sənətçilərinin şərəfli işlərinin kəşməkəşli məqamlarından, onların çətin şəraitlərdə heç nədən qorxmadan qarşılarına qoyduqları məqsədə ürəklə can atdıqların- dan, dövlət orqanları ilə çulğaşmış və faktiki olaraq dövlətin rəhbər orqa- nına – üstqurumuna çevrilmiş o vaxtkı Kommunist partiyasının, eləcə dövlət və hökumət orqanlarının sənədli və xronikal filmlərin çəkilişinə himayədarlıqları və yardımlarından söz açmaqdır. Tədqiqata cəlb etdiyimiz mövzu çəkilən filmlərin təhlilinə həsr olunmuş bir sıra əsərlərdə – sənətşünaslıq namizədi Məsumə xanım Rza- yevanın «Azərbaycanın sənədli kinosu (1920-1965)» [11], «Partiya və Azərbaycan kinopublisistlərinin yaradıcılıq axtarışları (1966-1975)» [12] monoqrafiyalarında, «Azərbaycan sənədli kinosunun bəzi məsələləri» [7, 104] məqaləsində, tanınmış kinoşünas alim, Azərbaycan Dövlət Mədəniy- yət və İncəsənət Universitetinin dosenti Aydın Kazımzadənin «Bizim "Azərbaycanfilm"» (2004) [4], «Xronikal-sənədli, elmi-kütləvi, sifariş və tədris filmlərinin izahlı kataloqu» [5] kitablarında, Göyçək xanım Mah- mudovanın «Azərbaycanın sənədli kinosu» [7] məqaləsində məlumat ve- rilmişdir. Sənədli və xronikal filmlərin çəkilişini istiqamətləndirən və ma- liyyələşdirən partiya və dövlət orqanlarının fəaliyyəti isə təqdim olunan məqalədə nəzərdən keçirilir. Təbii ki, çəkilən filmlər bir qayda olaraq təbliğat xarakterli olmalı idi. Bu, həm sənədli, sənədli-xronikal, həm də bədii filmlərə aid idi, necə deyərlər, hər şey pulu verən sifarişçinin könlüncə olmalı idi. II Dünya Müharibəsindən sonrakı illərdə də sənədli və xronikal film- lərin çəkilişinə təkcə dövlət və partiya orqanları tərəfindən, həm də mütə- xəssislər və bütövlükdə ziyalılar tərəfindən xüsusi fikir verilirdi. Çəkilən filmlər bütün sahələrdə ən ağır məqamları belə sovet və Kommunist Par- tiyasının rəhbərliyi altında qazanılmış mühüm nailiyyətlər kimi təqdim etməli idi. Filmlər bir qayda olaraq ideologiya üzərində qurulmalı və par- tiyanın qarşıya qoyduğu müharibədən sonrakı pafoslu tələblərə cavab ver- məli idi. O dövrün həyatını əks etdirən kinojurnallar Bakı Kinostudiyasının Xronika şöbəsində çəkilirdi. Amma çəkilən filmlərdə dövrün çatışmazlıq- ları təmtəraqlı, bərbəzəkli görüntülərlə pərdə arxasına atılırdı. Müharibədən sonrakı illərdə orta hesabla hər ayda 3 jurnal çəkilirdi [bu barədə bax: 11, 84]. Kinojurnallarda adətən müxtəlif sayda – 4-5 say-

97 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu da süjet olurdu, sonralar bu süjetlərin sayı 6-7-ə çatdırıldı. Bu süjetlərdə əmək qabaqcıllarının portreti, qabaqcıllara ordenlərin verilməsi, rayonlarda iş proseslərini gedişi işıqlandırılırdı. Portret janrında bir qayda olaraq "beşilliyin qabaqcılları" silsiləsində filmlər çəkilirdi. Məsələn, 1947-ci il- də çəkilmiş bir lentdə tanınmış pambıqçı Şamama Həsənova, qazma ustası Məcid Rəsulov, tanınmış dispetçer Ağasəf Bağırov və b. haqqında söhbət açılırdı. Bütövlükdə 1946-1952-ci illərdə 1000-dən artıq süjeti əhatə edən 278 kinojurnal çəkilmişdi [bu barədə bax: 11, 85]. Azərbaycan LKGİ MK-nın dəstəyi və zəmanəti ilə Bakı Kinostudi- yası əməkdaşlarının təşəbbüsü ilə 1951-ci ildən uşaqlar və gənclər üçün "Gənc nəsil" adlı yeni kinojurnalın çəkilişinə başlanıldı. 1951-1952-ci il- lərdə 8 belə lent işıq üzü görmüşdü. "Ordenli Azərbaycan", "Gənc nəsil" kinojurnalın çəkilişində rejis- sorlardan M.Mikayılov, A.R.Quliyev, N.Bədəlov, M.Dadaşov, Z.Kazı- mov, L.Səfərov, operatorlar A.Nərimanbəyov, T.Axundov, X.Babayev və b. yaxından iştirak edirdilər. Çəkilən bütün lentlər bir qayda olaraq Moskvaya göndərilir və orada ciddi senzuradan keçirilirdi. Bundan əlavə, ikinci qeyri-rəsmi senzura da fəaliyyət göstərirdi: Bu, Bakı Kinostudiyası nəzdində yaradılmış Bədii Şura idi. Müharibədən sonrakı illərdə Bakı Kinostudiyasının bədii rəhbəri Mos- kvadan gətirilmiş Y.Dziqan idi. Təkcə bu faktın özü Moskva tərəfindən Azərbaycan kinosuna necə nəzarət edildiyini söyləmək üçün kifayətdir. Bədii Şurada çəkilən lentlərə dəfələrlə baxış keçirilir, ixtisarlar edilir və bununla da müəlliflərin yaradıcılıq imkanları məhdudlaşdırılırdı. Məsələn, İ.Qasımovun ssenarisi ilə "Bakının işıqları" lenti çəkilər- kən Bədii Şura bir neçə dəfə onu müzakirə etmiş, yersiz iradlar və dırnaq- arası tövsiyələr vermişdir. Rejissor R.Təhmasib bütün bunlara öz qəti etirazını bildirdi. Amma Bədii Şuranın tələbi ilə ssenari yenidən, özü də moskvalı müəllif tərəfindən yazıldı. Üstəlik R.Təhmasiblə bərabər (bəlkə də ona nəzarət üçün) iki moskvalı rejissor da filmin çəkilişinə cəlb olundu, amma çəkilmiş film M.C.Bağırovın baxışından sonra qadağan edilmişdi [bu barədə daha ətraflı bax: 4, s. 114-117]. XX əsrin 50-ci illərində 80-ə yaxın bədii-sənədli, xronikal-sənədli və ekmi-kütləvi film istehsal olunmuşdu. Bunların arasında "Gədəbəyin sər-

98 Elmi əsərlər 69-cu cild vəti" (rej. L.Səfərov), "Mingəçevir" (rej. A.Quliyev), "Bərəkətli torpaq" (rej. L.Səfərov), "Bakı və bakılılar" (rej. L.Səfərov), "Məhəmməd Füzuli" (rej. N.Bədəlov), "Bizim Azərbaycan" (rej. M.Dadaşov) və başqaları Bakı Kinostudiyasında istehsal olunmuşdu [4, s. 130]. Bütövlükdə 1953-1965-ci illərdə Bakı Kinostudiyasında 2500 süjet- dən ibarət 520 kinojurnal çəkilmişdir [11, s. 98]. Bu dövrdə lentə alınan xronikal sənədli kinojurnallar artıq konkret sahələr üzrə müəyyənləşdirilir. Diqqəti cəlb edən mühüm məsələlərdən biri də nisbətən son dövr- lərdə partiya və dövlət orqanlarının sənədli filmlərin çəkilişindəki möv- qelərində dönüşün yaranması idi. Əgər əvvəllər "sovet realizmində mənfi obraz olmamalıdır" deyə müəlliflər qarşısında ağılsız tələblər irəli sürülür və onlara xalq düşməni kimi müxtəlif damğalar vurulurdusa, artıq XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında mülayimləşmə nəzərə çarpır, hətta 1969-cu ildə kinematoqrafçıların qurultayında onların qarşısında tənqid xarakterli satirik filmlərin çəkilişi məsələsi qoyulur. Bununla belə, yenə də sənədli film çəkənlərdən növbəti beşilliklərin nailiyyətlərinin pafosla işıqlandırıl- ması tələb olunur. İşıqlandırılan məsələlər sırasında ön cərgədə yenə də fəhlə və kolxozçular dururdu. 1971-ci ildə C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" Kinostudiyasının Xronika şöbəsində yenidənqurma işləri aparıldı və bundan sonra xronikal- sənədli, elmi-kütləvi və sifarişli filmlərin çəkilişində Azərbaycan sənədli kinoçəkənləri bir sıra uğurlar əldə etdilər. Bununla müxtəlif janrlarda sə- nədli filmlərin çəkilməsinə imkan yarandı. 1971-ci il oktyabrın 4-də Azərbaycan Mədəniyyət İşçiləri İttifaqının xüsusi olaraq sənədli filmlərin çəkilişinə həsr olunmuş plenumunda sənədli kino çəkənlərin nailiyyətləri qeyd olundu [12, 12]. Az müddət sonra – 19 aprel 1973-cü ildə respublika partiya fəalları yığıncağında "Azərbaycan- film"in rəhbərləri özləri üçün "nəticə çıxarmadıqlarına görə" kəskin tənqid olundular [13]. Bu dövrdə sənədli filmlərin çəkilişində portret janrına üstünlük verilir: Fərman Salmanova həsr olunmuş "Tayqa qəhrəmanı", "Neftçi Qur- ban", "Fəhlə Qurban", "Dostluqla doğulanlar", "Muğan qızı", "Sürəyya" və s. filmlər bu qəbildəndir.

99 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Kino oçerklərin çəkilməsi də diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu ba- xımdan "10 dəqiqə Bakı haqqında", "Sumqayıt", "Yeni dəniz mədəni", "Xalq istedadları", "Çörək", "Azərbaycan, Azərbaycan", "Azərbaycan ağ- saqqalları" və s. filmləri çəkilmişdir. O dövr üçün mühüm sayılan tarixi- inqilabi və bioqrafik filmlərin çəkilməsinə də xüsusi diqqət yetirilirdi. Bu qəbildən "Lenin və Azərbaycan", "Nəriman Nərimanov", "Cəlil Məm- mədquluzadə", "Cəfər Cabbarlı", "Nəsimi", "aşıq Ələsgər" və s. filmlər çəkilmişdir. XX əsrin 60-80-ci illərində "Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitu- tunu bitirmiş yeni istedadlı gənclərin – R.Şahmalıyev, Z.Məhərrəmov, Y.Əfəndiyev, O.Mirqasımov, X.Muradov, F.Məmmədov, N.Bəkirzadə, T.Bəkirzadə, C.Zeynalov, M.Bağırov və başqalarının C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" Kinostudiyasına gəlişi buraya yeni nəfəs gətirdi. Çə- kilən "Azadlıq məşəli", "Bakıda bir gün", "Bizim Azərbaycan", "Niyazi" və s. həmin gənclərin sayəsində ərsəyə gəlmişdi [12, 121-182]. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, İttifaq səviyyəsində çəkilən filmlərə, xüsusilə də təbliğat vasitəsi kimi nəzərdə tutulan sənədli və xronikal filmlərin məzmunu və tamaşaçıya çatdırılması üsullarının, KP siya- səti nöqteyi-nəzərindən ideya-bədii keyfiyyətlərinin yüksəldilməsinə ciddi tələblər irəli sürülürdü. Bütün çətinliklərə baxmayaraq Bakı Kinostudiyası bu sahədə onun üzərinə düşən vəzifənin öhdəsindən layiqincə gəlmişdir. Vəsait ayrılmasında həmişə kəsirlə üzləşən Bakı Kinostudiyası plan üzrə çəkilişləri artıqlaması ilə yerinə yetirmişdi. Bakı Kinostudiyasının mühari- bəyə dair çəkdiyi çox qiymətli sənədli lentlərindən İttifaq səviyyəsində çə- kilən bir sıra filmlərdə istifadə olunmuşdu və o lentlər bu gün də öz əhə- miyyətini itirməmişdir.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan kinosu. Filmlərin izahlı kataloqu. 1898-2002. 2 cild. Xronikal-sənədli, elmi-kütləvi, sifariş və tədris filmlərinin izahlı kataloqu. Bakı, 2003, 374 s. 2. ARDA, f. 2928, s. 1, iş 115. 3. DƏİA, f. 330, s. 2, iş 18. 4. Kazımzadə A.Ə. Bizim «Azərbaycanfilm» (1923-2003). C.Cabbarlı adına «Azər- baycanfilm» kinostudiyasının 80 illiyinə həsr olunur. – Bakı: Mütərcim, 2004. – 476 с. 5. Kazımzadə A.Ə. Xronikal-sənədli, elmi-kütləvi, sifariş və tədris filmlərinin izahlı kataloqu. II cild : – Bakı : Nağıl evi, 2003. – 373 s.

100 Elmi əsərlər 69-cu cild

6. Məhərrəmov İ.B. Müharibədən Sonrakı İllərdə Dram Teatrların Fəaliyyətinə, Kino Xidmətinin Yaxşılaşdırılmasına Partiya-Dövlət Nəzarətinin gücləndirilməsi və rolu haqqında // Tarix və onun problemləri. №1, Bakı, 2005, s. 85-92. 7. Rzayeva M.Z. Azərbaycan sənədli kinosunun bəzi məsələləri /Xülasə/. - "Azərb. SSR EA-nın xəbərləri. Ədəbiyyat dil və incəsənət seriyası; 1974; №3, s.104. 8. Дробашенко С.В. Документальная кинематография 1941-1945 годы // Очерки истории советского кино. В 3-х томах, т. II. М., Издательство "Искусство", 1959, с. 559-610. 9. Курбанов М.К. Культура Советского Азербайджана. Баку, Азербайджанское Государственное издательство, 1959, 137 с. 10. Махмудова Гёйчек, искусствовед. Документальное кино Азербайджана // http://www.caucasus- documentary.ru/ru/region/azerbaijan/memo.php?PHPSESSID=7820ef82b34026baa bcad742e1e743a1 11. Рзаева М.З. Документальное кино в Азербайджане (1920-1965). – Баку: Элм, 1971. – 203 с. 12. Рзаева М.З. Партия и творческие поиски кинопублицистов Азербайджана (1960-1975). – Баку: Элм, 1986. – 188 с. 13. Собрание партактива республики // Бакинский рабочий, 1973, 20 апреля. 14. Тагизаде И.С. Кино и время. Баку, Азербайджанское государственное изда- тельство, 1981, 127 с. 15. http://wapedia.mobi/az/Kateqoriya:1941-ci_il_filmləri 16. http://wapedia.mobi/az/Kateqoriya:1942-ci_il_filmləri 17. http://wapedia.mobi/az/Kateqoriya:1943-cü_il_filmləri 18. http://wapedia.mobi/az/Kateqoriya:1944-cü_il_filmləri 19. http://wapedia.mobi/az/Kateqoriya:1945-ci_il_filmləri

ОБ ЭКРАНИЗАЦИИ ДОКУМЕНТАЛЬНЫХ ФИЛЬМОВ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР В 40-50-ГОДЫ ХХ ВЕКА

РЕЗЮМЕ

В статье говорится о деятельности бакинской киностудии в годы II мировой войны и в послевоенные годы ХХ века в области снятия документальных и хроникальных лент в Баку и на фронте, о снятии азербайджанскими операторами и режиссерами сцен борьбы против немецко-фашистских захватчиков в горячих точках, об увековечивании героизма советских солдат, а также в послевоенные годы в период мирного строительства в области снятия документальных и хро- никальных лент в Баку и регионах азербайджанскими операторами и режиссера- ми сцен деятельности героев труда.

101 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

HISTORY OF DOCUMENTARY FILM IN AZERBAIJAN IN THE YEARS OF WORLD WAR II

SUMMARY

The article refers to the activities of the Baku studio during the World-War II in a documentary and newsreel films in Baku and on the front, the withdrawal of Azerbaijani operators and directors scenes struggle against the Nazis in hot spots, to perpetuate the heroism of Soviet soldiers, and after the II World War and during peace- building in the area of documentaries and newsreels lifting belts in Baku and Azerbaijani regions, operators and directors of the scenes of the heroes of labor.

102 Elmi əsərlər 69-cu cild

Sevinc MƏLİKZADƏ ∗

ŞAH SƏFİNIN (1629-1642) HAKİMİYYƏTİ İLLƏRİNDƏ KATOLİK MİSSİONERLƏRİNİN SƏFƏVİ İMPERİYASINDA DİNİ AYRI-SEÇKİLİK CƏHDLƏRİ

Açar sözlər: Şah Səfi, Papa, dini ayrı-seçkilik, Fars körfəzi, missioner, katolik

Səfəvi dövləti ərazisində itirilmiş imtiyazlarını bərpa etməyə cəhd edən katolik missionerləri öz məramlarını zaman-zaman davam etdirmiş- lər. Katolik missionerləri müsəlmanları xristianlaşdırmaq sahəsində heç bir əhəmiyyətli iş apara bilmədikləri halda isə vaxt və enerjilərinin əsas hissəsini imperiyanın xristian məzhəbləri, xüsusilə qriqoryan erməniləri üzərinə yönəldirdilər. Şah Səfinin hakimiyyəti illərində xristianlara münasibətdən bəhs edən “Karmelit xronikası” yazır ki, Səfəvi şahı sələflərindən fərqli olaraq xristianlarla yaxşı davranır və sələflərindən fərqli olaraq dini ayrı-seçkilik aparmır. Keşiş Epipaniusun Romaya yazdığı 25 dekabr 1631-ci il tarixli məlumatında deyilirdi: “Xristianlara qarşı münasibət bizi çox sevindirir. Bu, yeni şah hakimiyyətinin dinə münasibətində də özünü göstərirdi.”[3, c. 1, 315]. Bu hadisədən yeddi il sonra Səfəvi dövlətində təxminən 20 il yaşamış keşiş Dimas yazırdı: “Himayədarımız (Şah) qələbəni böyük bir təntənə ilə qeyd edərək burada, İsfahandadır. Biz onu iki dəfə görmüşük. Hindistana səfərindən qayıdandan sonra keşiş Dimas onunla görüşmək şansı əldə edib. Zaman (O, 1629-cu ildə Şah Səfi gənc iranlı Karmelitlər tərəfindən İtalyan dilini öyrənməsi üçün Romaya göndərilmiş, Paolo Za- man kimi tanınaraq həm də tanınmış rəssam olmuşdur – S.M.) fransız dilin- də böyük cəhd göstərir. O, bir çox kübar məclislərə gedir. Xüsusilə, ölkədə şahdan sonra ikinci şəxs olan “Etimad-üd-dövlə” deyib ki, bizi dəvət etmək niyyətindədir [3, c. 1, 315]. 23 fevral 1637-ci ildə Avqustin Arxiyepiskopu tərəfindən Varşavadan papaya göndərilən məktubda isə deyilirdi: “Təxminən yeddiillik səfər müddətim başa çatdı. Təhlükəli türk qoşunları İran (Səfəvi-S.M) hökmdarına qarşı hücuma keçəndə, ... əsas qala şəhəri olan İrəvanı işğal edəndə, Təbrizi və digər şəhərləri yandıranda, mən yol

∗ Sevinc Məlikzadə - AMEA-nın Tarix İnstitutunun doktorantı, [email protected]

103 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

üstündə idim. Mənim yeparxiyam olan Naxçıvanın 6 ərazisi (Abranar, Karna və s.) xarabalığa çevrilmiş, 335 xristian qul kimi aparılmış, onlardan ikisi öldürülmüşdü. Qulların əksəriyyəti İran (Səfəvi S.M.) şahı tərə- findən pulla xilas edilmişdi” [3, c. 1, 315]. 14 yanvar 1637-ci il tarixli Ro- maya göndərilən məktubda isə deyilirdi: “Missiyamızın işləri qaydası ilə gedir. Bu şahzadə bizi öz mülkündə görməkdən məmnundur. O, bizə çox diqqətlidir və Zati-müqəddəslərinə böyük hörməti var ” [3, c. 1, 315]. Məhz elə bu xoş münasibətlərin əlamətləridir ki, yaranmış vəziyyətdən katolik missionerləri lazımi səviyyədə yararlanmağa başlamışlar. “Karmelit xronikası”da yer alan avqustinlərin sonrakı məlumatla- rında da biz Səfəvi sarayında missionerlərin yaxşı qarşılanmasının şahidi oluruq. Məsələn, 23 yanvar 1637-ci il tarxili digər bir məlumatda deyilir: “Geniş dinləyici auditoriyamız olmasa da, İsfahanda Şah bizi yaxşı qar- şılayır. Biz, həqiqətən də, Sarayın yüksək mənsəbli şəxsləri ilə dəfələrlə görüşmüşük və burada franklara qarşı münasibət çox yaxşıdır. Biz şahı, eləcə də o, bizi bir neçə dəfə görüb. Biz yaxşı idarəçilik üsullarından bəhs edən kitabı fars dilinə çevirərək ona hədiyyə etmişik. Deyirlər ki, o, belə kitablarla maraqlanır. O, xalq tərəfindən sevilir və mərhum şahdan daha əzəmətlidir. Deyirlər ki, Polşa krallığından buraya səfir gəlib, iki il bundan əvvəl isə Şah tərəfindən Alingiya Arxiyepiskopu səfir qismində oraya göndərilib”[3, c. 1, 315]. Qeyd edək ki, eyni məzmunlu məktub 6 iyun 1637 və 1 yanvar 1638-ci il tarixli məktubda da əksini tapmışdır. Görün- düyü kimi, məlumatlar fransız missionerlərinin də Səfəvi sarayına yol tapmasını və sarayda isti qarşılanmasından xəbər verir. Beləliklə, məlu- matlar göstərir ki, artıq XVII əsrin 30-cu illərinə doğru Səfəvi imperiya- sında katolik missionerlərinin əsas məramı kimi katoliklərin itirilmiş imti- yazlarının bərpasına nail olmaq, bu imtiyazlara Avropa dövlətlərinin diq- qətini cəlb etmək, həmçinin imperiyanın qriqoryan məzhəbli ermənilərini katolikləşdirməyə cəhd etmək olmuşdur. L.Lokhart yazır ki, Səfəvi dövlətində ən böyük xristian icması er- məni qriqoryan kilsəsinin üzvlərindən ibarət idi. Onların patriarxı Çuxur- Səd bəylərbəyliyində - Eçmiədzində otururdu. Səfəvi dövlətində yaşayan erməni əhalisinin yarısı İsfahan yaxınlığındakı Culfa qəsəbəsində cəmləş- mişdi. Belə ki, ölkədəki ermənilərin sayı 70 min olduğu halda, Culfa

104 Elmi əsərlər 69-cu cild

əhalisinin sayı 30-35 min arası idi. Bunlardan bir neçə mini katolik er- mənilər idi [4, 74]. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, Culfa ermənilərinə imtiyazlar əsa- sən I Şah Abbas dövründə verilmişdi. H.Haas yazır ki, I Şah Abbasın er- məni əhalini İsfahana köçürməsinin səbəbi iqtisadi motiv idi. O, yeni seçdiyi paytaxtın tərəqqisinə ticarəti genişləndirməklə nail olmaq istəyirdi [5, 190]. Qeyd etmək lazımdır ki, ermənilərə verilən bu imtiyazlar Avropadan gələn katolik missionerlərinin də diqqətindən yayınmamış, mütəmadi olaraq mərkəzə göndərdikləri məktublarda bu barədə qeydlər etmişlər. 25 noyabr 1629-cu ildə keşiş Dimas Kardinal Ludovisiyə yazırdı: “Keçən martda Sizin məktubunuza cavab olaraq, ermənilərin yeni patriarxi Moses gələndə dinimizin müqəddəs qaydaları barədə (mənə verdiyiniz təlimat üzrə) onunla qısa söhbət etdim. İndi patriarx Culfadadır. O, bizim dinimiz arasında elə bir fərq olmadığını mənə deməsinə baxmayaraq, mən bu mə- sələlər ətrafında onunla bir neçə dəfə müzakirə etmişəm. Bütün bunlaraq baxmayaraq, Xalkedon Şurası qəbulu haqqında soruşanda, o yenə də inad- karcasına buna qarşı çıxdı, ermənilərin bunu imperator Marsianın zama- nında qəbul etdiklərini, Şuranın onun göstərişi ilə təşkil olunduğunu bildirdi. Hətta iki dəfə İncili oda ataraq, ermənilər arasında qırğın törətdiyini qeyd etdi. Bu iki əlamətə görə o, qeyd edir ki, biz iki xalqıq. Mənim bütün suallarımı o, İrəvana gedən kimi, patriarxa ünvanlayacağını bildirdi. Belə- liklə də, öz dilimizi erməni gənclərinə öyrətmək istəyərkən Müqəddəs Ka- tolik dinimizlə yollar axtarır, bu nəticələri yaşlılardan daha çox gənclər ara- sında qazanırdıq” [3, c. 1, 319]. 10 sentyabr 1629-cu ildə keşiş Epipaniusun Kilsə Şurasına göndərdiyi digər bir məlumatda isə deyilirdi: “Romanı tərk etməmişdən əvvəl Zati-müqəddəslərinin mənə verdiyi təlimata uyğun olaraq, birbaşa Səfəvilər diyarına gələrkən Vartapet Moseslə müzakirələrə cəhd etdim. İndi erməni patriarxı iki tərəfin də arzuladığı birgə əməkdaş- lığa cəhd edir” [3, c. 1, 319]. Göründüyü kimi, məlumatlar katolik missio- nerlərinin erməniləri katolikləşdirmə cəhdlərindən xəbər verir. Elə həmin il keşiş Filippin İsfahanda, eləcə də Culfada erməni dini icması haqqında verdiyi məlumatlarda eyni məzmunlu məsələlərin əksini tapdığının şahidi oluruq. Məlumatda deyilir: “Culfada altıdan çox kilsə var. Lakin dini icamlar özlərini Müqəddəs Antoni rahibləri çağırır, eynilə

105 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu bizim kimi yaşayırlar... Onlar bizə (Karmelitlərə) qarşı çox mehribandır... Biz də, həmçinin, onlarla yaxşı rəftar edirik” [3, c. 1, 320]. “Karmelit xronikası”dan məlum olur ki, Qriqoryan təriqəti ilə katolik dini ordenləri arasında səmimi münasibətlər mövcud olmuş və Şah Səfinin dövründə də davam etmişdir. Əyalət rahibi davam edərək daha sonra yazır: “Səkkis gün bundan qabaq ermənilərin patriarxı Vartapet Mosesdən patriarx kilsəsinin yerləşdiyi, buradan bir aylıq məsafədə olan, xalqının böyük təntənə ilə gözlədiyi İrəvana dəvəti ifadə edən bir məktub aldım. Lakin patriarx burada, İsfahanda olanda bu səfəri və Kilsə Şura- sının mənə verdiyi Müqəddəs dinimiz haqqında bir sıra məsələləri müza- kirə etmişdik. O, mənə cavab verdi ki, keşişlər şurasının qərarı olmadan nə özü bir şey edə, nə də bir şey dəyişə bilər. Beləliklə, kardinalin bu yaxın- larda mənə yazdığı kimi İranı (Səfəvi ölkəsini-S.M) tərk etməyim müna- sibətilə Romadan yeni bir rahib gələnə qədər bir şey etməyəcəm ... ”[3, c. 1, 321]. Göründüyü kimi, katolik missionerləri təbliğat kampaniyasını daha çox erməni icması arasında aparmağa üstünlük verirdi. Məlumatlardan aydın olur ki, Romadan məsləhət görülən keşiş Di- mas olmuşdur. 20 may 1634-cü ildə keşiş Dimas Romaya yazırdı: “Sizə məlumat verdiyim kimi artıq erməni patriarxı, Vartapet Filipp tərəfindən əvəzlənən, xalq tərəfindən arzu olunan şəxs Moses dünyasını dəyişib. O, məni şəxsən tanımırdı, lakin səxavətli və gənc olduğu deyilir” [3, c. 1, 321]. 13 iyul 1636-cı il tarixli Kardinala göndərdiyi digər bir məktubda isə İsfahanda yeddi din xadiminin dil öyrənməklə və burada erməni arxiyepiskopu Vartapet Xaçaturla dini məsələlərlə məşğul olduğu deyilirdi. Həmçinin o da məlum olur ki, Vartapet Xaçatur əvvəlkindən fərqli olaraq karmelitlərlə səmimi münasibəti ilə seçilir [3, c. 1, 321]. Məlumatlarda er- mənilərə “Xristian doktrinası” öyrədilməsi, hətta farsların da hər gün gə- lərək dini təlimatlarla maraqlanması öz əksini tapmışdır. Növbəti il, 16 aprel 1637-ci ildə göndərilən məlumatda isə deyilirdi: “Bir neçə gün əvvəl Filipp adlı, xoş və gülərüz erməni patriarxı bu şəhərə gəldi. Ona baş çək- dim və öz növbəsində onunla müzakirəyə cəhd etdim. Zati-müqəddəsləri həqiqəti dinləmək üçün çox lütfkardır. Biz katolikos Filippə hörmət edirik və onu doğma “Pontic Amanus” çağırırıq. Latınlılar üçün sadə və insaflı bir şəxsdir. Lakin Polşda baş verən hadisədən sonra ona qarşı soyuq münasibət var. Ola bilsin ki, Polşadakı məlum hadisə təfriqəçi ermənilər

106 Elmi əsərlər 69-cu cild tərəfindən Latınlılara qarşı yönəlmiş bir təxribatdır. Lakin xeyirxah və qardaşlıq münasibətlərinin düşmənçiliyə çevrilməsinə imkan verməməli- yik [3, c. 1, 321]. Göründüyü kimi, katolik missionerləri qriqoryan ermə- nilərini katolikləşdirmək üçün ciddi-cəhdlə çalışırdılar. “Karmelit xronikası”dan məlum olur ki, katolik missionerlər Səfəvi imperiyasında xristianların müsəlmanlaşdırılmasından dərin narahatlıq keçirir və bunu öz məktublarında dəfələrlə qabardırdılar. 1636-cı ildə Romaya göndərilmiş məktubda deyilirdi: “1633-cü ildə İmamQulu xanın ölümündən sonra Şirazda karmelitlərin nüfuzu zəifləyib. Bu şəhər yarı dağılmış vəziyyətdədir. 1631-ci ilin sonlarından faktiki olaraq orada Kar- melit ordeninin heç bir rahibi yoxdur. Yalnız 1632-ci ildə baş yepiskopun cəhdlərindən sonra yenidən dini mərkəzin açılmasına cəhd edilmişdir”[3, c. 1, 322]. Dini mərkəzin açılmasından sonra yeni rahib İqnatius 19 dekabr 1634-cü il tarixli məktubunda yazırdı: “Şəhərdə çox az xristian var, lakin onların bəziləri burada kəndlərdədir – gürcülər qul vəziyyətindədir. Ola bilsin ki, burada xristian çərkəzlər də var, lakin mənim məlumatım yoxdur. Tezliklə mən onları görmək və bilmək istəyirəm”[3, c. 1, 322]. 13 avqust 1636-cı ildə Əyalət rahibi belə bir qənaətlə yazırdı: “Bir müddət əvvəl keşiş İqnatius maddi və mənəvi cəhətdən yardım etmək arzusunda olduğu çərkəzlərin məskunlaşdığı xristian məhəllələrini tədqiq etməyə getdi, lakin qorxudan bizimlə əlaqə yaratmağa cəsarət etmədilər. Eyni vəziyyəti əyalətin müxtəlif kəndlərinə səpələnmiş gürcüləri haqqında da demək olar. Kasıb təbəqə xristian adlarını gizli saxlayırdılar. Bu kasıb insanlara yaxşı bir iş olardı. Rahiblər Sizə, Zati-müqəddəslərinə buraya daha çox missionerlərin göndərilməsinin vacibliyi haqqında daha geniş məlumat verəcək. Burada müsəlmanlar tərəfindən gizli saxlanılan, dilləri olan qruplar var” [3, c. 1, 322]. Qeyd edək ki, xristian təəssübkeşliyi fonunda hadisələrə subyektiv yanaşma digər məlumatlarda da öz əksini tap- mışdır. Məsələn, belə məlumatların biridə deyilir: “Bunlar I Şah Abbas tərəfindən qul vəziyyətinə salınmış və farslaşdırılmış xristian koloniyaları idilər. Elə bu səbəblərə görə keşiş İqnatius tərəfindən qeydə alınmış məlu- matlarda bu barədə çox az və yaxud heç bir məlumat yoxdur – onun Bəs- rəyə 1641-ci ildə gəlişindən də qabaq belə məlumatlara rast gəlinmir. La- kin 1640-cı ildə müvəqqəti Şirazda olmuş keşiş Dionisius Kilsə Şurasına bununla bağlı yazırdı: “Buradan üç günlük məsafədə olan Kamfiruz əyalə-

107 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu tində deyilənə görə 25-26 il əvvəl mərhum Səfəvi Şahı tərəfindən buraya gətirilmiş çərkəz vardır. Onlar ordu tərəfindən zorla getməyə məcbur ediliblər. Onlara öz dinlərində qalması üçün icazə verilsə də, lakin kilsə tikməyə icazə verilməyib. Əvvəlcə, onların keşişləri var idi, lakin uzun illər bundan qabaq dünyasını dəyişib ... Onlara kömək üçün ən yaxşı plan kimi uzun müddət onlar arasında ev götürmək olduğunu düşünürəm. Başqa ərazilərdə də bu irqdən olanlar var. Buradan dörd günlük məsafədə olan Asupasda, İranın şimal-qərbində 40-50 ailə yaşayır: lakin xristianlara olan bağlılıqlarını gizli saxlamalarına baxmayaraq, uzun illər əvvəl onlar zorla müsəlmanlaşdırılıb. Mən buraya gələndə, rəhbərləri uzaqda, kişilərin əksəriyyəti orduda idi. Lakin mən leytenanta burada xidmət etmək və xristian dini haqqında bəzi məlumatların verilməsi üçün xahiş etdim. O, mənim təklifimə böyük sevinclə yanaşdı və öz camaatına məlumat verəcə- yini və mənim burada qalmağımı dedi, lakin mən həmin gecə oranı tərk etməli oldum. Mən oradan gedəndə Orucluq (Ramazan ayı – S.M.) ayı idi, qadınlar oruc tuturdu və zorla müsəlman edildiklərinə görə böyük kədər hiss olunurdu”[3, c. 1, 322-323]. Təəccüb doğuran məqam odur ki, Səfəvi imperiyasında missioner ordenlərinin nümayəndələri dini təbliğatlarını hə- qiqi bir missiya kimi oxucuların diqqətinə sırımağa çalışdıqları halda, mü- səlmanlar arasında bu təbliğatın aparılmasının yaradacağı əks effekti ya göz önünə almırlar, ya da onlara edilən təzyiq kimi qiymətləndirirlər. Bə- zən bu məlumatlarda karmelitlərin etdikləri etiraflar da diqqəti çəkir. Mə- sələn, çərkəzlər haqqında məlumat verərkən, onlara öz dinlərində qalmağa icazə verilmişdi və s. Təbii ki, qeyd olunan bu məlumatlar xristian tə- əssübkeşliyindən başqa bir şey deyil və Karmelit ordeninin üzvləri də məhz qarşılarına bu məqsədləri qoymuşdular. Qeyd edək ki, karmelitlər Səfəvi imperiyasının ayrı-ayrı vilayətlərin- də xristian kənd və qəsəbələrinin tarixi ilə yaxından maraqlanır, xristian- ların vəziyyəti ilə bağlı məlumatlar toplayaraq mütəmadi şəkildə bunların siyahısını da hazırlayırdılar [3, c. 1, 325]. Məlumatlar xristian missioner təşkilatları və onların nümayəndələrinin Şah Abbas hakimiyyətindən sonra sanki bir müstəqillik əldə etdiyini deməyə əsas verir. Şah Abbasın hakimiyyəti illərində karmelit ordeni və digər xristian missionerlərinin məktublarında bu tipli məlumatların şahidi olmurduqsa, Şah Səfinin haki-

108 Elmi əsərlər 69-cu cild miyyəti illərində karmelitlərin müstəqil şəkildə Səfəvi imperiyasında təd- qiqatlar apardığı, məlumatlar topladığı açıq-aşkar görünür. Romaya göndərilən məktublarda Bəsrə körfəzi və ətraf ərazilərdə məskunlaşmış xristianlarla bağlı məlumatları nəzərdən keçirərkən məlum olur ki, karmelitlər papanın göstərişinə uyğun olaraq Fars körfəzi bölgə- sini xüsusi nəzarətə götürmüşlər. Bu baxımdan 1628-ci ildə Kardinal Lu- dovisiyə göndərilmiş məktub diqqəti cəlb edir. Məktubda deyilirdi: “Bəsrə bölgəsində baptistlərin bir qolu hesab olunan mandaenlərlə ərəblər çox kobud davranır. Bu insanlar ərəb asılılığındadır”[3, c. 1, 327]. 26 fevral 1628-ci ildə Kardinal Ludovisiyə göndərilmiş məktubda isə onların dini inancları ilə bağlı öz arzularına uyğun olaraq bir ərazi verilməsini özündə ehtiva edən layihə əksini tapmışdı. Məktubda deyilirdi: “Möhtərəm zati- həzrətləri, 26 fevral 1627-ci ildə Romadan papanın adından göndərilmiş məktubunuz və bu məktubda kasıb xristianlardan, eləcə də onların dövlət məsələlərindən bəhs edilməsi bu kimsəsiz xristianların (Saint John – Müqəddəs Conun təbəələri-red.) qəlblərində böyük ümidlərə səbəb oldu. Bu kimsəsizlərə Allahın bir hədiyyəsi kimi görünür. Bu, onlarda böyük ruh yüksəkliyinə, böyük ümidlərin gerçəkləşməsinə bir töhfədir. Papanın İspaniya kralına verdiyi təlimatnamələrin onlara çatdırılması Fars körfəzi ərazisində onların azad şəkildə yaşamasına, müsəlman ərəblərin asılılığın- dan xilas olmasına – ətraflı nəticələrini gözlədiyim üçün indiyə qədər Sizə məlumat vermədiyim işlərin canlanmasına şərait yaradacaq. Bu və ya di- gər məsələləri Sizin diqqətinizə dəqiqliyi ilə çatdırıram ... və bunu etmə- mişdən əvvəl məlumatların tamamlanmasının vacib olduğu əraziyə - Ha- vaziehə getmək arzusundayam. Zati-müqəddəsləri, Sizin mənə Xristian- ları Katolik kilsəsinə itaət etmək istiqamətində verdiyiniz təlimatlara uy- ğun olaraq üç il əvvəl mən yalnız ermənilər, suriyalılar və digər xristianlar üzərində uğur qazana bildim, Müqəddəs Conun xristianları üçün əlavə imkanlar tələb olunurdu ...”[3, c. 1, 327]. Romadan kardinal Bandini tərəfindən keşiş Bazilə verilmiş aşağıdakı təlimatda isə deyilirdi: “Xristianların işləri ilə bağlı şəxsinizin təklifləri Kilsələr Şurasında çox ciddi qarşılanıb, son məlumatlar yetərincə kifayət etmir. Kilsələr Şurası bütün lazımi məlumatları topladıqdan sonra aşa- ğıdakılara diqqət yetirməyi vacib hesab edir:

109 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Birincisi, Kilsələr Şurası Müqəddəs Conun xristianları arasında neçə nəfərin tərk edərək İspaniya krallığının yurisdiksiyasında olmağı arzu edənləri öyrənməyi tövsiyə edir; İkincisi, İspaniya krallığının hansı əyalətlərinə getməyi arzu edirlər, çünki Şərqi Hindistana gedərlərsə, işləri elə də çətin olmayacaq. Lakin, Avropaya gedəcəklərsə, bir çox maneələrlə qarşılaşa bilərlər. Yəqin siz səyahətin uzun olması, xeyli insanın gəlməsi və ayrı-ayrı əyalətlərdən keçməni düzgün başa düşürsünüz; Nəhayət, əgər bu xristianlar Hindistana daxil olarlarsa, onlar katolik inanclarını və latın qaydalarını çəkinmədən qəbul edəcəklər. Bu qeydlərlə bağlı Siz geniş məlumat yazaraq, sonra bunu katolik kralı (İspaniya kralı - red.) ilə müzakirə edə və bu xristianlara bütün mümkün vasitələrlə yardım oluna bilər”[3, c. 1, 327]. Fransisk rahibi Bazil bu təlimatları aldıqdan sonra 22 fevral 1630-cu ildə cavabında yazırdı: “Əvvəla, mən çox diqqətlə hesabladıqdan sonra bu icmanın ümumi sayının iki minə yaxın olduğunu üzə çıxardım. Onların böyük bir hissəsi ilə danışıqlar apardım və böyük bir qismində bu arzunu (Bəsrə bölgəsini tərk etmək – red.) gördüm. Əminəm ki, onların bu haqqıdır, burada təəc- cüblü heç nə yoxdur, çünki onlar bu yollaqul olmaqdan qaçıb qurtarmağı, azad yaşamağı düşünür və bu, onların əsas məqsədidir; İkincisi, buradan uzaqda olmayan, əvvəllər Portuqaliyanın nəzarətin- də olmuş, indi isə İran (Səfəvi-S.M.) hakimiyyətində olan Bəhreyn adlı ölkə var. Lakin hazırda onu yenidən geri qaytarmaq haqqında danışırlar. Bu həyata keçərsə, burada olan insanların da arzusudur, lakin bir az şüb- həlidir. Portuqaliyalılar tərəfindən son zamanlarda ələ keçirilmiş Ərəbis- tana yaxın olmayan Dubba (əksər xəritələrdə bu Duba, Doba kimi xatırladı- lır, Məsqət ərazisində, Oman sahillərindədir – red.) adlı yer var. Onun suyu, palma ağacları var və əkin-biçinə məşğul olurlar. Bu insanlar Avropda nə mənim ağlıma, nə də öz ağıllarına gələn ölkələrə getmək istəyirlər; Üçüncüsü, mənə belə gəlir ki, onlar vaxtilə bizim aramızda (Portuqa- liyalılar – red.) olublar və bizm qaydalarımızı (Katolik inanclarını) daha asan mənimsəyəcəklər. Sadə vətəndaşlar mənə deyir ki, bizim əhatəmizdə yaşadıqlarından, bizim istəyimizlə istənilən təklifi qəbul edəcəklər ...”[3, c. 1, 328]. Ümumiyyətlə, məktubun da məzmunundan göründüyü kimi,

110 Elmi əsərlər 69-cu cild

Papa Fars körfəzi hövzəsindəki xristian əhaliyə dəstək ifadə etsə də, onların istəklərində yer alan Avropaya axınlarını bu və ya digər yollarla (məsələn, yorucu və uzun səyahət, digər ölkələrdən keçərkən baş verə biləcək təhlükəli hallar və s.) əngəlləməyə çalışırdı. Onların daha çox Hindistanda məskunlaşdırılmasında maraqlı tərəf kimi çıxış edir, bunları karmelit və fransisk ordeninin rahiblərinə dönə-dönə bildirirdi. Digər tə- rəfdən isə, açıq-aşkar görünür ki, papa və onun yerlərdəki nümayəndələri müsəlmanlarla açıq qarşıdurmaya qədər gedirdilər.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə: 3-cü cild. Bakı: Elm, 1999. 2. Bakıxanov A.A. Gülüstani-İrəm. Bakı: Az. SSR EA Nəşriyyatı, 1951. 3. A Chronicle of Carmelites in Persia: The Safavids and the Papal Mission on the 17th and the 18th centuries. Editor H Chick, Introduction Rudi Matthee. Publisher: İ.B.Tauris: In 2 volumes. London, 2012. 4. Lockhart L. The fall of Safavi dynasty and the Afghan occupation of Persia. Cambridge, 1958. 5. Haas H. Iran. New-York, 1946. 6. Savory R.M. Studies on the history of Safavid Iran. London, 1987. 7. The Cambridge history of Iran. In 7 volumes. Vol.6. The Timurid and Safavid periods. Cambridge University Press. Edited by P. Jackson and the late Laurence Lockhart, 1986.

ПОПЫТКИ РЕЛИГИОЗНОЙ ДИСКРИМИНАЦИИ КАТОЛИЧЕСКИЕ МИССИОНЕРЫ В ИМПЕРИИ СЕФЕВИДОВ В ПЕРИОД ШАХ САФИ (1629-1642)

РЕЗЮМЕ

Смизматическая деятельность католических миссионеров в Сефевидах в царствование царя Сафи исследована автором в статье на основе «Хроники кар- мелитов в Персии». Показано, что католические миссионеры, пытающиеся вос- становить свои привилегии, которые потеряли свои предыдущие, продолжали свои миссии время от времени. Когда католические миссионеры ничего не доби- лись в отношении мусульман, они привлекали их внимание к чистинам империи Сефевидов, особенно к григорианским армянам. Для этой цели кармелиты ин- тересовались историей деревень Чистиан и сефевидских селений, получали информацию о христианах, проживающих в Сефевидах, а также составляли их списки.

111 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Даже христианские люди, живущие в Персидском заливе, были выражены письмом Папы Римского, считая их желание неоднократно передавать священни- ков кармелитов и ордена францисканцев в Рим.

SCHISMATIC ACTIVITIES OF CATHOLIC MISSIONARIES IN THE KING SAFI’S REIGN (1629-1642)

SUMMARY

Schismatic activities of Catholic missionaries in the Safavids in the reign of king Safi is researched by the author in the article on the basis of “A Chronicle of Carmelites in Persia”. It is shown that Catholic missionaries triying to rebuild thier privilges which lost thier previous continued thier missions time to time. When the Catholic missionaries achived nothing on Muslims, they were attractting thier attention on Chistians of Safavids empire, specially on Gregorian Armenians. For this purpose Carmelites were interested in the history of Chistian villages and settlements of Safavids, got information related to Christians living in the Safavids and also prepared their lists. Even Christian people living in the Persian Gulf wasexpressed to support by the Pope’s letter, considered their wishes to convey by the priests of Carmelites and Franciscan Order to Romerepeatedly.

112 Elmi əsərlər 69-cu cild

Mirnazim CƏFƏROV

DİN VƏ DÜNYƏVİLƏŞMƏ

Açar sözlər: Din, islam, dünyəviləşmə, dövlət, cəmiyyət. Ключевые слова: Религия, ислам, cекуляризация, государство, общество. Key words: Religion, islam, secularization, state, society.

Müasir dövrdə ideoloji mübarizənin önəmi əsaslı surətdə artmışdır. Hazırda din və dünyəviləşmə arasındakı münasibətlər əksər hallarda bir-birinə qarşı qoyulur və ideoloji mübarizə zamanı istifadə edilir. Məsə- lən, Suriyada terror təşkilatı olan DAİŞ islam ideyalarını, Quranı təhrif edir və yanlış şəkildə təqdim edərək bundan əslində islam dünyasına qarşı istifadə edir. Ona görə də islam və digər dinlərə məxsus ideyalardan terrorçuluq məqsədilə istifadə olunmaması üçün din və dözümlülük məsələləri, habelə dünya ölkələri arasında bununla bağlı yaranan münasibətlər daha dərindən öyrənilməlidir. Təqdim olunan məqalə də məhz bu məsələlərin təhlil edilməsinə həsr olunmuşdur. Dünyəviləşmənin tarixi orta əsrlər Avropası dövrünə gedib çıxır. İlk dəfə bu termindən 1648-ci ildə Vestfal sülhünün imzalanması ərəfəsində gedən danışıqlarda “kilsə mülkiyyətinin (əsasən, torpaqlarının) dünyavi mülkiyyətə verilməsi” zamanı istifadə edilmişdir. Erkən orta əsrlərdə dün- yəviləşmə, əsasən dövlət tərəfindən torpaq mülkiyyətinin yenidən bölüş- dürülməsi, kilsə feodallarının torpaqlarının bir hissəsinin zadəganlara (başlıca olaraq hərbi xidmət sahəsində) verilməsi xarakteri daşıyırdı. Dünyəviləşmə ilk dəfə geniş şəkildə VIII əsrin birinci yarısında indiki Fransa ərazisində Karl Martel tərəfindən həyata keçirilmişdir. O, mü- sadirə olunmuş kilsə torpaqlarını benefisa (kralın bagışladığı torpaq) qis- mində hərbi sahədə xidmət göstərən əyanlara paylamışdı. Bizansda dün- yəviləşmə xüsusilə ikonalardan istifadəyə qarşı mübarizəni dəstəkləyən imperatorlar tərəfindən dəfələrlə aparılıb. Mərkəzləşdirilmiş milli dövlət- lərin yaranması dövründə dünyəviləşmə kral hakimiyyətinin kilsə qəy- yumluğundan azad olunması və din xadimlərinin gəlirləri hesabına dövlət maliyyəsinin möhkəmlənməsi üsullarından biri idi [1, s. 14].

113 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

İslam alimi Əzəm Təmininin fikrincə, müsəlman dünyasında dünyə- viləşmə tamamilə fərgli şəraitdə meydana gəlib. XVIII əsrin axırlarında, daha dəqiq isə 1798-ci ildə Napoleon Misirə müdaxilə edənə qədər ərəb ölkələri norma, qanun, dəyər və ənənələr baxımından hələ də şəriət hökm- lərinə əsaslanan region olaraq qalırdı. Bu fransız yürüşünün əsasını qoy- duğu müstəmləkəcilik dövründə qərb işgalçıları tərəfindən həmin regiona gətirilən təfəkkür və davranış üsulunun təsiri altında ərəb dünyası tədricən intellektual, social və siyasi dəyişikliklərə məruz qaldı [9]. Bu gün islam alimlərinin əksəriyyətinin fikrincə, Qərbi Avropa cə- miyyətlə-rində dünyəviləşmə prosesləri insanlara öz həyat yolunu müəy- yənləşdirməkdə daha çox sərbəstlik verən xristian mentalitetinin xüsusiy- yətləri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Liberal islam ilahiyyatının mövqeyinə görə, dünyəviləşmə inamdan üz döndərmək deyil, dinin dövlətə və insan həyatının qeyri-dini sahələrinə təsirinin məhdudlaşdırıl-masıdır. İslam xristianlıqdan fərqli olaraq, tam həcmli mükəmməl həyat tərzidir. Dünyəviləşmənin səbəbləri Dinin sosiologiyasında dünyəviləşmənin səbəb və nəticələrinin anla- şılmasında əhəmiyyətli fərqlər mövcuddur. Görkəmli rus dinşunas alimi, filosof V.İ.Qaracanın fikrincə, dünyəviləşmənin səbəblərinə üç qrup nəzə- riyyə aydınlıq gətirir: 1.Dünyəviləşmə - müqəddəsliyin itirilməsi və sosial qayda-qanun, eləcə də barışa təhdiddir (P.Berger). Amerika sosioloqu Piter Bergerin fik- rincə, din-cəmiyyətdə mühüm funksiya yerinə yetirmiş, “müqəddəs mü- hit” yaratmışdır. Dünyəviləşmə müqəddəs heç nəyin olmaması fikrinə gə- tirir, mütləq dəyərlər nisbiləşir, bu isə böhrana – insanın yanlış yola düş- məsinə gətirib çıxarır. Beləliklə, dünyəviləşmə dinə düşməndir və dini da- ğıtmaqla cəmiyyətin sabitliyini də təhlükə altında qoyur. Əlbəttə, onun fikri ilə tam razılaşa bilmərik. 2.Dünyəviləşmə - dinin elm, rasional düşüncə, dünyavi etika yolu ilə zəiflədilməsidir. Elm inkişaf etdikcə və cəmiyyətin savadlılıq səviyyəsi yüksəldikcə dinin zəiflədiyi və daha da sakrallaşması qənaətinə gələn bu baxış hazırda üstün mövqe tutur. Amerikalı tədqiqatşı O Di bununla əla- qədar iki məqama toxunur: - insan tərəfindən ətraf mühitin qavranılmasında “qeyri müqəd- dəslik” baş verir, ona görə də fövqəltəbii sahə kifayət qədər məhdudlaşır;

114 Elmi əsərlər 69-cu cild

- təfəkkürdə rasionlaşma başlayır, insanda idrak, məntiq və elmə inam yaranır. Nəticədə dünyada müqəddəs gizlinlər ücün heç bir yer qalmır. Bergerdən fərqli olaraq, O Di bu prosesin nəticələrini cəmiyyət üçün pozitiv hesab edir: elm və dünyəvi etika müasir dünyanın qarşısında duran problemləri yetərincə səmərəli həll etməyə kömək edir. 3.Dünyəviləşmə - dinin təkamülü və sosial dəyişikliklərin gedişində onun öz funksiyasını dəyişməsidir. Bu zaman dinin dəyişilməsi mütləq onun əhəmiyyətinin azalmasına gətirib şıxarmır. T.Parsonsa görə, sosial institut kimi din dövlətə, iqtisaddiyyata, təhsilə və s. birbaşa çox az təsir edir. Lakin müasir insan özünə dini ideyalar hopdurmuş sosial sistemdə yaşayır və ona görə də din birbaşa təsiri altındadır[3]. Müasir cəmiyyətin dünyəviləşməsinə bir sıra amillər səbəb olur. N.Smelzer onlardan aşagıdakıları qeyd edir: 1.Elmin inkişafı. İnsan sübüt edilməsi mümkünsüz olan və əyani şəkldə təsdiq edilməyən ideyalara inanmaq arzusunu itirib. 2.Dövlətin inkişafı. Müasir dünyəvi dövlətlər dindən ayrıdır. Dövlət- lərin (dünyəvi) əksəriyyəti vətəndaşların ruhi sağlamlığı qayğısına qalma- yıb, onların maddi tələbatlarının təminatı ilə məşguldur. 3.Kapitalizmin inkişafı. Kapitalizm kilsənin təsirini aradan qaldırır, insanları sərvət toplamağa və maddi cəhətdən təminatlı həyata can atmağa istiqamətləndirir. Kapitalizmin təsiri altında hətta ən böyük “ kilsə bay- ramları” da (məsələn, Milad və Pasxa) sadəcə dünya nemətlərindən daha çox istifadə edildiyi “istirahət günü”nə çevrilib. Bu cür günlərdə insanlar bahalı hədiyyələr, yeni paltarlar alırlar. 4.Dinin mübahisəli məsələləri üzrə kompromislər. 5.Ümümiliyin yox olması. Məsələn, ABŞ vətəndaşları daim bir ştat- dan, yaxud hər hansı şəhərdən digərinə getdiklərindən onların hansısa bir dini icma ilə uzunmüddətli əlaqələr saxlaması çətin mümkün olur. 6.Digər institutlar. Təkcə Milad və Pasxa kommersiyalaşmayıb, elə- cə də bir sıra dünyəvi bayramlar da möminlərin dini mərasimlərini faktiki olaraq əvəz edib. Dinşunaslar və oriyentalistər belə bir nəzəriyyəni dəstəkləyirlər ki, bütün dünya dinləri və inancları eyni mərhələləri keçirlər: yaranma, “qızıl əsr”, intbah, islahatlar və nəhayət tənəzzül. Qərb tarixçilərinin fikrincə,

115 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu hazırda islam sonuncudan əvvəlki, yəni “islahatlar” və “yaxınlaşma” mər- hələsindədir [3]. Ərəb dilində “əl-ilməniyyə” - “dünyəviləşmə - dinin tədricən dünyəvi həyat-dan uzaqlaşdırılmasıdır. Dünyəviləşmənin tərəfdarları siyasət, iqtisadiyyat, mənəviyyat, təhsil, qanunlar və s. ilə məşğul olan insanların dini qayda-qanunlara və qadağalara tabe olmaması uğrunda fəaliyyət göstərirlər. Onlar çox zaman nəzəri ruhanilik kimi təqdim etdikləri dindarlığla praktiki həyat fəaliyyəti arasında dəqiq sərhəd “cəkməyə”cəhd göstərirlər [9]. Bir sıra şərq ölkələrində dünyəviləşmənin vəziyyəti və onun hüquqi əsaslarının nədən ibarət olmasını nəzərdən keçirək. Dövlətin dünyəvilik xüsusiy-yətinin qanunvericilikdə təsbit olunmasına və artıq bir çox onil- liklər ərzində həyatda gerçəkləşdirilməsinə baxmayaraq, Türkiyə islam ölkələrinə aiddir. 1999-cu ildə türklər öz dövlətçiliklərinin 700 illiyini tən- tənəli şəkildə bayram edəndə, ilk respublika konstitusiyasının qəbul edil- məsinin cəmi 75 ili tamam olurdu. Təbii ki, bir çox yüzilliklər ərzində is- lamın şəriksiz hökmranlığı türk xalqının ictimai şüuruna möhkəm daxil olub və həm ölkə daxilində, həm də xarici siyasətdə dövlət ideologiya- sının əsasına çevrilib. Osmanlı imperiyası dövründə islam türklərin demək olar ki, bütün həyatına əhatə edirdi. Lakin ilk prezident Mustafa Kamalın həyata keçir- məyə başladığı islahatlar islamın ölkədəki mövqelərinə ciddi zərbə vurdu. Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk illərində sərt dünyəviləşmə siyasətinin apa- rılması onunla izah olunur ki, Mustafa Kamal Atatürk Türkiyənin qərb dövlətlərinin inkişafı səviyyəsində çatmasında islamı az qala başlıca ma- neə hesab edirdi. Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk prezidenti Mustafa Kamal Atatürkün apardığı islahatlar bu ölkəni teokratik dövlətdən dünyəvi döv- lətə çevirdi. Dövlətin 1937-ci il konstitusiyasına dinin dövlətdən ayrılma- sını nəzərdə tutan və islamdan siyasi məqsədlərlə istifadə olunmasını qa- dağan edən laisizm haqqında maddə salınmışdı. İslam dinində dünyəviləşmə hər şeydən öncə şəriətin tədricən inkar edilməsi, siyasi quruluşun, bütövlükdə hüquqi sistemin desakralizasiyası ilə bağlıdır. Türkiyə dünyəviləşməsi fransız laisizminin, başqa sözlə kil- sənin dövlətdən ayrılmasının təsiri altında formalaşmişdır. Digər müsəl- man dövlətlərində olduğu kimi, Türkiyədə də dünyəviləşməyə demokra- tikləşmədən daha çox, qərbləşmənin ilkin təzahürü kimi baxmaq olar.

116 Elmi əsərlər 69-cu cild

Dünyəviləşmənin Türkiyə modeli qanunverici və icra hakimiyyətində radikal dəyişikliklər aparılmasını nəzərdə tutur. Məsələn, sultanlığın və xilafətin ləğvi, dini təriqət və şəriət məhkəmələrinin qadağan olunması, 1926-cı ildə İsveçrə modeli üzrə dünyəvi xarakterli Mülki Məcəllənin qəbul edilməsi və 1937-ci il Konstitusiyasında müvafiq düzəliş edilməsi ilə Türkiyə Cumhuriyyətinin dünyəvi dövlət elan edilməsi...[5] 1979-cu ildə İranda islam inqilabına qədər bu ölkənin dövlət quru- luşu parlament monarxiyası idi. Bu, 1906-cı il Konstitusiyasının qəbulun- dan sonra mümkün olmuşdu. Əsas qanuna əsasən, gerçək hakimiyyət şaha məxsus idi. Məhkəmə hakimiyyətinin kökündən dəyişdirilməsi nəticəsin- də 1922-1939-cu illərdə onun əsaslarını dünyəvi hüquq normaları təşkil etməyə başladı. Mülki Məcəllənin (1927-1935), Mülki İşlər üzrə Proses- sual Məcəllənin (1939) və Cəzalar haqqında Məcəllənin (1939), eləcə də “Sənədlərin və əmlakın qeydiyyatı haqqında” qanunun tətbiqi hüquq sa- həsinin dünyəviləşməsi prosesini tamamilə başa çatdırdı [8]. 1979-cu il fevralın 11-də şahlıq üsul-idarəsinin devrilməsindən sonra gələcək dövlət quruluşunun müəyyənləşdirilməsi məsələsi üzrə ümümxalq referendumunu keçirildi. Nəticədə 1979-cu il aprelin 1-də İran islam res- publikası elan edildi. Həmin ilin dekabrında qəbul edilmiş konstitusiya İranın dövlət quru- luşunu dini və respublika hakimiyyətini özündə birləşdirən teokratik respublika şəklində təsbit etdi. Konstitusiya ilə islami prinsiplərin təkcə qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətində aliliyi bərqərar olmadı, həm də islam ruhaniliyinin dövlət hakimiyyəti strukturlarında üstünlüyü təsbit olundu. İslam inqilabından sonra məhkəmə sistemin əsasını islam normaları təşkil etməyə başladı. Bu normalar daha çox cinayət, ailə hüqu- qu və cəzalandırma sisteminə toxundu. Sabiq dövlət başçısı Sukarnonun bütün daxili siyasətinin kommu- nistlərlə islam təməlçiləri arasında siyasi və hərbi tarazlığı qorumağa yö- nəldildiyi İndoneziyada bu rejimin süqutu faktik olaraq artıq siyasiləşmiş islamçı qüvvələrin siyasi hökmranlığına gətirib çıxardi. Nəticədə də İndoneziya islamında dünyəviləşmə nisbətən daha normal forma aldı və ölkənin siyasi-iqtisadi və mədəni həyatının demək olar ki, bütün struktur və bölmələrində daxil olmaq imkanı əldə etdi [11].

117 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Dünyəviləşmə Orta Asiyada islama ən ilkin etiqat edən Özbəkistanın siyasi və konstitusional amalıdır. Bununla belə, “dünyəvi dövlət” termini bu ölkənin konstitusiyasında yoxdur. Lakin qetd etmək lazımdır ki, bu ter- min Əsas Qanunda təsbit olunmasa da, onun mahiyyəti bir sıra maddələr- də öz əksini tapmışdır. Məsələn, “Dini təşkilatlar və birliklər dövlətdən ayrıdır... Dövlət dini birliklərin fəaliyyətinə müdaxilə etmir.”(maddə 61), “Dini əlamətə görə...siyasi partiyaların yaradılması və fəaliyyət göstər- məsi qadağandır”(maddə 57). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920-ci illər) Şərqin müsəl- man dövlətləri arasında bütün din və əqidələrin qanun qarşisinda bərabər hesab olduğu və dinin dövlətdən ayrıldığı dünyəvi respublika olub. Bu, müsəlman aləmində din-dövlət münasibətlərinin yaradıldığı ilk tarixi nümunə idi [2, s. 39-41]. Bu gün həmin ənənə Azərbaycan Respublikasında yüksək şəkildə davam etdirilir. Bu hüquq bərabərliyi ölkə konstitusiyasında təsbit olunub və Azərbaycanda dini müxtəlifliyin mövcudluğunu nümayiş etdirir. Ha- kimiyyət dinin ciddi şəkildə dövlətdən ayrılması prinsipini əsas tutur [2, s. 8]. Bu, Azərbaycan hakimiyyətinin yalnız siyasi-ideoloji xarakterini mü- əyyənləşdirir. Əxlaq və mənəviyyat meyarları, o cümlədən də milli-mə- nəvi dəyərlər din ilə sıx bağlıdır və həmçinin, hakimiyyətin xarakterinə müəyyən təsir göstərir. Dövlət və din cəmiyyətin iki mühüm tərkib hissə- sidir. Burada dövlət qanunun aliliyini, din isə qanunun mahiyyətini: əxlaq və mənəviyyəti nəzərdə tutur. Hakimiyyət, əxlaq və mənəviyyət cəmiy- yətin həyatında bir-birini tamamlayır. Başqa sözlə, əxlaqi və mənəvi me- yarların nəticəsi olan hakimiyyət və onun qəbul etdiyi dünyəvi xarakterli qanunlar birlikdə cəmiyyətdə əhəmiyyətli rol oynayır.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Bakı, 1999, səh.8 2. Əliyev R. Hakimiyyət, cəmiyyət və din. Bakı-2008, 80 s. 3. В.А.Бачинин. Секуляризация европейского и российского правосознания: религиозно-этические проблемы.Санкт-Петербург СПб. Санкт- Петербургское философское общество.2001, с.14-17 4. www.hrono.info/organ/ ukazatel/sekular. html 5. www.mosdiplom.ru/download_file.php?download 6. http:// dissertation 2.narod.ru/avtoreferats

118 Elmi əsərlər 69-cu cild

7. www. inst.by/basis/swork/scwork-relig-vozm.html Возможности и границы хрис- тианско-мусульманского богословского диалога. 8. http://referat.ru/ pub/item/23909 Молодиченко Анна Социология религий. Секуляризация. 9. www.geogid.ru/countries/iran/2526. html, Страны мира-Иран. Государствен-ный строй 10. http://www.islamua.net/gazeta/0405/mumins.shtml, Мусульмане в секуляри-зован- ном мире 11. http://resinos.ru/lib/policy/a/5576.108.html 12. http:vasilievna.narod.ru/mucsipfo/metod/etnoreg.htm Индонезия (Этнос и религия)

РЕЛИГИЯ И СЕКУРЯЛИЗАЦИЯ

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются вопросы истории воплощения в жизнь процессов секурализации и общественно-политические причины, вызвавшие эти процессы. Также анализируются причинно-следственные связи в процессах социализации религии. Автор проанализировав факторы, обуславливающие процессы секура- лизации современного общества, приходит к выводу, что все религии проходят через идентичные стадии развития. В статье рассматривается ситуация с секу- рализацией в ряде стран Востока и ее правовые аспекты в этих странах.

SECULARIZATION IN RELIGION

SUMMARY

In the publication, for the first time, considers detailed information on application of secularization in the world and reasons cause it. The author investigates secularization’s state and its legal bases in some Eastern countries and cites an appropriate practice of Turkey, Iran, Indonesia and Uzbekistan. The article marks that, in the beginning of past century, Azerbaijan Democratic Republic was a secular state amongst East’s Muslim countries, where all religions and beliefs were equal prior to law and religion was separated from government.

119 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Zəminə ƏSGƏROVA ∗

TÜRKİYƏDƏ AZƏRBAYCAN DİASPORUNUN YARANMASI VƏ FORMALAŞMASI TARİXİNDƏN

Açar sözlər: Vətən tarixi, diaspor, mühacirət Ключевые слова: История страны, диаспора, миграция Key words: Native history, diaspore, migration

Azərbaycanlıların xarici ölkələrdə məskunlaşmasının qədim tarixi vardır. Tarixin elə mərhələləri olub ki, azərbaycanlılar zamanın amansız və ədalətsiz hökmü ilə dünyanın, o cümlədən Şərqin bir çox ölkəsində yaşamaq məcburiyyətində qalıblar. Bu məcburiyyətə əsas səbəblər zəlzə- lələr, təbii fəlakətlər, hökmdarların zülmü, ardı-arası kəsilməyən mühari- bələr, çevrilişlər, deportasiyalar, siyasi təqiblər, təhsil almaq istəyi və s. onları vətəndən kənarda yaşamağa məcbur etmişdir. Kommunist rejimi dövründə Azərbaycan diasporu problemi ümu- miyyətlə araşdırılmamış, respublikamızdan kənarda yaşayan azərbaycan- lıların tarixi taleyinə, məişətinə, gündəlik qayğılarına sözün əsil məna- sında biganəlik göstərilmişdir. Dünyanın müxtəlif ölkələrinə səpələnən azərbaycanlıların zaman-zaman köç etmələrinin, qürbət ellərdə məskun- laşmalarının ictimai-siyasi, tarixi kökləri tədqiqatdan kənarda qalmışdır. Yalnız kommunist rejiminin süqutundan sonra azərbaycanlıların başqa ölkələrə könüllü və məcburi miqrasiya prosesləri haqqında danışılmış, bu barədə mətbuatda silsilə yazılar dərc edilmişdir. Azərbaycan diasporunun ən böyük kütləsi qonşu Türkiyə ərazisində olmuşdur. Aralarında qəti sərhəd olmayan, istənilən vaxt bir-birinə gedib- gələn və hətta böhranlı tarixi anlarda böyük dəstələr, bəzən tayfalar şəklində bir ərazidən başqasına köç edən azəri və Anadolu türkləri üçün bu, təbii idi. Bütün bunlar təbii ki, Türkiyədə Azərbaycan diasporunun geniş əhatə dairəsinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Türkiyədə Azərbaycan diasporunun yaranma tarixi və genişlənməsi- nin araşdırılması olduqca vacib problemlərdən biridir. Hazırda Türkiyədə

∗ Zaminə Əsgərova - AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun «Azərbaycan diasporu» şöbəsinin elmi işçisi

120 Elmi əsərlər 69-cu cild

üç milyondan artıq azərbaycanlı yaşayır [1. 5]. Azərbaycanlılar Türkiyəyə hələ orta əsrlərdən başlayaraq köç etmişdir. Tarixi qaynaqlar bizə hələ Səlcuqlar dövründə Azərbaycan ilə Ana- dolu arasında davamlı etnik və mədəniyyət bağları mövcudluğunu göstər- məkdədir. Belə ki, türk tədqiqatçısı A.N.Haydar «Anadolu türk kültür və sanatında Azərbaycanın yeri» adlı yazısında Azərbaycanın sənət, elm adamlarının hələ Səlcuqlar dövründə Anadoluda yaşayıb-yaratdığını bildirir. Anadoluda Səlcuqlar dövlətində elm adamlarını yetişdirmək məqsədi ilə çoxlu sayda mədrəsə açılmışdı. Dövlətin elm adamlarına göstərdiyi qayğı, iqtisadi zənginliyi ətraf ölkələrdən, o cümlədən Azərbaycandan bir çox alim və sənətkarın oraya getməsinə səbəb olmuşdur. Həmin sənətkar- lar öz yaşadıqları yerləri Bakuvilər (Bakılı), Qarabağılər (Qarabağlı), Qüb- bəvilər (Qubalı), Gəncəvilər (Gəncəvi), Naxçıvanilər, Şirvanilər adları ilə adlandırmış və yaratdıqları əsərləri ilə Azərbaycanı şöhrətləndirmişlər. Buna misal olaraq 1180-ci ildə Divriqidə Qala məscidini, Ərzurumdakı Saltuklu Günbəzi türbəsi, İstanbuldakı Topqapı sarayının II baş tağını Yazar Qasım məscidini, Bala Paşa və Mahmud Paşa məscidlərini, Çoban Mustafa məscidini, Çorluda Süleyman məscidini, Təkirdağda Ayaz Paşa məscidini, Manisədə Sultan məscidini, Trabzonda Xatuniyyə məscidini, Konyada Səlim məscidini tikmiş azərbaycanlı memarlar, ustalar, nəqqaş- lar Azərbaycanın adını məşhurlaşdırmışlar [7. 158]. Mövlana Cəlaləddin Ruminin qəbri üstündə 1274-cü ildə Mövlana türbəsi tikmiş azərbaycanlı Bədrəddin Təbrizi və dahi memar Sinana müəllimlik edən Əsir Əlinin ad- ları dünya tarixində şərəfli yerlərdən birini tutur. A.H.Haydar Anadoluda azərbaycanlı memarlarla yanaşı, həkim soy- daşlarımızın da fəaliyyət göstərdiyini yazır. Səlcuqlar dövründə Anado- luya gələn həkimlərdən Əbül-Fəzl ibn İbrahim ibn Məhmət əl-Tiflisi, 1250-ci illərdə İzzəddin Keykavusa vəzirlik edən Nəcməddin Naxçıvani, Konyada tanınmış Əkmələddin Müəyyəd əl-Naxçıvani, Təbrizli Qəzənfər, Təbrizli Bahəddin və Şükurulla ibn Əhməd Şirvanzadənin adlarını çək- mək olar. Türkiyədə Azərbaycan icmalarının formalaşması müəyyən tarixi, ictimai-siyasi proseslərlə bağlı olmuşdur. Bu fikri tarixi mənbələr də sübut edir. Məsələn, Topqapı sarayı arxivindəki türk mənbələrinə görə, XVI əsr- də Azərbaycandan çoxlu sayda sənətkar sürgün yolu ilə İstanbula gətiril-

121 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu mişdir. Məlumdur ki, 1473-cü il Otluqbeli zəfərindən sonra İran və Azər- baycandan bəzi sənətkarlar İstanbula gətirilmişdir. Azərbaycandan əsas böyük sənətkar köçü sultan I Səlim Yavuzun zamanında olmuşdur. Sultan Səlim 1514-cü ildə Çaldıran vuruşmasında qələbəsindən sonra Azərbayca- nın elm, sənət və peşə sahiblərindən üç min nəfəri ailələri ilə birlikdə zorla İstanbula aparmışdır [7. 160]. Gətirilən sənətkarlar sayəsində də Tür- kiyədə Azərbaycan icması formalaşmağa başlamışdır. Əlbəttə, Türkiyədə Azərbaycan icmasını təmsil edənlər yalnız memarlar, həkimlər, dilçilər, ilahiyyatçılar, alimlər deyildilər. Buraya başqa peşə adamları da daxil idi. Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, XVI əsrin əvvəllərində Təbrizdən aparılmış musiqişünaslardan Əbdülqadir Marağalı, Neyzen Şeyx Murad, İmam Qulu, Şah Murad, Dairəçi Maqsud Osmanlı sarayında çalışmışlar. Onların bəstələdiyi əsərlər İstanbulda böyük həvəslə çalınıb oxunmuşdur. Klassik musiqimizin böyük dühası Əbdülqadir Marağalı gənclik illərindən türk dünyasının ən böyük musiqişünas alimlərindən olmuşdur. Cəsarətlə demək olar ki, müasirləri və ondan sonra yetişən bəstəkarların əksəriyyəti Əbdülqadirin musiqi əsərlərindən bəhrələnmişdir. Alp Arslan zamanından – XI əsrdən Qars ərazisində məskunlaşan burada tarixin min bir ölüm-dirim qovğasında olmazın məhrumiyyətlərə məruz qalan azərbaycanlılar ulu əcdadlarına məxsus insanlıq keyfiyyət- lərini mərdliklə qoruya bilmişlər. Bu mahalda uzun əsrlərdən bəri neçə- neçə kəndin daşını-divarını azərbaycanlı nəfəsi işidir. Yağıkəsən, İlanlı, Dəmirkənd, Qalxanqala, Kürəkdərə, Oğuzlu, Hacıvəli, Yolaçan, Daşdərə, Ağbulaq, Qaraqaş, Bayraqlar, Toxçanlı, Porsuqlu, İncəsu, Mələkli, Xə- ləfli, Qarabağ, Xıdırlı, Duzluca, İğdır və Aralıq rayonu kəndlərində əsasən azərbaycanlılar yaşamışlar və indi də yaşayırlar [4. 210]. Müəyyən tarixi səbəblər üzündən doğma vətənlərindən ayrı düşən azərbaycanlılar burada da öz adət-ənənələrini qoruyub saxlaya bilmişlər. Əlbəttə, yüzilliklər boyu bir yandan İstanbul türkcəsi, o biri yandan Çoruh boylarından Qıpçaq tə- siri Qars azərbaycanlıların dilində öz izlərini buraxmışdır. Türkiyənin tanınmış dilçi alimi Əhməd Bican Ərçilası «Qars eli ağızları» kitabında azərbaycanlıların burada sakinləşməsinə mötəbər tarixi mənbələrdən işıq tutandan sonra, yarım milyona yaxın bu insanların müa- sir dil məsələlərinə, ləhcə xüsusiyyətlərinə yer vermişdir. Qarsın müxtəlif

122 Elmi əsərlər 69-cu cild kəndlərində yaşayan azərbaycanlılardan transkripsiya ilə qələmə alınmış söyləmələr ən çox Azərbaycan folklor örnəkləri ilə diqqəti çəkir. ADR hökumətinin məğlubiyyətindən sonra Sovet repressiya rejimin- dən xilas olmaq məqsədilə vətəni tərk edib Türkiyədə yaşamış, dünya çapında məşhur olmuş türkoloq, ədəbiyyatşünas, şərqşünas və dilçi alim, professor Əhməd Cəfəroğlu «Şərq ellərimiz dialektlərindən toplamalar. Qars, Ərzurum, Coruh vilayətləri dialektləri» əsərində Şərq tayfaları barə- də apara bildiyi tədqiqatları toplamış və bizə çox dəyərli bir araşdırma nümunəsi bağışlamışdır. Qars vilayəti əhatə etdiyi müxtəlif etnik ünsürlər baxımından olduqca zəngin şivə və folklor janrlarına malikdir. Bu ərazi şərq sərhədlərimizin sonu olmuş və coğrafi vəziyyəti ilə bir tərəfdən Azər- baycan, digər tərəfdən də Ermənistan və Gürcüstan türklərinə bir mərkəz rolunu oynamışdır. Bu vilayətin zəngin yaylaq və obaları qədimdən bəri həmsərhəd türk tayfalarının sığınacaq yeri kimi tanınmış, maldarlıqla məşğul olan tayfa və boylara bəzən bir keçid, bəzən də daimi yaşayış yeri olmuşdur. Qars ərazisində son zamanlarda müxtəlif səbəblərdən buraya köçən azərbaycanlılar da vardır. Onların əksəriyyəti bir çox kəndlərdə və qəsəbələrdə yığcam yaşayır. Professor Əhməd Cəfəroğlu Qars vilayətində olan Azərbaycan türk- lərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmışdır [2. 225]. 1. Qaraqoyunlu tayfası 2. Qarapapaq, yaxud tərəkəmə tayfası 3. Qacar tayfası 4. Ayrım tayfası 5. Əfşar tayfası 6. Bayat tayfası 7. Muğan türkləri 8. Qazaxlı tayfası 9. Qarabağlı 10. Borçalı 11. Gəncəli 12. Göyçaylı 13. Naxçıvanlı Müəllif bu tayfalar haqqında qısaca da olsa məlumat vermişdir. O, Dümbüllü, yaxud Çaxırlı tayfası haqqında yazır ki, Dümbüllü olan Qüdrə- tullah İğdırlıdan əldə etdiyim məlumata görə, bu tayfa əslən Xoylu olub,

123 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu sonra İğdıra köçmüşdür. Onların tərk etdikləri yeri isə ermənilər tutduğu- na görə, bir daha İğdıra qayıda bilməmişlər. Çarxçı deyilən kənddə yerləş- məyi uyğun hesab etmişlər. Həkəri və Qars qalalarının tikilməsində bu tayfanın böyük xidməti olmuşdur. Qars vilayətində yaşayan Dümbüllülər 5 boya ayrılmışlar: 1) İğdırlı, 2) Dədəxan, 3) Sabirxan, 4) Hacı baba, 5) Gödəklər. Tarixi mənbələr sübut edir ki, Borçalı və Qazax bölgələrinin 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra burada yaşayan Qarapapaqlar öz dədə-baba yurdlarını tərk edərək Qarsa köçmüşlər. Qars vilayətindəki tərəkəmə və yaxud qarapapaqlılar yaşayan kəndlərin sayı təxminən 110-dan çoxdur. Onların şivələri Azərbaycanın Gəncə şivəsinə çox yaxındır. Əhməd Cəfəroğlu öz əsərində Qars vilayətində yaşayan Muğan türk- lərinin Azərbaycanın Muğan düzündən gəldiklərini yazır. Onlar Qars vila- yətinin Astaxana kəndində yerləşmişlər və 300-400 ailədən ibarətdirlər. Ə.Cəfəroğlu bildirir ki, Qaraqoyunlu tayfasının da Qars vilayətində ancaq bir neçə kəndi vardır. Bu kəndlərin ən böyüyü elə tayfanın adı ilə Qaraqoyunlu adlanır. Professor Əhməd Cəfəroğlu yazır ki, Həsən xan Türkdən əldə etdiyim məlumata görə, Qars vilayətindəki Qaraqoyunlu tayfası 12 boya ayrılmışdır [2. 230]. 1. Hacı Yaqublu; 2. Toxtamışlı; 3. Mirili; 4. Musalı; 5. Kolalı; 6. Dodalı; 7. Xalaslı (keçəçi) 8. Rəhim oğlulları 9. Baloğlanları (Bal oğlanları); 10. Göyçə Bulaqlı 11. Qəşimli; 12. Qiraşbağlı. Türkiyənin Borçalı əsilli milli qəhrəmanı Mehralı bəyin Türkiyə ta- rixindəki şanlı mövqeyindən Anadoluda, Ərəbistanda, o cümlədən İraqda və Yəməndə göstərdiyi igidliklərindən müxtəlif türk mənbələrində yazıl-

124 Elmi əsərlər 69-cu cild mışdır. Həmin mənbələr içərisində Türkiyə tarixinin ən görkəmli şəxsiy- yətlərindən olan Qazi Əhməd Muxtar Paşanın «Sərgüzəşti-həyatımın cildi sanisi» əsərini göstərmək olar. Əhməd muxtar Paşa əsərində «tərəkəmə- qarapapaq» adlandırılan Mehralı bəyin alayının döyüşlərdə göstərdiyi şü- caət və qəhrəmanlıqları həvəslə qələmə almış, Mehralı bəyin igidliklərini gələcək nəsillərə bir örnək kimi təqdim etmişdir. Türkiydə dəfələrlə nəşr olunmuş «İslam ensiklopediyası»nın VI cil- dində Mehralı bəy saysız-hesabsız qəhrəmanlıqları sahəsində dillərdə das- tanlaşmış ən şərəfli Qarapapaq oğlu qarapapaqların rəhbəri və sərkərdəsi kimi təsvir edilmişdir. 1877-1878-ci illər Rusiya-Türkiyə müharibəsində şərqi Anadolu cəbhəsində Mehralı bəy öz cəsarəti, igidliyi ilə ən qabarıq nəzərə çarpan, ən çox şöhrətlənən bir şəxsiyyət olmuşdur. XIX əsrin əvvəllərində 1804-1813 və 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibələri nəticəsində imzalanmış Gülüstan və Türkmənçay müqavilə- ləri Azərbaycan xalqının tarixi taleyində ağız iz qoymuşdur. Bu müqavilə- lər vahid Azərbaycan xalqını, onun torpaqlarını iki yerə parçaladı. Bu mü- qavilələr bir sıra ənənəvi məsələlərə, o cümlədən Azərbaycan hüdudla- rında əhalinin miqrasiyasına təsir göstərdi. Bu müqavilələrin imzalanma- sından sonra Şimali Azərbaycanın Çar Rusiyasının tərkib hissəsinə keç- məsi ilə razılaşmayan yüzlərlə azərbaycanlı xarici ölkələrə, o cümlədən tarixən ən yaxın tellərlə bağlandığı Türkiyə ərazisinə köçməli olmuşdur. Köçən azərbaycanlıların əksəriyyəti Türkiyənin Ərzurum, Qars vilayətlə- rində məskunlaşmışdır. Türkiyənin bu vilayətlərində vaxtilə Vedibasardan, Zəngibasar və Də- rələyəzdən qaçıb gedən azərbaycanlıların bugünkü nəsli öz keçmişlərini unutmur, övladlarına çatdırır, doğma elin adət-ənənəsini, ana dilini unutmamağa çalışırlar.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılarla iş üzrə dövlət komitəsinin məlumatı. 9 noyabr 2002, 9 s. 2. Cəfəroğlu Ə. Şərq ellərimiz dialektlərindən toplamalar. Qars, Ərzurum, Çoruh vilayətləri dialektləri, (TDQ, seriya, 1.9) İstanbul, 1942. 3. Cəfərzadə Ə. Eldən-elə. Bakı; Gənclik, 1992. 220 s. 4. M.Aslan. Ərzurumun gəldiyinə varanda. Bakı, 1985. 250 s. 5. Məmmədov Z. Orta əsr Azərbaycan filosofları və mütəfəkkirləri. Bakı, 1986.

125 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

6. N.Rizvan. Azərbaycan diasporu tarixindən. Bakı, 2002. 206 s. 7. Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları. Bakı, Avrasiya, press, 2006. 440 s. 8. Haydar A.N. Anadolu türk kültür və sanatında Azərbaycanın yeri. «Türk kültürü» (türk dilində). VII XXX, 348 s.

ОБ ИСТОРИИ СОЗДАНИИ И ФОРМИРОВАНИИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ДИАСПОРЫ В ТУРЦИИ

РЕЗЮМЕ

История образования Азербайджанской диаспоры в Турции является осно- вополагающей проблемой современности. История эмиграции непосредственно связана с Турцией. Большая масса Азербайджанской диаспоры существовала на территории Турции, имевшая с ними неразрывные братские узы. В этой представленной статье исследованы история образования и этапы формирования Азербайджанской диаспоры в Турции.

ABOUT THE FOUNDING AND FORMATION HISTORY OF THE AZERBAIJAN DIASPORA IN TURKEY

SUMMARY

The history of creation and formation of the Azerbaijani Diaspora is one of the very important problems. Historically, the great mass of the Azerbaijani Diaspora is in Turkey which is closely connected with. In this article is analyzed the history of creation, the phases of formation of the Azerbaijani Diaspora in Turkey.

126 Elmi əsərlər 69-cu cild

Taleh ƏLİYEV ∗ Leyla HƏSƏNOVA ∗∗ Arəstə HƏSƏNOVA ∗∗∗

AZƏRBAYCAN ALBANİYASININ SAKASENA VİLAYƏTİNİN TARİXİ-COĞRAFİYASI VƏ ARXEOLOJİ ABİDƏLƏRİ

Açar sözlər: Sakasena, tarix, coğrafiya, arxeologiya, Gəncə-Qazax Ключевые слова: Сакасена, история, география, археология, Гянджа-Газах Key words: Sakasena, history, geography, archaeology, Ganja-Gazakh

Azərbaycanın antik və ilk orta əsrlər dövrünün tarixinin, tarixi-coğ- rafiyasının və arxeoloji abidələrinin tədqiqi olduqca aktual məsələlərdən- dir. Tarixi Sakasena vilayətinin abidələri bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yunan-Roma mənbələrində Sakasena (Sak ölkəsi) adı ilə tanı- nan alban vilayəti Kürün sağ sahil hissəsində yerləşmişdir. Sakasena şi- malda Kür çayı vasitəsi ilə Kambisena əyalətindən ayrılır, cənub-şərqdə Uti əyalətinin mərkəzi (Böyük Arran) hissəsi ilə, cənubdan Arsak, qərb- dən isə sağsahil Girdmanı ilə sərhədlənirdi (1; 3; 4).

∗ Taleh Əliyev - t.ü.f.d., AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi; [email protected] ∗∗ Leyla Həsənova - AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun kiçik elmi işçisi ∗∗∗ Arəstə Həsənova - AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun baş laborantı

127 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Xəritə 1. Sakasena vilayətinin müasir ümumcoğrafi xəritədə yeri Ucqar qərb hissədən Sakasena vilayəti antik dövrdə Kambisenanın sağsahil hissəsi ilə qonşu idi. Sakasena vilayəti Uti əyalətinin bir hissəsi olub, əhalisi əsasən alban, sak, hun, xəzər və herlərdən ibarət idi (1; 3; 4). Qafqaz Albaniyasının tarixi Sakasena vilayətinin ərazisində müasir dövdə də qalan və arxeoloji cəhətdən öyrənilən şəhər və kəndtipli yaşayış yerləri, qala və məbədlər, o cümlədən, qəbir abidələri bölgənin əhalisinin antik və erkən orta əsrlər dövrünün təsərrüfat həyatının, sənətkarlıq və ticarətinin tədqiqinə imkan yaradır (2; 5; 6). Şəhərburnu (Samunis). Şəhər tipli yaşayış yeri olan «Şəhərburnu», Kür çayının sahilində yerləşmişdir. R.M.Vahidovun fikrincə, antik dövr- dən başlayaraq Kür çayı və Xəzər dənizi vasitəsi ilə ticarət yolu mövcud olduğu üçün bir çox qədim və orta əsr yaşayış yerləri Kür çayı boyunca yerləşmişdir (6). Təsadüfi deyildir ki, hələ müharibədən sonrakı illərdə Mingəçevir arxeoloji ekspedisiyasının tədqiq etdiyi Samux vadisində Sən- gər, Alpout, Sarı Qaya və s. kimi keçmiş «Şəhərburnu» mühüm yaşayış yerinin xarabaları, Alazan çayının Kürə birləşdiyi yerə yaxın Torpaqqala adlı yaşayış yeri, Ağstafa rayonundakı Qıraq Kəsəmən kəndinə qədər Kür boyu ilə bir neçə yaşayış yeri qalıqları aşkar edilmişdir. Arxeoloji tədqiqat işləri zamanı toplanılan maddi-mədəniyyət abidələri əsasında müəyyən edilmişdir ki, bu yaşayış yerləri antik, ilk orta əsr və orta əsrlərdə mövcud olmuşdur. Kür çayının gəmiçilik üçün yararlı olması da Şəhərburnu yaşayış yerinin məhz həmin ərazidə təşəkkül tapmasına səbəb olmuşdur. Şəhərburnu yaşayış yeri Qarasaqqal kəndinin ərazisində yerləşir. Qədim Gəncənin qurtaracağı hesab edilir. Şəhərburnu yaşayış yerinin uzunluğu şimaldan cənuba doğru təxminən 600 metr, eni şərq-qərb istiqamətində 520 metr olub, sahəsi 30 hektardan çoxdur. O, ətraf ərazilərlə təxminən eyni səviy- yədə yerləşir (6). Azərbaycanın antik, ilk Orta əsr və orta əsr yaşayış yerləri bir çox ümumiləşdirici tədqiqat əsərlərində öz əksini tapsa da, yalnız R.M.Vahido- vun «Mingəçevir III-VIII əsrlərdə» kitabındakı qısa məlumat və Arif Məm- mədovun Samux mahalının tarixi-arxeoloji tədqiqinə dair əsəri nəzərə alın- mazsa, onların heç birində Şəhərburnu haqqında məlumat verilməmişdir. Şəhərburnu haqqında yazılı mənbələrin olmadığı nəzərə alınaraq onun arxeoloji baxımdan daha dərindən tədqiq edilməsinə böyük ehtiyac duyulur.

128 Elmi əsərlər 69-cu cild

Ancaq təəssüflər olsun ki, imkan məhdudluğundan bizim tərəfimiz- dən Şəhərburnunda hələlik geniş miqyaslı arxeoloji qazıntı işi aparılma- mış, ancaq R.M.Vahidovun yazılı və şifahi məlumatları, eləcə də yerüstü materiallar və kəşfiyyat xarakterli qazıntılarla kifayətlənilmişdir. A.M.Məmmədovun rəhbərliyi ilə 1993-cü ilin yayında Şəhərbur- nunda kəşfiyyat xarakterli arxeoloji tədqiqat işləri aparılmışdır. Orada 5x5 metr ölçüdə qazıntı sahəsi götürülmüşdür. Tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, üst təbəqələrin tikintisi ilə əlaqədar qazılmış quyular, təndir- lər, xəndəklər və s. özündən əvvəlki təbəqələri dağıtmış, bir çox hallarda onların materialları torpaqla birlikdə çıxarılıb atılmışdır. Şəhərin cənub- qərb hissəsində götürülmüş mədəni təbəqənin qalınlığı 2,4 metr olmuşdur. Birinci mədəni təbəqə 0,5 metr qalınlığında olub antik dövrü, ikinci mə- dəni təbəqə 1,1 metr qalınlığında olub III-VIII əsrləri, üst mədəni təbəqə isə 0,8 metr qalınlığında olub IX-XIII əsrləri əhatə edir (6). İkinci mədəni təbəqənin əsas tapıntıları osteoloji qalıqlardan, şirsiz gil qablardan və onların hissələrindən ibarətdir. Aparılan ilkin tədqiqat işlərinin nəticələri İlk Orta əsrlərdə ayrı-ayrı sənət sahələrinin müxtəlif səviyyələrdə inkişaf etdiyini göstərir. Üst mədəni təbəqə özündən əvvəlkilərdən həm materialların çoxlu- ğu, həm də təbəqənin nazikliyi ilə fərqlənir. Kəşfiyyat qazıntıları zamanı Şəhərburnu yaşayış yerindən təsərrüfat və məişət tikintilərinin qalıqları aşkar edilmişdir. Bəzi hissələrdə yerüstü divarlarda şəkillər vardır. Bu şəkillərin sonradan çəkildiyi dərhal seçilir. İkinci mədəni təbəqənin yaşayış binalarının bünövrələri xırda çay daşları, divarları isə bişmiş kərpic, daş və möhrə üsulu ilə hörülmüşdür. Otaqların divarına tərkibinə saman qatılmış ağ torpaqdan üzlük çəkilmiş, döşəməsi Sasanilər dövrünün sonuna uyğun, yerli əhali arasında «ayı ba- lası» adlandırılan 40x38x10 sm ölçüdə kərpiclərlə örtülmüşdür. Eyni for- malı kərpiclər Mingəçevir, Şətəl, II Şıxlı və s. yerlərin həmdövr təbəqələ- rindən məlumdur. Ölçüdə müxtəlif olan otaqların içərisində təndir yerləri vardır. Belə təndirlərdən həm otağın isidilməsi, həm də kürə kimi istifadə olunmuşdur. Mədəni təbəqədən tapılan materialların çoxluğu, təndir və quyuların sıxlığı öyrənilən dövrdə Şəhərburnu yaşayış yerində həyatın daha gur olduğunu təsdiq edən tutarlı dəlillərdir. Həm I, həm də II mədəni təbəqələrin binalarının yaxınlığında xeyli quyu aşkar edilmişdir. Çünki üst

129 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu mədəni təbəqədəki quyulardan həm çoxlu miqdarda heyvan sümükləri, həm də müxtəlif əşyaların qırıqları tapılmışdır (6). Birinci mədəni təbəqədən tapılmış qabların əksəriyyəti şirsiz, üst mədəni qatdan toplanılan qabların əksəriyyəti isə şirli qablardır. Bu qablar bardaq, duz qabı, çıraq, sərnic və s. ibarətdir. Şirli qablar içərisində xeyli kasa da vardır (6). Təbəqənin metal məmulatları dəmir bıçaqdan, mismardan, daş məmulatları isə çəki daşları və kirkirələrdən ibarətdir. Şətəl (Şutur) şəhərinin izləri Goranboy rayonunun ərazisində yerlə- şir. Şəhər yeri şimaldan əkin sahələri, qərbdən Rəhimli kəndi və Uçuq körpü, cənub-qərbdən Aralıq dərəsi, şərqdən Şurakəndlə (indiki Abbasqu- lular) həmsərhəddir. Şətəl şəhər yerinin uzunluğu şərq-qərb istiqamətində 700 metr, eni şimal-qərb istiqamətində təxminən 570 metr olub sahəsi 40 hektara qədərdir. Düzənlik ərazidə salınmışdır. Goraboy-Aşağı Ağcakənd yolu şəhər yerinin ərazisini iki hissəyə bölür (5; 6). Şətəl (Şutur) şəhər yeri haqqında ilk ümumiləşdirici məlumat Arif Məmmədov tərəfindən verilmişdir. Şəhər haqqında yazılı mənbələrin az- lığı nəzərə alınaraq onun tarixinin arxeoloji cəhətdən dərindən öyrənilmə- sinə böyük diqqət ayrılmışdır. Şəhər haqqındakı məlumatların dəqiqləşdirilməsində 1988-ci ilin dekabr ayında ərazidə aparılan arxeoloji tədqiqat işlərinin çox böyük rolu olmuşdur. Həmin vaxtda Şətəl şəhəri ərazisində hər biri 5x5; 5x10; 5x6 metr ölçülərdə üç hissədə kəşfiyyat xarakterli qazıntı işləri aparılmışdır. Tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, üst təbəqələrin tikintiləri ilə əlaqədar qazılmış quyular, təndirlər, xəndəklər və s. özündən əvvəlki təbə- qələri dağıtmış, əksər hallarda onların materialları torpaqla birlikdə çıxarı- lıb atılmışdır. Şəhərin şimal-şərq tərəfində yerləşən birinci qazıntı sahəsin- də ən qədim mədəni təbəqənin qalınlığı (V-VII əsrlər) 1,1 metrdən- 1,5 metrə qədər olmuşdur. Bu təbəqənin əsas tapıntıları osteoloji qalıqlardan, şirsiz gil qablardan və onların hissələrindən ibarətdir (5; 6). Lakin kəşfiy- yat xarakterli tədqiqatların ilkin nəticələri burada ilk orta əsrlərdə ayrı-ayrı sənət sahələrinin müxtəlif səviyyələrdə inkişaf etdiyini göstərir. Şəhər yerindəki ikinci mədəni təbəqənin qalınlığı 1,7-2 metr olub, IX-X əsrləri əhatə edir. Bu dövrə aid təbəqə özündən əvvəlkindən həm materiallarının çoxluğu, həm də təbəqənin qalınlığı ilə fərqlənir. Kəşfiyyat

130 Elmi əsərlər 69-cu cild xarakterli qazıntı işləri zamanı şəhər yerindən yaşayış və məişət tikinti- lərinin qalıqları da aşkar edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, IX-X əsrlər mədəni təbəqəsinin yaşayış binalarının bünövrələri xırda çay daşları, diva- rı isə bişmiş kərpic və ya möhrə üsulu ilə hörülmüşdür. Otaqların divarına tərkibində saman qatılmış ağ torpaqdan üzlük çəkilmiş, bəzilərinin döşə- məsi şirələnmiş, digərlərininki isə sasani dövrünün sonuna uyğun kərpic- lərlə döşənmişdir. Kərpiclərin ölçüsü 45x30x10; 40x38x10 santimetrdir. Yerli əhali arasında «ayı balası» adlandırılan bu formalı kərpiclər Mingə- çevir, Beyləqan və Qəbələnin həmdövr təbəqələrindən məlumdur. Müxtə- lif ölçülü otaqların içərisində təndir yerləri vardır. Belə təndirlərin bəziləri evi isitmək üçün, digərləri isə kürə kimi istifadə olunmuşdur. Mədəni tə- bəqədən tapılan materialların çoxluğu, təndir və quyuların sıxlığı IX-X əsrlərdə Şətəldə həyatın daha gur olduğunu təsdiq edən tutarlı dəlillərdir. Birinci mədəni təbəqədə olduğu kimi, ikinci mədəni təbəqənin yaşayış binalarının yaxınlığında da xeyli quyu aşkar edilmişdir. Lakin tədqiqatlar göstərir ki, əgər birinci dövrdə belə quyulardan əsasən təsərrüfat məqsədi ilə istifadə olunmuşdursa, ikinci dövrdə onlar ən çoxu zibil tökmək üçün işlədilmişdir. Çünki IX-X əsrlər quyularından çoxlu miqdarda heyvan sü- mükləri, məişət qabları və müxtəlif əşyaların qırıntıları tapılmışdır. Birinci mədəni təbəqədən fərqli olaraq, ikinci mədəni təbəqə materiallarının əksə- riyyətini şirli qablar təşkil edir. Bu təbəqədən tapılan qablar öz çeşidi və müxtəlifliyi ilə də seçilirlər ki, onlar da əsasən bardaq, duz qabı, çıraq, sərnic, kasa və s. ibarətdir. Şirli qablar içərisində kasalar əksəriyyət təşkil edir. Bu təbəqədə həmçinin bişmiş kərpic, su tüngləri qırıntıları və s. rast gəlinmişdir (5; 6). Təbəqənin metal məmulatları əsasən dəmirdən düzəldilmiş bıçaq, dər- yaz, mismar, mis üzükdən, daş məmulatları isə kirkirələrdən ibarətdir. Bü- tövlükdə təbəqələrdən bir neçə ədəd gümüş və mis pullar da tapılmışdır. 2010-cu ildə Şətəl qalasında aparılan arxeoloji tədqiqatlar şəhərin sənətkarlar məhəlləsini, dulus qabların bişirildiyi kürəxananın qalıqları və s. aşkara çıxarılmışdır (6). Şəmkir. Yazılı mənbələr və arxeoloji tədqiqatlar sübut edir ki, ilk orta əsrlər dövründə Azərbaycan şəhərləri arasında Şəmkir özünəməxsus yer tutmuşdur. VII əsr alban tarixçisi Musa Kalankatlının «Albaniya tarixi» əsərində, orta əsrlərə aid ərəb, fars, gürcü, Suriya və s. yazılı qaynaqlarında

131 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Şəmkirin adının tez-tez çəkilməsi həmin şəhərin Qafqaz Albaniyasının siyasi, iqtisadi, mədəni və ideoloji həyatında mühüm rol oynadığından xə- bər verir. Orta əsr yazılı mənbələrində Şəmkir şəhərinin adına müxtəlif formalarda: Şəmkir, Şamkur, Şəmkür kimi təsadüf olunur. Musa Kalan- katlı «Alban tarixi» kitabında Şəmkirin adını bir neçə dəfə çəkmişdir, XIII əsr tarixçisi Gəncəli Kirakosun «Tarix» əsərində, orta əsr ərəb müəllif- lərindən İbn-əl-Fəqihin «Kitab-əl-Buldan» («Ölkələr haqqında kitab»), əl- Bəlazurinin «Ölkələrin fəthi», İbn-Hövqəlin «Yollar və məmləkətlər haq- qında kitab», Əl-Müqəddəsinin «Ölkələri tanımaq üçün ən yaxşı təsnifat», XIII əsr müəllifi İbn-əl-Əsirin «Mükəmməl tarix», həmin əsrdə yaşamış Yaqut-əl-Həməvinin «Ölkələrin əlifba ilə sadalanması», XIV əsr müəllifi Həmdullah Qəzvininin «Nüzhət-ül-Qülub» («Ürəklərin əyləncəsi»), Əb- dürrəşid Bakuvinin, A.Bakıxanovun və başqa müəlliflərin əsərlərində müxtəlif məsələlərlə əlaqədar olaraq natamam və pərakəndə şəkildə olsa da, şəhər haqqında bu gün də elmdə mühüm əhəmiyyət kəsb edən maraqlı və müxtəsər məlumatlar verilmişdir. IX əsr ərəb coğrafiyaşünası əl-Bəlazurinin «Ölkələrin fəthi» kita- bında Şəmkirlə bağlı verilən məlumat xüsusilə maraqlıdır. Müəllif yazır: «Bərdə sakinlərinin bəziləri mənə bildirdi ki, Salman ibn Rəbiyyə əl- Bəhili qədim şəhər hesab olunan Şəmkirə ordu göndərdi və onun tutdu. O vaxtdan sanarilər onu dağıdana kimi şəhər sıx əhalisi olan və çiçəklənən şə- hər olaraq qaldı. Bu həmin xalq idi ki, Yezid ibn Üseyd əs-Sulami Ərmə- niyyəni tərk etdikdən sonra hər tərəfdən axışıb gəldi, gücləndi və azğınlıq etdi. Lakin 240 (854)-cı ildə Mötəsim Billahın nümayəndəsi Buğa, allah onu əfv etsin, …, Azərbaycan və Şimşatın hakimi olmaqla onu (şəhəri) bər- pa etdi və xəzərlərin bir hissəsini oraya köçürtdü; onlar (xəzərlər) himayə olunmaları xahişilə onun yanına gəlmişdilər, çünki onlar Islamı qəbul et- mək arzusunda idilər. O, (Buğa) Bərdədən tacirləri də ora köçürdü və şə- həri Mütəvəkkiliyyə adlandırdı». XIII əsr müəllifi İbn əl-Əsir «Mükəm- məl tarix» əsərində Arranın – Albaniyanın ərəblər tərəfindən istila edil- məsi ilə əlaqədar olaraq Şəmkir şəhərinin ərəb qoşunları tərəfindən tutul- ması barədə məlumat vermişdir. O yazır: «Salman ibn Rəbiyyə əl-Bəhili buradan (Şəmkirdən) Arrana getdi. Beyləqanı müharibəsiz aldı. Sülh şərti bundan ibarət idi: Beyləqan əhalisi özünün can, mal və şəhər hasarlarının mühafizəsindən əmin edilsin, əvəzində isə onlar cizyə və xərac versinlər (6).

132 Elmi əsərlər 69-cu cild

Sonra Salman Bərdə şəhərinə getdi və şəhərin bir fərsəxliyində olan Tərtər çayı üzərində hərbi qərargah qurdu. Oranın əhalisi bir neçə gün ona qarşı vuruşdu. O, (Salman) Bərdə kəndlərindəki istehkamları dağıtdı. Nə- hayət, şəhər əhalisi onunla Beyləqan sülhü kimi sülh bağladı. O, şəhərə girdi. Atlılar göndərib vilayətin kəndlərini fəth etdi. O, (Şəmkir) qədim bir şəhər idi. Yığıntı bir qəbilədən olan Səvurdiyyə qəbiləsi şəhəri dağıtma- mışdan qabaq abad bir şəhər idi. Yezid-ibn Üseyd Ərməniyyədən qayıt- dıqdan sonra onlar (səvurdilər) gücləndilər. 240 (854-855)-cı ildə Buğa o şəhəri yenidən təmir etdirdi. Özünü də (xəlifə) Mütəvəkkilin adı ilə Mütə- vəkkiliyyə adlandırdı» (6). XIII əsr müəllifi Yaqut əl-Həməvi «Ölkələrin coğrafi lüğəti» adlı coğrafi-ensiklopedik əsərində yazmışdır: «Arran geniş bir vilayətin ərəbcə olmayan adıdır, çoxlu şəhərləri var, onların içərisində Cənzə şəhəri (xalq onu Gəncə adlandırır), Bərdə, Şəmkür və Beyləqan şəhərləri vardır… Şəmkür – Arranda Gəncədən bir günlük və on bir fərsəx aralı olan qaladır. Şəmkür qədim şəhər sayılır, xəlifə Osman ibn Əffanın hakimiyyəti döv- ründə Bərdəni ələ keçirib tutan Salman ibn Rəbiyyə əl-Bəhili öz ordusunun bir hissəsini Şəmkirə göndərmiş və onun tutmuşdu. Siyavurdilər onu dağıtmamışdan qabaq şəhər çiçəklənən və əhalisi sıx olan yer olaraq qa- lırdı… Sonralar, məhz 854-cü ildə Şəmkir Buğa tərəfindən bərpa edilib əl- Mütəvəkkiliyyə adlandırılmışdı» (6). Orta əsr ərəb dilli qaynaqlarının cüzi hissəsindən götürdüyümüz bu parçalara dərindən diqqət yetirmiş olsaq, aydın olar ki, Şəmkir şəhərinin adının müxtəlif hadisələrlə bağlı olaraq tez-tez xatırlanması onun bu dövr- də mühüm rol oynadığını göstərir. Şəmkir şəhərinin adı ərəb xəlifəsi Mü- təvəkkilin (847-861-ci illərdə hakimiyyətdə olub) şərəfinə Mütəvəkkiliyyə adlandırılmasına baxmayaraq, şəhər yenə də özünün qədim adını saxla- mış, sonrakı ərəb müəllifləri onu əvvəlki adı ilə Şəmkür – deyə yazmışlar. Şəmkir qalasının iki qapısı vardır: biri böyük, digəri kiçik. Böyük qapı qərb tərəfdəndir. Bunun hər iki tərəfi uçulub dağılmışdır. Kiçik qapı cənub tərəfdədir, bu isə birinci qapıya nisbətən kiçikdir və bir qədər yaxşı saxlanmışdır. Hər iki qalanın (qədim Şəmkir və Şəmkir qalası) Şəmkir çayı üzərində özlərinə məxsus körpüləri olmuşdur. Bunlardan təzə körpü qalıqları çayın sağ tərəfinə, qədim körpü qalıqları isə çayın sol tərəfinə yaxındır. Təzə körpü qalığı iki tağdan və onları bir-birinə bağlayacaq üst

133 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu sütundan ibarətdir. Təzə körpü yonulmuş ağ daşdan əhəng və qum qarışığı ilə tikilmişdir. Qədim körpüdən 15 sütun qalığı saxlanılmışdır. Həmin sü- tunlar təzə körpü sütunlarına nisbətən nazik və alçaqdırlar. O səbəbdən körpünün dar olmasını və eyni zamanda araba hərəkətinə xidmət etdiyini söyləmək olar. Sütunların yuxarı tərəfində bəzi yerlərində qırmızı kərpic parçalarından istifadə olunmuşdur. Qeyd olunan körpü qalıqlarına nəzərən Şəmkir çayının dəfələrlə öz məcrasını dəyişdiyini qeyd etmək olar. Daş- qınlar zamanı çayın məcrası 500 metrə qədər olur. Yay ayları çayın suyu arxlara götürüldüyü üçün quruyur. Qeyd olunan körpü qalıqlarının hər ikisi bu məsafə içərisindədir» (6). Son zamanlar aparılan arxeoloji tədqiqat və kəşfiyyat işləri Şəmkir şəhər qalası haqqında orta əsrə aid yazılı qaynaqlardan məlum olan məlu- matları və İ.Cəfərzadənin tədqiqatlarının nəticələrini tamamilə təsdiq et- mişdir (12). Müəyyən olunmuşdur ki, Şəmkir şəhər qalası indiki Şəmkir- çayın sol sahilində, Bakı-Tiflis dəmir yolundan cənub-qərb tərəfdə yerlə- şir. Şəhər yerinin sahəsi 20 hektara yaxındır. Şimal-şərq tərəfdə, çayın lap kənarında şəhər qalasının qalıqları indiyə kimi nisbətən salamat qalmışdır. Həm qalanın, həm də şəhərin ətrafına kanal çəkilmişdir. İ.M.Cəfərzadənin təsvirini verdiyi körpü qalıqlarının da bəziləri indiyədək qalmaqdadır. Erkən orta əsrlər dövründə (III-IX əsrlər) Qərbi Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş Xalxal, Girdman, Xunan, Qala ibn Qandaman kimi alban şəhərləridən fərqli olaraq Şəmkir şəhərinin lokalizasiyası dürüst və dəqiq məlumdur ki, bu da bir sıra məsələlərin aydınlaşdırılmasında xüsusi əhə- miyyət kəsb edir (6). Qarağantəpə yaşayış yerində 5x5 metr ölçüdə kəşfiyyat xarakterli arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Yaşayış yerinin uzunluğu şərqdən qər- bə doğru təxminən 150 metr, eni şimal-cənub istiqamətində 110-120 metr olub, sahəsi 4,8 hektardır. Abidə ətraf ərazilərdən 3-5 metr yüksəklikdə yerləşir (şək. 30). Qarağantəpə yaşayış yeri sahəsinə və quruluşuna görə Samux rayonunda yerləşən digər Orta əsr yaşayış yerlərindən fərqlənsə də, arxeoloji qazıntı işləri zamanı yaşayış yerindən əldə edilmiş dulus, metal, sümük, daş məmulatları və onların çıxdaşları abidənin İlk Orta əsrlər dövrünə aid olduğunu sübut edir (6). Qarağantəpə yaşayış yerinin arxeoloji tapıntıları içərisində də gil məmulatı əsas yer tutur. Qazıntılar zamanı toplanılan gil məmulatı nümu-

134 Elmi əsərlər 69-cu cild nələrinin əsas qisminin fraqmentlərdən və xırda qırıqlardan ibarət olması, onların formaları, dövrləri və mədəni qatlar üzrə yerləşməsi xüsusiyyətləri haqqında birmənalı fikir söyləməyə imkan vermir. Digər tərəfdən, eyni yerdə uzun müddət yaşayışın davam etməsi nəticəsində mədəni təbəqələ- rin bir-birinə qarışması da, əldə edilən tapıntıları dövrlərə və təbəqələrə görə düzgün ayırmaq işini çətinləşdirir. Bütün bunlara baxmayaraq, tədqi- qat işləri müddətində toplanan gil məmulatı stratiqrafiya məmulatına əsa- sən qruplaşdırılmış və təxmini dövrləri müəyyən edilmişdir. Qazıntı zamanı toplanılan maddi-mədəniyyət nümunələri içərisində şüşə, metal və daş əşyalara çox nadir hallarda təsadüf etmək mümkündür. Tapıntıların böyük əksəriyyətini bütöv və fraqmentlər halında olan müx- təlif gil məmulatı təşkil edir. Bunlardan əlavə mədəni təbəqənin üst qatla- rında xeyli miqdarda bişmiş kərpic və kirəmit qırıqlarına təsadüf edilmiş- dir (6). Mədəni təbəqənin qatları bir-birindən əsaslı surətdə ayrılmırlar. An- caq tapıntıların hansı dərinlikdə yerləşməsi xüsusiyyətlərinə görə yaşayış yerində mədəni təbəqənin üç qatı olduğu müşahidə edilmişdir. Qarağantəpədə aparılan arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, o çoxtəbə- qəli yaşayış yeridir. Onun Orta əsrlər dövrünə aid olan iki üst mədəni tə- bəqəsinin qalınlığı 2,3 metrdir. İlk mədəni təbəqə III-V, ikinci mədəni tə- bəqə isə VI-VIII əsrləri əhatə edir. Yaşayış yerindən əldə edilən materiallar içərisində iri və orta həcmli təsərrüfat küpləri, qazan tipli qablar, kül qabı, çəki daşları və s. üstünlük təşkil edir (6). Quşbazlar məhəlləsindəki yaşayış yeri isə öz quruluşuna görə Qara- ğantəpədən fərqlənir. Həmin məhəllə Səfərəliyev (Navağalı) qəsəbəsində yerləşir. Onun sahəsi təxminən 1,06 hektara yaxın olub, uzunluğu şimal- cənub istiqamətində 178,5 metr, eni isə şərqdən qərbə doğru 60 metrdir. Yaşayış yerinin şərq hissəsində aparılan kəşfiyyat xarakterli arxeoloji qa- zıntılar zamanı yaşayış binaları qalıqları, dulus, metal məmulatları, ya- xınlıqda isə içərisindəki ölülər müxtəlif istiqamətlərdə qoyulmuş küp qə- birlər tapılmışdır. Tapılan materiallar içərisində iri təsərrüfat küplərinin qa- lıqları, çaynik və bərni formalı qablar, bəzək əşyaları içərisində isə qolbaqlar və muncuqlar üstünlük təşkil edir. Stratiqrafiya dəlillərinin və əldə edilən maddi-mədəniyyət nümunələrinin öyrənilməsi ayrı-ayrı mədəni təbə- qələrin və bütün yaşayış yerinin dövrünü müəyyənləşdirməyə imkan verir.

135 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Kəşfiyyat xarakterli tədqiqatlar göstərmişdir ki, Qarağantəpədə həyat hələ Antik dövrdən formalaşmış, İlk Orta əsrlər və Orta əsrlər dövründə isə fasiləsiz olaraq davam etmişdir (6). Yaşayış yerindəki mədəni təbəqənin ümumi qalınlığı 2,9 metr ol- muşdur. Antik dövr 0,9 metr, İlk Orta əsrlər dövrü 1,2 metr, Orta əsrlər dövrü 0,8 metrdir. Saxsılı təpə yaşayış yeri. Kürəkçay qalasının yaxınlığında, Kürək- çayın sahilində, indiki Qarasuçu kəndinin ərazisində yerləşir. O, şərqdən və cənub-şərqdən mövcud su anbarı ilə, qalan hissələrdən isə alçaq təpə- liklərlə əhatə olunmuşdur. Yaşayış yerinin uzunluğu şərqdən qərbə doğru təxminən 200 metr, eni şimal-cənub istiqamətində 120-130 metr olub, sa- həsi 2,6 hektardır. O ətraf ərazilərdən 4-8 metr yüksəklikdə yerləşir. Sax- sılıtəpə yaşayış yeri Gəncə və onun ətrafında yerləşən digər İlk Orta əsr yaşayış yerlərindən fərqlənsə də, arxeoloji qazıntı işləri zamanı buradan əldə edilən dulus, sümük, metal, daş məmulatları və onların çıxdaşları abi- dənin I Kürəkçay qalası ilə həmdövr olduğunu sübut edir. Yaşayış yerinin şərq divarı yaxınlığında aparılan qazıntı işləri isə onun müdafiə divarları- nın I Kürəkçay qalasının istehkamlarına oxşar formada qurulduğunu təs- diqləyir (6). Saxsılıtəpə yaşayış yerində aparılan arxeoloji qazıntılar burada ümu- mi qalınlığı 2,8 metr olan iki mədəni təbəqənin olduğunu göstərir. Birinci mədəni təbəqə III-V əsrləri, ikinci mədəni təbəqə isə birinci mədəni təbə- qənin xarabalıqları üzərində yerləşməklə VI-VIII əsrləri əhatə edir. Əldə edilən arxeoloji materiallar içərisində iri və orta həcmli təsər- rüfat küpləri, bardaq, qazan tipli qablar, kirkirə daşları və s. materiallar üs- tünlük təşkil edir. Belə qablara Goranboy rayonunda I Kürəkçay qalası, Hasanlıtəpə və s. kimi digər Orta əsr yaşayış yerlərində də rast gəlinmişdir. Saxsılı təpədən tapılmış, məişətdə işlənən bir ədəd orta həcmli tə- sərrüfat küpü Sakasenanın İlk Orta əsr kənd tipli yaşayış yerlərindən əldə edilmiş materiallar içərisində böyük maraq doğurur. Qabın ağzının diametri 11 sm-dir və görünür, əl ilə fırladılan dəzgahda hazırlanıb. Forma- sından və hazırlanma texnikasından öz işini dərindən bilən sənətkar tərə- findən düzəldildiyi dərhal hiss edilir. Qabın üzərində xaç işarəsinin cızıl- ması diqqəti cəlb edir. Formaca fərqli olsa da belə qablar vaxtı ilə Mingə- çevirin 2 və 3 nömrəli yaşayış yerlərindən xeyli tapılmışdır. Əldə edilən

136 Elmi əsərlər 69-cu cild bu qab, eləcə də Kürəkçay qalasından tapılmış alban xaçları Saxsılıtəpə də daxil olmaqla Sakasenanın Albaniyanın ayrılmaz hissəsi olduğunu və burada xristianlığın yayıldığını sübut edən tutarlı dəlillərdir (6; 7). Hasanlıtəpə yaşayış yeri quruluşuna görə Saxsılıtəpədən fərqlənir. Saxsılıtəpə, Kürəkçay, Hasanlıtəpə isə Tərtər çayından çəkilmiş arxın kə- narında və strateji cəhətdən daha əlverişli mövqedə yerləşir. Hasanlıtəpə yaşayış yeri üç tərəfdən Qızılhacılı kəndinin yaşayış evləri, şimaldan isə otlaq sahəsi ilə əhatə olunmuşdur. Onun sahəsi təxminən 3,3 hektar olub, uzunluğu şimal-cənub istiqamətində 500 metr, eni isə şərqdən qərbə doğru 65 metrdir. Hasanlıtəpə yaşayış yerinin ətrafı torpaq qala divarları ilə əha- tə olunmuşdur (6). Hasanlıtəpədə aparılan kəşfiyyat xarakterli arxeoloji qazıntılar zama- nı yaşayış binaları qalıqları, dulus, metal məmulatları və bəzək əşyaları tapılmışdır. İri təsərrüfat küpləri, bərni formalı qablar, bəzək əşyaları içə- risində isə qolbaqlar və muncuqlar tapılan materiallar içərisində üstünlük təşkil edir. Stratiqrafiya dəlillərinin və toplanan maddi-mədəniyyyət nü- munələrinin öyrənilməsi ayrı-ayrı mədəni təbəqələrin və bütün yaşayış yerinin ilk orta əsrlər dövrünə aid olduğunu söyləməyə əsas verir (6). Hər tərəfdən yararsız torpaq sahələri ilə əhatə olunmuş Fərməştəpə yaşayış yeri ətraf ərazilərdən təxminən üç-dörd metr hündürlükdədir. Ya- şayış yerinin eni 110 metr, uzunluğu şimal-cənub istiqamətində 220 metr olub, sahəsi 2,4 hektardan çoxdur. O, Qara çaydan çəkilən qolun kənarın- da yerləşir. 1989-cu ilin dekabrında Fərməştəpə yaşayış yerində aparılan arxeoloji qazıntı işləri zamanı xeyli miqdarda osteoloji və ixtioloji qalıqlar və bir təsərrüfat quyusu aşkar edilmişdir. Fərməştəpə yaşayış yerinin ümumi qalınlığı 3,1 metr olan üç mədəni təbəqəsi vardır. Yaşayış yerinin ən qədim dövrə aid mədəni təbəqəsi 1,2 metr qalınlığında olub, b.e.ə. I və eramızın II əsrlərinə aiddir. İkinci mədəni təbəqə 1,4 metr qalınlığında olub, VI-VIII əsrləri əhatə edir. Üst mədəni təbəqə qatının nazikliyi ərazi- nin müxtəlif vaxtlarda dağıntılara və təbii fəlakətlərə məruz qalması ilə əlaqələndirilməlidir. Yaşayış yerindən əldə edilən materiallar içərisində suddan biçimli qablar üstünlük təşkil edir (6). Tompatəpə yaşayış yeri Goranboy rayonunun Qarqucaq kəndinin 1,5 km. şimal-şərqində, Qara çayın sol sahilində, iri təpə üzərində yerləşir. Yaşayış yeri şimal-şərqdən «Aralıq dərəsi» adlanan sahə, cənubdan Beş

137 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu qardaş çinarları, qərbdən Beş hektar adlanan əkin yeri və Dağdağanlı dərə ilə sərhədlənir. Üçbucaq formasında olan və şimal-şərq, cənubi-qərb isti- qamətində yerləşən bu təpənin üst hissəsinin uzunluğu 490-520 metr, eni isə 25 m-dən 150 m-dək olub, ümumi sahəsi 4 hektardan çoxdur (6). Təpənin Qaraçay tərəfindən dağılmış cənub-qərb kənarı 800 altında sıldırım qayalıqdır, cənub-şərq və şimal-şərq kənarı isə yağış suları ilə tədricən yuyulma nəticəsində 30-400 enmişdir. Enişlik bəzi yerlərdə 50- 600 –yə çatır. Yaşayış yerinin hündürlüyü çayın səthindən 35-40 m, ətraf ərazilərdən isə 8-12 m-dir. Hal-hazırda Qara çay təpənin cənub-qərb yamacının ancaq 4/1 hissəsini yumaqdadır. Təpənin cənub-qərb kənarının 4/3 hissəsinin də sıldırım qayalıq olması, vaxtilə onun Qara çay vasitəsilə yuyulub uçurulduğunu göstərir. Yaşayış yerindəki arxeoloji qazıntılar za- manı əldə edilən materiallar içərisində gil məmulatı üstünlük təşkil edir. Gil məmulatından ibarət olan tapıntılar bəzi xüsusiyyətlərinə görə qrup- laşdırılaraq xarakterizə edilmişdir (6). I qazıntı sahəsi təpənin ensiz cənub qurtaracağını əhatə edir. Təpənin başqa yerlərində olduğu kimi, burada da qərb tərəf uçurum, şərq tərəf isə 60-700 bucaq altında enişlikdir. Heç bir divara təsadüf edilməyən bu sa- hədə mədəni təbəqə, təpənin üst səthindən 3,40 m. dərinliyə qədər davam edirdi (6). Qazıntı işi sahənin cənub hissəsindən başlayaraq tədricən şimala tə- rəf genişləndirilmişdir. Təxminən 8-12 sm. qalınlığında olan qaysaq təbə- qə götürüldükdən sonra divar qalıqları aşkar edilməyə başlanmışdır. Qa- zıntı işi divarların izi ilə aparılmışdır. Uzunluğu 10 m, eni 6 m. olan bu sahə təmizləndikdən sonra, iki otaq aşkar edilmişdir. Yaşayış binaları ilə əlaqədar olan başqa abidələrin tapılmaması ehtimal ki, Qara çayın öz yatağını dəyişməsi ilə əlaqədardır. Ona görə də təpənin əvvəlki forması və yaşayış yerinin tam sahəsi haqqında fikir söyləmək çətindir. Yerli əhali arasındakı məlumatlara və təpənin relyefinin ətraflı yoxlanılması nəticə- sində müəyyən edilmişdir ki, yaşayış yerinə vaxtilə iki tərəfdən – təpənin cənub-şərq və şimal-şərq tərəfindən qoşqu nəqliyyatı üçün əlverişli yol ol- muşdur. Müşahidələr göstərir ki, ikinci yolun sağ kənarı ilə axan yağış su- ları, sonralar burada böyük yarğanın əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur (6). Yaşayış yerinin tutduğu sahə təkcə düzənlikdən ibarət deyildir. Sa- hənin bəzi yerlərində kiçik hündürlüklər vardır, digər yerləri isə yağış su-

138 Elmi əsərlər 69-cu cild larının torpağı yuması nəticəsində əmələ gəlmiş yarğan və suxurlarla mü- şaiyət olunur. Əsas və gözəçarpan hündürlüklər təpənin şimal-şərq və cə- nub-qərb qurtaracaqlarında yerləşir. İkinci yol və yağış sularının əmələ gətirdiyi böyük yarğan, təpənin şimal-qərb hissəsini təşkil edən hündürlü- yü onun digər sahəsindən müəyyən dərəcədə ayırır və beləliklə, təpəni iki hissəyə bölmüş olur. Yaşayış yerində apardığımız kəşfiyyat işləri göstərir ki, abidə iki böyük və kiçik hissədən ibarət olmuş və onlar bir-birindən çiy kərpicdən hörülmüş divarla ayrılmışdır. Təpənin yağış suları vasitəsilə tədricən yuyulmaqda olan şimal-şərq kənarında isə, vaxtilə qala divarları- nın olmasını göstərən əlamətlər vardır. Yaşayış yeri sahəsinin kəşfiyyat xarakterli yoxlanılması nəticəsində xeyli yerüstü material toplanmışdır. Bu tapıntıların əsas hissəsini müxtəlif növ saxsı məmulatı nümunələri təş- kil edir. Onların içərisində şirli qab hissələri, kirəmit qırıntıları və müxtə- lif şirsiz qab qalıqları vardır. Yaşayış yerindən müxtəlif muncuqlar və az miqdarda metal məmulatların qırıqları da əldə edilmişdir. Yaşayış yerinin üst təbəqəsindən əldə edilən maddi-mədəniyyət nümunələrinin qalıqları onun XVI əsrə qədər davam etdiyini göstərir (6). 2000-ci ildə Tompatəpə yaşayış yerində arxeoloji qazıntı və kəşfiy- yat işləri iyul-avqust aylarında aparılmışdır. Mədəni təbəqələrin stratiqra- fiyasını müəyyənləşdirmək məqsədilə təpənin kəskin uçuruma doğru olan şimal-qərb hissəsində və ətraf ərazidə Arif Məmmədov tərəfindən ilk dəfə axtarış və kəşfiyyat işləri aparılmışdır (6). Qazıntı sahəsi yaşayış yerinin şimal-qərb qurtaracağında yerləşmiş- dir. Sahənin uzunluğu təpənin uzununa, kəskin uçurumun kənarı ilə 6 m, eni isə 5 m-dir. Murov dağdan əsən daimi küləyin və qızğın günəşin təsiri nəticəsində torpağın çox quruması və tərkibinin gilli olması götürülən sa- hədə qazıntı aparmaq işini çətinləşdirir. 0,80 metrə qədər dərinlikdə yalnız bişmiş kərpic qırıqlarına və seyrək halda saxsı qablara rast gəlinirdi (6). Yalnız 2,8-3 metr dərinlikdə ocaq yerlərinə, yanıq izlərinə, 10-15 sm qalınlığı olan kül təbəqəsi içərisində isə yanmış sümük və qırmızı rəngli qab qırıqlarına rast gəlindi. Kül təbəqəsinin ətrafının nazik gil təbəqəsi ilə suvanması onun ocaq yeri olduğunu göstərirdi. 3 m dərinlikdə xam torpa- ğa çatdığımızdan qazıntı işi dayandırıldı. Əsas qazıntı sahəsindən 7-8 metr cənubi-qərbdə öyrənilən ətraf sahə- də isə 2 metr dərinlikdən 4 ədəd küp qəbri aşkar edildi. Bu bizə belə nəti-

139 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu cəyə gəlməyə imkan verir ki, təpənin çaya tərəf olan hissəsi yaşayış yerinin kənarı olduğundan burada əvvəllər küp qəbirləri qəbristanlığı, sonralar isə sənətkarlar məhəlləsi olmuşdur. Yaşayış yerinin özünəməxsus xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada istifadə olunan dəfn küpləri elə ya- şayış yerinin özündə hazırlanmışdır. Bu da ərazidə sex təşkilatlarının hələ İlk Orta əsrlər dövründən yaradıldığını sübut edən tutarlı dəlildir. Kəşfiy- yat qazıntısı zamanı sənətkarlıq məhəlləsinin aşkar edilməsi, oradan xeyli miqdarda iri küplərin birlikdə tapılması və onların dəfn zamanı istifadə olunan küplərlə eyniliyi fikirlərimizi əsaslandırmağa imkan verir (6). Dulus kürəsi təpənin böyük hissəsinin cənub-şərq ətəyində, yağış sularının yerin üst qatını yuması nəticəsində aşkar edilmişdir. Kürənin alt hissəsi təpənin üst səthindən 1,5 metr dərinlikdə, şimal-cənub istiqamətin- də yerləşmişdir. Kürənin ətrafı və içi təmizləndikdən sonra aydın oldu ki, onun yalnız yanacaq kamerasının bir hissəsi mühafizə olunmuşdur (6). Kürənin yanacaq kamerası kan adlanan ağız hissədən və odluqdan ibarətdir. Kan yanlardan 11-14 sm qalınlığında divarla əhatə olunmuşdur. Kanın mühafizə olunmuş hissəsindən uzunluğu 86 sm, eni ocağa keçən yerdə 88 sm, cənubda 82 sm-dir. Palçıqdan hörülmüş bu divar qalıqlarının hündürlüyü 36-39 sm olduğundan onların yuxarı hissəsi haqqında qəti fikir söyləmək çətinlik törədir. Qabaq hissədə odluğu dağıntıdan qorumaq və ocağın yaxşı yanmasını təmin etmək üçün hava cərəyanını artırmaq məqsədilə, kanın üstü ehtimal ki, tac formasında hörülü olmuşdur. Kanın təxminən 1,2 m2-ə qədər döşəməsi və yan divarları odun təsiri nəticəsində qırmızı rəng almışdır (6). Ocağın odluq hissəsi kandan fərqli olaraq 40x20x13sm, 46x20x14 sm ölçüdə çiy kərpiclə hörülmüşdür. Odluq, şimal tərəfdə yarımdairə ilə qur- taran və uzunluğu 1,50 m, eni 0,90 m olan düzbucaqlıdan ibarətdir. Odlu- ğun tavanı tağ formasında düzəldilmişdir. Onun döşəməsindən tavanın ən hündür yerinədək 0,88 m-dir. Döşəmədən başlayaraq odluğun yan divar- ları 45 sm-ə qədər qalxır və sonra tədricən içəriyə doğru əyilərək tağ əmə- lə gətirirlər. Kürənin yanacaq kamerasından yuxarı bişmə kamerasına alov və isti hava keçməsi üçün 9 baca düzəldilmişdir. Bu bacalardan üçü odlu- ğun yan divarlarında, üçü isə tavanın tağ hissəsində açılmışdır. Silindr for- malı olmaqla bacaların diametrləri 10-12 sm-dir. Odluğun yan divarların-

140 Elmi əsərlər 69-cu cild dakı bacalar döşəmədən 4-5 sm, yarımdairəvi arxa divardakı bacalar isə 50-58 sm hündürlükdə açılmışdır (6). Uzun müddət yüksək hərarətli odun təsiri nəticəsində odluğun divar- larında və bacalarda 5-6 sm qalınlığında şlak təbəqəsi əmələ gəlmişdir ki, bu da müəyyən dərəcədə kürənin möhkəmliyini təmin etmiş və onu tamam dağılmaqdan saxlamışdır. Müşahidələrimiz göstərir ki, bişmə kamerası ellips formada olmuş və yanacaq kamerasının yalnız odluq hissəsi üzərində qurulmuşdur. Onun uzunluğu təxminən odluğun uzununa bərabər (1,50-1,55 m), eni isə od- luğun enindən xeyli artıqdır (1,25-1,30 sm). İlk müşahidələrə görə bişmə kamerasının hündürlüyü yanacaq kamerasının hündürlüyündən artıq ol- muşdur (təxminən 1,35-1,40m) (6). Kürənin quruluşu və yanacaq kamerası ilə bişmə kamerasının bir- birinə olan nisbətini nəzərə alaraq fərz edilə bilər ki, bişmə kamerasının tutumu təxminən 2,6-3 m3-ə bərabər olmuşdur. Yanacaq kamerasında ha- vanın yaxşı cərəyan etməsi və gil məmulatının tez bişməsi üçün bişmə ka- merasının divarında xüsusi pəncərə açılmışdır. Yəqin ki, həmin pəncərə həm də çiy gil məmulatını kameraya yığmaq və bişmiş hazır məmulatı çı- xarmaq üçün açıq qapı rolu oynamışdır (6). Təsvirini verdiyimiz Tompatəpə dulus kürəsi öz forması və quruluşu cəhətdən Qax rayonunda 2-ci Torpaqqala dulus kürəsi və Mingəçevirdə Kür çayının sağ sahilindəki 2 və 3-cü yaşayış yerləri ətrafında aşkar edil- miş ellips formalı kürələrə oxşardırlar. Lakin Tompatəpə kürəsi bir neçə xüsusiyyətinə görə Mingəçevir kürəsindən fərqlənir və Torpaqqala kürəsi- nə daha çox oxşardır (5; 6). Tompatəpə kürəsi yanacaq və bişmə kameralarının eni və uzununa görə Torpaqqala kürələrindən xeyli kiçikdir, lakin Mingəçevir kürəsinə yaxındır. Belə ki, bişmə kamerasının həcmi Torpaqqala kürələrindən ən azı 4-5 dəfə böyük olmaqla, Mingəçevir kürələrinə daha yaxındır ki, bu da həmin kürədə iri küplərin bişirilməsinə imkan vermişdir. Torpaqqalada ocağın kanı kürənin baş tərəfindən açılmış və kürənin ellips formasını şərqdə tamamlayırsa, Tompatəpə kürəsində o, Mingəçevirdə olduğu kimi, kürənin uzunluğuna perpendikulyar vəziyyətdə yandan tamamlanmışdır. Əlavə olaraq Tompatəpə kürəsində də Mingəçevirin sol sahil kürələrində olduğu kimi yanacaq kamerasını uzunu boyu iki bərabər hissəyə bölən

141 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu divar vardır. Bu divar yığılan gil məmulatının ağırlığı altında bişmə ka- merasının döşəməsinin uçmaması üçün dayaq vəzifəsini görürmüş (5; 6). Torpaqqala kürəsində isə bişmə kamerasının döşəməsi 2 m2- dən ar- tıq olmadığı və eyni zamanda tağ formalı düzəldiyi üçün belə bir dayağın düzəldilməsinə ehtiyac olmamışdır. Tompatəpə kürəsinin dövrü haqqında isə fikir söyləmək üçün lazımi qədər qazıntı materialı əldə edilməmişdir. Kürənin yanacaq kamerası təmizlənərkən dəmir parçası, kiçik dəmir halqa və müxtəlif predmetlərin qırıqları tapılmışdır. Bunların içərisində VIII-IX əsrlərə aid edilən sərnic və qab qapağı da vardır. Beləliklə, Mingəçevirin, Torpaqqalanın və Azərbaycanın digər ərazilərindən əldə edilmiş İlk Orta əsr ellips formalı kürələrilə müqayisəyə və yanacaq kamerasında toplanı- lan gil məmulatı nümunələrinə əsaslanaraq Tompatəpə kürəsinin də təx- minən VII-IX əsrlərə aid olduğunu söyləmək olar. Bu işdə ərazinin Min- gəçevir şəhərinə yaxınlıqda yerləşməsi və hər iki kürədə bişirilən gilin tər- kibinin eyniliyi də fikrimizi əsaslandırmağa imkan verir. 1999-2000-ci il- lərdə aparılmış qazıntılar əvvəlki nəticələri təsdiqləməyə və mədəni qatla- rın stratiqrafiyası haqqında bəzi əlavə məlumatlar əldə etməyə imkan ver- mişdir (5; 6). I Hacıalılı yaşayış yeri Samux rayonunun Hacıalılı kəndindən təx- minən 500 m cənub-şərqdə, kəndə gedən asfalt yolun sağ tərəfində, qədim çay yatağının hündür sahilində yerləşir. Abidənin ərazisindən uzun müd- dət əkin sahəsi və üzümlük kimi istifadə olunduğundan mikrorelyef pozul- muşdur. Yaşayış yerinin ərazisinə səpələnmiş saxsı qırıqları, bişmiş kərpic parçaları, dən daşı fraqmentlərindən ibarət yerüstü arxeoloji materiallar təxminən 3-4 hektar səthi əhatə edir. Saxsı qab qırıqları xırdalanmış halda olub əsasən erkən orta əsrlərə, az miqdarda antik dövrə aiddir. Tək-tək er- kən dəmir dövrünə xas saxsı nümunələrinə də rast gəlinir. Diqqətəlayiq haldır ki, yerüstü tapıntılar arasında yerli istehsalı sənədləşdirən, bişmə prosesində divarları qatlanaraq bir-birinə yapışmış çıxar qabın fraqment- ləri də vardır (13). 2005-ci ildə Bakı-Tiflis-Ərzurum Cənubi Qafqaz qaz boru kəmərinin inşaatı ilə bağlı boru kəməri dəhlizində, 4 m enində, 32 m uzunluqda olmaqla 128 kv m sahədə arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Qazıntı aparı- lan sahə qədim yaşayış yerinin cənub-qərb kənarını təşkil edir (13).

142 Elmi əsərlər 69-cu cild

Arxeoloji qazıntı nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, mədəni təbə- qə yatımınıün qalınlığı 1 m-ə çatır. Mədəni təbəqə yatımının üst qatları 40 sm, bəzi yerlərdə hətta 50 sm dərinliyinə qədər kənd təsərrüfatı işləri pro- sesində dağıdılaraq qarışdırılmışdır. Bu səbəbdən mədəni təbəqənin üst qatlarında tikili qalıqları mühafizə olunmamış, tamamilə dağıdılaraq qa- rışdırılmışdır. Qarışdırılmış təbəqə kül qatları, çay daşları, kömür parça- ları, saxsı qab qırıqları və heyvan sümükləri ilə zəngin yumşaq, tünd torpaq səciyyələnir. Saxsı qab qalıqları əsasən erkən orta əsrlərə aid təsərrü- fat küplərinin, bardaqların, süddan biçimli qabların, küplərin, xeyrə və kasa tipli qabların qırıqlarından ibarətdir. Mədəni təbəqənin üst qatlarından saxsı qırıqlarından başqa iy başlıqları, sapand daşı, dən daşı fraqmentləri, sürtgəc qırığı, bülov daşı aşkarlanmışdır. Mədəni təbəqənin alt qatları dağıntıya məruz qalmadığından, burada maddi mədəniyyət qalıqları nisbətən yaxşı mühafizə olunmuşdur. Antik dövrə aid olunan qatlarda çınqıl döşəmə qalığı, ocaq qalıqları, zibil çalası da aşkarlanıb tədqiq edilmişdir. Ocaqların divarları gildən olmuş və dağı- dılmışdır. Həmin səbəbdən onların dəqiq quruluşunu müəyyənləşdirmək mümkün olmamışdır. Zibil çalası qazıntının qərb divarı boyunca yerləşə- rək yarısı qazıntı sahəsindən kənarda qalmışdır. Təmizlənmiş hissə əsasın- da onun aşağıya doğru daralan formaya malik olduğunu söyləmək olar. Çalanın təmizlənmiş hissəsində dibinin uzunluğu 4,75 m, eni 1,8 m ol- duğu halda, ağzının kənarının uzunluğu 5,2 m, eni 2,5 m-ə çatırdı. Zibil çalasının istifadədən çıxmış yarımqazma tipli evin qalıqları əsasında əmə- lə gəlməsi də istisna deyil. Çala təmizlənərkən burada minə yaxın saxsı parçası, 100-dən artıq heyvan sümüyü, xeyli miqdarda çay daşı, kül və yanmış gil qatları, kömür parçaları və digər tullantılar aşkarlanmışdır. Əl- də olunmuş materiallar əsasında müxtəlif saxsı qab qırıqları, toxuculuqla bağlı əmək alətləri, dən daşı fraqmentləri, bəzək əşyaları vardır. Osteoloji qalıqların qoyun-quzu, iri buynuzlu mal-qara, at və it sümükləri olduğu müəyyən olunmuşdur. Arxeoloji tapıntılar toxuculuqla bağlı əmək alətləri gil iy başlıqları və üstü kəsilmiş piramida formalı saxsı əşyadan ibarətdir. İy başlıqları xüsusilə çoxdur və formalarına görə üç tipə ayrılırlar: biko- nik, konusvari və dəyirmi, assimmetrik iy başlıqları. Bəzək əşyaları az saylı olub metal sancaq qırığı, pasta və gil muncuqlardan ibarətdir (13).

143 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

I Hacıalılı yaşayış yeri III-VIII əsrlərə aid olub, Qafqaz Albaniya- sının kənd tipli yaşayış məskənlərindən birinin xarabalıqları olmaqla al- banların təsərrüfat məşğuliyyətinin, maddi mədəniyyətinin tədqiqi baxı- mından elmi əhəmiyyət kəsb edir. Borsunlu. Abidə Borsunlu kəndi (Goranboy rayonu) ərazisində yer- ləşir. Burada iki dağıdılmış küp qəbri öyrənilmişdir. Təsərrüfat işləri za- manı sıyrılmış torpaq qatını nəzərə almadan küp qəbirləri 1-1,2 m dərin- likdə aşkar edilmişlər. Fraqmentlərə əsasən dəfn küplərinin 1,5-1,8 m hündürlüyə, 0,6 m diametrli gövdəyə, 0,25-0,30 m diametrli ağıza malik olduqları müəyyənləşdirilmişdir. Qəbir kameralarında aşkar edilmiş saxsı qablar abidəni III-VIII əsrlərə aid etməyə imkan vermişdir (6). Qarqucaq. Küp qəbirlər Goranboy rayonunun Qarqucaq kəndi ərazi- sində Qaraçayın sol sahilində qeydə alınmışdır. Küplərdə ölülər ənənəvi qayda ilə dəfn edilmişdir. Ölülərin küplərdə dəfn edilməsi sanitar-gigiye- nik baxımdan böyük önəm daşımaqla yanaşı, uşağın ana bətnindəki quru- luşunu xatırladırdı (6). Qarqucaq küp qəbirlərinin yerləşdiyi ölülərin yerləşdirilməsi üçün küplər hazırlayan ayrıca sənətkar emalatxanası da aşkar edilmişdir. Qəbir- lər b.e. I-IV əsrlərinə aid edilir. Bu qəbirlərdə arxeoloji tədqiqat işləri (3 qəbir) A.M.Məmmədov tərəfindən aparılmışdır (6). Başqışlaq. Goranboy rayonunun Başqışlaq kəndinin cənub-qərbində dağ döşündə bir ədəd küp qəbir A.M.Məmmədov tərəfindən tədqiq edil- mişdir. Skeletin istiqaməti şimaldan cənuba doğru idi. Ağzı şimala, azacıq yuxarıya doğru basdırılmışdır. Küpün ağzına yastı daş qapaq qoyulmuşdu. Ölü yerləşdirildikdən sonra küpün birləşən yeri dişəkli formada düzəldil- mişdir. Ağzının kənarı köbəli olmuşdur. Küpün gövdəsinin diametri 82 sm, ağzının diametri 50 sm, qəbrin hündürlüyü 20 sm idi (6). Skeletin bükülü vəziyyətdə uzunluğu 1m 10 sm idi. Skeletin ayaqla- rının yanında şüşə qabın hissəsi, ağzı çay daşı ilə örtülmüş 2 ədəd küp var idi. Küp qəbir VII-VIII əsrlərə aid edilir. Bu da sübut edir ki, xristianlıq və İslam dinlərinin qəbul edildikləri dövrlərdə ucqar, dağlıq ərazilərdə ya- şayan əhali öz köhnə adət-ənənələrini uzun müddət qoruyub saxlaya bilmişdilər (6). Ölüləri küp qəbirlərdə dəfn edən qəbilələr antik dövrdə Albaniya əhalisinin ən çoxsaylı qruplarından birini təşkil etmişlər. Güman etmək

144 Elmi əsərlər 69-cu cild olar ki, ilk orta əsrlərdə küp qəbirlərində dəfn ənənələrinin davam etdiril- məsinin səbəblərindən biri məhz bu amillə bağlı olmuşdur. Küp qəbir- lərinin yerli alban qəbilələrinə məxsus olması heç bir şübhə doğurmur (6). Çaykənd məbədi. Belə məbədlərdən biri də 2 avqust 1999-cu ildə Xanlar rayonuna təsadüfi səfərlə bağlı Çaykənd-Göygöl yolunun sağında, Çaykənd kəndinin yaxınlığında qeydə alınmışdır. Məbəd sal qaya üzə- rində qurulub. Məbədin uzunluğu 11 metr, eni 7 metr, hündürlüyü təqri- bən 6 metrdir. Divar boyu xaçlar yerləşdirilib. Tağbənd formalı qapısı var. Qapının eni 40 santimetr, hündürlüyü 1 metr 35 santimetr, divarın eni 80 santimetrdir. Sol tərəfində, qapının ağzında, aşağı tərəfdə kitabə var. Ki- tabənin üstündə alban yazıları və xaçlar yerləşdirilib. Divarda şamlar qo- yulmaq üçün yerlər var. Yaxınlıqda bulaq yerləşir (6; 7). Band məbədi. Xanlar rayonundakı Band məbədi isə – Yeni Zod kən- dindən 15 km şimal-qərbdə, dəniz səviyyəsindən təqribən 2800-3000 metr hündürlükdə, yüksək dağ zirvəsində yerləşir. Məbədin yerləşdiyi dağın zirvəsində təqribən 0,25 hektar sahəni əhatə edən düzənlik var. Buradan baxdıqda Gəncə, Mingəçevir şəhərləri görünür. Hava açıq olduqda isə Kür çayını da görmək olur (6; 7). Band məbədinin yerləşdiyi dağın ətrafında cənub-şərqdə Gamışdağ zirvəsi, Kəpəz dağı, qərbə doğru Güzgü və Koroğlu zirvələri, Qoşqar dağı yerləşir (Güzgü zirvəsində teleötürücü olduğu və oradan hər tərəf aydın seçildiyi üçün belə adlanır). Band məbədi Zurnabad kəndindən təxminən 3 km, Topal Hasanlı kəndindən 6-7 km, Qara Keşiş kəndindən 10 km, Mirzik kəndindən 8 km cənub-şərqə doğru yerləşir. Məbəd bir növ ətraf kəndlərin mərkəzində ən hündür zirvədədir. Band məbədindən şərqə doğru baxanda solda – Əbləh, Mixaylovka, Yeni Zod, Çaykənd (dərədə), Quşçu, Sarı su, Qarabulaq, Goranboy rayonunun Erkəc, Buzluq, Mənəşli və To- dan kəndləri görünür. Yerli əhali Band məbədindən ziyarətgah (ibadətgah) kimi də istifadə edir (6; 7). Görünür, məbədin tkintisi Albaniyada xristianlığın qadağan olundu- ğu dövrə aiddir. Ona görə də o, həm də müdafiə məqsədi ilə belə hündür- lükdə tikilə bilərdi, çünki ətrafdan yollar keçsə də, zirvəyə qalxmaq çox çətindir. Həm də məbədin arxa tərəfində onun yola doğru baxan hissəsin- də iki ədəd mazqal formalı müşahidə və şərqə doğru müdafiə dəliyi qoyul- muşdur. Məbədin nəfəsliyinin üstündə iki ədəd baş-başa durmuş quş təs- viri var (6; 7).

145 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Band məbədinin eni 4 metr, uzunluğu 8 metr, hündürlüyü yanlarda 3,5 metr, orta hissədə 5,5 metrdir. İçərisində iki yerdə tağı var. İki pəncərə yeri var. İki yerdə şam qoymaq, çit bağlamaq üçün yer var. Divarın eni 80 santimetrdir. Üstü sonradan bərpa zamanı ağ mərmərlə döşənib. Qapının üstündə sağ və sol hissələrdə dairəvi xaçlar var. Xaçlar divarda oyma üsulu ilə düzəldilmişdir. Bu cür xaçlar məbədin içərisindəki sütunların birləşdikləri yerin alt və üst tərəflərində də var (6; 7). Məbədin şimal divarında olan xaçlar istisna olmaqla yerdə qalanları bərpa zamanı ermənilər tərəfindən dəyişdirilib (6; 7). Yeni Zod məbədi. Xanlar rayonundakı məbədlərdən biri də Yeni Zod (Azad) kəndi yaxınlığında yerləşir. Məbədin üç salonu olmaqla iki hissədən ibarətdir. Uzunluğu 17 metr, eni 11 metr, divarın eni 80 santimetrdir. Məbəd qaya daşı ilə hörülüb. Üzərinə qırmızı rəngli Xanlar da- şından üzlük çəkilib. Giriş qapısının solunda, birinci salonun alt hissə- sində gizli zirzəmi formalı yer var. Onun hündürlüyü 1 metr 20 santimetr, eni 1,5 metr, uzunluğu 2 metrdir. Məbədin Yeni Zod kəndinə baxan hissə- sində 3 ədəd müşahidə dəliyi var. Ona nəfəslik, yaxud kiçik pəncərə də demək olar. Məbədin özülü qaya üzərində yerləşir. Bünövrəsi çay daşın- dandır (6; 7). Məbədin şərq tərəfində 3 ədəd pəncərəsi var. Tağbənd formalı pən- cərələrin hündürlüyü 2,2 metr, eni 1 metrdir. Divarda bir neçə yerdə əl iz- ləri ovulub. Qərbə doğru divarda çöl tərəfdə alban hərfi işarələri var. Yeni Zod məbədindən qərbə doğru, 50-60 metr məsafədə sandıq for- malı qəbirlər var. Qəbiristanlığın yanında sahəsi üç hektar olan yaşayış yerinin qalıqları durur. Yaşayış yerindən əldə edilən arxeoloji materiallar əsasən saxsı qab qırıqlarından ibarət olub, III-VII və XIII-XV əsrlərə aid edilir (6; 7). Yeni Zod kəndindən 0,5 km qərbdə, orta əsr yaşayış yeri ilə kənd arasında birtağlı körpü var. Körpünün hündürlüyü 4 metr, eni 3 metrdir. Körpünü möhkəmlətmək məqsədilə onun ətrafı hər tərəfdən 3 metr enində çay daşı ilə hörülüb. Yaşayış yerinin dövrü, körpünün memarlıq quruluşu onların eyni dövrə aid olduqlarını göstərir (6; 7). Çaparlı alban məbədi (IV-V əsrlər) Cənubi Qafqaz qaz boru kəmə- rinin inşaatı ilə əlaqədar 2005-ci ildə Şəmkir rayonunun Çaparlı kəndi ya- xınlığında antik və erkən orta əsrlərə aid arxeoloji kompleks tədqiq

146 Elmi əsərlər 69-cu cild edilmişdir. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində burada alban xristian məbədi və qəbiristanlığı aşkarlanaraq öyrənilmişdir. Qazıntı sahəsinin 6 saylı kvadratında biri digərinin üzərində olmaqla iki bina qalığı üzə çıxarıl- mışdır. Üst inşaat qatında aşkarlanan tikili güclü dağıntıya məruz qalsa da onun dördkünc biçimdə olduğunu ehtimal etmək olar. Şərq-qərb istiqa- mətdə 40-50 sm enində divar 2,5 uzunluqda salamat qalmışdı, şərq tərəfdə ona digər bir divar birləşərək bucaq yaradırdı. Çaydaşından inşa edilmiş tikili qalıqlarının X-XI əsrlərə aid olduğu bildirilir (11). Bu tikilidən altda iri əhəng daşlarından inşa olunmuş, kvadrat biçim- li, 25 kv.m. sahəli bina qalığı yerləşirdi. Şərq divarında eni 1,3 m olan qa- pı yeri vardı. Divarların eni 1,5 m, qapı hissədə isə 1,6 m idi. Arxeoloji qazıntılar binanın tikintisi zamanı əhəng daşlarının inşaat üçün hazırlandığı sahəni də müəyyənləşdirməyə imkan vermişdir. Qazıntı sahəsinin 7 və 8 saylı kvadratlarında əhəngdaşlarının parçalandığı, yonul- duğu və cilalandığı sahə üzə çıxarılmışdır (11). Qazıntı zamanı binadan üzərinə xaç təsviri salınmış daş lövhənin ta- pılması, eləcədə məbədin altından və ətrafından xristian qəbirlərinin aş- karlanması bina qalıqlarının IV-V əsrlərə aid alban xristian məbədinin qa- lıqları olduğunu təsdiqləməyə imkan vermişdir. Məbəddən qərbdə mədəni təbəqənin alt inşaat qatında son antik döv- rə aid metaləritmə kürəsi aşkarlanıb tədqiq edilmişdir. Kürə planda oval- varı olub, ikiyaruslu quruluşda möhrədən düzəldilmişdi. S.Aşurov tərəfindən abidənin ərazisində qazıntı zamanı çoxlu erkən xristian qəbirləri və iki küp qəbri tədqiq edilib. Əsasən tək dəfn qeydə alınmışdır. Yalnız 3 saylı kvadratda kollektiv dəfnə, xaç formasında qazıl- mış qəbir çalasında xaçın hər bir tərəfində olmaqla dörd nəfərin dəfninə rast gəlinmişdir. Tədqiq olunmuş qəbirlərdən yalnız birində qəbir avadan- lığına təsadüf olunmuşdur. Uşaq qəbrindən muncuqlar və tunc bəzək əş- yası tapılmışdır (11). Torpaqqala məbədi. Tovuz rayonu ərazisindəki Torpaqqala abidəsi- nin (tarixi Xunan şəhərinin yeri) mərkəzində bir nefli zal tipli alban xristian məbədinin qalıqları üzə çıxarılmışdır. Məbədin uzunluğu 6,5 m, eni 4 m-dir. Bünövrə 2,5-3 m dərinlikdə iri çay daşlarından qurulmuşdur. Qa- lınlığı 1 m olan divarlar üzü hamar yonulmuş düzbucaqlı əhəngdaşların- dan hörülmüşdür. Bərkidici material kimi əhəng məhlulundan istifadə

147 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu edilmişdir. Divarlar əhəngdaşı cərgələrinin arasını çay daşları ilə doldur- maqla möhkəmləndirilmişdir. Məbədin qapı yeri qərb divarında qeydə alınmışdır. Uzunsov düzbucaqlı formaya malik olan məbədin şərqində yerləşən yarımdairəvi apsidası məbəd divarlarının xaricində qabardılma- mışdır, yəni içəridə düzbucaqlı hissəyə nüfuz etmişdir. Mehrab apsidası zalın döşəməsindən 0,30 m hündürdür. Apsidanın üzlük daşları 1,5 m hündürlüyədək qorunub saxlanılmışdır. Apsidanın divar hörgüsünə nüfuz həddi 2,40 m-dir. Təqribən bu məsafədə, apsidanın ortasında 44x28 sm öl- çülərə malik düzbucaqlı formalı daş sütun parçası qeydə alınmışdır. Onun döşəmədən başlayaraq mühafizə olunmuş hissəsinin hündürlüyü 0,45 m və ya 0,75 m-dir. Güman edilir ki, bu daş xaç kürsülüyünün bir parçasıdır. İbadət zalının cənub divarı boyunca eni 0,4 m, hündürlüyü 0,3 m olan çıxıntı düzəldilmişdir. Zalın şimal-şərq küncündə kub (40x40x40 sm) for- malı daş kupel (xaç suyuna salmaq üçün iri qab) qeydə alınmışdır. Ku- pelin dibinə yaxın bir tərəfində deşik vardır. Onun divarlarının qalınlığı 6,0-6,5 sm-dir. Kupelin ağzı oval formalı daş lövhə (45x38x5,5 sm) ilə örtülmüşdür (8; 9). Məbəd əvvəlcə VII əsrə aid edilmiş, sonra isə həmin məbədin VII- VIII əsrlərdə inşa edildiyi barədə fikir irəli sürülmüşdür. Qazıntılar nəti- cəsində müəyyən edilmişdir ki, məbəd dağıdılandan sonra təqribən X-XI əsrlərdə bərpa edilmiş, bu zaman bişmiş və çiy kərpicdən istifadə olunmuş- dur. Yenidənqurma prosesində məbədin qərb hissəsi tamamilə sökülmüş, ibadət zalı xeyli kiçildilərək hər tərəfinin uzunluğu 3 m müəyyən edilmiş, məbədin damı kirəmit əvəzinə qamışla örtülərək gillə suvanmışdır (8; 9). Qeyd edək ki, Kambisena əyalətinin cənubunda yerləşən və inzibati cəhətdən Uti əyalətinə daxil olan Sakasenada hər iki alban əyalətinin xü- susi təsiri izlənilir (10). Ümumi bir mədəniyyətin daşıyıcıları olaraq alban svilizasiyasının göstəricilərini özündə əks etdirən tarixi-arxeoloj abidələr bu fikri söyləməyə əsas verir.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Claudis Ptolemy Geography, Translated and edited by Edward Luther Stevenson, New York, 1932, 240 pp. 2. Османов Ф.Л. История и культура Кавказской Албании IV в. До н.э. - III в. н.э. (на основании археологических материалов). Баку, «Тахсил» , 2006, 288 с.

148 Elmi əsərlər 69-cu cild

3. Мамедова Ф.Дж. Кавказская Албания и албаны, Баку, 2006, 980 с. 4. Piriyev V.Z. Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası, Bakı, Müəllim, 2006, 147 s. 5. Məmmədov A.M. Qədim Gəncə (arxeoloji tədqiqatlar əsasında), Bakı, “Təknur”, 2014, 175 s. 6. Məmmədov A.M. Gəncə və onun ətrafının tarixi-arxeoloji tədqiqi (Ən qədim za- manlardan XIX əsrə qədər), Gəncə, 2008, 387 s. 7. Məmmədov A.M. Gəncəbasarın alban dövrü xristian abidələri, Bakı, Elm, 2000, 53 s. 8. Xəlilov M.C. Albaniyanın yaşayış yerləri (IV – X əsrlər), Bakı, 2010, 284 s. 9. Ваидов Р.М., Гулиев Н.М. Городище Таузское Торпаггала // Итоги полевых ар- хеологических и этнографических исследований за 1972 год в Азербайджан- ской ССР. Тезисы. Баку, «Элм», 1973, с. 20-21 10. Əliyev T.V. Qafqaz Albaniyasının Kambisena əyalətinin tarixi coğrafiyası, Gənc tədqiqatçı, III cild, N 1, Bakı, 2017, s. 236-240 11. Aşurov S.H. Çaparlı son antik – ilk orta əsr abidəsi. // Şəmkir: arxeoloji irsi, tarixi və memarlığı. Birinci respublika elmi-praktik konfransının materialları. Bakı, 2008. səh. 196-206 12. Dostiyev T.M., Bəşirov R.Y., Mirzəyev R.H., Hüseynovli N.N. Orta əsr Şəmkir şəhəri: arxeoloji qazıntılar və artefaktlar, Bakı, Çaşıoğlu, 2013, 516 s. 13. Cəlilov B.M. BTC marşrutunun 301-ci km-də yerləşən I Hacıalılı orta əsr yaşayış yeri // BTC layihəsində orta əsrlər dövrünə aid abidələrdə aparılan tədqiqatlar, Bakı, 2005, 5 s.

ИСТОРИЧЕСКАЯ ГЕОГРАФИЯ И АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ПАМЯТНИКИ ПРОВИНЦИЯ САКАСЕНА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ АЛБАНИИ

РЕЗЮМЕ

Провинция Сакасена Кавказской Албании была окружена правой берега реки Кура современной территории Гянджа-Газаха. Провинция, известная как Сакасена (земля Сакс), была расположена на правом берегу реки Куры. Сакасена была выровнена рекой Кура с районом Камбисена на севере, а также центральной частью провинции Ути (Великий Арран) на юго-востоке, Арсак на юге, с правой стороны Гирдман на западе. В эпоху античного периода провинция Сакасена бы- ла ограничена далекой западной частью правой стороны Камбисены. Провинция Сакасена была частью региона Ути, жители провинции были албан, сак, хун, хазар и эры. В статье была дана информация об античных и раннесредневековых поселениях, храмах и кладбищах провинции Сакасена.

149 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

HISTORICAL GEOGRAPHY AND ARCHAEOLOGICAL MONUMENTS OF SAKASENA PROVINCE OF AZERBIJANIAN ALBANIA

SUMMARY

Sakasena province of Caucasian Albania had been surrounded right sight part of Kura river of modern Ganja-Gazakh territory. The province which was known as Sakasena (land of Saks) was situated on the right bank of Kura river. Sakasena was lined by Kura river with Kambisena region on the north, also, bondered central part of Uti province (Great Arran) on the south-east, Arsak on the south, right side Girdman on the west. Sakasena province had been bordered from far of the western part by right side Kambisena in the Antique period. Sakasena province was a part of Uti region, people of the province was alban, sak, hun, khazar and hers. It was given an information about antique and early medieval settlements, temples and cemeteries of Sakasena province in the article.

150 Elmi əsərlər 69-cu cild

Türkan HACIYEVA ∗

BÖYÜK BRİTANİYANIN AZƏRBAYCAN SİYASƏTİNDƏ NEFT AMİLİ (1914-1919-cu İLLƏR )

Açar sözlər: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Böyük Britaniya, siyasət, neft, kapital, müharibə Ключевые слова: Азербайджанская Демократическая Республика, Great Britain, политика, нефть, капитал, война Key words: Azerbaijan Democratic Republic, Great Britain, politics, oil, capital, war

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq enerji resurslarının strateji xammal kimi əhəmiyyətinin artması dünyanın iri dövlətlərinin xarici siyasət strategiyalarında neft amilini önə çəkdi. Bundan sonra neft ehtiyatları ilə zəngin olan ölkələr əsas diqqət obyektinə çevrildi. Elə bu baxımdan, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq dünyanın apa- rıcı dövlətlərinin Bakıya marağı artmağa başladı. Bu zəmində Azərbay- canla münasibətlər İngiltərənin xarici siyasət kursunda prioritet məsələyə çevrildi. Bunu göstərən faktlardan biri Yaxın Şərqdə işləyən Britaniya xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşı P. Hopkirkin fikirləri idi. O yazırdı: Ötən əsrin sonlarından başlayaraq Bakı ən zəngin şəhərlərdən birinə çevril- mişdi. Rusiyanın ucqarlarında yerləşən bu diyarda neft ehtiyatlarının aşkar edilməsi müxtəlif xalqların bura gəlməsinə səbəb olmuşdur. Mütəxəssislər belə hesab edirdilər ki, Bakı bütün yer kürəsini işıqlandırmaq və isitmək iqtidarındadır. Neft Bakının bütün ətrafını dövrəyə almışdı. Bir kibrit ye- tərli idi ki, bir dəqiqə ərzində Xəzər dənizini alov bürüsün. Qısa zaman ər- zində Bakı bir anın içərisində kazinoda varlanan xoşbəxtləri xatırladırdı. Bir vaxtlar Bakı ABŞ-ın bütövlükdə istehsal etdiyindən daha çox neft verirdi. [5;119-120] Onu da xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, XIX əsrin sonlarından baş- layaraq ingilis kapitalı Bakı neft sahələrinə nüfuz etməyə başladı. Neft sa- hələrinə xarici kapitalın qoyulmasında maraqlı olan Rusiya qeyd edilən

∗ Türkan Hacıyeva - Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Abbasqulu Ağa Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun doktorantı E-mail: [email protected]

151 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu dövrdə ingilis kapitalının möhkəmlənmək cəhdlərini təşviq edirdi. Bu zə- mində ruslar tərəfindən fəaliyyət azadlığı əldə edən ingilis kapitalı XX əs- rin əvvəllərində Qafqazın neft sahələrinə iqtisadi ekspansiyasını güclən- dirdi. “Leyn və Makendr”, “Samuel və Ko”, o cümlədən “Şeyl Transport Entreidinq” kimi Britaniya şirkətləri burada fəaliyyət göstərirdi. İngilislə- rin maliyyə yardımı ilə yaradılan Tokamp firması 1901-1902-ci illərdə beş neft istehsal edən zavod tikmişdi. 1898-ci ildən 1903-cü ilə qədər Britani- ya kompaniyaları Bakının neft sənayesinə 47 mln rubl sərmayə yatırmış- dılar [7;10]. Bütün bu qeyd edilənlər İngiltərənin Azərbaycan siyasətində neft amilinin nə qədər böyük rol oynadığını göstərən mühüm faktlardır. XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanda neft sənayesinin inkişafı Birinci Dünya müharibəsindən sonra dünyada, eyni zamanda, Qafqazda yaranmış yeni siyasi şərait Azərbaycanla İngiltərə arasında mü- nasibətlərin yeni mərhələyə qədəm qoymasına səbəb olmuşdur. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq İngiltərə Qafqaza yönəlik siyasə- tində daha aktiv addımlar atmağa başladı. London Almaniya, Fransa, Os- manlı və s. dövlətlərin Azərbaycanın neft sektorunda möhkəmlənməsinin qarşısını almaq üçün hər cür vasitədən məharətlə istifadə edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin birinci rübündən başlayaraq Bakı nefti uğrunda mübarizə daha kəskin şəkil almağa başladı. Rus ağqvardiya- çı generalı A.Denikin obrazlı formada yazırdı ki, Bakı nefti Avropa və Asi- ya siyasətçilərinin ağıllarını və qəlblərini möhkəmcə fəth etmişdi [6;97]. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində ingilislərin xarici siyasət kursu daha da aktivləşdi. Sonrakı illərdə Denstervil, Tomson və başqalarının rəhbərliyi ilə Azərbaycana bir sıra missiyaların göndəril- məsi, onların İngiltərənin maraqları naminə ciddi fəaliyyəti bir daha İngil- tərənin xarici siyasət strategiyasında Azərbaycanın mühüm yer tutduğunu göstərdi. Bu zəmində Azərbaycan neft sahəsinə kapital qoyuluşu geniş vü- sət aldı. Xarici kapitalın Azərbaycan neft sənayesinə nüfuz etmə formaları çox müxtəlif idi. Əcnəbi sahibkarların buradakı şirkətlərinin fəaliyyətinə rəsmi icazə verilmiş olduqda, onlar leqal formada çıxış edir, əks halda əv- vəllər mövcud olan və Rusiya nizamnamələri əsasında təsis edilmiş əcnəbi şirkətləri satın alırdılar. Neft sənayesinə bu cür nüfuz etmənin formaların-

152 Elmi əsərlər 69-cu cild dan biri də ondan ibarət idi ki, əsas müəssisə ayrı-ayrı kiçik şirkətləri almaq və daha böyük şirkətlərdə "İştirak sistemi" əcnəbilərin mənafelərini elə səhmdar cəmiyyətlərində təmsil edirdi ki, həmin cəmiyyətlərin səhm- lərinin müəyyən hissəsi əcnəbi cəmiyyətlərin səhm portfellərində, yaxud neft sənayesi ilə xarici ölkələrin valyuta bazarları arasında vasitəçi kimi çıxış edən yerlibankların nəzarət etdikləri müştərək sindikatlarda olurdu. Qərbi Avropa nümunəsi əsasında yaradılmış iri neft sənayesi şirkətləri Azərbaycanın neft sənayesinə təsir göstərməkdə çətinlik çəkmirdi. Onla- rın vəziyyəti sabit, iqtisadi fəaliyyətləri rentabelli və rəqabət qabiliyyətli idi [1,35]. Azərbaycanda ən güclü fəaliyyət göstərən ingilis kapitalistlərindən ibarət üç qrup yeni səhmdar şirkətlərinin təşkil edilməsi və neft müəssisə- lərinin satın alınması ilə məşğul idi. Bu qruplardan birinin rəhbəri İngiltə- rə bankının direktoru E.Qubbard, digər iki qrupun rəhbərləri A.Stüart və F.Leyn idilər. Həmin qruplar əsasən Azərbaycanın neft sənayesi ilə bağlı çox geniş planlar işləyib hazırlamışdılar. E.Qubbardın başcılıq etdiyi, Q.Uladstonun, D.Kistonun, Ç.Murun, B.Consonun, həmçinin K. və V. Vernerlərin daxil olduğu qrup 1897-ci ilin sentyabr ayında Rusiyanın bir sıra şəhərlərində H.Z.Tağıyevin şirkətinə məxsus olan mədənləri, kerosin yağı və sulfat turşusu zavodlarını, neft boru kəmərini, neftdaşıma donan- masını, dəmir yol sisternləri parkını, eləcə da kerosin-mazut anbarlarını 5 milyon rubla almağa müvəffəq oldu. Digər mühüm bir məsələ isə əldə edilən neftin İngiltərəyə daşınma- sının təmini idi. Qeyd edək ki, çən qoyulmuş gəmi ilə İngiltərəyə ilk dəfə neft "Müqəddəs helen" gəmisi ilə, ikinci dəfə isə sonradan tanker halına salınmış "Petrnana" gəmisi ilə gətirilmişdi. Foksa məxsus birinci tankerlər arasında "Çiquel", "Çarlz harvard" (sonralar "Mineralo" adı verilib) və "Titian" da var idi. Bunlar hamısı sonradan tanker halına salınmışdı [1,42]. İngilislər neft və neft məhsullarını gəmi ilə Birləşmiş Krallığa gətir- dikdən sonra Uollis qardaşları ilə birlikdə tədricən "Kerosin" şirkətinin yaranmasına və neft biznesinin qərarlaşmasına nail oldular. Bakı neftinin İngiltərədə satışı sürətləndi, əgər 1886-cı ildə Bakı neftinin idxalı 46.814 barrelə, 1888-ci ildə isə 549.126 barrelə çatdı [1,45]. 1904-cü ildə İngiltərəyə qablaşdırılmadan Batumdan – 13.304.835 pud, Novorossiyskdən – 5.456.087 pud həcmində təmizlənmiş Bakı nefti

153 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu göndərilmişdi. 1905-ci ilin birinci yarısında Bakıdan təmizlənmiş və qab- laşdırılmadan Böyük Britaniyaya göndərilən neft aşağıdakı miqdarda olmuşdu: Batumdan – 2.455.334 pud, Novorossiyskdən – 2.604.272 pud. 1906-cı ildə isə müvafiq olaraq 8.093.655 və 3.217.487 pud olmuşdur [1,45]. Onu da vurğulamaq lazımdır ki, ingilis iş adamları çar hökumətindən hələ də lazımi icazə almamışdılar, buna görə də çar Rusiyasının maliyyə nazirliyinin nümayəndəsi Q.Vilenkin yaranmış vəziyyətdən narazılığını bildirmək üçün təklif etmişdi ki, İngiltərə qəzetlərində əcnəbilərin Rusiya- da neft işi ilə məşğul olmalarına icazə verilməsi qaydaları haqqında məqa- lə dərc edilsin. 1899-cu ilin baharında İngilis-rus bankının təşkil edilməsi layihəsi irəli sürüldü [1,57]. Məhz İngilis-rus bankı lap əvvəldən Britaniya kapitalının neft sahə- sindəki maraqları ilə ayrılmaz surətdə bağlı idi. Elə həmin ilin yanvar ayında ingilis kapitalistlərinin hər iki əlaqədar qruplaşması elə bir təkliflə çıxış etdilər ki, bu təklif onların bircə anda Rusiya neft maqnatları ilə eyni vəziyyətə düşmələrini təmin edə bilərdi. Leyn və onun şəriki Offenheym, eləcə də Uladstonun nümayəndəsi Verner çar hökumətinə "Abşeron ya- rımadasındakı neftli torpaqları İngiltərə kapitalının köməyi ilə istismar etməyin yeni və xəzinə üçün daha sərfəli" üsulunu təklif etmişdi [1,57]. İngilislərin bu təklifini çar hökumətinə çatdırmaq missiyasını öz üzə- rinə götürmüş Rusiyanın maliyyəakenti Tatişev isə deyirdi ki, "Dövlətə məxsus olan saysız-hesabsız sərvətlərin ömürlük istifadə üçün tamamilə müftə şəkildə hərracdan paylanmasından ibarət zərərli sistem kökündən dəyişdirilməli, bunun əvəzində ingiliskapitalına əsaslanan yarımhökumət şirkəti yaradılmalı, neftlə zəngin geniş sahələr isə heç bir alqı-satqı keçi- rilmədən ingilis kapitalının sərəncamına verilməlidir". İngilis iş adamları elə güman edirdilər ki, mənfəətin xeyli hissəsini müntəzəm olaraq çar hö- kumətinin hesabına köçürməyi vəd etməklə, bu hökumətin rəğbətini qaza- nacaqlar. Vernerin layihəsi dövlətdən alınacaqtorpaqlarda çıxarılan neftin satışı hesabına əldə ediləcək gəlirin 70%-ini, Leynin layihəsi isə müvafiq gəlirin 61,7%-ini dövlətə verməyi və bundan əlavə çıxarılmış bütün neftin 70%-inin sərfəli qiymətlərlə dövlətəsatılacağını vəd edirdi. Verner yazır- dı: "Bu cür müştərək fəaliyyət sistemi bir tərəfdən, bu iş üçün Rusiyadan ötrü müstəsna əlverişli şərtlərlə İngiltərə kapitalını cəlb etməyə kömək

154 Elmi əsərlər 69-cu cild edər, digər tərəfdən, Qafqazdakı neft sərvətlərinin gələcək istismarı xəzinə üçün sərfəli olardı". İngilislər ən perspektivli yataqlardan olan Bibiheybət zonasındakı geniş yataqları ələ keçirmək iddiasında idilər. Verner H.Z.Ta- ğıyevin mədəninə bitişik 40 desyatin, o cümlədən Bibiheybətdə və dənizin onabitişik hissəsində 60 desyatin əlverişli torpaq sahəsini ələ keçirmək fikrində idi [1.57]. 1917-ci ilin dekabr ayının 23-də İngiltərə və Fransa Rusiyanın cənu- bunu nüfuz dairəsinə bölmək haqqında saziş imzaladılar. Müqavilənin üçüncü maddəsinə əsasən fransızlar Bessarabiya, Ukrayna və Krımı, ingi- lislər isə Qafqazı tutmalı idilər. Buna görə də ingilislər ilk növbədə Bakını və Bakı-Batum dəmir yolunu ələ keçirmək istəyirdilər. Bakı nefti uğrunda gedən bu mübarizəni 1928-ci ildə İstanbulda nəşr olunmuş “Beynəlmiləl siyasətdə petrol” adlı kitabında Mir Yaqub Mehdizadə obrazlı formada belə səciyyələndirirdi: “ingilis arslanı əcələ ilə gəlirdi, Bakı petrol ocaqla- rına qonmaq istəyən alman qartalına yol vermək istəmirdi” [5;140]. Qeyd etmək lazımdır ki, 1917-ci ilin sonunda general-mayor Denstervilin başçılığı ilə ingilis ekspediyasının gəlişi gözlənilirdi. İngi- lislər türklərin Bakı uğrunda döyüşlərdə qazandıqları qələbələrdən bərk narahat olmuşdular. Bir tərəfdən bu narahatçılıq alman-türk blokunun Ba- kı neftini ələ keçirmələri ilə bağlı idisə, digər tərəfdən Nuru paşanın daha uzağa, Orta Asiya, Əfqanıstan və Hindistana doğru hərəkət arzusu istisna- lıq təşkil etmirdi. İngilislər kayzer II Vilhelm ilə Əfqanıstan əmiri Həbi- bullaxan arasında yazışmalardan məlumatlı idilər. İslam Ordusunun qələ- bələri haqda məlumatların türklər tərəfindən İran və Əfqanıstanda yayıl- ması ingilisləri əsəbiləşdirirdi. İngilislərin planına görə türklərin Şərqə yürüşünün qarşısı Bakıda alınmalı idi. Əgər bu mümkün olmazdısa, ehtiyat variant kimi ingilislər Orta Asiyada möhkəmlənməyi düşünürdülər. Bu məqsədlə general-mayor V.Malleson 1918-ci ilin iyununda Orta Asiyada ingilis missiyasının baş- çısı təyin edilmişdi. L.Denstervil isə Ənzəlidən Bakıya desant çıxarmaq üçün əlverişli məqam gözləyirdi [5,112]. Bu ərəfədə Sentrokaspi hökuməti bolşevikləri və şəhərdə olan kiçik sayda almanları həbs edib yardım üçün Britaniya qüvvələrinə müraciət et- dilər. Yaxın Şərqdə işləyən Britaniya xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşı P. Hopkirk bununla bağlı yazır: Nəhayət, Denstervilin uzun müddət gözlə-

155 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu diyi məqam yetişdi. O rəsmən Bakıya dəvət edildi. Onun zabitləri tələsik ekspedisiya üçün yararlı gəmiləri gözdən keçirdilər. Makdonell Sentro- kaspi diktarturasına xəbər verdi ki, yardım artıq yoldadır. Ənvər paşanı Bakıya buraxmamaq və neft mədənlərində ağalığına yol verməmək məq- sədilə yarış başladı [5;142] . 1918-ci ilin yazından etibarən Bakıdakı vəziyyət haqqında ingilis kəşfiyyatının əhatəli məlumatları Britaniya missiyasının Qafqazda əmək- daşlıq edə biləcək siyasi qüvvələri müəyyənləşdirməyə yardım edirdi. Ya- ranmış şəraitdə ermənilərin təklifindən yararlanmağı məqbul bilməyən ingilis hərbi kəşfiyyatı ehtiyat etsə də, eyni vaxtda Ənzəliyədək gəlib, er- mənilərlə, bolşeviklərlə birgə Xəzər donanması üzərində nəzarəti ələ al- mağı mümkün sayırdı. Bakıdakı bolşevik hakimiyyəti ilə Ənzəli bolşevik- ləri arasında əlaqədə erməni vasitəçiliyi şirnikləndirici görünsə də, Bakıda vitse-konsul Ponald Mak-Donellin aparıcı rol oynadığı ingilis kəşfiyyat xid- məti Denstervil missiyasının gəlişi üçün zəmin hazırlamaqla məşğul idi. İngilislərin Cənubi Qafqazda daşnaklarla müttəfiqliyi qarşılıqlı ma- raqlara əsaslanırdı. Osmanlı ordusuna qarşı çıxan qüvvələrdən eser və menşeviklər Rusiyadan ayrılmağı rədd etdikləri halda, daşnaklar Cənubi Qafqazın Rusiyadan ayrılıb Britaniya nüfuz dairəsinə keçməsini qəbul edə bilərdilər. Britaniya missiyasının Qafqaza gəlməsinə razılıq verən eserlər (sosial-inqilabçılar) Ənzəliyə, L.Biçeraxovun yanına hazırlıq üçün 200 nə- fər göndərmişdilər. L.Biçeraxovun gəlişi isə Qafqazda məhsul yetişən vaxta, iyunun əvvəli üçün nəzərdə tutulmuşdu. Lakin Brest-Litovsk sülh müqaviləsinin imzalanması "Qafqaz tarazlığını yenidən pozdu".Osmanlı hücumundan qorxan Gürcüstan Almaniyanın himayəsini qəbul etdi. Lakin alman-gürcü qoşunları Osmanlı qüvvələrinin Azərbaycana doğru hərəkəti- ni dayandıra bilmədi. Alman qoşunlarının əlinə keçməmək üçün Britaniya missiyası Tiflisdən Vladiqafqaza köçdü. Vəziyyətin dəyişilməsi ilə Brita- niya hökuməti Denstervil missiyasının, o cümlədən Biçeraxovun Qafqaza getməsini təxirə saldı. Osmanlı ordusunun Azərbaycandan keçməsinin qar- şısını almaq üçün Britaniyanın hərbi naziri türkləri Həmədanda saxlayıb, Xəzər istiqamətində irəliləməsinə yol verməmək göstərişi verdi. 1918-ci ilin yayı üçün, heç olmasa, kiçik dəstə ilə belə ingilislərin Xəzər hövzəsi- nə daxil olmasına hökumət hədsiz əhəmiyyət verirdi. Hətta bir-iki ingilis zabitinin Bakıya göndərilməsi, neft mədənlərinin məhv edilməsi, Xəzər

156 Elmi əsərlər 69-cu cild donanmasının ələ keçirilməsi, türklərə qarşı yerli hökumətə (Bakı bolşe- vik hökumətinə) yardım göstərilməsi və s. nəzərdə tutulurdu. Denstervil isə bu fikirdə idi ki, 2 ingilis zabitinin Bakıya göndərilməsi heç bir nəticə verməyəcəkdir, Bakı şəhəri "effektli kömək almaq ümidindədir və neft mədənlərini dağıtmağa ehtiyac yoxdur". Bu mövqe reallığa əsaslanırdı. Londondan göstərişlər verildiyi iyun günlərində Osmanlı imperiyası ilə Cənubi Qafqaz respublikaları arasında "Sülh və dostluq" müqavilələri im- zalanmışdı. Azərbaycan hökuməti müqavilənin dördüncü bəndinə istina- dən Osmanlı hökumətindən yardım istəmişdi. Bakı XKS isə Gəncə üzəri- nə yürüş haqqında əmr vermişdi. Məğlubiyyət anında düşmənə qalmasın deyə, neft mədənlərinə od vurmaq əmri də bolşeviklərin planına daxil idi [3]. Bu yolla bolşeviklər neftin öz əllərində qorunub saxlanılmasını təmin etmək istəyirdilər. XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan-Böyük Britaniya münasibətləri- nin araşdırılması bir neçə xüsusiyyəti meydana çıxarmışdır. Birinci, orta əsrlərdən başlayan iqtisadi münasibətlər 1918-1920-ci illərdə müstəqil dövlətçilik səviyyəsində davam etdirilmişdir. Digər tərəfdən həmin dövr- də özünü beynəlxalq aləmə müstəqil dövlət kimi tanıtmaq üçün ciddi problemlərlə qarşılaşan Azərbaycan hökuməti mənəvi dəstəyi məhz Bö- yük Britaniyadan almışdır. 1918-ci il noyabrın 17-də Antanta qüvvələri adından İngilis qoşunları Bakıya daxil oldular. General Tomsonaparılan uzun danışıqlardan sonra Xoyski hökumətini yeganə təsirli hökumət kimi qəbul etdi və bildirdi ki, Böyük Britaniya hökuməti Azərbaycan hökumə- tini bu ölkənin ərazisində yeganə qanuni hakimiyyət kimi tanıyır Bundan sonra elə həmin gün Britaniya ordu zabiti general V.Tomso- nun Bakıda Britaniya Neft Administrasiyası adlanan quruma başçı təyin edildi. Azərbaycandakı vəziyyətlə bağlı general Tomson qeyd edirdi: "Neft sahəsi, dəmir yolları və ya fabriklərdə işləyən heç bir fəhləyə maaş ödənil- mir, Xəzər Ticarət Donanmasının dənizçiləri və liman fəhlələri də oxşar vəziyyətdədirlər. Buna çox qısa bir zamanda diqqət yetirmək lazımdır. Əlavə olaraq, fəhlələri daha ucuz qiymətə yeməklə təmin etmək üçün razı- laşmalar əldə olunmalıdır"[2]. V.Tomson bəyanat verərək elan etdi ki, noyabrın 17-si səhər saat 10-a qədər Bakı şəhəri Azərbaycan və türk ordularından təmizlənməlidir: Bakı

157 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu və onun neft mədənləri ingilislərin nəzarəti altına keçəcəkdir, ölkənin qalan hissəsi isə Azərbaycan hökumətinin və ordusunun nəzarəti altında ola- caqdır. Azərbaycan rəsmi şəkildə tanınmır, lakin İngiltərə, Fransa və ABŞ nümayəndələri onun hökuməti ilə de-fakto əlaqə yaradacaqlar, bütün idarə və təşkilatlar bəzi dəyişikliklərlə fəaliyyət göstərəcəklər. General Tomson Bakının general-qubernatoru olacaq, ingilislər şəhər polisinə rəhbərlik edəcək, şəhər duması yenidən azad fəaliyyətə başlayacaq, Azərbaycan Pa- ris sülh konfransında milli müqəddəratını təyinetmə prinsipi əsasında iş- tirak edəcək, L.Biçeraxov və onun dəstələri Britaniya ordusu ilə birlikdə Bakıya daxil olacaq və nəhayət, silahlı erməni dəstələri şəhərə buraxılma- yacaq [4]. Qeyd etmək lazımdır ki, İngiltərə hökuməti tərəfindən atılan bu ad- dımlarda əsas məqsəd Qafqazda öz nüfuz dairəsini möhkəmləndirməklə, Osmanlı imperiyası, Almaniya və Fransa kimi dövlətlərin regionda möh- kəmlənməsinə imkan verməmək və neft sahələri üzərində nəzarəti tam şə- kildə ələ almaq idi. Digər maraqlı bir məsələ İngiltərənin Azərbaycan siyasətində neft amilinin üstün mövqe tutmasının arxasında duran məsələlər idi. Mövzu ilə bağlı aparılan araşdırmalar qeyd edilən məsələ ilə bağlı müəyyən fikir mübadiləsi aparmağa imkan verir. Hələ XIX əsrin sonlarından başlayaraq bu sahədə aktiv siyasət kursu götürən London əslində qarşısına qoyduğu bir sıra məqsədlərə nail olmaq istəyirdi. Bu reallıqdan çıxış etdikdə belə bir sual formalaşır: əslində İngiltərənin Azərbaycan siyasətində neft amilinin üstünlüyünün arxasında nə dayanırdı? Bunu aşağıdakı amillərlə izah etmək olar: Birincisi, Azərbaycanın əlverişli strateji, coğrafi mövqeyi. Belə ki, Asiya ilə Avropanı əlaqələndirən olduqca mühüm yollar üzərində yerləşən Azərbaycan tranzit baxımından olduqca böyük əhəmiyyətə malik ölkədir. Bu isə İngiltərənin ehtiyacı olan məhsulların daşınmasını daha da asanlaş- dıra və bunun üçün əlverişli şərait yarada bilərdi. Buna görə də Böyük Britaniya əslində neft mənbələri üzərində nəzarət ələ keçirməklə Azərbay- canda iqtisadi cəhətdən möhkəmlənmək niyyəti güdürdü. İkincisi, Böyük Britaniyanın ən mühüm mütəmləməkələrindən biri olan Hindistan məsələsi. Belə ki Azərbaycanda möhkəmlənmək bu ba- xımdan da böyük əhəmiyyət daşıyırdı. İngiltərənin regionda əsaslı şəkildə

158 Elmi əsərlər 69-cu cild möhkəmlənməsi hər hansı qüvvənin Hindistana doğru irəliləməsinin qar- şını alacaqdı. Üçüncüsü, Böyük Britaniyanın hərbi-siyasi maraqları. İngiltərə Bakı uğrunda bütün qüvvələri neytrallaşdırmaqla, neftlə zəngin ocaqlara sahib olmaq və bu yolla da regionda özünün hərbi-siyasi mövcudluğunu güclən- dirməyə çalışırdı. Beləliklə, qeyd etdiyimiz bu və ya bu kimi digər amillər Azərbaycan siyasətini İngiltərə üçün daha vacib edirdi. 1918-ci ilin sonlarından etibarən ingilis komandanlığı Bakıda qoyulan məhdudiyyətləri tədricən azaltmağa başladı: Azərbaycan polisi, su nəqliyyatı və neft sənayesi, maliyyə idarələri, mətbuat üzərində nəzarət ləğv olundu. 1919-cu ilin aprelində Bakıda ingilis general-qubernatorlu- ğunun ləğvi ilə əlaqədar Gəncədə təşkil olunmuş ilk Azərbaycan alayı paytaxta daxil oldu və xalq onu təntənə ilə qarşıladı. 1919-cu ilin aprelindən başlayaraq ingilislər Paris sülh konfransının şərtlərinə uyğun olaraq Qafqazı tərk etməyə başladılar və bu proses avqustun ortalarında başa çatdı. Azərbaycan hökuməti ingilis müdaxiləsi qarşısında nəinki öz varlığını qoruya bildi, həm də ingilis komandanlığını şəhərin idarəçiliyindən uzaqlaşdırmağa nail oldu. Lakin ingilislərin Bakını tərk etməsi bir tərəfdən Azərbaycanın müstəqilliyini möhkəmləndirirdisə, digər tərəfdən Sovet Rusiyasının keçmiş imperiyanı əvvəlki sərhədlər çər- çivəsində bərpa etmək istəyini sürətləndirirdi. Qafqazda yaranmış müstə- qil dövlətlər arasında mövcud olan ziddiyyətlər, ilk növbədə ərazi-sərhəd məsələlərindəki ziddiyyətlər xarici təhlükəni reallaşdırırdı [4].

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan nefti dünya siyasətində. Bakı:1997 s.78 2. Ömərov V. Azərbaycan - Böyük Britaniya əlaqələri tarixindən./Səs qəzeti 7 fevral 2013, № 211 3. Əhmədova F. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində regionda geosiyasi vəziyyət. Xalq qəzeti.-2014.-27 may.-N 110.-S.7. 4. İbrahimli F. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti- şərəf və ləyaqət tariximiz Azərbaycan.- 2016.-28 may.-№115.-S.7. 5. Həsənli C. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920) Bakı 2009 s.549 6. Nəsibli N. Azərbaycan Demokratik Respublikasının xarici siyasəti Bakı 2011 s.326

159 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

7. Юсифзаде С. Азербайджано-Британские отношение в начале ХХ века Баку 2008 с.62 8. Copitsa L. The British intervention in South Russia 1918-1920. Helsinki 2011 p.195

НЕФТЯНОЙ ФАКТОР В ВЕЛИКОБРИТАНСКОЙ ПОЛИТИКЕ АЗЕРБАЙДЖАНА (1914-1919 г.)

РЕЗЮМЕ

В статье рассматривается нефтяная политика и увеличение капитала Великобритании по отношению к Азербайджану в годы Первой мировой войны. С конца XIX века британский капитал проник в нефтяные месторождения Баку. В частности, во время Первой мировой войны Великобритания пыталась укрепить свое влияние в регионе, проводя активный курс политики по приобретению ба- кинской нефти. Ряд миссий под руководством Денстервила и Томсона в Азер- байджан показал, что значительная роль Азербайджана во внешней политике Ан- глии в очередной раз продемонстрировала свою серьезную деятельность ради ин- тересов Англии.

THE OIL FACTOR IN THE BRITISH POLICY OF AZERBAIJAN (1914-1919)

SUMMARY

In article the oil policy and increase in the capital of Great Britain in relation to Azerbaijan in the years of World War I is considered. Since the end of the 19th century the British capital has got into oil fields of Baku. In particular, during World War I Great Britain tried to strengthen the influence in the region, conducting an active course of policy on acquisition of the Baku oil. A number of missions under the leadership of Denstervil and Thomson to Azerbaijan has shown that the significant role of Azerbaijan in foreign policy of England has once again shown the serious activity for the sake of the interests of England

160 Elmi əsərlər 69-cu cild

Vasif QAFAROV ∗

OSMANLI-AZƏRBAYCAN İQTİSADİ ƏMƏKDAŞLIĞI (1918-ci il iyun-oktyabr)

Açar sözlər: Batum müqaviləsi, Bakı nefti, Osmanlı-Azərbaycan iqtisadi əməkdaşlığı, maliyyə heyəti, avans müqaviləsi, Azərbaycan valyutası, Azeri, Akça. Ключевые слова: Батумский договор, Бакинская нефть, Османское- Азербайджан- ское экономическое сотрудничество, финансовый персонал, предварительный договор, Азербайджанская валюта, Азери, Акча. Key words: Batumi contract, Baku oil, Economical cooperation of Ottoman- Azerbaijan, financial staff, advance payment contract, Azerbaijan currency, Azeri, Akcha.

Azərbaycan Cümhuriyyəti yarandığı ilk gündən siyasi və hərbi sahə- lərdə olduğu kimi iqtisadi sahədə də Osmanlı imperiyası ilə sıx əməkdaş- lığa can atırdı. Çünki ölkədən kənarda, Tiflisdə elan edilən Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti ölkənin ərazi bütövlüyü və suverenliyi ilə bağlı qarşılaşdığı problemlərin həlli ilə yanaşı, iqtisadi sahədə də dost və qardaş ölkə olan Osmanlı imperiyasının yardımına ehtiyac duyur, ona ümid bağlayırdı. Cümhuriyyətin elan edilməsindən sonra onun istiqlaliyyətini qorumaq, ərazi bütövlüyü və suverenliyini bərpa etmək, daşnak-bolşevik alyansı tərəfindən həyata keçirilən soyqırım və talanlar nəticəsində məhv edilmiş ölkə iqtisadiyyatını bərpa edib ölkənin inkişafını təmin etmək üçün hökumətin əlində heç bir maliyyə yox idi. Hələ Zaqafqaziya Seymi- nin mövcudluğu dövründə kəsilməsinə qərar verilmiş 300 milyonluq pulun (bon) az bir hissəsi Azərbaycan hökumətinə verilmişdi. Bunlar da bir ay içərisində xərclənib tükənmişdi. Eyni zamanda, Gürcüstan hökuməti Azərbaycandan xəbərsiz Ermənistanla anlaşaraq daha 200 milyon bon kə- sib öz aralarında bölüşdürmək barədə razılığa gəlmişdi. Haqlı olaraq Azər- baycan hökumətinin kəskin etirazları [3, v. 37a] ilə qarşılanan bu addım müvəqqəti də olsa, gürcü və erməni hökumətlərinin maliyyə vəziyyətlərini düzəltsə də, Azərbaycan üçün iqtisadi itkilərə yol açmışdı. Məcburiyyət

∗ Vasif Qafarov - AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent [email protected]

161 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu qarşısında qalan Azərbaycan hökuməti tək çarəni Türkiyədən borc istə- məkdə görmüşdü. Bəhs olunan dövrdə ölkənin əsas iqtisadi mərkəzi olan neft Bakısı düşmən əlində olduğu üçün Osmanlı imperiyasından başqa nəinki Azərbaycana iqtisadi yardım edəcək, heç borc verəcək bir dövlət yox idi. Buna görə də bütün ümidlər İstanbul hökumətinə idi. Öz növbə- sində, Osmanlı hökuməti də davam etməkdə olan müharibənin ehtiyacla- rını ödəmək və dağılmış iqtisadiyyatını bərpa etmək məqsədilə zəngin bir məmləkət olan Azərbaycanın təbii sərvətlərindən, xüsusilə də Bakı neftin- dən faydalanmaq istəyirdi. Beləliklə, irqi, milli və dini bağlılıqla yanaşı Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Cümhuriyyətinin maraq və mənafeləri də üst-üstə düşürdü. Bununla belə, iki ölkə arasında qurulacaq iqtisadi əla- qələrin xarakterini və formatını İstanbul hökuməti müəyyən edirdi. Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında iqtisadi əlaqələrin əsasını və hüquqi bazasını iki ölkə arasında 4 iyun 1918-ci il tarixində imzalanmış Batum müqavilələri təşkil edirdi. Batum müqaviləsi- nin altıncı maddəsinə görə, tərəflər dəmir yolu daşınmalarında azaldılmış tariflər müəyyənləşdirmək və tətbiq etməklə bir-birinə hər cür şərait yarat- mağı təəhhüd edirdilər. Yeddinci maddəyə görə isə, Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti iqtisadi və hüquqi münasibətlərini tənzimləmək üçün konsul konvensiyası, ticarət müqaviləsi və digər aktlar bağlamalı idilər. Konsulluq müqaviləsi Batum müqavilələrinin təsdiqna- mələrinin mübadiləsi tarixindən etibarən iki il müddətində bağlanmalı idi [13, v. 3]. Yeddinci maddəyə uyğun olaraq, eyni tarixdə Osmanlı imperi- yası ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında ticarət, sərbəst gediş-gəliş və sərbəst tranzit əlaqələrinin qurulması, iki ölkə arasında ticarətdə aşağı gömrük rüsumları tətbiq etmək haqqında tərəflər arasında müharibənin so- nunadək (belə nəzərdə tutulmuşdu ki, 31 dekabr 1919-cu ilədək) qüvvədə olacaq 1 nömrəli əlavə [13, v. 5], eyni zamanda Osmanlı-Azərbaycan mü- qaviləsinin səkkizinci maddəsinə uyğun olaraq, hər iki tərəfdən sərhəd zo- lağında yaşayan əhaliyə ticarətdə verilən xüsusi imtiyazlarla bağlı 2 nöm- rəli əlavə müqavilə imzalandı [13, v. 2]. Həmçinin tərəflər arasında imzalanan müvəqqəti əlavə müqavilə ilə Azərbaycanın bütün kommunikasiya vasitələri üzərində Osmanlı imperiyasına xüsusi imtiyazlar və fəaliyyət sərbəstliyi verildi [13, v. 1].

162 Elmi əsərlər 69-cu cild

Bakı neftinin Batuma nəqlinin davamlılığını təmin etmək üçün 1918-ci il iyunun 4-də imzalanan Osmanlı-Azərbaycan-Gürcüstan üçtərəf- li sazişi [9, v. 1] Azərbaycan neftinin dünya bazarına çıxarılması üçün mühüm əhəmiyyətə malik idi. Azərbaycan hökuməti Bakının azad edilmə- sindən sonra ölkənin əsas sərvəti olan Bakı neftinin dünya bazarına çıxa- rılmasını və bundan gələn gəlirlər hesabına ölkə iqtisadiyyatının inkişafını təmin etməyi düşünürdü. Lakin Batum konfransı çərçivəsində Osmanlı və Azərbaycan tərəfləri arasında əldə edilən razılaşmaya görə, Bakı neftinin Azərbaycanın ehtiyaclarından əlavə yerdə qalan hissəsi Türkiyənin olmalı idi. Batumda imzalanan 4 iyun 1918-ci il tarixli Osmanlı-Azərbaycan 1 nömrəli əlavə müqaviləsinə görə, dünya müharibənin sonunadək Azərbay- canda istehsal olunan kənd təsərrüfatı və sənaye məhsullarının, o cümlə- dən neftin daxili ehtiyacdan artıq olan hissəsi Türkiyə ilə mübadilə edil- məli idi. Neftin, həmçinin mübadiləsi nəzərdə tutulmuş digər məhsulların miqdarı və qiymətləri müqavilənin imzalanmasından dərhal sonra hər iki tərəfdən təyin ediləcək qarışıq komissiyalar tərəfindən müəyyən edilməli idi [13, v. 5; 10, v. 7-8; 8, v. 3-4; 11, v. 16-17]. Təsadüfi deyil ki, Batum konfransında Azərbaycanı təmsil edən və Batum müqavilələrini imzalayan Məmhəmməd Əmin Rəsulzadə və Mə- həmməd Həsən Hacınski arasında sonralar gedən yazışmalarda da Bakı neftinin Azərbaycanın ehtiyaclarından əlavə hissəsinin Osmanlı imperiya- sına mənsub oluğu xüsusi olaraq vurğulanır. M.Ə.Rəsulzadə İstanbuldan M.H.Hacınskiyə göndərdiyi 19 iyul 1918-ci il tarixli məktubunda bununla bağlı yazırdı: “…Batum müqaviləsinə görə neft artığı Türkiyənindir” [3, v. 46; 1, v. 2]. Amma Türkiyəyə veriləcək, daha sonra isə verilən “neft ar- tığı”nın hansı şərtlərlə, hansı qiymətə və ya pulsuz verildiyi ilə bağlı han- sısa bir qeyd yoxdur. Bütövlükdə, Batum müqavilələri ilə Osmanlı imperi- yası hərbi-strateji sahələrdə olduğu kimi, iqtisadi sahədə də Azərbaycanda fəaliyyət sərbəstliyi əldə etdi. Müharibənin davam etdiyi müddətdə Azər- baycan iqtisadiyyatı bir növ Osmanlı imperiyasının hərbi sifarişlərinə xid- mət etməklə onun əlavəsinə çevrilmiş olurdu. Batum konfransı günlərində, 1918-ci il iyunun 2-də konfransdakı Osmanlı heyətinin rəhbəri Xəlil bəy Menteşə Azərbaycan nümayəndələri – M.H.Hacınski və M.Ə.Rəsulzadə ilə apardığı müzakirələrdə Osmanlı istiqrazlarının Azərbaycanda tədavülə buraxılması məsələsini qaldırdı. Elə

163 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu həmin gün, Xəlil bəy Osmanlı imperiyasının maliyyə naziri Cavid bəyə göndərdiyi teleqramında bu müzakirələr haqqında məlumat verərək yazır- dı ki: “Cənubi Qafqaz əhalisini istiqrazımıza iştirak etdirmək üçün müsəl- man nümayəndələrlə görüşdüm. Orası çox zəngin bir məmləkət olduğu kimi əhalisi də məmləkətimizə böyük meyl göstərməkdə olduğundan xüsu- silə Bakının istilasından sonra nəticənin çox faydalı olacağına qəti ümid edilir” [15, v. 159]. Daha sonra Xəlil bəy, bu məsələ ilə bağlı maliyyə nazirinin rəyini soruşur, istiqrazların hansı şəkildə tətbiq edilməsi və sabiq Rusiya imperiyasının kağız rublunun tədavül üçün məqbul olub-olmaya- cağı haqqında məlumat verilməsini xahiş edirdi. Xəlil bəyin bu teleqramı- na göndərdiyi 6 iyun 1918-ci il tarixli cavabında Cavid bəy bildirdi ki, “Osmanlı istiqrazlarının Cənubi Qafqazda tədavülə buraxılması çox vacib, əhəmiyyətli və məmnuniyyətdir” [15, v. 173]. O, həmçinin bu məsələdə göstərdiyi yardımlardan ötrü Xəlil bəyə xüsusi təşəkkür edib, ardınca Os- manlı istiqrazlarının sabiq Rusiya rublu ilə mübadiləsini uyğun hesab etdi və bu məsələ ilə bağlı Osmanlı Bankının müdiri Sübhi bəyə lazımi əmr və göstərişlərin verilməsini xahiş etdi [15, v. 173]. Bunun ardınca, Batum müqavilələri imzalandıqdan az sonra, 1918-ci il iyunun 9-da Xəlil bəyin tövsiyyəsi ilə Azərbaycan Cümhuriyyətinin ma- liyyə naziri Nəsib bəy Yusifbəyli Azərbaycan Maliyyə Nazirliyinə Os- manlı müşavirinin təyin edilməsi haqqında Osmanlı hökuməti qarşısında vəsatət qaldırdı. Vəsatətdə göstərilirdi ki, Osmanlı hökumətinin təyin edə- cəyi müşavirin xidmət şərtləri haqqında verəcəyi qərar Azərbaycan höku- məti tərəfindən qəbul edilir [16, v. 73]. Bununla, Osmanlı hökuməti təyin edəcəyi müşavirlə Azərbaycan Maliyyə Nazirliyi üzərində nəzarəti öz əli- nə almış olurdu. Eyni zamanda, bu müşavir adı çəkilən nazirliyi qurmalı və bu nazirlikdə əsas idarəedici və istiqamətverici şəxs olmalı idi. 1918-ci ilin iyul ayında Osmanlı Bankının idarə heyətindən Həmid bəy İstanbul hökumətinin Azərbaycandakı maliyyə müşaviri təyin edildi [3, v. 48; 20; 21]. Lakin o, Bakı uğrunda döyüşlərin getdiyini və ölkənin vəziyyətinin hələ tam müəyyən edilmədiyini əsas gətirərək, səfərini Bakının azad edilməsinədək təxirə saldı. Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranmasına qədər artıq ölkənin əsas iqtisadi mərkəzi olan Bakı şəhəri Stepan Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Xalq Komissarları Sovetinin işğalı altında idi. Bundan başqa Bakı quber-

164 Elmi əsərlər 69-cu cild niyası daşnak-bolşevik alyansı tərəfindən, Gəncə quberniyasının da əksər bölgələri daşnaklar tərəfindən talan edilmişdi. Belə bir vəziyyətdə maliyyə imkanları məhdud olmasına baxmayaraq, Azərbaycan hökuməti 21 iyun 1918-ci il tarixli qərarı ilə Azərbaycandakı türk qoşunlarının ərzaq təmi- natını bütünlüklə öz üzərinə götürdü və bununla bağlı Ərzaq Nazirliyinə 2 milyon rubl kredit ayırdı. 1918-ci ilin iyul ayında Ənvər paşanın M.Ə.Rə- sulzadəyə verdiyi məlumata görə, Qafqaz İslam Ordusunun bir aylıq iaşə məsrəfi 50 min Osmanlı lirəsi, təqribən 1 milyon rubl təşkil edirdi [3, v. 46a]. Maliyyə imkanları məhdud olan bir hökumət üçün bu məbləğ kifa- yət qədər böyük məbləğ idi. Bakı hələ azad edilmədiyindən, Azərbaycan hökuməti maliyyə çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün Osmanlı höku- mətinə borc üçün müraciət etməli oldu. Təbii olaraq, Azərbaycana verilə- cək borc pulun şərtlərini Osmanlı hökuməti müəyyən edirdi. Bəhs olunan dövrdə Gəncədə Osmanlı imperiyasının Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İdarəsinin rəisi İsmayıl Hakkı paşa ilə Azərbay- can hökuməti arasında aparılan danışıqlar 1918-ci il iyulun 14-də tərəflər arasında iki müqavilənin imzalanması ilə nəticələndi. Bu müqavilələrdən yeddi maddədən ibarət olan birinci müqavilənin birinci maddəsinə görə, Azərbaycan dəmir yollarının işlədilməsi 5 il müddətinə Osmanlı imperi- yasının Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İdarəsinin sərəncamına verilirdi. İkinci maddəyə görə, Azərbaycan hökuməti Respublika dəmir yol- larının bütün daşınar və daşınmaz heyətini, bütün əmlakını və materialla- rını Osmanlı imperiyasının Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İda- rəsinin sərəncamına verirdi. Üçüncü maddəyə görə, dəmir yollarının işlə- dilməsini Dəmir Yolları və Limanlar İdarəsi özü təşkil edəcəyi idarə və münasib bilib təyin edəcəyi məmurlar ilə təmin etməli və bütün işlətmə məsrəfləri Dəmir Yolları İdarəsinə aid olmalı idi. Dördüncü maddəyə gö- rə, dəmir yollarının işlədilməsindən əldə ediləcək gəlirdən Dəmir Yolları İdarəsi illik məsrəfləri ödədikdən sonra yerdə qalan məbləğin 75 faizi Azərbaycan hökumətinə verilməli idi. Beşinci maddəyə görə, bu müqavilə Osmanlı hökuməti tərəfindən imzalandığı və bu barədə Azərbaycan höku- mətinin də məlumat verdiyi tarixdən qüvvəyə minər və lazımi qulluqçular Gəncəyə gəldikdən sonra tətbiq ediləcəkdi. Təslim ediləcək materialların və ümumi xəttin qeyd və təsbiti tərəflərdən təyin olunan bir heyət tərəfin- dən tədricən icra edilərək tamamlanacaqdı. Altıncı maddəyə görə, adı çə-

165 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu kilən heyətlərin təyin edilməsi üçün Osmanlı məmurları Gəncəyə gəldikdə işə başlayıb heyəti təyin etdiklərini Azərbaycan hökumətinə bildirməli və Azərbaycan hökuməti də qərarlaşacaq şərait dairəsində təslim edəcək he- yəti təyin və məmur edərək dərhal işə başlatmalı idi. Yeddinci maddədə bu müqavilənin 1918-ci il iyulun 14-də Gəncədə iki nüsxə olaraq Osmanlı imperiyasının Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İdarəsinin rəisi İsma- yıl Hakkı paşa və Azərbaycan Cümhuriyyətinin yollar naziri Xudadat bəy Məlikaslanov və xarici işlər naziri Məhəmməd Həsən Hacınski tərəfindən imzaladığı qeyd edilirdi [12, v. 46; 4, v. 30]. Eyni tarixdə Gəncədə Osmanlı imperiyasının Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İdarəsinin rəisi İsmayıl Hakkı paşa və Azərbaycan Cümhu- riyyətinin ticarət və sənaye naziri Ağa Aşurov arasında imzalanan beş maddədən ibarət müqavilənin birinci maddəsinə görə, Azərbaycan höku- məti Osmanlı hökumətinin dəmir yolları, dəniz nəqliyyatı və digər ehti- yacları üçün lazım olan neft və neft məhsullarını Bakı neft mənbələrindən təmin etməyi təəhhüd edirdi. İkinci maddəyə görə, Bakı və onun ətrafın- dakı neft mənbələri Azərbaycan hökumətinin sərəncamına keçdiyi gündən birinci maddə qüvvəyə minirdi. Üçüncü maddəyə görə, neft və neft məh- sullarının qiyməti və texniki şərtləri Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında 4 iyun 1918-ci il tarixində Batumda imzalanmış müqaviləyə uyğun olaraq xüsusi qarışıq komissiya tərəfindən işlənib ha- zırlanmalı idi. Dördüncü maddəyə görə, Azərbaycan hökuməti tərəfindən Osmanlı hökumətinə birinci maddədə verilməsi nəzərdə tutulan yanacağın əvəzində Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İdarəsi nağd pul olaraq 500 min Osmanlı lirəsini imkan daxilində tez bir zamanda İstanbuldan gətirib avans olaraq Azərbaycan hökumətinə verməyi təəhhüd edirdi. Be- şinci maddədə bu müqavilənin 14 iyul 1918-ci il tarixində Gəncədə iki nüsxə olaraq bir tərəfdən Osmanlı imperiyasının Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İdarəsinin rəisi İsmayıl Hakkı paşa və digər tərəfdən Azər- baycan Cümhuriyyətinin ticarət və sənaye naziri Ağa Aşurov tərəfindən imza və mübadilə edildiyi qeyd edilirdi [12, v. 47; 4, v. 25]. Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında imzalanan 4 iyun 1918-ci il tarixli Batum müqaviləsinə əlavə müqavilələrdə ol- duğu kimi, bu müqavilələrlə də Türkiyə Azərbaycanda bir sıra imtiyazlar əldə edir və ölkənin iqtisadi mənimsənilməsində xüsusi hüquqlara sahib

166 Elmi əsərlər 69-cu cild olurdu. Birinci müqavilə ilə Azərbaycan dəmir yollarının işlədilməsi beş il müddətinə Osmanlı imperiyasının sərəncamına verilir, ikinci müqavilə ilə isə, Azərbaycan hökuməti Türkiyəni ehtiyac duyduğu neft və neft məhsul- ları ilə təmin etməyi öz üzərinə götürür və bu öhdəliyin hansı müddətə qədər davam edəcəyi göstərilmirdi. 14 iyul 1918-ci il tarixli Osmanlı-Azərbaycan müqavilələri ilə bağlı Ənvər paşanın sorğusuna [12, v. 43] Osmanlı hüquqşünasları tərəfindən verilən cavabda da bu müqavilələrin qarşılıqlı ikitərəfli olmaqdan daha çox bir tərəfin üstünlüyünü təmin etdiyi və bunun Bakı neftində marağı olan dövlətlərlə bir sıra problemlərə səbəb ola biləcəyi açıq şəkildə qeyd olunurdu. Burada göstərilirdi ki, Batumda imzalanan Osmanlı-Azərbaycan 1 nömrəli əlavə müqaviləsinə görə dünya müharibəsinin sonunadək Azər- baycanda istehsal olunan ən mühüm kənd təsərrüfatı və sənaye məhsulla- rının daxili ehtiyacdan artıq olan hissəsi Türkiyə ilə mübadilə edilməlidir. Sonuncu imzalanan neft müqaviləsi isə 4 iyun əlavə müqaviləsi kimi mü- vəqqəti olmayıb, müddətsizdir və Azərbaycan hökumətinə Osmanlı impe- riyasının möhtac olduğu nefti vermək məcburiyyətini ehtiva edir. Bakı neft mənbələri Azərbaycan hökumətinin sərəncamında qaldıqca və o müs- təqil bir dövlət olaraq mövcud olduqca buna digərlərinin etiraz etməsi mümkün olmazsa da, adı çəkilən neft quyularının bütün məhsullarının və ya hasilatdan digər qonşu dövlətlərə ixracı qadağan edəcək qədər mühüm bir miqdarının alınması Azərbaycana qarşı olan digər dövlətlərin mənafe- yini pozaraq bəzi müşkülat çıxara bilər. Eyni zamanda, Azərbaycan dəmir yollarının işlədilməsinin beş il müddətinə Osmanlı Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İdarəsinin sərəncamına verilməsinə Azərbaycan hökuməti razı olduğu təqdirdə, bu tərəflər arasında imzalanmış 4 iyun 1918-ci il tarixli müqavilənin müddəalarına zidd deyildir, lakin bu hal Azərbaycan hö- kumətinin daxili işlərinə hansısa müdaxilə hesab edilərək, Türkiyənin bu münasibətini xoş görməyənlərin etirazına səbəb ola bilər [12, v. 44-45]. 1918-ci ilin iyun ayında İstanbul konfransına göndərilən M.Ə.Rəsul- zadənin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan nümayəndə heyəti də Osmanlı höku- mətindən borc alınması istiqamətində çalışırdı. Ehtiyacın ciddiliyini nəzə- rə alan Azərbaycan hökuməti 1918-ci il iyul ayının 12-də sırf maliyyə mə- sələləri ilə bağlı Osmanlı rəsmiləri ilə danışıqlar aparmaq üçün Səlim bəy Behbudov və Əsəd bəy Rüstəmbəyovdan ibarət bir heyəti Türkiyəyə gön-

167 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu dərdi. Maliyyə heyəti kimi də tanınan bu heyətin əsas mandatı Osmanlı hökumətindən borc və ya kredit almaqdan, həmçinin İstanbulda Azərbay- can milli valyutasının çap işləri ilə də məşğul olmaqdan ibarət idi [6, v. 5]. İyul ayının ortalarında İstanbula yetişən heyət, ilk əvvəl buradakı M.Ə.Rə- sulzadənin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə görüşdü və onunla birgə qarşısında dayanan missiyanı həyata keçirməyə başladı. S.Behbudov və Ə.Rüstəmbəyov İstanbula göndəriləndən sonra, Os- manlı imperiyasının Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İdarəsinin rəisi İsmayıl Hakkı paşa Gəncəyə gəldi və onunla aparılan danışıqların yeku- nunda, yuxarıda qeyd etdiyimiz 14 iyul 1918-ci il tarixli Osmanlı-Azər- baycan müqavilələri imzalandı. 14 iyul müqaviləsinə görə İstanbul höku- məti, Türkiyəyə veriləcək neft məhsullarının qarşılığında Azərbaycan hö- kumətinə avans olaraq 500 min lirə verməyi öz üzərinə götürdü və Hakkı paşa da bu məbləği tez bir zamanda Azərbaycana göndərməyi vəd etdi [3, v. 39-39a]. İstanbula yeni gələn S.Behbudov və Ə.Rüstəmbəyov M.Ə.Rə- sulzadənin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan heyəti ilə birgə Osmanlı hökumət üzvləri ilə görüşüb, həm Hakkı paşanın verdiyi 500 min lirəlik avans və- dini gerçəkləşdirib bu məbləğin tez bir zamanda alınmasına çalışır, həm də yeni, daha böyük məbləğdə borc və ya kreditin alınması istiqamətində iş aparırdı. Baş nazir F.X.Xoyski İstanbula gələn maliyyə heyəti ilə M.Ə.Rəsul- zadəyə göndərdiyi 11 iyul 1918-ci il tarixli məktubda hökumətin ciddi maliyyə ehtiyacı içində olduğunu, Zaqafqaziya bonlarının tamamilə bitdi- yini, gürcü və ermənilərlə yeni bonların kəsilməsi ilə bağlı aparılan danı- şıqların gürcülərin Azərbaycan üçün əlverişsiz şərtlər təklif etmələri səbə- bindən baş tutmadığını və buna görə də yeganə ümidin xaricdən yardım almaq olduğunu, lakin Bakının düşmən əlində olması səbəbindən normal borc almağın çətin olduğunu vurğuladıqdan sonra qeyd edirdi ki, “yeganə çarə kimi Türkiyədən yardım almağı düşünürük ki, İstanbul hökumətinin öz ordularına alınan məhsullar və sair görüntüsü ilə bizə 1,5-3 milyon lirə arası bir məbləğdə borc pul verə bilməsi mümkündür. Bu məbləğ, başqa bir yol tapa bilməsələr, Nuru paşaya göndərilib, onun vasitəsilə bizə təs- lim edilə bilər. Bu borc ən qısa zamanda, bir il – ilyarım ərzində qaytarıla- caqdır” [5, v. 4-4a]. Daha sonra, F.X.Xoyski istər daxili tədavül, istərsə də xırda pul ehtiyacı üçün bir neçə on milyon civarında Azərbaycan milli

168 Elmi əsərlər 69-cu cild valyutasının İstanbulda sifariş edilərək çap edilməsinin vacibliyi üzərində dayanır və qeyd edirdi ki, “bu əskinaslar 500, 100, 50, 25, 10, 5, 3, 1 və 0,50 rublluqlar (manat) şəklində olmalıdır. Pulların forması, ölçüsü və s. ilə bağlı Səlim bəy Behbudova bəzi təlimatlar verilmişdir. Bununla belə, detalları özünüz mütəxəssislər dəvət edərək həll edin. İmzalar türkcə və rusca olmalıdır. Təxmin edirik ki, cəmi 100 milyon sifariş etmək lazım olacaq” [5, v. 4a-5]. Məktubun sonunda baş nazir istər Türkiyədən alına- caq borc pulun, istərsə də milli valyutanın tez bir zamanda Azərbaycana gətirilməsi üzərində dayanaraq bildirirdi ki, istədiyimiz borcu 25-30 iyul, milli əskinasları isə, 10-15 avqust tarixindən gec olmamaqla almağımız lazımdır. Əskinaslar, təbii ki, mətbəədə hazır olduqca hissə-hissə göndəri- ləcək, lakin bu, həftədə 10 milyondan az olmamalıdır [5, v. 5]. F.X.Xoys- kinin verdiyi təlimata görə, Osmanlı hökuməti ilə Azərbaycan arasında borc müqaviləsini M.Ə.Rəsulzadə, S.Behbudov və Ə.Rüstəmbəyov imza- lamalı, həmçinin sonuncular Azərbaycan əskinaslarının çapı zamanı nəza- rət komissiyasının tərkibində yer almalı idilər. 1918-ci il iyul ayının ortalarında İstanbula gələn S.Behbudov və Ə.Rüstəmbəyovdan ibarət Azərbaycan maliyyə heyəti, bu zaman M.Ə.Rə- sulzadə xəstə olub yataqda yatdığı üçün [3, v. 24a] onun iştirakı olmadan Osmanlı sədrəzəmi Tələt paşa ilə görüşməli oldular. Bu zaman Osmanlı imperiyasının maliyyə naziri Cavid bəy Almaniyadan borc pul almaq üçün danışıqlar aparıb müqavilə bağlamaq məqsədilə Berlində olduğu üçün onun səlahiyyətlərini də sədrəzəm icra edirdi. Azərbaycan nümayən- dələri ilə Tələt paşa arasında keçirilən görüşdə Azərbaycana borc pul verilməsi ilə bağlı ümumi razılıq əldə edildi. Lakin həmin tarixdə özü Almaniyadan borc pul almaq üçün müzakirələr aparan Osmanlı hökuməti- nin özünün Azərbaycana borc pul verməsi siyasi cəhətdən düzgün hesab edilmədi. Buna görə də qərara alındı ki, Azərbaycan hökumətinin möhtac olduğu maliyyəni ona birbaşa borc pul şəklində deyil, hansısa dövlət müəs- sisəsi ilə Azərbaycan hökuməti arasında bir ticarət müqaviləsi imzalansın və bu müqavilə üzrə satın alınacaq məhsullar üçün avans şəklində pul ödənilsin [5, v. 12]. Bu şəkildə olduğu halda, Osmanlı hökumətinin əldə edilən razılaşmanı Məclis-i Məbusanda təsdiq etdirməsinə də ehtiyac qal- mayacaqdı və beləliklə bürokratik əngəllər aradan qalxmış olurdu. Azər- baycanla ticarət müqaviləsi bağlamaq üçün ən uyğun müəssisə olaraq Os-

169 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu manlı imperiyasının Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İdarəsi məqbul hesab edildi. Hansı ki, bu idarənin rəisi İsmayıl Hakkı paşa, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, 14 iyul 1918-ci il tarixində Azərbaycan hökuməti ilə iki müqavilə imzalamış və ikinci müqaviləyə görə, Azərbaycandan alına- caq neft və neft məhsullarının qarşılığında Azərbaycan hökumətinə 500 min lirə avans verməyi öz üzərinə götürmüşdü [12, v. 47; 4, v. 25]. Tələt paşa ilə Azərbaycan nümayəndələri arasında aparılan danışıq- larda prinsipial məsələr razılaşdırıldı. Osmanlı imperiyasının Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İdarəsi ilə Azərbaycan hökuməti arasında 2 milyon lirəlik ticarət müqaviləsi imzalanması və bu məbləğin 500 min lirəsi- nin avans şəklində Azərbaycana verilməsi qərarlaşdırıldı [6, v. 6]. Bircə Berlində olan maliyyə naziri Cavid bəyin təsdiqi qaldı ki, ona da bu barə- də teleqram göndərildi. Lakin Cavid bəy borc pul almaqla bağlı Almaniya hökuməti ilə apardığı danışıqları uğurla başa çatdırmadan ona göndərilən teleqrama cavab vermədi. Buna görə də, Türkiyə ilə Almaniya arasında borc müqaviləsi imzalanana qədər, təxminən ay yarım müddətdə Osmanlı hökuməti ilə Azərbaycan arasında ticarət müqaviləsi və avans barədə əldə edilən razılaşma süründürməçiliyə salındı [5, v. 12-13]. Bu zaman Azərbaycan hökumətinin maliyyə vəziyyəti çox ağır idi və hökumət İstanbuldakı heyətdən borc pul alınıb təcili şəkildə göndəril- məsini təkidlə tələb edirdi. F.X.Xoyski M.Ə.Rəsulzadəyə göndərdiyi 31 iyul 1918-ci il tarixli məktubunda bu məsələ ilə bağlı yazırdı: “Ən böyük qayğımız pul əskinaslarının olmamasıdır. Göndərdiyimiz nümayəndələrlə birlikdə bu sahədə çox sürətli və enerjili çalışmalısınız, əks təqdirdə iki həftəyə bir qəpiksiz qalarıq. Bizə, geri qaytarmaq şərti ilə, heç olmasa hə- ləlik bir milyon türk lirəsi təcili göndərin və sonra pul əskinaslarımızı çap etdirməniz və göndərməniz lazımdır. Qısası, bu iş üçün xüsusi enerji sərf etməniz lazımdır, yoxsa vəziyyətimiz çox təhlükəlidir” [3, v. 38-38a]. Bəhs edilən dövrdə Azərbaycanın xarici işlər naziri M.H.Hacınski Ba- kı cəbhəsində olduğu üçün, onun vəzifəsini müvəqqəti icra edən yollar naziri X.Məlikaslanov da iyulun 31-də M.Ə.Rəsulzadəyə bir məktub göndər- di. O, Osmanlı imperiyasının Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İda- rəsinin rəisi İsmayıl Hakkı paşa ilə Gəncədə imzalanan müqaviləyə görə Azərbaycana vəd edilən 500 min lirənin alınması üçün çalışmağı israrla tövsiyyə edir və maliyyə yardımı ilə bağlı yaxın günlərdə nələrə ümid edilə biləcəyi haqqında təcili məlumat göndərilməsini xahiş edirdi [3, v. 39-39a].

170 Elmi əsərlər 69-cu cild

M.Ə.Rəsulzadə M.H.Hacınskiyə göndərdiyi 4 avqust 1918-ci il tarixli məktubunda S.Behbudov və Ə.Rüstəmbəyovun Tələt paşa ilə görü- şündə Azərbaycana 2 milyon lirə məbləğində avans verilməsi ilə bağlı ra- zılıq əldə edildiyini bildirirdi [3, v. 24a]. Əslində, 2 milyon lirə Azərbay- canla bağlanacaq ticarət müqaviləsinin ümumi məbləği idi, avansın məb- ləği isə 500 min lirə idi [6, v. 1, 6]. M.Ə.Rəsulzadə daha sonra qeyd edirdi ki, bu 2 milyon lirənin üç misli, yəni 6 milyon əskinas çap etdirəcəyik. Bu əskinasların adı “Azəri”, tədavül müddəti isə on il olacaqdır [3, v. 24a]. Azərbaycan tərəfinin bütün təkidli xahişlərinə baxmayaraq, istər avans verilməsi, istərsə də Azərbaycan əskinaslarının çapı məsələsinin həlli gecikdi. Borc pul alınması ilə bağlı Berlində aparılan Osmanlı-Almaniya da- nışıqları uğurla yekunlaşandan sonra Cavid bəy Osmanlı-Azərbaycan ma- liyyə razılaşmasına müsbət rəy verdi. Bundan sonra Azərbaycandan 2 milyon lirə dəyərəndə məhsul satın alınması və bu məqsədlə Azərbaycan hö- kumətinə 500 min lirə avans verilməsi ilə bağlı tərtib edilən müqavilə la- yihələri təsdiq üçün Ənvər paşa tərəfindən 28 avqust 1918-ci il tarixində hökumət kabinəsinə göndərildi [6, v. 6]. Sentyabrın 4-də bu müqavilə layihələri kabinə toplantısında təsdiq edildi və Osmanlı Hərbi Dəmir Yol- ları və Limanlar Baş İdarəsinə adı çəkilən müqavilələrin imzalanması sə- lahiyyəti verildi [6, v. 1; 7]. Sentyabrın 7-də Sədarət Dairəsindən hərbi və maliyyə nazirliklərinə bu barədə xüsusi yazı göndərilərək məlumat verildi [6, v. 1]. Müqavilə layihəsində Azərbaycandan satın alınacaq məhsulların adları da dəqiqləşdirildi. Bunlar əla, orta və aşağı növlərdən olmaqla aşa- ğıdakılar idi: buğda, arpa, petrol, neft, maşın yağı, mis, duz, pambıq, yun, dəri, biyan kökü, qaramal və davar [6, v. 7]. Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinə maliyyə yardımı məqsədilə Azərbaycandan 2 milyon lirə məbləğində kənd təsərrüfatı və sənaye məh- sullarının satın alınması haqqında müqavilələrlə bağlı artıq sentyabrın 7- də bütün hazırlıqlar və prosedurlar tamamlansa da, bu müqavilələrin im- zalanması Bakının alınmasından sonra həyata keçirildi. Bakının alınması- nın səhərisi gün, 16 sentyabr 1918-ci il tarixində İstanbulda Osmanlı-Azər- baycan ticarət müqavilələri imzalandı. Müqavilələrdən biri “Satın alınacaq məhsullar müqaviləsi”, digəri isə “Avans müqaviləsi” adlanırdı. Müqavi- lələri Türkiyə tərəfdən Osmanlı imperiyasının Hicaz və Hərbi Dəmir

171 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Yolları və Limanlar Baş İdarəsinin rəisi İsmayıl Hakkı paşa, Azərbaycan tərəfdən Azərbaycan Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyinin müstəşarı Sə- lim bəy Behbudov, Ticarət və Sənaye Nazirliyinin müstəşarı Əsəd bəy Rüstəmbəyov və Azərbaycanın İstanbuldakı nümayəndə heyətinin rəhbəri M.Ə.Rəsulzadə imzaladılar. 9 maddədən ibarət olan “Satın alınacaq məhsullar müqaviləsi”nə görə, Azərbaycan hökuməti öz ərazisində istehsal olunan kənd təsərrüfatı və sənaye məhsullarından (buğda, arpa, petrol, neft, maşın yağı, mis, duz, pambıq, yun, dəri, biyan kökü, qaramal və davar) Osmanlı imperiyasının Hicaz və Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İdarəsinə 2 milyon lirə dəyərində mal satmalı idi; Satılacaq malların qiyməti hər iki tərəfdən iki nəfər olmaqla təyin ediləcək 4 nəfərlik bir komissiya tərəfindən hər ay müəyyən edilməli, malların qiyməti Osmanlı akçası ilə hesablanmalı idi; Müqavilə iki il üçün nəzərdə tutulmuşdu və bu müddətdə tərəflər arasında alqı-satqının dəyəri 2 milyona çatmasaydı, bu zaman müqaviləyə xitam verilə bilərdi; Satılan məhsulların dəyəri 2 milyon lirəyə çatdıqda, tərəflər müqavilənin icrasını dayandıra bilərdilər, əgər bu zaman tərəflər imtina etməzdilərsə, müqavilə 3 milyon lirəlik mal satışına qədər uzadıla bilərdi; Satılan mallar, Osmanlı məmurlarına təslim edilən kimi, onların dəyəri satan tərəfin tələb və arzusuna görə Osmanlı akçası ilə ya İstanbul, ya Gəncə və ya Bakıda ödənilməli idi; Mallar satıldıqdan sonra onların mühafizəsi, daşınması və digər xərcləri alan tərəfin üzərinə düşürdü [6, v. 3, 8; 4, v. 4, 6; 5, v. 13-14; 3, v. 16a]. 4 maddədən ibarət olan “Avans müqaviləsi” məxfi saxlanılmalı idi [5, v. 14]. Bu müqaviləyə görə, satın alınacaq mallar üçün Osmanlı impe- riyasının Hicaz və Hərbi Dəmir Yolları və Limanlar Baş İdarəsi Azər- baycan hökumətinə illik 5 faizlə qabaqcadan 500 min Osmanlı lirəsi avans verməli idi; Azərbaycan tərəfdən satılan malların dəyərinin 75 faizi nağd ödənilməli, qalan 25 faizi isə bu avansdan çıxılmalı, faizlər də yerdə qalan məbləğə hesablanmalı idi; 2 milyonluq mal satılan zaman bu avans tam ödənilmiş olmalı idi; Hansısa səbəbdən tərəflər arasında imzalanan alqı- satqı müqaviləsi ləğv edilərdisə, o zaman verilən avansın ödənilməmiş qalan hissəsi faizlərlə birlikdə Azərbaycan tərəfdən Türkiyəyə ödənilməli idi [6, v. 2, 9; 5, v. 14; 3, v. 16a-16].

172 Elmi əsərlər 69-cu cild

Onu da qeyd edək ki, bu avans müqaviləsi imzalandıqdan sonra 14 iyul 1918-ci il tarixində Gəncədə imzalanmış Osmanlı-Azərbaycan müqa- viləsi üzrə Azərbaycana verilməsi təəhhüd edilən 500 min lirə avans mə- sələsi də öz-özlüyündə gündəlikdən düşüb tarixə qovuşmuş oldu. 16 sentyabr tarixli “Avans müqaviləsi” əslində 14 iyul tarixli müqavilədə nə- zərdə tutulan avans məbləğinin daha yuxarı səviyyədə təsdiq edilməsi idi. 16 sentyabr 1918-ci il tarixli “Avans müqaviləsi”nə görə Azər- baycan hökumətinə verilməli olan 500 min lirəlik avansdan 25 min lirə sentyabrın sonlarında İstanbuldakı Azərbaycan heyətinə verildi. Bu məb- ləğ İstanbula səfir olaraq göndərilən Ə.M.Topçubaşova təslim edildi ki, bu pul hesabına Azərbaycan əskinasları çap edilməli və digər məsrəflər ödənilməli idi. Daha 225 min lirə isə, Azərbaycan hökumətinə təslim edil- məsi üçün Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşaya göndərildi [6, v. 4; 3, v. 4; 5, v. 15-16]. Lakin Nuru paşa bu pulu Azərbaycan höku- mətinə vermədi. Nuru paşa, öz xatirələrində bu pulun Bakıya göndərilmə- sinin şəhərin təxliyə edilməsi tarixinə təsadüf etdiyi üçün Azərbaycan hö- kumətinə verilmədiyini yazır [28, s. 461]. Lakin arxiv sənədlərindən mə- lum olur ki, 225 min lirə Bakının təxliyəsindən bir ay əvvəl, 1918-ci il oktyabrın ilk günlərində (təxminən 2-4 oktyabr tarixlərində) türk zabitləri ilə İstanbuldan gəmi ilə Batuma, oradan da Azərbaycana, Nuru paşaya göndərilmişdi [3, v. 4]. Bundan başqa, arxiv sənədlərində Dəmir Yolları İdarəsinin rəisi İsmayıl Hakkı paşa tərəfindən satın alınacaq məhsulların pullarını nağd ödəmək üçün də əlavə 450 min lirə Azərbaycandakı Os- manlı təmsilçilərinə pul göndərildiyi, lakin bu pulun ünvana çatmadığı və müharibədəki məğlubiyyətdən sonra ordunun təxliyə prosesində yaranan qarışıqlıqlar zamanı pulu aparan zabit heyəti ilə əlaqənin kəsildiyi ilə bağ- lı məlumatlar var [6, v. 4]. Bu məsələ Ə.M.Topçubaşovla Osmanlı imperi- yasının maliyyə naziri Əbdürrəhman Vefik bəy arasında 1918-ci il no- yabrın 25-də baş tutan görüşdə də geniş müzakirə olundu, lakin Azərbay- can hökumətinə çatmayan bu pulların aqibətinin necə olduğu müəyyən edilə bilmədi [6, v. 4; 2, v. 27-29; 31, s. 74-77]. Maliyyə naziri Əbdürrəh- man bəy, bütün bunlarla bağlı 27 noyabr 1918-ci il tarixində sədrəzəmə geniş yazılı məlumat verdi [6, v. 4]. M.Ə.Rəsulzadə İstanbuldan F.X.Xoyski və M.H.Hacınskiyə göndə- rdiyi 2 oktyabr 1918-ci il tarixli məktubunda 500 min lirəlik avansdan 25

173 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu min lirə Osmanlı paytaxtında olan Azərbaycan heyətinə verildiyi, yerdə qalan 225 min lirənin isə hökumətə təslim edilməsi üçün Azərbaycana göndərildiyini qeyd etdikdən sonra, avansın yerdə qalan 250 min lirəsinin də bir həftə sonra yola salınacağını yazırdı [3, v. 4]. Lakin artıq müharibə- nin sonu yaxınlaşdığından “Barışığ”ın yeni bir kabinə tərəfindən imzalan- masının vacibliyini dərk edən Tələt paşa hökuməti 1918-ci il oktyabrın 8- də istefa verdiyindən, adı çəkilən bu məbləğin Azərbaycana göndərilməsi məsələsi də qapandı. Ə.M.Topçubaşov, noyabrın 25-də Osmanlı maliyyə naziri ilə keçirdiyi görüşdə avansın yerdə qalan 250 min lirəsinin Azər- baycana göndərilməsi məsələsini qaldırsa da, yaranmış vəziyyətdə bu məbləğin göndərilməsinin mümkün olmayacağı məlum oldu [6, v. 4; 2, v. 29; 31, s. 77-79]. Nəticeyi-kəlam, 1918-ci il 16 sentyabr müqaviləsi üzrə avans olaraq Azərbaycana verilməsi qərarlaşdırılan 500 min lirə puldan Azərbaycan hökuməti cəmi 25 min lirə ala bildi. Bu da, yuxarıda qeyd etdiyimiz, İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndələrinə sentyabrın sonların- da təslim edilən 25 min lirədir. Osmanlı arxiv sənədləri içərisində Osmanlı imperiyasının Maliyyə Nazirliyindən 19 dekabr 1920-ci il tarixində Xarici İşlər Nazirliyinə gön- dərilən bir müraciət vardır ki, bu sənəddə qeyd edilir ki, “keçmiş Qafqaz İslam Ordusu kassasından 13 avqust 1918-ci il tarixli şifrəli bir teleqramla verilmiş əmr üzrə Azərbaycan hökumətinə avans olaraq 15.790.000 kuruş (157.900 lirə) verilərək, qarşılığında adı çəkilən hökumətin maliyyə naziri Əbdüləli bəyin imzasıyla sənədlər alındığı İslam Ordusunun son hesaba- tından anlaşılmışdır” [17, v. 1]. Maliyyə Nazirliyi, haqqında bəhs etdiyi 13 avqust 1918-ci il tarixli teleqramın surətini də bu müraciətə əlavə edir. Həmin teleqramda deyilirdi: “Azərbaycan hökumətinə avans olaraq tərəfi- mizdən lüzum görüldükcə verilmək üzrə Xəlil paşa ilə sizə 250 min lirə göndərilmişdir. 3-cü ordudan 150 min lirə göndərildiyini də ordu koman- danı bildirir. Ordudan göndərilən pulun 250 min lirəsini ayırıb saxlamaq ordu komandanlığına bildirilmişdir. Adınıza göndərilən məbləğin imkan dərəcəsində qənaətlə sərf edilməsini xahiş edirik” [17, v. 2]. Qafqaz İslam Ordusu komandanlığı tərəfindən Azərbaycan hökumə- tinə verildiyi iddia edilən 15.790.000 kuruşun bəhs edilən dövrdə adı çəkilən hökumət tərəfindən alındığını təsdiq edən hansısa bir sənədə rəst gəlmədik. Arxiv sənədlərindən görünən odur ki, 1918-ci ilin iyun-iyul ay-

174 Elmi əsərlər 69-cu cild larında olduğu kimi, avqust-sentyabr aylarında da Azərbaycan hökuməti ciddi maliyyə sıxıntısı yaşamışdır. F.X.Xoyski 1918-ci il iyulun 11 və 31- də M.Ə.Rəsulzadəyə göndərdiyi, yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz mək- tublarında olduğu kimi, avqustun 23-də göndərdiyi növbəti məktubunda da “hökumətin maliyyə vəziyyətinin kritik olduğunu, bir şey edib milli əskinasları çap edib göndərməyi” təkidlə xahiş edirdi [3, v. 22a]. Qafqaz İslam Ordusu komandanlığı tərəfindən Azərbaycan hökumə- tinə verildiyi iddia edilən 15.790.000 kuruşla bağlı diqqəti cəlb edən mə- qamlardan biri də odur ki, Osmanlı imperiyasının Maliyyə Nazirliyi 1920-ci il dekabrın 19-da Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi müraciətində həmin pulun geri qaytarılması məqsədilə Azərbaycan hökumətinin İstanbuldakı nümayəndəliyi nəzdində təşəbbüs göstərilməsi məsələsini qaldırdı [17, v. 1]. Lakin Xarici İşlər Nazirliyi maliyyə nazirinin müraciətinə cavabında bildirdi ki, Azərbaycanın hazırkı sovet hökuməti İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyini tanımadığından və nümayəndəliyin Bakı ilə heç bir əla- qəsi olmadığından indiki vəziyyətdə belə bir təşəbbüsün heç bir faydası olmayacaqdır [17, v. 3]. Bununla da, bu məsələ qapanmış oldu. 1918-ci ilin yayında Azərbaycanın üzləşdiyi ciddi maliyyə çatışmaz- lığını aradan qaldırmaq üçün Türkiyədən borc pul almaq və milli əskinas- ları çap etməklə bağlı hökumətin göstərdiyi bütün cəhdlər müəyyən ümid- lər yaratsa da, istənilən nəticəni vermədi. 1918-ci il iyunun 30-da türk lirəsinin kursunu 20 rubl dəyərində müəyyən edən hökumət, sentyabrın 3- də bu rəqəmi 2 dəfə artıraraq 40 rubla çatdırmalı oldu [23, s. 203, 227]. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı azad edildikdən sonra Bakıya köçən Azərbaycan hökuməti ölkədəki pul çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün sentyabrın 22-də sabiq Bakı Şəhər Bələdiyyəsi tərəfindən buraxılan pulla- rın tanınması və dövriyyəsi ilə bağlı qərar qəbul etməyə məcbur oldu [23, s. 235]. Bunun ardınca, hökumətin 5 oktyabr 1918-ci il tarixli qərarı ilə ölkə ərazisində dövriyyədə olan bütün pullar, yəni Rusiya rublu, Kerenka- lar, Zaqafqaziya və Bakı bonları eyni dəyərə malik elan edildi və bu pulla- rın Osmanlı lirəsi ilə mübadiləsi üçün vahid məzənnə tətbiq edildi. Eyni zamanda, sentyabrın 25-də Azərbaycan əskinaslarının çap edilməsi məsə- ləsi həll edilənədək pul dövriyyəsini sahmana salmaq üçün sabiq Bakı Şə- hər Bələdiyyəsinin əskinaslarından 50, 25 və 10 rublluqlar olmaqla, daha 30 milyon rubl çap edilməsinə qərar verildi [23, s. 236]. Həmçinin, Zaqaf-

175 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu qaziya bonlarının çap edilməsi ilə bağlı Gürcüstan və Ermənistan höku- mətləri arasında bağlanmış 20 iyul 1918-ci il tarixli sazişə əlavə kimi, sentyabrın 6-da Tiflisdə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan nümayən- dələri arasında imzalanan sazişə görə daha 280 milyon rubl məbləğində yeni bonlar buraxılmalı və bunun 80 milyonu Azərbaycana verilməli idi. Azərbaycan hökuməti sentyabrın 27-də bu sazişi ratifikasiya etdi. Azər- baycan hökumətinin gürcü hökuməti ilə imzaladığı 15 noyabr 1918-ci il tarixli müqaviləyə görə, noyabrın 25-dək daha 160 milyon məbləğində Zaqafqaziya bonu çap edilərək, Azərbaycan və Gürcüstan arasında bəra- bər bölüşdürülməli idi [22, s. 99]. Bütün bu tədbirlərlə ölkədəki pul əski- naslarının çatışmazlığı, müvəqqəti də olsa, aradan qaldırıldı. Çünki, höku- mətin qarşısında ordunu ərzaqla təmin etmək kimi mühüm vəzifələr dururdu. Azərbaycan hökuməti 1918-ci il sentyabrın 26-dan noyabrın 5-nə qədər təkcə Qafqaz İslam Ordusu komandanlığının sərəncamına 11 milyon manat ayırmışdı [19, s. 336]. Azərbaycan əskinaslarının çapı ilə bağlı İstanbuldakı Azərbaycan heyəti bir sıra işlər görsə də, bu işləri sonlandırmaq mümkün olmadı. M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi 2 sentyabr 1918-ci il tarixli məktubunda milli əskinasların çapı ilə bağlı işlər görüldüyünü və pul nişanlarının şəkillərinin rəssama verildiyini qeyd etdikdən sonra bildirirdi ki: “Azərbaycanın iki cür pulu olacaq: Azəri və Akça. Azəri bizim əskinas vahidimiz olacaq. 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 500 azəriliklər çap olunacaq. Sonra 1, 5, 10, 15, 20, 25, 50 akçalıqlar kəsiləcək ki, bunlar xırda pulları təşkil edəcəklər. Sistem metrik olacaq. Bunlardan başqa poçt və gerb markalarının çapı üçün də tədarük görülmüşdür” [3, v. 16]. M.Ə.Rə- sulzadə Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlət bayrağının qəbul edilməsin- dən əvvəl Türkiyəyə getdiyindən, bayrağın təsvirindən məlumatlı deyildi. Buna görə də o, Azərbaycanın bayrağının üzərindəki ulduzun səkkiz guşə- li olduğunu Əhməd bəydən öyrəndiyini vurğuladıqdan sonra qeyd edirdi ki, milli əskinasların üzərində dövlət nişanı olaraq hilal və səkkiz guşəli ulduz qoyaq. Bu xüsusda yanlışlıq varsa və yaxud hilal və ulduzdan başqa bir şey əlavə etmək lazımdırsa, təcili xəbər verin [3, v. 16]. 1918-ci ilin iyulunda İstanbula göndərilən S.Behbudov və Ə.Rüs- təmbəyovdan ibarət maliyyə heyətinin Azərbaycan hökumətinə təqdim etdiyi 9 yanvar 1919-cu il tarixli raportdan da aydın olur ki, milli əskinas-

176 Elmi əsərlər 69-cu cild ların çapı üçün monometalik və metrik sistem qəbul olunmuşdu. Pul vahidi olacaq “Azəri” yarım qram qızılı ehtiva etməli idi. 1 türk lirəsi 15 azəriyə bərabər olmalı idi. “Azəri”nin yüzdə bir hissəsi isə “Akça” olmalı idi. 5, 10, 20, 25 akçalar nikeldən, ½, 1, 2, 5 azərilər gümüşdən, 5, 10, 20, 50, 100 azərilər isə qızıldan kəsilməli idi [5, v. 15]. Qeyd edək ki, milli pul vahidləri ilə bağlı M.Ə.Rəsulzadənin Azər- baycan hökumətinə verdiyi məlumatlarla maliyyə heyətinin verdiyi məlu- matlar arasında ziddiyyətli məqamlar da vardır. Belə ki, M.Ə.Rəsulzadə azəri vahidlərinin 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 500 olacağını bildirdiyi halda [3, v. 16], maliyyə heyəti öz raportunda bu vahidlərin ½, 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 olacağını qeyd edir [5, v. 15]. Həmçinin, M.Ə.Rəsulzadə akça va- hidlərinin 1, 5, 10, 15, 20, 25, 50 akçalıqlar olacağını bildirdiyi halda [3, v. 16], maliyyə heyəti öz raportunda bu vahidlərin 5, 10, 20, 25 olacağını qeyd edir [5, v. 15]. Azərbaycan əskinasları çap edilmədiyindən onun va- hidlərini də öyrənmək mümkün olmadı. Azərbaycan milli əskinaslarının təsvirləri üçün Leypsiq modellərin- dən istifadə edilmişdi. Maliyyə heyəti öz raportunda qeyd edir ki, çap ediləcək Azərbaycan əskinaslarının qarantiyası ilk əvvəl Türkiyənin satın alınacaq mallar üçün Azərbaycan hökumətinə verəcəyi 2 milyon lirə borc, sonra isə neft satışından əldə ediləcək qızıl valyuta olmalı idi [5, v. 15]. Osmanlı imperiyasının Bəhriyyə Nazirliyinin Mətbəəsi Azərbaycan əskinaslarını pulsuz çap edəcəyini öz üzərinə götürmüşdü. Azərbaycan tə- rəfi sadəcə kağız alınması və digər xərcləri ödəməli idi. Bu zaman İstan- bulda iki vaqon kağız var idi. Azərbaycan heyəti Leypsiqdən daha səkkiz vaqon kağız göndərilməsi üçün danışıqlar aparırdı. Saxtalaşdırılma ehti- malı istisna olan xüsusi kağızlar sifariş verilmişdi [5, v. 15]. Bütün bunlar üçün, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Osmanlı hökumətinin satın alına- caq mallar üçün Azərbaycan hökumətinə ayırdığı 500 min lirə avansdan 1918-ci ilin sentyabr ayının sonlarında İstanbuldakı Azərbaycan nüma- yəndələrinə təslim edilən 25 min lirənin xərclənməsi nəzərdə tutulmuşdu. Lakin bu zaman Bolqarıstanın təslim aktını imzalanması ilə Türkiyədə yaranan böhran səbəbindən Azərbaycan əskinaslarının çap edilməsi ilə bağlı görülən işlər də yarımçıq dayandırıldı. 1918-ci il 16 sentyabr müqaviləsi üzrə Osmanlı hökumətinin Azər- baycana verməsi nəzərdə tutulan 500 min lirə avansın cüzi hissəsi istisna

177 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu olmaqla yerdə qalan məbləği son ünvana çatdırırılmasa da, Bakının azad edilməsindən əvvəl olduğu kimi, ondan sonra da Azərbaycandan Türkiyə- yə kənd təsərrüfatı və sənaye məhsullarının daşınması istiqamətində əməli nəticələri olan tədbirlər həyata keçirildi. Bir çox hallarda Azərbaycandakı türk hərbi hissələri təchizat zərurəti bəhanəsi ilə müsadirələr həyata keçirir və digər özbaşınalıqlar da edirdilər. Azərbaycan hökumətinin 24 iyun 1918-ci il tarixli qərarı ilə ölkə ərazisindən ərzağın çıxarılması qadağan edilsə də, türk hərbi hissələrinin rəisləri ayrı-ayrı şəxslərə bununla bağlı icazə kağızları verir və müvafiq əməliyytlar həyat keçirirdilər. Azərbayca- nın ərzaq naziri Ağa Aşurov Nuru paşaya göndərdiyi 13 iyul 1918-ci il tarixli məktubunda bu cür hərəkətlərin ölkədə ərzaq böhranına səbəb ola biləccəyini vurğulayır və buna son qoyulmasını xahiş edirdi. A.Aşurov, Nuru paşaya göndərdiyi 27 iyul və 8 avqust tarixli məktublarında Qazax qəzasının türk komendantı Səbri bəyin həyata keçirdiyi müsadirə əməliy- yatlarına, hökumət nümayəndələri ilə hesablaşmamağına və digər özbaşı- nalıqlarına son qoyulmasını xahiş edirdi. Ərzaq Nazirliyinin hüsablamala- rına görə, təkcə 1918-ci il iyulun 1-dən 19-na kimi türk hərbi hissələri tə- rəfindən əhalidən 2.150.493 rubl 89 qəpik məbləğində məhsul müsadirə edilmişdi [29, s. 158-159]. Bu hallar haqlı olaraq Azərbaycan hökuməti- nin etirazları ilə qarşılanırdı. Azərbaycan hökuməti türk hərbçilərinin yer- lərdəki özbaşınalıqlarının qarşısını almaq məqsədi ilə ölkə hüdudları daxi- lində ilkin tələbat mallarının satın alınması üçün 5 nəfərdən (sədr-qəza ko- mandantı, Ərzaq Nazirliyinin qəza müvəkkili, onun köməkçisi, qəza rəisi, əhali nümayəndəsi) ibarət xüsusi komissiya yaratdı. Bu məhsullar üzərin- də sabit satış qiymətlərini ərzaq naziri ilə birlikdə Qafqaz İslam Ordusu- nun komandanı müəyyən edirdilər. 1918-ci il avqustun 1-də Nuru paşa qə- za komendantlarına bu komissiyalar vasitəsi ilə tədarük aparılmasını tap- şırdı [29, s. 159]. Bakı azad edildikdən sonra Qafqaz İslam Ordusu komandanlığının ilk sərəncamlarından biri onun bütün mədən işçilərinin dərhal işə çıxması haqqında əmri oldu [19, s. 336]. Osmanlı hökumətinin Azərbaycana təyin etdiyi maliyyə müşaviri Həmid bəy də M.Ə.Rəsulzadəyə özünün yaxın zamanlarda Bakıya gələcəyini birdirməklə bərabər, təklif etdi ki, o, Azər- baycan hökumətinə çatdırsın ki, dərhal bir qanun çıxarıb elan etsin ki, kimsənin mülk və ya mədənini satmağa, uzun müddətə icarəyə verməyə,

178 Elmi əsərlər 69-cu cild yaxud başqasına dövr etməyə yeni qanunlar çıxana qədər haqqı yoxdur. Və bu günlərdə bağlanmış bu cür sövdələşmələr qanundan kənar edilir [3, v. 3a]. Bu mövqe, Osmanlı hökumətinin Bakı neftini tamamilə öz əlinə almaq niyyətindən irəli gəlirdi. Osmanlı qoşunları Bakıya daxil olduqda, şəhərdə 100 milyon lirə (2 milyard frank) dəyərində neft, yağ və digər məhsullar var idi [24, 25, 26, 27]. Şəhərin alınmasından sonra Nuru paşa Ənvər paşaya göndərdiyi tele- qramında Bakıda çox böyük bir top mərmi fabriki, biri hökumətin olmaqla üç dinamit fabriki və müxtəlif böyük maşın fabriklərinin olduğunu vurğu- ladıqdan sonra bildirirdi ki, bunlardan başqa “Bakı ətrafında neft quyuları və şəhərdə 450.000 ton xam neft, 600.000 ton mazut, 30.000 ton benzin, 165.000 ton petrol, 135.000 ton müxtəlif növ yağ vardır. Bu miqdarlar ən kiçik hesablardır. Bundan başqa hələ təsbit edilməyəcək qədər çox loko- motiv və vaqon əldə edilmişdir...”[14, v. 52]. Buna görə də Osmanlı hakim dairələri dünya müharibəsində vuruşan bütün dövlətlərin maraq dairəsində olan neft Bakısına yiyələnməyə Türki- yəni maliyyə-iqtisadi böhrandan çıxaracaq, dövlət borclarını qarşılayacaq və ölkə iqtisadiyyatının inkişafını təmin edəcək çox mühüm amil kimi ba- xırdılar. Bakının alınmasından sonra Nuru paşa ilə yanaşı, Şərq Orduları Qrupunun komandanı Xəlil paşanın Ənvər paşaya göndərdiyi 15 oktyabr 1918-ci il tarixli şifrəli teleqram da bunu sübut edir. Teleqramda deyilirdi: “Bu gün Bakıdakı anbarlarda toplanmış olan neft və mazutun bugünkü fi- yatlara görə qiyməti yüz milyonlarla lirə təşkil edir. Tanrının bir lütfü olaraq əldə etdiyimiz bu qaynaq bütün maliyyə sıxıntımızı qarşılayacaq ma- hiyyətdədir. Ancaq Tiflis nümayəndəmiz Əbdülkərim paşadan aldığım bir teleqramda dost və qonşu hökumətlərin bir xəzinə üzərində eyni bir haqq iddiasında olduqları, hətta bu arada Azərbaycanı heç hesaba almadıqları anlaşılmaqdadır. Bütün bu işlərin almanların fırıldaqlarından başqa bir şey olmadığını diqqətinizə çatdırıram. Əski Osmanlı sərhədləri xaricində ən kiçik mənfəətimizi həsəd gözləriylə görən almanların bu son günlərdə is- tər İranda, istərsə də Qafqazda bizə qarşı etdiyi hərəkət bir müttəfiqin dos- tuna qarşı etməsi lazım olan hərəkətdən başqa hər şeyə bənzəyir. Bakı uğrunda apardığımız iki-üç müharibədə üç minə yaxın can itirdik. Bundan dolayı Bakı sərvətinin ən böyük hissəsindən fətih haqqı olaraq bizim və Azərbaycanın yararlanması lazımdır” [18, s. 425-426].

179 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Onu da qeyd edək ki, Bakını tərk edən qüvvələr neft sənayesinə elə də ciddi zərər yetirməmişdilər. Osmanlı komandanlığı tərəfindən tez bir zamanda Bakı-Batum ağ neft kəmərinin təmiri üçün tədbirlər görüldü. Neft kəməri yalnız Bibiheybət stansiyasında ciddi şəkildə dağıdılmışdı. İki həftədən də az bir müddət ərzində kəmər bərpa edildi. Eyni zamanda, Bakı-Tiflis-Batum dəmiryolu xətti də Bakının azad edilməsindən bir neçə gün sonra işə salınmışdı. Bu xətlə Bakıdan Batuma Türkiyə və Almaniya üçün hər gün ən azı 23 sistern neft daşınırdı [30, s. 40]. Neftlə doldurul- muş gəmilər bir-birinin ardınca Batumdan İstanbula yola düşürdü. Bakı- dan yetərincə neft və ağ neft gətirilməsi nəticəsində İstanbulda onların qiyməti 10 dəfə azaldı [19, s. 335]. Qafqaz İslam Ordusunun tərəfindən Bakı əməliyyatı ilə bağlı şə- hərdə yaranan gərgin vəziyyətlə əlaqədar 1918-ci ilin sentyabrında Ba- kıda neft hasilatı bütün müharibə dövründə ən aşağı səviyyəyə düşərək 5.664.816 pud olmuşdu. 1918-ci ilin oktyabrın 11-nə olan məlumata görə, bu zaman Bakıda 9.137.289 pud neft qalmışdı. Oktyabr ayı ərzində isə 7.639.963 pud neft hasil olunmuşdu. 1918-ci ilin oktyabrında Bakıdan Os- manlı hökuməti, ordu qərargahı, Qafqaz İslam Ordusu, Gürcüstandakı Osmanlı nümayəndəliyinin sərəncamına 1.525.139 rubl, noyabrda isə 553.002 rubl məbləğində neft məhsulları verilmişdi. Nobel qardaşları şir- kəti və “Mazut” cəmiyyəti Osmanlı orduları və Osmanlı hökuməti üçün 2.586.693 rubl məbləğində, Avropa neft mədənləri korporasiyası isə 110.581 pud həcmində neft məhsulları vermişdilər. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1918-ci il aprelin 25-dən iyunun 29-na kimi Bakıdan 42.488.689 pud neft aparılmışdı [29, s. 157-158]. Osmanlı hökuməti Azərbaycandan yalnız neft və neft məhsulları deyil, həm də pambıq və ipək alırdı. 1918-ci il sentyabr ayının sonuna qədər Batumdan təqribən 200 min pud Azərbaycan pambığı daşındı. Bundan başqa, Qars-Ərzurum karvan yolu ilə böyük miqdarda pambıq çıxarıldı [19, s. 336]. Şəkidən tədarük edilən yun və ipəyin bir qismi Türkiyəyə yola salındı, lakin müharibədəki məğlubiyyətlə bağlı olaraq bu məhsulların anbarlarda toplanmış yerdə qalan hissəsinin göndərilməsi mümkün olmadı. Bəhs edilən dövrdə kənd təsərrüfatı və sənaye mallarının hər iki tərəfin nümayəndələrindən ibarət komissiyalar tərəfindən müəyyən edilən

180 Elmi əsərlər 69-cu cild qiymətlərə satın alınması ilə yanaşı, türk hərbçiləri tərəfindən həyata keçi- rilən müsadirə və talanlar haqlı narazılıq doğururdu. Təsadüfi deyil ki, Mudros sülhündən az sonra Bakıya daxil olan Müttəfiq qoşunlarının ko- mandanı general Tomson, Nuru paşaya göndərdiyi 21 noyabr 1918-ci il tarixli teleqramında türk əsgərləri tərəfindən talanlar və əmlakın da- ğıdılması faktları barədə məlumat aldığını, bu faktları tədqiq etmək üçün İngiltərə, Fransa və ABŞ nümayəndələrindən ibarət komissiya yaradıldığı- nı vurğulayır və dəymiş zərərin Türkiyənin hesabına yazılacağını bildirə- rək, adı çəkilən əmlakın geri qaytarılmasını tələb edirdi. Azərbaycan hö- kumətinin hesablamalarına görə, türk qoşunlarının təkcə 1918-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında vurduğu zərərin məbləği 1.600.000 rubl həc- mində idi [29, s. 159]. Osmanlı imperiyasının dünya müharibəsindən məğlub ayrılması ilə Türkiyə ilə Azərbaycan arasında hərbi, siyasi və digər sahələrdə olduğu kimi, iqtisadi sahədə qurulan münasibətlər də yarımçıq qaldı. Beləliklə, bütün bunları ümumiləşdirərək qeyd edə bilərik ki, Azər- baycan Cümhuriyyətinin yaranmasından Mudros sülhünə qədər olan dövr- də Azərbaycan hökuməti hərbi, siyasi və digər sahələrdə olduğu kimi, iqtisadi sahədə də Osmanlı imperiyası ilə hər iki tərəfin mənafeyinə xidmət edən münasibətlər qurmaqda maraqlı olmuş və bu istiqamətdə bütün vasi- tələrlə çalışmışdır. Öz növbəsində, Osmanlı hökuməti də, ərazi bütövlüyü və suverenliyinin bərpa edilib qorunmasına ordu xərclədiyi Azərbaycanın təbii sərvətlərindən, xüsusilə də Bakı neftindən faydalanmaq niyyətində olmuşdur. Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında imzalanan iqtisadi müqavilələr və bu müqavilələrdən irəli gələn öhdəliklər, xüsusilə də avans və borc pul məsələsi istənilən şəkildə həyata keçirilmə- sə də, bu müqavilə və öhdəliklər Azərbaycan hökumətinə bir ümid verdi. Bu ümid çox ağır şərtlər altında fəaliyyət göstərən Azərbaycan hökuməti- nin Bakıya gəlib çıxmasıda mühüm rol oynadı. Osmanlı hökuməti tərəfin- dən Azərbaycan hökumətinə göndərilən avans məbləğinin adı çəkilən hö- kumətə verilməməsi isə, Nuru paşanın şəxsi ambisiyaları və Azərbaycan hökuməti ilə soyuq münasibətləri ilə bağlı idi. Türk hərbçiləri tərəfindən Azərbaycanda həyata keçirilən müsadirə və talanlar və iki ölkə arasında normal iqtisadi münasibətlərə sığmayan hərəkətlər Azərbaycan əhalisində

181 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu türklərə qarşı mənfi münasibətin yaranmasına gətirib çıxarırdı. Türk hərb- çilərinin bu cür arzuolunmaz hərəkətlərinin qarşısını almaq üçün Azər- baycan hökumətinin göstərdiyi təşəbbüslər əksər hallarda nəticəsiz qalırdı. Bakının azad edilməsindən sonrakı dövrdə Osmanlı hökumətinin Bakı nefti ilə bağlı həyata keçirdiyi tədbirlər onun bu sahəni tamamilə öz nəza- rətinə almaq və bundan öz strateji məqsədləri üçün istifadə etmək planla- rına hesablanmışdı. Lakin müharibədəki məğlubiyyət bütün bu planların həyata keçirilməsinə imkan vermədi. Mudros sülhündən sonra həm Os- manlı imperiyası, həm də Azərbaycan ingilislərin nəzarəti altına düşdüyün- dən iki ölkə arasında digər sahələrlə yanaşı iqtisadi sahədə qurulan mün- asibətlər də iflasa uğradı.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA), f. 894, siy. 10, iş 30. 2. ARDA, f. 894, siy. 10, iş 151. 3. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivi (ARPİİSSA), f. 277, siy. 2, iş 7. 4. ARPİİSSA, f. 277, siy. 2, iş 9. 5. ARPİİSSA, f. 277, siy. 2, iş 21. 6. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), BEO, no. 4532/339882. 7. BOA, MV, no. 212/168. 8. BOA, HR.HMŞ.İŞO, no. 107/7. 9. BOA, HR.HMŞ.İŞO, no. 123/74. 10. BOA, HR.HMŞ.İŞO, no. 124/13. 11. BOA, HR.SYS, no. 2372/2. 12. BOA, HR.SYS, no. 2373/1. 13. BOA, HR.SYS, no. 2373/4. 14. BOA, HR.SYS, no. 2374/1. 15. BOA, HR.SYS, no. 2398/5. 16. BOA, HR.SYS, no. 2398/7. 17. BOA, HR.SYS, no. 2465/31. 18. Aydemir Ş.S. Makedonya'dan Ortaasya'ya Enver Paşa. C. III. 1914-1922. İstanbul, Remzi Kitapevi, 1985. 19. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. V c. Bakı, Elm, 2001. 20. “Azerbaycan’da Maliye Teşkilatı”, Tanin, no. 3458 (28 Temmuz 1334), s. 3. 21. “Azerbaycan Teşkilat-ı Maliyesi”, Sabah, no. 10307 (28 Temmuz 1334), s. 2. 22. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Внешняя политика (документы и материалы). Баку: Изд-во «Азербайджан», 1998.

182 Elmi əsərlər 69-cu cild

23. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Законодательные акты. (Сб. Документов). Баку, Азербайджан, 1998. 24. “Bakü’deki Eşyanın Kıymeti”, Ati, no. 259 (26 Eylül 1334), s. 2. 25. “Bakü’deki Eşyanın Kıymeti”, Sabah, no. 10364 (26 Eylül 1334), s. 2. 26. “Bakü’deki Eşyanın Kıymeti”, Yeni Gün, no. 22 (26 Eylül 1334), s. 2. 27. “Bakü Ganaimi”, Vakit, no. 332 (26 Eylül 1334), s. 2. 28. Budak M. Nuru paşanın Qafqaz İslam Ordusu haqqında raportu / Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu. Editörlər: M.Rıhtım, M.Süleymanov. Bakı, “Nurlar” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2008, s. 441-484. 29. Hətəmov R. Almaniya-Osmanlı münasibətlərində Azərbaycan amili (1917-1918-ci illər). Tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya. Bakı, 2005. 30. Maksvell N. Azərbaycan Demokratik hökumətinin siyasətində neft məsələsi (1918- 1920-ci illər) / Azərbaycan Neft Sənayesi Tarixinə dair Birinci Beynəlxalq Konfrans. 7 iyul 1996-cı il. Hyuston, 1997, s. 39-45. 31. Топчибашев А.А. Дипломатические беседы в Стамбуле (записи чрезвычайного посланника и полномочного министра Азербайджанской Республики). 1918-1919 гг. Баку, «Эргюн», 1994.

АЗЕРБАЙДЖАНСКО-ОСМАНСКОЕ ЭКОНОМИЧЕСКОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО (ИЮНЬ-ОКТЯБРЬ 1918 ГОДА)

РЕЗЮМЕ

В статье исследуется вопросы сотрудничества в экономической сфере между Азербайджаном и Османской империей в период со становления Азербайджан- ской Республики (28 мая 1918 года) до окончания Первой мировой войны. Рассмотрены юридические акты регулирующие экономические отношения между двумя странами, строившиеся экономические связи и их основные особенности. На основе первичных архивных документов указано, что Азербайджанское пр- авительство рассматривало обоюдное экономическое сотрудничество с Осман- ской империей как главный вспомогательный фактор по выходу страны из кризи- са. Но характер и формат экономических отношений определял Стамбульское правительство. А это в свою очередь привело предоставлению Османской импе- рии некоторых превосходств и привилегий. Османское правительство с освобож- дением Баку завладел бакинской нефтью и рассматривал это природное богат- ство, как фактор для восстановления экономики Турции. Несмотря на все ограни- чения, экономическое сотрудничество достигнутое между Османской империей и Азербайджанской Республикой было выгодно интересам обеих сторон.

183 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

OTTOMAN-AZERBAIJAN COOPERATION IN ECONOMICAL SPHERE (JUNE-OCOTBER OF 1918)

SUMMARY Cooperation issues between Ottoman empire and Azerbaijan on economica sphere during period from completion of The Furst World War to establihsment (May 28, 1918) of Azerbaijan Republic have been studied in the article. Legal acts regulating economical relations between two countries, economical relations and its main features have been stuidued here. According to primary archieve documents, Azerbaijan government considered bilateral copperation with Ottoman empire in economical sphere as main factor to find out crisis. Character and format of economical relations created between two countries have been defined by Istanbul government. It caused to giving several advantage and priviliges to Ottoman empire. Possesing Baku oil by liberaitng Baku, Ottoman government considered this wealth as main favtor in order to restore economy of Turkey. Despite all these restrictions, cooperation between the Ottoman Empire and the Republic of Azerbaijan in the economical sphere was mutually beneficial to the parties.

184 Elmi əsərlər 69-cu cild

Bədirə KƏRİMOVA ∗

İNGİLTƏRƏNİN YAXIN ŞƏRQ SİYASƏTİNDƏ “TÜRKİYƏ MƏSƏLƏSİ”

Açar sözlər: İngiltərə, Osmanlı İmperiyası, Rusiya, Şərq məsələsi, Türkiyə məsələsi Ключевые слова: Англия, Османская Империя, Восточный вопрос, Вопрос Турции. Key words: England, Ottoman Empire, Russia, East question, the Issue of Turkey

Britaniya imperiyası XIX əsrdə ən böyük siyasi gücə sahib olan döv- lətlərindən biri idi. Britaniya imperiyası dünyanın ən güclü donanmasına və Hindistandan Cənubi Afrikaya, Misirdən Avstraliyaya qədər uzanan torpaqlara sahib idi. İmperializmin hökm sürdüyü dövrdə müstəmləkə dövlətlərdən gələn gəlir imperiyanın kapitalist təsərrüfatının əsas gəlir mənbəyi idi. Məhz bu səbəbdən imperiyanın siyasəti daha çox müstəmlə- kə əldə etmək və müstəmləkələrdən maraqları naminə istifadə etmək hə- dəfi üzərində qurulmuşdu. 1776-cı ildə ABŞ müstəqilliyini qazandıqdan sonra Böyük Britaniya Birləşmiş Krallığının Şimali Amerikadakı müstəmləkələri itirməsi onun Yaxın Şərq siyasətinə marağını daha da artırdı [4, s.3]. Ingiltərənin Yaxın Şərq bölgəsinə olan marağına səbəb ərazilərin tarix boyunca strateji əhə- miyyətə malik olması, zəngin neft və təbii qaz kimi karbohidrogen ehti- yatlarının ərazidə mövcudlugu güclü bir imperiya kimi İngiltərəni cəlb et- mişdir. İngiltərənin xarici siyasətində Suveyş kanalının rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. İngiltərə ictimai və siyasi xadimləri bu kanalı heç vaxt müstəqil bir obyekt kimi qəbul etməmiş, onu Hindistana daxil olmaq üçün “açar” və yaxud İngiltərənin Yaxın Şərqlə bağlı planlarını həyata keçir- mək üçün bir vasitə kimi qəbul etmişdilər. Kanalın tikilməsi üçün razılı- ğın əldə olunması ilə bağlı İngiltərə hakim dairələri arasında uzun müddət fikir ayrılığı yaşanmışdı. Kanalın tikilməsinə kəskin etiraz edən İngiltərə-

∗ Bədirə Kərimova - AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu “Ümumi tarix” şöbəsinin dissertantı

185 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu nin baş naziri Q.Palmerston (1859-1865) hesab edirdi ki, kanalın tikilməsi digər dəniz dövlətlərinin Hindistana asan yol tapmasına imkan verəcək, bu isə gələcəkdə İngiltərənin bu dövlətlərlə müharibəsi ilə nəticələnə bilər [9, s.332]. İngiltərənin xarici işlər naziri qraf D.Klarendon baş nazir ilə ta- mamilə razı idi, lakin ehtiyatlarını fərqli arqumentlərlə izah edirdi, o hesab edirdi ki, kanalın tikintisilə Misir Türkiyədən tamamilə ayrıla bilərdi ki, bu da İngiltərə üçün ölümə bərabərdir.[5,s.142]. Coğrafi baxımdan qi- tələr və bölgələr arasında körpü rolunu təmin edən Süveyş Kanalının 1869-ci ildə açılışı dəniz nəqliyyatı baxımından da təhlükəli olan Yaxın Şərq bölgəsinin əhəmiyyətini daha da artırmışdır. C. Campler bu kanal haqqında yazırdı: “....əgər sizin Bosfor və Dardanel boğazlarına sahib olan Rusiyanın dəniz donanması kimi donanmanız olsaydı, sizin Suveyş Kanalı üzərindəki yolunuz təhlükə altına düşmüş olardı.”[10, s.165]. Əsrlər boyu Yaxın Şərq məsələsi həm Osmanlı İmperiyası, həm də Avropanın nüfuzlu dövlətlərinə, əsasən də İngiltərənin siyasətinə təsir göstərmişdir. XV əsrdən başlayaraq Avropa-Asiya ticarətində vasitəçiliyin Türkiyənin əlinə keçməsi və Osmanlı imperiyasının ağır gömrük siyasəti Avropa-Asiya ticarətinə ağır zərbə vurdu. Bununla əlaqədar olaraq Qara dəniz və Aralıq dənizi ticarətində mənafeyi olan dövlətlərin Osmanlı impe- riyasına qarşı birgə mübarizəsi dövrü başlandı. “Türkiyə məsələsi” bu dövlətlərin xarici siyasətində əsas məsələyə çevrildi [2,s.98]. XIX əsrdə dünyanın ən nüfuzlu imperiyası İngiltərə müstəmləkəçi maraqlarına uyğun xarici siyasət aparmaq məcburiyyətində idi. 1774-cü il Küçükqaynarca sülhündən sonra Osmanlı İmperiyası İngiltərənin siyasi maraq dairəsinə daxil oldu. “Türkiyə məsələsi” İngiltərənin Yaxın Şərq siyasətinin bir hissəsi idi və bu məsələnin yaranmasında İngiltərə və Rusi- ya imperiyalarının toqquşan geosiyasi maraqları böyük rol oynamışdır. Rusiya İmperiyasının İngiltərədəki səfiri Benkendorf bu haqda yazırdı, “Rusiya və Britaniya kimi qüdrətli dövlətlərin münasibətləri ya dost, ya da düşməncəsinə olmalıdır – başqa cür ola bilməz” [7, s.13]. İngiltərənin Yaxın Şərq və Asiya siyasəti bu regionları strateji ma- raqları naminə müharibə meydanına çevirməkdən ibarət idi. Bu məsələni yaratmaqla İngiltərə yalnız Osmanlı torpaqlarını parçalamağı hədəfləmə- miş, eyni zamanda Rusiyanın Aralıq dənizinə enməsinin qarşısını almağı planlaşdırmışdı.

186 Elmi əsərlər 69-cu cild

1768-1774-cü illər Osmanlı-Rusiya müharibəsindən sonra Osmanlı- nın süqutu ilə Rusiya Aralıq dənizi və Qara dənizi nəzarət altına almağa cəhd etdi. Digər Avropa dövlətlərilə müqayisədə İngiltərə Rusiyanın cə- nuba doğru genişlənməsindən daha çox narahat idi. Məhz bu səbəbdən İn- giltərə iqtisadi və siyasi maraqlarını qorumaq naminə nə vaxtsa Osmanlı İmperiyasını dağıtmaq istəyinə zidd olaraq onlarla ittifaq qurur. [8, s.45]. 1787-ci ildə türk-rus müharibəsinin başlanması, daha əvvəl qeyd et- iyimiz kimi Rusiyanın cənuba doğru genişlənməsindən ehtiyat edən İngil- tərənin baş naziri Vilyam Piti Osmanlı İmperiyasını dəstəkləməyə sövq etdi. Pitt hökumətinin siyasəti Qlədstounun hakimiyyətə gəldiyi dövrə qədər davam etdi. Pitt hökumətinin siyasəti rus-türk müharibəsində (1787- 1792) Avstriya-Rusiya ittifaqını dağıda bildi, lakin o dövürkü İngiltərə hökumətində vahid fikrin olmaması Pittin planını tam olaraq həyata keç- məsinə mane oldu, lakin buna baxmayaraq Rusiya müharibəni dayandır- malı oldu. Bu dövrdən başlayaraq 1814-cü ilə qədər Fransa və İngiltərə arasındakı düşmənçilik davam edir. Yalnız 1807-ci ildə Fransa-Rusiya arasında Tilzit razılaşması imzalandıqdan sonra Türkiyə və İngiltərə ara- sındakı münasibətlər yenidən bərpa olunur. 1812-ci il Vyana Konqresində Rusiyanın güclənməsindən ehtiyat edən İngiltərə Osmanlı İmperiyasının maraqlarını müdafiə edərək rus çarı Aleksandrın Osmanlının sərhəd ərazi- lərinin parçalamasının qarşısını ala bilir. 1828-1830-cu illərdə türk-rus müharibəsinə İngiltərə demək olar ki, müdaxilə etməmişdi, lakin Bessarabiyanın Rusiya tərəfindən işğal olun- ması faktı İngiltərə və Avstriyanı narahat etməyə başladı, Rusiyanın Qaf- qaza daxil olmasını İngiltərə Hindistandakı müstəmləkələrinə təhdid kimi başa düşdü. Məhz bu səbəbdən İngiltərə 1853-cü ildə İngiltərə Osmanlı İmperiyasının parçalanması ilə bağlı Rusiya çarı II Nikolayın təklifini qə- bul etmir və bu səbəbdən Krım müharibəsində Osmanlı İmperiyasının tə- rəfini saxlayır. Rusiya Osmanlı İmperiyasının parçalanması ilə bağlı İngil- tərəyə Krit və Misiri, özünə isə Bessarabiya, Serbiya və Bolqarıstanı gö- türməyi planlaşdırmışdı [6, s.94]. Krım müharibəsində məğlubiyyətə uğrayan Rusiya şərqə - Asiyaya doğru irəliləməyi qərara alır. Vladivostoku zəbt edərək Sibirin işğalına son qoyur və Türkistana doğru irəliləməyə başlayır. Rusiyanın Asiyadakı işğalları birbaşa olaraq İngiltərənin Hindistandakı koloniyalarına təhdid

187 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu idi. İngiltərə Rusiya münasibətləri haqqında Şotland Liberal Partiyasının üzvü Corc Kampbell yazırdı: “Mən şübhə etmirəm ki, əgər Rusiya bizim Hindistanda olduğumuz qədər Turkistanda mövqelərini möhkəmlətmiş, onun əlaqə imkanları tam, Rusiyanı Hind Qafqazının şimal hissəsi və di- gər məntəqələrlə birləşdirən dəmir yolu sistemi olsaydı mən deyərdim ki, Rusiya bizim üçün Hindistanda təhlükəli olmasa da narahat qonşu olardı. Şübhəsiz əfqanlar bu zaman hər iki tərəfdən pul və üstünlük əldə etməyə çalışacaqdılar. Bu halda biz silahlı qüvvələrimizin sayını artırmaq məcbu- riyyətində qalacayıq, çünki Hindistandakı mülkiyyətimizin nəhəng ölçülə- rini nəzərə alsaq hal-hazırkı ordumuz çox kiçikdir. Ordunun sayının artı- rılması isə Hindistanda yerləşən xəzinəmizə ciddi zərbə vurmuş olardı. Lakin, digər tərəfdən deyə bilərəm ki, Rusiya mənim təsvir etdiyim vəziy- yətdən olduqca uzaqdır, onun nə əlaqə vasitələri, nə də güclü hərbi möv- qeyi vardır, və mən əminəm ki, o bu mövqeyi hələ uzun illər əldə edə bil- məyəcəkdir...... Lakin şübhə yoxdur ki, Rusiya Turkiyəni tamamilə zəbt edə bilsə o çox təhlükəli və böyük qüvvəyə çevrilə bilər” [10, s.163-165]. XIX əsrin 70-ci illəri Avropada Almaniya və İtaliya ittifaqının ya- ranması və 1863-cü ildə polşa inqilabı süquta uğradıqdan sonra Rusiyada panslavizm siyasəti güclənməsi ilə yaddaqalır. 1877-1878-ci illərdə Os- manlı İmperiyası müharibəni təkbaşına davam etdirir və Türkiyə üçün çox ağır nəticələnən müharibə Sanstefan müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatır. Lakin Avstriya və İngiltərə bu müqaviləyə qarşı sərt etiraz göstərir- lər. Bismarkın məsələyə müdaxilə etməsi və Berlin konfransının çağırıl- masından sonra imzalanan müqavilə Rusiyanın işğal etdiyi torpaqların ək- səriyyətini itirməsi ilə başa çatdı. Konfransın nəticələrinə görə məlum oldu ki, Rusiyanın Osmanlı İmperiyası ilə bağlı planları qərb dövlətlərinin razılığı olmadan həyata keçirilə bilməz. Bu razılaşmaya əsasən Rumıniya, Bolqarıstan və Serbiya əvvəlcə muxtariyyət, sonra isə müstəqillik əldə etdi. Osmanlı İmperiyasının ərazi bütövlüyünü qoruyan İngiltərə Qlədstounun baş nazir seçilməsindən sonra siyasətində ciddi dəyişiklik edir. Qlədstoun sabiq baş nazir Pittin Osmanlı İmperiyasının ərazi bütövlüyünün qorun- ması siyasətilə razılaşmır. Beləki, 1791-ci ildən bəri Osmanlı dövlətinin ərazi bütövlüyünü mü- dafiə etmək siyasətini həyata keçirən İngiltərə 1877-1878-ci illər Osman- lı-Rusiya müharibəsindən sonra Osmanlı imperiyasının ərazi bütövlüyü

188 Elmi əsərlər 69-cu cild qorumaq prinsiplərindən tam ayrılmasa da, onun üçün strateji əhəmiyyət daşıyan ərazilərin üzərində nəzarət və təsiri gücləndirmək siyasətinə yö- nəldi. Eyni zamanda əvvəllər Osmanlı dövlətinin ərazi bütövlüyünü mü- dafiə edən İngiltərə XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Osmanlı dövlətini dağıtmaq məqsədi daşıyan siyasəti həyata keçirməyə başladı. Bunun əsas səbəbi İngilis siyasətçilərinin əvvəllər Hindistan yolunun Osmanlı dövləti- nin ərazi bütövlüyü ilə təminat altına alınacağı fikrini mənimsəməsi olsa da, XIX əsrdən etibarən çox qısa bir müddətdə bu dövlətin dağılacağını dərk edən İngiltərə Osmanlı dövlətinin torpaqları üzərində yeni dövlətlər yaratmağı və bu addımla Hindistanı və Hindistan yolunu təminat altına al- mağı qarşısına məqsəd qoydu. Bu kiçik dövlətlərdən biri də Ermənistan olmalı idi. Bu haqda Samuel A. Uimz yazır, “Kiçik Asiyanı Bibliya Ermə- nistanı adlandıran ingilislər başqa bir alov üfürüblər. 1880-cı ildə təkrar baş nazir olmuş Uilyam E.Qlədstoun bu ideyanı ortaya atmaqla demişdir ki, Osmanlı İmperiyasını dağıtmaq Britaniya maraqlarına cavab verirdi. O, Osmanlı İmperiyasının geniş ərazisində İngiltərənin təsir dairəsində olacaq bir neçə kiçik dost dövlət yaratmaq istəyirdi. Belə kiçik dövlətlərdən biri Ermənistan olmalı idi. Qlədstoun Britaniya mətbuatından xahiş etmiş- di ki, Şərqi Anadolunu “Ermənistan” kimi təqdim etsinlər” [3, s.28]. Yuxarıda qeyd olunanlardan belə aydın olur ki, İngiltərənin əsas məqsədi aşağıdakılar idi: a) Öz ərazi bütövlüyünü qoruya bilməyən və itirən Osmanlı dövlətinin torpaqlarının İngiltərənin maraqlarına zərər verə biləcək və müstəmləkələrini təhdid edə biləcək bir ölkənin əlinə keçmə- sinə mane olmaq; b) Rusiyanın isti dənizlərə enməsinin qarşısını almaq üçün əvvəllər Osmanlı dövlətinin ərazi bütövlüyünü qorumaq istəyən İngiltərənin artıq bu dövlətin sonunun yaxınlaşdığını gördüyü üçün Os- manlı imperiyasının torpaqları üzərində özündən asılı dövlətlər yaratmaqla müstəmləkələrinin təhlükəsizliyini təminat altına almaq [1, s.3]. Asiya uğrunda Rusiya və İngiltərənin rəqabəti ilə yanaşı İngiltərənin Osmanlı İmperiyasına yaxınlaşma siyasəti müşahidə olunuru, lakin bu hal uzun müddət davam etmədi. 1905-ci ildə Rusiyanın Yapon müharibəsində məğlubiyyəti və 1907-ci ildə Asiya ilə əlaqədar ingilis və ruslar razılaşma imzaladıqdan sonra İngiltərə, Rusiya və Fransa Osmanlı İmperiyasının parçalanmasını planlaşdırmağa başlayırlar. Bölüşdürmə planı Birinci Dün- ya Müharibəsinin ərəfəsində başa çatır.

189 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

MƏNBƏ VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Emin Şixəliyev. İngiltərənin Cənubi Qafqaz siyasətində erməni amili və Naxçıvan məsələsi (XX əsrin əvvəlləri): Strateji Təhlil Jurnalı. Apr 6, 2015. 2. Yaqub Mahmudov, Azərbaycan diplomatiyası. Bakı, 2006. 416 səh. 3. Səmuel A.Uimz, Ermənistan terrorçu “xristian” ölkəsinin gizlinləri. Bakı, OKA Ofset Azərbaycan-Türkiyə Nəşriyyat-Poliqrafiya Şirkəti, 2004.səh.386. 4. Timuçin Kodaman, “Rusya-İngiltere ve Ermeni Meselesi”. YENİ TÜRKİYE 60/2014. 5. Гальский Д. Великие авантюры: история строительства Суэцкого и Панам- ского каналов. М., 1990. 6. Гюрюн К.Армянское досье. Перевод с турецского. Баку, 1993. 7. Посол в Лондоне министру иновстранных дел, 28/15 июня 1914 г. // Междуна- родные отношения в эпоху империализма. Документы из архивов царского и временного правительств 1878–1917 гг. Серия III. 1914–1917 гг. T.4. 28 июня – 22 июля 1914 г.– M.–Л.: Государственное социально-экономическое изда- тельство, 1931. – с.13. 8. Chala Safia. The British Foreign Policy Toward the Ottoman Turkey in the 1880s. A dissertation Submitted in Partial Fulfillment of Requirements for the Master Degree. June,2015. 9. Rogers E.T. The Suez Canal // The Art Journal (1875—1887), New Series. London., 1880. Vol. 6. 10. Sir George Campbell, A handy book on the Eastern Question. Second edition London,1876.

«ВОПРОС ТУРЦИИ» В ПОЛИТИКЕ АНГЛИИ НА БЛИЖНЕМ ВОСТОКЕ

РЕЗЮМЕ

«Вопрос Турции» был неотъемлемой частью политики Англии на Ближнем Востоке. В возникновении вопроса сыграли важную роль геостратегические интересы таких держав как Англия и Россия. Сторонясь политики России рас- ширение на юг, с 1880 года Англия обороняла территориальную целостность Ос- манской Империи, но начиная со второй половины XIX века осознав скорейшее разрушение империи, поменяла политику обороны на раздел ее земель. Англия планировала создание малых государств на территории Османской Империи и тем самым обеспечить безопасность Индийским колониям.

190 Elmi əsərlər 69-cu cild

“THE ISSUE OF TURKEY” IN THE MIDDLE EAST POLICY OF ENGLAND

SUMMARY

The issue of Turkey was an indispensible part of England policy in the Middle East. The geostrategic interests of such powers as England and Russia played an important role in case of issue. Avoiding of the expansion of Russia to the south, since 1880 England defended the territorial integrity of the Ottoman Empire, however, since second half of the XIX century, realizing the prompt destruction of the empire, changed the defense policy to the separation of its lands. England planned the creation of small states on the territory of the Ottoman Empire and thereby ensures security for the Indian colonies.

191 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Vüsalə MÖVLAYEVA ∗

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ REGİONLARIN SOSİAL- İQTİSADİ İNKİŞAFI DÖVLƏT PROQRAMININ MİNGƏÇEVİR ŞƏHƏRİNDƏ HƏYATA KEÇİRİLMƏSİ (2004-2008)

Açar sözlər: regional siyasət, iqtisadi inkişaf, enerji ehtiyatları, avarçəkmə bazası, Ключевые слова: региональная политика, экономические развития, энергети- ческие ресурсы, гребная база Key words: regional policy, economic development, energy resources, rowing base

Məlumdur ki, Azərbaycanın sənaye potensialı tarixən Bakı və ətraf rayonlarda daha çox inkişaf etmişdir. Lakin ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq respublikanın bütün regionlarının bu və ya digər sahələrdəki inkişafı regionların da sənaye potensialının sürətlənməsinə müsbət təsir göstərmişdir. Məhz bu dövrdən etibarən regional istehsal və yerli şəraitə uyğun müvafiq infrastrukturların yaradılması, formalaşdırılması respubli- kanın ümumi inkişaf planında əsas istiqamətlərdən olmuşdur. Bu konsep- siya respublikanın 1991-ci ildə müstəqilliyinin bərpasından sonra da ye- nidən işlənərək müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılaraq və nəhayət hər bir bölgənin ölkənin ümumi ictimai, siyasi, iqtisadi, mədəni həyatında iştirakını təmin etmək məqsədilə qəbul edilmiş proqram və sənədlərdə də öz əksini tapmışdır. Müasir və qlobol dünyada qabaqcıl texnologiya və idarəetmə üsullarının, elmi nailiyyətlər əsasında əldə olunan innovasiyala- rın ölkənin sosial-iqtisadi həyatına tətbiqi inkişafın davamlılığına nail olmaq üçün vacib amillərdəndir. Ölkə iqtisadiyyatının qlobal iqtisadi sis- temə inteqrasiyası, beynəlxalq iqtisadi təcrübəyə və sosial inkişaf proq- ramlarına düzgün istinadı respublikamızın sosial-iqtisadi inkişafında bir çox uğurlara nail olmasına imkan vermisdir. Məlumdur ki, regionların inkişafı respublikanın ümuminkişaf göstə- ricilərinə birbaşa təsir edən mühüm amillərdən biridir. Bu baxımdan Azər- baycan Respublikası Prezidentinin İlham Əliyevin 2004-cü il 11 fevral ta-

∗ Vüsalə Mövlayeva - AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun doktorantı [email protected]

192 Elmi əsərlər 69-cu cild rixli 24 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikası re- gionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının (2004-2008-ci il- lər)” əsas məqsədi qeyri-neft sektorunun davamlı inkişafı, ölkə regionları- nın tarazlı inkişafının təmin edilməsi, regionlarda kommunal xidmət və sosial infrastruktur təminatının yaxşılaşdırılması, yeni iş yerlərinin və mü- əssisələrin yaradılması nəticəsində əhalinin məşğulluq səviyyəsinin artırıl- ması və həyat səviyyəsinin yüksəldilməsindən ibarət olmuşdur. Qeyd olunan Dövlət Proqramının icra müddətində ölkə prezidenti İlham Əliyev regionlara 127 səfər etmiş, proqramda nəzərdə tutulmuş məsələlərin ic- rası ilə tanış olmuş, 500-ə dək müəssisə və obyektin açılış və təməlqoyma mərasimində iştirak etmişdir [1]. Həmçinin ölkə başçısı tərəfindən 2004- 2008-ci illər ərzində Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Dağlıq Şirvan, Gəncə- Qazax və s. iqtisadi rayonlara daxil olan şəhər və rayonların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair əlavə olaraq 17 sərəncam imzalanmış- dır [11]. 2004-cü ilin iyun ayının 8-də prezident İlham Əliyevin növbəti region səfəri Mingəçevirə olmuşdur. Səfər çərçivəsində prezident İlham Əliyev Mingəçevirdəki məcburi köçkünlər üçün inşa edilmiş qəsəbənin açılışında iştirak etmişdir. Qeyd edək ki, Mingəçevirin bütün orta ümum- təhsil məktəblərində məcburi köçkün ailələri məskunlaşmışdır. Məhz bu amilə görə Asiya İnkişaf Bankı Yaponiya hökumətinin vəsaiti hesabına ABŞ-ın “Dünyaya baxış” beynəlxalq humanitar təşkilatının icraçılığı ilə layihənin reallaşmasına razılıq vermişdir. Qəsəbənin inşası Mingəçevirin dörd ümumtəhsil məktəbinin habelə “Kür” avarçəkmə bazasında məskun- laşmış məcburi köçkünlərin çıxardılmasına imkan vermişdir. Bu bazada məcburi köçkünlərin məskunlaşması bazanın təyinatı üzrə fəaliyyətinə olduqca mənfi təsir göstərmişdi. “Kür” avarçəkmə bazası keçmiş SSR mə- kanında bu idman növü üzrə təlim-məşq toplantılarının ən intensiv keçi- rildiyi mərkəzlərdən biri olmuşdu. Əlbəttə ki, mərkəzin normal fəaliyyəti müstəqilliyin bərpasından sonra ağır iqtisadi vəziyyətlə üzləşmiş şəhər iq- tisadiyyatına böyük gəlir gətirə bilərdi. Ölkə başçısı səfər zamanı Qafqa- zın enerji nəhəngi olan Azərbaycan DRES-də olmuş, “Kür” Olimpiya təd- ris idman mərkəzində, “Azərkabel” Səhmdar cəmiyyətində görüşlər keçir- miş tapşırıq və tövsiyyələrini bildirmişdir.

193 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

İqtisadiyyatının əsasını sənaye təşkil edən Mingəçevir şəhərinə qeyd olunan ilk Dövlət Proqramında doqquz bənd aid edilmişdir. Proqrama mü- vafiq olaraq Mingəçevirdə proqramın icrası müddətində bir neçə yeni mü- əssisə tikilib istifadəyə verilmiş, bəzi mövcud müəssisələr öz fəaliyyətləri- ni bərpa etmiş, istehsal prosesini genişləndirmiş, sosial yönümlü bir neçə layihələr reallaşıdırılmışdır. Tikintisinə beş milyon ABŞ dolları məbləğin- də sərmayə qoyulmuş yüksək gərginlikli elektrik xətləri üçün beton dayaqlar istehsalı üzrə ixtisaslaşmış “İnterenerji” Məhdud Məsuliyyətli Cə- miyyət Mingəçevirdə 2005-ci ilin ikinci yarısında istifadəyə verilmişdir [2]. Fəaliyyətə başlayan bu zavodda 230 nəfər işlə təmin olunmuşdur. Re- gionlara yönəldilmiş investisiya resurslarının həm regionun, həm də ölkə- nin ümumi inkişafında xüsusi əhəmiyyəti var. Qeyd edək ki, dövlət başçı- sı İlham Əliyevin tapşırığına əsasən Azərbaycan İstilik Elektrik Stansiya- sında ehtiyat mazut çənlərinin quraşdırılması bu müəssisə tərəfindən yeri- nə yetirilmişdir. Hər birinin uzunluğu 20 min kubmetr, diametri 40, hün- dürlüyü 23 metr olan çənlər ölkədə ilk dəfə olaraq bilavasitə təyinat yerin- də quraşdırılmışdır. Zavod 2008-ci ildə mexaniki yığma və metal dayaqlar sexini istifadəyə verərək istehsal sahəsini artırmağa nail olmuşdu. Mingəçevirin yeni müəssisələrindən “Kür” elektron avadanlıqları is- tehsalı MMC regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı çərçivə- sində 2005-ci ilin sentyabrında fəaliyyətə başlamışdır [2]. Bu müəssisə respublikada ümümtəhsil məktəblərinin kompüterləşməsində mühüm rol oynamışdır. Dövlət Proqramı sənaye sahələrinin inkişafına yeni impuls vermiş- dir. Dövlət Proqramına uyğun olaraq Mingəçevirdə fəaliyyətləri bərpa olunmuş müəssisələrdə də investisiya qoyuluşu davam etdirilmişdir. Səna- ye müəssisələrində aparılan yenidənqurma işləri sayəsində 2005-ci ildə Min- gəçevirdə fəaliyyət göstərən “Azərkabel”, “Şüşə-lifi” ASC, “Azyolneft- maş”, “Zeynalabdin” ASC, “Komplektheyvandarmaş” kimi ASC-nin fə- aliyyət dairəsi genişləndirilmiş istehsalın həcmində müsbət nəticələrə nail olunmuşdur. Ümumiyyətlə 2005-ci ildə şəhər sənayesinin bütün sahələ- rində istehsal artımı müşahidə olunmuşdur. Büdcə vəsaitlərindən istifadə olunması vəziyyəti Mingəçevir şəhəri üzrə yerli gəlirlərin 2005-ci il proq- nozu 6 milyard 810 milyon manata (1 mln. 362 y.m) qarşı 7 milyard 480 milyon manat (1 mln. 496 min y.m) və ya 109,8 % yerinə yetirilimişdir

194 Elmi əsərlər 69-cu cild

[2]. Mingəçevirdə 2005-ci ildə rəsmi dövlət qeydiyyatından keçmiş 87 istehsal müəsissəsindən 51-i, Sovetlər dönəmində fəaliyyət göstərən 8 ittifaq tabeli böyük müəssisədən yalnız 4-ü fəaliyyət göstərirdi. Məlumdur ki, Sovetlər dönəmində regional siyasət və buna müvafiq olaraq respublika və onun regionlarında təsərrüfat-istehsal quruluşunun formalaşması heç də həmişə yerli ehtiyatlardan səmərəli istifadə olunması, regionların kompleks inkişafı və onların sosial-iqtisadi problemlərinin həllinin sürətləndiril- məsi baxımından deyil, məhz mərkəzi dövlətin həmin respublikalara, regionlara özünün istədiyi kimi müəyyənləşdirdiyi təyinatlara müvafiq fə- aliyyət göstərməsinə xidmət etmişdir. Məhz bu yanaşma Mingəçevirdəki əksər sənaye müəssisələrinin fəaliyyətsizliyinin nümunəsində bir daha öz sübutunu tapmışdır. Əlbəttə ki, yeni iqtisadi şərait vaxtilə mövcud olmuş müəssisələrin zamanın tələbinə uyğunlaşdırmağı tələb edir. Mingəçevir şəhərində sahibkarlığın inkişafında, yeni istehsal sahə- lərinin yaradılmasında, iş yerlərinin istifadəyə verilməsinə istiqamətlən- miş layihələrin kreditləşməsində bankların xüsusi yeri var. 2004-2008-ci illərdə Mingəçevirdə 6 bank və 2 bank olmayan kredit təşkilatı fəaliyyətə başlamışdır [3]. 2005-ci il ərzində Mingəçevirdə yerli sahibkarlığın inki- şafı, maarifləndirilməsi və məlumatlandırılması məqsədi ilə əməli tədbir- lər görülmüş Azərbaycan Sahibkar Təşkilatları Milli Konfederasiyası Min- gəçevir nümayəndəliyi yerli sahibkarların geniş toplantısını keçirmiş bu sahənin problemləri və qarşıda duran vəzifələri müzakirə etmişdilər. Şə- hərin sahibkarlarını təmsil edən müxtəlif qruplar 2006-cı ilin yanvar, mart və aprel aylarında İranda, fevral və iyun aylarında Türkiyədə ayrı-ayrı sa- hələr üzrə keçirilən sərgilərdə olmuş, Azad Sahibkarlar Konfederasiyası- nın mart ayında Mingəçevir şəhərində keçirdiyi dəyirmi masada, iyun ayında Bakı şəhərində türk iş adamları ilə görüşlərdə iştirak etmişdilər [9]. Yerli xammaldan istifadə məqsədilə qum və çınqıl karxanalarının yaradıl- ması üçün 5 sahibkara torpaq sahəsi ayrılmış, tikinti quraşdırma işləri başa çatdıralaraq 5 karxana istismara verilmişdir. Respublikada sahibkarlığın inkişafının gücləndirilməsi ilə əlaqədar prezident İlham Əliyev tərəfindən 30 aprel 2007-ci il tarixdə imzalanan “Azərbaycan Respublikasında sahib- karlığın inkişafı ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında” fərmanla ölkədə sahib- karlıq fəaliyyəti ilə bağlı məşğul olmaq istəyənlər üçün qeydiyyat prose- durları sadələşdirilmişdir. Bunun nəticəsidir ki, 2007-ci ildə Mingəçevirdə

195 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu sahibkarlıqla məşğul olmaq istəyənlər üçün fiziki şəxs kimi 448 nəfər, hü- quqi şəxs kimi 40 müəssisə şəhər statistika idarəsində qeydə alınmışdır [5]. Sahibkarlıq məqsədilə 2007-ci ildə banklardan götürülən kredit məb- ləği şəhər üzrə 4 mln. manat təşkil etmişdir. Yenidənqurma və modernləşdirilmə işləri respublikanın enerji təchi- zatında mühüm rol oynayan Azərbaycan DRES və “Kür” SES silsiləsi MMC-də də aparılmışdır. Azərbaycan DRES respublika əhəmiyyətli müəssisə olmaqla yanaşı Mingəçevirin istehsalhəcminə görə ən iri müəssisəsidir. Azərbaycan İES-da 5-ci enerji blokunun modernləşdiril- məsi Rusiya Federasiyasının “Siloviye maşını” şirkəti tərəfindən həyata keçirilmışdir. “Kür” SES silsiləsi MMC-də 6 hidroaqreqatdan 4-ü əsaslı və yenidən qurulmuşdur. Respublikada enerji müəssisələrinin yeni tələb- lərə uyğun qurulması və modernləşdirilməsi, enerji ehtiyatlarının artırıl- ması və bu sahə üzrə istehsal gücünün yüksəlməsinə müsbət təsir göstə- rəcək tədbirlər davamlı xarekter almışdır. Belə tədbirlərdən biri də Azər- baycan Respublikası ilə Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı arasında “Azərbaycan İstilik Elektrik Stansiyasının Reabilitasiyası” layihəsi üzrə imzalanmış sözügedən stansiyanın enerji bloklarının yenidən qurulması layihəsidr. 2007-ci ilin sentyabrın 28-də “Azərenerji” ASC və Çinin CNEEC şirkəti arasında da bu layihə üzrə müqavilə imzalanmışdır [4]. Yenidənqurma və təmir işləri Mingəçevir SES silsiləsində II Dövlət proq- ramına uyğun olaraq 2009-2010-cu illərdə də davam etdirilmişdir. İqtisadi islahatların davamı özünü sosial siyasətin reallaşmasında ta- mamlamış olur. Vətəndaşların mənəvi və mədəni ehtiyacları, onların sosial-rifah şəraitinin yaxşılaşdırılması vacib məsələlərdəndir. Mingəçevirdə bu istiqamətdə görülən işlərin miqyası da artırılmışdır. Sosial-iqtisadi inkişafın mühüm göstəricilərindən olan abadlıq və quruculuq işləri proqrama müvafiq olaraq Mingəçevirdə geniş vüsət almış, şəhərin Şərq giriş qapısı, H.Əliyev meydanı yenidən qurulmuş, bəzi küçə və prospektlərə yeni işıq dirəkləri quraşdırılmış, 3,1 km uzunluğunda yeni su kəməri çə- kilmiş və şəhərin su təchizatı yaxşılaşdırılmışdır. Şəhid ailələri, Qarabağ müharibəsi əlilləri üçün 16, 24, 72 mənzilli binalar tikilib istifadəyə veril- mişdir. İnsanların həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasını, yeni iş yerlərinin açılmasını, sosial məsələlərin həll edilməsini nəzərdə tutan Dövlət Proq- ramı çərçivəsində əhalinin daha geniş kütləsinin məşğulluğunu təmin et-

196 Elmi əsərlər 69-cu cild mək məqsədilə 2003-cü ilin IV rübü və 2008-ci ilin yanvarın 1-dək olan dövrdə Mingəçevirdə 6275 yeni iş yaradılmışdır ki, onlardan da 5481 və ya 87,3% daimi iş yerləri olmuşdur [8,42]. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağlı görülən tədbirlər ildən- ilə Mingəçevirdə də müsbət dəyişikliklərə imkan yaratmışdır. Bunu şəhə- rin həm iqtisadi həm də sosial göstəricilərindəki faktlar da sübut edir. Milli Olimpiya Komitəsinin rəhbəri kimi 2000-ci ildə oktyabrın 27-də Mingəçevirə səfəri zamanı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Mingəçevir “Kür” Olimpiya İdman-Tədris Mərkəzində olmuş və buradakı vəziyyətdən böyük narahatçılığını bildirərək bazanın bərpasına nail olunacağına, burada beynəlxalq əhəmiyyətli bir kompleks tikiləcəyinə söz vermişdir [10]. 2004-cü ilin iyun ayında Mingəçevirə növbəti səfəri zamanı “Kür” Olimpiya Tədris İdman mərkəzində olan prezident İlham Əliyev onun ən müasir şəkildə yenidən qurulması ilə bağlı tapşırıqlarını vermişdi. Layihə prosesi başa çatdıqdan sonra tikinti üzrə tenderi udmuş “Serb-Az” şirkəti 2007-ci ilin avqustunda mərkəzdə inşaat işlərinə baş- ladı. Gənclər və İdman Nazirliyinin vəsaiti hesabına aparılan tikinti işləri ölkə prezidentinin də diqqətinda saxlanılırdı. 2009-cu ilin martın 3-də Mingəçevirə səfəri zamanı “Kür”Olimpiya Tədris İdman Mərkəzində olan ölkə başçısı tikintinin gedişatı ilə tanış olmuşdur. Azərbaycan Respubli- kası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı proqramlarının icrası çərçivəsinə uyğun olaraq respublikanın şəhər və kəndlərində idmanın və bədən tərbi- yəsinin inkişafına da xüsusi diqqət yetirilirdi. Ölkə prezidenti Mingəçevir şəhərində “Kür” Olimpiya Tədris İdman Mərkəzinin yenidən qurulması ilə əlaqədar işlərinin sürətləndirilməsini təmin etmək məqsədilə Azərbay- can Respublikası Prezidentinin Ehtiyat Fondundan Azərbaycan Respubli- kasının Gənclər və İdman Nazirliyinə 3,0 (üç) milyon manat məbləğində vəsait ayrılması haqqında 03 noyabr 2009-cu il tarixində sərancam imza- lamıdır [12]. “Kür” Olimpiya Tədris İdman Mərkəzi 6 hektar sahəni əhatə edir və bu kompleksdə bütün işlər beynəlxalq standartlar səviyyəsində ye- rinə yetirilmişdir. Kompleksin açılışı 19 oktyabr 2010-cu ildə oldu. Açılış mərasimində prezident İlham Əliyevdə iştirak etmişdir. Qeyd edək ki, ölkəmizdə 12-28 iyun 2015-ci il tarixində keçirilən İlk Avropa Yay Olim- piya İdman oyunlarının avarçəkmə üzrə yarışları “Kür” Olimpiya Tədris İdman Mərkəzində baş tutmuşdur.

197 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Respublikamızda məktəb infrastrukturlarının yeniləşdirilməsi istiqa- mətində həyata keçirilən layihələrdən Mingəçevir də kənarda qalmamış- dır. Məktəb tikintisi və məktəb binalarının əsaslı təmiri Mingəçevirdə davam etdirilmiş şəhərin “Yeni Günəşli” yaşayış massivində yeni məktəb binası tikilib istifadəyə verilmişdir. Mingəçevirdə 2010-cu ildə müasir tə- ləblərə cavab verən 5 və 15 nömrəli məktəblər əsaslı təmirdən sonra pedaqoji kollektivin və şagirdlərin ixtiyarına verilmişdir. Şəhərin yeniyetmə və məktəblilərinin asudə vaxtlarının təşkilində xüsusi yeri olan şahmat məktəbində təmir işləri 2010-ci ildə başa çatdırılmışdır. Mingəçevirin sosial həyatında uğurlu layihələrdən biri də “Günəşli” yaşayış massivində qaz xəttinin istifadəyə verilməsi olmuşdur. “Günəşli” yaşayış massivində qaz xəttinin çəkilişinə 2008-ci ilin ortalarından başlanılmışdır. 2010-cu ilin oktyabrın 14-də ölkə prezidenti İlham Əliyev və xanımı “Heydər Əli- yev” fondunun prezidenti Mehriban Əliyeva da bu massivdəki qaz xətti- nin açılış mərasimində iştirak etmişdilər [6]. Yol təsərrüfatının yenidən qurulması, yeni yolların salınması, möv- cud yolların əsaslı təmiri, regionlarda yol ötürücülərinin, körpülərin, tu- nellərin inşası ilə bağlı bir sıra layihələr respublikada uğurla reallaşdırıl- mışdır və bu sahə üzrə işlər bu gün də davam etdirilir. Region üçün böyük əhəmiyyəti olan Mingəçevir-Xaldan yolu yenidən qurulduqdan sonra 14 oktyabr 2010-cu ildə prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə rəmzi açılışı ol- muşdur. Qeyd edək ki, bu yol Bakı-Şamaxı-Yevlax avtomobil yolunun 263-cü kilometri ilə Mingəçevir şəhərini birləşdirir. Həmçinin şəhərin paytaxt və şimal-qərb bölgəsi ilə əlaqəsinin təmin edir. Mingəçevirdə əhaliyə göstərilən tibbi xidmətin yaxşılaşdırılması isti- qamətində də müəyyən işlər görülmüşdür. Mingəçevir şəhər xəstəxana- sında bütün cərrahi bloklara funksional çarpayılar alınmış, 5 süni tənəffüs aparatı kardiomonitorla təchiz edilmişdir. Mingəçevir şəhər təcili yardım mərkəzi 2008-ci ildə ən müasir avadanlıqlarla təchiz edilmiş 5 ədəd “Mersedes-Bens” tipli təcili yardım avtomobili ilə təmin olunmuşdur. Şə- hər xəstəxanasında müasir tələblərə cavab verən Yevlax, Ağdaş, Göyçay, Ucar, Zərdab və Ağsu rayonlarına xidmət edən rayonlararası Qan Bankı yaradılmışdır [12]. Bu gün Mingəçevirdə yetərincə insan resursları və əhali potensialı mövcuddur. Bütün bunlar yeni industrial komplekslərin və xidmət sekto-

198 Elmi əsərlər 69-cu cild runun bu şəhərdə inkişafı üçün geniş imkanlar verir. Yerli istehsal sahələ- rinin inkişafı yeni iş yerlərinin açılmasına və həmçinin şəhər sakinlərinin sosial-maddi rifahının daha da yüksəldilməsinə böyük imkanlar yaratmış olardı. Yerli istehsal şəhər sakinlərinə və Mingəçevirə yaxın ərazilərin əhalisinə məhsulların ucuz qiymətə satılmasını yəni idxal edilən məhsul- ların gömrük rüsumu və digər xərclərinin olması məhsulların satış qiymə- tinə birbaşa təsir edən amillər olduğundan bu sahənin inkişafı şəhər üçün daha məqsədə müvafiqdir. Ümumilikdə, 2004-2008-ci illər Dövlət Proq- ramındakı Mingəçevirlə bağlı nəzərdə tutulmuş istiqamətlərin yerinə yeti- rilməsi şəhər üçün böyük əhəmiyyət kəsb etdi. Bir neçə yeni müəssisənin fəaliyyətə başlaması əhalinin yeni iş yerləri ilə təminatına müsbət təsir göstərdi. Məhz Dövlət Proqramının tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi şəhər üzrə sənaye xarakterli xidmətlərin, həmçinin şəhər əhalisinin həyat səviy- yəsinin səciyyələndirən əmək haqqının artmasına müsbət təsir göstərdi. Sahibkarlara olan dəstək yeni təsərrüfatçılıq formalarının yaranmasına sti- mul oldu. Sonrakı illərdə qəbul olunmuş dövlət proqramlarında regionla- rın inkişafı, onların sosial-iqtisadi problemlərinın həlli məsələləri ölkə rəhbərliyinin apardığı siyasətin əsas prioritetləri olmuşdur. Yeni sosial, iqtisadi proqram və layihələrin reallaşdırılması hər bir bölgədə olduğu kimi Mingəçevirdə də davam etdirilmişdir.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Alıyev İ., Əsədov A. Azərbaycan Respublikasının regionlarının sosial-iqtisadi inki- şafı (2004-2008-ci illər) üzrə Dövlət Proqramı”nın nəticələrinin ölkə iqtisadiyyatı- nın inkişafına təsiri // Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının. Xəbərləri İqtisa- diyyat elmləri seriyası, 2009, № 3 s.3-7. 2. Azərbaycanın uğurlarında Mingəçevirin də payı az deyil. Mingəçevir, 16 fevral 2006, № 9-10, (33). 3. İqtisadiyyat dirçəlir, quruculuq işləri genişlənir. Mingəçevir 13 avqust 2008, № 30- 31 (152) 4. Mingəçevir, 10 oktyabr 2007 № 36 (110) 5. Mingəçevir, 4 fevral 2008 № 7 (128) 6. Mingəçevir, 15 oktyabr 2010 № 36 (254) 7. Mingəçevir, 16 oktyabr 2011 № 35 (296) 8. Mingəçevir rəqəmlərdə (2003-2007): statistik məcmuə, Mingəçevir: Şəhər Statistika idarəsi, 85 s.

199 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

9. Pənahov. İ. Mingəçevir yeni dirçəliş dövrünü yaşayır. Respublika, 8 sentyabr 2006, №202 (2747) 10. Rüstəm N. Doğma şəhərimiz özünün ən möhtəşəm inkişaf dövrünü yaşayır. Mingəçevir 19 oktyabr № 38 (255) 11. http://files.preslib.az/site/olympia/gl1.pdf 12. htpp://anl.az/down/meqale/azerbaycan/azerbaycan_aprel2009/75394.htm

РЕЗЮМЕ

После восстановления независимости в Азербайджанской Республике, в результате приобретения положительных результатов на пути решения предстояших основных политических и экономических проблем было уделено еще больше внимания региональному развитую. В статье были затрануты задачи, Государственной программы социанольно-экономического развития, касающиеся г.Мингячевира, котороя была принята 11 февраля 2004 года (2004-2008 г.г.). В статье также говарится о начинающий и о социальных инфраструктурах в Мингя- чевире.

SUMMARY

After the restoration of our independence and after the positive achievments in solutions pf vital social and economic problems, attention to the regional devolopment has been strengthened. The article also deals with some problems of Mingechevir city that have been mentioned in the government proqramme on Social and Economic Devolopment of the Regions (2004-2008) adopted on February 11, 2004. The Programme gives us information on the implementation on the ongoing programme. The article also informs us the new industrial enterprises and other objects of social infrastructure.

200 Elmi əsərlər 69-cu cild

Афаг ТАИРОВА ∗

ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ШЕКИНСКОГО ШЕЛКОВОГО КОМБИНАТА В ГОДЫ ВОЙНЫ (1941-1945 гг.)

Açar sözlər: Şəki şəhəri, Azərbaycan SSRİ, V.İ.Lenin adına ipək kombinatı, sənaye müəssisələr, toxuculuq sənayesi, boyaqçılıq sexi. Ключевые слова: город Шеки, Азербайджанская ССР, шелковый комбинат им.В.И.Ленина, промышленные предприятия, текстильная промышленность, красильный цех. Key words: Shaki city, Azerbaijan SSR, Silk mill named after V.I.Lenin, industry enterprises, weaving industry, dyer workshop

Азербайджанская ССР, как составная часть Советского Союза, принимала активное участие в германо-советской войне (1941-1945 гг.). Оно проявлялось как в ожесточённых боях с врагом, в которых героически воевали сотни сынов и дочерей Азербайджана, также и в тылу. В годы войны на заводах и фабриках города Шеки наблюдалось перевыполнение планов, внедрение новой технологии в производство. Для усиления роли партийного руководства отраслями народ- ного хозяйства, имеющими важное военно-хозяйственное значение, по постановлению ЦК ВКП(б) в Центральном Комитете и Бакинском горкоме Компартии Азербайджана в 1941-1942 гг. был создан ряд новых отделов. Промышленно-транспортный отдел был создан в Шекинском горкоме партии [23, 40]. За сравнительно короткий срок перестроили на военный лад свою работу предприятия лёгкой, пищевой и местной промышлен- ности Азербайджана. Уже в первые месяцы войны они стали выпус- кать продукцию, необходимую для удовлетворения потребностей фронта. В эти же годы работники лёгкой промышленности республи- ки освоили выпуск 30 видов обмундирования для советских воинов [23, 57].

∗ Афаг Таирова - Доктор философии по истории, ведущий научный сотрудник Института истории Национальной Академии наук Азербайджана.

201 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Трудящиеся городов и сёл Азербайджана, в том числе и Шеки, проявляли трудовой героизм во имя победы, ничего не жалея для фронта. Женщины Шеки заменили на производстве мужей, братьев, сыновей, работая по 2-3 смены. Так, известны факты, когда жен- щины работая на двух станках, выполняли план на 200% [9]. В результате захвата немецкой армией важных экономических районов страны ощутимо снизилась производительность труда в сфере промышленности и сельского хозяйства. В таких условиях на плечи трудящихся тыла выпала большая ответственность: необходи- мо было обеспечивать фронт и население промышленными товара- ми, военным оснащением и продуктами сельского хозяйства [6, 129]. 28 декабря 1941 г. Наркомат Текстильной промышленности вы- полнила годовой государственный план. Предприятия текстильной промышленности выработали в 1941 г. на 13820 тысяч рублей боль- ше продукции, чем в прошлом году. За 9 месяцев наркомат дал свы- ше 22 млн. рублей чистой прибыли. Хорошо работали предприятия шелковой промышленности Шеки давшие сверх годового плана много крученого шелка, пряжи и шелковых тканей [20]. В 1942 году была закончена и пущена в эксплуатацию построй- ка красильного цеха. Однако в этот год цех не смог работать в полную мощность из-за нехватки топлива, используемого для нужд фронта. Поэтому из запланированных к выпуску готовых тканей в количестве 850 тыс. м. фактически было окрашено 104 тыс. м., ос- тальная часть произведённой продукции продолжала окрашиваться в Тифлисе [2, 2], а в конце года частично на комбинате им.В.И.Ле- нина в Баку [2, 4]. Таким образом, в период войны в республике было создано кра- сильно-отделочное и набивное производство шёлковой промышлен- ности, которое в послевоенные годы полностью обеспечивало от- делку суровья шелкоткацкими фабриками республики, какового до 1940 г. в республике не было [1, 3]. В 1941 году шёлковая промышленность города выполнила годо- вой план по пряже на 84,4%, по крученому шёлку на 116,3%, по тканям – на 74,3%, по валовой продукции – на 85,1%. Ассортимент

202 Elmi əsərlər 69-cu cild

выпускаемых шёлковых тканей в 1941 году был довольно широк и включал в себя различные по волокнистому составу, структуре и назначению ткани – атлас, поплин, сюра, пекен, полотно, фой-гляссе, кашмир и т.д. [5, 23]. В годы войны важность приобрело производство шёлковых нитей, широко применяемых при хирургических операциях над ране- ными бойцами. По этой причине на фабрике №3 начали производить шёлковые нитки и в 1942 году на фабрике было запланировано про- извести 50 кг. такой нити. В марте того же года планировалось про- извести ещё 150 кг. нити [7]. За годы войны шекинские шелковики произвели тонны такой нити, тем самым была удовлетворена потреб- ность больниц и госпиталей. Подобный патриотизм шекинских шел- ковиков спас жизнь сотен раненых бойцов. За счёт стараний рабочих за годы войны производительность труда на шелкокомбинате им.В.И.Ленина росла с каждым днём. Увеличилось также количество производимой продукции. В годы войны комбинатом было произведено 134100 кг. шёлка, 2255000 метров шёлковой ткани [8]. С первых дней войны шекинские рабочие в пределах своих возможностей помогали фонду государственной обороны. Они сдавали в фонд своё семейное золото, деньги. Только в 1941 году до 25 августа в Шеки в фонд было передано 101000 манат денег, 600 грамм золота, много серебра и других драгоценностей. Шекинские рабочие, трудящиеся города приняли участие и в снабжении бойцов тёплой одеждой. Рабочие, представители различ- ных профессий, интеллигенция помогали этому делу, не жалея сил [8]. В начале 1942 года рабочие крутильного цеха шелкокомбината им. В.И.Ленина перевыполнили годовой план: 16 из них на 150%, 9 на 180%. В ткацком цеху показатели были такие же. 20 ткачих стали «200-тницами». Восемь женщин стали работать на двух станках [10]. Шелковая фабрика №3 не могла выполнить производственный план и отставала по той причине, что большая часть рабочих была мобилизована в армию. Необходимо было заменить их новыми ра- бочими. В скором времени рабочих стали заменять члены их семей.

203 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Среди таких рабочих можно отметить Мохсуна Керимова. Его жена Зивер, дочь Хавер, сыновья Абдулкерим и Абдулселим стали рабо- тать на указанной фабрике. За счёт стараний таких рабочих проблема фабрики была решена. На фабрике стало расти поколение передови- ков. Среди них можно назвать Минаю Рзаеву. Руководимая ею бри- гада ежемесячно выполняла план на 120-130%. На общесоюзном со- ревновании работников ткацкой промышленности эта бригада заняла второе место [12]. Рабочие шелковой промышленности города непосредственно приспосабливались к требованиям фронта: они изготавливали шёлк для парашюта, шелковые нитки, необходимые для военной техники [10]. С 1 января по 20 января 1942 года шекинские работники отпра- вили на фронт 100 полушубков, 60 кожаных курток, 350 пар шерстя- ных носков, 120 перчаток, 1200 килограмм шерсти [11]. Значительно улучшила работу текстильная промышленность. По всем видам хлопчатобумажных тканей план был перевыполнен. В то же время текстильные фабрики приспособили ассортимент выпускаемой продукции к потребностям военного времени. Коллектив текстильной фабрики г.Шеки решил на митинге ежемесячно отчислять однодневный заработок в фонд обороны до конца войны. Работник фабрики Аббасов Салман заявил на митинге, что он будет ежемесячно отчислять свой пятидневный заработок в фонд обороны. Коллективы местпрома, отделения связи, отделения Азторга, педучилища им.И.Сталина и другие учреждения и организа- ции, так же вынесли на общих собраниях решения об отчислении однодневного заработка [15]. Местная промышленность и промысловая кооперация Азербай- джана принимали все меры к удовлетворению нужд тыла в военное время [16]. В дни войны местная промышленность Азербайджана и про- мысловая кооперация перестраивали всю свою работу на нужды обо- роны. Мобилизованы были внутренние ресурсы, увеличен выпуск продукции и значительно расширен ассортимент изделий. Лёгкая промышленность в июле 1941 г. выполнила задание на 101,5% [16].

204 Elmi əsərlər 69-cu cild

Вызывает интерес обращение коллектива подшипникового за- вода им.А.М.Кагановича, призывающее отметить XXIV год В.О.С.Р. новыми производственными победами. На фабриках и в артелях города Шеки в октябре 1941 года состоялись митинги. Все выступив- шие отмечали огромное значение предоктябрьского соревнования в условиях военного времени. Стахановец одной из фабрик шелкомотального комбината им.В.И.Ленина А.Вагабов в своём выступлении говорил о перевы- полнении 10 месячного плана. Коллектив фабрики №2 дал слово вы- полнить план 4 квартала к 15 декабря 1941 года, снизить себес- тоимость на 1,5%, сэкономить горючее на 3%, сделать всех вновь поступивших рабочих квалифицированными работниками. Все эти обязательства были характерны и для других предприятий Шеки, включившихся в предоктябрьское соревнование [18]. Каждый день поступали все новые виды рационализаторских предложений, улучшающие и повышающие производство труда на предприятиях лёгкой промышленности республики. Таких рациона- лизаторских предложений во время войны поступало десятками, и большинство из них было внедрено в производство [17]. Самоотверженным трудом оказывали помощь фронту работ- ники лёгкой промышленности Азербайджана. Так, например, 24 де- кабря 1941 г. Наркомат лёгкой промышленности республики выпол- нил годовой план. За 11 месяцев 1941 года себестоимость выпус- каемой продукции снижена была на 3,54% вместо 1,5% предусмот- ренных по плану. Это дало возможность сэкономить 9,458 тыс. руб. За время войны предприятиями наркомата освоено было произ- водство около 20 видов новой продукции. С начала 1941 года нарко- матом получено более 50 млн. рублей прибыли [19]. Нехватка рабочей силы приводила часто к невыполнению про- изводственных планов. Исполнительный комитет Шекинского район- ного совета от 23 октября 1943 года рассмотрел вопрос о неудовлет- ворительном выполнении девятимесячного плана фабриками №2 и 3, как-то девятимесячный план фабрика №2 выполнила на 54,3%, фаб- рика №3 на 74%, крутильный цех фабрики №3 на 90%. Количество рабочих на фабрике №2 составляло 20%, на фабрике №3 – 31% [4, 27].

205 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Руководствуясь постановлением СНК Азербайджанской ССР от 20 июня 1943 года отдел по учёту и распределению рабочей силы Шекинского исполнительного комитета и бюро Шекинского город- ского Совета АКП(б) 31 августа 1943 года приняло решение напра- вить из трудоспособного населения в шёлковую промышленность республики – 268 человек: на фабрику №1 – 189 чел., №2 – 35 чел., №3 – 44 чел. [3, 52]. В 1944 году Шекинский шёлковый комбинат начал выпускать новый вид тонкой ткани. По инициативе рабочих станки были снаб- жены новыми приспособлениями, что способствовало выпуску шел- ка, полотна и более тонких тканей [10]. С 1944 года рабочие комбината стали участвовать в различных производственных соревнованиях. Мастер красильного цеха Г.Ма- медов был награждён орденом. Он все время перевыполнял постав- ленный план. А работающая на двух станках Сакина Джебраилова, удостоенная награды «Лучшей прялки» за рабочий день пряла вместо 18 метров ткани 35-40 метров и этим выполняла план на 200% [13]. Пришедшая в первый год войны в комбинат Говхар Гадирова, в короткий срок научилась работать на двух станках, перевыполняла план и в скором времени стала руководить молодёжной бригадой. Её бригада стала передовой и перевыполняла поставленный план [13]. В сентябре 1945 г. Шекинский шелковый комбинат им.В.И.Ле- нина начал выпускать разноцветные шелковые ткани высокого качества. Ассортимент этих тканей был разнообразным. На шелковой фабрике №2 шестимесячный план 1945 года был выполнен на 103%, в ноябре на 118%, в декабре 20 дневное задание было выполнено на 5 дней раньше срока, дополнительно было произ- ведено 54 кг шелка. Больше всех отличилась бригада Абдулкерима Джаббарова, которая изготовляла большое количество шелка, 11 месячный план был выполнен ими раньше времени. Из рабочих этой бригады Абулфаз Мустафаев каждодневное задание выполнял на 150%, Вахид Гамидов на 128%, Нураддин Абдулвахабов на 125% [14].

206 Elmi əsərlər 69-cu cild

По словам начальника планового отдела Наркомата текстиль- ной промышленности Азербайджанской ССР Жеребцова, раньше комбинат им. В.И.Ленина выпускал необработанные шелковые тка- ни. Эти ткани отправлялись в Москву на фабрику «Красная Роза». Здесь производились беление, крашение и набивка этих тканей. Затем они отправлялись обратно в Азербайджан. Получалась затрата времени и средств. В первые годы войны шелковый комбинат ор- ганизовал цехи по белению и крашению. Несколько позже, под ру- ководством инженера Иманова, было смонтировано оборудование и для набивных цехов. С сентября месяца 1945 г. комбинат начал массовый выпуск цветных шелковых тканей [21]. Текстильная промышленность в третьем квартале 1945 г. увели- чила выпуск тканей для населения. По сравнению со вторым квар- талом выработка шелковых и полушелковых тканей возросла на 1,2 миллиона метров. Выпуск ниток увеличился на 9 миллионов кА- тушек, хлопчатобумажных тканей возрос на 3,1 миллион метров, шерстяных – на 400 тыс. метров. Значительно возросло производство высококачественных тканей, пользующихся особенно большим спро- сом потребителей, набивных, ворсовых, пестротканых, а также тка- ней из гребенной и крученой пряжи. Почти в 4 раза увеличилась выработка ситцев с разнообразными рисунками и расцветками [22]. Таким образом, мы видим, что производительность труда на промышленных предприятиях г.Шеки в рассматриваемый период с каждым годом возрастала. Трудящиеся городов и сел Азербайджана, в том числе и шекинцы, показывали трудовые успехи, не жалея сил ради фронта, ради победы.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

на азербайджанском языке 1. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi (ARDA), f. 944, s. 5, iş. 1055. 2. ARDA, f. 2511, s. 2, iş. 324. 3. ARDA Şəki filialı, f. 13, s. 1, iş. 1090. 4. ARDA Şəki filialı, f. 13, s. 1, iş. 1095. 5. ARDA Şəki filialı, f. 28, s. 1, iş. 12. 6. İsmailov M.A. Şəki. Baku, 1982-ci il, 151 s. 7. Kommunist, 9 sentyabr 1941-ci il.

207 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

8. Kommunist, 29 yanvar 1942-ci il. 9. Kommunist, 10 aprel 1942-ci il. 10. Kommunist, 27 aprel 1945-ci il. 11. Nuxa fəhləsi, 16 aprel 1942-ci il. 12. Nuxa fəhləsi, 31 avqust 1942-ci il. 13. Nuxa fəhləsi, 20 sentyabr 1944-ci il. 14. Nuxa fəhləsi, 20 dekabr 1945-ci il.

на русском языке 15. Бакинский рабочий, 5 августа 1941 г. 16. Бакинский рабочий, 12 августа 1941 г. 17. Бакинский рабочий, 13 августа 1941 г. 18. Бакинский рабочий, 11 октября 1941 г. 19. Бакинский рабочий, 26 декабря 1941 г. 20. Бакинский рабочий, 29 декабря 1941 г. 21. Бакинский рабочий, 30 сентября 1945 г. 22. Бакинский рабочий, 17 октября 1945 г. 23. Мадатов Г.А. Азербайджан в Великой Отечественной войне. Баку. Изд-во «Элм» 1975, 406 с.

ŞƏKİ İPƏK KOMBİNATININ MÜHARİBƏ İLLƏRİNDƏ FƏALİYYƏTİ (1941-1945-ci İLLƏR)

XÜLASƏ

Məqalədə, 1941-1945-ci illərdə, Şəki ipək kombinatinin əmək məhsuldarlığı, istehsal olunan məhsulun miqdarının ildən-ilə artması, Şəki əməkçilərinin bilavasitə cəbhənin tələblərinə uyğunlaşması, qadınların cəbhəyə getmiş fəhlələri istehsalatda əvəz etməsi və s. məsələlər öz əksini tapmışdır.

THE ACTIVITY OF SILK INDUSTRY IN SHAKI DURING THE WAR ( 1941-1945 Y.)

SUMMARY

The article highlights the labor productivity of silk industry in Shaki in 1941- 1945, the annual increase of the production output, adaptation of Shaki workers directly to the requirements of the frontier, replacing women with frontier workers in production, etc. issues were reflected.

208 Elmi əsərlər 69-cu cild

Günel ASLANLI

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA İDMANIN MADDİ- TEXNİKİ BAZASININ MÖHKƏMLƏNDİRİLMƏSİNƏ DAİR (2003-2017-ci İLLƏR)

Açar sözlər: idman, maddi-texniki baza, sosial siyasət, Azərbaycan idmançıları Ключевые слова: спорт, социальная политика, материально-техническая база, азербайджанские спортсмены Keywords: sport, social policy, material and technical base, Azerbaijani athletes

Sosial siyasətin mühüm sahələrindən olan idman şəxsiyyətin kamil- ləşməsinə, insanların sağlamlığının qorunmasına, əmək ehtiyatlarının yük- sək səmərəliliyinin təmin edilməsinə xidmət etməklə ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisində mühüm rol oynayır. Fiziki tərbiyə və idman insan fəaliy- yətinin müstəqil növünü təşkil edir və onun müasir cəmiyyətdə yeri və rolu böyükdür. Fiziki tərbiyə və idman ictimai münasibətlərə də ciddi şəkildə təsir edən faktorlardandır ki, bu da qloballaşan və inteqrasiya edən müasir cəmiyyətlərdə həmin münasibətlərin harmonik inkişafını təmin edir. Fiziki tərbiyənin və idmanın cəmiyyətin inkişafına göstərdiyi təsir böyükdür, amma fərdi inkişafda da bu amil böyük rol oynayır. Belə ki, fiziki tərbiyə cəmiyyətin ümumi mədəniyyətinin və sosial fəaliyyətinin bir tərkib hissəsi kimi, sağlam həyat tərzini formalaşdırır və insanın fiziki imkanlarını ictimai yönə istiqamətləndirir. Müasir dövrdə fiziki tərbiyə və idman ictimai dəyər olaraq ictimai fikrin formalaşmasına da təsir edir və bu baxımdan, vətəndaşların fərdi motivasiyası üçün də vacib amildir. Bu gün bir çox sosial məqamlar idman fəaliyyətində pozitiv həllini tapa bilir və müasir insanlar üçün həyat təcrübəsi və müəyyən dəyərlər sistemi yaradır. Bu baxımdan, təsdiqləyə bilərik ki, fiziki tərbiyənin təşkili və idmanın inkişafı həm də həmin cəmiyyətlərin mədəni və iqtisadi inkişaf göstəricisidir. Qədim mədəniyyətə və dövlətçilik ənənələrinə malik Azərbaycanda idman bütün dövrlərdə cəmiyyətin inkişafının əhəmiyyətli faktorlarından biri olmuşdur. İdmanın Azərbaycanda inkişaf mərhələləri yazılı qaynaq- larda və maddi mədəniyyət nümunələrində öz geniş əksini tapmışdır. Atlı

209 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu idman oyunları, güləş, yumruq döyüşü, şahmat kimi idman növləri Azər- baycanda hələ qədim dövrdən yayğın idman növləri olmuşdur. Orta əsr- lərdə bu idman növlərinin inkişafı davam etmişdir. Yeni dövrdə, xüsusilə də sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda bədən tərbiyəsinin və idma- nın inkişafına xüsusi diqqət ayrılmış, 1950-ci illərin sonu – 1960-cı illərin əvvəllərində bu sahədə böyük canlanma başlamışdır. Ən böyük uğurlar başlıca olaraq güləş, boks, yüngül atletikanın müxtəlif növlərində olmuş- dur. Ümummilli lider Heydər Əliyev idmanın əhəmiyyətindən bəhs edə- rək qeyd edirdi: «İdman, bədən tərbiyəsi, hər bir sivilizasiyalı xalqda, öl- kədə olduğu kimi, Azərbaycan xalqının da, Azərbaycan vətəndaşlarının da həyat tərzinin mühüm bir hissəsidir» (6, s.221). Azərbaycanın zəngin idman ənənələri müstəqillik qazandıqdan sonra ölkədə bədən tərbiyəsinin və idmanın müxtəlif növlərinin inkişafı üçün geniş imkanlara yol açmışdır. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra bu sahə dövlətin daxili və xarici siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri kimi çıxış etməyə başlamışdır. Müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan Respublikasında bədən tərbiyəsini müasir tələblərə uyğun şəkildə təşkil etmək üçün idmanın maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi vacib şərtlərdən biri idi. Azərbaycan idmanının hüquqi-normativ bazasının yara- dılmasının ardınca, onun maddi-texniki təchizatı bu sahənin perspektiv- lərini müəyyən etməli idi. Lakin müstəqilliyinin ilk illərində Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü, Qarabağ müharibəsi, sistem transformasiyası nəticəsində yaran- mış siyasi və sosial-iqtisadi böhran bütün digər sahələrdə olduğu kimi bədən tərbiyəsi və idman sahəsində də özünü aydın büruzə verirdi. Eyni zamanda, bədən tərbiyəsinin təşkili və idmanın inkişafı üçün zəruri olan maddi-texniki bazanın yaradılması və möhkəmləndirilməsi üçün müəyyən bir zaman kəsiyi tələb olunurdu, çünki SSRİ idmanının tərkib hissəsi olaraq mövcud olmuş Azərbaycan idmanı üçün maddi-texniki bazanın möh- kəmləndirməsi – əslində onun yenidən qurulması demək idi. Bu da öz növbəsində bədən tərbiyəsi, idman və mədəniyyət sahəsində böyük dur- ğunluq yaratmışdı: idmanın hər hansı maddi-texniki bazasının yaradılma- sından söhbət belə gedə bilməzdi, üstəlik əvvəlki sovet idmanının maddi- texniki bazası da artıq dağılmışdı və bərpası uzun zaman tələb edirdi.

210 Elmi əsərlər 69-cu cild

1990-cı illərin əvvəllərində bu sahədə dövlət siyasətinin və strategiyasının olmaması, Azərbaycanın peşəkar idmançılarının respublikanı tərk etməsi, idman qurumlarına qeyri-peşəkarların rəhbərlik etməsi vəziyyəti bir qədər də kəskinləş-dirmişdi. 1993-cü ilin ikinci yarısından etibarən Azərbaycanın siyasi, hərbi, sosial-iqtisadi və mədəni həyatında kardinal pozitiv dəyişikliklər dövrü başladı. Azərbaycan Respublikasında idmanın inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirəcək dövlət siyasətinin və xüsusi idman strategiyasının hazırlanması ölkədə idmanın inkişafının hüquqi-normativ bazasını yaratmaqla yanaşı, onun maddi-texniki bazasının yaradılmasına və inkişafına təkan verdi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 26 iyul 1994-cü il tarixli Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyi yara- dıldıqdan sonra Azərbaycan idmanının maddi-texniki bazasının yaradıl- ması üçün də əməli addımlar atıldı. «Azərbaycan Respublikası əhalisi ara- sında sağlam həyat tərzinin təbliğ edilməsi və bədən tərbiyəsinin maddi- texniki bazasının inkişaf etdirilməsi, bu sahədə ümumxalq yardımının təş- kil olunması məqsədi ilə, gənclərin idmana marağını artırmaq və Azər- baycan idmanının beynəlxalq miqyasa çıxması üçün real zəmin yaratmaq zərurətini nəzərə alaraq» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 5 mart 1995-ci il tarixli fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası Pre-zidenti yanında İdman Fondu yaradıldı. Bu fərmanla Azərbaycan Respublikası Preziden- tinin fondundan müstəsna hal kimi İdman Fonduna 2 milyard manat məb- ləğində vəsait ayrıldı (4, s.22). Bu fərman Azərbaycan idmanının maddi- texniki bazasının yaradılması üçün böyük bir özül yaratmış oldu. Bu özülün üzərində, həmçinin 1997-ci ildə Azərbaycan Respub- likasının Milli Məclisində «Bədən tərbiyəsi və idman haqqında qanun» qəbul edildikdən sonra ölkədə bədən tərbiyəsi işinin təşkili, müxtəlif idman yarışlarının keçirilməsi, beynəlxalq idman yarışlarına Azərbaycan id- mançılarının qatılması, ayrı-ayrı idmançıların və idman üzrə mütəxəssis- lərin mükafatlandırılması, əvvəlki idman binalarının və qurğularının bər- pası və yenilərinin, o cümlədən idman komplekslərinin inşası sürətləndi. Qeyd edək ki, 1997-ci ildə Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsinin rəhbərliyinə İlham Əliyevin gəlməsi ilə ölkədə idmanın sürətli inkişafında

211 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu və onun maddi-texniki bazanın vəziyyətində əsaslı dönüş yarandı. Qeyd edək ki, 1997-ci ilə qədər Milli Olimpiya Komitəsinin özünə məxsus heç bir idman qurğusu yox idi, komitə başqa təşkilata aid binanın bir neçə otağında yerləşmişdi. Azərbaycanda keçmiş SSRİ dövründən qalan, döv- lət idman strukturlarına və həmkarlar ittifaqlarına mənsub idman qurğu- larının bir qisminin istismar müddəti bitmiş, digər qismi isə 1990-cı illərin əvvəllərində ya köhnəlib yararsız vəziyyətə düşmüş, ya da keçid dövründə ölkədə hökm sürən özbaşınalıq, qeyri-sabitlik, baxımsızlıq, dağıdıcılıq siyasəti nəticəsində bərbad hala düşmüşdü. İdman zalları və meydan- çalarının böyük bir hissəsi öz təyinatı üzrə istifadə olunmurdu. İdman avadanlıqlarının əksəriyyəti köhnəlmiş və dağıdılmışdı. Mövcud idman zallarının təyinatı üzrə işlədilməsi, onların bərpası, idman avadanlıqlarının yeniləri ilə əvəz edilməsi zərurəti kəskin hiss olunurdu (2). Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsi ölkə idmanının maddi-texniki bazasının yaradılması və inkişafı üçün iki vacib istiqamətdə iş görmüşdür. Bunlardan birincisi Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsinin maddi- texniki bazasını yaratmaq, ikincisi isə mövcud idman qurğularını yenidən qurmaq, onların bərpasını və avadanlıqla təchizatını təmin etmək ol- muşdur. Milli Olimpiya Komitəsi 1999-cu ildən öz obyektlərinin tikintisi- nə başlamış və artıq 2000-ci ilin oktyabrında Bakıda ilk Olimpiya komp- leksinin açılış mərasimi olmuşdur. Ümumilikdə 2000-2002-ci illərdə Azər- baycanda istifadəyə verilən Olimpiya İdman Kompleksləri aşağıdakılardır: Bakı Olimpiya İdman Kompleksi, Maştağa Olimpiya İdman Kompleksi, Naxçıvan Olimpiya İdman Kompleksi, Şəki Olimpiya İdman Kompleksi, Gəncə Olimpiya İdman Kompleksi. 2003-2017-ci illərdə istifadəyə verilən Olimpiya İdman Komp- leksləri aşağıdakılardır: Bərdə, Lənkəran, Quba, Şamaxı, Zaqatala, Ma- sallı, Qazax, Ağdam, Salyan, Oğuz, Kürdəmir, Sabirabad, Qusar, Bilə- suvar, Şəmkir, Şərur, Hovsan, İsmayıllı, Qəbələ, Tovuz, Ağdaş, Göyçay, Balakən, Horadiz, İmişli, Cəlilabad, Abşeron, Ağcabədi Olimpiya İdman Kompleksləri. Qeyd edək ki, bu komplekslər dünya standartlarına cavab verən, yüksək estetik zövqə uyğun tikilmişdir. Hər bir kompleksin açılışında şəxsən iştirak edən ölkə prezidenti İlham Əliyev çıxış edərək regionlar-

212 Elmi əsərlər 69-cu cild dakı yeniyetmə və gəncləri bu kompleksdən istifadə etməyə, idmanın müxtəlif növləri ilə məşğul olmağa çağırmış, Azərbaycanın idman şərəfini qorumağı onlara tövsiyə etmişdir. Bu qurğular beynəlxalq yarışlar keçir- mək, təlim-məşq toplantıları təşkil etmək üçün hər cür şəraitə malikdir. Naxçıvan, Quba, Şəki, Lənkəran və Gəncədə müxtəlif səviyyəli beynəl- xalq yarışlar keçirilmişdir. Əsasən uşaqlar, yeniyetmə və yaşlıların ayrı- ayrı idman növləri üzrə məşq etməsi, müxtəlif yarışların keçirilməsi, yığma komandaların təlim-məşq toplanışlarının təşkili üçün nəzərdə tutulan komplekslər, eyni zamanda, Azərbaycanın səfalı guşələrində yerləş- məklə, təlim-məşq toplantıları keçirilməyən dövrlərdə ölkədə turizmin inkişafına da yardımçı olurlar (11). Araşdırılan dövrdə Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsi idmanın müxtəlif növlərinin inkişafı ilə bağlı xüsusi idman meydançalarının tikintisi istiqamətində də xeyli iş görmüşdür. Bakıda stend atıcılığı üçün idman qurğusunun və otüstü xokkey stadionunun, çimərlik voleybolu meydan- çasının, basketbol, həndbol, taekvondo, qılıncoynatma zallarının tikintisi bu qəbildən olan işlərdir. Milli Olimpiya Komitəsi ölkədə bir sıra idman obyektlərinin bərpası sahəsində də əsaslı işlər aparmışdır. Bakıda İdman oyunları sarayı, İdman-konsert kompleksi, habelə bir stadion komitənin vəsaiti hesabına yüksək keyfiyyətlə yenidən qurulmuş, bərpa edilmiş və istifadəyə verilmişdir (10). Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Sosial İnkişaf İdarəsinin nəzdində fəaliyyət göstərən, təxminən 70 il ərzində ölkədə adlı- sanlı idmançıların yetişdirilməsində əvəzsiz xidmətləri olan «Neftçi» İdman-Sağlamlıq Mərkəzi də bu sahədə görülən tədbirlər sayəsində ən müasir tələblərə müvafiq yenidən qurulmuşdur. Azərbaycanda bədən tər- biyəsinin, idmanın geniş təbliğində, inkişafında və kütləviləşməsində əhə- miyyətli rol oynayan mərkəz son illərdə əsaslı təmir edilmiş, ən müasir idman inventarı, qurğuları və avadanlıqları ilə təchiz olunmuşdur. Burada təkcə neft-qaz sənayesi işçilərinin deyil, ümumilikdə ölkənin bütün perspektivli idmançılarının idmanla məşğul olması üçün hər cür şərait ya- radılmışdır (12). Mərkəzin 12 idman müəssisəsi - T.İsmayılov adına Olim- piya Təlim-İdman Kompleksi, İ. Qayıbov adına və Qaradağ təlim-idman bazaları, Qış Üzgüçülük Hovuzu, Təlim-Məşq Kompleksi, «Məşəl» İdman

213 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Kompleksi, Bibiheybət, Pirallahı, Qaraçuxur, Siyəzən, Şirvan stadionları və İdman Zalı Kompleksi mövcuddur. Azərbaycan idmanına dövlət qayğısının ən bariz nümunələrindən biri də idman sahəsində çalışanların sosial təminatı məsələsidir ki, 1990-cı illərin ortalarından başlayaraq bu məsələ dövlət rəhbərliyinin daim diq- qətində olmuş, Azərbaycan idmanının maddi-texniki bazasının möhkəm- ləndirilməsi işinin tərkib hissəsi olmuşdur. Hələ 2002-ci ildə «Azərbay- canın Olimpiya çempionları üçün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xüsusi Olimpiya təqaüdlərinin təsis edilməsi haqqında» Azərbaycan Res- publikası Prezidentinin Sərəncamı imzalanmış, sərəncama görə, Azərbay- can Respublikasında bədən tərbiyəsi və idmanın inkişafına dövlət qayğı- sının artırılması məqsədi ilə Azərbaycanın Olimpiya çempionları üçün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin hərəsi ayda iki milyon manat məbləğində xüsusi olimpiya təqaüdləri təsis edilmişdir (4, s.32). 2005-ci il martında Prezident İlham Əliyev tərəfindən 5 martın «Bə- dən tərbiyəsi və idman günü kimi təsis edilməsi haqqında» imzaladığı sə- rəncamı və bu sahədə «Əməkdar bədən tərbiyəsi və idman xadimi» fəxri adının təsis edilməsi haqqında» fərmanı idman sahəsində çalışanlara döv- lət səviyyəsində diqqət və qayğının göstəricisi olmuşdur (8). Azərbaycanda bədən tərbiyəsinin və idmanın maddi-texniki baza- sının möhkəmləndirilməsi işinə yüksək qayğının nümunəsi kimi idman- çılar üçün Prezident təqaüdü, dövlət başçısının göstərişi əsasında isə Milli Olimpiya Komitəsi respublikanın məşhur idmançıları üçün aylıq təqaüd təsis etmişdir. Hər ilin yekunlarına görə 20-dən çox idmançıya mənzillər və digər mükafatlar verilir, idman mütəxəssislərinə, məşqçilərə böyük həcmdə yardım göstərilir. Prezident İlham Əliyev qazanılmış idman nailiyyətlərinin nümayiş etdirilməsi ilə yanaşı, idman tarixinin öyrənil- məsi və təbliği, gənc nəslə sağlam həyat tərzi vərdişlərinin aşılanması, onların milli-mənəvi dəyərlər ruhunda tərbiyə olunması istiqamətində də kompleks tədbirlər həyata keçirir. Azərbaycan Prezidentinin 22 yanvar 2008-ci il tarixli «Azərbaycanda Olimpiya Hərəkatı və İdman Muzeyinin yaradılması haqqında» sərəncamı bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu sərəncam milli idman tarixinin və olimpiya hərəkatında əldə etdiyi uğurların mədəni sərvət kimi öyrənilməsi və təbliğinin daha da gücləndirilməsi məqsədi daşıyır (1).

214 Elmi əsərlər 69-cu cild

Azərbaycan idmanının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi dövlətin daim diqqət mərkəzində qalmaqdadır. Bu öz əksini Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 30 iyun 2009-cu il tarixində imzaladığı «Bədən tərbiyəsi və idman haqqında Azərbaycan Respublika- sının Qanun»unda tapmışdır (3). Yeni qanunun 10-cu fəsli bədən tərbiyəsi və idmanın maddi-texniki təminatına həsr olunmuşdur. Buradakı əsas ye- niliklərdən biri kimi 52-ci maddənin 6-cı («Bütün növ təhsil müəssisə- lərinin tikintisi və ya yenidən qurulması planlarına bədən tərbiyəsi, sağ- lamlıq və idman obyektlərinin tikintisinin salınması məcburidir») və 11-ci (Ölkədə fəaliyyət göstərən olimpiya komplekslərinin nəzdində kompleksin imkan və şəraitlərinə uyğun olan olimpiya idman növləri üzrə olimpiya hazırlığı mərkəzləri yaradılır və fəaliyyətləri təmin edilir) bənd- lərini göstərmək olar. Bədən tərbiyəsi və idmanın maliyyələşdirilməsi məsələsinə köməklik göstərilməsi məqsədilə yeni qanunun 54-cü maddə- sində ölkədə idman lotereyasının və idman mərc oyunlarının (totaliza- torlar) keçirilməsinə icazə verilmişdir. Eyni zamanda, «Bədən tərbiyəsi və idman haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanun»unda ilk dəfə olaraq bədən tərbiyəsi və idman sahəsində investisiya siyasəti müəyyən edil- mişdir (qanunun 55-ci maddəsi) (7). Azərbaycan Respublikasında bədən tərbiyəsi və idmanın inkişafında, eləcə də beynəlxalq miqyaslı yarışların təşkilində mühüm yer tutan bu stadionun müasir standartlara uyğunlaşdırılmasını təmin etmək məqsədi ilə Prezident İlham Əliyev 6 iyul 2011-ci il tarixli sərəncamını imzala- mışdır. Sərəncama görə, Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionunun əsaslı təmiri və yenidən qurulması üçün Azərbaycan Respublikasının 2011-ci il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan Azərbaycan Respublikasının Gənclər və İdman Nazirliyinə 10 milyon manat məbləğində vəsait ayrılmışdır (13). Qeyd edək ki, Bakı Olimpiya Stadionun inşasına qədər isə Azərbaycanın ən böyük stadionu 37 min tamaşaçı tutumu olan Respublika Stadionu olmuşdur. Təmir işləri ilə əlaqədar stadionun tribunasının üstü bağlanmış, əlavə tribuna tikilmiş, soyunub-geyinmə otaqları və digər otaqlar yenidən qurulmuş, oturacaqlar və stadionun ot hissəsi dəyişdirilmiş, drenaj sistemi yenidən qurulmuşdur (9).

215 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Prezident İlham Əliyevin 7 iyul 2011-ci il tarixli sərəncamı ilə isə Bakı şəhərində beynəlxalq standartlara cavab verən müasir İdman-Konsert Kompleksi inşa edilmişdir (13). Müasir beynəlxalq standartlara uyğun olaraq kompleksin layihələndirilməsinin və tikintisinin ən qısa müddətdə həyata keçirilməsi məqsədilə əlaqədar dövlət qurumlarının iştirakı ilə bir sıra xarici şirkətlərlə danışıqlar aparılmışdır. Danışıqlar nəticəsində mü- vafiq sahədə beynəlxalq nüfuza və təcrübəyə malik olan, inkişaf etmiş Avropa ölkələrində və dünyanın digər bölgələrində müxtəlif idman və mə- dəni məqsədlər üçün çoxsaylı layihələri uğurla başa çatdırmış Alma- niyanın Alpine Bau Deutchland AG şirkəti podratçı kimi seçilmiş, 2011-ci il avqustun 2-də bu şirkətlə müqavilə imzalanmış, kompleksin inşa edi- ləcəyi ərazi müəyyən olunmuş və tikinti işlərinə başlanılmışdır. 8 ay müd- dətində tikilib təhvil verilən «Bakı Kristal Zalı» adlandırılan İdman-Kon- sert Kompleksi müasir standartlara uyğun bir kompleksdir. Xarici gö- rünüşü və daxili dizaynı ilə xüsusi fərqlənən kompleks beynəlxalq miq- yaslı mədəni-kütləvi tədbirlərin uğurla həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş bütün tələblərə və standartlara cavab verir (9). Prezidentin 30 avqust 2012-ci il tarixli sərəncamı ilə isə, Azərbay- canda su idmanı növlərinin inkişaf etdirilməsi, su idmanının müxtəlif növləri üzrə yerli və beynəlxalq səviyyəli yarışların təşkili məqsədi ilə Bakı şəhəri ərazisində müasir standartlara cavab verən Su İdmanı Sarayı- nın tikintisi haqqında qərar verilmişdir. Su İdmanı Sarayının layihələndi- rilməsi və tikintisi üçün Azərbaycan Respublikasının 2012-ci il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan Azərbaycan Respublikasının Gənclər və İdman Nazirliyinə ilkin olaraq 5 milyon manat ayrılmışdır (13). Göründüyü kimi, aparılmış ardıcıl dövlət siyasəti və idman strate- giyasının uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində «Azərbaycanda idmanın, olimpiya hərəkatının, sözün əsl mənasında, möhtəşəm inzibati-idman mər- kəzini yaradıb, idmanın maddi-texniki bazasının genişləndirilməsi və müasirləşdirilməsi istiqamətində» böyük miqyaslı işlər görülmüşdür (5). Birinci Avropa Oyunlarının Bakıda keçirilməsi barədə qərar isə (Avropa Olimpiya Romadakı 41-ci Baş Assambleyasının 8 dekabr 2012-ci il tarixli qərarı) Azərbaycan idmanının və mədəniyyətinin böyük qələbəsi

216 Elmi əsərlər 69-cu cild olmaqla yanaşı, bu sahənin maddi-texniki bazasının yüksək səviyyədə, dünya standartlarına uyğun olduğunun sübutu olmuşdur. 65 min nəfərlik Bakı Olimpiya Stadionunun 2011-ci il iyunun 6-da təməlinin qoyulması Azərbaycanın idman həyatında böyük hadisə olan – Avropa Olimpiya Oyunlarına hazırlıq tədbirlərinin ən əhəmiyyətli tərkib hissəsi olmuşdur. Bakı Olimpiya Stadionunda müxtəlif funksiyalı tribunalar, qaçış zolağı və digər infrastrukturun inşası nəzərdə tutulmuşdur. Daxili sahəsi 120,830 kvadratmetr olacaq stadionda tikinti işləri Beynəlxalq Tikinti Standartına (İBC), UEFA və FİFA standartlarına, Azərbaycanın inşaat normativlərinə uyğun aparılmış, 2015-ci ildə istifadəyə verilmişdir. Qafqazda ən böyük idman arenası olan Bakı Olimpiya Stadionunun ümumi ərazisi 32 hektar, örtülü hissəsi 300 min kvadratmetr ərazidə yerləşmişdir. Azərbaycanın paytaxtında və regionlarında yeni idman infrastrukturun yaradılması və maddi-texniki bazanın gücləndirilməsi üzrə digər işlərin sürətlə həyata keçirilməsi bir daha sübut etdi ki, dövlətin idman si- yasəti yüksək intellekt, elmi əsaslar və milli dəyərlər üzərində qurulmuş- dur və bu sahənin maddi-texniki bazası ölkənin sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf göstəricilərinə müvafiq yüksək səviyyədədir. Azərbaycan bu gün beynəlxalq idman yarışlarında yüksək göstəri- cilər nümayiş etdirməklə yanaşı, mötəbər irimiqyaslı beynəlxalq idman tədbirlərinin yüksək səviyyədə təşkil olunaraq keçirildiyi ölkələrdən birinə çevrilmişdir. 2015-ci ildə ilk Avropa Oyunlarının Azərbaycanda keçiril- məsi bunun bariz nümunəsi oldu. Avropa tarixində ilk dəfə təşkil olunan bu oyunların məhz Azərbaycana həvalə edilməsi Beynəlxalq və Avropa Olimpiya hərəkatı tərəfindən respublikada idman və bədən tərbiyəsi sahəsində əldə edilən nailiyyətlərə verilən yüksək qiymətdir. 2016-cı il 17-19 iyun tarixlərində Bakı şəhərində Formula-1 idmanı üzrə Avropa Qran-Prisinin, 2017-ci ilin mayinda isə IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının keçirilməsi Azərbaycanın idman tarixinin növbəti uğurları oldu. Azərbaycan idmanı bu gün Azərbaycan Respublikasında diplomati- yanın bir vasitəsinə çevrilmişdir. Ölkədə keçirilən beynəlxalq idman ya- rışları Azərbaycan idmanının maddi-texniki bazasının yüksək göstəricisi olmaqla yanaşı, həm də Azərbaycanın tolerantlığının, sülhpərvərliyinin və demokratiyasının ən ümdə göstəricisidir.

217 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Allahverdiyev M. İdmana yüksək diqqət və qayğı örnəyi // «Azərbaycan» qəzeti, 2009, 21 mart 2. «Bədən tərbiyəsi və idman günü» haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. 4 mart 2005-ci il // Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Top- lusu, 2005, № 3 3. Bədən tərbiyəsi və idman haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu /Azər- baycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyinin nəşri. Bakı: 2009, 60 s. 4. Bədən tərbiyəsi və idmanla bağlı hüquqi sənədlər. Azərbaycan Respublikası Prezi- dentinin fərman və sərəncamları, qanunlar, dövlət proqramları, qərarlar və norma- tivlər (1994-2008-ci illər). Bakı: Avropa, 2008, 256 s. 5. Cəfərli R. Azərbaycan idmanında İlham Əliyev missiyası // «Azərbaycan» qəzeti, 2013, 31 iyul 6. Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir. Çıxışlar. Nitqlər. Bəyanatlar. Məktublar. Müsahibələr. III c. Dekabr, 1994 – iyun, 1995 / Red.: Ramiz Mehdiyev, Hidayət Orucov. Bakı: Azərnəşr, 1997, 488 s. 7. Əliyev V. Bədən tərbiyəsi və idman haqqında Qanun mühüm yeniliklərlə daha da təkmilləşdirilmişdir // «Respublika» qəzeti, 2009, 17 sentyabr 8. İsmayılov İ. Ölkə idmanı hərtərəfli inkişaf yolundadır // «Respublika» qəzeti, 2009, 5 mart 9. İsmayılov R. İdman ili çox böyük layihələr həyata keçirəcək. Azərbaycan mötəbər beynəlxalq idman yarışlarının keçirildiyi məkana çevrilib // «Kaspi» qəzeti, 2012, 18 yanvar 10. Müstəqil ölkə və Olimpiya hərəkatı // «Olimpiya dünyası» qəzeti, 2003, 10 iyun 11. Rzalı R. Dövlətin idman siyasəti // «Azərbaycan» qəzeti, 2007, 15 iyul 12. Sadıqov S. Dövlət qayğısı idmançıları yeni qələbələrə ruhlandırır // «Azərbaycan» qəzeti, 2009, 31 oktyabr 13. İlham Əliyev və Azərbaycanda Olimpiya hərəkatı (1994-cü ildən başlayaraq): Tammətnli elektron materiallar məcmuəsi - Bakı: 2005 // http://files.preslib.az/site/ olympia/gl1.pdf

ВОПРОСЫ ОПЕСПЕЧЕНИЯ МАТЕРИАЛЬНО-ТЕХНИЧЕСКОЙ БАЗЫ СПОРТА В АЗЕРБАЙДДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ (2003-2017 гг.)

РЕЗЮМЕ

В статье дана структура материально-технической базы азербайджанского спорта, изложены основные направления материально-технического обеспечения этой сферы социальной политики, развития и спортивной подготовки азер-

218 Elmi əsərlər 69-cu cild

байджанских спортсменов. В статье рассматривается также вопросы взаимосвязи развития азербайджанского спорта и международных связей республики.

ISSUES OF SUPPORT OF THE MATERIAL AND TECHNICAL BASIS OF SPORTS IN THE AZERBAIJAN REPUBLIC (2003-2017)

SUMMARY

The article describes the structure of the material and technical base of the Azerbaijani sport, outlines the main directions of material and technical support of this sphere of social policy, development and sports training of Azerbaijani athletes. The article also discusses the issues of the interrelationship between the development of Azerbaijani sport and international relations of the republic.

219 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

Gülşən XALIQOVA ∗

HEYDƏR ƏLİYEVİN NEFT STRATEGİYASININ AZƏRBAYCANIN DÖVLƏT MÜSTƏQİLLİYİNİN MÖHKƏMLƏNDİRİLMƏSİNDƏ ROLU.

Açar sözlər: Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, Heydər Əliyevin neft strategiyası, nüfuz dairəsi, coğrafi məkanda, Xəzərin Azərbaycan sektorundakı neft ehtiyyatları Ключевые слова: Укрепление государственной независимости Азербайджана, нефтяная стратегия Азербайджана, сфера влияния, географи- ческое пространство, нефтяные запасы азербайджанского сек- тора Каспийской нефти Key words: Strengthening of Azerbaijan state independence, HaydarAliyev’s oil strategy, influence circle, geographical location, Oil reserves in the Azerbaijani sector of the Caspian Sea.

XX əsrin hadisələrinin təhlili sübut edir ki, dünyada baş vermiş ən iri miqyaslı müharibələrin regional və məhəlli konfliklərin əksəriyyətində neft faktoru mərkəzi yerdə duran əsas onillikdən biri olmuş və nəticadə qalib gələn daha çox neft ehtiyyatlarına sahib olan tərəflər olmuşlar. (1) Neft ehtiyyatlarını öz nüfuz dairəsində saxlaya bilən dövlətlər beynəlxalq sahədə qüvvələr nisbətini də öz xeyirlərinə dəyişməyə nail olmuşlar. SSRİ-nin dağılması burulğanında həmin coğrafi məkanda yeni, gənc və müstəqil dövlətlər yarandı. Müstəqillik əldə edən dövlətlərdən biri də Azərbaycan Respublikası oldu. Yeni dəyərlər əsasında formalaşan Azər- baycan beynəlxalq münasibətlər sistemində layiqli yer tutaraq strateji məqsədlərə nail olaraq fəaliyyətə başladı. Ölkəmizin dövlət müstəqilliyinə nail olması, zəbt edilmiş ərazilərə nəzarətinn bərpası, malik olduğumuz yeraltı və yerüstü sərvətlərimizdən maksimum səmərəli istifadə, milli iqtisadiyyatin qurulması qarşısında duran strateji məqsədlər idi. Respubli- kamız yuxarıda göstərilən strateji məqsədlərin tələblərinə cavab verən iki iri böyük proqram layihəsi artıq reallaşdırmağa başlamışdır. Bununla da planetar miqyasda həyata keçirilən proseslərdə (qlobalizasiya, inteqrasiya,

∗ Gülşən Xalıqova - Qərbi Kaspi Universitetinin Politologiya və Beynəlxalq münasibətlər kafedrasının dissertantı

220 Elmi əsərlər 69-cu cild regonalizasiya, dayanıqlı inkişaf və s.) milli mənafeimiz baxımından fəal çıxış etməklə beynəlxalq münasibətlər sisteminin müstəqil və nüfuzlu subyektinə çevrilməsini bir məqsəd kimi qarşıya goymuşdur. İki böyük proqram layihələrinə “Əsrin müqaviləsi” və Böyük İpək yolunun bərpası daxildir. Bu proqramların reallaşması nəticəsində Azər- baycan neft strategiyasını və bazar iqtisadiyyatı sisteminə əsaslanan milli iqtisadiyyatinın qurulmasına başladı. “Əsrin müqaviləsi” əsasında ölkəmiz dünyanın inkişaf etmiş dövlətlərinə məxsus nüfuzlu neft şirkətləri ilə birgə 25-30 il müddətini əhatə edən 20 neft müqavilələrinin texniki – iqtisadi göstəricilərin məcmundan ibarət öz neft strategiyasını imzaladı.(2) Tarixi Böyük İpək yolunun bərpası isə Azərbaycana olan çoxşaxəli, çox- tərəfli marağın və əlaqələrin inkişaf etdirilməsinin təzəhürüdür. Azər- baycan onun tərkibində olan ölkələrlə daha da sıx əlaqə qurması və inkişaf etdirməsi problemləri ilə məşğuldur. Bu baxımdan təxminən 1992-1993-cü illərdə yaranmış TRASEKA proqramının reallaşmasının böyük əhəmiy- yəti vardır. 12 Avropa və Asiyanın dövlət başcısının imzaladığı “Beynəl- xalq nəqliyyat haqqında çoxtərəfli saziş”in səmərəli içrasının təmin edil- məsi üçün xərçlənən pullar, qoyulan sərmayə artıq özünü doğruldubdur. TRASEKA layihəsinin reallaşdırmasına artıq başlanıb və onun strateji məqsədlərimizə uyğun həyata keçirilməsi müvəfəqiyyətlə dünya dövlət- ləri tərəfindən dəstəklənir. Regionun iqtisadi çəhətdən daha da güçlü olması üçün bu layihələr çox əhəmiyyətlidir. Məhz buna görə də perspek- tivlərimizi nəzərə alaraq bu işi daha da güçləndirməliyik. Xəzərin Azərbaycan sektorundakı neft ehtiyyatları müxtəlif və ən mötəbər ekspertlərin hesablamalarına görə 4 milyard tondan 10 milyard tona qədər həcmindədir. Neft strategiyamız öz başlanğıcını 1994-cü ilin sentyabrın 20-də Ba- kıda neft hasilatı üzrə ixtisaslaşmış yüksək iqtisadi nüfuza malik olan dünyanın 6 ölkəsini təmsil edən 11 iri neft şirkəti arasında Azərbaycanın Xəzər dənizi sektorunda üç neft yatağının (“Azəri”, “Çıraq” və “Günəşli”) birgə istifadə edilməsini nəzərdə tutan miqyasca beynəlxalq xarakterli “Əsrin müqaviləsi” adı altında imzalanmış müqavilədən götürmüşdür. “Əsrin müqaviləsi” imzalandıqdan sonra, Xəzərin Azərbaycan sektoruna aid hissəsindəki karbohidrogen ehtiyyatlarının birgə istismarını nəzərdə tutan əlavə 19 neft müqaviləsi bağlanmış, ölkəmizdə qarşılıqlı faydalılıq

221 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

əsasında iqtisadi münasibətlər qurmaq istəyən ölkəmizin coğrafiyası daha da genişlənmişdir. Dünyanın inkişaf etmiş 14 ölkəsinin 28 nüfuzlu neft şirkəti karbohidrogen ehtiyyatlarının kəşfiyyatı, hasil edilməsi və dünya bazarlarına çıxarılması məqsədilə bir araya gəlmişlər. (3) Neft müqavilələrinin əhatə etdiyi layihələrin tam və strateji məq- sədlərimizə müvafiq həyata keçirilməsi bilavasitə hasil edilmiş, neftin dünya bazarına hansı yol ilə çıxarılmasından çox asılıdır. Əsas ixrac boru kəmərinin (ƏİBK) marşurut üzrə seçilməsi sırf geopolitik məsələ oldu- ğundan geniş elmi-praktik təhlillər tələb edirdi. ƏİBK marşurutun diqqət mərkəzində olduğu bu dövr geopolitik ba- xımdan Azərbaycanın özünə strateji tərəf müqabili axtarışı ilə eyni vaxta düşürdü və nüfuzlu region dövlətlərinin (Rusiya, İran, Türkiyə) hər biri belə iri miqyaslı beynəlxalq iqtisadi – siyasi layihənin reallaşdırılmasında optimal namizəd kimi təqdim etməyə çalışırdı. Çünki bu marşurut həm iqtisadi, həm də siyasi dvidend əldə etmək baxımından bu dövlətlər üçün çox əlverişli idi. Müqavilələr üzrə hasil edilmiş ilkin neft hazırda iki marşurut üzrə dünya bazarına çıxarılır (4). Bakı Novorossiysk və Bakı-Supsa ƏİBK vasitəsilə dünya bazarına çıxarılacaq neft təkcə Azərbaycandan nəql edilmişdir. Hesablamalara gö- rə, bu rəqəm 2003-cü ildə 28,5 milyon tona, 2010-2015-ci illərdə isə ildə 40-45 milyon çatacaqdır. Xəzəryanı dövlətlərin Qazaxıstan və Türkmənis- tanın neftini Azərbaycandan keçən ƏİBK vasitəsilə ixrac etmək niyyət- lərini də nəzərə alsaq, bu rəqəm həmin dövr üçün ildə 60 milyon tona çatacaqdır. Qazaxıstan öz “Tengiz” yatağındakı böyük neft ehtiyyatını ABŞ-ın “Şevron” şirkəti ilə birlikdə hasil edilməsinə başladıqdan sonra, həmin şirkətinin hasil etdikləri nefti Azərbaycan ərazisindən keçməklə nəql etmək niyyətində olduqlarını artıq bəyan etmişlər. Rusiya, Bakı-Novorassiysk marşurutunun ƏİBK kimi seçilməsində iqtisadi marağından daha çox, siyasi maraq güdürdü. Rusiyanın belə mövqedən çıxış etməsi onun hələ də imperiya siyasətindən miras qalmış hegemonluq instinktindən yaxa qurtardığından xəbər verir. Rusiyanın Ermənistan – Azərbaycan müharibəsinin, Dağlıq Qarabağ konfliktinin həll edilməsində Azərbaycanın ədalətli mövqeyini deyil, ermənilərin heç bir hüquq normaları ilə uzlaşmayan mövqeyini mü- dafiə etməsi və Ermənistana siyasi hərbi və mərkəzi dayaq olması deyi-

222 Elmi əsərlər 69-cu cild lənlərə yaxşı misaldır. Lakin dövlətimizin bu ölkəyə münasibətdə tutduğu dərindən düşünülmüş mehriban qonşuluq münasibətlərin vacibliyinə əsas- lanan səbirli xarici siyasət kursu, nəticəsində Rusiya tərəfindən yaradılan bəzi problemlərin aradan qalxması artıq reallığa çevrilmişdir (5) Bakı-Tibilisi-Ceyhan marşurutunun yuxarıda göstərilən strateji məq- sədlərimizə nə dərəcədə uyğun olduğunu təhlil etməyə çalışaq. Azərbay- canın Avropaya çıxış yolu Gürcüstandan, Gürcüstanın Asiyaya çıxış yolu ilə Azərbaycandan keçir. Digər tərəfdən, Ermənistanın Gürcüstana da qarşı ərazi iddialar, Rusiyanın burada etnik zəmnində münaqişələr yarat- mağa yönəldilmiş siyasətinin mövcudluğu Gürcüstanı Azərbaycanda eyni mövqedən çıxış etməyə vadar edir. Başqa sözlə, Gürcüstan Azərbaycana lazım olduğu qədər Azərbaycan da Gürcüstana lazımdır və Bakı -Tbilisi- Ceyhan ƏİBK marşurutu Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərində təmas nöqtəsidir. Hər iki dövlətin vahid mövqedən çıxış etməsinə şərait yaradan bu marşurut onları strateji müttəfiqə çevirmişdir. 2000-ci ilin mart ayında hər iki dövlətin prezidentləri Tbilisidə görüşmüş və ƏİBK marşurutu kimi seçilmiş Bakı-Tbilisi-Ceyhan layihəsini parlamentlər tərəfindən rafifi- kasiyaya verilməmişdən əvvəl bir daha nəzərdən keçirmişdilər. Məlum olduğu kimi, bu sənət mənafeyi uğrunda mübarizə olub, konkret şəraitdə maksimum olanı əldə etməyin mümkünlüyü sənətidir Digər tərəfdən bu siyasət “daimi dostlar yox, dünyanı maraqla” tanıyır, elə buna görə də Azərbaycan tərəfi Gürcüstan üçün öz iqtisadi mənfəətini “güzəştə” getməsi, ikincinin birinci üçün həyata keçirdiyi siyasətə müva- fiq aldığı kompensasiyasıdır. XXI əsrdə dünyada həlli vacib elə bir beynəlxalq əhəmiyyətli hadisə yoxdur. Türkiyəsiz Kəmərin Türkiyə ərazisindən keçməsi bu dövlətə iqtisadi-maliyyə baxımından əhəmiyyətli olduğu qədər, geopolitik baxımın- dan da əhəmiyyətlidir. Bu kəmər vasitəsilə Türkiyə yeni bazarlar əldə edə, keçmiş SSRİ ərazisində yaranmış türkdilli dövlətlərlə əlaqəni genişlən- dirə, energetika kompleksi məhsulları baxımından Yaxın Şərq ölkələrin- dən asılılığına son qoya bilər. Məhz buna görə də Türkiyə höküməti kə- mərin çəkilməsi üçün zəruri olan maliyyə məbləğinin mühümbir bir his- səsini ödəməyi öz üzərinə götürmüşdür. Azərbaycan- Türkiyə münasibət- lərinin hərtərəfli inkişafında hər iki dövlət maraqlıdır. Türkiyə-Azərbay- can üçün beynəlxalq aləmdə müttəfiq və dayaqdırsa, Azərbaycan da güclü

223 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu dövlət kimi Türkiyənin dünya siyasətində gücünün və imzasının olması deməkdir. Bu iki dövlət arasındakı münasibətlər beynəlxalq hüquq norma- larından irəli gəlir. Digər tərəfdən Türkiyə, NATO-nun üzvüdür, Azərbay- can da NATO çərçivəsində “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramına qoşula- raq, bu nüfuzlu təşkilatla əlaqələrini genişləndirmək niyyətində olduğunu bəyan etmişdir. Bakı-Tbilisi –Ceyhan marşurutunun İstanbul darəsmi imzalanma mərasimində ABŞ prezidentinin iştirakı və layihənin həyata keçirilməsi məsələlərini nəzərdə tutan sənədə imzasını atması, Azərbaycan və ABŞ- ın xarici iqtisadi siyasətində müştərək cəhətlərin olması, bəzən onların bu siysətinin üst-üstə düşməsindən xəbər verir. ABŞ-ın məşhur siyasi (6) strateqlərindən politoloq Z.Bejejennski dünyanın siyasi xəritəsini “böyük şahmat taxtası” kimi təsvir edərək, iri dövlətləri həmin taxta üzərindəki manevr imkanlarını böyük fiqurlara bənzədir. Müəllif dünyanın siyasi xəritəsində Azərbaycanın tutduğu mövqeyi təhlil edərkən onu, “geopolitik güc mərkəzi” kimi xarakterizə edir. Yəni, Azərbaycan həmin, “taxta” üzərindəki kiçik fiqur olsa da, elə bir geopolitik mövqeyə malikdir. ki, “böyük oyun”un, nəzərdə tutulan nəticə ilə tamamlanmasında kifayət qədər rol oynaya bilər. Azərbaycanın malik olduğu geopolitik imkanları ən kiçik detallarına qədər nəzərdən keçirən ABŞ-ın öz milli maraqlarından imtina edərək, kiminsə istəyinə müvafiq qərar qəbul edəcəyinə inamaq siyasi sadəlövlük olardı. Tarixi “İpək” yolunun bərpası ideyası Avropa-Qafqaz-Asiya (TRASEKA) və Avropa Asiya nəqliyyat dəhlizlərinin geoiqtisadi pe- respektivləri və bunların həyata keçirilməsi istiqamətində Azərbaycanın tutduğu mövqe Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəmərini reallaş- dırmaqla dəqiqləşdi. Əslində Bakı-Tbilisi-Ceyhan beynəlxalq (TRASEKA) layihəsinin mühüm tərkib hissəsidir.(7) (TRASEKA) proqramı çox mühüm geopolitik və geoiqtisadi məq- sədlərə malikdir və bu məqsədlər də Azərbaycanın həyata keçirdiyi xarici siyasətlə üst-üstə düşür. Avropanı Asiya ilə daha yaxın, əlverişli, təh- lükəsiz və daha ucuz kommunikasiya, nəqliyyat xətləri ilə bağlamaqla region dövlətlərinin iqtisadi inkişafına nail olmaq, Avropa Birliyi ölkə- lərində qəbul edilmiş və müasir Avropa cəmiyyətini tənzimləyən müsbət dəyərlərin Asiya regionuna da yayılmasına təsir göstərməklə qloballaş-

224 Elmi əsərlər 69-cu cild manın-planet miqyasında sülhün, əmin-amanlığın və firavanlığın yara- dılmasına istiqamətlənmiş fəaliyyət xəttini inkişaf etdirməkdir. ABŞ şirkətlərin Azərbaycandakı (8) fəaliyyətini yüksək qiymət- ləndirir. Bu mərhələyə gəlib çatmaq üçün çox çətin yol keçmişdir. Ona görə də bu münasibətlə Şirkətləri və Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətini təbrik edirik. Bu sözləri ABŞ-ın ticarət nazirinin beynəlxalq ticarət üzrə müavini David Aaron söyləmişdir. O, əlavə etmişdir Xəzərdə neft və qaz sənayesinin inkişafı yalnız komersiya imkanı demək deyildir. Bunun həm də bizim enerji təhlükəsizliyimiz və dünyanın bu mühüm bölgəsində siyasi-strateji mövqeyimiz üçün çox böyük əhəmiyyəti var. Xəzər dəni- zinin gələcək onilliklərdə dünyanın əlavə neft hasilatının üçdə birini təmin edəcəyi gözlənilir və biz bu neft istehsal edən şirkətləri qiymətləndiririk. 1998-ci il iyulin 21-də Londonda Azərbaycan Prezidenti H.Əliyevin və Böyük Britaniyanın baş naziri Toni Bleyerin iştirakı ilə sənədlərin imzalanması mərasimi oldu. Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda “Araz” və “Şərq” perespektivli strukturlarının kəşfiyyat, işlənməsi və ha- silatın pay bölgüsü haqqında sazişi Böyük Britaniyanın “Britiş Petroleum” şirkətinin prezidenti Con Braun, Norveçin “Statoyl” şirkətinin prezidenti Harl Norvinq və ARDNŞ-nın prezidenti Natiq Əliyev imzalamışlar. H.Əliyevin hər bir çıxışında qeyd edilmişdir ki, Azərbaycan dövləti 1994-cü ildən başlayaraq özünün neft siyasətini həyata keçirir. Bu siyasətin əsas məzmunu və prinsipləri Azərbaycanın zəngin neft və qaz yataqlarının intensiv işlənilməsindən ibarətdir. Müstəqil Azərbaycan döv- ləti bunun üçün xarici sərmayənin cəlb olunması üçün dünyanın böyük neft şirkətləri ilə müştərək iş görməyi ən mühüm yol kimi seçmişdir. 1994-cü ildən, 1998-ci ilə qədər 15 müqavilə imzalanmışdır. Bu, 15 müqavilədə 14 ölkədən dünyanın 27 böyük neft şirkəti iştirak etmişdir. Əlbəttə ki, bütün bunların hamısı Azərbaycanın iqtisadi inkişafına öz müsbət təsirini göstərmişdir. Xəzərin Azərbaycan sektorunda neft yataqlarında dünyanın böyük neft şirkətlərinin və iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin marağını günü-gündən artırır və artırmaqdadır. Bu ölkələrin içərisində Yaponiya artıq bir neçə il bundan əvvəl Azərbaycanın təbii sərvətlərinin, neft və qaz yataqlarının istifadə edilməsinə maraq göstərmişdir. Yaponiyanın “İTOÇU” şirkəti ik dəfə olaraq birinc konsersiumda özünə müəyyən bir

225 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu hissə almışdı. “İTOÇU” sonra “Dan ulduzu” - “Əşrəfi” neft yatağından is- tifadə olunması üçün yaranmış konsersiumda iştirak etmiş və orada bu layihənin 20% almışdır. Yaponiyanın “Mitsur” Şirkəti Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən “Kürdaşı” yatağının işlənməsində yaranmış konsersiumun iştirakçısıdır. Orada onun 15% payı vardır. Yaponiyanın digər neft şir- kətləri də Azərbaycana və Azərbaycanın neft, qaz yataqlarına maraqlı- dırlar. Beləliklə Yaponiya ilə Azərbaycan arasında iqtisadi əməkdaşlıq ge- nişlənmiş və çox böyük səmərə kəsb etmişdir. Yaponiya-Azərbaycan əla- qələrinin inkişaf etdirilməsi üçün bir çox sənədlər imzalanmışdır. Bunların içərisində Yaponiya ilə Azərbaycan arasında dostluq və əməkdaşlıq haq- qında sənədləri Yaponiyanın baş naziri cənab Haşimoto və Azərbaycan prezidenti imzalamışlar. Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq, qəti demək olar ki, Azərbay- can Respublikasının prezidenti H.Ə.Əliyevin həyata keçirdiyi neft stra- tegiyası onun XXI əsrdəki fəaliyyət proqramının tərkib hissəsidir bu proqramın reallaşması dövlət qurulucuğu və cəmiyyətin sosial-mənəvi sahələrin də bu gün mövcud olan həlli vacib problemlərin tez bir zamanda öz müsbət həllini tapmasını nəzərdə tutan ən optimal tədbirlər sisteminin məcmusudur. (8) Əminəm ki, proqramin mühüm siyasi və iqtisadi əhə- miyyətini nəzərə alaraq ona diqqət artırılaçaq, əhatə dairəsi daha da ge- nişlənəçək, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini daha da möhkəmlən- dirəcəkdir.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. “İpək yolu jurnalı” 2. Bakı, 2001 2. Yenə ordan. 3. Əliyev Ə., Heydər Əliyev və Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı, 1992 4. Yenə ordan 5. Əsrin müqaviləsi 10 il Bakı, 2004 6. Heydər Əliyevin neft strategiyası. Azərbaycanın müstəqilliyi və rifahı naminə. I hissə, Bakı, 2001 7. Yenə ordan 8. Qafarov T. Azərbaycan Respublikası 1991-2001 Bakı, 2001

226 Elmi əsərlər 69-cu cild

РОЛЬ НЕФТЯНОЙ СТРАТЕГИИ АЗЕРБАЙДЖАНА В УКРЕПЛЕНИИ ГОСУДАРСТВЕННОЙ НЕЗАВИСИМОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНА

РЕЗЮМЕ

В статье на основе анализа событий XX века утверждается, что в последние десятилетия нефтяной фактор занимает центральное место почти во всех ос- новных крупных региональных и местных конфликтах. Указывается, что ре- зультатом этих конфликтов является утверждение прав на мировые нефтяные за- пасы. Еще раз подтверждается, что утвердившие свое право на нефтяные запасы государства могут влиять и на ход международных отношений.

THE ROLE OF HAYDAR ALIYEV’S OIL STRATEGY IN THE STRENGTHENING THE INDEPENDENCE OF AZERBAIJAN.

SUMMARY

Analysis of the twentieth century events proves that, the oil factor was in the center in the majority of regional and local conflagrations of the largest-scale wars in the world and as a result, owned parties to oil reserves were the winners.States that can keep their oil reserves within their own sphere of influence once again prove that they have the power to change their positions in the international arena.

227 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

MÜNDƏRİCAT

1920-ci il aprel işğalından sonrakı ilk illərdə Azərbay- Ülkər can SSR-də ictimai-siyasi vəziyyətə dair (Rusiya Dövlət HÜSEYNOVA Hərbi Arxivinin meterialları əsasında)...... 3 Səadət Sosial dövlətin Almaniya modeli...... 20 MƏMMƏDOVA 1821-1830-cu illərdə baş vermiş yunan üsyanının qar- Gülnarə şısını almaq üçün Osmanlı dövlətinin həyata keçirdiyi SƏDRƏDDİNOVA tədbirlər 30 Vaqif XX əsrin 50-60-ci illərində Azərbaycan SSR-də anti- ŞÜKÜROV din siyasətinin ictimai həyatda inikası 37 Ruslan 1939-1940-ci illərdə Qafqaz və Bakı nefti İngiltərə və AĞAMALIYEV Fransanın planlarında...... 50 Aqil Azərbaycan Respublikasında Miqrasiya proseslərinin ƏHMƏDOV tənzimlənməsində dövlət siyasətinin əhəmiyyəti...... 61 Əfşan SSRİ-nin dağılmasının Quba-Xaçmaz regionunun iqti- NƏRİMANLI sadi vəziyyətinə təsiri...... 70 Girayalp Sultangaliyev ve milletler sorunu……………………… 80 KARAKUŞ İsrail XX əsrin 40-50-ci illərində Azərbaycan SSR-də sənədli MƏHƏRRƏMOV filmlərin ekranlaşdırılması məsələlərinə dair...... 90 Şah Səfinin (1629-1642) hakimiyyəti illərində katolik Sevinc missionerlərinin Səfəvi imperiyasinda dini ayrı-seçkilik MƏLİKZADƏ cəhdləri...... 103 Mirnazim Din və dünyəviləşmə...... 113 CƏFƏROV Zəminə Türkiyədə Azərbaycan diasporunun yaranması və for- ƏSGƏROVA malaşması tarixindən...... 120 Taleh ƏLİYEV Azərbaycan Albaniyasının Sakasena vilayətinin tarixi- Leyla HƏSƏNOVA coğrafiyası və arxeoloji abidələri...... 127 Arəstə HƏSƏNOVA Böyük Britaniyanın Azərbaycan siyasətində Neft amili Türkan HACIYEVA (1914-1919-cu illər )...... 151

228 Elmi əsərlər 69-cu cild

Vasif Osmanlı-Azərbaycan iqtisadi əməkdaşlığı QAFAROV (1918-ci il iyun-oktyabr)...... 161 Bədirə İngiltərənin Yaxın Şərq siyasətində KƏRİMOVA “Türkiyə məsələsi”...... 185 Azərbaycan Respublikasının regionların sosial-iqtisadi Vüsalə inkişafı Dövlət Proqramının Mingəçevir şəhərində hə- MÖVLAYEVA yata keçirilməsi (2004-2008)...... 192 Деятельность Шекинского шелкового комбината в Афаг ТАИРОВА годы войны (1941-1945 гг.)...... 201 Azərbaycan Respublikasında idmanın maddi-texniki Günel ASLANLI bazasının möhkəmləndirilməsinə dair (2003-2017-ci illər)...... 209 Heydər Əliyevin neft strategiyasının Azərbaycanın Gülşən XALIQOVA dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsində rolu..... 220

229

MÜƏLLİFLƏRİN NƏZƏRİNƏ!

АМЕА A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun «Elmi Əsərlər»ində çap olunmaq üçün məqalə təqdim olunarkən aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır.* 1. Məqalələr üç dildə – Azərbaycan, rus və ingilis dillərində çap oluna bilər. Məqalənin yazıldığı dildən əlavə, digər iki dildə xülasəsi veril- məlidir. 2. Məqalədə üç dildə – Azərbaycan, rus və ingilis dillərində açar sözlər verilməlidir. 3. Mövzu ilə bağlı elmi mənbələrə istinadlar olmalıdır və istifadə olun- muş ədəbiyyat xülasələrdən əvvəl kodlaşdırma üsulu ilə göstərilməli- dir. 4. Məqalələrin mətnləri 1 intervalla Times New Roman – 13 ölçülü şrift- lərlə yığılmalıdır. 5. Məqalə haqqında redaksiya heyəti üzvlərindən ən azı birinin, həmin sahə üzrə mütəxəssisin rəyi və müvafiq elmi müəssisənin Elmi Şurası- nın protokolundan çıxarış olmalıdır (bunlar məqalə nəşr olunarkən göstəriləcəkdir). 6. Məqalənin elektron və çap olunmuş variantı ayrıca faylda təqdim edil- məlidir. Bu tələblərə cavab verməyən məqalələr çap edilməyəcəkdir. Əlyazma- lar geri qaytarılmır.

Qeyd: Bu şərtlər müəyyənləşdirilərkən Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının dissertasiyaların əsas elmi nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən elmi nəşrlərə verdiyi tələblər əsas götürülmüşdür.

ELMİ ƏSƏRLƏR 2017, cild 68

SCIENTIFIC WORKS 2017, volume 68

ТРУДЫ 2017, том 68

1 Formatı 60x90 /8. F.ç.v. 29. Tirajı 300

«Turxan» NPB MMC