O'zbekiston Respublikasi Oliy Va O'rta Maxsus Ta'lim Vazirligi Qo'qon Davlat Pedagogika Instituti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

QO’QON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

“KIMYO VA UNI О‘QITISH METODIKASI” kafedrasi

H.U.Dehqonov, S.A.Movlonova

KIMYO (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

TOSHKЕNT – 2020 Kirish. Kimyo fani mo’jizakor fan. Kimyo fani yutuqlarini har sohada ko’rishimiz mumkin. Kiyib yurgan kiyimimiz, oziq-ovqat mahsulotlari, dori-darmon vositalari, xo’jalik mollari, parfyumeriya sohasi, energetika sohasi va bir qancha sohalarda kimyo fanining o’rni beqiyos. Kimyo fanini o’rganish davomida biz uning qanday fan ekanligini, o’rganilish sohalarini, kimyo fanidagi kimyoviy jarayonlarning reaksiya tenglamalari orqali ifodalanishini o’rganamiz. Hozirgi kunda kimyo fanini o’rganishda kompyuterdan foydalanish, ya’ni demonstratsion tajribalarni kompyuter yordamida tushuntirish talabalarning tasavvur qilish qobiliyatini kengaytirishga xizmat qiladi. Ushbu o’quv qo’llanma pedagogika universitetlarining geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun tasdiqlangan, kimyo о‘quv dasturi asosida tuzilgan bо‘lib, asosiy maqsad nazariy-amaliy va mustaqil mashg‘ulotlarni talabalar tomonidan osonroq о‘zlashtirilishiga qaratilgan, ayniqsa mustaqil bajariladigan amaliy mashg‘ulotlarni sifatli uyushtirish uchun, talabalarni о‘quv qо‘llanmalar bilan ta’minlash zarur. Hozirgi mavjud qо‘llanmalar asosan rus tilida, о‘zbek tilida chiqqanlari aynan universitet shu yо‘nalish talabalari uchun dastur asosida yozilmagan. Talabalar kurs davomida mustaqil ishlash uchun anorganik birikmalarning nomenklaturasini, tuzilishini, olinish usullarini, fizikaviy va kimyoviy xossalarini sinchkovlik bilan о‘rganishlari talab qilinadi. Buning uchun ular: anorganik moddalar о‘rtasidagi genetik bog‘lanishni, modda molekulasini kimyoviy tuzilishini, elektron tuzilishini, qutblanish va orbitallarni tuzilishini, modda molekulalari о‘rtasidagi boradigan reaksiyalar, reaksiya mexanizmlari, reaksiy turlari, muhitning ta’siri hamda olingan bilimlarni amaliy jihatdan qо‘llay bilishlari kerak. Kimyo fani bо‘yicha amaliy mashg‘ulotlarni bajarishdan avval talaba shu mavzuga oid moddalarning kimyoviy xossalari bilan tanish bо‘lishi kerak. Talaba mazkur kurs davomida D.I.Mеndеlеyevning dаvriy jаdvаli vа dаvriy qоnuni, Dispеrs sistеmalarning tuzilishi va tarkibi, metallmaslar, suvning qattiqligi va uni yumshatish usullari, cho’yan va po’lat ishlab chiqarish, mineral ma’danlarning tuzilishi va tarkibi, Neft va uning tarkibini o’rganish, miqdoriy analizning perganometriya, yodometriya, kompleksometriya metodlari, O’zbekistondagi tabiiy qazilma boyliklari, konlar, ishlab chiqarish korxonalari, ularning xaritadagi o’rnini aniqlash, tabiiy xaritalarda zahiralarning o’rnini belgilashlarni o’rganishi uchun ma’ruza mashg’ulotidagi mavzularni to’liq egallashlari zarur. Mazkur о‘quv qо‘llanmada dasturga kо‘ra о‘nta mavzuga tegishli amaliy mashg‘ulot ishlari kiritilgan bо‘lib, har bir mavzudan keyin tegishli amaliy mashg‘ulotlarni bajarish uchun keltirilgan hamda kollokvium savollari va mustaqil о‘rganish uchun testlar berilgan. Test savollari dasturga binoan beriladigan ma’ruzalar matni asosida tuzilgan bо‘lib, bu savollardan nazorat uchun bir necha variantlar tayyorlanadi va shunga о‘xshash boshqa savollar bilan oson almashtirilib yangilanadi. Test savollari bо‘yicha tayyorlangan va ularga javob bera oladigan talaba kimyoni tо‘la о‘zlashtirgan deb hisoblanishi mumkin. Talaba mustaqil o’rganishi uchun mavzular asosida qo’shimcha adabiyotlardan foydalanishlari va yanada ko’proq ma’lumotlarga ega bo’lishi lozim.

Fanning ma’ruza va amaliy mavzulari uchun ajratilgan soatlar taqsimoti: № D Ma’ruzalar mashg’ulot mavzulari ars soatlari hajmi 1 Кimyo fаni va uning аsоsiy vazifalаri. 2 D.I.Mеndеlеyevning dаvriy jаdvаli vа dаvriy qоnuni. 2 Dispеrs sistеmalar 2 3 Metallmaslar haqida tushuncha 2 4 Kislorodning allotropik shakl o’zgarishlari. Suv va uning 2 tarkibi 5 Uglerod va uning birikmalari 2 6 Metallarning umumiy xossalari. Mineral ma’danlarning 2 tuzilishi va tarkibi 7 Uglevodorodlar 2 8 Miqdoriy analiz va uning metodlari 2 9 O’zbekistonning tabiiy qazilma boyliklari 2 Jami: 1 8 soat

Dars № Amaliy mаshg‘ulоti mаvzulari soatlari hajmi 1 D.I.Mеndеlеyevning dаvriy jаdvаli vа dаvriy qоnuni. 2 2 Dispеrs sistеmalarning tuzilishi va tarkibini o’rganish 2 3 Metallmaslarning xossalarini o’rganish 2 4 Suvning qattiqligi va uni yumshatish usullari. 2 5 Cho’yan va po’lat ishlab chiqarish. 2 6 Mineral ma’danlarning tuzilishi va tarkibi. 2 7 Neft va uning tarkibini o’rganish 2 8 Miqdoriy analizning perganometriya, yodometriya, 2 kompleksometriya metodlari 9 O’zbekistondagi tabiiy qazilma boyliklari. Konlar. Ishlab 2 chiqarish korxonalari. Ularning xaritadagi o’rnini aniqlash. 1 Tabiiy xaritalarda zahiralarning o’rnini belgilash. 2 0 Jami: 2 0 soat

Mustaqil ta’lim: Dars № Mustaqil ta’lim mavzulari soatlari hajmi 4-sеmеstrda 1 Dunyo xaritasidagi tabiiy boyliklarning belgilanishini 4 o’rganish 2 Xaritadagi tabiiy zahiralarning o’rnini belgilash 4 3 Оksidlаnish-qаytаrilish rеаksiyalаri 4 4 Kimyo fanining rivojlanishiga hissa qo’shgan olimlar 4 5 Eritmalar va ularning turlarini o’rganish 4 6 Metаllurgiya sаnоаtidа cho`yan vа po`lаt ishlаb chiqаrish 4 7 Ishqoriy va ishqoriy yer metallarining xossalari bilan 4 tanishish 8 Tаbiаtdа аzоt, fоsfоr elementlаrini tаrqаlishi 4 9 Suvning qattiqligi va uni yumshatish usullari 4 1 Havoning tarkibidagi elementlarni o’rganish 4 0 1 Ozon qatlami va ahamiyati 4 1 1 Kimyoviy reaksiyalar tezligiga ta’sir etuvchi omillar 4 2 Kislorod va oltingugurt. 13 Tabiiy o`g`it xillari 4 14 1 Uglevodorodlarning tabiiy manbalari 4 5 1 Kоrrоziya vа gаlvаnik elementlаri hаqidа tushunchа 4 6 1 Tuproq turlari, tarkibi va minerallarning taqsimlanishi 7 1 Miqdoriy analizning perganometriya, yodometriya, 4 8 kompleksometriya metodlari 1 Miqdoriy analizning kompleksometriya metodlari 4 9 2 Atmosfera va gidrosferaning tuzilishini o’rganish 4 0 2 Minerallar tarkibini o’rganish 4 1 2 Polimerlarning fizik va kimyoviy xossalari 4 2 2 Neft va uning kimyoviy tarkibini o’rganish 4 3 2 Disaxaridlar. Tuzilishi, fizik va kimyoviy xossalari 4 4 2 O’zbekistondagi qazilma boyliklarini xaritada belgilash. 4 5 Jami: 100

1-MAVZU: КIMYO FАNI VA UNING АSОSIY VAZIFALАRI. D.I.MЕNDЕLЕYEVNING DАVRIY JАDVАLI VА DАVRIY QОNUNI. Reja:

1. Kimyo fani va uning asosiy vazifalari 2. Kimyoviy elementlar davriy jadvali 3. Atom tuzilishi

Tayanch so’zlar: Kimyogar olimlar, tabiy va sintertik moddalar, davriy qonun, atom, oddiy modda, murakkab modda, qator, davr, gruppalar, elementlar oilalari.

Kimyo - moddalar, moddalarning xossalari va ularning bir-biriga aylanishini o‘rganadigan fandir. Kimyo tabiatdagi barcha mavjudotlar turli ko‘rinishdagi kimyoviy moddalardan tarkib topganligiga asoslangan holda, ularning bir turdan boshqa turga o‘zgarish qonuniyatlarini, shuningdek, moddalaming xossalarini o‘rganuvchi fan hisoblanadi. Kimyo fanining predmeti barcha tabiiy va sintetik moddalardir. Tabiatdagi yer, suv, havo, osmon jismlari, jonli va jonsiz barcha mavjudotlar, kundalik turmushda foydalaniladigan uy-ro‘zg‘or buyumlari, oziq- ovqat mahsulotlari, umuman, atrofimizdagi butun borliq kimyoviy moddalardan tarkib topgan. Moddalar esa hozirgi vaqtda ma’lum bo‘lgan 118 ta kimyoviy elementning u yoki bu tarzda o‘zaro birikishi natijasida hosil bo‘lgan birikmalardir. Kimyo fani butun borliqdagi kimyoviy o‘zgarishlar natijasida hosil bo‘ladigan moddalarning xossalarini o‘rganadi, ulardan foydalanish yo‘llarini aniqlaydi va insoniyat uchun muhim bo‘lgan moddalami topishda bevosita ishtirok etadi. Tabiatda mavjud bo‘lmagan, sintetik yo‘llar bilan hosil qilingan polietilen, plastmassalar, dori vositalari, kapron, neylon kabi tolalar, avtomobil va boshqa texnik vositalaming ko‘plab ehtiyot qismlari sintetik kimyoviy moddalardir. Tabiiy va sintetik kimyoviy moddalardan kimyoviy usullar yordamida inson organizmi uchun sun’iy organlar, dori-darmonlar, oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechaklar, turmush uchun zarur bo‘lgan turli-tuman anjomlar, qurilish materiallari va boshqalar tayyorlashda keng foydalanilmoqda. Bulaming barchasi moddalarning fizik va kimyoviy xossalarini o‘rganish orqali amalga oshiriladi. Shiming uchun moddalarning kimyoviy va fizik xossalarini o‘rganish kimyo fanining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Hayotni kimyo fanisiz tasavvur qilish mumkin bo‘lmaganligi tufayli, atrofimizda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlaming mohiyatini tushunish uchun moddalami va ularning kimyoviy o‘zgarishlari qonuniyatlarini bilish talab etiladi. Kimyoviy moddalar va ulardagi o‘zgarishlardan insoniyat o‘z ehtiyojlari uchun qadimdan foydalanib kelgan. Xitoy, Misr, Markaziy Osiyoda qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda, turli xil bo‘yoqlar ishlab chiqarishda, me’moriy obidalami barpo etishda, kiyim-kechaklar tayyorlashda kimyoviy moddalar va hodisalardan keng foydalanganlar. Jahonga tanilgan buyuk ajdodlarimiz Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyo ar-Roziy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino VIII-X asrlardayoq o‘zlarining ilmiy asarlarida kimyoviy moddalardan turmush ehtiyojlarida va turli xil xastaliklarni davolashda foydalanish yo‘llari haqida dastlabki qimmatli ma’lumotlarni keltirganlar. Abu Ali ibn Sino dorivor moddalami ma’lum tarkibda bo‘lishini ta’riflash orqali tarkibning doimiylik qonuniga, ulami sodda va murakkab dorilarga toifalash orqali atom-molekular ta’limotning dastlabki tushunchalari shakllanishiga asos solganligi yurtimizda kimyoviy bilimlar bilan shug‘ullanish tarixi chuqur ildizlarga ega ekanligidan dalolat beradi. O‘rta asrlarga kelib, Yevropadagi rivojlanish kimyo sohasida ham o‘z aksini topdi. XVII asrda nemis olimi G.Shtal flogiston nazariyasini yaratdi. XVIII asrda rus olimi M.Lomonosov moddalar haqidagi element va korpuskulalar to‘g‘risidagi fikrlarini bayon qilish orqali atom-molekular ta’limot to‘g‘risidagi tushunchalami rivojlantirdi. Fransuz olimi A.Lavuazye yonish va oksidlanish jarayonlari haqida ilmiy nazariyalarni yaratdi. Ingliz olimi J.Dalton o‘z tajribalariga asoslanib, atomistik nazariya asoslarini bayon etgan bo‘Isa, 1869-yilda rus olimi D.Mendeleyev tomonidan o‘sha davrgacha ma’lum bo‘lgan kimyoviy elementlami sinflash muvaffaqiyatli amalga oshirilib, elementlar Davriy jadvali yaratildi. Shu davrda rus olimi A. Butlerov organik moddalarning tuzilish nazariyasi asoslarini bayon etdi. Kimyo fani rivojiga G.Devi, N.Bor, M.Svet, E.Franklend, A.Kekule, V.Markovnikov, M.Faradey, Sh.Vyurs, Gey- Lyussak, S.Arrenius, E.Rezerford, M.Skladovskaya-Kyuri, P.Kyuri, N.Zelinskiy, N.Zinin, M.Kucherov, A.Favorskiy, P.Shorigin, N.Semyonov, A.Nesmeyanov, N.Kochetkova, V.Sergeyev, I.Azerbayev, A.Quatbekov, O.Sodiqov, S.Yunusov, H.Usmonov, M.Nabiyev, X.Oripov, S.Sobirov, Q.Uteniyazov va boshqa taniqli olimlar o‘z hissalarini qo‘shdilar. XX asr oxirlariga kelib, kimyo fani yanada jadal sur’atlar bilan rivojlandi. 1991-yilda O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishgach, kimyo fani va kimyo sanoati rivojlanishi uchun juda katta imkoniyatlar ochildi. Natijada, Mingbuloq, Ko‘kdumaloq, Sho‘rtan va boshqa neft-gaz konlarining ochilishi va ular negizida kimyo sanoatining rivojlanishi natijasida O‘zbekistonda neft va neft mahsulotlarini chetdan olib kelishga barham berish bilan birga, ulami chet mamlakatlarga eksport qilish imkoniyatlari yaratildi. Shuningdek, yerosti foydali qazilmalari zaxiralaridan oqilona foydalanish orqali sanoat uchun qimmatbaho bo‘lgan o‘nlab kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Asakada ishlab chiqarilayotgan ≪Damas≫, ≪Spark≫, ≪Neksiya≫, ≪Matiz≫, ≪Lasetti≫, ≪Epica≫, ≪Captiva≫, ≪Malibu≫, ≪Cobalt≫, ≪Orlando≫ hamda Samarqandda ishlab chiqarilayotgan ≪Otayo’l≫, ≪MAN≫ rusumli avtomobillarining Toshkentda ishlab chiqarilayotgan traktor va samolyotlarning o’nlab ehtiyot qismlari sintetik kimyoviy mahsulotlardir. Ularning barchasi O’zbekistonda tayyorlanayotganligi kimyo fani yutuqlarining natijalaridandir. Hozirgi vaqtda davriy sistemani tasvirlashning 500 dan ortiq variantlari bor: bular davriy qonunning turli shakldagi ifodasidir. D.l.Mendeleyev 1-mart 1869-yilda taklif etgan elementlar sistemasining birinchi varianti uzun shakldagi variant deyilar edi. Bu variantda davrlar bitta qatorga joylashtirilgan edi. 1870-yil dekabrda u davriy sistemaning ikkinchi — qisqa shakldagi variantini bosib chiqardi. Bu variantda davrlar qatorlarga, gruppalar esa gruppachalarga (bosh va yonaki) bo‘lingan edi. 7-davrda tartib raqamlari 90—103 bo’lgan 14 element aktinoidlar oilasini hosil qiladi. Ular ham alohida — lantanoidlar ostiga joylashtirilgan, tegishli katakchada esa ularning sistemada joyla shish ketma-ketligi ikkita yulduzcha bilan ko‘rsatilgan: Ac — Lr Lekin lantanoidlardan farq qilib, aktinoidlarda gorizontal analo giya bo'sh ifodalangan. Ular birikmalarida ko‘pincha turli xil oksidlanish darajalarini namoyon qiladi. Masalan, aktiniyning oksid lanish darajasi +3, uranniki +3, +4, +5 va +6. Aktinoidlarning yadrolari beqaror bolganligi sababli ularning kimyoviy xossala rini o‘rganish juda murakkab ishdir. Davriy sistemada vertikal bo‘yicha sakkizta gruppa joylashgan (rim raqamlari bilan belgilangan). Gruppaning tartib raqami elementlarning birikmalarida namoyon qiladigan oksidlanish darajalari bilan bog'liq. Odatda, eng yuqori musbat oksidlanish darajasi gruppa raqamiga teng. Ftor bundan mustasno — uning oksidlanish darajasi — 1 ga teng; mis, kumush, oltin +1, +2 va +3 oksidlanish darajalarini namoyon qiladi; VIII gruppa elementlaridan faqat osmiy, ruteniy va ksenon +8 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. D.l.Mendeleyev elementlar davriy sistemasining uzun shaklida ham 7 davr va 18 gruppa bor. Gruppalar A yoki В harfli rim raqamlari bilan raqamlanadi. Lantanoidlar ham, aktinoidlar ham oilalar deyiladi va hech qaysi gruppaga kiritilmaydi. 1869- yilda rus olimi D.I. Mendeleyev kimyoviy elementlarning Davriy qonuniga quyidagicha ta’rif berdi: “Oddiy jismlarning, shuningdek, elementlar birikmalarining shakli va xossalari elementlar atom massasining qiymatiga davriy ravishda bog‘liq bo‘ladi”. Buyuk rus olimi, davriy qonun kashfiyotchisi, elementlar davriy sistemasining foydalanish uchun qulay bo‘lgan dastlabki namunasini taklif etgan Dmitriy Ivanovich Mendeleyev (1834—1907). Davriy qonunning yaratilishida o‘sha davrga qadar kimyo, fizika, biologiya singari tabiiy fanlarda yaratilgan bir qator kashfiyotlar va qonunlar muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bunday kashfiyotlar va qonunlarga quyidagilarni misol sifatida ko‘rsatish mumkin: • Eramizdan avvalgi 460—370- yillarda Demokrit tabiatdagi barcha narsalar juda kichik zarrachalar — atomlardan tashkil topganligini bayon qildi. • Markaziy Osiyolik ensiklopedist olim Ar-Roziy (865—925)- atomlarning bo‘linishini va atom mayda bo‘laklar bilan bo‘shliqlardan iborat ekanligini va ular doimo harakatda bo‘lishini izohlab berdi. • 979—1048- yillarda yashab, faoliyat ko‘rsatgan ajdodimiz Abu Rayhon Beruniy atomlarni bo‘linmaydigan zarrachalar deb qaraydigan olimlarga qarshi o‘z fikrlarini bildirgan va atomlarni bo‘linadigan (lekin cheksiz emas) mayda zarrachalar ekanligini e’tirof etgan. • Buxorolik buyuk tabib Abu Ali ibn Sino dorivor, tabiiy kimyoviy birikmalarning tarkibi va xossalariga ko‘ra sinflarga toifalashtirgan. • Ingliz kimyogari va fizigi R. Boyl (1627—1691) kimyoviy element eng oddiy, kimyoviy jihatdan bo‘linmaydigan modda bo‘lib, u murakkab moddalar tarkibiga kirishini tushuntirdi. • 1756- yilda M.V. Lomonosov massaning saqlanish qonunini kashf etdi. • 1801—1808- yillarda J.L. Prust tarkibning doimiylik qonunini kashf etdi. • 1803—1804- yillarda Djon Dalton atom-molekular ta’limotni rivojlantirdi va atom massa haqidagi tushunchani fanga kiritdi. • 1814- yilda Y.Ya. Berselius 46 elementning atom massalari asosida kimyoviy elementlar jadvalini tuzdi. • 1853- yilda Franklend valentlik tushunchasini fanga kiritdi. • 1858 yilda nemis kimyogari A.Kekule uglerod atomini to‘rt valentli ekanligini aytdi. • 1861- yilda A.M. Butlerov organik birikmalarning tuzilish nazariyasini kashf etdi. • I.V. Debereyner 1817—1829- yillarda elementlarning atom massalarigaasoslanib triadalar nazariyasini taklif etdi. • A.de-Shankurtua 1862- yilda kimyoviy elementlarning silindr shaklidagi jadvalini yaratdi. • Yu.L. Meyer (1830—1895) 1864- yilda elementlarning atom massalari ortib borishiga asoslangan jadvalni taklif qilgan. • J. Nyulends (1837—1898) 1865- yilda elementlar ekvivalentlariga asoslangan oktavalar qonunini taklif etgan. • 1869- yilda D.I. Mendeleyev davriy qonunni kashf etdi. Davriy qonun — tabiat qonuni va u tabiatda mavjud bo‘lgan bog‘liqliklarni aks ettiradi. D.I. Mendeleyev tomonidan davriy qonunning kashf etilishida elementlar atom massalari bilan xossalari orasida o‘zaro uzviy bog‘liqlik borligi atroflicha o‘rganib chiqildi. Bir qator elementlarning oksidlari, asoslari, kislotalaridagi valentliklari o‘zgarishi asosida jadvallar tuzdi. Davriy qonun va elementlar davriy sistemasi. Atom tuzilishi vodoroddan boshlab atom massalari ortib borishi tartibida joylashtirib borsak, litiydan boshlanib har to‘qqizinchi element birinchi elementning xossalarini takrorlashi ko‘rinadi. Litiy metallik xossasi eng kuchli bo‘lgan element. Berilliyda metallik xossalari zaiflashib, borga o‘tganda kuchsiz metallmaslik xossasi namoyon bo‘ladi. Bordan keyingi elementlarda metallmaslik xossalari ortib boradi. Ftor metallmaslik xossasi eng kuchli bo‘lgan element. Neon inert gaz bo‘lib, neondan keyingi element natriy litiyning xossalarini takrorlaydi. U ham ishqoriy metall, metallik xossasini kuchli ifodalaydi. Valentligi I ga teng. Tartib raqami 11 ga teng bo‘lgan, natriydan boshlangan qatorda ham metallic xossalari asta-sekinlik bilan zaiflashib boradi. Magniy esa valentligi II bo‘lgan metall bo‘lib, berilliyga o‘xshaydi. Metallik xossasi aluminiyda yana ham zaifroq. Kremniy kuchsiz metallmas, metallmaslik xossasi ortib boradi. Xlor kuchli metallmasdir. U o‘z xossalari bilan ftorning xossalarini takrorlaydi. Argon inert gaz. Argondan keyingi element kaliy, litiy va natriyning xossalarini takrorlaydigan ishqoriy metalldir. Demak, elementlarning xossalari davriy ravishda takrorlanadi. D.I. Mendeleyev davriy qonunni kashf qilgan davrda ko‘p elementlarning atom massalarida noaniqliklar bor edi, ko‘p elementlar kashf qilinmagan edi. Shuning uchun davriy qonunni yaratishda bir qator qiyinchiliklar tug‘ildi. Argon (Ar)ning atom massasi 40, argondan keyingi element kaliy (K) ishqoriy elementlar kabi bo‘lishi kerak edi va ishqoriy metallarning ostiga joylanishi lozim edi. Ammo atom massasi 39. Agar kaliyning o‘rnini argon bilan almashtirsak-chi? Unda inert gazlar qatoriga ishqoriy metall, ishqoriy metallar qatoriga inert gaz tushib qolardi va davriy qonun buzilgan bo‘lar edi. Davriy qonunning to‘g‘riligiga ishonib, argonga (atom massasi kaliydan biroz katta bo‘lsa ham) 18- tartib raqami, kaliyga esa 19- tartib raqami berildi. Davriy qonun buzilmadi. Ammo, bunday almashtirishlardan ma’lum bo‘ldiki, elementlarning xossalari atom massalaridan ham boshqa muhimroq ko‘rsatkichga bog‘liq ekan. Davriy qonun hozirgi vaqtda quyidagicha ta’riflanadi: Kimyoviy elementlarning va ular hosil qiladigan oddiy hamda murakkab moddalarning xossalari shu elementlar atom yadrosi zaryadiga davriy ravishda bog‘liq.

Mavzuga oid savollar: 1. Kimyo fanining hozirgi kundagi ahamiyati qanday? 2. Kimyoviy elementlar davriy sistemasining yaratilishida kimlar hissa qo’shgan? 3. Atom qanday qismlardan iborat? 4. Davriy qonunning hozirgi kundagi ta’rifi qanday? 5. Oddiy va murakkab moddalarning qanday farqli tomonlari bor?

2-MAVZU: DISPERT SISTEMALAR

Rеja: 1. Dispеrs sistеmalar. Sinflanishi. Olinishi. Kolloid eritmalarni tozalash. Ularning molekulyar-kinetik, optik va reologik xossalari 2. Dispеrs sistеmalarning olinishi. 3. Kolloid eritmalarni tozalash. Kolloid eritmalarning optik xossalari 4. Kolloid eritmalarning molеkulyar-kinеtik xossalari.

Tayanch so’zlar: dispert sistema, dispert faza, dispert muhit, kolloid, chin, dag’al dispert sistema turlari, aerozol, suspenziya.

Dastlab kolloid kimyo fizik kimyoning bir bo`limi edi. Kеyinchalik bu fan o`zining qonuniyatlarini ko`payishi, uslublarini vujudga kеlishi tufayli mustaqil fanga aylandi. Xozirgi zamon tеxnikasini rivojlanishida kolloid kimyo juda katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Kolloid kimyo qonuniyatlari, kolloidli protsеsslar xalq xo`jaligining ko`pgina sohalarida kеng qo`llaniladi. Kolloid kimyo nima bilan shugùllanadi? Bu savolga javob bеrishdan oldin kolloidlar, kolloid sistеmalar nima ekanligini aytib o`tish lozim. Kolloid sistеmalar bilan juda qadim zamonlardayoq inson duch kеlgan. Biroq bu sistеmalar nisbatan kеyingi vaqtda ilmiy jihatdan o`rganila boshlandi. Kolloid sistеmalarga bulut va tuproq, qogòz yoki lok-bo`yoq, non, yog`, sut kabi oziq-ovqat mahsulotlari, qariyib barcha dori- darmonlar xatto inson tanasi xam matеriyaning kolloid holatdagi ko`rinishidir. Kolloid kimyo tarixiga bir nazar solsak, 1845 yilda Italiya kimyogari Franchеsko Sеlmi turli eritmalar xossasini o`rganib, qon zardobi va plazmasi kabi ba'zi bir eritmalar alohida o`ziga xos xossaga ega ekanligini kuzatdi. Bunday eritmalarni Sеlmi “psеvdoeritmalar” dеb ataydi. «Psеvdoeritma»larning o`ziga xosligi-ular yorug`likni yaxshi tarqatadi, ularda erigan moddalar ozgina tuz ta'siridan cho`kadi. Sеlmi kuzatgan psеvdoeritmalar hozirgi vaqtda kolloid eritmalar yoki zollar dеb ataladi. Zol dеyilishiga sabab kolloid eritma nеmischa “sole”, lotincha «solutio» dir. Bu so`zlarning birinchi bo`gìni sol dan zol kеlib chiqqan. Sеlmi o`rgangan psеvdoeritmalar ingliz olimi Tomas Gremni ham o`ziga jalb etdi. Tomas Gremni kuzatishicha ba'zi modda eriganda tеz diffuziyalanib, o`simlik va xayvon mеmbranalaridan oson o`tadi va yaxshi, osonlik bilan kristallanadi. Boshqa turdagi moddalar yomon diffuziyalanadi, kristallanmaydi, amorf ko`rinishda cho`kadi. Birinchi turdagi moddalarni Grem kristalloidlar, 2- turdagilarni kolloidlar (grekcha “kolla”- klеy va “oidos”-ko`rinish) ya'ni klеyga o`xshash moddalar dеb ataydi. Moddalarni bunday guruhlarga bo`lishga Kiyеv univеrsitеtining profеssori I.G. Borshov (1869) qarshi chiqadi. Borshov fikricha bu ikki turdagi moddalar o`rtasida umumiylik, o`xshashlik mavjud. Kеyinchalik rus olimi P.P. Vеymarn tomonidan Borshov fikri to`la tasdiqlandi. U sharoitga qarab bitta moddani o`zi ham kolloid, ham kristalloid xossaga ega bo`lishini isbotladi. Masalan: sovun yoki kanifol suvda kolloid eritma, spirtda chin eritma bеradi. Osh tuzi suvda chin eritma, bеnzolda koloid eritma bеradi. Dеmak kolloid modda yo`q, moddaning kolloid holati mavjud. Kolloid holat - bu moddaning yuqori dispеrsli (kuchli maydalangan) xolati bo`lib, zarrachalar alohida molеkulalar agrеgatidan tashkil topadi. Dispеrsli lotincha “dispersus” so`zidan olingan bo`lib, “tarqalgan, sochilgan” dеgan ma'noni anglatadi. Kolloid eritma gеtеrogеn, ko`p fazali (kamida 2 ta) sistеmadir. Ular yorug`likni kuchli tarqatadi, juda kam diffuziyalanadi. Kolloid eritma bir-birida erimaydigan yoki yomon eriydigan fazalardan vujudga kеladi. Dеmak, kolloid eritma kamida ikkita va undan ko`p komponеntlardan tashkil topadi. Shuning uchun kolloid eritmalarni ko`p komponеntli sistеmalar dеb ataladi. Shunday qilib 189 kolloid kimyo - yuqori dispеrsli gеtеrogеn sistеmalar xossalari va ularda kеtadigan jarayonlarni o`rganuvchi fandir. Kolloid kimyo bu tarixan, ramziy tarzda saqlanib qolgan shartli tеrmindir. Aslida Rеbindеr ta'biri bilan aytganda kolloid kimyoni “dispеrs sistеmalarning fizik kimyosi va satxdagi xodisalar” dеgan ma'qul. Kolloid kimyo sohasida Zigmondi, Zidеntopf (ultramikroskop yaratishgan va kolloid zarrachalarni o`rganishgan), Eynshtеyn va Smoluxovskiy (kolloid zarrachalarni xarakatlanish nazariyasini yaratishgan) V.Ostvald (kolloidlarni dispеrslik xolati xaqidagi nazariyalar), Lеngmyur, Shishkovskiy, Adam (satxdagi xodisalar fizik kimyosi) Rossiyada Rеbindеr, Dеryagin, Voyutskiy, Fuks, Shukin kolloid kimyo fani rivojiga katta xissa qo`shdilar. Kolloid kimyo sohasida O`zbеkistonda qiziqarli ishlar olib borilmoqda. Shuni aytib o`tish kеrakki, qariyb barcha dorivor moddalar-surtmalar, kukunlar, emulsiyalar, aerozol dorilar, shamcha, globula va boshqalar dispеrs sistеmalar bo`lib, ularni olinishi, saqlash usullari kolloid kimyo qonuniyatlari asosida olib boriladi. Bu sohada Toshkеnt Farmatsеvtika institutida ham qiziqarli ishlar, izlanishlar olib borilmoqda. Maxsus dorilar tеxnologiyasi, dori turlar tеxnologiyasi, hamda anorganik va fizik-kolloid kimyo kafеdralarida olib borilayotgan ishlar shular jumlasidandir. Dispеrs va kolloid sistеmalar klassifikatsiyasi. Kolloid sistеmalarni dispеrsligiga, agrеgat holatiga, dispеrs muhitning tabiatiga va fazalar ta'siriga qarab klassifikatsiyalash mumkin. 1. Zarracha o`lchami (dispеrsligi) bo`yicha. Dispеrslik (Д) dispеrs sistеmaning va moddaning maydalanish o`lchovining asosiy bеlgisi hisoblanadi. Matеmatik jihatdan a Д 1 = ifodalanadi. Zarracha o`lchamiga tеskari proportsional. а-zarracha o`lchami, m. Д=m -1 Ikkinchidan, solishtirma sath ham maydalanish darajasini xaraktеrlaydi. m kg m S m yoki S V S Ssol sol / 1 2 = = − Д va Ssol o`lchov birliklari m-1 . Dеmak, ular bir biriga to`g`ri proportsional. Ssol = K ⋅ Д 1 m3 yoki 1kg zarrachalarning sathlarining yigìndisi. Ssol=10-106 m 2 /kg. Ssol=103 m 2 /kg. dagàl dispеrs sistеma Ssol≥104 m 2 /kg. l=10-7 m. l>10-6 m. kolloid dispеrs sistеma. Dispеrsligi bo`yicha 3 ga bo`linadi: 190 1) dagàl dispеrs sistеmalar (suspеnziya, emulsiyalar) r=10-4 – 10-7 m. 10-4 – 10-6 va 10-6 – 10-7 (o`rt) 2) kolloid dispеrs sistеmalar (zollar) r=10-7 – 10-9 m. 3) molеkulyar yoki ion eritmalar r Dispеrs sistеmalar xossalari Dagàl dispеrs Kolloid dispеrs Chin eritmalar sistеmalar sistеmalar 1 Tiniq emas Tiniq, Tindal Tiniq, Tindal konusi hosil bo`ladi konusi hosil bo`lmaydi 2 Qogòz filtrdan Qogòz filtrdan Qogòz filtrdan o`tmaydi o`tadi o`tadi 3 Mеmbranadan Mеmbranadan Mеmbranadan o`tmaydi o`tmaydi o`tadi 4 Gеtеrogеn Gеtеrogеn Gеtеrogеn 5 Kinеtik va Kinеtik barqaror, Kinеtik va tеrmodinamik bеqaror tеrmodinamik bеqaror tеrmodinamik barqaror 6 Eskiradi Eskiradi Eskiradi 7 Optik Ultra va elеktron Mikroskoplarda mikroskopda ko`rinadi mikroskopda ko`rinadi ko`rinmaydi

Mavzuga oid savollar: 1. Dispert sistemalar qanday turlarga bo’linadi? 2. Dispert faza va dispersion muhit deb nimaga aytiladi? 3. Kolloid dispert sistemalarning xossalarini ayting. 4. Chin eritmalar va kolloid dispert sistemalarning farqli tomonlari nimada? 5. Dispert sistemani nima tashkil etadi?

3-MAVZU: METALMASLAR HAQIDA TUSHUNCHA

Reja: 1. Metalmaslarning tabiatda uchrashi, birikmalari 2. Metalmaslarning olinish usullari 3. Metalmaslarning fizik va kimyoviy xossalari

Tayanch so’zlar: kislorod, azot, uglerod, vodorod, galogenlar, xalqogenlar, inert gazlar, allotropik shakl o’zgarish

Metallmaslar p-elementlar oilasiga mansub (vodorod va geliy s-element). Kimyoviy reaksiyalarda metallmaslar atomlari oksidlovchi xossalarini Namoyon qiladi. Elektronlarni biriktirib olish qobiliyati bir davrda joylashgan metallmaslarda tartib raqami ortishi bilan kuchayib boradi, bu guruhda joylashgan metallmaslarda esa tartib raqami ortishi bilan kamayib boradi. Elementlarning metallmaslik xossalari davrlarda tartib raqami ortgan sari kuchayib, guruhlarda esa kamayib boradi. Umuman olganda elektronlarni biriktirib olish qobiliyati quyidagi tartibda kamayib boradi: F, O, Cl, N, S, C, P, H, Si Ftor elektrmanfiylik qiymati eng yuqori bo‘lgan element hisoblanadi. Metallmaslar tabiatda oddiy moddalar shaklida va turli birikmalar tarkibida uchraydi. Kosmosda vodorod va geliy eng ko‘p tarqalgan metallmaslar bo‘lsa, Yer qobig‘ida (Yer qobig‘i massasiga nisbatan) kislorod (47%) va kremniy (27,6%) eng ko‘p tarqalgan metallmas hisoblanadi. Kislorod guruhchasi metallmaslari — xalkogenlar, Ftor guruhchasi metallmaslari — galogenlar, Geliy guruhchasi metallmaslari — inert gazlar deb ataladi. Metall maslar ning umumiy xo ssalari Metallmaslarning xossalari atom tuzilishi nuqtayi nazaridan qanday izohlanadi? Normal sharoitda ba’zi metallmaslar gazsimon (vodorod, azot, kislorod, ftor, xlor), ba’zilari suyuq (brom), qolganlari qattiq (oltingugurt, uglerod, yod, fosfor va bosh.) holda uchraydi. Metallmaslar nozik tuzilmali bo‘lib, ko‘pchiligi organik erituvchilarda eriydi. Issiqlik va elektr tokini yomon o‘tkazadi. Tipik metallmaslar metallar bilan ion bog‘li birikmalar hosil qiladi (NaCl, MgO, Na2S). Metallmaslarning o‘zaro ta’sirlashuvidan kovalent bog‘li birikmalar hosil bo‘ladi. Masalan, suv H2O, ammiak NH3 molekulalarida atomlar orasidagi qutbli kovalent bog‘, metan CH4 da esa qutbli kovalent bog‘ bo‘lib, molekulasi qutbsiz. Metallmaslar kislorod bilan kislotali oksidlar, vodorod bilan uchuvchan vodorodli birikmalar hosil qiladi. Vodorod atomining tashqi qavatida 1 ta elektron bo‘lganligi uchun (vodorodning faqat 1 ta elektroni bor) ishqoriy metallarga o‘xshab davriy jadvalning birinchi guruhida joylashgan. Shuningdek, vodorod odatdagi sharoitda gaz bo‘lganligi, molekulasi ikki atomli va bu atomlar kovalent qutbsiz bog‘langanligi sababli galogenlarga o‘xshaydi. Shuning uchun vodorod VII guruh elementlari qatoriga ham yozilishi mumkin. Vodorod atomi 1 ta elektron qabul qilib olib (oksidlovchi xossasi), tashqi qavatini, geliy atomiga o‘xshash barqaror holatga o‘tkaza oladi: Sakkizinchi guruh bosh guruhchasi elementlari geliy, neon, argon, kripton,ksenon va radon metallmaslarga mansub bo‘lib, inert gazlar deb ataluvchi alohida elementlar guruhini tashkil etadilar. Inert elementlarning atomlari tashqi elektron pog‘onalarida 8 tadan (geliyda 2 ta) elektron tutadi va bu to‘lgan tashqi elektron qobiqlar juda barqaror. Shuning uchun inert gazlar atom holida uchraydi va kimyoviy jihatdan juda barqaror. Ular o‘zaro birikmaydi va vodorod hamda metallar bilan o‘zaro ta’sirlashmaydi. 1962- yilda XeF4 ksenon tetraftorid olinishi bilan ularning ba’zi kislorodli va ftorli birikmalarini sintez qilib olish imkoniyati vujudga keldi. 1. Barcha metallmaslar (vodorod va geliydan tashqari) p-elementlar oilasiga mansub. Ammo barcha p-elementlar ham metallmas bo‘lavermaydi. 2. Metallmaslarning elektrmanfiyligi 2,00—4,00 oralig‘ida bo‘ladi. Demak, metallmaslar kuchli elektrmanfiy elementlardir. Eng kuchli elektrmanfiy element ftordir. 3. Metallmaslarning vodorodli birikmalari uchuvchan moddalardir. HCl, H2S, NH3, CH4 4. Metallmaslarning yuqori oksidlari kislotali oksidlardir. SO2, SO3, P2O5, NO2, N2O5 5. Metallmaslar o‘zaro birikib kovalent bog‘lanishli birikmalar, metallar bilan esa ion bog‘lanishli birikmalar hosil qiladi. 6. Davrlarda chapdan o‘ngga o‘tgan sari elementlar ionlarining musbat zaryadlari kattalashadi. Shunga muvofiq ravishda uchuvchan vodorodli birikmalarning kislotali xossalari suvdagi eritmalarida kuchayib boradi. 7. G uruhlarda yuqoridan pastga tushgan sari elementning manfiy zaryadli ionlari vodorod ionlarini o‘ziga bo‘shroq tortib turadi. Shunga muvofiq, vodorod ionlarining molekuladan uzilishi osonlashadi, demak, vodorodli birikmalarning suvdagi eritmalaridagi kislotaliligi ortib boradi. 8. Metallmaslar vodorodli birikmalarining oksidlovchi xossalari guruhlarda yuqoridan pastga o‘tgan sari kuchayib boradi.

Fanga “galogen” tushunchasini 1811- yilda nemis kimyogari I. Shveyger kiritgan bo‘lib, “tuz” va “hosil qiluvchi” degan ma’nolarni bildiradi. “Galogenlar” atamasi ftor, xlor, brom, yod va astat uchun umumiy nom bo‘lib qolgan. Galogenlarning barchasi metallmaslar bo‘lib, kimyoviy elementlar davriy sistemasining VII guruhi bosh guruhchasida joylashgan. Galogenlarning tashqi energetik pog‘onasida 7 ta elektron bor, demak, tugallangan energetik pog‘onaga o‘tishi uchun 1 ta elektron yetishmaydi. Shu sababli galogenlar vodorod hamda metallardan 1 ta elektron olib –1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. NaF –1, HCl –1, KBr –1, CaI2 –1 F2 eng k uchli elektrmanfiy element bo‘lganligi uchun u barcha birikmalarida – 1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Cl2 , Br2, I2 esa kislorodli birikmalarida +1 dan +7 gacha bo‘lgan oksidlanish darajalarini ham namoyon etadi.

Mavzuga oid savollar: 1. Metallmas elementlar davriy sistemada qanday joylashgan? 2. Metallmaslar atom tuzilishidagi o‘xshashlik nimada? 3. Metallmaslarda elektrmanfiylik qanday o‘zgaradi? 4. Metallmaslar qanday kimyoviy elementlar bilan ta’sirlashadi? Bunda qanday tipdagi kimyoviy bog‘lar hosil bo‘ladi? 5. Inert gazlar atomlari boshqa metallmaslar atomlaridan nimalari bilan farq qiladi? 6. Tabiatda qaysi metallmaslar erkin holatda uchraydi? 7. Qaysi metallmas suyuq holatda bo‘ladi? 8. Metalmaslar qaysi agregat holatda bo’ladi?

4-MAVZU: KISLORODNING ALLOTROPIK SHAKL O’ZGARISHLARI. SUV VA UNING TARKIBI

Reja:

1. Kislorodni tabiatda tarqalishi 2. Fizikaviy va kimyoviy xossalari 3. Ozon haqida ma’lumot 4. Suv va uning tarkibi

Kislorod tabiatda keng tarqalgan element (52,3%). Turli minerallar, rudalar va suv tarkibida kislorod bladi. Kislorod havoning hajmi jihatidan 20,9% ni tashkil etadi. Litosfera, atmosfera va gidrosferada eng kup uchraydigan element kisloroddir.  Kislorod uch xil izotop:  16O(99,76%), 17O(0,037%) va 18O(0,203%) holida mavjud. Olinishi. 1 Kislorod laboratoriyada Bertole tuzi KCIO3, ni, KMpO4 ni va nitratlarni qizdirish yo‘li bilan olinadi:  2KMnO4 →K2MnO4+MnO2+O2  2KClO3 → 2KCl +3O2  2KNO3 →2KNO2+O2 Bundan tashqari, laboratoriya sharoitida suvni, ishqorlar va kislorodli kislotalar tuzlarining eritmalarini elektroliz qilib kislorod olinadi. Texnikada kislorod suyuq, havoni suyuqlantirib va suvni elektroliz qilish usuli bilash olinadi. Havoni rektifikatsiyalashda yuqori bosim ostida havo juda past temperaturada suyultiriladi. Shunda havo tarkibidagi har bir gaz suyuq xolga o‘tadi. Kislorod - 1830 C suyuqlanadi. Fizikaviy xossalari: Kislorod -218,9°S da qattaq, xolga o‘tadi. Suyuq va qattiq xoldagi kislorod paramagnitik xossasi tufayli magnitga tortiladi. Kislorodning ikki xil allotropik shakli bo‘lib, kislorod (dikislorod) — O2 va ozon (trikislorod) — O3 dir. Kislorod rangsiz, mazasiz, xidsiz gaz. Xavodan bir oz og‘ir (r=1,429 g/l). Suvda juda kam eriydi. 1 l suvda 20°S da 25 ml kislorod eriydi. Yonmaydi, lekin yonishga yordam beradi. Kimyoviy xossalari: Kislorodning kimyoviy xossalari uning elektron tuzilishi va davriy sistemadagi o‘rni bilan tavsiflanadi (1s22s22p4):

 Elektron formulaga binoan har bir kislorod atomida ikkitadan tok, elektronlar bo‘ladi. Shu sababli kislorod molekulasida uning atomlari orasida ikkilamchi bog‘ bo‘lib, kislorod atomlari II valentli, oksidlanish darajasi nolga teng.

 Bu tuzilishga ko‘ra xar bir kislorod atomida bittadan toq spinli elektron bo‘lib, bunday agregat xolatlarda kislorod paramagnit xossali bo‘ladi, ya’ni suyuq va qatgiq xoldagi kislorod magnitga tortilish xossasiga ega bo‘ladi. Kislorod molekulasidagi bog‘ning uzunligi  r (0-0)=1,207 A bo‘lib, ikkilamchi bog‘ga to‘g‘ri keladi. shu sababli uning atomlarga parchalanish energiyasi 494 kJ/mol. Kislorod molekulasi ultrabinafsha nur (y=190 nm) ta’sirida xam atomlarga parchalanadi (fotolizlanadi, ya’ni quyosh nuri ta’sirida boradigan reaksiyalar).  Kislorod odatdagi sharoitda metallar, metallmaslar umuman davriy jadvaldagi geliy, neon va argondan boshqa barcha elementlar va turli moddalar bilan reaksiyaga kirishadi. Bu reaksiyalarda kislorod asosan oksidlovchi xossalarini namoyon qiladi.  2N2+O2→2N2O  S+O2→SO2  S+O2→SO2  H2S+O2→2H2O+2S  4NH3+5O2→4NO+6H2O  CH4+2O2→CO2+2H2O  2Na+O2→Na2O2  Mg+O2→2MgO.  Bu reaksiyalarning barchasida issikdik energiyasi (N<0) va yorug‘lik energiyasi ajralib chiqadi, ya’ni yonish jarayoni sodir bo‘ladi. Yonish jarayonlarida asosiy komponentlardan biri tarkibida kislorod saqlagan gazsimon aralashma – xavo bo‘lib, xavo kislorod miqdori qanchalik ko‘p bo‘lsa (toza kislorod qo‘shish yo‘li bilan) yonish jarayoni tezlashadi va ko‘p issiqlik ajralib chiqadi. Yonish reaksiyalarining maxsuloti oksidlardir.  Tabiatda (yoki boshqa xollarda) sodir bo‘ladigan chirish, shu’lalanish, nafas olish jarayonlarining barchasi molekulyar kislorod ishtirokida borib, ularning asosida xam kislorodning oksidlovchilik xossalari yotadi.  Faqat bitta element — F (ftor) bilan kislorod ta’sirlashsa qaytaruvchi xossasini namoyon qiladi. 0 0 +2 -1 O2 + 2F2 →2O F2  Chunki kislorodning elektromanfiyligi (3,5) ftornikidan (4,0) kichik bo‘lib, kislorod ftor atomiga elektron beradi va +2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. OF2 — kislorod ftorid deyiladi.  Ozon Kislorod elektr zaryadi ta’sirida ikkinchi allotropik shakli — ozonga aylanadi;  3O2→2O3 +∆H: ∆H= +142 kJ/mol  Ozon (O3) (grekcha “ozonos”-“hidli”, 1840 y Shyonenbeyn aniqlagan), o‘ziga xos hidli , ko‘kimtir rangli, mazasiz gaz.  Diamagnit, zaharli modda, -112°S da suyuqlanadi, suvda yaxshi eriydi. Suyuq ozon to‘q-ko‘k rangli suyuqlik, -192,70S da binafsha rangli qattiq moddaga aylanadi.  Olinishi. Laboratoriyada maxsus asbob — ozonatorda hosil qilinadi. Uni suvning radiolizi, kislorodning fotolizi natijasida xosil qilish mumkin. Ozon molekulasi barqaror, yuqori konsentratsiyada portlab parchalanadi. O3 → O2 + O  Ozonning oksidlovchilik xossalari kislorodga qaraganda kuchliroq. Shuning uchun odatdagi sharoitda kimyoviy passiv elementlarni ham oksidlay oladi: 8 Ag+2O3=4Ag2O+O3  Ishdoriy metallar ozon bilan reaksiyaga kirishib qizil rangli ozonidlarni hosil qiladi. Masalan: Na+O3=NaO3 K+O3=KO3  Ozonning bor yoki yo‘qigini aniqlash uchun KJ eritmisi orqali xavo o‘tkaziladi (yoki eritma ochiq qoldiriladi). Ozon kuchli oksidlovchilik xossasi tufayli, 2KJ+O3+H2O→J2+2KOH+O2  reaksiya natijasida yod ajralib chiqadi, eritma avval sariq keyin qo‘ng‘ir rangga kiradi. Undan ichimlik suvlarni tozalashda, havoni dezinfeksiyalashda, qog‘oz va ip- gazlamalarni ohorlashda foydalaniladi.  Ozonlashtirilgan kislorodda 10% gacha ozon bo‘ladi. Yuqori darajada ozonga to‘yingan kislorod bilan nafas olish zararli bo‘lib, inson o‘pkasini teshib yuborishi ham mumkin. Shu sababli havoda ozonning hajmiy miqdori 1/1000=1/103 (promille-p.m.10-3) bo‘lishi kerak.  Tabiatda ozon yer yuzidan 10-30 km balandlikda ultrabinafsha nur ta’sirida hosil bo‘ladi (osmonning ko‘k rangi), bu “ozon qatlami” deyiladi. “Ozon qatlami'”Yer yuzida hayotni ta’minlashda juda zarur bo‘lib, birinchidan — kuyosh nuridan keladigan ultrabinafsha nurlarni o‘zida yutib qolib kishilarni turli nur kasaliklari (“teri raki”) dan himoya qilsa, ikkinchidan — Yerning infraqizil nurlarini o‘ziga yutib, yer yuzini “sovib ketish” dan saqlaydi. Shu sababli “Ozon qatlami”ning tuzilishi keyingi yillarda katta ekologik muammolarga aylanayapti.  Ozon molekulasida (O.O2) kislorod atomlari turli oksidlanish +4 -2 IV II darajalari O O2 bo‘lib, valentliklari O O ham xar xil. Shunga ko‘ra ozonni kislorodning oksidi sifatida qarab, uning tuzilishi shunday tasavvur etiladi: 0 0 116.5=0=0=0ﮮ ; r0=0 =1.26 A

Mavzuga oid savollar: 1. Kislorodning qanday allotropic shakl o’zgarishi bor? 2. Kislorod tabiatda necha foiz tarqalgan? 3. Kislorodning fizik xossalari nimalardan iborat? 4. Ozon qanday kimyoviy xossalarni namoyon qiladi? 5. Suvning qattiqligi nima? 6. Suvni qattiqligini nimalar orqali yo’qotish mumkin?

5-MAVZU: UGLEROD VA UNING BIRIKMALARI Reja: 1. Uglerodning tabiatda tarqalishi 2. Uglerodning fizik va kimyoviy xossalar 3. Uglerodning allotropik shakl o’zgarishi

Tayanch tushunchalar: Uglerod, allotropik shakl o’zgarishlari, adsorbsiya, adsorbdantlar, aktivlangan ko’mir, koks, po’lat va cho’yan ishlab chiqarish

Tabiatda uchrashi. Tabiatda uglerod erkin holda olmos, grafit va karbin ko‘rinishida, birikmalarida esa — toshko'mir, qo‘ng‘ir ko'mir hamda neft ko‘rinishida uchraydi. Tabiiy karbonatlar — ohaktosh, marmar, bo'r C aC 03, magnezit M gC03, dolomit M gC03 • CaC03 tarkibiga kiradi. Organik moddalarning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Uglerodning yer qobig'idagi miqdori 0,1%. Havoda uglerod (IV) oksid ko‘rinishida bo'ladi. Fizik xossalari. Uglerodning allotropik shakl o‘zgarishlari — olmos, grafit va karbin fizikaviy xossalari jihatidan bir-biridan keskin farq qiladi, bunga sabab ularning kristall panjaralari turlicha tuzilganligidir. Olmos — atom panjarali rangsiz kristall modda. Olmos kristallarida uglerod atomlari sp3-gibridlanish holatida bo‘ladi. Ular o‘zaro puxta qutbsiz kovalent bog'lanishlar orqali bog‘langan. Olmosda uglerodning har qaysi atomi to‘rtta boshqa atom bilan qurshab olingan, bu atomlar tetraedr markazidan uning uchlariga tomon yo'nalgan tomonda bo‘ladi. Yoqutistonda olmosning yirik konlari lopilgan. Bundan tashqari, 1961 - yilda grafitdan ishlab chiqarish kristall panjarasi yo'lga qo‘yilgan. G rafit — salgina metall yaltiroqligi bor, ushlab ko'rilganda yog'lidek tuyuladigan to‘q kulrang kristall modda. Grafit kristallarida uglerod atomlari s/?3- gibridlanish holatida boiadi. Ular lo‘g‘ri oltiburchaklikdan tarkib topgan yassi qatlamlar bo‘lib birikkan. Ularda uglerodning har bir atomi uchta i|o‘shni atom bilan puxta kovalent bog'lanishlar orqali bog'langan boiadi (uchta o-bog'lanish). Bog'lanishlar bir-biriga nisbatan 120 "C li burchak ostida yo'nalgan. Har qaysi atomning valent elektroni i |atlamda metalldagi kabi harakatchanligicha qoladi va uglerodning bir atomidan boshqa atomiga o'tib turishi mumkin. Shunday elektronlar hisobiga metall bog'lanish amalga oshadi. Grafitning elektr o'tkazuvchanligi yaxshiligiga (metallardagidan yomon emas), shuningdek uning issiqlik o'tkazuvchanligi va metall yaltiroqligi borligiga sabab ana shudir. Grafitda qatlamlar orasidagi masofa ancha katta (0,335 nm), ular orasidagi o'zaro ta’sir kuchlari esa nisbatan bo'sh (bular asosan molekulalararo kuchlar) bo'ladi. Shu sababli grafit yupqa tangachalar holida ajraladi, ularning o‘zi juda mustahkam bo'ladi. Tangachalar qog'ozga oson yopishadi. Grafit qalamlar o'zagini, shuningdek elektrodlar (sanoatdagi elektrolizlar uchun) tayyorlashda ishlatiladi. Texnik moylar bilan aralashma holida surkov materiali sifatida foydalaniladi: uning tangachalari surkaladigan yuzadagi notekisliklarni yo'qotadi. Grafit qiyin suyuqlanadigan va haroratning keskin o'zgarishlariga yaxshi chidaydigan bo'lgani uchun grafit bilan gil aralashmasidan metallurgiya uchun suyuqlantirish tigellari tayyorlanadi. Grafit yadro reaktorlarida neytronlarni sekinlatuvchi sifatida ham ishlatiladi. Grafitning katta qatlamlari Sibirda, Oltoyda va boshqa joylarda uchraydi. Grafitni koksdan sun’iy usulda olish ham yo'lga qo‘yilgan. Karbin — qora rangli mayda kristall kukun. Dastlab 60- yillarda rus kimyogarlari tomonidan sintez qilingan, keyinchalik tabiatda topilgan. Karbin kristallari uglerod atomlarining navbatlashib keladigan oddiy va o‘lchamli bog'lanishlar orqali bog'langan chiziqsimon zanjirlaridan tarkib topgan: - О С - О С - О С - ... yoki (-O C -)„ Qattiqligi jihatidan karbin grafitdan ustun, lekin olmosdan ancha keyinda turadi. Yarim o'tkazgich xossalariga ega. Havosiz joyda 2800 °C ga qadar qizdirilganda garbitga aylanadi. Tabiiy uglerod element sifatida ikki izotopdan: ‘2C (98,892%) va (1,108%) dan tarkib topgan. Bundan tashqari, atmosferada radioaktiv izotop '64C ning ozgina aralashganligi aniqlangan, u sun’iy yo'l bilan olinadi va ilmiy tadqiqotlarda keng ko'lamda ishlatiladi. Ko‘mir. Uglerodli birikmalar termik parchalanganda qora massa — ko'mir hosil bo'ladi va uchuvchan mahsulotlar ajralib chiqadi. Ko'mir grafitning mayin kukunidan iborat. Ko'mirning eng muhim navlari koks, pista ko'mir va qurum. Koks toshko'mirni havosiz joyda qizdirish bilan olinadi. Metallurgiyada qaytaruvchi sifatida ishlatiladi. Pista ko'mir yog'ochning ko'mirlanishidan (havosiz joyda yoki havo juda oz bo'lganda qizdirilganda) hosil bo'ladi . Metallurgiya sanoatida, temirchilik ustaxonalarida, qora porox olish, gazlarni yuttirishda va turmushda ishlatiladi. Qurum uglevodorodlarni (tabiiy gaz, asetilen, skipidar va b.) cheklangan miqdordagi havoda yondirish (yoki havosiz joyda termik parchalash) yo'li bilan olinadi. Rezina ishlab chiqarishda to'ldiruvchi sifatida, shuningdek qora bo'yoqlar (bosmaxona bo'yog'i, tush) va etik moyi tayyorlashda ishlatiladi. Shisha uglerod — uglerodning amorf holda mavjud bo'lishiga misol. U uglerodli birikmalarni termik parchalash yo'li bilan ham olinadi. Ajoyib xossalarga ega: mexanik mustahkamligi katta, zichligi, elektr o'tkazuvchanligi kam, qiyin suyuqlanadi va agressiv muhitda ishlatiladigan apparatura tayyorlash uchun, shuningdek aviatsiyada va kosmonavtikada ishlatiladi. Adsorbsiya. Ko'mir (ayniqsa, pista ko'mir)ning adsorblash xususiyati juda kuchli bo'ladi. Ko‘mirning va boshqa qattiq yoki suyuq moddalarning o‘z sirtida bug‘, gaz va erigan moddalarni ushlab qolish xossasi adsorbsiya deyiladi. Yuzasida adsorbsiya sodir bo'ladigan moddalar adsorbentlar deyiladi. Adsorblanadigan moddalar adsorbatlar deyiladi. Agar, masalan siyoh eritmasini mayda tuyilgan ko'mirga qo'shib chayqatilsa va so'ngra aralashma filtrlansa, u holda filtratda rangsiz suyuqlik — suv bo'ladi. Bu holda erigan bo'yoqning hammasi ko'mirga adsorblanadi. Ko'mir — adsorbent, bo'yoq — adsorbat. Texnikada adsorbentlar sifatida alumosilikatlar, sintetik smolalar va boshqa moddalar ishlatiladi. Ko'mirning adsorblash xususiyati uning g'ovakligi tufaylidir. ( i'ovaklar soni qancha ko'p bo'lsa, ko'mirning sirti shuncha katta va adsorblash xususiyati shuncha kuchli bo'ladi. Odatda pista ko'mirning g'ovaklari turli xil moddalar bilan qisman to'lgan bo'ladi, bu esa uning adsorblash xususiyatini kamaytiradi. Adsorbsiyani kuchaytirish uchun ko'mirga maxsus ishlov beriladi suv bug'i oqimida qizdirib, g'ovaklari ifloslantiruvchi moddalardan tozalanadi. Shunday ishlov berilgan ko'mir aktiv ko'mir deyiladi. Aktiv ko'mir shakar sharbatini unga sariq rang beruvchi qo'shimchalardan tozalash, o'simlik moylari va yog'larni tozalash uchun keng ko'lamda ishlatiladi. Aktiv ko'mirdan tayyorlangan tabletkalardan («karbolen») tibbiyotda organizmdan zararli moddalarni chiqarib yuborish uchun foydalaniladi. Aktiv ko'mir protivogazlarda zaharlovchi moddalarni yutib qolish uchun ishlatiladi. N.D.Zelinskiy yaratgan filtrlovchi protivogazdan 1914— 1918- yillardagi jahon urushida foydalanilgan, bu esa bir necha o'n minglab kishilarning hayotini saqlab qolishga imkon bergan. Kimyoviy xossalari. Odatdagi temperaturada ko'mir ancha inert bo'ladi. Uning kimyoviy aktivligi yuqori temperaturalardagina namoyon bo'ladi. Ko'mir oksidlovchi sifatida ba’zi metallar va metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi. Uglerodning metallar bilan hosil qilgan birikmalari karbidlar deyiladi. Vodorod bilan ko‘mir nikel katalizator ishtirokida va qizdirilganda metan — tabiiy yonuvchi gazlarning asosiy tarkibiy qismini hosil qiladi: C+2H2=CH4 Lekin ko‘mir qaytaruvchilik xossalarini namoyon qiladigan reaksiyalarga ko‘proq kirishadi. Bu hoi ко‘miming istalgan allotropik shakl o'zgarishining to‘liq yonishida ko‘rinadi: C+02=C02 Ko'mir temir, mis, rux, qo‘rg‘oshin va boshqa elementlarni ularning oksidlaridan qaytaradi, uning bu xossasidan metallurgiyada shu metallami olishda keng ko‘lamda foydalaniladi. Masalan: 2ZnO+C=2Zn+CO2 Ko‘miring juda muhim kimyoviy xossasi — uning atomlarining bir-biri bilan birikib, puxta bog‘lanishlar — uglerod zanjirlari hosil qilishidir.

Mavzu yuzasidan savollar: 1. Uglerod qanday allotropic shakl o’zgarishiga ega? 2. Uglerodning kimyoviy xossalariga oid reaksiya tenglamalarini yozing. 3. Adsorbsiya nima? 4. Uglerod qanday birikmalar holida uchraydi? 5. Karbidlar qanday ahamiyatga ega? 6. Uglerodning birikmalarini o’rganuvchi kimyo bo’limi qanday nomlanadi? 7. Adsorbatlar nima?

6-MAVZU: METALLARNING UMUMIY XOSSALARI. MINERAL MA’DANLARNING TUZILISHI VA TARKIBI

Reja: 1. Metallar va ularning olinish usullari 2. Metallar korroziyasi to`g`risida umumiy tushunchalar. 3. Korroziyaning asosiy turlari. 4. Metallar korroziyasini oldini olish turlari. 5. Qattiq qotishmalar.

Tayanch tushunchalar: metallurgiya, metallotermiya, gidrometallurgiya, magniytermiya, pirometallurgiya, aluminotermiya, ruda, cho’yan, po’lat, korroziya. Metallar tabiatda erkin holatda (yombi metallar) va, asosan, kimyoviy birikmalar holida uchraydi. Aktivligi eng kam bo‘lgan metallar yombi metallar holida uchraydi. Ularning asosiy vakillari oltin bilan platinadir. Kumush, mis, simob, qalay tabiatda yombi holida ham, birikmalar holida ham, qolgan barcha metallar (standart elektrod potensiallar qatorida qalaygacha bo‘lgan metallar) faqat boshqa elementlar bilan hosil qilgan birikmalari holida uchraydi. Tarkibida metallar va ularning birikmalari bor, sanoatda metallar olish uchun yaroqli bo‘lgan minerallar va tog‘jinslari rudalardeyiladi. Metallarning eng muhim rudalari ularning oksidlari va tuzlaridir (sulfidlari, karbonatlari va h.k.). Agar ruda tarkibida ikkita va undan ko‘p metallarning birikmalari bo‘lsa, bunday rudalar polimetall rudalar deyiladi (masalan, mis-ruxli, qo‘rg‘oshin-kumushli va b.) Rudalardan metallar olish — metallurgiyaning vazifasidir. Metallurgiya — bu tabiiy xomashyodan sanoatda metallar olish usuli haqidagi fan. Metallurgiya sanoati ham metallurgiya deyiladi. Hozirgi metallurgiyada 75 xildan ko‘p metallar va ular asosida turli-tuman qotishmalar olinadi. Metallar olishning usullariga qarab piro-, gidro- va elektrometallurgiya bo‘ladi. Pirometallurgiya metallurgiyada yetakchi o'rinni egallaydi. U rudalardan metallarni yuqori temperaturalarda qaytarish reaksiyalari yordamida olish usullarini o‘z ichiga oladi. Qaytaruvchilar sifatida ko‘mir, aktiv metallar, uglerod (II) oksid, vodorod, metan ishlatiladi. Masalan, ko‘mir bilan uglerod (II) oksid qizil mis rudasi (kuprit) Cu2O dan misni qaytaradi: C u2O + C = 2 C u + CO Cu2O + CO = 2 C u + CO 2 Temir rudalaridan cho‘yan va po‘lat olish ham pirometallurgiyaga misol bo‘ladi. Agar ruda metall sulfidi boisa, u oldin kuydirib oksidlash (havoli joyda kuydirish) yo‘li bilan oksidga aylantiriladi. Masalan: 2Z nS+302= 2 Z n 0 + 2 S 0 2 So'ngra metall oksidi ko‘mir yordamida qaytariladi: 2 Z n 0 + C = 2 Z n + C 0 2 Ko‘mir (koks) bilan qaytarib olinadigan metallar karbidlar hosil qilmaydigan yoki beqaror karbidlar (uglerodli birikmalar) hosil qiladigan hollardagina qo‘llaniladi; bunday metallarga temir va ko‘pchilik rangdor metallar — mis, rux, kadmiy, germaniy, qalay, qo‘rg‘oshin va b. kiradi. Metallarni ularning birikmalaridan kimyoviy jihatdan aktivroq bo’lgan boshqa metallar bilan qaytarish metallotermiya deyiladi. Bu jarayonlar ham yuqori temperaturalarda sodir bo‘ladi. Qaytaruvchilar sifatida aluminiy, magniy, kalsiy, natriy shuningdek, kremniy ishlatiladi. Agar qaytaruvchi aluminiy bo‘lsa, u holda jarayon aluminotermiya, agar magniy bo'lsa — magniytermiya deyiladi. Masalan: Cr20 3+2A1 =2Cr+Al 20 3; TiCl4+2M g=Ti+2M gCl2 Metallotermiya yo‘li bilan, odatda, qaytarilganda ko‘mir bilan karbidlar hosil qiladigan metallar (va ularning qotishmalari) olinadi. Bular — marganes, xrom, titan, molibden, volfram va b. Ba’zan metallar ularning oksidlaridan vodorod bilan qaytariladi. Gidrometallurgiyaga metallarni tuzlarining eritmalaridan olish usullari kiradi. Bunda ruda tarkibiga kiradigan metall dastlab mos reagentlar yordamida eritmaga o‘tkaziladi, so'ngra shu eritmadan ajratib olinadi. Masalan, tarkibida mis (II) oksid CuO bor mis rudasiga suyultirilgan sulfat kislota bilan ishlov berilganda mis sulfat holida eritmaga o‘tadi: Cu0+H2S04=CuS04+H,0 So'ngra mis eritmadan elektroliz yo'li bilan yoki temir kukuni yordamida siqib chiqarish orqali ajratib olinadi: CuS04+Fe = Cu+FeS04 Hozirgi vaqtda qazib olinadigan barcha misning 25% ga yaqini gidrometallurgiya usuli bilan olinadi. Bu usulning kelajagi porloq, chunki rudani yer yuzasiga chiqarmay turib metallar olishga imkon beradi. Oltin, kumush, rux, kadmiy, molibden, uran va boshqa metallar ham shu usul bilan olinadi. Tarkibida yombi oltin bor rudaga maydalangandan keyin kaliy sianid eritmasi bilan ishlov beriladi. Bunda oltinning hammasi eritmaga o'tadi. U eritmadan elektroliz usulida yoki rux metali bilan siqib chiqarish orqali ajratib olinadi Elektrolizdan ba’zi metallarni tozalash uchun ham foydalaniladi. Tozalanadigan metalldan anod tayyorlanadi. Elektroliz vaqtida anod eriydi, metall ionlari eritmaga o'tadi, katodda esa ular cho'kadi. Elektrolitik toza metallar: mis, kumush, temir, nikel, qo'rg'oshin va boshqalar ana shunday olinadi. Hozirgi yarimo'tkazgichlar texnikasi bilan atom texnikasiga nihoyatda toza (qo'shimchalar miqdori ko'pi bilan 10“%) metallar zarur. Metallarni puxta tozalashning eng muhim usullari zonali suyuqlantirish, metallarning uchuvchan birikmalarini qizdirilgan sirtda parchalash, metallarni vakuumda qayta suyuqlantirish va b. Shunday qilib, metallarni birikmalaridan olishning barcha usullari oksidlanish-qaytarilish jarayonlariga asoslangan. Metallar korroziyasi va qattiq qotishmalar. Hozirgi kunda metallar eng muhim konstruktsion material bo`lib, turli sharoitda (havoda, suvda, yer ostida) ishlaydi. Metallarning ishlash sharoitida ularni yemiruvchi ko`pgina moddalar bo`ladi. Bunday sharpoitda metallar qisman yoki butunlay yemirilishi, ya'ni korroziyaga uchrashi mumkin. Metallarning korroziya tufayli bo`ladigan isrofgarchiligi yiliga bir necha mln. tonnani tashkil etadi. Binobarin, metallar korroziyasi xalq xo`jaligiga kata ziyon yetkazadi. Shuning uchun, ularni korroziyadan asrash davlat ahamiftiga ega bo`lgan muhim masaladir. Metallar korroziyasining oldini olish uchun esa, avvalo, korroziya jarayonining mohiyatini, uning turli sharoitda qanday borishini bilish zarur. Ma'lumki, metallarning juda ko`pchiligi tabiatda kimyoviy birikmalar tarkibiga kirgan holda bo`ladi va ularning bu holati eng barqaror holat hisoblanadi. Metallurgiya jarayonlarida metallar anna shu birikmalaridan ajratib olinadi va bunda metallarning barqaror holati buziladi, ammo metallar qulay sharoit kelganda barqaror holatini tiklaydi, ya'ni kislorod va boshqa elementlar bilan birikadi. Korroziyaning sodir bo`lish jarayoni ana shundan iborat. Metallarning tashqi muhit bilan fizik – kimyoviy o`zaro ta'siri oqibatida yemirilishi metallar korroziyasi deb ataladi. Metallar korroziyalanganda ularning fizikaviy va mexanikaviy xossalari pasaayib ketadi. Korroziya hodisasi mashinalarning ishqalanuvchi qismlari orasidagi ishqalanishni kuchaytiradi, asbob va apparatlarning elektrik xossalarini pasaytiradi. Metallarning korroziyalanish tezligigina emas, balki ularning sirtida korroziyalanganjoylarning qanday taqsimlanishi ham nihoyatda muqimdir. Agar metalning butun sirti bir qadar tekis korroziyalangan bo`lsa, bunday korroziya tekis korroziya deb ataladi. Agar metall sirtining ko`p qismi korroziyalanmay, ayrim joylarigina korroziyalansa, bunday korroziya mahalliy korroziya deyiladi. Korroziya qanchalik notekis bo`lsa, u shunchalik xavflidir. Po`lat va ba'zi metallar chuchuk va sho`r suvda, tuproqda, ba'zi oksidlovchi muhitda, ko`pincha, mahalliy korroziyalanadi. Metall donalari (kristallitlari) chegarasi yemirilsa, bunday korroziya kristallitlararo korroziya deb ataladi. Korroziyaning bu turi nihoyatda xavflidir, chunki bunday korroziyalangan metalning mexanikaviy xossalari kuchli darajada pasaygan bo`lishiga qaramay, uning tashqi ko`rinishi deyarli o`zgarmaydi. Metallga agressiv muhit va mexanikaviy (statikaviy va dinamikaviy) kuchlanishlar bir vaqtda vaqtda ta'sir etsa bu metallda korrozion darzlar hosil bo`ladi. Metallarning korroziyalanish jarayoni xarakteriga ko`ra, barcha korroziya hodisalarini ikkita kata guruhga bo`lish mumkin: 1. Kimyoviy korroziya 2. Elektrokimyoviy korroziya.

Kimyoviy korroziya. Metallarning elektr o`tkazmaydiganagressiv muhitda, masalan, yuqori temperaturagacha qizdirilgan gazlarda, neft, benzin, surkov moylari va boshqalarda yemirilishi kimyoviy korroziya deb ataladi. Metallarning kimyoviy korroziyalanish jarayoni, asli mohiyati bilan olganda muhitdagi agressiv tarkibiy qismlarning metal bilan birikishidan iborat. Masalan, po`lat gazlar va havo ishtirokida yuqori temperaturagacha qizdirilganda po`lat tarkibidagi temir oksidlanib, kuyundiga aylanadi. Metallarning yuqori temperaturada gaz muhitida korroziyalanishi korroziyaning nisbatan oddiy turidir. Bu yerda korroziya tezligi, asosan, metalning korroziyalanishi natijasida hosil bo`lgan mahsulot qatlami (pardasi) xossalariga bog`liq. Agar metal sirtida hosil bo`lgan parda muhit aktiv zarrachalarining (atom yoki molekulalarining) metall sirtiga, metall atomlarining esa tashqariga diffuziyalanishi uchun yaxshi qarshilik ko`rsatsa, metallarning korroziyalanish tezligi kichik bo`lib, bu parda qalinlashgan sari korroziya jarayoni kamayib boradi- da, nihoyat to`xtaydi. Metallda korroziya oqibatida hosil bo`ladigan pardaning xossalari metalning tarkibiga, muhitning tarkibiga va sharoitiga (temperatura, vaqt, muhitning harakatlanish tezligi va boshqalarga) bog`liqdir.nisbatan yupqa va zich, shuningdek, metall sirtiga yopishish puxtaligi yuqori pardalarning metalni himoya qilish xossalari yuqori bo`ladi. Korroziyalanish tezligi temperaturaga ham bog`liq: temperatura qanchalik yuqori bo`lsa, korroziyalanish tezligi ortib boradi, chunki muhit aktiv atomlarining va metall atomlarining diffuziyalanish jarayoni tezlashadi. Korroziyalanish tezligi metalning kislorodga qanchalik beruluvchanligiga ham bog`liq: metalning kisloroga beriluvchanligi qanchalik yuqori bo`lsa, korroziyalanish tezligi shunchalik katta bo`ladi. Elektrokimyoviy korroziya. Metallarning elektr toki o`tkazadigan suyuq muhitda – elektrolit eritmalarida yemirilishi elektrokimyoviy korroziya deyiladi. Bunday korroziya elektrolit eritmasida metall zarrachalarining eritmaga o`tishidan iborat. Bir jinsli bo`lmagan metall elektrolit eritmasiga, masalan, dengiz suviga, kislota ertmasiga ishqor eritmsiga va boshqalarga tushirilganda shu metall sirtida ko`pdan–ko`p mikrogalvanik elementlar hosil bo`ladi. Bunda pontentsiali patroq zarralar (qo`shimcha zarralari) esa katod rolini o`ynaydi. Mikrogalvanik elementlarda xam odatdagi galvanik elementlardagi kabi, anod eriy boradi. Metallar (qotishmalar), ko`pincha bir jinsli bo`lmaydi. Bunday metall elektrolit eritmasiga tushirilganda uning bir jinsli bo`lmagan ayrim donalarida potentsial turlicha bo`ladi, metall massasi orqali orqali o`zaro tutashtirilganidan ko`pdan-ko`p mikrogalvanik elementlar hosil qiladi.. Masalan, ferrit bilan tsementitdan iborat po`lat (evtektoid po`lati) elektrolit eritmasiga tushirilsa, tsementit zarralari bilan ferrit zarralari mikrogalvanik elementlar hosil q.iladi, bunda ferrit zarralari anod rolini, tsementit zarralari esa katod rolini o`ynaydi, natijada ferrit eriy boradi, ya'ni po`lat elektroximiyaviy korroziyalanadi. Toza metallar va bir fazali qotishmalarning korroziyabardoshligi fazalar aralashmasidan iborat qotishmalarnikiga qaraganda yuqori bo`lishi kerak degan xulosa kelib chiqadi. Masalan, toblanib, strukturasi .martensitga aylantirilgan po`latning korroziyalanish darajasi yumshatilgan yoki yuqori temperaturada bo`shatilgan (strukturasi perlit, sorbit yoki troostitga aylantirilgan) xuddi shunday po`latnikiga qaraganda past bo`ladi. Ammo bir fazali qotishmalarda ham elektrod potentsiali asosiy metallnikidan o`zgacha qo`shimchalar albatta bo`ladi. Shuning uchun elektroximiyaviy korroziya bir fazali qotishmalarda ham bo`lishi mumkin. Shuni ham ta'kidlab o`tish kerakki, elektrolit eritmasiga tushirilgan ikki metalldan qaysi birining potentsiali kichik bo`lsa, o`sha metall yemiriladi (korroziyalanadi). Metallarning potentsiallari qiymati esa ularning kuchlanishlar qatoridagi o`rniga bog`liq. Eng muhim metallarning kuchlanishlar qatorini keltirib o`tamiz: Na, Mg, Al, Mp, Zn, Cr, Fe, Co, Ni, Sn, Pb, H2, Sb, Bi, Cu, Ag, Au. Bu qatorda har bir metall elektr kuchlanishining, ya'ni o`z tuzi eritmasiga solinganda vujudga keladigan potentsiallar ayirmasining qiymatiga qarab joylashtirilgan. Bu qatorga vodorod ham quyilgan va uning potentsiali nolga teng deb olingan. Demak, vodoroddan chapdati metallarning vodorod potentsialiga nisbatan potentsiallari musbat, o`ngdagi metallarniki esa manfiydir. Kuchlanishlar k.atoridagi metallarning potentsiallari qiymatini quyidagi jadvalda keltirib o`tamiz. Metallarning kuchlanishlar qatori amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Masalan, dengiz kemalarining suv ostida bo`ladigan -metall qismlarini korroziyadan saqlashda metallarning kuchlanishlar qatoridan foydalaniladi. Buning uchun kemaning suv osti qismiga kuchlanishlar qatorida ancha chapda turgan metall, masalan, magniy quymasi ulanadi, buning natijasida magniy korroziyalanib, kemaning suv osti qismi saqlanib qoladi. Yerga ko`milgan trubalarni korroziyalanishdan saqlash uchun ham ana shu usuldan foydalaniladi. Bu usul zlektroximiyaviy himoyalash deb, kuchlanishlar qatorida himoyalanadigan metalldan ancha chapda turgan metall, masalan, magniy quymasi esa protektor deb ataladi. Ba'zi metallar potentsiallarining qiymatlari

Vodorodga Vodorodga Metallning nomi va Metallning nomi va nisbatan nisbatan kimyoviy belgisi kimyoviy belgisi potensiali potensiali

Оltin Аu 1,500 Kobolt Со —0,270

Кumush Ag 0,800 Тemir Fe —0,439

Мis Си 0,344 Хrom Сг —0,510

Vismut Bi 0,226 Rux Zn —0,762 Мarganes Мn Surma Sb 0,200 — 1,100

Vodorod Н2 0, 000 Аlyuminiy AI —1,300

Qo’rg’oshin Pb —0,127 Мagniy Mg — 1,550

Qalay Sn —0,136 Natriy Na —2,710

Nikel Ni —0,230

Metall sirtida. kimyoviy korroziya natijasida hosil bo`lgan oksid parda metallni elektroximiyaviy korroziyadan ham saqlaydi, chunki u metallni elektrolit eritmasi ta'siridan himoya qiladi. Potentsiallari juda past bo`lgan ba'zi metallarning, masalan, alyuminiy, xrom va boshqalarning korroziyabardoshlik xossalari yuqori bo`lishiga sabab xam ana shu. Metallar korroziyasining oldini olish uchun qozirgi vaqtda turli usullardan foydalaniladi. Bu usullarning asosiylari metallarni korroziyabardosh metallar va metallmaslar bilan qoplash, agressiv muhitga ishlov berish, elektroximiyaviy xi- moyalash va metallarni legirlash usullaridir. Korroziyabardosh metallar bilan qoplash. Korroziyabardosh metallar sifatida xrom, nikel, rux, qalay, kadmiy, kumush va boshqalar ishlatiladi. Metall buyumning korroziyabardosh metall bilan koplanadigan yuzasi ёg`, mineral moy, zang, kuyundi va boshqa iflosliklardan mexanikaviy yoki ximiyaviy usulda tozalanadi. Mexanikaviy usulda tozalash uchun jilvirli qogòz, sim cho`tka, qum purkash apparati va boshqalardan foydalaniladi. Qum purkash apparatida yirik buyumlar tozalanadi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, metall buyumning tozalanishi lozim bo`lgan yuzasiga siqilgan havo oqimi bilan birga qum ham purkaladi, bunda buyumning sirti tozalanibgina qolmay, balki qum zarralarining zarbi ta'sirida bir oz gadir-budurrok, bo`lib ham qoladi, natijada uning sirtiga qoplam puxta yopishadi. Mayda buyumlar quruq va toza qumli barabanga solinib, baraban ma'lum tezlik bilan aylantiriladi, bunda buyum sirtiga qum zarralari urilib ishqalanadi, natijada buyumning sirti tozalanadi. Tozalashning himiyaviy usuli metall buyumning sirtiga sulfat yoki xlorid kislotaning 10—15% li qaynoq. (50—80°S gacha isitilgan) eritmasi bilan ishlov berishdan iborat. Kislota eritmasi bilan tozalangan metall buyumning o`nqir- cho`nqir joylarida kislota to`planib qolib, uni o`yib yuborishi ham mumkin, shuning uchun tozalangan buyum darhol yuvib tashlanishi kerak. Metall buyumning yog’ bosgan joylari ishqorlarning suvdagi 5—10% li eritmasi bilan, mineral moy bosgan joylari esa benzin bilan tozalanadi. Yuqoridagi usullar bilan tozalangan buyumninggina sirtiga korroziyabardosh metall qoplash mumkin. Sanoatda metall buyumlarni korroziyabardosh metallar bilan qoplashning bir necha usulidan foydalaniladi. Ana shu usullardan asosiylarini ko`rib chiqamiz. Suyuqlantirilgan korroziyabardosh metallga botirish usuli. Bu usulda korroziyabardosh metall sifatida, asosan, rux, qalay va qo`rgòshin ishlatiladi. Ruxdan temir (kam uglerodli po`lat) listlar (tunukalar), po`latdan tayyorlangan har xil detallar sirtini qoplashda foydalaniladi. Rux bilan qoplash ruxlash deb ham ataladi. Buyumni ruxlash uchun u suyuqlantirilgan va temperaturasi 450—480°S ga yetkazilgan ruxli vannaga botiriladi-da, ma'lum vaqt tutib turilgandan keyin vannadan olinadi, bunda uning sirti rux bilan qoplanib (ruxlapib) qolgan bo`ladi. Qalaydai temir tunuka, idish-tovok. va shu kabi buyumlar sirtini qoplashda foydalaniladi. qalay qoplat oqartirish yoki qalay yugurtirish deb ham ataladi. Sirtiga qalay yugurtirilishi kerak bo`lgan temir tunuka sulfat kislotaning kuchsiz eritmasi bilan ishlanib, uning sirtidagi oksidlar ketkaziladi, shundan keyin, namni va oksidlarning qoldiqlarini ketkazish uchun, suyuqlantirilgan rux xloridga botirib olinadi. Ana shu tarzda ishlov berilgan tunuka 270—300°S temperaturali suyuq qalay vannasiga tushiriladi va ma'lum vaqt tutib turilgandan keyin vannadan olinib, chigit moyi, mol yogì yoki texnikaviy yor qatlami orqali o`tkaziladi. Ёg` qatlami qalay qoplamning qotishini susaytiradi, natijada qoplam bir tekis chiqadi. Qo`rgòshin bilan qoplat texnologiyasi xuddi qalay bilan qoplash texnologiyasi kabidir. Farq faqat shundaki, qo`rgòshin bilan qoplashda 85% R va 15% Sn dan iborat suyuqlanma ishlatiladi va uning temperaturasi 340—350°S qilib turiladi. Qo`rgòshin bilan qoplash usuli metall buyumlarni ba'zi kislota va eritmalarga chidamli qilish uchun qo`llaniladi. Suyuqlantirilgan korroziyabardosh metallga botirish usulining afzalligi shundaki, bu usul ancha oddiy bo`lib, qoplam puxta chiqadi, kamchiligi; qoplam qalinligi bir tekis bo`lmaydi va qoplash metalli ko`p sarflanadi.

Galvanik usul. Bu usulning mohiyati metall buyumga korroziyabardosh metallni elektr toki vositasida qoplashdan iborat. Buning uchun elektrolitik vannaga korroziyabardosh metall tuzining suvdagi eritmasi (elektrolit) solinadi, elektrolitga esa sirti qoplanishi kerak bo`lgan buyum bilan korroziyabardosh metall plastinkasi tushiriladi. Buyum o`zgarmas tok manbaining manfiy qutbiga, plastinka — musbat qutbiga ulanadi. Binobarin, buyum katod, plastinka esa anod bo`ladi. Zanjirdan tok o`tkazilganda elektroximiyaviy protsess sodir bo`ladi, ya'ni anod (korroziyabardosh metall plastinkasi) zarrachalari elektrolit orqali o`tib, katod (buyum) sirtiga o`tiradi, natijada buyum korroziyabardosh metall bilan qoplanadi. Qoplam qalinligi tok kuchiga va tok o`tish vaqtiga bog`liq.

Metallmaslar bilan qoplash. Metallmaslar bilan qoplash. usullari jumlasiga bo`yash, emallash (sirlash), oksidlash, fosfatlash va boshqalar kiradi.

Oksidlash. Oksidlashning mohiyati metall buyumlar sirtida korroziyadan himoyalovchi oksid pardalar hosil qilishdan iborat. Po`lat buyumlar sirtida oksid pardalar termik, kimyoviy va elektrokimyoviy usullari bilan hosil qilinishi mumkin.

Termik, usul buyumni havo yoki suv bug`i muhitida qizdirishdan iborat. Bunda buyum sirtida qalinligi 3 mkm parda hosil bo`ladi. Metallning tarkibi va oksidlash rejimiga qarab, parda har xil tusda bo`lishi mumkin. Buyum 80% o`yuvchi natriy va 20% natriy nitrat aralashmasida 25O...35O°C gacha qizdirilsa, kora tusli, 55% natriy nitrit bilan 45% natriy nitrat aralashmasida qizdirilganda esa ko`k tusli parda hosil bo`ladi. Po`lat buyum sirtida qora tusli himoya-bezak pardasi hosil qilish uchun u 45O...47O°C gacha qizdirilib, zig`ir moyiga botiriladi. Termik usul kesuvchi asboblarni va ba'zi mayda detallarni oksidlash uchun qo`llaniladi.

Elektrokimyoviy himoyalash. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, elektr o`tkazuvchi suyuklikda (elektrolitda) ishlaydigan metall kismlarga protektor ulanadi. Masalan, dengiz kemasining po`latdan yasalgan suv osti qismiga rux quymasi ulansa, po`lat — rux galvanik jufti hosil bo`ladi va bunda rux korroziyalanib, kemaning po`lat qismi saqlanib qoladi. Elektrokimyoviy himoyalash usuli kemasozlik, samolyotsozlikda, bug` kozonlari, truboprovodlar va boshqalarda qo`llaniladi. Metall tuzi eritmasi ta'sirida bo`ladigan konstruktsiyalarni korroziyalanishdan saqlash uchun elektrik himoyalash deb ataladigan usuldan ham foydalaniladi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, himoyalanishi kerak bo`lgan metall konstruktsiya o`zgarmas tok manbaining (dinamomashina, akkumulyator yoki tug`rilagichning) manfiy qutbiga ulanadi, tok manbaining musbat qutbi esa biror metall, chunonchi, cho`yan plastinka bilan tutashtiriladi. Natijada metall plastinka anod, konstruktsiya metali esa katod bo`lib qoladi. Katodda vodorod ajralib chiqadi, eritmaning anod yonidagi qismi esa ishqorga aylanadi. Binobarin, bu- usuldan ishqorbardosh metallardan tayyorlangan konstruktsiyalarnigina korroziyadan saqlash mumkin. Legirlash. Qotishmalarni ba'zi elementlar bilan legirlash ham korroziyaning oldini olish usullaridan biridir. Legirlangan qotishmalardan tayyorlangan buyumlar juda agressiv muhitda ham korroziyabardosh bo`ladi, chunki ularda turg`un himoya pardalari bo`ladi. Bunday qotishmalar jumlasiga, masalan, korroziyabardosh, olovbardosh va issiqbardosh po`latlar kiradi.

Diffuzion legirlash. Bu usulda metallarning sirtqi o`avati korroziyabardosh metallar, masalan, alyuminiy, xrom bilan to`yintiriladi, natijada metall normal temperaturadagina emas, balki yuqori (900°S gacha) temperaturada ham korroziyalanmaydigan bo`lib qoladi.

Qattiq qotishmalar bir kator metall karbidlaridan tashkil topgan va uch guruxga bo`linadi; volfram-kobaltli qattiq qotishma (VK), titan-volfram-kobaltli qattiq qotishma (TK), titan-tantal-volfram-koboltli qattiq qotishma (TTK). Volframli qotishmalarning tarkibi kobalt (So) bilan bog`langan Volfram karbidi donalaridan (WC) tashkil topgan. Ayrim hollarda vanadiy (VC), niobiy (NbC) va tantal (TaC) karbidlari ham qo`shiladi. Titan-volframli qotishmalarning tarkibi kobolt bilan bog`langan titan karbidlari (TiC) va WC-ning ko`p donalaridan tashkil topgan. Titan-tantal-volframli qotishmalarning tarkibi kobalt bilan boglangan TiC- TaC-WC qattiq aralashma donalaridan va WC-ning ko`p donalaridan tashkil topgan. Qattiq qotishmalar – qattiq va mo’rt karbid donalaridan va kobalt fazalaridan, tashkil topgan bo`ladi. Mavzuga oid savollar: 1. Metallarning olinish usullari qanday? 2. Metallar korroziyasi nima? 3. Cho’yan va po’latning tarkibi qanday? 4. Metallarning aktivlik qatori nima? 5. Qattiq qotishma nima?

7-MAVZU: UGLEVODORODLAR Reja: 1. Uglevodorodlar turlari 2. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari 3. Uglevodorodlarning tabiiy manbalari

Tayanch tushunchalar: Organic kimyo, uglevodorod, to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlar, fizik xossalari, izomer, toshko’mir, neft

Olinishi. To‘yingan uglevodorodlar fransuz kimyogari Adolf Vyurs (1855- yil) reaksiyasi bo‘yicha galoidalkillarga natriy metalini ta’sir ettirib olinadi: CH3 I + 2 Na + I CH3 2 Na I + CH3 CH3 C2H5 I + 2 Na + I C2H5 2 Na I + C2H5 C2H5 Metil yodid va etil yodidlar natriy metali bilan ta’sirlashishi natijasida 3 xil mahsulot propan, etan va butan hosil bo’ladi. Reaksiya quyidagicha boradi: Laboratoriyada metanni quyidagi usullar yordamida olinadi: 1. Aluminiy karbidning suv bilan ta’sirlashishidan: Al4C3 + 12H2O 4Al(OH)3 + 3CH4 2. Natriy asetatning natriy gidroksid bilan aralashmasini qizdirib, metan olinadi. CH3COONa + NaOH → CH4 + Na2CO3 Agar natriy asetat o‘rniga boshqa karbon kislotaning tuzi ishlatilsa mos alkanlar hosil bo‘ladi: Masalan natriy propionatdan etan hosil bo‘ladi. CH3 CH2 COONa + NaOH → CH3 CH3 + Na2CO3 Fizik xossalari. Metan, etan, propan, butanlar normal sharoitda gaz moddalar, pentandan pentadekangacha (C15H32) gacha suyuqliklar, geksadekandan (C16H34) dan boshlab esa qattiq moddalardir.

ALKANLARNING KIMYOVIY XOSSASI. ISHLATILISHI Kimyoviy xossalari. Alkanlar boshqa uglevodorodlarga qaraganda kimyoviy faolligi nisbatan pastroq bo‘lib, ular oddiy sharoitda reaksiyalarga kirishmaydi. Katalizator ishtirokida, temperatura va yorug‘lik ta’sirida o‘rin olish reaksiyalariga kirishadi. Yonishi. Uglevodorodlar yuqori haroratda yonib, CO2 va H2O hosil qiladi. Alkanlarning umumiy yonish formulasi quyidagicha: CnH2n+2 + (1,5n+0,5)O2 → nCO2 + (n+1)H2O CH4 + 2O2 CO2 + 2H2O C3H8 + 5O2 3CO2 + 4H2O Metan yuqori temperaturada (1500oC) qizdirilsa asetilen va vodorod gazlari hosil bo’ladi: 2CH4 C2H2 + 3H2 Kreking. Yuqori temperaturada to‘yingan uglevodorodlarning uglerod uglerod bog‘lari uzilib, radikallar hosil qiladi va natijada, uglerod atomi kam bo‘lgan alkan va alkenlar aralashmasi hosil bo‘ladi. Bu jarayon termik kreking deb ataladi. CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3 CH4 + CH3 CH2 CH3 CH3 + CH3 CH3 CH2 CH3 CH3 CH2 CH2 metan etan propan butan n-geksan

Agarda kreking katalizatorlar ishtirokida olib borilsa, katalitik kreking deyiladi. Bu usul yordamida uglevodorodlarning tarmoqlangan hosilalari olinadi. Galogenlash. Metan bilan xlor yorug‘lik ta’sirida reaksiyaga kirishib, metandagi vodorod atomlari birin-ketin xlor atomlari bilan o‘rin almashadi. metilen xlorid xloroform uglerod(IV)xlorid Tarmoqlangan uglevodorodlarni galogenlashda, asosan, uchlamchi uglerod atomlaridagi, keyin ikkilamchi uglerod atomlaridagi va oxiri birlamchi uglerod atomlaridagi vodorod o‘z o‘rnini galogenga beradi. Degidrogenlash. Bu reaksiya yordamida alkanlardan tegishli to‘yinmagan uglevodorodlar hosil qilinadi. Masalan CH3-CH3→ CH2 = CH2 + H2 etan etilen Ishlatilishi. Tabiiy gazning asosi metan yoqilg‘i sifatida ishlatiladi. Metandan metil spirt, sirka kislota, etil spirt, sintetik kauchuk, mochevina olinadi. Dixloretan, xloroform va tetraxlormetanlar erituvchi sifatida foydalaniladi. Alkanlar yoqilg‘i sifatida ham ishlatiladi. SIKLOALKANLAR. NOMENKLATURASI. IZOMERIYASI. OLINISHI Biz ko‘rib o‘tgan atomlari ochiq zanjir hosil qiladigan to‘yingan uglevodorodlar- alkanlardan tashqari yopiq zanjirli, siklik tuzilishga ega bo‘lgan uglevodorodlar ham bor ular sikloalkanlar deb ataladi. Sikloalkanlar quyidagi umumiy formulaga ega СnН2n. Sikloalkanlar tegishli alkanlardan molekulasi tarkibida 2 ta vodorod atomi kamligi bilan farq qiladi. Mana shu atomlarning ajralib chiqishi hisobiga uglerod halqasi yopiladi, buni sxematik tarzda quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Nomlanishi va izomeriyasi. Sikloalkanlarning nomi sistematik nomenklatura bo‘yicha tegishli to‘yingan uglevodorodlarning nomi oldiga «siklo» so‘zini qo‘shib o‘qishdan hosil bo‘ladi. Alkanlarni sistematik nomenklatura bo‘yicha sikloalkanlarni nomlashda quyidagi qoidalarga amal qilinadi: 1. Asosiy zanjir sifatida halqa olinadi. 2. Halqadagi uglerod atomlari raqamlanadi. 3. Yonaki zanjirdagi radikallar joylashgan o`rni raqam bilan ko`rsatiladi. 4. Avval halqadagi nechinchi uglerod bilan bog‘langanligi ko‘rsatilgan holda radikallar nomi aytiladi va asosiy zanjir (uglevodorod halqasi) nomini aytish bilan modda nomlanadi.

Izomeriyasi – halqadagi uglerod soni va radikallar joylashgan o‘rniga ko‘ra hosil bo‘ladi. Sikloalkanlarda izomeriya siklobutandan boshlanadi.

Olinishi. 1 Sikloalkanlar laboratoriyada to‘yingan uglevodorodlarning digalogenli hosilalariga metallar ta’sir ettirib olinadi. 2. Benzol va uning gomologlarini gidrogenlab siklogeksan va uning gomologlari olinadi. SIKLOALKANLARNING FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI Fizik xossalari. Sikloalkanlar amalda suvda erimaydi. Ularning xossalari alkanlar xossasiga o‘xshash bo‘lib, dastlabki ikki vakili gaz, qolganlari suyuqlik va yuqori molekulyar birikmalari qattiq moddalardir. Molekulyar massasining ortishi bilan qaynash harorati va zichligi oshib boradi. Kimyoviy xossalari. Sikloalkanlarda ham xuddi alkanlarga o‘xshab, hamma bog‘lari to‘yingan, lekin ular birikish reaksiyasiga kirishish xususiyati bilan alkanlardan farq qiladi. Bu halqadagi uglerod atomlari o‘rtasidagi bog‘ning uzilishi bilan tushuntiriladi. Bog‘ning uzilishi natijasida uglerod atomlarida bo‘sh valentliklar paydo bo‘ladi va vodorodni va galogenlarni biriktirib oladi birikish reaksiyalariga kirishadi. Kichik halqali (siklopropan va siklobutan) birikmalar, ularning katta halqali gomologlariga(siklopentan va siklogeksan) nisbatan birikish reaksiyasiga oson kirishadi. Sababi kichik xalqalarni katta xalqalarga nisbatan beqarorligidadir. Masalan, gidrogenlash (vodorod biriktirish) reaksiyasi har xil sikloalkanlarda turlicha temperaturada boradi: Katta halqali birikmalar uchun asosan o‘rin olish reaksiyasi xarakterli hisoblanadi. Bu jihati bilan ular alkanlarga o‘xshash. Masalan, siklogeksanga xlor ta’sir ettirilsa, quyidagicha reaksiya boradi: C6H12 + Cl2 → C6H11Cl + HCl siklogeksan xlorsiklogeksan N.D.Zelinskiy siklogeksanni degidrogenlab undan benzol olgan. Ishlatilishi. Siklogeksanning xlorli birikmasi geksaxlorsiklogeksan - C6H6Cl6 qishloq xo‘jaligida insektitsid (zararkunandalarga qarshi) vosita sifatida ishlatiladi. ALKENLAR VA ULARNING NOMENKLATURASI Tarkibida bitta π bog’ saqlagan ochiq zanjirli uglevodorodlarni etilen qatori uglevodorodlari deyiladi. Bu qatorga kirgan har bir uglevodorod molekulasini tarkibida tegishli to’yingan uglevodorod tarkibidan ikkita vodorod atomiga kam bo’ladi. Alkenlarning umumiy formulasi CnH2n bo’lib, ularning birinchi vakili etilen hisoblanadi. Etilenning bir valentli radikali (CH2=CH-) vinil radikali deb ataladi. Nomenklaturasi. Alkenlarni sistematik nomenklatura muvofiq nomlashda tegishli alkan nomidagi “- an” qo‘shimchasini “-en” yoki “–ilen “ qo‘shimchasiga almashtiriladi. Alkenlarni sistematik nomenklaturaga muvofiq nomlashda avval asosiy zanjir tanlanadi. Qo‘shbog‘ asosiy zanjirda bo‘lishi kerak. Asosiy zanjirdagi uglerod atomlariga raqam qo‘yish qo‘shbog‘ tomondan yoki qo‘shbog‘ga Neft : Neft yerning cho’kindi qatlamida joylashgan moyli, o’ziga xos hidli, och qo’ng’irdan qora rangacha, yonuvchi suyuqlik, muhim foydali qazilma. Qaynash temperaturasi 250 – 300 oC dagi neft fraksiyasi tarkibidagi u yoki bu sinf uglevodorodining ko’proq miqdorda bo’lishiga bog’liq holda neftning qudagi asosiy turlari farqlanadi: 1. Metanli neft –ko’proq tarmoqlanmagan alkanlardan tarkib topgan. 2. Naftenli neft – asosan siklik aromatik bo’lmagan uglevodorodlar – sikloalkanlar yoki naftanlardan tarkib topgan. 3. Aralash neft – alkanlar, naftenlar va aromatik uglevodorodlar aralashmasini o’z ichiga oladi. Neft alkanlar ba’zi siklanlar va arenlar, shuningdek kislorodli sulfitli va azotli birikmalarning murakkab aralashmasidir. Klassifikasiyasi – ba’zan neftni fizik xossalari bo’yicha klassifikasiyalanadi, masalan yengil neft zichligi 0,92 g/ml gacha va ancha og’ir neft. Bu jihatdan yengil neft zichligi 0,65 - 0,87 g/cm3, o’rtacha neft zichligi 0,910 – 1,05 g/sm3 ga bo’linadi. Neft tarkibidagi oltingugurt miqdoriga qarab kam sulfatli (tarkibida 0,5% gacha S), sulfatli (0,5 – 2%) va yuqori sulfatli (2% dan yuqori) deb farqlanadi. Neft juda qadimdan (miloddan avvalgi 6000 yillikdan boshlab) ishlatilib kelinadi. Neftni dunyo zaxirasi (MDH mamlakatlaridan tashqari) 1989 – yildagi ma’lumotlarga ko’ra 82 mlrd tonnani tashkil qiladi. Neftning eng ko’p zaxiralari Saudiya Arabistonida, Eronda, Iroqda, AQSHda, G’arbiy Sibir, Ural, Baku, Markaziy Osiyo va boshqa joylarda uchraydi. Respublikamizda topilgan neft konlari soni 160 dan ortiqdir. O’zbekistonda neft va gaz zaxirasi katta bo’lgan mintaqalarga: Ustyurt, Buhoro, Xiva, Janubiy – Garbiy Xisor, Surhondaryo va Farg’ona kiradi. Neft – qora, qo’ng’ir, moysimon suyuqlik, o’ziga xos hidli. U yonuvchan, suvdan biroz yengil amalda suvda erimaydi. Neft turli uglevodorodlar aralashmasi bo’lgani uchun uning aniq qaynash temperaturasi bo’lmaydi. Neftni yer qarida paydo bo’lishi to’g’risida bir qancha nazariyalar mavjud. Eng extimoli shundayki neft dengiz organizmlari va o’simliklar qoldiqlarining million yillar davomida dengiz tubiga cho’kishidan hosil bo’ladi. Anorganik moddalar chirishdan havosiz joyda yashaydigan anaerob bakteriyalar katalizator vazifasini bajargan. Tektonik siljishlarda dengiz tubidagi organik qatlam yer qatlamlariga o’tgan va u yer qoldig’ining bosimi va yerning ichki qatlamlardagi issiqlik energiyasi ta’sir etgan. Shunday qilib cho’kindilar qatlami uglevodorodlar aralashmasiga aylangan va neft qatlamlari sifati tog’ jinslarda yig’ilgan. Ushbu organik nazariyalardan tashqari D. I. Mendeleyev tomonidan bildirilgan anorganik nazariya ham mavjud. Bu nazariyaga muvofiq neft yer qatlamida bo’ladigan metall karbidlari va sizot suvdan hosil bo’ladi. Bulardan tashqari kosmik nazariya ham taklif etilgan. Bunga muvofiq neft planetamiz shakllanishida vodorod va uglevodorodlardan hosil bo’lgan deyiladi. Neftning paydo bo’lishi haqidagi gipotezalarning birortasi ham hozirgacha to’la to’kis tasdiqlangan emas. Neft xalq xo’jaligi uchun juda katta ahamiyatga ega bo’lib dunyo bo’yicha amaldagi neft xazinasi yer qaridan quduqlar qazib burgulash yordamida chiqarib olinadi. Neftni qazib chiqarish, neft va neft mahsulotlari tarkibi va xossasi, kimyoviy o’zgarishi va neftni qayta ishlash jarayonlarini o’rganish kimyo texnologiyasining bo’limi “neft kimyosi” nomiga birlashgan. Neftni qayta ishlashdan oldin unda erigan anorganik tuzlar ajratiladi. Bunda boshqa aralashmalar yig’gichda ajraladi. Neftni suvsizlantirish elektrostatik usulda o’zgaruvchan tok (400 v) ta’sirida amalga oshiriladi. Neft tarkibidagi yo’ldosh gazlar seperatorlarda vakuym ostida ajratiladi.

Neftdan olinadigan mahsulotlar : Neftdan xalq xo’jaligi uchun juda katta ahamiyatga ega bo’lgan turli mahsulotlar ajratib olinadi : neftning asosiy fraksiyalari :

I. Gazolin, benzinlar fraksiyasi :

Bu fraksiya tarkibida uglevodorod atomlarining soni C5 – C11 gacha bo’ladigan uglevodorodlardan iborat bo’lib, ulardan quydagi mahsulotlar olinadi :

1. Yengil benzin – gazolin yoki petroley efiri. Qaynash temperaturasi 40 – 70 o C, zichligi 0,64 -0,66 g/sm3. Petroley efiri asosan erituvchi sifatida ishlatiladi. 2. O’rtacha benzin – (aqiqiy benzin) qaynash temperaturasi 70 – 120o C, zichligi 0,7 g/cm3,. Benzin fraksiyasi texnikaning qaysi sohasida ishlatilishiga ko’ra aviasion, avtomobil benzini va boshqalarda ishlatiladigan benzinlarga bo’linadi. Texnikada o’rta benzin fraksiyasi asosan ichki yonuv divigatellarida yonilg’i sifatida ishlatiladi. 3. Og’ir benzin – yoki ligroin fraksiyasi. Qaynash temperaturasi 120 – o 3 140 C, zichligi 0,73 – 0,77 g/ sm . Bu fraksiyada C8H18 dan C17H30gacha bo’lgan uglevodorodlar bo’ladi. Ligroin fraksiyasi dizel dvigatallari uchun yoqilg’i sifatida ishlatiladi. II. Kerosin fraksiyasi – bu fraksiyada C10H22 dan C18H38 (ayrim manbalarda C9 – C14) gacha bo’lgan uglevodorodlar bo’ladi. Qaynash temperaturasi 180 – 300 oC gacha bo’ladi. Kerosin tozalangandan keyin traktorlar, reaktiv samalyotlar va raketalar uchun yoqilg’i sifatida ishlatiladi. Kerosin fraksiyasidan uy – ro’zg’orda ham yoqilg’i sifatida ham foydalaniladi.

o Gazoyl fraksiyasi – qaynash temperaturasi 240 – 360 C, tarkibida C11H24 dan C20H42 gacha bo’lgan uglevodorodlar bo’ladi. Undan dizel yoqilg’isi, bug’ qozonlarida yoqilg’i va kreking uchun xomashyo sifatida ishlatiladi.

III. Qoramoy (mazut) fraksiyasi – bu fraksiyadagi uglevodorodlar ko’p sonli uglerod (C16 dan yuqori) atomlaridan iborat uglevodorodlar bo’ladi. Mazut – qayta ishlanganda solyar moylari, dizel yoqilg’isi, surkov moylari, avtotraktorlar, aviasion, industrial va boshqalar uchun, vazelin (kosmetik vosita va dorilarga) va x. lar olinadi. Mazut qayta ishlanganda uning tarkibidagi uglevodorodlar parchalanib ketmasligi uchun u suv bug’i vositasida yoki vakumda haydaladi. Qora moyning (mazut) turli fraksiyalari haydalib bo’lingandan keyin, qolgan qoldiq gidron deb ataladi. Gidrondan sun’iy asfalt tayyorlanadi. Neftlarning ba’zi navlardan parafin olinadi. Parafin gugurt, shaqom, va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishda sarflanadi. Neftni haydashda undan ≈5 – 20% miqdori benzinga aylanadi. Bu miqdor bugungi kunda jadal rivojlanib borayotgan texnika talablarini bajara olmaydi. Neftdan olinadigan benzin miqdorini kreking jarayoni hisobiga oshiriladi (kreking – ingilizcha parchalanish deganidir). Kreking jarayoni natijasida neft tarkibidagi yuqori molekulyar uglevodorodlar parchalanib, quyi molekulyar uglevodorodlar hosil bo’ladi. Kreking jarayonida neftdagi uglevodorodlar parchalanishi bilan bir qatorda degidratlanish, sikllanish, izomerlanish, polimerlanish kabi jarayonlar yuz beradi. Neft asosan ikki xil usulda termik va katalitik usulda krekinglanadi.

Termik kreking : Neft tarkibidagi uglevodorodlarni parchalab molekulasida uglerod atomlarining soni kam uglevodorodlar olsh jarayoni kreking deyiladi. Kreking jarayoni uglerod zanjirlarining uzilishi hamda oddiy to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlar hosil bo’lishi bilan sodir bo’ladi:

Ular yana parchalanadilar :

Krekingda olingan etilen sanoatda polietilen va etil spirti ishlab chiqarishda foydalaniladi. Termik kreking faqat yuqori temperatura ta’sirida amalga oshiriladi. Temperaturaga bog’liq holda termik krekingni quydagi turlari farqlanadi. 1. Quyi temperaturali piroliz – neftni yuqori temperaturada qaynaydigan fraksiyalari uchun qo’llaniladi.

Hosil bo’lgan moylarni katalitik kreking uchun xomashyo sifatida ishlatish mumkin.

O’rtacha temperaturali piroliz –

3. Yuqori temperaturali piroliz – quyi molekulyar to’yinmagan uglevodorodlar, ayniqsa asetilen (2000oC) olish uchun ishlatiladi.

Termik kreking jarayonida neftdan chiqadigan benzining miqdori neftni to’g’ridan – to’g’ri haydab olinadigan benzinnikiga nisbatan qariyib ikki barobar ortiq bo’ladi. Kreking jarayonida benzin fraksiyalaridan tashqari, tarkibida to’yinmagan uglevodorodlar bo’lgan kreking gazi ham ajraladi. Kreking gazi (masalan izopropilen) kimyo sanoati uchun xomashyo bo’lib xizmat qiladi. Neft past bosimda (3 – 5atm) va 550 – 600oC da ham bug’ fazoda krekinglanadi. Bunday usul “bug’ fazali” kreking ham deyiladi. Katalitik kreking – katalitik kreking ancha past temperaturada katalizatordan foydalangan holda amalga oshiriladi. Katalitik kreking asosan yuqori oktan sonli benzinlar olishda ishlatiladi. Maxsus tanlangan katalizatorlar uglevodorodlarni izomerlanishini va sikllanishini taminlaydi, buning natijasida benzinning oktan soni ortadi. Bunday katalizatorlar sifatida mAl2O3∙nSiO2 tarkibli alyumosilikatlar amalda seolitlardan foydalaniladi.

Katalizatorlar sirtiga ko’mir kukuni (qurumi) o’tirib qoladi va shuning natijasida katalizator tez passivlashadi. Shu sababli katalizator tez – tez almashtiriladi yoki tozalanadi. Katalitik kreking variantlaridan biri vodorod ishtirokida olib boriladigan gidrokrekingdir. Bu usul yuqori temperaturada qaynaydigan neft fraksiyalarini qayta ishlashda foydalaniladi.

Bunda katalizator sifatida seolitlar yoki amorf alyumosilikatlarga o’tqazilgan NiO + WO3 yoki CoO + MoO3 aralashmalaridan foydalaniladi. Riforming Kreking jarayonidan farqli riforming jarayonida yirik molekulalarni uncha yirik bo’lmagan molekulalarga ajralishi yoki yangi molekulalarning strukturalarini o’zgarishiga olib keladi. Bosim ostida katalizatorlardan foydalanib, vodorod yordamida neftni to’g’ridan – tog’ri haydab benzin fraksiyalarini katalitik qayta ishlashga - riforming suli deyiladi. Riforming yo’li bilan aromatik va tarmoqlangan uglevodorodlar olinadi. Oktan soni past bo’lgan benzin platinaga reniy yoki MnO3, CoO va Cr2O3 oksid qo’shimchalari bo’lgan va Al2O3 yoki alyumosilikatlariga o’tqazilgan katalizatorlar degidrirlash, gidrirlash va izomerlanish reaksiyalarining borishiga imkon beradi. Natijada oktan soni yuqori bo’lgan benzin olinadi. Shunday usulga riforming yoki platforming deyiladi. Riforming tufayli benzin tarkibidagi normal uglevodorodlar izomer holiga o’tadi; siklogeksanlar degidrirlanganda aromatik uglevodorodlarga, siklopentanlar esa siklogeksanga aylanib, so’ngra degidrirlanadi. Benzin tarkibidagi oltingugurt ham riforming asosida yo’qoladi. Riforming jarayonlariga misollar : 1. Degidrirlash :

2. Kreking va bir vaqtda gidrirlash : CH3(CH2)11CH3 + H2 →CH3(CH2)5CH3 + CH3(CH2)4CH3 tridekan n- geptan n- geksan 3. Izomerlanish :

4. Sikllanish :

Bu yerda degidrirlash reaksiyasi ham sodir bo’lgani uchun ham sikllanish reaksiyalarining oxirgi mahsuloti geksan bo’ladi. Quyidagi sxemada neftdan olinadigan mahsulotlar ro’yxati keltirilgan:

Tabiiy neft va neftning yo’ldosh gazlari Tabiiy neft va neftning yo’ldosh gazlari tabiatda neftdan yuqoridagi havo qatlamida yoki bosim ostida neftda erigan holda bo’ladi. Yo’ldosh neft gazlari etan, propan, butan va ozroq miqdorda metan va boshqa uglevodorod gazlaridan iborat. Yo’ldosh gazlarda metan tabiiy gazdagiga nisbatan oz miqdorda bo’lib, uning gomologlari ko’p miqdorda bo’ladi. Neft burg’ulanganda dastlab neft qatlamlari ustida to’plangan gazlar chiqadi. Unda erigan gazlar neft bilan birga chiqib, neftdan separasiyada ajraladi. Neftning yo’ldosh gazlari kimoy sanoatida qimmatli xomashyo. Neft yo’ldosh gazlaridan tashqari , neftni qayta ishlash paytida hosil bo’ladigan neft ishlash sanoati gazlari distillasiya, kreking, piroliz va neftga ishlov berishning boshqa jarayonlarida hosil bo’ladi. Neft ishlash sanoati gazlari ham neft yo’ldosh gazlari neft kimyosi va kimyo sanoati uchun qimmatli xomashyo va yonilg’i. Uglevodorodlarning eng muhim manbalaridan yana biri tabiiy gazdir. Yer sharida tabiiy gazning zaxirasi juda katta. Birgina O’zbekistondagi tabiiy gaz zaxirasi 2 trilion m3 dan ortiqdir. Tabiiy gazlar - metan qatoridagi uglevodorodlar bilan uglerodlari bo’lmagan komponentlarning aralashmasi. Yer po’stining cho’kindi qatlamlari orasida erkin to’plamlar tarzida, shuningdek erigan (neft va suvlar tarkibida), tarqoq (jinslarga so’rilgan holda) va qattiq (uglevodorod gazlarining gidratlari) holatlarida uchraydi. Tabiiy gazlarning asosiy komponenti metandir (98% gacha), undan tashqari etan, propan, butan, izobutan va penten ham kiradi. Yaxshi yonilg’I. 1978 – yildagi ma’lumotlarga ko’ra jaxondagi tabiiy gaz zaxirasi 70 trillion m3 dan ziyod. Shunday qonuniyat mavjudki : uglevodorodlarning nisbiy molekulyar massasi qancha katta bo’lsa, u tabiiy gaz tarkibida shuncha kam bo’ladi. Tabiiy gaz yonganda juda ko’p issiqlik ajralib chiqqanligi uchun turmushda, bug’ qozonlarida, Domna, Marten shisha pishirish pechlarida ishlatiladi. Tabiiy gaz kimyo sanoati uchun xomashyo manbai bo’lib, undan asetilen, etilen, vodorod, qurum, sirka kislotasi, bo’yoqlar, plastmassalar, dorivor moddalar va boshqa turli mahsulotlar olinadi. Ko’mir Ko’mir qattiq yonuvchan foydali qazilma, o’simlik va hayvonlarning o’limidan, mikroorganizmlarning hayot faoliyati natijasida hosil bo’ladi. Komir neftdan arzon va yer qatlamida ko’proq, bir tekis tarqalgan. Uning tabiiy zaxirasi neft zaxirasiga qaraganda ancha ko’p va olimlarning axborotlari bo’yicha u asrlar davomida tugamaydi. O’zbekistonda ko’mirning zaxirasi 2 milliard tonnadan ziyot. Ko’mir qazilmasi asosan tarkibida C, H, O, N, S bo’lgan siklik organik birikmalardan hamda anorganik moddalar aralashmasi (kul) va namlikdan iborat bo’ladi. Kul va namning miqdori 50 % va undan ortiq bo’lishi mumkin. Ko’mrning o’simliklar qoldiqlaridan havosiz sharoitda ularning biokimyoviy parchalanishi natijasida hosil bo’lishi (ko’mirlanishi) quydagi bosqichlar orqali sodir bo’ladi : Torf – qo’ng’ir ko’mir – toshko’mir – antrasit. Qo’ng’ir ko’mirdan toshkomirga o’tish jarayoni faqat yuqori temperaturada va bosimda sodir bo’ladi.

Ko’mirning uchta asosiy turining tavsiflari quydagi jadvalda berilgan:

Ko’mir Kelib chiqishi Issiqlik ni berish Namligi ng nomi Shakllanishining geoligik O’simliklar qobiliyati % davri manbalari kdj/kg

Plaunsimon Toshko’mirli, 300 mln Antrasit o’simliklar, xas – >35600 1 yil oldin boshlangan. cho’p, shoxshabba

Shox – shabba, Tosh Toshko’mirli, 300 mln 35600 – paporotniklar, 1 – 4 ko’mir yil oldin boshlangan. 25100 bargsiz o’simliklar.

Toshko’mirli – Taksodiumlar, Qo’ng’ir 21000 – paleogenli, 300 – 40 mln sakvoyadendronlar, 50 – 60 ko’mir 16750 yil oldin boshlangan sosnalar, qoraqarag’ay, archalar. Ko’mir yonilg’I sifatida keng ishlatiladi, hamda u har xil kimyoviy mahsulotlar olish uchun dastlabki xomashyodir. Ko’mir qazib olish, boyitish va briketlasi bilan shug’illanadigan sohaga ko’mir sanoati deyiladi. Ko’mirni qayta ishlash Ko’mirni qayta ishlashni asosiy usullari ko’mirni quruq haydash va gazifikasiyalashdir. Ko’mirni quruq haydash uni havosiz qizdirib kimyoviy parchalashdan iborat. Ko’mirni quruq haydashning ikki xil varianti farqlanadi : yarimkokslash va kokslash. Birinchi jarayon 500 – 550 oC da, ikkinchisi 900 – 1050oCda amalga oshiriladi. Toshko’mirni yarim kokslashdagi bosh vazifa - suyuq uglevodorod (benzin) olish va bu bilan birga yarim koks (CO, CO2, H2, N2, CH4 va boshqalar) gazlar aralashmasi hosil bo’ladi. Yarim koks metallurgiyada ishlatiladi. Undan kalsiy karbid olishda va ko’mirni gazifikasiyalashda foydalaniladi. Toshko’mirni yarim kokslashda temperatura 550 OCdan oshmasligi kerak. Chunki yuqori temperaturada suyuq uglevodorodlarning unumi kamayadi. Bir tonna toshko’mirdan 110 m3 gaz, 750 – 800 kg yarim koks va 8 kg smola va qoramoy olish mumkin.

Toshko’mirni kokslash – katta sanoat ahamiyatiga ega. Kokslash jarayoni koksokimyoviy zavodlarda amalga oshiriladi. U yerda yog’li ko’mir qayta ishlanadi (uchuvchan moddalarning chiqishi 35 – 40 %). Jarayon germetik yopiladigan kamerali (trubali) pechlarda olib boriladi va pechning sig’imi 30 – 40 tonnagacha boradi. Pechning ichki devorlari issiqqa chidamli silikatli g’ishtlar bilan qoplangan bo’ladi. Toshko’mirni kokslashda asosiy mahsulotlar : Koks gazi – undan toshko’mirni smolasi va boshqa mahsulotlari bilan birga kontaktda bo’lganidan keyin - texnik benzol (oson qaynovchi arenlar aralashmasi) olinadi. Toshko’mir smolasi – uni haydash yo’li bilan arenlarga, fenollarga, piridin hosilalariga ajratiladi. Bular qimmatbaho xomashyo bo’lib, ulardan bo’yoqlar, erituvchilar, portlovchi moddalar, dorivor va arfyumer mahsulotlar, petisidlar ishlab chiqariladi. Haydashdan keyin qoladigan qoldiqdan (smola) :

Toshko’mir peki – asfalt tayyorlashda va to’ldiruvchi vosita sifatida foydalaniladi. Moyli ko’mirdan olingan koks metallurgiyada, gazli ko’mirdan olingani esa sintez gaz va kalsiy karbid ishlab chiqarishda ishlatiladi. Qo’ng’ir ko’mirni yarim kokslash – qoramoy olish maqsadida bajariladi. Ko’mir qizdirilgan gaz bilan qarama – qarshi ravishda 600 – 700oC gacha qizdiriladi. Qo’ng’ir ko’mirni yarim kokslashdagi mahsulotlar :  Yarim koks gazi – uchbu jarayon borayotgan pechlarni qizdirish uchun ishlatiladi (boshqa yoqilg’ilardan foydalanish maqsadga muvofiq emas);  Yengil moy, past sifatli benzin bo’lgani uchun undan surkov moylarini erituvchi yoki motor yoqilg’isi sifatida foydalaniladi;  Qo’ng’ir ko’mir qoramoyi – alkanlarni olishda foydalaniladi.  O’rtacha moy, tarkibida fenol bo’ladi, dizel yoqilg’isi sifatida yaroqli;  Og’ir moy, undan alkanlarning yuqori qatori gomologlari ajratiladi (parafin);  Qo’ng’ir ko’mir koksi – issiqlik berish qobiliyati : 25100 – 29300 KDJ/kg;  Smola osti suvi – undan fenol, ketonlar va ammiak ajratiladi.

Gazifikasiyalash – qazilma ko’mirni organik qismini yuqori temperaturada (1000 o – 2000 C) oksidlovchilar (O2, havo, suv pari, CO2) bilan o’zaro ta’sirida yonuvchi gazlarga aylantirish. Bunda ko’mir deyarli to’liq generator va suv gazlariga aylanadi (qattiq qoldiq – kul). Gazifikasiyalash uchun qo’ng’ir ko’mirdan va toshko’mirni qayta ishlash mahsuloti – koksdan foydalaniladi. Ko’mirni gazifikasiyalash - gazogeneratorlarda amalga oshiriladi : koks qatlamidan (qalinligi 3 m gacha) pastdan yuqoriga qarab navbati bilan havo – issiq purkash va suv parlari – sovuq purkash o’tkaziladi. Issiq purkashda ekzotermik jarayon boradi: 2C + O2↔ 2CO ∆H = -220 kDJ Chiquvchi gazlar – N2 va CO(havodan) ; bunday aralashma generator yoki havo gazi deyiladi. Uning issiqlik berish qobiliyati v 300 kDJ/m3, tabiiy gazning issiqligiga qaraganda (38000 kDJ/m3) juda kam, shuning uchun generator gazi faqat metallurgiya ishlab chiqarishida va koksokimyoviy zavodlarda ishlatiladi. Sovuq purkalganda endotermik jarayon boradi : C + H2O CO + H2 ; ∆H = 132 KDJ CO va H2 aralashmasi suv gazi deyiladi. Uning issiqlik berish qobiliyati 11500 kJ/ m3 Suv gazi ko’pchilik sanoat sintezlarida, masalan metanol va ammiak olishda foydalaniladi.

To’yingan To’yinmagan uglevodorodlar uglevodorodlar

Umumiy

xossalari

Quydagi sxemada toshko’mir pirolizi sxemasi keltirilgan.

Mavzuga oid savollar: 1. Uglevodorodlarning tabiiy manbalariga nimalar kiradi? 2. Alkanlarga xos xusisiyatlarni ayting 3. Izomerlar deb nimaga aytiladi? 4. To’yinmagan uglevodorodlar qanday kimyoviy xossani namoyon qiladi? 5. Neftning haydash usullari. 6. Toshko’mirni kokslash nima? 7. Neftni oxirgi mahsulotlari nimalar?

8-MAVZU: MIQDORIY ANALIZ VA UNING METODLARI

Reja:

1. Miqdoriy analiz va uning vazifalari. 2. Kimyoviy analiz usullari: 3. Tortma analiz va hajmiy analiz 4. Fizik –kimyoviy analiz. Optik analiz usuli. 5. Elektrokimyoviy analiz usuli. Xromotografiya analiz usuli. Fizikaviy analiz usullari

Tayanch tushunchalar: Tortma ( Gravimetrik) analiz. Hajmiy (titrimetrik) analiz, Gaz analizi, to’la cho’kish, miqdoriy analiz.

Analitik kimyoning miqdoriy analiz bo’limi tekshirilayotgan modda tarkibini miqdor jihatdan o’rganadigan usullar majmuasidan iborat. Bu usullar yordamida ayrim birikmalar tarkibidagi elementlar yoki aralashma, qotishma va eritmalar tarkibidagi birikmalar miqdorini aniqlash mumkin. Tekshirish natijasida olingan natijalar odatda protsentlarda ifodalanadi. Qishloq xo’jaligida azotli, fosforli yoki kaliyli o’g’itlar tarkibidagi mikroelementlarni, o’simliklar mevasidagi uglevodlarni aniqlashda va chorva mollari uchun tuzilgan ozuqalar ratsioni tarkibini, veterinariya klinikalarida qon va boshqa biologik materiallarning tarkibini o’rganish uchun miqdoriy analiz usullaridan bevosita foydalaniladi. Demak bioximiya, agroximiya tuprokshunoslik o’simlik va xayvon fizologiyasi fanlari miqdoriy analiz bilan chambarchas bog’liqdir. Sanoat va metallurgiyada ham kimyoviy texnologik protsesslarni miqdoriy analiz usullari yordamida nazorat qilib turiladi, foydali kazilmalar topishni esa miqdoriy analizsiz tasavvur etish ham qiyin. Qishloq xo’jaligi amaliyotida tuproq, o’simliklar, o’g’itlar, zaxarli ximikatlar va ozuqalar tarkibi miqdoriy jihatdan tekshiriladi. Tuproqning tarkibini o’rganish tufayli o’simliklarni normal rivojlanish uchun zarur bo’lgan elementlarning tuproq tarkibida tarkalish darajasi aniqlanadi. Miqdoriy analiz usullari yordamida zaxarli ximikatlarni ta‘siri eng samarali bo’lgan chegara aniqlanadi. Chorva mollariga beriladigan ozuqaning to’yimli bo’lishi uchun ratsionni to’g’ri tuzish maqsadida ozuqa tarkibi kimyoviy jixatdan analiz qilinadi. Miqdoriy analizlarni bajarishda kimyoviy usullar bilan bir qatorda fizik kimyoviy hamda fizikaviy usullar keng qo’llaniladi.

Kimyoviy analiz usullari Kimyoviy analiz usullariga quyidagilar kiradi: 1. Tortma ( Gravimetrik) analiz. 2. Xajmiy (titrimetrik) analiz 3. Gaz analizi .

Tortma analizda tekshirilayotgan moddadagi aniqlanayotgan element (ion) ning miqdorini, odatda bu elementni biror kiyin eriydigan birikma tarzida cho’ktirilganda hosil bo’lgan cho’kmaning og’irligiga qarab topiladi. Tortma analizda cho’ktirish usulidan tashqari boshqa usullar ham ishlatiladi. Tortma analiz modda tarkibidagi elementlar miqdorini aniqlashda keng qo’llaniladi. Bu usul yordamida fosforitlar, apatitlar, fosforli o’g’itlar to’proq va 3- ozuqalar tarkibidagi fosforni aniqlash mumkin РО 4 ioni NH4Mg PO4 tuzi xolida cho’ktiriladi, u qattiq qizdirilganda Mg2P2O7 (magniy pirofosfat) ga aylanadi. Ohakdosh dolomit va silikatlar tarkibidagi kaltsiy miqdorini ham aniqlash 2+ 2+ mumkin. Bunda Mg ioni NH4MgPO4 xolida, Са ioni esa CaC2O4 xolida cho’ktiriladi. СаС2О4 qattik qizdirilganda СаО hosil bo’ladi. Miqdoriy analiz o’tkazilayotganda quyidagi ketma-ketlikka amal qilinadi. 1. O’rtacha namuna olish va analizga tayyorlash. 2. Namunani o’lchab olish. 3. Eritish. 4. Aniqlanadigan elementni to’liq cho’ktirish. 5. Filtrlash yo’li bilan xosil bo’lgan cho’kmani ajratish. 6. CHo’kmani yuvish. 7. CHo’kmani kuritish va qattiq kizdirish. 8. Tortish. 9. Analiz natijalarini xisoblash.

Elementning biror kiyin eriydigan birikmasi bir kator talablarni kanotlantirgandagina undan tortma analizning cho’ktirish usulidan foydalanish mumkin. Yan a shunga e‘tibor berish kerakki, analiz vaktida olingan cho’kmalarni odatda kizdirishga tugri keladi. Kizdirish paytida kupgina cho’kmalar kimyoviy uzgarishlarga uchraydi.Natijada kupincha cho’ktirilgan birikmani emas balki, kandaydir boshqa birikmani tarozida tortiladi. SHu sababli ogirlik analizida cho’ktiriladigan forma va tortiladigan forma bo’ladi. Tegishli reaktiv ta‘sirida eritmadan cho’ktirilgan birikma cho’ktiriladigan forma deyiladi. Analizning oxirgi natijasini olish uchun tarozida tortiladigan birikma esa tortiladigan forma deyiladi. Masalan Fe3+ va Al3+ ni aniqlashda analiz kilinayotgan eritmaga NH4OH ta‘sir ettirilganda xosil bo’ladigan Fe(ОH)3 va Al(OH)3 gidroksidlar cho’ktiriladigan forma bo’ladi. Ularni kizdirilganda xosil bo’ladigan suvsiz oksidlar Аl2O3 ва Fe2O3 esa tortiladigan forma bo’ladi. Masalan: 2Fe (OH)3 = Fe 2 O3 + 3 H2O 2+ Ca ni aniqlashda kaltsiy oksalat СаС2О4•Н2О cho’ktiriladigan forma bo’lib, uni kizdirgan vaktda xosil bo’ladigan kaltsiy oksid-СаО tortiladigan forma bo’ladi. ↑ ↑ СаС2 О4•Н2О= Са О+ СО 2 +СО +Н2О CHo’ktiriladigan formaga kuyiladigan talablar. 1. Cho’ktiriladigan forma nixoyatda kam eriydigan bo’lishi kerak, aks xolda aniqlanayotgan ion (elementni) amalda To’la cho’ktirish mumkin emas. 2.CHo’kmaning strukturasi mumkin kadar tezlik bilan filtrlashga va begona qo’shimchalardan tozalab yuvishga imkon bersa maksadga muvofik bo’ladi. Yirik kristall xoldagi cho’kmalar ishlash uchun kulaydir, chunki ular filtrning teshikchalarini deyarli tusib kolmaydi va yuzasi uncha katta bo’lmaganligi uchun eritmadagi boshqa moddalarni kam adsorbilaydi va moddalarni osonlik bilan yuvib tashlab cho’kmani tozalash mumkin. 3.CHo’ktiriladigan forma tortiladigan formaga yetarli darajada oson va To’la utishi zarur. Tortiladigan formaga kuyiladigan talablar 1. Tortiladigan formaga kuyiladigan talablarning eng muximi shuki uning tarkibi kimyoviy formulasiga mos kelishi lozim. Ravshanki, bunday muovofiklik bo’lmaganda tortiladigan cho’kma ma‘lum bir formulaga mos keluvchi Kimyoviy individual modda bo’lmasdan, qandaydir aralashmadan iborat bo’lsa, u vaktda analiz natijalarini xisoblash mumkin bo’lmas edi. Gidrooksid Fe(OH)3 formulasiga mos kelmaydi. Fe(OH)3 cho’kmasining tarkibida miqdori aniq bo’lmay, balki cho’ktirish sharoitiga karab uzgarib turuvchi suv bo’ladi. Shuning uchun uning formulasini Fe2 O3• n H2O tarzida yozish to’g’riroq bo’ladi. Temir (III) gidrooksidni kizdirilganda suvning xammasi chikib ketadi va aniq tarkibli Fe2O3 formulaga mos keluvchi birikma xosil bo’ladi. 2 Tortiladigan forma kimyoviy jixatdan yetarli darajada barkaror bo’lishi kerak. Agar tortiladigan forma xavodan suv bug’lari va СО2 ni o’ziga yutishi, oksidlanish (qaytarilishi ) yuqori temperaturada parchalanishi va shunga o’xshash protsesslar natijasida o’z tarkibini o’zgartirsa , bu vaqtda ish qiyinlashadi. 3. Nihoyat, tortiladigan formada aniqlanayotgan elementning miqdori mumkin qadar kam bo’lgani yaxshi, chunki bunda aniqlash xatolari analizning oxirgi natijasiga kam ta‘sir etadi. Masalan. ВаСO4 va Cr2O3 cho’kmalarini og’irliklarini aniqlashdagi absalyut qiymati teng bo’lgan xatolar xromning topilgan miqdoriga turlicha ta‘sir etadi. Agar cho’kma ВаСr O4 ko’rinishida tortilsa, xato cho’kmani Cr2O3 xolida tortilgandagiga karaganda 3,5 marta kam bo’ladi. Xromning og’irligini aniqlashda 1 mg cho’kma yo’qotilgan bo’lsa xato quyidagicha bo’ladi. Tortiladigan forma Cr2O3 Tortiladigan forma ВаСrO4

152mg Cr2O3 ------104mg Cr bor 253,4mg ВаСrO4 da --52mg Cr bor 1------х 1------х

104 52 х = ------•1=0,7 • mg Cr bor х=------•1= 0,2mg Cr bor 152 253,4 CHo’kmani doim yuvib bo’lmaydi, shuning uchun cho’ktiruvchining uchuvchan modda bo’lishi foydalidir, chunki cho’kmanish vaqtida cho’ktiruvchining yuvilib ketmagan qismi cho’kmani kizdirilganda uchib ketadi. Yuqorida aytilganlarni xisobga olib Fe3+ ionini КОН yoki NaOH emas balki 2+ NH4OH ta‘sir ettirib cho’ktiriladi Ва ionini Na2SO4 yoki K2SO4 emas balki + H2SO4 ta‘sirida Ag ionini NaCl emas balki HCl ta‘sirida cho’ktiriladi. CHo’ktiruvchining miqdori. Biror qiyin eriydigan elektrolit eritmasi uning ionlari kontsentratsiyalarining kupaytmasi berilgan temperaturada o’zgarmas bo’lgan va eruvchanlik kupaytmasi (EK) deb ataladigan qiymatga teng bo’lgandaginatuyingan bo’lishi mumkin. Kurgoshin sulfatning 25o da tuyingan eritmasi uchun

2+ 2- -8 [Pb ] • [ SO4 ]= ЭКPbSO4 = 2,2•10 deb yozish mumkin.

+2 2- -8 Agar [Pb ] • [SO 4] <2,2•10 bo’lsa, u xolda eritma tuyinmagan bo’ladi va ayni temperaturada bu eritmada yana oz miqdordagi kurgoshin sulfatni eritish mumkin. Agar ionlar kontsentratsiyasining kupaytmasi eruvchanlik kupaytmasi qiymatidan oshib ketgan, ya‘ni 2+ 2- -8 [Pb ] •[SO 4] >2,2•10 o (25 da) bo’lsa u holda eritma o’ta to’yingan bo’lib, PbSO4 ning biror miqdori ajralib cho’kmaga tushishi kerak. Suvda absalyut erimaydigan moddalar yo’qligi uchun (EK) ning qiymati xech kachon nolga teng bo’lmaydi. Bundan kelib chikadiki, nazariy jixatdan xech bir cho’kish mutlok To’la bo’lmaydi. Cho’ktirilayotgan ionlarning, cho’kmaning EK qiymatiga tugri keladigan qismi doimo eritmada koladi. Lekin sifat analizidagi kabi, bizni cho’kishning nazariy jixatdan emas. Balki amaliy jixatdan To’la bo’lishi kiziktiradi. Biz sifat analizida cho’ktirilayotgan biror ionning eritmada kolgan miqdori juda kam bo’lib. keyingi ishlarga xalaqit bermasa, cho’kish amalda To’la bo’ldi deb ayta olar edik. SHunga o’xshash, tortma analizda cho’ktirilayotgan birikmaning eritmada kolgan miqdori tortish aniqligidan kam bo’lsa, ya‘ni 0,0002 g dan oshmasa, cho’kish amalda To’la bo’ldi deb xisoblanadi. Ravshanki. Biror ionning amalda To’la cho’kishi uchun cho’ktiruvchini yetarli miqdorda olish kerak. Tortma analiz usullari bilan aniqlanayotgan ionning amalda to’la cho’kishini ta‘minlash uchun, odatda cho’ktiruvchini ortikcha miqdorda qo’shish zarur. Ammo uni juda ortikcha qo’shish zararlidir, chunki bu vaqtda cho’kmaning eruvchanligi fakat kamayibgina kolmay, balki aksincha, kompleks birikma va nordon to’zlarning xosil bo’lishi yoki cho’kmani amfoterligi natijasida ortib ketishi mumkin. Cho’ktiruvchini kup qo’shishning yana bir zararli tomoni bor. Eritmada ishtirok etuvchi xar xil kuchli elektrolitlar, odatda o’zi tegib turgan cho’kmalarni eruvchanligini oshirib yuboradi. Masalan I.V. Tananaev va I.B. Mizetskayaning tekshirishlariga kurа, KNO3, NaNO3 va shunga o’xshash to’zlar ishtirokida PbSO4 ning eruvchanligi ortadi, bundan tashqari shunga o’xshash tuzlarning eritmadagi umumiy kontsentratsiyasi kanchalik yuqori bo’lsa PbSO4 ning eruvchanligi shunchalik ko’p ortadi. Ana shu hodisa to’z effekti deb yuritiladi. Sifat analizi kursidan ma‘lumki, eruvchanlik ko’paytmasining, fakat yuzaki karagandagina tuyingan eritmadagi ionlar kontsentratsiyalarining ko’paytmasi deb uylash mumkin. Haqikatda esa tuyingan eritmadagi bu ionlar ko’paytmasi emas, balki ular aktivliklarini ko’paytmasi doimiydir. Ionning aktivligi (a) deganda, uning shunday effektiv, tajribada aniqlanadigan kontsentratsiyasini tushunmok kerakki, u kimyoviy, reaktsiyalarda ana shu kontsetratsiyalarga muvofik ta‘sir Ko’rsatadi. Masalan kuchli elektrolit bo’lgan va xozirgi zamondagi nazariyalarga kura suvli eritmalarda To’la dissotsilanadi deb karaladigan HCl ning 0,1 M eritmasida N+ va Cl- ionlarini haqikiy kontsentratsiyalari 0,1 g–ion/l ga teng . Lekin bu ionlar xar xil kimyoviy reaktsiyalarda xuddi ularning kontsentratsiyalari 0,0814 g-ion/l ga teng bo’lgandagidek ta‘sir etadi. Aktivlikni (a) belgilab, quyidagicha yozish mumkin. + - aH = a Cl =0,0814 g-ion/l.

Demak, ionning aktivligi uning kontsentratsiyasini tegishli aktivlik koeffitsenti ko’paytmasiga teng To’la cho’kish temperaturaning ta‘siri. Sifat analizida ko’pincha shunday xollar uchrab taradiki, sovuqda olingan cho’kma (masalan KHC4Н4О6) isitilganda qaytadan erib ketadi. Bunday xollarda temperatura cho’kmaning To’la cho’kishiga kuchli ta‘sir Ko’rsatadi. Temperatura kutarilganda cho’kmaning xammasi erib ketmagan vaqtda xam uning cho’kmaning eruvchanligiga bo’lgan ta‘sirini xisobga olishga tugri keladi. Masalan 1000 da eruvchanligi 100 dagi eruvchanligiga karaganda kariyib 25 marta ko’p. Ko’pchilik boshqa cho’kmalarning eruvchanligi temperaturaning ortishi bilan unchalik ko’p bo’lmasa xam xar xolda ortadi. Eruvchanlikning temperaturaga karab o’zgarishi erishning issiklik effekti bilan boglangan. Ko’pchilik tuzlarning erishi. Eritmaning sovushi bilan, ya‘ni issiklik yutishi bilan boradi. Bunday tuzlarning eruvchanligi Le-SHatele printsipiga asosan temperatura ko’tarilishi bilan oshishi kerak. Agar aksincha, erish vaqtida issiklik chiksa, bunday tuzlarning eruvchanligi temperatura ko’tarilganda kamayadi. Cho’ktirishni kizdirish yuli bilan olib borish kulaydir. Chunki bu cho’kma kristallarining yiriklashishiga yoki uning kolloid zarrachalarining (amorf cho’kmalar bo’lsa) koagulyatsiyaga uchrashiga yordam beradi. Lekin temperatura ko’tarilganda eruvchanligi sezilarli darajada ortadigan cho’kmalar bilan ishlaganda, doimo,eritma batamom sovugandagina cho’kmani filtrlab olishga kirishish lozim. Masalan MgNH4PO4, PbSO4 , CaC2O4 va xokazo cho’kmalarni eritmadan ajratishda shunday qilinadi. Aksincha cho’kmaning eruvchanligi kam bo’lsa, va temperaturaning o’zgarishi bilan kam o’zgarsa eritmani kaynok paytida filtrlash kulaydir, chunki issik –Suyuqliklar sovuq Suyuqliklarga karaganda tezrok filtrlanadi. Ko’pchilik xollarida cho’ktiruvchini ortikcha miqdorda qo’shish bilan cho’kmaning eruvchanligini ancha kamaytirish mumkin. Ammo shuni unitmaslik kerakki, cho’kmani yuvish vaqtida cho’ktiruvchining ortikcha miqdori yuvilib ketadi va bu operatsiyaning oxirida eruvchanlik yana ortadi. Bu xol, agar cho’kma issik suv bilan yuviladigan bo’lsa, uning sezilarli darajada yukolishiga olib kelishi mumkin. Amorf va kristall cho’kmalar. Cho’ktirilayotgan birikmalarning o’ziga xos xususiyatlariga karab va birinchi navbatda ularning eruvchanligiga karab xamda cho’ktirish sharoitiga karab, boshlangich zarrachalarning yiriklashish protsessi ikki xil yul bilan borishi mumkin. Shunga muvofik ravishda yoki kristall yoki amorf cho’kmalar xosil bo’ladi. Kristall cho’kmalarning xosil bo’lishida qo’shilayotgan cho’ktiruvchining xar bir qismi darxol boshlangich kristallarni xosil kilmaydi va cho’ktirilayotgan modda ma‘lum vaqt o’ta to’yingan eritmada qoladi. Cho’ktiruvchini sekin asta qo’shib borilganda cho’ktirilayotgan modda asosan o’ta to’yingan eritmadan avval xosil bo’lgan boshlangich kristallar yuzasida ajralib, bu kristallar sekin asta kattalasha boradi va nixoyat boshlangich kristallarga nisbatan yiroqroq kristallardan iborat kristall cho’kma xosil bo’ladi. Amorf cho’kmalarni xosil bo’lishi boshqacha boradi. Bu vaqtda cho’ktiruvchining xar bir qismini qo’shish, Suyuqlik ichida juda ko’p miqdorda mayda boshlangich kristallarning xosil bo’lishiga sabab bo’ladi, bu mayda zarrachalar ularning sirtiga keyingi xosil bo’lgan mayda kristallar utirishi natijasida kattalashadi va og’irlik kuchi ta‘sirida idish tubiga cho’kadi. Boshqacha aytganda, bu xolda dastlab xosil bo’lgan kolloid eritma koagulyatsiyaga uchraydi. Bu usulda xosil bo’lgan amorf cho’kmalarning umumiy satxi juda katta bo’ladi va shuning uchun ular eritmalardagi xar xil bekorchi moddalarni o’ziga kristall cho’kmalarga nisbatan ancha ko’prk adsorbilaydi. Ikkinchi tomondan xosil bo’layotgan agregatlarda boshlangich kristallar orasidagi boglanish ancha bush bo’lgani uchun bu agregatlar parchalanib kolloid eritma xosil qilishi mumkin. Juda kam eriydigan moddalar ayniksa osonlik bilan amorf cho’kmalar xosil kiladi. Masalan bunday moddalarga metallarning sulfidlari va gidrooksidlari va boshqalar kiradi. Ularning eruvchanligi juda kam bo’lganligi sababli, cho’ktiruvchidan oz miqdorda qo’shilganda ham EK (eruvchanlik ko’paytmasi) qiymati nixoyatda ortib ketadi va natijada tezda juda ko’p miqdorda boshlangich kristallar xosil bo’ladi. Aksincha yaxshirok eriydigan cho’kmalarda ionlar kontsentratsiyalari ko’paytmasi eruvchanlik ko’paytmasi qiymatidan unchalik ko’p ortib ketmaydi. Bu esa o’ta to’yingan eritmaning hosil bo’lishiga va kristall cho’kmaning xosil bo’lishiga olib keladi. Analiz natijasida olingan ma‘lumotlar olingan modda massasiga nisbatan foiz xisobida ifodalanadi. Buning uchun tekshirilayotgan modda namunasining massasini xosil bo’lgan cho’kma massasini va uni kimyoviy formulasini aniq bilish kerak. Ayrim xollarda elementlarning foiz miqdoriga asoslanib tekshirilayotgan modda asosini tashkil etuvchi moddaning kimyoviy formulasi keltirib chikariladi. Boshqa xollarda texnik maxsulot tarkibidagi asosiy komponent miqdori 2+ aniqlanadi. Masalan bariy xlorida tarkibidagi Ba Cl2·2H2O miqdori yoki Ва ioni miqdori aniqlanadi. 2+ Misol: Kimyoviy toza BaCl2·2H2O tarkibidagi Ва ioni miqdorini aniqlang? BaCl2·2H2O namunasini tortimi 0,4872 qizdirishdan so’ng olingan BaSO4 Cho’kmasining massasi 0, 4644 г 2+ Yechish. Avvalo xosil qilingan 0,4644 г BaSO4 tarkibidagi Ва (uning atom massasi 137,4 g ) ioni miqdorini xisoblaymiz. 2+ 233,40г BaSO4 tarkibida – 137,40 гВа bor 2+ 0,4644 г BaSO4 tarkibida – х г Ва bor. 2+ Analiz uchun olingan sof Ba Cl2·2H2O тarkibidagi Ва ionining protsent miqdorini xisoblaymiz. 0,4872 г toza Ba Cl2·2H2O 100% tashkil etadi. 0,2733 г toza Ba Cl2·2H2O х % ni tashkil etadi.

Demak, sof BaCl2·2H2O tarkibida 56,09 protsent bariy mavjud ekan. Agar aniqlanayotgan element yoki ion olingan namuna xolida emas, balki boshqa xolatda aniqlanayotgan bo’lsa, tortma analizdagi natijalarni xisoblashlar paytida qayta xisoblash faktorlardan foydalaniladi. Qayta xisoblash faktori F aniqlanadigan modda atom (yoki molekulyar) massasini cho’kmadagi moddaning molekulyar massasiga nisbati bilan aniqlanadi.

Aniqlanadigan moddaning atom ( yoki molekulyar) massasi F =  CHo’kmadagi moddaning molekulyar massasi

Qayta xisoblash faktori 1 g cho’kmadagi aniqlanayotgan moddadan kancha borligini Ko’rsatadi. Konkret xollar uchun qayta xisoblash faktori quyidagicha topiladi:

Aniqlan Xosil qilingan Qayta ayotgan cho’kma xisoblash faktori element yoki (tortiladigan shakl) A-Ba | M

birikma ВаSO4 ВаSO4 Ва Fe2O3 2A Fe | Fe Fe2O3 M Fe2O3 FeO Mg P O 2 2 7 2M FeO | MgO M

2MMgO |

M Mg2P2O7

Bariy aniqlanayotgan bo’lsa, cho’kma va tarozida tortiladigan namuna ВаSO4 formulaga ega bo’lsa, qayta xisoblash faktori ya‘ni analitik ko’paytuvchi quyidagicha topiladi:

А 137,40 Ф  Ва   0,5887 М 233,40 BaSO4

Qayta xisoblash faktorining qiymati spravochniklarda berilgan. Analiz natijalarini hisoblashda qayta hisoblash faktorini qiymati inobatga olingan tayyor formuladan foydalaniladi:

Ф  в х%  100 % а Bunda: a- tekshirilayotgan modda tortimi massasi, g b- tortiladigan namuna massasi, g f- qayta xisoblash faktori

Ushbu formuladan hamda 2 misolda keltirilgan ma‘lumotlardan foydalanib Ba Cl2·2H2O tarkibidagi bariyni protsent miqdorini xisoblab topish mumkin:

Ф  в 0,5887  0.4644 х%  100 %  100 %  59,09% а 0,4872

Demak, tayyor formuladan foydalanilganda xisoblash ancha osonlashadi. Analiz natijalarini laboratoriya jurnaliga tartib bilan analiz kachon utkazilgani, chislosi, analizni nomi , aniqlash metodikasi, ulchash va tarozida tortish natijalari, analiz natijalarini xisoblashni yozib borish kerak.

Tuproqdagi namlik miqdorini aniqlash. Tuproqning namligini aniqlash uchun xar xil uchastkalardan tuproq namunasi olinib, kuritish shkafida kuritiladi. Namunaning avvalgi va keyingi massalari orasidagi farkdan tuproqdagi namlik miqdori xisoblanadi. Analiz bajarish tartibi. Tajriba tavfsilotlarini yozish uchun quyidagicha jadval tayyorlanadi

Byuksning massasi Tuproqning massasi Tuproqning gramm hisobida g hisobida namligi % hisobida Tuproqsi Nam Quritil Qu Quri z tuproq gan ritil til bilan tuproq mag gan bilan an

Maydonning turli uchastkalaridan 15-20 sm cho’kurlikdan tuproq namunasi (0,5g dan) olib, uni kopkogi zich bekiladigan, massasi aniq, toza va kuruk byuksga solinadi, so’ngra byuksning tuproq bilan birgalikdagi massasi aniqlanadi. Shundan keyin tuproqli byuks 100-105 0S gacha qizdirilgan kuritish shkafiga kuyiladi. Bunda byuksning kopkogini olib kuritish shkafidagi byuks yoniga kuyish kerak. Byuks bir nechta bo’lsa, byuks va kopkokning ishkalangan joyiga kora kalam bilan bir xildagi nomer kuyish kerak. Tuproqli byuks 3-4 soat davomida quritilgandan so’ng, byuks va uning kopkogini tigel kiskich bilan shkafdan olib, eksi qatorga chinni plastinka ustiga qo’yiladi va uning temperaturasi xona temperaturasiga tenglashguncha, ya‘ni 20- 25 minut kutiladi. Quritilgan tuproqni xavoda sovitish maksadga muvofik emas, chunki u xavodan namni yutadi. Sovitilgan tuproqli byuksning kopkogi yopiladi va massasi analitik tarozida aniqlanadi. Tuproq yana kuritish shkafida 1 soat davomida kuritiladi, eksiqatorda sovitilib, massasi ulchanadi. Agar qayta tortilganda quritilgan tuproqli byuksning birinchi va ikkinchi ulchangan massalari o’zaro teng bo’lsa, kuritishni tugallangan deb xsioblash mumkin. Tuproqdagi namlikni % miqdorini xisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin:

100  в х%  а

bu yerda: a – kuritilmagan tuproq massasi, g xisobida v- quritilgan tuproq massasi, g xisobida. Analiz bajarish uchun ko’p vaqt kerak bo’ladi va uni bir mashgulot davomida bajarib bo’lmaydi, shuning uchun tuproqni oxirigacha kuritishni laborantga topshirib, keyingi mashgulotga qadar eksiqatorda saqlab, so’ngra massasini tarozida aniqlash mumkin

Hajmiy analiz. Klassik usullardan biri xisoblanadi. Reaktsiyaga kirishayotgan eritmalar hajmini o’lchashga asoslangan. Ulardan birini kontsentratsiyasi ma‘lum bo’lib, ikkinchi eritmanining kontsentratsiyasi titrlash natijasida hisoblab topiladi. Gaz analizi. Bu usulning asl mohiyati shundan iboratki, gazlar aralashmasi maxsus reaktiv eritmasi orqali o’tkazilganda ayrim komponentlarning eritmaga yutilishi tufayli gazlar aralashmasining hajmi kamayadi. Ana shunga asoslanib aralashmadagi ba‘zi gazlarning protsent miqdori aniqlanadi. Masalan, gazlar aralashmasi tarkibidagi karbonat angidrid miqdori ma‘lum hajmdagi gazlar aralashmasini uyuvchi natriy eritmasi bilan aralashtirib chayqatish yo’li bilan aniqlanadi. Bunda ishqor eritmasi СО2 gazini to’liq yutadi.

Fizik- kimyoviy analiz usullari. Fizik-kimyoviy usullarni asosan uch gruppaga ajratish mumkin. Ular optik, elektrokimyoviy va xromotografik analiz usullaridir. Qishloq xo’jaligiga taaluqli izlanishlarda optik analizlardan biri kalorimetrik analiz keng qo’llaniladi. Turli ob‘ektlar tarkibidagi mikroelementlar miqdori ana shu usul yordamida aniqlanadi. Kalorimetrik analiz usulida aniqlanishi zarur bo’lgan komponent rangli birikmaga o’tkaziladi. Hosil bo’lgan rangning intensivligidan foydalanib aniqlanayotgan komponentning miqdori to’g’risida xulosa qilinadi. Masalan, biologik ob‘ekt tarkibidagi Fe3+ kationi miqdorini aniqlash uchun temir (III) ioni eritmaga o’tkaziladi va unga NH4CNS eritmasidan qo’shiladi. Fe3+ + CNS- = [Fe (CNS)]2+ Hosil bo’lgan kompleks ionlar eritmani qizil –qon ranga bo’yaydi. (Bu reaktsiyaga temir (II) ionlari xalal bermaydi). Kalorimetrik analizda tekshirilayotgan va standart eritmalarga reaktivlar bir xil miqdorda, birin ketin solinadi. Eritmalar rangini solishtirishda bir xil tipdagi idishlardan va bir xil tabiatli nurdan foydalaniladi. Standart eritma bilan tekshirilayotgan eritma ranglarini solishtirishni bir qancha usullari mavjud. Vizual usulda eritmalar rangi solishtiriladi. Eitmalarning rangini solishtirishda fotoelementdan ham foydalanish mumkin., bu usul fotokolorimetrik usul deb ataladi. Optik analiz usullariga spektrofotometriya, fotometriya, alanga fotometriyasi, atom absorbtsion analiz va lyuminestsent analiz kabi usullar ham kiradi. Elektro kimyoviy analiz usuli. Tekshirilayotgan modda tarkibidagi aniqlanayotgan moddaning elektrokimyoviy xususiyatlardan foydalaniladi-gan bir qancha analiz usullari mavjud. Potentsiometrik, konduktometrik, polyarografik va elektrogravimetrik usullar xalq xo’jaligining turli tarmoqlariga oid laboratoriyalarda muvaffakiyat bilan qo’llanilib kelmoqda. Potentsiometrik usul. Eritmaga tushirilgan elektrodda vujudga keladigan potentsialni o’lchashga asoslangan. Potentsialning kattaligi eritmadagi ionlar kontsentratsiyasiga to’g’ri proportsional bo’ladi. Masalan, mis elektrodning potentsiali kattaligi u tushirilgan mis (II) sulfat eritmasidagi mis (II) ionlarini kontsentratsiyasiga bog’liq ravishda o’zgaradi. Ana shu bog’lanish boshqa metallar va ularning eritmalari orasida ham mavjud va u yordamida. eritmadagi ionlar kontsentratsiyasini aniqlash mumkin. Bunda metall eletrod tarkibidagi tuz kontsentratsiyasi noma‘lum eritmaga tushiriladi va elektrodda paydo bo’lgan potentsial o’lchanadi. Konduktometrik usul. Temperaturaning ma‘lum qiymatida eritmadagi elektrolit kontsentratsiyasi bilan eritmaning elektr o’tkazuvchanligi orasidagi bog’lanishga asoslangan. Odatda eritmaning kontsentratsiyasi qancha yukori bo’lsa, uning elektr o’tkazuvchanligi shuncha katta bo’ladi. Shunga ko’ra konduktometrik usuldan miqdoriy analizda samarali foydalanish mumkin. Polyarografik analiz usuli ham tekshirilayotgan eritmani elektroliz qilishga asoslangan. Bunda polyarografdan foydalaniladi. Bu usulni 1922 yilda chex olimi Ya.Geyrovskiy tomonidan taklif etilgan polyarografik usulining boshqa usullarga nisbatan ba‘zi bir qulayliklari mavjud. Birinchidan, analiz tez bajariladi va sezgirlik darajasi ancha yuqori . Ikkinchidan analiz natijasi to’la ishonchli bo’ladi. Chunki analizda o’ta sezgir galvanometrdan foydalaniladi. Uchinchidan, ayrim ionlarni boshqa ionlar ishtirokida aniqlash mumkin, ya‘ni ionlarni bir-biridan ajratishdek murakkab va ko’p vaqt talab etuvchi jarayonlar bo’lmaydi. Texnikada tarkibida 0,001 % metall bo’lgan namunalar 1% ga yaqin aniqlik bilan topilishi mumkin. Elektrogravimetriya usuli aniqlanayotgan elementni elektroliz yordamida elektrod yuzasida cho’ktirishga asoslangan. Bunda elektrod yuzasi tozalanadi va uning massasi o’lchanadi so’ng tekshirilayotgan eritmaga tushiriladi, elektroliz tugagandan so’ng elektrodning massasi yana aniqlanadi. Elektrod massalarining farqidan foydalanib, eritmadagi element ( yoki modda) miqdori to’g’risida xulosa chiqariladi. Elektr toki bunda cho’ktiruvchi “Reaktiv” vazifasini o’taydi. Cho’kish elektrodlardan birida ro’y beradi.

Xromatografik analiz. Xromatografiya modda aralashmalarini ularni tashkil etuvchi komponentlarga ajratishning fizik- kimyoviy usuli bo’lib, u adsorbent (yutuvchi)larning turli moddalarni tanlab adsorblashiga asoslangan. Adsorbtsiya ususli rus olimi M.S.Tsvet tomonidan 1903 yilda kashf etilgan. Xromatografik analiz usullaridan adsorbtsion, ion almashinish, taqsimlanish va cho’ktirish xromatografiyalari miqdoriy analiz o’tkazishda bir yoki bir necha moddaning eritmaning molekulalararo kuchlar ta‘sirida ayrim ionlarning tanlab adsorbtsiyalanishiga asoslangan. Adsorbentlar sifatida aktivlangan ko’mir, ishqoriy yer metallarining, shuningdek magniy, alyuminiy va shu singari metallarning oksidlari va gidroksidlari, silikagel kabilar ishlatiladi. Taqsimlash xromatografiyasi erigan moddaning o’zaro taqsimlanishi xodisasiga asoslangan qog’oz xromatogrammasi taqsimlanish xromatografiyasining bir turidir. Unda turli qo’shimchalardan tozalangan maxsus filtr qog’ozlaridan foydalaniladi. Xromatografiyani o’tkazish juda oson. Tekshirilayotgan eritma (masalan Fe3+, Cu2+ Mn2+ kationlari aralashmasidan) pipetka yordamida bir tomchi olinadi va chetidan 1-2 sm qoldirib filtr qog’ozga tomiziladi. So’ngra filtr qog’oz yopik kameraga ilib qo’yiladi. Bunda qog’ozning tekshirilayotgan eritma tomizilgan tomoni erituvchiga botib turishi kerak, bunda erituvchi filtr qog’oz bo’ylab yuqoriga tarkibidagi komponentlar ham turlicha tezlikda xarakatlanadi. Ma‘lum vaqt o’tgandan so’ng filtr qog’oz kameradan chiqarib olinadi, quritiladi va unga bir-biridan ajratiladigan ionlar bilan rangli birikma hosil qiluvchi reaktiv eritmasidan purkaladi. 3+ 2+ Masalan, Fe ва Cu kationlari kaliy geksatsiannoferrat K4[Fe(CN)6], 2+ Mn ioni esa kumush nitrat АgNO3 eritmalari bilan rangli dog’lar hosil qiladi. Shunday qilib, ionlar filtr qog’ozda rangli birikmalar xolida ma‘lum tartibda joylashadi va bu xodisaga xromatogramma deyiladi. Cho’ktirish xromatografiyasi. Ajratiladigan aralashma komponentlari bilan cho’ktirgichdan hosil bo’ladigan kiyin eriydigan birikmalarning eruvchanligi xar xilligiga asoslangan. Cho’ktirish xromatografiyasi o’tkaziladigan kolonka inert modda va cho’ktiruvchi reaktivdan iborat bo’ladi. Cho’ktiruvchi reaktiv tekshirilayotgan eritma tarkibidagi ionlar bilan cho’kmalar aralashmasini hosil qiladi va ular o’z eruvchanligiga ko’ra kolonka balandligi bo’ylab ma‘lum ketma ketlikda joylashadi. Cho’ktirish xromotografiyasi asosan elektrolitlarni bir-biridan ajratishda qo’llaniladi. Ion almashinish xromatografiyasi analiz qilinayotgan aralashma ionlarining adsorbentning xarakatchan ionlariga almashinish reaktsiyalariga asoslangan. U miqdoriy analizda tekshiriladigan moddaning tarkibiy qismlarini aniqlash, qo’shimcha moddalarni ajratish va sof kimyoviy preparatlar olish elektrolitlarni eritmadagi umumiy kontsentratsiyasini aniqlash va boshqa maqsadlarda keng qo’llaniladi. Ion almashinish xromotografiyasida adsorbent sifatida yuqori molekulyar birikmalar – ionitlar ishlatiladi. Ular ion almashinish xususiyatiga ega bo’lgan qattiq moddalardir. Eritmalardan kationlarni yutadigan adsorbentlar kationitlar deyiladi. Eritmalardan anionlarni yutadigan adsorbentlar anionitlar deb yuritiladi. Anionitlar tarkibida xarakatchan gidroksil gruppalar mavjud. 3- Sifat analizi kursidan ma‘lumki eritmada fosfat ioni PO4 mavjud bo’lsa analizni o’tkazish, xususan, Al3+ va Fe3+ kationlarini aniqlash qiyinlashadi. Ion 3- almashinishidan foydalanib PO 4 anionini ajratish boshqa analitik metodlarga nisbatan ancha qulay. Tekshirilayotgan eritma N-formadagi kationit bilan to’ldirilgan byuretka 3- yoki naycha orqali o’tkaziladi. Bunda kationlar smolada ushlanib qoladi. PO 4 va boshqa anionlar kationit bilan ushlanib qolmaydi.

3RH+Me3 PO4 = 3RМe +H3 PO4

Fosfat ionlarini to’la yo’qotish uchun kolonka distirlangan suv bilan yuviladi. So’ngra to’plangan kationlar kolonkadan o’ndagi kationitni xlorid kislota bilan yuvib siqib chiqariladi. Bu protsess kationitni qayta tiklash yoki regeneratsiya deyiladi R Me + HCl = RH + Me Cl Regeneratsiya kationit qayta ishlatish uchun yaroqli. Hosil qilingan filtrat va kationlar aralashmasi sifatida tekshiriladi. Anionlarda : n - n ROH + A = Rn A+nOH bu yerda R- anionit tarkibidagi erimaydigan organiq radikal An – eritmada 3- 2- ishtirok etuvchi anion (PO 4 ,SO 4 va boshqalar) 2- - 2ROH +SO4 = R SO4+2OH Anionitni regeneratsiya qilish, ya‘ni uni ON- formaga o’tkazish uchun kolonkadan ishqor o’tkaziladi.

R2SО4 +2Na OH = 2ROH+ Na2 SO4

So’ngra anionidni ortiqcha miqdor ishqordan tozalash maqsadida neytral reaktsiyagacha distillangan suv bilan yuviladi.

Fizik analiz usullari. Miqdoriy analizda fizik analiz usullaridan radiometrik va mass-spektrometrik analiz usullari ko’p qo’llaniladi. Radiometrik analiz –tekshirilayotgan modda tarkibidagi radioaktiv elementdan chiqayotgan nurlanishni o’lchashga asoslangan. Unda aralashma tarkibidagi radiaktivlik xususiyatiga ega bo’lgan izotoplar miqdori aniqlanadi. Miqdoriy analizda mass-spektrometriya usuli ham keng qo’llaniladi. Elementlarning izotoplaridan iborat aralashma tarkibini o’rganishda bu usuldan foydalanish mumkin. Mass-spektrometriya usuli elektr yoki magnit maydoni ta‘sirida hosil bo’lgan ionlangan atom va molekula yoki radikal oqimlarning massasini aniqlashga asoslangan.

Nazorat savollari: 1. Tuproqdagi namlik miqdorini aniqlash qanday amalga oshiriladi? 2. Radiometrik analiz mohiyati nimadan iborat? 3. Cho’ktirish xromatografiyasini asosiy qismlari nimalardan iborat?

9-MAVZU: O’ZBEKISTONNING TABIIY QAZILMA BOYLIKLARI Reja: 1. O’zbekistonning tabiiy qazilma boyliklari 2. O’zbekistonning boyliklari 3. Neft mahsulotlari va ularni qayta ishlash

Tayanch tushunchalar: tabiiy resurslar, Inson tabiatdan oladigan barcha moddiy boyliklar — yer-osti boyliklari, suv, havo, tuproq, o‘simliklar, hayvonot olami va boshqalar tabiiy resurs (boylik) hisoblanadi. O‘zbekiston tabiati va tabiiy boyliklarini muhofaza qilish —inson uchun zarur bo‘lgan qazilma boyliklardan oqilona foydalanish, suv va havoni toza saqlash, tuproqni eroziyadan saqlash, o‘simlik va hayvonot dunyosini tabiiy holicha asrab qolib, qayta tiklashni hamda xushmanzara joylar (sharshara, shovva, ajoyib manzaralar, buloq va boshqalar)ni tabiiy holicha saqlash kabilarni o‘z ichiga oladi.

Lekin hozir tabiatga inson xo‘jaligi faoliyatining ta’siri natijasida respublikamizning ba’zi okruglari (Orolbo‘yi, Surxon vodiysi, Quyi Zarafshon va Quyi Amudaryo)da ekologik holat yomonlashib bormoqda. O‘zbekiston havosining ifloslanishida energetika, neft-gaz sanoati, transport, kimyo sanoati, metallurgiya sanoati, maishiy-kommunal xo‘jalikning hissasi katta. O‘sha korxonalar chiqarayotgan zararli birikmalarni 100 foiz desak, ular quyidagicha taqsimlangan. O‘zbekistonda sanoat tarmoqlari va transportdan yiliga 2000 tonna atrofida iflos chiqindi (birikma)lar chiqarilib, uning 1300,1 tonnadan ortig‘i transport hisobiga to‘g‘ri keladi. Binobarin, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg‘ona, Andijon kabi katta shaharlar havosi ifloslanishining 80 foizi avtotransport hissasiga to‘g‘ri keladi. Yirik sanoat obyektlari joylashgan shaharlarda havoning ifloslanishida sanoatning hissasi katta. Natijada, Olmaliq, Angren, Navoiy, Andijon, Farg‘ona, Toshkent kabi shaharlar havosi oltingugurt, azot oksidlari, ammiak, vodorod ftorid va boshqa gazlar bilan ifloslangan.

Surxondaryo viloyatining Sariosiyo va Uzun tumanlari havosi Tojikistonning Tursunzoda shahridagi aluminiy zavodidan chiqqan zaharli ftor gazi bilan ifloslangan. Natijada, tumanlarda bolalar o‘limi ko‘paymoqda, uzum va mevali daraxtlarning bargi sarg‘ayib, qoramollar kasallanib, tishi to‘kilib ketmoqda. Respublikamiz havosini toza saqlash uchun korxonalarda zamonaviy tozalovchi inshootlar qurish zarur. Bunda havoni ifloslovchi moddalarni ushlab qolib, ulardan qayta foydalanish imkoniyati vujudga keladi. Respublikamiz daryolari sanoat korxonalari, maishiy xizmat ko‘rsatish, sog‘lomlashtirish tashkilotlari, parrandachilik majmuyi va chorvachilik fermalaridan chiqqan suvlar hamda zovur suvlari bilan ifloslanmoqda. Suv boyliklarini toza saqlashdagi asosiy vazifa o‘sha korxonalardan chiqayotgan iflos suvlarni tozalab, zararsizlantirib, so‘ngra suv havzalariga tashlashga erishishdan iborat. O‘zbekistonning tuproq qatlamini eroziyadan saqlash, uning unumdorligini tiklash uchun kurashish kerak. Buning uchun ekinlarni sug‘orish qoidasiga rioya qilish, sug‘orishning ilg‘or usullaridan foydalanishga o‘tish zarur. Ekinlarning hosildorligini oshirish uchun ko‘proq organik o‘g‘itlar (go‘ng) dan foydalanib, qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga qarshi biologic usul bilan kurashishga erishish zarur. Respublikamiz havosining musaffo, xushmanzara yerlarining ko‘p bo‘lishi, avvalo, yashil o‘simliklarga, ayniqsa, o‘rmonlarga bog‘liq. Aholining o‘rmonlarga, ayniqsa, mevali (yong‘oq, pista, bodom, do‘lana va hokazo) va dorivor (zira, piyoz, anzur, qoraqand, oqqayin, yetmak va boshqa) o‘simliklarga nisbatan noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishi tufayli ular kamayib ketmoqda. Shu sababli dam oluvchilar, sayyohlar, o‘quvchilarga o‘simliklarni nobud qilmaslik, ularning mevasini, urug‘ini ruxsatsiz yig‘maslik kabi tushuntirish va targ‘ibot ishlarini keng olib borish zarur. So‘nggi yillarda insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida (yerlarni haydash, yangi turar joylar barpo etish, yaylovlardan noto‘g‘ri foydalanish, noto‘g‘ri ov qilish) hayvonlar soni va turi kamayib ketmoqda. Chunonchi, oqquyruq, jayron, laylak, xongul, arxar, burama shoxli echki (morxo‘r), qirg‘ovul, kaklik miqdori keskin kamayib ketdi. Ba’zi hayvonlar, jumladan, Turon yo‘lbarsi butunlay yo‘qolib ketdi. O‘zbekiston tabiatining ko‘rkamligi uning hududida nodir tabiat go‘shalari (ajoyib soy, jilg‘a, buloq, sharshara, shovva, noyob daraxtlar, har xil jinslar, ochilib qolgan qoyalar, g‘orlar, korizlar, sardobalar va hokazolar)ni tabiiy holicha saqlab qolishga bog‘liq.

O‘zbekistonda turi, soni kamayib borayotgan noyob o‘simlik va hayvonlarni hisobga oluvchi ikki jildli «O‘zbekiston Qizil kitobi» nashr etilgan. O‘zbekiston tabiatini muhofaza qilishda qo‘riqxona, milliy bog‘ va buyurtmaxonalarning ahamiyati juda katta. O‘zbekiston hududida 2016-yil holatiga ko‘ra 8 ta davlat qo‘riqxonasi, 3 ta milliy bog‘, 12 ta buyurtmaxona, 1 ta biosfera rezervati hamda 3 ta parvarishxonalar mavjud.

O’zbekistonning tabiati boy va juda xilmi-xildir. Huddining katta qismini (78,7%) tekisliklar egallagan, qolgan qismini esa (21,3%) tog’lardan va tog’ oraliq botiqlardan iborat.O’zbekiston serquyosh o’lkadir. Iqlimi quruq, kontinental. Iqlimining tashkil topishiga geografik o’rni, quyosh radiatsiyasi, atmosfera sirkulyatsiyasi va yer yuzining tuzitlishi katta ta’sir ko’rsatadi.O’zbekistonning yozi juda issiq va uzoq bo’ladi. Iyul oyining o’rtacha harorati 32 gradus, eng yuqori havo harorati 50 gradusga yetadi. Qishda havo harorati 0 gradusdan past bo’ladi. Yanvar oyida Ustyurtda – 10 gradus, Toshkentda – 1 gradus, Termizda esa 2,8 gradus bo’ladi.  O’zbekistonning tabiati boy va juda xilmi-xildir. Huddining katta qismini (78,7%) tekisliklar egallagan, qolgan qismini esa (21,3%) tog’lardan va tog’ oraliq botiqlardan iborat.O’zbekiston serquyosh o’lkadir. Iqlimi quruq, kontinental. Iqlimining tashkil topishiga geografik o’rni, quyosh radiatsiyasi, atmosfera sirkulyatsiyasi va yer yuzining tuzitlishi katta ta’sir ko’rsatadi.O’zbekistonning yozi juda issiq va uzoq bo’ladi. Iyul oyining o’rtacha harorati 32 gradus, eng yuqori havo harorati 50 gradusga yetadi. Qishda havo harorati 0 gradusdan past bo’ladi. Yanvar oyida Ustyurtda – 10 gradus, Toshkentda – 1 gradus, Termizda esa 2,8 gradus bo’ladi. O’zbekistonning suv bilan taminlanishida O’rta Osiyoning eng yirik daryolari: Amudaryo va Sirdaryo katta ahamiyat kasb qiladi. Eng uzun daryo Sirdaryo bo’lib uning uzunligi 2981 km. Eng sersuv daryo esa Amudaryodir. Uning uzunligi esa 2660 km dir. Ammo bu daryolar respublikaning suvga bo’lgan ehtiyojini to’la qondirmaydi. Oxirgi yillarda ko’plab suv omborlari bunyod etildi. Bularga Ohangaron, Janubiy Surhon, Chimqo’rg’on va boshqalar misol bo’ladi. Bu suv omborlari Asosan daryo rejimini tartibgi solib, bahorgi, qishki, kuzgi svlarni to’plab yozda suv tanqis bo’lgan davrda ekin dalarini suv bilan tahminlaydilar.

O’zbekistonda turli xil mineral resurslar tarqalgan. Bu yerda yonuvchi, rudali va rudasiz foydali qazilmalar ko’p. Ayniqsa oltin, volfram, mis, qo’rg’oshin, rux, tabiiy gaz va boshqalarning zahiralarining ko’pligi bo’yicha jahon mamlakatlarining orasida yetakchi o’rinlarda turadi. Respublika hududida qurilish materiallari (ayniqsa marmar), oyna qumi, sement keyingi yillarda ochilgan yirik fosforit konlari ham alohida ahamiyatga egadir.

O’zbekiston ayniqsa oltin qazib chiqarish bo’yicha MDH davlari orasida, Rossiyadan keyin ikkinchi, jahonda esa 8 o’rinda turadi. Sifatliligi darajasi ham juda yuqori. Oltinning yirik konlari Muruntou, Ko’kpatas, Uchqg’uduq, ulardan tashqari Zarmiton, Marjonbuloq, CHodak, Qo’ytosh kabi konalardan iboratdir. Muruntou oltin koni asosida Qizilqumda yirik sanoat markazi va Zarafshon shahri qad ko’targan.Rangli metallar Toshkent viloyatida ko’plab topilgan. Rangli metallar qazib chiqarish asosida Olmaliq shahri rivojlangan. U respublika iqtisodiyotida yetakchi rol o’ynaydi.Qashqadaryo va Buxoro viloyatlarida yirik gaz konglari tipilgan. Yirik konlardan Muborak, SHo’rtan, jarqoq va boshqalar shu yerda joylashgan. Ayniqsa sho’rtan gaz konining istiqboli porloqdir. Gaz faqat yoqilg’igina bo’lib qolmay balki kimyoviy xomashyohamdir.

Respublika xo’jaligida ko’mir katta rol o’ynaydi. Respublikada qazib olinadigan ko’mirning 95 % Toshkent viloyatida (Angren ko’mir koni) mavjud. Bu yerda ko’mir ochiq usulda qazib olinadi. Shu sababli mahsulotning narhi ancha arzondir.Surhondaryo viloyatida sanoatda katta ahamiyatga ega bo’lgan toshko’mir konlari topilgan (Shargun, Boysun konlari), ular kokslanuvchi ko’mir turiga kiradi.

O’zbekiston respublikasi ko’p millatli mamlakatlardan biri bo’lib, 120 dan ortig’ millat va elatlar bu yerda istiqomat qiladi. Jami aholisi 31,4 mlin kishini tashkil qiladi. Aholi soni bo’yicha Markaziy Osiyo davlatlari orasida birinchi o’rinda turadi (MDH davlatlar orasida 3 urinda turadi). Respublikada Markaziy Osiyo aholisining 44 % istiqomat qiladi.

O’zbekistonda urbanizatsiya darajasi yuqori ko’rsatkichga ega, yahni jami aholining 51 % shaharlarda yashaydi..Respublika aholisining 45 % dan ko’prog’i 20 yoshgacha bo’lganlar tashkil etadi. 55 va undan katta yoshdan kattalar esa aholining 8 % tashkil qiladi.Aholining jinsiy va yosh tarkibiga oid bo’lgan hususiyatlar mehnat resurslarida ham namoyon bo’ladi. Mehnat resurslarining asosini mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. O’zbekistonda mehnat resurslari 16-60 erkaklar, 16-55 ayollar tashkil etadi. Respublika aholisining 50 % yaqini mehnat resurslarini tashkil qiladi.O’zbekistonda hozirgi kunda 119 shahar, 165 shaharcha mavjud. Shahar maqomini berish davlatlarda bir-biridan farq qildadi. Qo’shni respublikalarda aholi soni 5000 kishidan oshsa, O’zbekistonda 7000 kishitdan oshsa, aholisning 2|3 qismi qishloq xo’jaligidan boshqa tarmoqlarda band bo’lsa shahar deb ataladi.

O’zbekiston xo’jaligida qadimdan qishloq xo’jaligi yetakchi tarmoq bo’lib kelgan. So’ngi yillarda sanoatning axamiyati tobora ortib bormoqda. Sanoat ko’p tarmoqli bo’lib-qishloq ho’jalik mashinasozligi, elektroenergetika, neft va gaz, ko’mir, mineral o’g’itlar ishlab chiqarish, aftomobilsozlik, yengil va oziq-ovqat sanoati kabilardir.Respublikada ishlab chiqariladigan elektr energiyaning asosiysi GRES lardan olinadi. (Sirdaryo, Navoiy, Toshkent, Angren, Taxiatosh). SHuningdek GES lar ham katta ahamiyatga ega, ayniqsa CHirchiq-Bqzsuv kaskadi aloxida o’rida turadi

Respublika mashinasozlik tarmog’ida ko’plab korxona va birlashmalar ishlab turibdi. Bulardan asosiylari Toshkent Agregat zavodi, TTZ, Uz QQMZ, CHirchiq kimyo mashinasozligi, Mamlakat sanoatida yetrakchi tarmoq - mashinasozlikdir. Mashinasozlik sanoatida paxta teruvchi mashinalar, chigit ekuvchi, yigiruvchi, sug’oruvchi mashinalar, avtomobillar, samolyotlar va boshqa sanoat mashinalari ishlab chiqariladi. 1996 yilda, Janubiy Kareya bilan hamkorlikda, Andijon viloyatida ishga tushurilgan Uz DEU avto qo’shma korhonasi katta ahamiyatga egadir. O’zbekiston dunyoda avtomobillar ishlab chiqaradigan 28 ta mamlakatning biriga aylandi. Ushbu korxonada «Neksiya, Tiko, Damas, Lasetti, Matiz» bugungi kunda GM O’zbekiston Amerika qo’shma korxonasi bilan hamkorlikda, «Malibu, Epika, Captiva, Spark, Kobolt, Jentra va Ravon»avtomobillari (yiliga 270-280 ming dona) ishlab chiqarilmoqda. Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishda qishloq xo’jaligi alohida ahamiyatga egadir. Yerlarning ko’pchiligini cho’llur va chala cho’llar egallagan. Dehkonchilikda barcha ekinlar ekilada, asosini paxtachilik tashkil qiladi (3,2mln. t.). Paxtachilik bilan almashlab makka jo’xori va bug’doy ekiladi. Shuningdek, sholikorlik, bog’dorchilik, uzumchilik ham yaxshi rivojlangan.

 O’zbekistonda g’alla, asosan bug’doy keng ekiladi. Yaqin vaqtlargacha chetdan ko’plab miqdorda don olib kelingan. Reschpublikada olib borilgan agrar siyosat tufayli bu narsa asta sekin barham topmoqda. Hozirgi kunda respublikada 7,5 mln tonnaga yaqin bug’doy yetishtirilmoqda. Bu esa o’z navbatida g’alla mustaqilligiga erishishga olib kelmoqda. G’allachilikda sholi yetishtirish ham katta ahamiyat kasb etadi. Sholi yetishti rishda Qoraqalpog’iston va Xorazm viloyatlari yetakchilik qilishadi.

Chorvachilik dehkonchilikdan keyingi ikkinchi o’rinda turadi. Unda yetakchi tarmoq - qo’ychilikdir. Ayniqsa respublikada qorako’l qo’ylari boqilishi yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lib, xalqaro ihtisoslashgan tarmoqqa aylangan. Navoiy, Buxoro, Qashqadaryo. Samarqand va Jizzax viloyatlari hamda Qoraqalpog’istonda ko’plab qorako’l qo’ylari boqiladi. Surxondaryo, Buxoro Qashqadaryo vilroyatlarida hisori qo’ylariko’p bo’lib, ular asosan go’shti va yungi uchun boqiladi. Namangan viloyati esa mayin yungli angor echkilarini boqishda yetakchilik qiladi. Qoramollar barcha viloyatlarda boqiladi. Eng ko’p Qashqadaryo, Toshkent, Farg’ona, Samarqand viloyatlariga to’g’ri keladi.Yirik shaharlar atrofida sut-go’sht chorvachilik, cho’l mintaqalarida esa go’sht-sut chorvachiligi rivojlangan. Mustaqillik yillaridan boshlab yilqichilik ham ko’paya boshladi. SHuningdek, respublikada parrandachilik, darrandachilik ham keng rivojlanmoqda.

Mavzuga oid savollar: 1. O’zbekistonda qanday kimyoviy elementlarning zahiralari mavjud? 2. Dunyo miqyosida O’zbekiston tabiiy zahiralari bo’yicha nechanchi o’rinda turadi? 3. O’zbekiston Respublikasida qanday konlarni bilasiz?

AMALIY MASHG’U LOTLAR:

1-MAVZU: D.I.Mеndеlеyevning dаvriy jаdvаli vа dаvriy qоnuni.

Nuqtalar o’rniga quyidagi kimyoviy terminlar nomini to’g’ri keltiring. 1. Eng kichik bo’linmas zarracha…………. 2. Elementlar kimyoviy jadvalini …………..... tuzgan. 3. Kimyoviy elementlar davriy sistemasida ..... ta qator, …. ta davr mavjud. 4. Ishqoriy metaldan boshlanib, inert gaz bilan tugaydigan gorizontal qatorga …. deyiladi. 5. Dastlabki kimyoviy elementlar davriy sistemasi tuzilganda …. element mavjud edi. 6. Moddaning rangi, hidi, agregat holati, tashqi tuzilishi……. Xossalariga kiradi. 7. Oddiy modda…… 8. Murakkab modda …….

Atom, molekula, Lomonosov, Mendeleyev, 63ta, 56ta, fizik xossalar, kimyoviy xossalari, gruppa, davr, bir xil element atomlaridan tashkil topgan modda, ikki atomdan tashkil topgan modda, ikki yoki undan ortiq element atomlaridan tashkil topgan modda

2-MAVZU: Dispеrs sistеmalarning tuzilishi va tarkibini o’rganish Reja: 1. Dispertsion muhit va dispert faza 2. Dispert sistemalarning tuzilishi 3. Dispert sistema turlari

Guruhni uch guruhga bo’lamiz Birinchi guruhga dispert sistemasining turlari haqida ma’lumot berish

Ikkinchi guruhga krossovord tayyorlash

Uchinchi guruhga test beriladi: 1.Zarrachalarning o’lchami 5  10-10 m bo’lgan eritma qanday turdagi sistemalarga kiradi? A) dag’al dispers sistema B) nozik dispers sistema C) chin eritma D) suspenziya E) emulsiya 2. Kolloid eritmalarga qanday xususiyatlar xos? 1) eritmaning shaffofligi; 2) zarrachalarining o’lchami 100 nm dan kattaligi; 3) zarrachalarning o’lchami 1 – 100 nm orasida bo’lishi; 4) zarrachalarning qo’shilib yiriklashishi; A) 1,2 B) 1,3 C) 1,4 D) 2,3 E) 3,4 3. Kolloid zarrachalarning o’lchami qanday? 1) 1 nm dan kichik; 2) 1 – 50 nm; 3) 100 nm dan katta; 4) 50 – 100 nm; A) 1,2 B) 2,3 C) 3,4 D) 2,4 E) 1,4 4. Quyidagilar: 1) loyqa suv; 2) sut; 3) tuman; qaysi dispers sistemalarga taalluqli? A) Suspenziya, aerozol, emulsiya B) emulsiya, suspenziya, aerozol C) Aerozol, emulsiya, suspenziya D) suspenziya, emulsiya, aerozol E) Suspenziya, suspenziya, emulsiya 5. Suyuq yoki qattiq zarrachalar gaz holdagi dispersion muxitda tarqalgan sistema qanday nomlanadi? A) suspenziya B) chin eritma C) kolloid eritma D) aerozol E) emulsiya 6. Qattiq moddaning mayda zarrachalari suv molekulalari orasida bir meyorda taqsimlangan muallaq zarrachali suyuqliklar qanday nomlanadi? A) emulsiyalar B) suspenziyalar C) gomogen eritmalar D) chin eritmalar E) aerozollar 7. Temir(III)gidroksidning o’lchamlari 100 nm dan katta bo’lgan zarrachalari suvda tarqalishidan hosil bo’lgan eritma qaysi dispers sistemaga kiradi? 1) chin eritmalar; 2) kolloid eritmalar; 3) dag’al dispers sistemalar; 4) suspenziyalar; 5) emulsiyalar; A) 1 B) 2 C) 3 D) 3 va 4 E) 3 va 5 8. Quyidagi moddalar eritmalaridagi zarrachalar diametri qaysi holda 1 nm dan kichik? A) shakar B) oqsil C) tuproq kukunlari suspenziyasi D) havodagi chang zarrachalari E) sutdagi moy tomchilari 9. Dag’al dispers sistemalardagi zarrachalar o’lchami quyidagi hollarning qaysi birida ko’rsatilgandek bo’ladi? A) 1 nm gacha B) 1 – 30 nm C) 30 – 90 nm D) 100 nm dan ortmaydi E) 100 nm dan katta 10. Quyidagi moddalarning qaysilari kolloid eritma hosil qiladi? 1) tovuq tuxumi; 2) soda eritmasi; 3) bariy sulьfat; 4) sut; A) 1,2 B) 1,3 C) 2,3 D) 1,4 E) 3,4 11. Qanday turdagi dispers sistemalar aerozollar deb nomlanadi? 1) gaz muhitda suyuq holdagi modda tarqalgan sistema; 2) gaz muhitda gaz holdagi modda tarqalgan sistema; 3) gaz muhitda qattiq holdagi modda tarqalgan sistema; 4) suyuq muhitda suyuq holdagi modda tarqalgan sistema; A) 1 va 2 B) 1 va 3 C) 1 va 4 D) 2 va 3 E) 3 va 4 12. SHakarning suvdagi eritmasiga spirt qo’shilganda hosil bo’ladigan loyqa ma’lum davr orasida turg’un vaziyatda o’z holatini saqlaydi va so’ngra asta – sekin cho’kma hosil bo’ladi. Bu qanday sistema? A) chin eritma B) emulsiya C) suspenziya D) kolloid eritma E) gomogen sistema

13.Kolloid eritmalar chin eritmalardan qanday xususiyati bilan farq qiladi? A) loyqaligi bilan B) nur tushirilganda yorug’ konus hosil qilishi bilan C) elektrolit eritmalardan elektr o’tkazuvchanligi bilan D) issiqlik o’tkazuvchanligi bilan E) filьtr qog’ozdan o’tmasligi bilan 14. Agar tashqi ta’sir bo’lmasa qanday dispers sistemalar barqaror bo’ladi, ya’ni eskirmaydi? 1) chin eritmalar; 2) suspenziyalar; 3) emulsiyalar; 4) kolloid eritmalar; A) 1 va 4 B) faqat 1 C) 2 va 3 D) faqat 4 E) 3 va 4 15. Oltin suvda erimaydi. Lekin, uning zarrachalarining o’lchami 50 nm bo’lgan suvdagi eritmani hosil qilishi mumkin. Ushbu sistema qaysi turga kiradi? A) chin eritma B) suspenziya C) kolloid eritma D) emulsiya E) daqal dis. sistema 16. Ikki va undan ortiq tarkibiy qismlardan iborat quyidagi jismlardan qaysi biri beqaror bo’ladi, ya’ni o’z – o’zidan eskiradi? A) kumush yodidning kolloid eritmasi B) osh tuzining suvdagi eritmasi C) sulьfat angidridning sulьfat kislotadagi eritmasi D) kaliy xlorid va kalsiy nitratlarning birgalikdagi suvli eritmasi E) yodning spirtdagi eritmasi 17. Dispersion muhiti gaz bo’lgan dispers sistemalarni ko’rsating. 1) tuman; 2) ko’pik; 3) tutun; 4) emulsiya; 5) dixlofos aerozoli; 6) penoplast; A) 1,3,5 B) 2,4,6 C) 1,2,3 D) 4,5,6 E) 1,5,6 18. Sistemalarning qaysi biri emulsiyaga xos? A) oqsil B) sut C) havo D) ammoniy nitrat bilan suv E) suv bilan juda maydalangan bariy sulьfat 19. Emulsiya loyqadan nima bilan farq qiladi? A) eritilgan modda zarrachasining o’lchami bilan B) erituvchining tabiati bilan C) dispers fazaning agregat holati bilan D) eritmalarning shaffof bo’lmasligi bilan E) erituvchi zarrachalarining o’lchami bilan 20. Kolloid eritma hosil qilish xususiyatiga ega bo’lgan moddani toping A) Fe(OH)3 B) NaOH C) KOH D) HNO3 E) H2SO4

3- MAVZU: Metallmaslarning xossalarini o’rganish Tayanch tushunchalar: metallmaslar, metalmaslar oilalari, galogenlar, xalqogenlar, inert gazlar.

Metalmaslarning bir nechtasini ko’rib chiqamiz: Masalan kremniy va uning birikmalarining rangi turli xil bo’ladi.

4-MAVZU: Suvning qattiqligi va uni yumshatish usullari

5- MAVZU: Cho’yan va po’lat ishlab chiqarish

Natriy sulfat eritmasi elektroliz qilinganda, katodda qanday mahsulot olinadi? 1.kislorod; 2.vodorod; 3.natriy; 4.natriy ishqori; A) 2 va 4 B) 1 C) 3 D) 2 E) 2 va 3 2. Mis sulьfat eritmasi inert elektrodlar ishtirokida elektroliz qilinganda, katod va anodda quyidagilardan qaysilari ajralib chiqadi? A) Cu, H2 B) Cu, O2 C) Cu, SO2 D) H2, O2 E) H2, SO2 3. Zn(NO3)2, Cu(NO3)2, AgNO3, Fe(NO3)2 larning 0,1 M li suvli eritmalari inert elektrod yordamida elektroliz qilinganda, birinchi bo’lib katodda qaysi metall ajralib chiqadi? A) to’rtala metallning hammasi bir paytda ajralib chiqadi B) Zn C) Cu D) Fe E) Ag 4. Mis(II)nitrat eritmasi inert elektrodlar ishtirokida to’la elektroliz qilindi. Elektr toki o’chirilgandan keyin elektrodlar qisqa vaqt davomida elektrolizyorda qolib ketsa, eritmada qanday mahsulot bo’lishi mumkin? A) HNO3 B) Cu(NO3)2 C) HNO2 D) HNO3+Cu(NO3)2 E) CuNO3+HNO3 5. Natriy tuzlari: sulьfati, nitrati, karbonati va fosfati aralashmasi eritmasini elektroliz qilinganda qaysi zarracha oksidlanadi? 2  2 3 A) SO4 B) NO3 C) CO3 D) PO4 E) H 2O 6. Mis sulьfat va mis nitrat eritmasi orqali doimiy tok o’tkazilganda qaysi zarracha oksidlanadi? A) B) OH  C) D) H  E) Cu(OH ) 7. Qaysi qatordagi uchta metallni ular tuzlarining suvli eritmalarini elektroliz qilib olish mumkin? A) Fe, Li, Ni B) Co, Ba, Cr C) Cu, Na, Rb D) Au, Fe, Cu E) Fe, Ca, Cr 8. Kaliy sulьfid tuzining suvli eritmasi grafitli elektrod yordamida elektroliz qilinganda katodda qaysi modda ajralib chiqadi va uning atrofida eritmaning muhiti qanday bo’ladi? A) kaliy, ishqoriy B) oltingugurt, ishqoriy C) vodorod, kislotali D) kislorod, neytral E) vodorod, ishqoriy 9. Temir(II)sulьfatning suvdagi eritmasi elektroliz qilinganda elektrodlarda qanday moddalar ajralib chiqadi? A) Fe, S, O2 B) H2, O2 C) Fe, H2, O2 D) H2, S E) Fe, O2 10. CuSO4 eritmasi elektroliz qilinganda katodda qanday mahsulot hosil bo’ladi? A) Cu B) H2 C) Cu, H2 D) O2, SO2 E) C(OH)2 11. Rux sulьfat tuzining suvli eritmasi grafitli elektrodlar yordamida elektroliz qilinganda katod va anodda qanday moddalar ajralib chiqadi? A) vodorod va kislorod B) rux va vodorod C) rux va oltingugurt D) vodorod va oltingugurt E) rux, kislorod va vodorod

12. Na2SO4 eritmasi elektroliz qilinganda elektrodlarda qanday moddalar ajralib chiqadi? A) natriy va oltingugurt(VI)oksid B) vodorod va oltingugurt(VI)oksid C) natriy va kislorod D) vodorod va kislorod E) vodorod va sulьfat angadrid 13. Qaysi metall faqat elektroliz usuli bilan olinadi? A) mis B) temir C) alyuminiy D) xrom E) volfram 14. Natriy gidroksid suyuqlanmasi elektroliz qilinganda, katodda va anodda qanday moddalar hosil bo’ladi? A) vodorod va kislorod B) natriy va vodorod C) natriy va suv D) natriy va kislorod E) suv va kislorod 15. Osh tuzi eritmasi elektroliz qilinganda, katod va anodda qanday moddalar ajralib chiqadi? A) natriy va xlor B) natriy va kislorod C) natriy va vodorod D) vodorod va xlor E) kislorod va xlor 16. Osh tuzi eritmasidan qanday qilib natriy metalini olish mumkin? A) kaliy metali bilan reaktsiyaga kirishtirib B) qizdirib C) eritmani elektroliz qilib E) olib bo’lmaydi D) eritmani bug’latib, so’ngra suyuqlanmani elektroliz qilib 17. Kaliy sulьfat eritmasi elektroliz qilinganda, katod va anodda qanday moddalar ajralib chiqadi? A) kaliy va oltingugurt(IV)oksid B) kaliy va kislorod C) vodorod va kislorod D) vodorod va oltingugurt(IV)oksid E) kislorod va oltingugurt(IV)oksid 18. Mis(II)nitratning suvdagi eritmasi mis elektrodlarga ega bo’lgan sharoitda elektroliz qilinganda, qanday jarayonlar sodir bo’ladi? A) katodda mis(II) ionlari qaytariladi, anodda gidroksid ionlari oksidlanadi B) katodda mis(II) kationi qaytariladi, anodda anod metali oksidlanadi C) katodda vodorod kationi qaytariladi, anodda gidroksid ioni oksidlanadi D) katodda vodorod kationi qaytariladi, anodda nitrat ioni oksidlanadi E) katodda mis ajraladi, anodda kislorod 19. Mis(II)nitrat eritmasi inert elektrodlar ishtirokida elektroliz qilinganda, qanday moddalar hosil bo’ladi? A) mis, kislorod B) vodorod, kislorod C) mis, azot oksidi D) vodorod, azot oksidi E) mis, suv 20. Kaliy, rux, mis, temir va oltin xloridlarining suvli aralashmasi elektroliz qilinganda katodda qaysi metall birinchi qaytariladi? A) kaliy B) rux C) mis D) temir E) oltin 21. Kumush nitratning suvli eritmasi elektroliz qilingandan keyin eritmaga tushirilgan lakmus qog’ozi qanday rangga bo’yaladi? A) qizil B) ko’k C) rangsiz D) binafsha E) o’zgarmaydi 22. Kaliy xlorid eritmasi elektroliz qilinganda, katodda qaysi modda ajralib chiqadi? A) kaliy B) vodorod C) kislorod D) suv E) xlor 23. Elektrokimyoviy ekvivalent deb nimaga aytiladi? 1. elektrolit eritmasidan 1 A s elektr toki o’tkazilganda, elektrodlarda ajralib chiqadigan modda miqdori uning ekvivalent massasiga teng; 2. elektrolit eritmasidan 1 F elektr toki o’tganda, elektrodda ajralib chiqadigan modda miqdori uning ekvivalent massasiga teng; 3. elektrolit eritmasidan 96500 Kl elektr toki o’tganda, elektrodda ajralib chiqadigan modda miqdori uning ekvivalent massasiga teng; 4. elektrolit eritmasidan 26,8 A  s elektr toki o’tganda, elektrodda ajralib chiqadigan modda miqdori uning ekvivalent massasiga teng; A) 1,3,4 B) 1,2,3 C) 2,3,4 D) 4 E) 3,4 24. CuSO4 eritmasi misdan yasalgan anod ishtirokida elektroliz qilinganda, anodda qanday jarayon ro’y beradi? A) anod eriydi B) O2 ajralib chiqadi C) N2 ajralib chiqadi D) Cu metali ajralib chiqadi E) anodda hech qanday o’zgarish bo’lmaydi 25. Amalda bajarib bo’lmaydigan jarayonlarni ko’rsating. 1.temir(III)sulьfat eritmasining elektrolizi; 2.magniy xlorid suyuqlanmasining elektrolizi; 3.magniy karbonat suyuqlanmasining elektrolizi; 4.saxarozaning elektrolizi; 5.simob(II)nitrat suyuqlanmasining eletrolizi; A) 1,2,3 B) 1,4,5 C) 3,4,5 D) 1,2,5 E) 1,3,5 26. Elektroliz jarayonida bir xil o’zgarishlarda qatnashadigan moddalar qatorini ko’rsating. 1.xrom(III)nitrat; 2.kaliy gidroksid; 3.natriy bromid; 4.kaliy nitrat; 5.nitrat kislota; 6.xlorid kislota; A) 1,2,3 B) 1,3,4 C) 2,3,6 D) 2,4,5 E) 1,5,6 27. Bariy nitrat eritmasi elektroliz qilinganda, qaysi jarayonlar yuz beradi? 1.bariy nitrat kontsentratsiyasi ortadi; 2. bariy nitrat kontsentratsiyasi kamayadi; 3. bariy nitrat kontsentratsiyasi o’zgarmaydi; 4. bariy nitrat miqdori ortadi; 5. bariy nitrat miqdori kamayadi; 6. bariy nitrat miqdori o’zgarmaydi; A) 2,5 B) 1,4 C) 2 D) 5 E) 1,6 28. Qaysi moddalarning suvli eritmalari inert elektrodlar bilan elektroliz qilinganda, bir xil moddalar hosil bo’ladi? 1.natriy gidroksid; 2.kaliy xlorid; 3.xlorid kislota; 4.sulьfat kislota; 5.natriy nitrat; A) 1,2,3 B) 2,3,5 C) 1,5 D) 1,4,5 E) 3,4 29. Qaysi moddalarning suvli eritmasi elektroliz qilinishi natijasida eritma kontsentratsiyasi o’zgaradi? 1)NaOH; 2)Cr2(SO4)3; 3)KCl; 4)H2SO4; 5)NaNO3; 6)HBr; A) 1.2.4.6 B) 1.4.5 C) 1.2.4 D) 2.4.6 E) 3.4.6 30. Ammoniy gidroksid, bromid kislota va kaliy gidroksidlarning ekvimolekulyar miqdordagi aralashmasi qizdirildi va elektrolitik jarayon oxirigacha yetkazilmasdan to’xtatildi. Elektrodlarda hosil bo’lgan moddalarni va qolgan moddalardan tayyorlangan eritma tarkibiga kiruvchi ionlarni ko’rsating. 1.vodorod; 2.kislorod; 3.brom; 4.kaliy ioni; 5.brom ioni; 6.gidroksid ioni; A) 1,2,3,4,5,6 B) 1,3,4,5 C) 2,3,4,5 D) 1,2,4,5,6 E) 1,3,4,5,6 31. Elektron zaryadining kulonlardagi ifodasini ko’rsating. A) 1 B) 1,6 10-19 C) 1,3 10-13 D) 1,1 10-20 E) 2,1 10-20 32. Kalsiy kationi zaryadining kulonlardagi ifodasini ko’rsating. A) 2 B) 2,6 10-13 C) 3,2 10-19 D) 2,2 10-20 E) 4,2 10-20 33. Alyuminiy kationi zaryadining kulonlardagi ifodasini ko’rsating. A) 3 B) 3,9 10-13 C) 4,8 10-19 D) 3,3 10-20 E) 6,3 10-20 34. Qaysi moddalarning suvli eritmalari elektroliz qilinganda, katodda faqat vodorod qaytariladi? 1)ZnCl2; 2)KBr; 3)Ca(NO3)2; 4)NaCl; 5)H2SO4; 6)KOH; A) 1,3,5 B) 2,4,5 C) 1,2,3,4,5 D) 2,3,4,5,6 E) 1,2,3,4,5,6 35. Elektroliz natijalari qanday omillarga bog’liq? 1.temperaturaga; 2.elektrolit kontsentratsiyasiga; 3.elektrod moddasi tabiatiga; 4.elektroliz vaqtiga; A) 2,4 B) 3,4 C) 1,3,4 D) 2,3,4 E) 1,2,3,4 36. Qaysi moddalarning suvli eritmalari elektroliz qilinganda, anodda gidroksid ionlari oksidlanadi? 1.kaliy xlorid; 2.kaliy sulьfid; 3.kaliy bromid; 4.kaliy ftorid; 5.natriy nitrat; 6.mis(II)sulьfat; A) 1,2,3 B) 4,5,6 C) 5,6 D) 1,3,4 E) 6 37. Suvli eritmada ekvimolyar kontsentratsiyasida olingan quyidagi ionlar aralashmasiga ega bo’lgan eritma elektroliz qilinganda, ularning qaytarilish tartibini ko’rsating. 1) Fe2+; 2) Al3+; 3) Cu2+; 4) Zn2+; 5) Pb2+; A) 3.5.4.1.2 B) 2.4.1.5.3 C) 5.4.3.2.1 D) 3.5.1.4.2 E) 3.4.5.2.1 38. Nikelь(II)xloridning suvli eritmasi nikelli anod bilan elektroliz qilinganda, qanday moddalar hosil bo’ladi? 1.vodorod; 2.kislorod; 3.nikelь; 4.xlor; A) 1,2 B) 2,3 C) 3,4 D) 1,4 E) faqat 3 39. Kaliy ftoridning suvli eritmasini elektroliz qilib, qanday moddalar olish mumkin? 1.vodorod; 2.kislorod; 3.kaliy; 4.ftor; 5.kaliy gidroksid; A) 1,2 B) 3,4 C) 3,4,5 D) 1,4,5 E) 1,4 40. NaF va KCl suyuqlanmalari aralashmasi elektroliz qilinganda, mahsulotlar qaysi ketma – ketlikda hosil bo’ladi? 1) K, F2 2) K, Cl2 3) Na, F2 4) Na, Cl2 A) 1.4 B) 2.3 C) 3.2 D) 4.2 E) 3.1

6- MAVZU: Mineral ma’danlarning tuzilishi va tarkibi

7- MAVZU: Neft va uning tarkibini o’rganish

8-MAVZU: Miqdoriy analizning perganometriya, yodometriya, kompleksometriya metodlari

9-MAVZU: O’zbekistondagi tabiiy qazilma boyliklari. Konlar. Ishlab chiqarish korxonalari. Ularning xaritadagi o’rnini aniqlash.

Tayanch tushunchalar: tabiiy boyliklar, konlar, ishlab chiqarish korxonalari, konlar, qazilma boyliklari, tabiiy boyliklarning xaritadagi o’rnini aniqlash, kimyoviy elementlarning xaritadagi belgilanishi.

Kimyo sanoati — ogʻir sanoat tarmoqlaridan biri, xilma-xil kimyoviy mahsulotlar turlari: kon-kimyo xom ashyosi, asosiy kimyo mahsulotlari (ammiak, noorganiq kislotalar, ishqorlar, mineral oʻgʻitlar, soda, xlor va xlorli mahsulotlar, suyultirilgan gazlar va b.), plastmassa va sintetik smolalar, shu jumladan, kaprolaktam, sellyuloza atsetatlari, kimyoviy tola va iplar, plastmassa va shisha- plastiklardan materiallar va buyumlar, lok-boʻyoq materiallari, sintetik boʻyoqlar, kimyoviy reaktivlar, fotokimyo mahsulotlari, maishiy kimyo tovarlari va b. ni ishlab chiqaradi. K.s.ning mustaqil sanoat tarmogʻiga aylanishi sanoat toʻntarishi bilan bogʻliq. Sulfat kislota i. ch. boʻyicha dastlabki zavodlar 1740 y.da Buyuk Britaniyada (Richmond), 1766 y.da Fransiyada (Ruan), 1805 y.da Rossiyada (Moskva gubernyasi), 1810 y.da Germaniyada (Leypsig yaqinida) barpo etilgan. Toʻqimachilik va shisha-oyna sanoatining rivojlanishi bilan soda ishlab chiqaradigan zavodlar qurildi. Bunday korxonalar — soda zavodlari Fransiyada 1793 y.da (Parij yaqinida), Buyuk Britaniyada 1823 y.da (Liverpul), Germaniyada 1843 y.da (Elba boʻyidagi Shyonebek sh.da), Rossiyada 1864 y.da (Barnaul)da qurildi. 19-asr oʻrtalaridan Buyuk Britaniya (1842), Germaniya (1867), Rossiya (1892)da sunʼiy oʻgitlar ishlab chiqaradigan zavodlar ishlay boshladi. AQShda Kimyo sanoatiYevropa mamlakatlariga nisbatan kechroq paydo boʻldi, lekin 1913 y.ga kelib kimyoviy mahsulotlar i.ch. hajmi boʻyicha jahonda 1-oʻringa chiqib oldi. Oʻzbekistonda tegishli xom ashyo manbalari boʻlishiga qaramay 20-asrning 30-y.larigacha Kimyo sanoatideyarli yoʻq edi. 1910-y.larda ohak kuydirish, oʻsimlik boʻyogʻi olish, oltingugurt i.ch., ishqoriy moddalar tayyorlash, sovungarlik bilan shugʻullangan bir qancha kichik korxonalar (12 sovun zavodi, neftni haydash zavodi, 2 boʻyoq f-kasi) boʻlgan. Zamonaviy K.s.ning shakllanishi 1932 y. qadimdan oltingugurt qazib olingan Shoʻrsuv oltingugurt koni (Fargʻona vodiysi)ning ishga tushirilishi bilan boshlandi. Bu korxona sobiq SSSRda ishlab chiqariladigan oltingugurtning 57% ini bergan va Itti-foqning oltingugurt mustaqilligini taʼminlashda muhim rol oʻynadi. K.s.ning eng yirik korxonasi Chirchiq elektr kimyo kti 1940 y. okt.dan mahsulot bera boshladi. Shu yili 608,9 t ammiak, 961,7 t kuchsiz azot kislotasi va 930 t ammiak selitrasi ishlab chiqarildi. 1940 y.da respublikaning jami sanoat mahsuloti hajmida Kimyo sanoatihissasi 0,8% ni, K.s.da band boʻlgan ishchilar soni sanoat ishchilarining 1% ni tashkil etgan, sanoat i.ch. fondining 7,4% Kimyo sanoatihissasiga toʻgʻri kelgan. Urushdan keyingi yillarda 1946 y.da Qoʻqon, 1957 y.da Samarqand superfosfat zavodlari ishga tushirildi va bu zavodlar respublika q.x.ning fosforli oʻgʻitlarga boʻlgan ehtiyojlarini taʼminlashga xizmat qildi. Buxoro viloyatida Gazli gaz koni ishga tushirilishi bilan tabiiy gazdan foydalanish asosida 1963 y.da Fargʻona azotli oʻgʻitlar zavodi, 1964 y.da Navoiyda kimyo k-ti ishlay boshladi. 1958—65 y.larda Olmaliq konmetallurgiya kti qoshida sulfat kislotasi zavodi, Pop rezina oyoq kiyimlari zavodi, Yangiyoʻl gidroliz zavodi qurildi. 1965 y.da respublikada birinchi marta Fargʻona azotli oʻgʻitlar zavodida gʻoʻza bargini toʻkishda ishlatiladigan magnit xlorat defolianti ishlab chikarila boshladi. Jizzaxda plastmassa quvurlar zavodi (1972), 1973 y.da Olmaliqda ammofos ishlab chiqaradigan yirik korxonaning 1-navbati ishga tushirildi. 20-asrning 90-y.lari boshiga kelib Oʻzbekiston Respublikasi iqtisodiyotida muhim oʻrinni egʻallagan Kimyo sanoatibarpo etildi. 1990 y.da 1762 ming t mineral oʻgʻitlar (100% oziq modda hisobi-da), 154,9 ming t sintetik smolalar va plastik massalar, 1735,2 ming t sintetik ammiak, 2859 ming t sulfat kislota, 52,6 ming t kimyoviy tolalar va iplar, 226,2 ming t sintetik yuvish vositalari va sovun (yogʻ kislotalari 40% hisobida) va b. mahsulotlar ishlab chiqarildi. 1991 y.da respublika Kimyo sanoatikorxonalari negizida "Oʻzkimyosanoat" konserni tashkil etildi. 1994 y. yanvarda konsern "Oʻzkimyosanoat" uyushmasiga aylantirildi. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 y. 13 martdagi "Kimyo sanoatini boshqarish tuzilmasini takomillashtirish chora- tadbirlari toʻgʻrisida" qaroriga muvofiq, "Oʻzkimyosanoat" ochiq aksionerlik jamiyati (AJ) shaklidagi davlat-aksiyadorlik kompaniyasi tashkil etildi. Respublika hukumati tomonidan Oʻzbekiston Kimyo sanoatikorxonalarini yalpi rivojlantirishning 23 investitsiya loyihalaridan ibo-rat dasturi ishlab chiqildi va maʼqullandi, Kimyo sanoatikorxonalarini rivojlantirish va qoʻllab quvvatlash jamgʻarmasi tashkil etildi. "Oʻzkimyosanoat" kompaniyasi tarkibida 34 ta korxona, shu jumladan, 4 qoʻshma korxona ishlaydi (shulardan 22 tasi ochiq aksiyadorlik jamiyatlari (AJ)ga aylantirilgan) (2002). Ularning 20 dan koʻprogʻi yirik zamonaviy korxonalardir. Mineral oʻgʻitlar i.ch. respublika K.s.ning asosiy tarmoqlaridan biri. Respublikada q.x. uchun zarur boʻlgan ammofos, ammiak selitrasi, ammoniy sulfat, superfosfat, karbamid, suyultirilgan ammiak, shuningdek, samarador murakkab azotli va fosforli oʻgʻitlarni i.ch. yoʻlga qoʻyilgan. "Elektrkimyosanoat" AJ (Chirchiq), Fargʻona "Azot" i.ch. birlashmasi asosiy turdagi azotli oʻgʻitlar, "Qoʻqon superfosfat zavodi" AJ, Samarqand kimyo zavodi, Olmaliq "Ammofos" AJda ammofos, oddiy va ammoniylashgan superfosfat, qumoq ammfos kabi fosforli oʻgʻitlar ishlab chiqariladi. Respublika Kimyo sanoatikorxonalari bir yidda 2,8 mln. t azotli, 1,25 mln. t fosforli oʻgʻitlar i.ch. quvvatlariga ega. K.yeda mineral oʻgʻitlar i.ch. hajmi respublika q.x. ehtiyojlarini toʻla taʼminlashi bilan birga ularning bir qismi chetga ham chiqariladi. Sulfat kislotasi Kimyo sanoatitarmoqlari uchun muhim xom ashyodir. Respublikada sulfat kislota ishlab chiqaradigan yirik quvvatlar Olmaliq "Ammofos" AJ, Samarqand kimyo zavodi, Navoiy kon-metallurgiya kombinati, Olmaliq konmetallurgiya k-tida barpo etilgan. Soda sanoatining Markaziy Osiyo mamlakatlarida yagona boʻlgan korxonasi — Qoʻngʻirot soda zavodi qurilishi 1995 y.dan boshlandi (yillik loyiha quvvati 210 ming t soda) va 2004 y.da ishga tushiriladi. Oʻsimliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalari (defoliant, desikat, gerbitsid, insektitsid, foʻngitsidlar) Fargʻona "Azot" ishlab chiqarish birlashmasida (1965 y.dan, magniy xlorat defolianti), Navoiy "Elektrokimyo zavodi" AJ (1960 y.dan, gerbitsidlar — nitran, kotoraya, bronotak, insektitsidlar — fozalon, treflan va b.) ishlab chiqariladi. Respublika q.x.da oʻsimliklarni kasallik va zararkundalardan kimyoviy himoya qilishda qoʻllaniladigan oltingugurt kukuni Shoʻrsuv kon-kimyo korxonasida hamda Muborak va Shoʻrtan gaz komplekslarada ishlab chiqariladi. Kimyoviy tolalar va iplar xilma-xil xalq isteʼmoli tovarlari i.ch.da keng qoʻllaniladi. Chirchiq "Elektrkimyosanoat" AJda kaprolaktam (1980 y.dan, yillik quvvati 70 ming t), Fargʻona kimyoviy tolalar zavodi (1959)da atsetat iplar, "Navoiyazot" AJda akril tolalari (1974 y.dan; yillik quvvati 23 ming t dan koʻproq), Fargʻona "Azot" ishlab chiqarish birlashmasida sellyuloza atsetati (yillik quvvati 42 ming t) ishlab chiqariladi. Fargʻona furan birikmalari zavodi (1946)da sellyuloza mustaqilligini taʼminlash boʻyicha paxta lintidan sellyuloza i.ch. ga ixtisoslashgan quvvatlar barpo etilgan. Fargʻona kimyoviy tolalar zavodida kaprolaktamni qayta ishlab, kapron va iplar tayyorlashga imkon beradigan quvvatlar bor. K.s.da gidroliz korxonalari Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillardan qurila boshladi. Fargʻona furan birikmalari (1946), Yangiyoʻl biokimyo (1952), Andijon gidroliz (1953) zavodlarida asosiy xom ashyo — chigit shulxasi, sholi qobigʻidan texnik etil spirti, furfurol, ozuqa achitqilari (hamirturush), furil spirti, ksilit, laprol va b. mahsulotlar ishlab chiqarildi. 90-y.lar boshidan bu korxonalarda gʻalladan oziqovqat (etil) spirti i.ch. oʻzlashtirildi: "Andijon biokimyo zavodi" AJ (sobiq gidroliz zavodi) da yillik quvvati 915 ming dal (1994), "Qoʻqonspirt" AJda 1800 ming dal (1995) va "Yangiyoʻl biokimyo zavodi" AJda 915 ming dal (1996) etil spirti ishlab chiqaradigan yangi quvvatlar ishga tushirildi. Natijada oziq-ovqat, tibbiyot, atir-upa va b. sanoat tarmoklarini respublikaning oʻzida ishlab chikarilgan spirt bilan taʼminlash imkoniyati yaratildi. Bu korxonalarda yiliga 4 ming t ga yaqin karbon kislotalari ham ishlab chiqariladi. "Andijon biokimyo zavodi" AJda 1992 y.dan quruq xlorella biomassasini tayerlash yoʻlga qoʻyilgan. Rezina mahsulotlari Angren "Rezinatexnika" AJ (1975)da ishlab chiqariladi. Ilgari, asosan, rezina mahsulotlari i.ch.ga ixtisoslashgan "Rezinatexnika" AJ 1987 y.dan xalq isteʼmoli tovarlari i.ch.ga oʻtdi. 1992 y.dan birlashmada yengil avtomobil shinalarini tayerlash oʻzlashtirildi. 1996 y.dan yiliga yengil avtomobillar uchun 1,5 mln. dona, yuk avtomobillari uchun 200 ming dona shina ishlab chiqaradigan quvvatlar ishga tushirildi. Respublikada plastmassa va propilen mahsulotlarini qayta ishlovchi (Ohangaron "Santexlit", "Jizzaxplastmassa" AJ), turli markadagilok – boʻyoq mahsulotlari ("Toshkent lok-boʻyoq zavodi" AJ, 1946), mebel sanoati uchun sintetik smolalar (Fargʻona furan birikmalari zavodi), maishiy kimyo tovarlari ["Maishiy kimyo" AJ (Toshkent sh.,), 1987; Olmaliq maishiy kimyo zavodi, 1971 (hoz. Rossiyadagi "Kalina" konsernining "Pallada-Vostok" shoʻʼba korxonasi); Toshkent yogʻ-moy kti tarkibida sintetik yuvish vositalari zavodi, 1971] ishlab chikaradigan korxonalar ishlaydi.

2000 yilda Respublika sanoati mahsulotlari umumiy hajmida Kimyo sanoati(neft kimyosi sanoati bilan birga) hissasi 6,1 % ni tashkil etdi. 832 ming t mineral oʻgʻitlar (100% ozik, modda hisobida), 15 ming t sintetik smolalar va plastik massalar, 14,7 ming t kimyoviy tola va iplar, 985 ming t sintetik ammiak, 823,4 ming t sulfat kislota, 287 ming t oltingugurt va b. mahsulotlar ishlab chiqarildi. Chet mamlakatlardan AQSH, Yaponiya, GFR, Fransiya, Buyuk Britaniya va Italiya, Rossiya kimyoviy mahsulotlar i.ch. boʻyicha yetakchi oʻrinlarda turadi. Jahon boʻyicha Kimyo sanoati ishlab chiqarishning 3/4 qismi shu mamlakatlar hissasiga toʻgʻri keladi. 60-y.lardan boshlab Yaponiya va Germaniya Kimyo sanoati jadal rivojlandi.

Nazorat savollari: 1. Temir elementi O’zbekistonning qaysi hududlarida tarqalgan? 2. Ishlab chiqarish korxonalarining qaysi turlari mavjud? 3. Sanoat korxonalarining O’zbekiston bo’ylab tarqalishining o’rnini belgilang. 4. O’zbekiston hududida qanday ishlab chiqarish korxonalari mavjud?

10- MAVZU: Tabiiy xaritalarda zahiralarning o’rnini belgilash

Tayanch tushunchalar: tabiiy xaritalar, zahiralarning o’rnini aniqlash, qazilma boyliklari, yer osti boyliklari, Markaziy Qizilqum regioni

Darsning maqsadi: Yer osti boyliklari, ularning zahirasi, ulardan foydalanishda atrof muhit ekologik muvozanatini saqlab qolish muammolari, respublikamiz, shu jumladan da joylashgan konlar. O`zbekistonda konchilikning hozirgi holati va kelajagi to`g`risida tushuncha berish.

Dunyoning yer osti boyliklari zahirasi va ulardan foydalanish

Yer osti boyliklari, ya'ni qazilma boyliklarga metall va nomatell rudalar, gaz, ko`mir, slanetslar va yer osti suvlari kiradi. Bu boyliklarning hosil bo`lishi ularning ishlatilish tezligidan ko`ra millionlab marta sekin kechadi. Buning ustiga yil sayin insoniyat qazilma boyliklarni sifat va miqdor jihatdan tobora ko`p ishlatmoqda. Agar u XVIII asrda 28 turdagi qazilma boylikdan foydalangan bo`lsa, XIX asrda 71 xil boylikdan foydalandi. Keyingi paytlarda esa Yerda ma'lum bo`lgan barcha kimyoviy elementlar va ularning birikmalaridan foydalanilmoqda.

Qazilma boyliklarning asosiy turlaridan foydalanish hajmi va sur'atlarini taxlil qilish insoniyatning bu boyliklarga «ishtahasi» misli qurilmagan darajada o`sib borayotganini ko`rsatadi. Masalan, 1950-1968 yillar orasida aholisi atigi 38% ga oshgani xolida ko`mir va temir rudasini qazib olish 2 baravarga, neft olish esa qariyb 3,5 baravarga ortgan. 1913 yilda qazilma boyliklardan foydalanish Yer yuzi aholisining jon boshiga o`rtacha 5 tonnacha to`g`ri kelgan bo`lsa, bu miqdor 1940 yilda 7,4 tonna, 1960 yilda 14,3 tonna, 1990 yilda 25 tonnaga yetdi, ya'ni keyingi 80 yil orasida 5 baravarga ko`paydi. Hozir dunyoda har yili 150 mlrd tonna mineral xomashyo qazib olinmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining ma'lumotlariga ko`ra dunyoda yiliga 32 mlrd. tonna ko`mir, 2,6 mlrd. tonna neft, 6 mlrd. tonna temir rudasi, 3,6 mln. tonna xrom rudasi, 7,3 mln. tonna mis rudasi, 3,4 mln. tonna qo`rg`oshin rudasi, 159 mln. tonna osh tuzi, 120 mln. tonna fosfatlar, 1,2 mln. tonna uran, simob, molibden, nikel, kumush, oltin va platina rudalari qazib olinmoqda. Ba'zi ma'lumotlarga ko`ra, qazilma boyliklardan shu sur'atda foydalanilsa oltinning zahirasi yana 30-35 yilga, rux-36 yilga, simob va surma-70 yilga, uran-47 yilga, mis-66 yilga, ko`mir, neft va gaz zahiralari-150 yilga yetadi xolos. Boshqa ma'lumotlarga ko`ra alyuminiy zahirasi yana 570 yilga, mis-292 yilga, rux-232 yilga, temir-150 yilga yetishishi oltin, kumush va platina zahiralari esa 1990 yilda tugashi kerak edi. Xomcho`tga asoslangan bu qarama- qarshi fikrlar, garchi ular kelajak kartinasini aniq qilib ko`rsataolmasada, har holda qazilma boyliklar zahirasi cheklanganligini tasdiqlaydi. Bu esa mutaxassislar oldiga litosfera bag`rini yanada chuqurroq o`rganish, yangi zahiralarni axtarib topish, boyliklardan foydalanishda noan'anaviy usullarni qo`llash va rudalardan maksimal foydalanish, ularning chiqindilarini qayta ishlab, kerakli elementlarni ajratib olish texnologiyasini yaratish vazifasini qo`yadi. Ana shunday izlanishlar natijasida o’laroq hozirgi paytda 30 dan ortiq mamlakatlarda neft va tabiiy gaz dengiz ostidan qazib olinadi. qidiruv ishlari ko`rsatishicha dengiz ostidagi neft zahirasi dunyo bo`yicha 150 mlrd. tonnani tashkil qiladi. Dengiz suvi tagidan shuningdek ko`mir, temir rudasi, oltingugurt va boshqa minerallar ham qazib olinmoqda. Angliyada qazib olinayotgan jami ko`mirning 110 qismi, Yaponiyada esa 25 qismi dengiz tubi zahiralariga to`g`ri keladi.

Keyingi yillarda o`tkazilayotgan kosmik tadqiqotlar okeanlar tubida katta miqdordagi mineral boyliklar zahirasi mavjudligini ko`rsatmoqda. Umumiy maydoni taxminan 1000 mln. kv. km. bo`lgan ekvatoriyaning tubi tarkibida alyuminiy, mis, nikel, kobalt va marganets bo`lgan qizg`ish loy bilan qoplangan. Hozirgi kunda Dunyo okeanlari tubida 1500 mlrd. tonna murakkab tarkibli temir va marganets rudalari borligi taxmin qilinmoqda. Yaponiyalik mutaxassislar fikricha okean tubidagi metall konkretsiyalari hisobiga dunyo sanoatini hozirgi iste'mol darajasida mis bilan yana 2000 yil, nikel bilan 70 000 yil, marganets bilan esa 140 000 yil ta'minlash mumkin.

Ko`pgina mamlakatlarning kon sanoati hozircha litosfera qobig`ining yuqori qatlamini o`rtacha 500m. chuqurlikkacha «o`zlashtirgan». Lekin bundan chuqurda ham konlar va shaxtalar mavjud. Masalan, Germaniya va Belgiyada ko`mir 1300 m. chuqurlikdan qazib olinadi. Hindistonda oltin konlari 3800 m. chuqurlikda joylashgan. Janubiy Afrikaning oltin konlari esa bundan ham 100-150 m. chuqurroqda joylashgandirlar.

Ko`pgina hollarda qazilma boyliklardan foydalanishda isrofgarchilik salmog`i katta bo`ladi. Rudalarning foydalilik koeffitsiyenti odatda 20 dan oshmaydi, ya'ni ruda eritilib, undan ko`zda tutilgan 1-2 xil metall ajratib olinadi-yu qolgan 75-80% chiqindi sifatida atrof muhitga tashlab yuboriladi. Chiqindi miqdori ba'zi rudalarda 98-99% ni tashkil qiladi. Buning asosiy sababi rudani ko`p tomonlama ishlash serchikam va murakkab jarayon ekanligidadir. Holbuki 100 tonna granitdan 8 tonna alyuminiy, 5 tonna rux, 500 kg. titan, 80 kg. marganets, 30 kg. xrom, 17 kg, nikel va 14 kg. vanadiy ajratib olish mumkin.

Isrofgarchilik ayniqsa ko`mir, neft, kaliy tuzi, qurilish materiallari, qora va rangli metallar, tog–kimyo xomashyolarining qazib olishda yuqori bo`lib qolmoqda. Neft olishda uning konlarida neftning qariyib yarmi tuproq bo`shliqlarida qolib ketmoqda.

Qazilma boyliklardan foydalanish salmogì va shunga ko`ra ularning isrofgarchiligi ayniqsa rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda katta. Bu mamlakatlarda ayniqsa ko`mir, gaz va neft konlari tez sur'atlar bilan o`zlashtirildi. O`tgan asrning dastlabki 70 yil mobaynida dunyo yuzasida neft qazib olish 10 mln tonnadan 1,8 mlrd tonnaga yetdi ya'ni 180 martaga ko`paydi. Qazilma boyliklardan jadal sur'atlar bilan foydalanish ba'zi rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda ularning zahiralari kamayib qolishga va hatto tugashiga ham olib keldi. Buning oqibatida hozirgi vaqtda Yaponiya, Angliya, Germaniya, Italiya, Gollandiya, Belgiya, va shu singari sanoati rivojlangan boshqa mamlakatlar qazilma boyliklarni chetdan sotib olmoqdalar yoki ularning ikkilamchi chiqindilarini qayta ishlamoqdalar. AQSH 70-yillar boshidayoq har yili iste'mol qilinadigan marganets, nikel va xromning 90-95% ni, boksitning 85% ni, kaliyning 70% ni, neft va temir rudasining 30% ni chetdan olishga majbur bo`ldi. Gàrbiy Yevropa mamlakatlari va Yaponiya hozirgi kunda chet el xomashyosiga yanada ko`proq karam bo`lib qolgan. Bunday mamlakatlarda tabiiy muhitga chiqarib tashlangan chiqindilar miqdori ham juda ko`p. Hisoblarga ko`ra 1 tonna tayyor xomashyo olish uchun, masalan, temir olish uchun 5-6 tonna ruda, qo`rgòshin uchun 60-90 tonna, rux uchun 80-100 tonna, mis olish uchun 100-140 tonna ruda ishlatiladi. 80- yillarda dunyo bo`yicha qazilma boyliklardan 2 mlrd. tonna mahsulot ishlab chiqildi, buning uchun yer ostidan 100 mlrd. tonna ruda, yoqilgì va boshqa boyliklar olindi. Tabiyki, qayta ishlangan bu qazilma boyliklarning 98-99% chiqindiga aylanib tabiy muhitga tashlab yuborildi. Chiqindilar miqdori ayniqsa ko`mir sanoatida ko`pdir. Ko`mir qazib olishda yiliga 1,5 mlrd. tonna chiqindi chiqadi. Bundan tashqari dunyodagi domna va marten pechlarida har yili 1mlrd. tonnaga yaqin ko`mirning kuli va ruda shlaklari to`planadi. Kimyoviy o`gitlardan butun dunyo dehqonchiligida keng foydalanilmoqda. Ularni ishlab chiqarish jarayonida har yili 12 mln. tonna fosfagips chiqindi sifatida hosil bo`ladi. Bu-bir tomondan uni saqlash uchun qo`shimcha yer talab qilsa, ikkinchi tomondan u yerga singib, yer osti suvlarini ifloslash xavfini tug`diradi.

Umuman olganda qazilma boyliklardan foydalanishda foydalaniladigan resursning turiga va uni olish usuliga ko`ra albatta tabiatga u yoki bu darajada ziyon yetkaziladi. Dunyoning ko`pgina mamlakatlarida sanoatning rivojlanish bilan tabiy muhitga industrial ta'sir oshib bormoqda.

Neft va gaz konlaridagi suvning chuqur parma quduqlar orqali chiqarib tashlanishi yer osti suvlari zahirasini kamaytiribgina qolmay, quduqlar yaqinidagi katta-katta maydonlar tuprog`ini botqoqlashtirib ishdan chiqaradi. Ba'zida esa bunday quduqlardan shifobaxsh suvlar ham chiqib ketib nobud bo`ladi.

Yer bag`ridan foydali qazilmalarni olish jarayonida kon atrofida begona jinslar to`plana boradi. Ularning uyumlari katta-katta maydonlarni egallabgina qolmay, balki shamolda changib atmosferani ifloslaydi, yomg`ir suvlari bilan uzoq joylarga oqib borib tuproqni va undagi o`simlik hamda hayvonlarni zaharlaydi.

hosildor yerlar o`rnida o`simliksiz «yalong`och» landshaftlar, ya'ni «industrial sahrolar» vujudga keladi. Hozirgi vaqtda bunday yerlar AQSH da 1,5 mln. gektarni, Angliyada esa 60-70 ming gektarni tashkil qiladi. Shunday qilib, insoniyat yer osti boyliklarini o`zlashtirishi jarayonida uning katta qismini isrof qilmoqda va bu bilan tabiiy muhitni tobora ko`p ifloslamoqda.

Masalan, neft va gaz qazib olishda kon resursidan ko`proq foydalanish maqsadida yer osti qatlamlariga kuchli bosimda suv yuboriladi va shu asosda tuproq g`ovaklaridagi neft va gaz siqib chiqariladi. Metallurgiya sanoati chiqindilari hisoblangan kul va shlakdan dehqonchilikda, hamda qurilish ishlarida foydalanish bir yo`lga quyilgan. Donbass ko`mir shaxtalari atrofini tekislab ko`klamzorlashtirish, Ural metallurgiya sanoatidan chiqqan jinslarni tekislab ustiga ekin ekish, Estoniyaning slanets koni chiqindilari ustida o`rmon barpo qilish, Ukraina marganets kombinati atrofidagi chiqindilar ustida o`rmon barpo qilish, Gruziya marganets koni chiqindilari ustida tokzorlar barpo qilish kabi ilg`or tajribalar sobiq Sovet Ittifoqining bu masaladagi xayrli ishlari jumlasiga kiradi.

Ikkilamchi xomashyolardan foydalanish faqatgina ularning yer ostidagi zahiralarini iqtisod qilib qolmay, balki u atrof muhitning tabiatiga yetkaziladigan ziyonni ham kamaytiradi. Shu bilan birga bunday usul iqtisodiy jihatdan ancha arzonga tushadi. Masalan, 1 tonna metallomni eritib, undan metall prokati olishda rudadan eritib olishga qaraganda atmosferaga chiqariladigan chiqindilar 86% ga, suvga tashlanadigan chiqindilar 70% ga, metallning qoldiq chiqindilari esa 97% ga kamayadi. 1 tonna eski pokro`shkalarni qayta ishlashdan 400 kg. sintetik kauchuk tejaladi, 1 tonna eski polietilen plenkasini qayta ishlash 1,1 tonna etilen va 3 tonna benzinni tejaydi, 1 tonna qog`ozni makulaturadan ishlab chiqish 4,5 m. kub yog`ochni, 100 kg. oltingugurtni va 350 kilovatt elektroenergiyani tejaydi, bunda atmosferaning ifloslanishi 85%ga, suvning ifloslanishi esa 40% ga kamayadi.

Ishlab chiqarishning bunday turi «regeneratsion ishlab chiqarish» nomi bilan butun jahonga ma'lum bo`lib, bu ishga dunyo bo`yicha 60-yillarda kirishildi. 1975 yilga kelib dunyoda ishlab chiqilgan jami nikel va kumushning yarmi, po`lat va misning 35% alyuminiyning 20% ana shu yo`l bilan ikkilamchi xomashyolardan olindi. Hozirgi kunda Yaponiyada ishlab chiqiladigan gazeta qog`ozining yarmi, Germaniyada ishlab chiqiladigan po`latning 75%, misning 375 va qo`rg`oshinning 45% regeneratsiya yo`li bilan olinmoqda.

Keyingi yarim asr mobaynida mutaxassislar tomonidan yoqilgìning boshqa bir yangi turi kashf etiladiki, bu yoqilgì biogen gazga qaraganda ancha istiqbolli ko`rinadi. Aytmoqchi bo`lgan yoqilgìmiz vodorod gazidir. YOqilgì sifatida vodoroddan foydalanishning qator afzalliklari bor. Birinchidan, uning tabiiy zahirasi bitmas-tuganmas bo`lib, vodorod yonganda oksidlanib kislorod bilan birikadi va suv bugìga aylanadi. Suv bugì qayta parchalanib, yana erkin vodorod ajraladi. Ikkinchi qulaylik tomoni-vodorod ekologik toza universal yoqilgì hisoblanadi. Vodoroddan yoqilgì sifatida elektr stantsiyalarida, avtomobillarda, temir yo`l suv va havo transport vositalarida foydalanish ko`mir va gaz singari yoqilgì turlari zahirasini tejabgina qolmasdan, atrof muhitning tozaligini ham ta'minlaydi. Bu yilda ko`pgina urinishlar bo`ldi, ba'zi chet el firmalarida vodorod bilan ishlaydigan donaboy avtomobillar ham ishlab chiqdi. Lekin kimyoviy parchalash yo`li bilan erkin vodorodning olinishi boshqa turdagi yoqilgìlarning o`zlashtirishidan ko`ra anchagina serxarajat bo`lganligi uchun bu ishni sanoat asosida yo`lga qo`yish muammosi o`z yechimini kutmoqda. O`zbekistonning qazilma boyliklari va ulardan foydalanish

O`zbekiston respublikasining zamini juda katta miqdordagi turli-tuman qazilma boyliklarga ega. Bu zaminda Mendeleyev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan. Respublika hududida hozirgacha 2700 dan ziyod foydali qazilma konlari va ular namoyon bo`lgan joylar aniqlangan. Aniqlangan bu konlarda 100 ga yaqin xom ashyo turlari mavjud bo`lib, ularning umumiy miqdori 3,3 trillion AQSH dollarga baholanadi. Fakatgina neft va gaz zahiralarining qiymati 1 trillion dollarga teng. Aniqlangan konlardan 900 tasi topilgan va o`rganilgan bo`lib, ulardagi zahiralar qiymati 970 mlrd. dollarga teng. Hozirgi kunda respublikada foydalanayotgan konlar soni 400 ga yaqin. Har yili bu konlardan 5,5 mlrd. dollarlik qazilma boyliklar olinmoqda va qo`shimcha 6-7 mlrd. dollarlik yangi zahiralar topilmoqda. O`zbekiston yoqilgì-energetika zahiralariga boy o`lka. Unda qidirib topilgan tabiiy gaz zahiralari 2 trillion m. kub atrofida. Bu gaz zahiralari respublikani 35 yil gaz bilan ta'minlashga yetadi. Faqatgina Ko`kdumaloq konlaridagi gazning zahirasi 144 mlrd m. kubga yaqin, ulardagi neft 54,2 mln tonnagaz kondensati esa 67,4 mln.tonnaga teng. Hozirgi paytda foydalanayotgan neft konlarining soni 160 dan ortiq bo`lib, ularning zahiralari 30 yilga yetadi. Birgina 1985-1994 yillar ichida 38 ta yangi neft va gaz koni ishga tushirildi. Bulardan tashqari neft, gaz va gaz kondesati bo`yicha yana 155 ta istiqbolli konlar ham aniqlangan. Tekshirishlar ko`rsatishicha respublika zaminining qariyb 60% da yer osti neft va gaz qatlamlari bor. Bu qatlamlar asosan 5 ta mintaqada joylashgan. Bular: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubiy-Gàrbiy Xisor, Surxandaryo va Fargòna mintaqalaridir. Respublikada olinayotgan jami neftning 90% dan ortigi arzon ya'ni favvoralar usulida olinmoqda. Hozircha respublika hududida aniqlangan neft zahiralarining fakat 32% o`zlashtirildi, xolos. Bu ko`rsatgich turkmanistonda 61%, Tojikistonda 60% va Qirgìzistonda 41% ni tashkil qiladi. Tabiiy gaz zahiralarini o`zlashtirishda ham ahvol shunga o`xshash.

Ko`mirning umumiy zahirasi 2 mlrd tonna bo`lib, ko`mir zahirasi salmogi bo`yicha respublikamiz markaziy osiyoda ikkinchi o`rinda turadi. Ko`mir Angren, Shargun va Boysun konlaridan qazib olinadi. bu konlardan ko`mir bilan birgalikda qimmatbaho minerallar-kaolin, ohaktosh va kvartsli qum ham olinadi. Kaolindan glinozem, ya'ni alyuminiy oksidi va alyuminiy, o`tga chidamli materiallar, keramik qoplamalar, metlax plitkalari, chinni, fayans, oq va boshqa rangli tsement, o`tga chidamli g`isht kabi materiallar olinadi.

O`zbekiston zaminida qimmatbaho metallarning katta zahiralari mavjud. Uning hududida 32 turdagi qimmatbaho rangli metallar topilgan bo`lib. Hozirgi paytda ular 33 ta kondan qazib olinmoqda.

Oltin zahiralari bo`yicha O`zbekiston dunyoda to`rtinchi o`rinda, uning qazib olinishi bo`yicha esa yettinchi o`rinda turadi. Oltinning asosiy zahirasi Markaziy qizilqumda joylashgan. Hozirgi kunda oltin 7 ta kondan olinmoqda. Muruntov koni dunyodagi konining topilishi Xalqaro geologiya jamoatchiligi tomonidan yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida oltin sohasida qilingan eng katta kashfiyot deb e'tirof qilindi. Bu yerda affinaj ya'ni eng sof metall olish jarayoning zamonaviy texnologiyasi joriy etilgan va kon oltinining sifati yuqori bo`lgani uchun ham oliy tovar ko`rinishiga ega bo`lgan, soflik darajasi «to`rtta to`qqiz»ga teng asl oltin olinmoqda. Hozirgi paytda Muruntov konidan olib ishlatilgan va ko`p yillardan beri otvalga chiqarib tashlangan ruda tuprog`i Amerikaning «Nyumont Mayning Korporeyshn» kompaniyasi ishtirokida qayta ishlanib, tarkibidagi qolgan oltin ham ajratib olinmoqda. Oltin shuningdek Qizilqum hududidagi Ajibugut, Bulutkon, Balpantov, Aristontov va Turboy konlarida ham bor. Bu konlarni o`rganish davom etmoqda. Keyingi vaqtlarda oltin Toshkent va Samarkand viloyatlari hududida ham topildi. Kumush konlari Navoiy viloyatining Visokovoltnoye, Ukjetpes va Kosmonachi hududlarida hamda Namangan viloyatining oqtepa hududida mavjud.

O`zbekistonda qimmatbaho metallar qatori uran konlari ham mavjud. Topilgan uran zahiralari bo`yicha respublika dunyoda 7-8 o`rinlarda turadi. Uranning topilgan zahirasi uni 50-60 yil qazib olishga yetadi. Uran bilan yo`l- yo`lakay reniy, skandiy, lantanoidlar va boshqa nodir metallar ham qazib olinadi.

Rangli metallardan O`zbekistonda mis, qo`rg`oshin, rux, volfram va shu guruhga kiruvchi boshqa metallarning zahiralari aniklangan. Bu zahiralarning asosiy qismi olmaliq ruda maydoniga jamlangan. Qidirib topilgan mis zahirasi bo`yicha respublika dunyoda 10-11 o`rinlarda turadi. Hozirgi sur'atda qazib olganda mis 40-50 yilga, rux va qo`rg`oshin 100 yilga yetadi.

Mis rudasi bilan yo`l-yo`lakay oltin, kumush. Molibden, kadmiy. Indiy, tellur, selen, reniy, kobalt, nikel, osmiy kabi 15 dan ortiq turdagi qimmatbaho va noyob rangli metallar qazib olinmoqda. Istiqbolli dalneye mis konida mis, molibden, oltin, kumush, reniy, tellur, selen va oltingugurtning katta zahiralari mavjud.

Mis konlari orasida hozir ishlatilayotgan Kalmaxir koni alohida e'tiborga sazovor. Bu kon mis-molibden rudalarini qazib olish bo`yicha dunyodagi barcha konlardan ustun turadi. Uning rudasini O`zbekistondagi eng yirik korxonalardan hisoblangan Olmaliq kon-metallurgiya kombinati qayta ishlamoqda. Bundan tashqari hozirgi kunda istiqbolli Dalneye mis koni ham topilgan bo`lib, unda mis, molibden, oltin, kumush, reniy, tellur, selen va oltingugurtning katta zahiralari mavjud.

Qo`rg`oshin-rux asosan Jizzax viloyatidagi Uchquloch va Surxondaryodagi Xondiza konlarida jamlangan. Xondiza konida shuningdek ko`pgina yo`ldosh xom ashyolar – mis, kumush, kadmiy, selen, oltin va indiy ham bor.

Selen va tellurdan asosan yarim o`tkazgichlar, quyosh batareyalari, termogeneratorlar, po`lat va shishaning maxsus navlarini ishlab chiqarishda, reniydan aviatsiya va kosmik texnika uchun o`tga chidamli qotishmalar, elektron uskunalar va neftni parchalash uchun katalizatorlar ishlab chiqarishda foydalaniladi.

O`zbekiston hududida 20 ta marmar, 15 ta granit va gabbro konlari topilgan. Oqdan qora ranggacha xilma-xil bezakbop toshlar olinadigan bu konlar Yevroosiyodagi eng yirik konlar hisoblanadi. Qoplama toshlarning umumiy zahiralari 85 mln. m. kubdan oshib ketadigan bu konlar toshni qayta ishlaydigan korxonalarni yuzlab yillar davomida xom ashyo bilan ta'minlaydi. Bu jihatdan O`zbekiston MDH mamlakatlari orasida yetakchi o`rinni egallaydi. Ayni vaqtda Gòzgòn, Nurota va Zarband konlarida marmar bloklarini zamonaviy texnologiya asosida qazib olish yo`lga qo`yilgan. O`zbekistonda topilgan Jeroy-Sardara konidagi fosforitlar zahirasi taxminan 100 mln. tonnaga teng. Bularni qayta ishlash uchun hozir Qizilqum fosforit kombinati ko`rilmoqda. Bundan tashqari Markaziy Qizilqumning Qoraxat va Shimoliy Jetitov fosforit konlarida juda katta miqdorda xom ashyo mavjudligi aniqlandi. Bu zahiralarining xo`jalik oborotiga jalb qilinishi respublikada juda ko`p miqdorda fosfat o`gitlari ishlab chiqarish imkonini beradi. Keyingi paytlarda Toshkent viloyatining Qayragòchsoy hududida topilgan barit koni ham diqqatga sazovor. Bu konning o`zlashtirilishi chuqur quduqlarni parmalashda foydalaniladigan va hozirgacha chetdan sotib olinayotgan baritni o`zimizdan olib ishlatish imkoniyatini beradi.

Aniqlagan 5 ta tosh tuzi Koni-Xo`jaikon, Tubakat, Borsakelmas, Boybichakon va Oqkal'a konlarida taxminan 90 mlrd. tonna xom ashyo bor. Qo`ng`irotda kimyoviy usulda kaltsiy va kaustik soda ishlab chiqaradigan zavod qurilishidan Borsakelmas konining tuzlarini qayta ishlash ko`zda tutilmoqda.

Bulardan tashqari respublika hududida 32 ta ma'danli shifobaxsh suv konlari aniqlangan bo`lib, shulardan 12 tasi bazasida shifoxona va kurortlar qurilgan, 9 tasidan olinayotgan suv zavodda qadoqlanmoqda.

O`zbekiston yer osti qazilma boyliklariga boy mamlakat bo`lgani holda bu boyliklardan unumli foydalanish va atrof muhitning sofligini saqlash hozircha talab darajasida emas. Shu kunda respublikada 16 ta tog`-kon korxonalari ishlab turibdi. Ulardan xar yili chiqayotgan 60 mln. tonnagacha chiqindilarni saqlashga 10 ming gektar yer ketmoqda. Buning ustiga otvalga tashlangan kon chiqindilari biosferani ifloslamoqda. Aniqlanishicha shamolning tezligi sekundiga 5 metr bo`lganida 1 kv. metr maydondan sutkasiga 70 kg. chang zarralari havoga ko`tariladi.

Respublikadagi minerallarniing barcha konlari ochiq-karyer usulida ishlatilmoqda. Ularni har bir portlatishda havoga 250 tonnagacha chang hamda 10 ming m. kubgacha zararli gazlar chiqadi va shamol yo`nalishi bo`ylab 10-15 km. masofagacha tarqaladi. Chang tarqalishi ayniqsa marmar va granit konlaridagi toshlarni kesishda juda ko`p bo`ladi.

Masalaning yana bir kamchilik tomoni tog`-kon ishlarida yo`l qo`yilayotgan nobudgarchilikda. Shargun ko`mir konidan olinayotgan xom ashyoning 25% tog` jinslariga aralashib atrof muhitga chiqib ketadi. Angren ko`mir konidan chiqadigan kaolinning 10-15% ishlab chiqarishga yo`naltirilib, qolgan qismi tog` jinslariga aralashib chiqarib tashlanmoqda. Bunday holdan ham iqtisodiyot ham tabiiy muhit zarar ko`rmoqda.

Tog`-kon ishlarida dunyoning ilgor texnologiyalarini qo`llash, katta hajmdagi investitsiyalarni kiritib, qo`shma korxonalar barpo etish, rudalarni ishlab chiqarishga to`liq jalb etib, ulardagi yo`ldosh minerallarni ham ajratib olish va shu asnoda ham iqtisodni yuksaltirish va ham chiqindilarni kamaytirish rejalari tuzilmoqda. Bu ishlar juda katta kuch, mablag` va vaqtni talab qiladi. Hozirgi vaqtda bu yo`lga ilk qadamlar qo`yilib, oltin olish bo`yicha Britaniyaning «Oksis Mayning» kompaniyasi, qo`rg`oshin, rux va oltin olish bo`yicha «Omontaytov- Fred» kompaniyalari ish boshladi. Tuzilayotgan rejalar va bajarilayotgan ishlar, shubhasiz, O`zbekistonni kelajakda rivojlangan mamlakatlar darajasiga ko`tarish o`zbek xalqining faravon turmushini ta'minlashga poydevor bo`ladi.

Nazorat savollari:

1. O’zbekistonda qanday qazilma boyliklari mavjud? 2. Oltin zahirasi bo’yicha O’zbekiston nechanchi o’rinda turadi? 3. Tabiiy zahiralar bo’yicha qaysi hudud eng ko’p zahiraga ega? 4. Qaysi element zahiralarini tabiatda uchratish mumkin? 5. O’zbekiston hududida qancha marmar koni mavjud? 6. Selen va tellurdan qanday maqsadlarda foydalaniladi? 7. Yerosti boyliklariga nimalar kiradi? 8. Topilgan uran zahiralari bo’yicha respublika nechanchi o’rinda? 9. O’zbekistonning qaysi hududlarida fosforit konlari mavjud? 10. O’zbekistonda neft va gaz qaysi hududlarda ko’p tarqalgan?

Glossariy uchun namunalar Allotropiy-bitta kimyoviy elementning о‘zi ikki yoki bir necha oddiy moddalar hosil qilishi Alyuminiy- davriy sistemaning uchinchi guruhsi p-elementlariga kiradigan metal. Tartib nomeri 13, atom massasi 26,9815. Alyumosilikatlar- tarkibida alyuminiy oksid ham bо‘ladigan silikatlar Asoslar –metall atomi va gidrooksid guruhdan tashkil topgan murakkab moddalar Atom - kimyoviy elementning oddiy va murakkab moddalar tarkibiga kiradigan eng kichik zarrachasidir. Valentlik- Elementlarning muayan shakldagi holati, elektron berishi yoki elektron biriktirib olishi Gramm molekula- moddaning molekulyar og‘irligiga son jihatdan teng qilib, gramm hisobida olingan miqdori. Gramm ekvivalent- moddaning ekvivalent og‘irligiga son jihatdan teng qilib, gramm hisobida olingan miqdori Guruh -bitta vertikal qatorga joylashgan о‘xshash elementlar qatori Gidrometallurgiya-metallarni yuvish hamda eritmalarni chо‘kmaga tushirish,eksratsiya ion almashtirgich smolalarga metallarni sorbsialashi,ajratib olish kabi asosiy jarayonlarni о‘z ichiga oladi. Diffuziya hodisasi -bir modda zarrachalarining ikkinchi modda ichida о‘z- о‘zicha bir tekisda taqsimlanishi Ekzotermik -issiqlik chiqarish bilan sodir bо‘ladigan reaksiyalar ekzotermik reaksiyalar deb ataladi. Endotermik- issiqlik yutilishi bilan boradigan reaksiyalar endotermik reaksiyalar deb ataladi. Entalpiya -о‘z ichiga olgan sistemasining “issiqlik saqlovchisi” hisoblanadi Entropiya- muvozanat xolatida tо‘rgan har qanday sistemadagi moddalarning harakatlanganligini ifodalovchi kattalik . Eritmalar- ikki yoki bir necha komponentdan iborat kattik yoki suyuq gomogen sistema eritma deb ataladi Eritmalar konsentrasiyasi- eritmaning yoki erituvchining ma'lum ogirlik miqdorida yoki ma'lum hajmda erigan modda miqdori eritmaning konsentrasiyasi deyiladi Erish prosessi- qattiq modda erituvchiga tushirilganda uning ionlari yoki molekulalari erituvchi molekulalarining qutblariga tortilishi natijasida erish prosessi deyiladi Eruvchanlik koeffisiyenti -moddaning ma'lum temperaturada 100 gr erituvchida erib tо‘yingan eritma hosil qiladigan og‘irlik miqdori uning eruvchanlik koeffisiyenti Elektrolit- о‘zidan eletr tо‘kini о‘tkazadigan moddalar Elektroliz usuli -elektr toki ta'sirida elektrolit eritmalarda yoki suyuqlanmalarda boradigan oksidlanish-qaytarilish prosessidir. Elektrometallurgiya- elektrometallurgiya metallarni elektroliz yordamida olish usuli hisoblanadi Molekula - moddaning mustaqil mavjud bо‘la oladigan va shu moddaning fizikaviy va kimyoviy xossalarini о‘zida saqlab qoladigan juda kichik zarrachasidir. Murakkab modda- О‘zaro ma'lum nisbatlarda birikkan ikki yoki bir necha elementdan tashkil topadi Magniy -Davriy sistemaning ikkinchi guruh s- elementlariga kiradigan metal. Tartib nomeri 12, Moddaning eruvchanligi- moddaning biror erituvchida eriy olish xususiyati shu moddaning eruvchanligi Metallning elektrod potensiali-metalldan eritmaga о‘tib, gidratlangan ionlar metallga tortiladi va metall sirtiga yaqin joylashib qо‘sh elektr qavat hosil qiladi, natijada metall bilan eritma orasida potensiallar ayirmasi vujudga keladi, bu qiymat metallning elektrod potensial Natriy -davriy sistemaning birinchi guruh s-elementlariga kiradigan metal. Tartib nomeri 11, atom massasi 22,9898 Kimyo - sо‘zi yunoncha sо‘z bо‘lib, asl metallar ishlab chiqarishni bildiradi Kimyoviy element - о‘zida muayyan xossalarni mujassamlashtirgan va kimyoviy usular bilan boshqa oddiy moddaga aylana olmaydigan atomlar turidir. Demak, oddiy modda elementning erkin holda mavjud bо‘lish shaklidir. Kislota- molekulasidagi vodorod atomi о‘mini metal I atomlari olishi natijasida tuz hosil qiladigan murakkab moddalar. Kimyoviy reaksiyalar-- dastlabki moddalardan, ya'ni xom-ashyodan boshqa xossalarga va tarkibga ega bо‘lgan maxsulotlar olish Ozon- Kislorodning allotropiyasi-3 atom kislorodddan tashkil topgan Oddiy modda- kimyoviy elementning erkin xolda mavjud bо‘la oladigan turi. Oksid-Elementlaming kislorod bilan hosil qilgan birikmalari oksidlar deyiladi. Osmos hodisasi -erituvchi zarrachalarining yarim о‘tkazgich parda orqali eritmaga о‘tish prosessiga osmos deyiladi Oksidlanish prosessi -elektron berish protsessi-oksidlanish protsessi Oksidlanish-qaytarilish reaksiyadari- ikkinchi tur reaksiyalariga siqib chiqarish va boshqa reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyadari Prosent konsentrasiya-100 gr. eritmada erigan moddaning grammlar hisobidagi miqdori Pirometallurgiya-“pir”grekchadan olingan bolib,olov demakdir. Radioaktivlik- Element atomlarining о‘z-о‘zidan nurlanib emirilish xodisasi Seziy- davriy sistemaning birinchi guruh s-elementlariga kiradigan metal. Tuzlar –metall atomi va kislota qoldig‘idan tashkil topgan murakkab moddalar Qaytarilish prosessi- elektr toki ta'sirida yoki o’zi elektr toki hosil qilib boradigan kimyoviy protsesslar elektrokimyoviy protsesslar

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:

1. Н.А.Парпиев, Х.Р.Рахимов, A.Г.Муфтахов Анорганик кимё назарий асослари Дарслик T.: “Ўзбекистон”, 2000 й. 2. Қ.Ахмеров, А.Жалилов, Р.Сайфутдинов (кирилл) Умумий ва анорганик кимё Дарслик Т.: “Ўзбекистон”. 2003 й. 3. Z.Sobirov. Organik kimyo. O`quv qo`llanma T.: Aloqa-chi, 2005 4. Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ/ Ш.М. Мирзиёев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2016. - 56 б. 5. Мирзиёев Ш М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий - иқтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза, 2017 йил 14 январ/ Ш.М. Мирзиёев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – 104 б. 6. Мирзиёев Ш. М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон Республикаси Kонституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза. 2016 йил 7 декабр/ Ш.М.Мирзиёев. –Тошkент: “Ўзбекистон”, 2017. – 48 б. 7. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Мазкур китобдан Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2016 йил 1 ноябрдан 24 ноябрга қадар Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри сайловчилари вакиллари билан ўтказилган сайловолди учрашувларида сўзлаган нутқлари ўрин олган. /Ш.М.Мирзиёев. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017. – 488 б. 8. Ўзбекистон республикаси президентининг фармони. Ўзбекистон республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида. (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда) 9. Ўзбекистон Республикаси Kонституцияси. -Т.: “Ўзбекистон”, 2014.- 46 б. 10.O`zbеkiston Rеspublikasi "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" T.O`zbеkiston. 1997 y. 20-25 bеtlar. 11.Ю.Т.Тошпўлатов., Н.Рахматуллаев. Анорганик кимё. Маъруза матни Т.2000 й. 12.Romain Elsair. Fundamentals of Chemistry, Bookboon, United Kingdom, 2012 13.Raymond Chang, Kenneth A. Goldsby. General Chemistry. Wikibooks.org. March,13,2013 14. Sh.X.Shomurotova, F.A.Djurayeva. Kimyo. O’quv qo’llanma. T.: “Faylasuflar”, 2017

Internet saytlari 15www.gov.uz - Ўзбекистон Республикаси ҳукумат портали. 16. www.lex.uz– Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси. 17. www. tdpu.uz- Nizomiy nomidagi TDPU portali. 18.www.Ziyonet.uz 19.www.edu.uz 20.tdpu-INTRANET.Ped. 21. www.chemistry.ru 22. www.labchem.ru

MUNDARIJA:

Kirish 1-qism 1 Кimyo fаni va uning аsоsiy vazifalаri. D.I.Mеndеlеyevning dаvriy jаdvаli vа dаvriy qоnuni. 2 Dispеrs sistеmalar 3 Metalmaslar haqida tushuncha 4 Kislorodning allotropik shakl o’zgarishlari. Suv va uning tarkibi 5 Uglerod va uning birikmalari 6 Metallarning umumiy xossalari. Mineral ma’danlarning tuzilishi va tarkibi 7 Uglevodorodlar 8 Miqdoriy analiz va uning metodlari 9 O’zbekistonning tabiiy qazilma boyliklari 2-qism 1 D.I.Mеndеlеyevning dаvriy jаdvаli vа dаvriy qоnuni. 0 1 Dispеrs sistеmalarning tuzilishi va tarkibini o’rganish 1 1 Metallmaslarning xossalarini o’rganish 2 1 Suvning qattiqligi va uni yumshatish usullari. 3 1 Cho’yan va po’lat ishlab chiqarish. 4 1 Mineral ma’danlarning tuzilishi va tarkibi. 5 1 Neft va uning tarkibini o’rganish 6 1 Miqdoriy analizning perganometriya, yodometriya, 7 kompleksometriya metodlari 1 O’zbekistondagi tabiiy qazilma boyliklari. Konlar. Ishlab 8 chiqarish korxonalari. Ularning xaritadagi o’rnini aniqlash. 1 Tabiiy xaritalarda zahiralarning o’rnini belgilash. 9 Glossariy

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Содержание:

1. Химическая наука и ее основные задачи. Периодическая таблица и периодический закон Д. И. Менделеева. 2. Дисперсные системы 3. Понятие о неметаллах 4. Аллотропные формы кислорода. Вода и ее состав 5. Углерод и его соединения 6. Общие свойства металлов. Структура и состав минералов 7. Углеводороды 8. Количественный анализ и его методы 9. Природные ресурсы Узбекистана 10. Периодическая таблица и периодический закон Д. И. Менделеева. 11. Изучение структуры и содержания дисперсных систем 12. Исследование свойств металлов 13. Жесткость воды и способы ее смягчения 14. Производство чугуна и стали 15. Структура и состав минералов 16. Исследование масла и его состава 17. Методы количественного анализа: перганометрия,иодометрия и комплексометрия 18. Природные ископаемые Узбекистана. Шахты. Производственные предприятия. Определение их расположения на карте. 19. Определение расположения ископаемых на природных картах.

Список использованной литературы

Contents 1. Chemical science and its main tasks. The periodic table and the periodic law of D. I. Mendeleev. 2. Dispersion systems 3. The concept of non-metals 4. Allotropic forms of oxygen. Water and its composition 5. Carbon and its compounds 6. General properties of metals. The structure and composition of minerals 7. Hydrocarbons 8. Quantitative analysis and its methods 9. Natural resources of Uzbekistan 10. The periodic table and the periodic law of D. I. Mendeleev. 11. The study of the structure and content of disperse systems 12. The study of the properties of metals 13. Water hardness and ways to soften it 14. Production of iron and steel 15. The structure and composition of minerals 16. The study of oil and its composition 17. Methods of quantitative analysis: perganometry, iodometry and complexometry 18. Natural resources of Uzbekistan. The mines. Manufacturing enterprises. Determining their location on the map. 19. Determining the location of minerals on natural maps. List of references