Uchwała Nr LX/413/18 Z Dnia 20 Lutego 2018 R

DZIENNIK URZĘDOWY

WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO

Łódź, dnia 15 marca 2018 r.

Poz. 1268

UCHWAŁA NR LX/413/18 RADY GMINY UJAZD

z dnia 20 lutego 2018 r.

w sprawie przyjęcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Ujazd na lata 2018-2021

Na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 15 oraz ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t. j. Dz. U. z 2017 r. poz. 1875, poz. 2232 oraz z 2018 r. poz. 130), art. 87 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i o opiece nad zabytkami (t. j. Dz. U. z 2017 r. poz. 2187, poz. 1086 i poz. 1595 oraz z 2018 r. poz. 10) uchwala się, co następuje: § 1. Przyjmuje się „Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Ujazd na lata 2018-2021”, stano- wiący załącznik do niniejszej uchwały. § 2. Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy Ujazd. § 3. Uchwała wchodzi w życie z dniem podjęcia i podlega publikacji w Dzienniku Urzędowym Wojewódz- twa Łódzkiego.

Przewodniczący Rady Gminy Ujazd

mgr Piotr Zimny Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 2 – Poz. 1268

Załącznik do Uchwały Nr LX/413/18 Rady Gminy Ujazd z dnia 20 lutego 2018 r.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Ujazd na lata 2018 - 2021

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 3 – Poz. 1268

SPIS TREŚCI

I. WSTĘP 1.1. Charakterystyka gminy 1.2. Charakterystyka społeczno – gospodarcza 1.3. Charakterystyka przyrodnicza II. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI III. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE IV. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 4.1 Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 4.2 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu V. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 5.1 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy) 5.2 Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 5.2.1. Zarys historii obszaru gminy 5.2.2 Krajobraz kulturowy 5.2.3. Zabytki ruchome 5.2.4. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych 5.2.5. Dziedzictwo niematerialne 5.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony 5.4. Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków – zabytki nieruchome 5.5. Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków – zabytki archeologiczne 5.6. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy VI. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ VII. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE 7.1 Priorytety gminnego programu opieki nad zabytkami 7.2 Kierunki działań i zadania gminnego programu opieki nad zabytkami 7.3. Zadania gminnego programu opieki nad zabytkami VIII.INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI IX. ZASADY OCENY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI X. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI XI. REALIZACJA I FINANSOWANIE PRZEZ GMINĘ ZADAŃ Z ZAKRESU OCHRONY ZABYTKÓW XII. WYKORZYSTANE MATERIAŁY I OPRACOWANIA SPIS RYCIN SPIS TABEL SPIS WYKRESÓW SPIS FOTOGRAFII XIII. ANEKSY

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 4 – Poz. 1268

Wykaz skrótów: AZP – Archeologiczne Zdjęcie Polski, GEZ – Gminna Ewidencja Zabytków, GOK – Gminny Ośrodek Kultury, GPOnZ – Gminny Program Opieki nad Zabytkami, GUS – Główny Urząd Statystyczny, Dz. U. – Dziennik Ustaw, IK – Instytucja Kultury, KGW – Koło Gospodyń Wiejskich, KPOZiOnZ - Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami, LGD – Lokalna Grupa Działania, MKiDN – Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, MPZP – Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego, NID – Narodowy Instytut Dziedzictwa, NIMOZ - Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, NMP – Najświętsza Maria Panna, OSP – Ochotnicza Straż Pożarna, OZW – Obszar o znaczeniu dla wspólnoty, PGR – Państwowe Gospodarstwa Rolne, POnZ – Program Opieki nad Zabytkami, PPOnZ – Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami, PPP – partnerstwo publiczno – prywatne, RPO – Regionalny Program Operacyjny, SWOT – ang. Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats (mocne, słabe strony, szanse I zagrożenia), UG – Urząd Gminy, WEZ – Wojewódzka Ewidencja Zabytków WUOZ – Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, WKZ – Wojewódzki Konserwator Zabytków.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 5 – Poz. 1268

I. WSTĘP

Przedmiotem opracowania Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Ujazd na lata 2018 - 2021 jest przedstawienie zasobów dziedzictwa kulturowego gminy ze szczególnym uwzględnieniem obiektów zabytkowych oraz wypracowanie programu zarządzania nimi, w tym praca nad ich potencjałem. Program jest dokumentem strategicznym w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Pozwoli on na koordynację działań polityki przestrzennej w zakresie opieki i zarządzania dziedzictwem kulturowym. W okresie najbliższych czterech lat Program realizowany będzie dostępnymi środkami prawnymi oraz finansowymi. Celem Programu jest określenie zasadniczych kierunków działań i zadań na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami. Systematyczne wdrażanie ustaleń dokumentu powinno spowodować poprawę stanu zachowania zasobów dziedzictwa kulturowego Gminy Ujazd. Program powinien być znany nie tylko władzom lokalnym, ale i społeczności lokalnej. Jego zadaniem jest m.in. uświadamianie mieszkańców o konieczności dbania o lokalną tradycję przejawiającą się w inicjatywach społecznych, jak i o potrzebie ochrony dziedzictwa kulturowego gminy. Mieszkańcy i władze gminy powinni dbać o utrzymanie indywidualnego charakteru regionu, w tym o zachowanie jego znamiennych elementów zabytkowych i przyrodniczych, które są swoistą spuścizną materialną i historyczną. Niniejszy Program powstał na podstawie poradnika metodycznego Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami oraz został opracowany mając na uwadze art. 4 pkt 2 ustawy Prawo autorskie i pokrewne. Gminny Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Ujazd na lata 2018 – 2021 jest pierwszym opracowaniem o takim charakterze, wykonanym dla Gminy Ujazd.

1.1. Charakterystyka gminy

Gmina Ujazd położona jest we wschodniej części województwa łódzkiego, etnograficznie znajduje się na pograniczu kulturowym. Miejscowości takie jak: Skrzynki, Ojrzanów, Tobiasze należy zaliczyć do regionu rawsko – opoczyńskiego, Dębniak, Olszowa, Wólka Krzykowska, Bielina to już region piotrkowski, zaś Ujazd, Zaosie, Ciosny uznać można jako region brzeziński. Z Ujazdu do Łodzi – odległość z centralnych części miej- scowości wynosi ok. 40 km, do Piotrkowa Trybunalskiego ok. 35, a do Tomaszowa Mazowieckiego ok. 12 km. Gmina Ujazd znajduje się na terenie powiatu tomaszowskiego w jego zachodniej części. Jest jedną z 11 gmin powiatu i jedną z 10 gmin wiejskich. Sieć osadniczą gminy tworzą miejscowości wiejskie na czele z Ujazdem – siedzibą gminy o współrzędnych geograficznych 51.60°N, 19.92°E, którą zamieszkuje 21% miesz- kańców Gminy. Jednostka samorządowa zajmuje obszar o powierzchni 97 km2 (ok. 9,5% powierzchni powiatu), granicząc z 7 gminami (ryc. 1): - na zachodzie – z gminą Będków (powiat tomaszowski) i gminą Rokiciny (powiat tomaszowski),  na północy – z gminą Koluszki (powiat łódzki wschodni) i gminą Budziszewice (powiat tomaszowski),  na wschodzie – z gminą Lubochnia (powiat tomaszowski),  na południu – z gminą Wolbórz (powiat piotrkowski) i gminą Tomaszów Mazowiecki (powiat tomaszowski).

Najbardziej skrajne odległości na terenie gminy oddalane są od siebie o ok. 15 km w linii północny– wschód – południe. W skład Gminy Ujazd wchodzą 22 sołectwa, w tym 40 miejscowości wiejskich. Przynależ- ność poszczególnych miejscowości do sołectw przedstawiono w tabeli 1.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 6 – Poz. 1268

Tabela 1. Przynależność miejscowości wchodzących w skład sołectw w Gminie Ujazd Lp. Nazwa sołectwa Nazwa miejscowości wchodzących w skład sołectwa 1 Bielina Bielina, Teklów, Wygoda 2 Bronisławów Bronisławów, Marszew 3 Buków Buków, Buków-Parcel 4 Ciosny Aleksandrów, Ciosny, Łączkowice, Józefów 5 Dębniak Dębniak, Kolonia Dębniak 6 Helenów Helenów 7 Józefin Józefin, Konstancin 8 Lipianki Lipianki 9 Łominy Łominy 10 Maksymów Maksymów, Olszowa Piaski 11 Niewiadów Niewiadów, Szymanów, Niewiadów - Kolonia, Władysławów 12 Ojrzanów Ojrzanów, Tobiasze 13 Olszowa Olszowa, Kolonia Olszowa 14 Osiedle Niewiadów Osiedle Niewiadów 15 Przesiadłów Przesiadłów 16 Sangrodz Sangrodz 17 Skrzynki Skrzynki 18 Stasiolas Stasiolas, Kolonia Ujazd 19 Ujazd Ujazd, Mącznik 20 Wólka Krzykowska Wólka Krzykowska 21 Wykno Wykno, Młynek 22 Zaosie Zaosie Źródło: UG w Ujeździe

Ryc. 1. Gmina Ujazd w układzie gmin sąsiednich Źródło: opracowanie własne Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 7 – Poz. 1268

Ryc. 2. Położenie Gminy Ujazd na tle Polski Źródło: opracowanie własne na podstawie geoportal.gov.pl

1.2. Charakterystyka społeczno–gospodarcza

Na koniec roku 2016 obszar gminy zamieszkiwało 7 905 osób (wg danych Urzędu Gminy w Ujeździe), w tym Ujazd – siedzibę gminną - 1 655 osób. Największą miejscowością na terenie Gminy Ujazd jest Osiedle Niewiadów (tak naprawdę przedłużenie Ujazdu w kierunku północnym o osobnym statucie sołectwa) liczące 1751 osób. Gminę Ujazd zamieszkuje 6,7% wszystkich mieszkańców powiatu. Wg danych GUS liczba osób zamieszkująca analizowaną gminę zmniejszyła się w ostatnich 5 latach o ok. 100 osób. Taki stan rzeczy w ostatnich 5 latach związany jest z niewielkim dodatnim przyrostem naturalnym w latach 2013 i 2014 oraz ujemnym przyrostem naturalnym w 2015 r. i szczególnie w 2016 r., a także z niewielkim ujemnym saldem migracji (łącznie w latach 2012-2016). Jednocześnie obserwowany jest także stopniowy proces starzenia się społeczeństwa (z 17,4% osób w wieku poprodukcyjnym w 2012 r. do 20,2% w 2016 r.). Poniżej zaprezentowa- no liczbę ludności w poszczególnych miejscowościach z Gminy Ujazd.

Tabela 2. Charakterystyka miejscowości w Gminie Ujazd Lp. Nazwa miejscowości Powierzchnia (ha) Liczba ludności 1 Aleksandrów 67,8 37 2 Bielina 83,22 80 3 Bronisławów 76,92 50 4 Buków 340,55 230 5 Buków-Parcel 210,62 56 6 Ciosny 187,93 105 7 Dębniak 418,81 176 8 Helenów 123,19 76 Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 8 – Poz. 1268

Lp. Nazwa miejscowości Powierzchnia (ha) Liczba ludności 9 Józefin 83,97 181 10 Józefów 100,55 16 11 Kolonia Dębniak 248,22 85 12 Kolonia Olszowa 188,64 71 13 Kolonia Ujazd 161,77 94 14 Konstancin 70,98 33 15 Lipianki 406,21 75 16 Łączkowice 254,45 43 17 Łominy 214,91 93 18 Maksymów 119,88 59 19 Marszew 66,06 37 20 Mącznik 25,97 129 21 Młynek 44,17 22 22 Niewiadów-Kolonia 120,48 132 23 Niewiadów 93,96 92 24 Ojrzanów 133 96 25 Olszowa 240,78 128 26 Olszowa-Piaski 69,79 26 27 Osiedle Niewiadów 308,75 1751 28 Przesiadłów 238,78 292 29 Sangrodz 235,74 369 30 Skrzynki 156,9 443 31 Stasiolas 164,99 169 32 Szymanów 84,39 47 33 Teklów 222,87 37 34 Tobiasze 160,87 184 35 Ujazd 963,18 1665 36 Władysławów 73,81 10 37 Wólka Krzykowska 487,9 143 38 Wygoda 139,22 66 39 Wykno 901,57 147 40 Zaosie 1402,84 360 Źródło: UG w Ujeździe

Łączna liczba podmiotów gospodarczych w rejestrze REGON na rok 2016 w analizowanej jednostce wyniosła 612, z czego 591 to podmioty prywatne. Obserwowany jest ogólny trend wzrostowy liczby podmio- tów gospodarki narodowej na przestrzeni ostatnich 7 lat. Na terenie gminy Ujazd w 2016 r. najliczniej repre- zentowaną działalnością gospodarczą był „handel; naprawa pojazdów samochodowych” (sekcja G – 175 podmioty) oraz przetwórstwo przemysłowe (sekcja C – 127 podmiotów). W sekcji A (rolnictwo, leśnictwo, łowiec- two i rybactwo) odnotowano 24 działalności. W zdecydowanej większości są to małe jednostki zatrudniające do 9 osób (587 podmiotów). Na terenie gminy występują 4 duże przedsiębiorstwa zatrudniające od 50 do 249 pracowników. Gmina Ujazd ma charakter rolniczo – usługowy. Posiada bogate tradycje przemysłowe sięgające XVIII wieku. W Niewiadowie założono zakład na potrzeby przemysłu obronnego, który szerzej opisano w dalszej części Programu, jak dziedzictwo kulturowe. Z czasem Ujazd i Niewiadów stały się dogodnymi miejscami do rozwoju przedsiębiorstw gospodarczych. Świadczą o tym występujące tu nowoczesne markowe firmy takie jak: Euroglas, Kreisel, czy Eurobox. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 9 – Poz. 1268

Na obszarze charakteryzowanej jednostki znajduje się 5 911 ha użytków rolnych razem, co stanowi 61,0% jej powierzchni. Pozostałą część gminy zajmują głównie grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione razem – 3 348 ha (34,5%) (GUS, 2014 r.1). W Gminie Ujazd wg danych GUS odnotowano w 2016 r. 1 turystyczny obiekt noclegowy posiadający 80 miejsc noclegowych. W roku 2014 wg danych GUS2 udzielono w nim 8 221 noclegów.

1.3. Charakterystyka przyrodnicza

Pod względem fizyczno-geograficznym wg Kondrackiego teren Gminy Ujazd znajduje się w prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego. Opisywany obszar mieści się w podprowincji Nizin Środkowopolskich, w ma- kroregionie Wzniesień Południowomazowieckich. W układzie mezoregionalnym Gmina Ujazd mieści się w zasięgu jednostki Równina Piotrkowska. Na terenie Gminy Ujazd występuje kilka form rzeźby terenu, które wpływają na urozmaicenie obszaru jednostki terytorialnej. Należy do nich zaliczyć wysoczyzny morenowe zlokalizowane w północnej i wschodniej części gminy, równiny sandrowe i wodnolodowcowe zajmujące znaczną powierzchnię gminy, krawędzie i stoki wysoczyzny, zagłębienia wytopiskowe w okolicach Marszewa oraz w okolicach Niewiadowa, wydmy, równiny piasków przewianych, zagłębienia deflacyjne, tarasy nadzalewowe, tarasy zalewowe i dna dolin rzecznych oraz dolinki, parowy, młode rozcięcia erozyjne lub dolinki w ogólności nie rozdzielone, a także równiny torfowe i piaski humusowe. Krajobraz Gminy Ujazd należy określić jako nizinny z nielicznymi wznie- sieniami. Najwyższy punkt znajduje się w północnej części Gminy Ujazd w okolicach miejscowości Zaosie - 209,3 m n.p.m. Najniższe wysokości mają miejsce w dolinach przepływających przez teren Gminy Ujazd rzek, ok. 170 m n.p.m. Powierzchniowo dominują tereny o wys. ok. 180 - 200 m n.p.m. Zaznacza się, że południowy obszar Gminy Ujazd usytuowany jest niżej, niż północny. Przez centralną część Gminy Ujazd przepływa rzeka Piasecznica, a w części zachodniej rzeka Czarna Bielina. Są to rzeki nizinne z małymi spadkami o krętych i zabagnionych dolinach, pocięte siecią kanałów od- wadniających. Występuje tu niewielka liczba małych zbiorników wodnych. Ich największy kompleks, przez który przepływa Czarna Bielina znajduje się w zachodniej części Gminy Ujazd. Według danych z 2016 r. lesistość na terenie gminy wynosiła 33,1%. Ogółem licząc jest to 3293,70 ha, z czego grunty leśne publiczne stanowiły 2789,70 ha. W granicach charakteryzowanego terenu występują następujące obszary i obiekty chronione: - pomnik przyrody – Lipa drobnolistna w miejscowości Tobiasze, - pomnik przyrody – 130 Kasztanowców i 36 Jesionów Wyniosłych na odcinku Helenów – Olszowa, - użytek ekologiczny – „Mała Subina” na części działek ewidencyjnych 303/2, 312 oraz 313 w obrębie ewidencyjnym Wykno o pow. 6,52 ha, - użytek ekologiczny – „Duża Subina” na części działki ewidencyjnej 325 w obrębie ewidencyjnym Wykno o pow. 3,96 ha.

II. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZA- BYTKAMI

Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Ujazd na lata 2018 – 2021 sporządzono na podstawie art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2017 poz. 2187) oraz na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 9 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2017 poz. 1875 ze zm.).

1) Rok 2014 był ostatnim, w którym GUS prowadził statystykę na temat kierunków wykorzystania powierzchni gmin. 2) Rok 2014 był ostatnim, w którym GUS prowadził statystykę na temat udzielonych noclegów w turystycznych obiektach noclegowych. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 10 – Poz. 1268

Art. 87, ust. 1. mówi o tym, że „Zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami”. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Ujazd: - sporządzany jest na okres 4 lat przez Wójta Gminy Ujazd, - co 2 lata wymaga sprawozdania przez Wójta Gminy Ujazd poprzez przedstawienie go Radzie Gmi- ny Ujazd, - przyjmuje Rada Gminy Ujazd, po uzyskaniu opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Ło- dzi, Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim, - ogłaszany jest w Dzienniku Urzędowym Województwa Łódzkiego.

Zgodnie z zapisami art. 87, ust. 2. ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami Program Opieki nad Za- bytkami ma na celu m. in.: - włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, - uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, - zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, - wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, - podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami, - określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków, - podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

III. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE

Obowiązujący w Polsce system prawny gwarantuje ochronę zabytkom i całości dziedzictwa kulturowego na terenie kraju. Poniżej wskazano akty prawne wskazujące obowiązujące uregulowania prawne dotyczą- ce ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1997 Nr 78 poz. 483 ze zm., z dnia 2 kwietnia 1997 r.).  Art. 5. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwa obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju,  Art. 6. 1. Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będących źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju,  Art. 86. Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spo- wodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa. 2. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2017 poz. 2187) jako główny akt prawny regulujący zasady ochrony i opieki nad zabytkami. Ustawa ta w art. 3 definiuje podstawowe pojęcia:  Zabytek – nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową,  Zabytek nieruchomy – nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości o cechach jw.,  Zabytek ruchomy – rzecz ruchoma, jej część lub zespół rzeczy ruchomych o cechach jw., Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 11 – Poz. 1268

 Zabytek archeologiczny – zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdują- cych się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem,  Instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami – instytucja kultury w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, której celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami,  Prace konserwatorskie – działania mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań,  Prace restauratorskie – działania mające na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych zabytku, w tym, jeżeli istnieje taka potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części, oraz dokumentowanie tych działań,  Roboty budowlane – roboty budowlane w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego, podejmo- wane przy zabytku lub otoczeniu zabytku,  Badania konserwatorskie – działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a je- żeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich,  Badania architektoniczne – działania ingerujące w substancje zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń,  Badania archeologiczne – działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego,  Historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny – przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmiesz- czone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg,  Historyczny zespół budowlany – powiązana przestrzennie grupa budynków wyodrębniona ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub zwią- zek z wydarzeniami historycznymi,  Krajobraz kulturowy – przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze,  Otoczenie – teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym od- działywaniem czynników zewnętrznych. 3. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2017 poz. 1875 ze zm.). Wykonywa- nie zadań w zakresie kultury i ochrony zabytków jest ustawowym zadaniem samorządów.  Art. 7. 1. Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szcze- gólności zadania własne obejmują sprawy: 9) kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. 4. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2017, poz. 1073 ze zm.). 5. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2017, poz. 1332 ze zm.). 6. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2017, poz. 519 ze zm.). 7. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2016, poz. 2134 ze zm.). 8. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2016, poz. 2147 ze zm.). 9. Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. z 2017, poz. 862). Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 12 – Poz. 1268

10. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2016, poz. 1817 ze zm.). 11. Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji (Dz. U. z 2017, poz. 1023 ze zm.). 12. Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. z 2017, poz. 912). 13. Ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (Dz. U. z 2017, poz. 681). 14. Ustawa z dnia 19 grudnia 2009 r. o partnerstwie publiczno–prywatnym (Dz. U. 2017, poz. 1834). 15. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 sierpnia 1990 r. w sprawie rozszerzenia zakresu celów Fun- duszu Kościelnego (Dz. U. z 1990 Nr 61, poz. 354). 16. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wy- kazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. z 2011 Nr 113, poz. 661).

Zasady ochrony zabytków znajdujących się w muzeach i w bibliotekach zostały określone w: 1. Ustawie z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 2017, poz. 972 ze zm.). 2. Ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 2012, poz. 642 ze zm.).

Ochronę materiałów archiwalnych regulują przepisy ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz. U. z 2016, poz. 1506 ze zm.).

IV. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

4.1 Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Ujazd sporządzono z uwzględnieniem zewnętrz- nych uwarunkowań ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego, w tym aktów prawa oraz innych opracowań strategicznych o podobnej tematyce. Ustalenia niniejszego Programu korespondują z zapisami (cele, zasady, kierunki) dokumentów sporzą- dzonych na różnych szczeblach administracyjnych. Metodologia planowania zakłada spójność dokumentów programowych w układzie hierarchicznym: kraj, województwo, powiat, gmina. W niniejszym rozdziale scharakteryzowano wyżej wymienione dokumenty pod kątem wyznaczonych priorytetów i kierunków działań, a także krajobrazu kulturowego oraz substancji zabytkowej.

Strategia Rozwoju Kraju 2020

Strategia jest nadrzędnym dokumentem, który wyznacza normy, ramy odniesienia oraz standardy dla innych dokumentów niższego szczebla, jak również dla 9. zintegrowanych strategii. Strategia ta została przyję- ta uchwałą Rady Ministrów w dniu 25 września 2012 roku. Celem strategicznym opracowania jest wzmocnienie i wykorzystanie gospodarczych, społecznych i instytucjonalnych potencjałów zapewniających szybszy i zrównoważony rozwój kraju oraz poprawę jakości życia ludności. Średniookresowa strategia zakłada podział na 3 obszary strategiczne, które mają przypisane cele i priorytety rozwojowe. Średniookresowa Strategia Roz- woju Kraju 2020 przedstawia 3 strategiczne obszary działań:  Sprawne i efektywne państwo,  Konkurencyjna gospodarka,  Spójność społeczna i terytorialna. Dokument podkreśla rolę zapewnienia ładu przestrzennego m.in. przez opracowanie miejscowych pla- nów zagospodarowania przestrzennego dla terenów obejmujących: obszary miejskie, a w szczególności metro- politarne, tereny wrażliwe rozwojowo, związane z ochroną i użytkowaniem gospodarczym zasobów natural- Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 13 – Poz. 1268

nych, dziedzictwa kulturowego, objęte ryzykiem katastrof naturalnych, obszary górskie, obszary dotychczas nie objęte procesem planowania oraz obszary przygraniczne. W Strategii przedstawiono kwestie ochrony krajobrazu kulturowego i przyrodniczego. Ośrodki wojewódzkie mają być wzmacniane przez rozwój infrastruktury społecznej, w tym kulturowej oraz działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego, co pozwoli osiągnąć miastom przewagę konkurencyjną.

Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014-2017

Z dniem 24 czerwca 2014 r. weszła w życie Uchwała Nr 125/2014 Rady Ministrów w sprawie „Krajo- wego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w art. 84 ustala obowiązek sporządzania co 4 lata Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami: „Art. 84. W celu stworzenia warunków nie- zbędnych do realizacji ochrony zabytków i opieki nad zabytkami minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego inicjuje i opracowuje, przy pomocy Generalnego Konserwatora Zabytków, krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. W ramach ww. Programu definiuje się główne i szczegółowe cele i kierunki działań oraz zadań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Cel główny dokumentu brzmi: „wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków”. Cel główny programu jest wdrażany poprzez trzy cele szczegółowe: 1. Wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce. 2. Wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków. 3. Tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji.

Dla przytoczonych powyżej celów szczegółowych wyznaczono kierunki działań. Dla pierwszego celu szczegółowego przyjęto następujące zadania: - porządkowanie rejestru zabytków nieruchomych (księgi rejestru A i C), - przygotowanie ratyfikacji Konwencji UNESCO ds. ochrony dziedzictwa podwodnego, - wypracowanie jednolitych standardów działania konserwatorskiego w odniesieniu do wybranych ty- pów i kategorii zabytków nieruchomych, - wzmocnienie instrumentów ochrony krajobrazu kulturowego, - opracowanie diagnozy prawnej ochrony zabytków ruchomych, - opracowanie kompleksowego raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (księgi rejestru A i C), - realizacja badań w ramach AZP na obszarach szczególnie istotnych ze względu na zagrożenia dla dziedzictwa archeologicznego.

Cel szczegółowy nr 2 przedstawia następujące założenia: - zwiększenie efektywności zarządzania i ochrony zabytków poprzez wdrażanie infrastruktury informacji przestrzennej o zabytkach, - wypracowanie standardów, pozwalających na lepszy przepływ informacji pomiędzy organami ochrony zabytków a społecznościami żyjącymi w otoczeniu zabytków objętych ochroną, - podniesienie jakości procesów decyzyjnych w organach ochrony zabytków, - merytoryczne wsparcie samorządu terytorialnego w ochronie zabytków.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 14 – Poz. 1268

Ostatni cel zakłada poniższe kierunki działań: - przygotowanie ratyfikacji Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa, Faro 2005, - wspieranie budowania świadomości społecznej funkcji dziedzictwa kulturowego jako podstawy kształ- towania się tożsamości narodowej i społeczności lokalnych, - promocja zasobu dziedzictwa za pośrednictwem Internetu, - zwiększanie dostępu do zasobu dziedzictwa i ułatwienie jego odbioru społecznego.

Oprócz przedstawionych powyżej celów dokument zaznacza w odniesieniu do kierunków rozwoju, iż ważnym aspektem jest terytorializacja. Polska ze względu na swoją przeszłość historyczną oraz odmienną ak- tywność społeczną w wielu strefach charakteryzuje się zróżnicowanym nasyceniem obiektów zabytkowych. Np. w woj. Warmińsko – Mazurskim w 2014 r. rejestrowych zabytków nieruchomych występowało 5 823, a w podobnym powierzchniowo woj. Lubelskim – 3 953. Przewidziany budżet na lata 2014–2017 z udziałem środków z budżetu państwa oraz szacowanych środków własnych beneficjentów na przewidziane działania wynosi 26 037 205,00 zł. Realizacja Programu będzie odbywać się na kilku wzajemnie powiązanych i uzupełniających się poziomach: - poziom I – Rada Ministrów, - poziom II – Minister KiDN, Generalny Konserwator Zabytków, - poziom III – Rada ds. Ochrony Zabytków, Zespół MKiDN ds. KPOZiOnZ przy Departamencie Ochro- ny Zabytków, Zespół MKiDN ds. SRKS 2020, - poziom IV – Narodowy Instytut Dziedzictwa, Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, podmioty współpracujące z NID w ramach wdrażania KPOZiOnZ, Wojewódzcy Konserwatorzy Za- bytków, podmioty współpracujące z NIMOZ w ramach wdrażania KPOZiOnZ.

Narodowa Strategia Rozwoju Kultury 2004-2020

Kolejnym dokumentem szczebla krajowego jest Narodowa Strategia Kultury 2004 – 2020. Działania uwzględnione w Strategii w bezpośredni sposób przekładają się na rozwój kultury, ale także na społeczno- ekonomiczny rozwój regionów. Za misję Narodowej Strategii Rozwoju Kultury uznano: „zrównoważony rozwój kultury jako najwyż- szej wartości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku polski, wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewniającej ciągłość tradycji i rozwój regionów”. W ramach prac Narodowej Strategii sformułowano następujące cele:

Cel strategiczny: zrównoważenie rozwoju kultury w regionach. Cele cząstkowe: 1. Wzrost efektywności zarządzania sferą kultury. 2. Wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań w systemie organizacji działalności kulturalnej i w systemie upowszechniania kultury. 3. Zmniejszenie dysproporcji regionalnych w rozwoju kultury. 4. Wzrost uczestnictwa i wyrównanie szans w dostępie do szkolnictwa artystycznego, dóbr i usług kultury. 5. Poprawa warunków działalności artystycznej. 6. Efektywna promocja twórczości. 7. Zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków. 8. Zmniejszenie luki cywilizacyjnej poprzez modernizację i rozbudowę infrastruktury kultury. 9. Promocja polskiej kultury za granicą. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 15 – Poz. 1268

10. Ochrona własności intelektualnej i walka z piractwem. 11. Wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań w systemie organizacji działalności kulturalnej i w systemie upowszechniania kultury. 12. Rozwój przemysłów kultury (kinematografia, media, design, wydawnictwa, fonografia).

Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020. Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie

W zakresie przestrzeni i planistyki dokumentem wiodącym na najbliższe lata jest Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020. Regiony, miasta, obszary wiejskie. Poniżej wyszczególniono najistotniejsze zapisy Strategii dotyczące działań związanych z dziedzictwem kulturowym: 1. Należy wdrażać rozwiązania wykorzystujące potencjał kulturowy i turystyczny dla rozwoju regionalnego. 2. Kultura nie stanowi pasywnego zasobu regionów, ale aktywnie warunkuje zarówno rozwój spo- łeczny, jak i ekonomiczny. 3. Należy koncentrować się na przekształceniach struktur gospodarczych w kierunku gospodarki opartej na wiedzy, na podniesieniu poziomu rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego, na popra- wie dostępu do dóbr i usług publicznych, które wpływają na rozwój potencjałów (takich jak: infrastruktura teleinformatyczna, edukacja, energia czy kultura). 4. Istotna jest obecność nowych technologii w obszarze kultury. Zgodnie z zapisami Strategii dzięki rozwojowi lokalnemu w wymiarze społeczno-kulturowym, gospodarczym, ekologiczno-przestrzennym oraz działaniom wyrównawczym na rzecz zwiększenia dostępu do usług publicznych, obszary wiejskie staną się lepszym miejscem do życia, lepiej wykorzystującym dziedzictwo kulturowe i walory środowiska przyrodniczego, bardziej atrakcyjnym turystycznie i inwestycyjnie oraz bardziej zintegrowanym ze względu na wzmocnioną tożsamość lokalną.

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030

Najważniejszym krajowym dokumentem strategicznym, dotyczącym zagospodarowania przestrzennego kraju, jest Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. W dokumencie tym zakłada się rozwój bogactwa polskich regionów w oparciu o wykorzystanie wewnętrznych potencjałów polskiej przestrzeni – ich dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, potencjału gospodarczego, innowacyjnego oraz naukowego. W Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju określono cel strategiczny polityki przestrzennego zagospodarowania kraju: „Efektywne wykorzystanie przestrzeni kraju i jej terytorialnie zróżnicowanych potencjałów rozwojowych dla osiągania ogólnych celów rozwojowych – konkurencyjności, zwiększania zatrudnienia, sprawności funkcjonowania państwa oraz spójności w wymiarze społecznym, gospodarczym i terytorialnym w długim okresie”. Osiąganie celu strategicznego musi się odbywać z zachowaniem spójności przyrodniczo-kulturowej służącej realizacji konstytucyjnej zasady zrównoważonego rozwoju.

4.2 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu

Samorząd Województwa Łódzkiego prowadzi działania z zakresu ochrony zabytków jako jednostka samorządu terytorialnego, realizując zadania, wynikające z zapisów ustawowych. Prócz tego Samorząd Woje- wództwa Łódzkiego sprawuje opiekę nad zabytkami, będąc ich właścicielem. Na szczeblu wojewódzkim zostały opracowane dokumenty strategiczne, które są podstawą prawną oraz pozwalają wskazać kierunki działań dla programów na niższych poziomach samorządowych. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 16 – Poz. 1268

Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego 2020

Dnia 26 lutego 2013 roku Sejmik Województwa Łódzkiego przyjął Uchwałą Nr XXXIII/644/13 aktu- alny dokument Strategii Rozwoju Województwa Łódzkiego. W charakteryzowanym dokumencie znajduje się wizja rozwoju i misja regionu. Wizja brzmi następują- co: „region spójny terytorialnie wizerunkowo, kreatywny i konstrukcyjny w skali kraju i Europy, o najlepszej dostępności komunikacyjnej, wyróżniający się atrakcyjnością inwestycyjną i wysoką jakością życia”. Misja regionu łódzkiego zorientowana będzie zaś na: „prowadzenie zintegrowanej i terytorialnie ukierunkowanej polityki zrównoważonego rozwoju, opartej na współpracy gospodarczej, budowaniu więzi społecznych oraz tożsamości regionalnej”. Ustalono 3 główne filary rozwojowe: 1. Spójność gospodarcza. 2. Spójność społeczna. 3. Spójność przestrzenna.

Powyższe spójności realizowane będą przez cele strategiczne, cele operacyjne oraz kierunki działań. Jednym z nich jest cel operacyjny 4 Wysoki poziom kapitału społecznego i silne społeczeństwo obywatelskie. W jego ramach realizowany jest strategiczny kierunek działania 4.2. Wzmacnianie tożsamości regionalnej. Ten z kolei podzielony został na: 4.2.1. kształtowanie świadomości regionalnej i lokalnej opartej na historycznej i kulturowej różnorodności, m. in. poprzez: podnoszenie wiedzy historycznej o regionie na wszystkich poziomach edukacji szkolnej, organizowanie konkursów na temat wiedzy o regionie, wspieranie szkoleń animatorów kultury, promocję i wspieranie rozwoju twórczości folklorystycznej, w tym szczególnie festiwali o zasięgu krajowym i mię- dzynarodowym, warsztatów rękodzieła ludowego, tradycyjnych produktów regionalnych, inicjowanie tworzenia parków kulturowych i „żywych” skansenów; 4.2.2. wzmacnianie rozwoju funkcji symbolicznych, m. in. poprzez kreowanie walorów przestrzeni, zasobów, produktów i wydarzeń symbolicznych, wspieranie realizacji zintegrowanych projektów inicjowanych m.in. przez Lokalne Grupy Działania oraz inne lokalne środowiska, promocję walorów kulturowych i przyrodniczych regionu, promocję i objęcie patronatem produktów i wydarzeń kulturalnych; 4.2.3. promocja marki „Łódzkie”, m. in. poprzez: organizowanie wystaw, imprez i konkursów promujących region i produkty regionalne na poziomie krajowym i międzynarodowym, prowadzenie interaktywnych akcji promocyjnych na stronie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Łódzkiego, wspieranie opracowywania strategii marketingowych dla obszarów funkcjonalnych.

W celu operacyjnym 8 Wysoka jakość środowiska przyrodniczego znalazł się strategiczny kierunek działań 8.1. Ochrona i kształtowanie powiązań przyrodniczo-krajobrazowych. Został on rozwinięty na 3 działy tematyczne, w tym: 8.1.3. utworzenie systemu przyrodniczo–kulturowego w obszarze powiązań Aglomeracji Łódzkiej, m. in. poprzez: wspieranie działań na rzecz obejmowania ochroną terenów zieleni, lasów oraz obiektów i obsza- rów zabytkowych, ich rewaloryzacji oraz połączenie tych elementów w spójny system przyrodniczo - kulturowy, przeciwdziałania niekontrolowanej suburbanizacji, promocję walorów przyrodniczych i kulturowych. Ważnym celem ujętym w analizowanym Programie jest także cel operacyjny 9 Zrównoważony system osadniczy. W jego ramach znalazł się strategiczny kierunek działań 9.2. Wspieranie procesów rewitalizacji i poprawa ładu przestrzennego. Ten podzielono na: 9.2.1. rewitalizacja zdegradowanych obszarów mieszkaniowych i poprzemysłowych, w tym rewaloryzacja zabytkowych układów przestrzennych oraz obiektów zabytkowych, m. in. poprzez: wsparcie dla tworzenia i realizacji zintegrowanych projektów obejmujących kompleksową odnowę obszarów, organizację Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 17 – Poz. 1268

warsztatów i konferencji w zakresie możliwości rozwiązywania problemów na obszarach zdegradowanych, wspieranie prac konserwatorskich prowadzących do odnowy obiektów i obszarów zabytkowych oraz wykorzystania obiektów zabytkowych na cele kulturalne, społeczne, edukacyjne, turystyczne, gospodarcze, organizowanie konkursów na najlepiej przeprowadzone rewitalizacje i rewaloryzacje; 9.2.2. kształtowanie krajobrazu kulturowego, w tym zapewnienie wysokiej jakości przestrzeni publicznych, zapobieganie procesom chaotycznej suburbanizacji oraz propagowanie dobrych wzorców architektury regionalnej, m. in. poprzez: stymulowanie opracowywania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, studiów historycznych i katalogów budownictwa regionalnego formułujących ustalenia kształtowania ładu przestrzennego, wspieranie konkursów na najlepsze projekty urbanistyczne dotyczące zagospodarowania przestrzeni publicznych, promocję walorów krajobrazu kulturowego, zwłaszcza mo- gących tworzyć symbole miejsca (m.in. w założeniach architektonicznych, na terenach zieleni urządzo- nej i w lasach).

W Strategii dużą rolę przypisano kształtowaniu tożsamości regionalnej. Na skutek podjętych działań m. in. w zakresie rewaloryzacji historycznych układów urbanistycznych i obiektów zabytkowych, wspierania dzia- łalności instytucji pełniących funkcje kulturotwórcze oraz instytucji nauki, różnorodnych przejawów życia kulturalnego oraz organizacji i ruchów regionalistycznych promujących tożsamość kulturową regionu, nastąpił wzrost stopnia identyfikacji mieszkańców z województwem. Podkreślono, iż region łódzki pod względem kulturowym nie jest obszarem jednorodnym. Skutkuje to nakładaniem się wpływów kulturowych i budowaniem tożsamości regionalnej w oparciu o różne tradycje i walory. Wymieniono także najcenniejsze zabytki regionu do których zaliczono: unikatowe obiekty o metryce romańskiej: kolegiata w Tumie, kościoły w Sulejowie Podklasztorzu, Inowłodzu, Żarnowie, Strońsku, Rudzie k. Wielunia, Krzyworzece, Buczku, a także obiekty z zachowanymi elementami romańskimi: kościoły w Jeżo- wie i Górze św. Małgorzaty oraz w tzw. „rotundzie” grodowej w Sieradzu; zespoły zabudowy poprzemysłowej, największe w Łodzi; obiekty zabytkowe w stylu eklektyzmu, historyzmu i secesji w Łodzi; drewniane kościoły w tzw. „typie wieluńskim”; zabytki techniki budownictwa ludowego m. in. wiatraki i młyny. Zaznaczono także, że największym problemem z zakresu ochrony i kształtowania dziedzictwa kulturowego pozostaje brak kompleksowych działań rewitalizacyjnych oraz niska świadomość społeczna w zakresie ochrony zabytków, zwłaszcza archeologicznych. Pozytywną tendencją jest udostępnianie zabytków społeczeń- stwu co przyczynia się do wzrostu poziomu identyfikacji mieszkańców z kulturą regionu oraz wzrostu aktyw- ności w zakresie propagowania i kultywowania tradycji regionalnych.

Regionalny Program Operacyjny Województwa Łódzkiego na lata 2014-2020

Regionalny Program Operacyjny Województwa Łódzkiego na lata 2014 – 2020 został zaakceptowany decyzją Komisji Europejskiej dnia 18 grudnia 2014 roku. 19 kwietnia 2017 r. do dokumentu wprowadzono określone zmiany. Program składa się z 12 Osi Priorytetowych wraz z poszczególnymi działaniami. Wyznaczono następujące osie priorytetowe programu: 1. Badania, rozwój i komercjalizacja wiedzy. 2. Innowacyjna i konkurencyjna gospodarka. 3. Transport. 4. Gospodarka niskoemisyjna. 5. Ochrona środowiska. 6. Rewitalizacja i potencjał endogeniczny regionu. 7. Infrastruktura dla usług społecznych. 8. Zatrudnienie. 9. Włączenie społeczne. 10. Adaptacja pracowników i przedsiębiorstw w regionie. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 18 – Poz. 1268

11. Edukacja, Kwalifikacje, Umiejętności. 12. Pomoc techniczna.

W ramach osi 6. Rewitalizacja i potencjał endogeniczny regionu wskazano priorytety inwestycyjne, którym jednym z nich jest priorytet 6c. Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego. W jego ramach określono cel szczegółowy: zwiększona partycypacja w kulturze na terenie woje- wództwa łódzkiego. Zapisano, że region łódzki zamieszkiwany był w przeszłości przez wielokulturowe, wielo- wyznaniowe i wielonarodowe jednostki, które tu mieszały, przekazywały tradycje i zwyczaje, a także pozosta- wiły po sobie obiekty dziedzictwa kulturowego. Dlatego też zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego będą realizowane w ramach Programu, co wpłynie na atrakcyjność regionu. W Programie podkreślono, iż region pod względem kulturowym posiada duży potencjał związany z dziedzictwem kulturowym. Jednym z problemów w zakresie ochrony i dziedzictwa kulturowego są zbyt małe inwestycje na rewaloryzację, a obiekty zabytkowe są zbyt mało wykorzystywane na cele kulturalne. Stwier- dzono niski poziom poczucia tożsamości regionalnej mieszkańców i ich świadomości na temat różnorodności kulturowej. Zaznaczono, że zabytki często znajdują się w obszarze zdegradowanych i wymagają kompleksowych procesów rewitalizacyjnych, a promocja potencjału kulturowego jest niewystarczająca.

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa łódzkiego przyjęty został przez Sejmik Woje- wództwa Łódzkiego Uchwałą Nr LX/1648/10 z dniem 21 września 2010 r. Jest to aktualizacja poprzedniego Programu. Dokument ten jest wyrazem polityki przestrzennej samorządu województwa, odgrywa bardzo istot- ną rolę w gospodarowaniu przestrzenią. Jest dokumentem długookresowym, ściśle powiązanym ze strategią rozwoju województwa oraz określającym cele i kierunki rozwoju przestrzennego regionu. Ustalenia Planu od- noszą się do obszaru województwa w jego granicach administracyjnych. Plan poza szeroką sferą informacyjno- poznawczą, pozwalającą wzbogacić wszystkim wiedzę o regionie, umiejscawia wartość przestrzeni w grze rynkowej, zakreślając pole dla inicjatyw i przedsiębiorczości. Przyjęta wizja rozwoju w województwie opiera się na czterech głównych filarach: 1. Rozwoju kluczowych inwestycji z zakresu infrastruktury transportowej i technicznej. 2. Rozwoju gospodarki innowacyjnej, wykorzystującej endogeniczny potencjał rozwojowy i tworzącej nowoczesne formy organizacyjne w postaci struktur sieciowych. 3. Systemie osadniczym, którego rdzeń w postaci metropolii łódzkiej i Aglomeracji Łódzkiej będzie wspomagany przez regionalne i ponadlokalne bieguny wzrostu. 4. Kształtowaniu spójnego systemu ekologicznego oraz kulturowo-turystycznego.

Wizję rozwoju województwa opisano w aspekcie struktury sieci osadniczej, gospodarczym, infrastruktury transportowej, infrastruktury technicznej oraz środowiska przyrodniczego i kulturowego. W nawiązaniu do tego ostatniego szczególną uwagę zwrócono na zachowanie i ochronę materialnych oraz niematerialnych zaso- bów kulturowych województwa wraz z jego krajobrazem kulturowym, który jest istotnie ważny dla kształto- wania i zachowania tożsamości regionalnej. W tym celu zakłada się kształtowanie pasm kulturowo- turystycznych, stanowiących powiązania pomiędzy kulturowymi obszarami węzłowymi (regionami etnograficznymi), stworzenie sieci unikatowych ośrodków historycznych i poddanie ich działaniom rewitalizacyjnym oraz objęcie ochroną najcenniejszych obiektów i obszarów województwa w formie pomników historii i parków kulturowych. Określono następującą misję: „podniesienie atrakcyjności województwa łódzkiego w strukturze regionalnej Polski i Europy jako regionu sprzyjającego zamieszkaniu i gospodarce przy dążeniu do budowy we- wnętrznej spójności i zachowaniu różnorodności jego miejsc”. Z misji wynika nadrzędny cel, który brzmi: Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 19 – Poz. 1268

„kształtowanie struktury funkcjonalno-przestrzennej województwa, warunkującej dynamizację rozwoju zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju poprzez: - wykorzystanie cech położenia w centrum Polski, - wykorzystanie endogenicznego potencjału regionu, - trwałe zachowanie środowiska przyrodniczego i kulturowego, - dążenie do budowy wewnętrznej spójności regionu.”.

Realizację określonych celów i kierunków polityki rozwoju przestrzennego określono do 2030 roku. Wpisano je w konkretne sfery działań, do których należy zaliczyć: - system osadniczy, - powiązania infrastrukturalne, - powiązania środowiskowe i kulturowe, - środowisko przyrodnicze, - obronność i bezpieczeństwo publiczne, - obszary problemowe.

Dla strefy pn. powiązania środowiskowe i kulturowe określono cel główny: kształtowanie tożsamości regionalnej z wykorzystaniem walorów przyrodniczych, kulturowych i turystycznych regionu. Wyszczególnio- no ponadto następujące kierunki działań: - ochrona najcenniejszych zasobów przyrodniczych i krajobrazowych oraz zapewnienie ciągłości systemu ekologicznego, - zachowanie i ochrona materialnych i niematerialnych zasobów oraz krajobrazu kulturowego woje- wództwa (mierzone poprzez liczbę historycznych układów rozplanowania wpisanych do rejestru za- bytków, liczbę przeprowadzonych rewitalizacji i rewaloryzacji założeń zabytkowych, liczbę utworzonych pomników historii i parków kulturowych oraz liczbę utworzonych skansenów), - wzrost atrakcyjności turystycznej województwa.

Teren Gminy Ujazd w nawiązaniu do szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego nie został wy- szczególniony w tekście dokumentu.

Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami Województwa w województwie łódzkim na lata 2016–2019

Sejmik Województwa Łódzkiego z dniem 21 czerwca przyjął Uchwałę Nr XXV/319/16, a załączni- kiem do niej został WPONZ. Prezentowany Program jest kolejną, trzecią już edycją tego dokumentu, realizowaną przez samorząd województwa łódzkiego. Pozostawiono w nim wcześniejszy cel strategiczny, tj. „Zachowanie dla przyszłych pokoleń dziedzictwa kulturowego i spuścizny dziejowej”, a także wizję rozwoju: „region wyróżniający się róż- norodnością walorów dziedzictwa kulturowego i spuścizny dziejowej, stanowiących podstawę wielokulturowej tożsamości województwa”. W Programie opisano diagnozę potrzeb rozwojowych i ochronnych dziedzictwa kulturowego, w tym działania ochronne, obszary i obiekty reprezentatywne oraz potrzeby rewitalizacyjne w ośrodkach historycznych. Określono cele, działania i zadania w regionie, a także działania i zadania w priorytetowych obszarach rewitalizacji w ośrodkach historycznych. W WPONZ wskazano 3 główne cele operacyjne: - regionalny system zarządzania dziedzictwem kulturowym, - atrakcyjność krajobrazu kulturowego, - tożsamość wielokulturowa regionu.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 20 – Poz. 1268

Określono następujące działanie podstawowe: rewitalizacja układów przestrzennych miast i wsi, a tak- że działania uzupełniające: - stworzenie mechanizmu współpracy w zakresie zarządzania dziedzictwem kulturowym, - poprawa stanu i dostępności zabytków ruchomych w muzeach oraz obiektach sakralnych”, - Do działań wspomagających włączono: cyfryzacja zasobów ewidencyjnych dziedzictwa kulturowego w regionie łódzkim, - poprawa stanu obiektów i obszarów zabytkowych, - kreowanie różnorodności kulturowej, - edukacja kulturowa mieszkańców województwa.

W Programie nie poruszono tematyki Gminy Ujazd.

Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Łódzkim na lata 2007-2020

Podstawą stworzenia Programu jest „Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego na lata 2007-2020”, stanowiąca bazę do opracowania szczegółowych programów wojewódzkich istotnych z punktu widzenia funkcjonowania i rozwoju regionu. Opracowanie złożone jest z dwóch części. Pierwszą stanowi raport z diagnozy potencjału turystycznego Województwa Łódzkiego. W drugiej części Programu opisano strategiczne kierunki działania, obszary priorytetowe, system ewaluacji, monitoringu, źródła finansowania Programu oraz harmonogram działań koniecznych do realizacji w regionie. W Programie wśród małych miejscowości, w których zachowane są pamiątki przeszłości decydujące o współczesnym, niepowtarzalnym charakterze wymieniono Ujazd. Zachował się tu układ urbanistyczny z dwoma rynkami, pałacem i parkiem. Do najważniejszych grup zabytków architektonicznych regionu zaliczono pałac w Ujeździe. Zaznaczono, że walory kulturowe regionu to przede wszystkim cenne obiekty dawnej architektury, re- prezentujące różnorodne style i formy architektoniczne. Cenne zarówno ze względu na wartość historyczną, jak i artystyczną. W dokumencie wskazano także perły turystyczne wśród zabytków regionu. Są to obiekty i obszary o znaczeniu ponadlokalnym. Najciekawszymi obiektami, również z punktu widzenia potencjału turystycznego, są najstarsze zabytki architektury sakralnej i obronnej. Wśród obiektów, których wartość może stać się ma- gnesem dla zwiedzających, wymienić należy również założenia klasztorne oraz zespoły pałacowe i dworskie położone w otoczeniu parków. Szczególną rolę na obszarze regionu pełnią również zabytki techniki i przemy- słu – przekształcone i adaptowane dla nowych celów, stały się niemal ikonami województwa, którego stolica swoje istnienie zawdzięcza przemysłowi. Ich największa kumulacja znajduje się w Łodzi. Jednym z celów strategicznych Programu ma być kształtowanie przestrzeni turystycznej województwa do pełnienia funkcji turystycznych oraz rozwój infrastruktury turystycznej. Wyznaczono działanie - Rewitali- zacja obiektów zabytkowych, założeń pałacowo-przemysłowych oraz zabytkowych układów urbanistycznych i ruralistycznych z uwzględnieniem potrzeb turystyki, którego celem jest wsparcie projektów mających na celu rewitalizację oraz ochronę elementów dziedzictwa materialnego z uwzględnieniem potrzeb ruchu turystycznego.

Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszewskiego na lata 2015-2020

Strategię Rozwoju Powiatu Tomaszewskiego przyjęła Rada Powiatu w Tomaszowie Mazowieckim dnia 24 września 2015 roku Uchwałą Nr XIII/105/2015. Dokument definiuje najważniejsze dążenia rozwojowe powiatu w perspektywie do 2020 r., które okre- ślone zostały w oparciu o wnikliwą analizę posiadanych potencjałów, dotychczasowych doświadczeń oraz aspi- racji w zakresie działań pozwalających lepiej wykorzystać istniejące zasoby. Tym samym stanowi on ważne narzędzie do zarządzania i kreowania polityki rozwoju lokalnego dla powiatu tomaszowskiego. Dokument po- Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 21 – Poz. 1268

zwoli na wybór optymalnych metod realizacji założonych celów, minimalizując ryzyko i koszty decyzji podej- mowanych ad hoc oraz umożliwiając stały monitoring postępów i stopnia wypełnienia ustanowionych rezulta- tów, a co za tym idzie podejmowania interwencji w przypadkach trudności lub odstępstw. W dokumencie podkreślono, że pośród obiektów dziedzictwa kulturowego położonych na terenie powiatu tomaszowskiego należy wymienić: - zabytkowe obiekty sakralne, - obiekty rezydencjalne (pałace, dwory i zespoły dworskie), - zabytkowe budynki mieszkalne (domy, kamienice i wille), - zabytkowe cmentarze, - tereny zieleni urządzonej (parki pałacowe i dworskie, zieleń przykościelna), - zabytkowe budynki użyteczności publicznej, - zabytki techniki i obiekty przemysłowe.

Wyniki analizy SWOT pogrupowane zostały w trzech głównych obszarach: sfera przestrzenna, sfera gospodarcza, strefa społeczna. Poniżej wskazano wyniki analizy w zakresie dziedzictwa materialnego i niematerialnego powiatu. I SFERA PRZESTRZENNA Szanse: - możliwość pozyskania środków zewnętrznych na rozwój turystyki (fundusze UE – PO RPW, PROW, PO KL, RPO; fundusze szwajcarskie, fundusze norweskie), III SFERA SPOŁECZNA Mocne strony: - bogata oraz zróżnicowana oferta usług kulturalnych (funkcjonowanie na terenie powiatu licznych instytucji kultury świadczących szeroki zakres usług kulturalnych), - organizacja na terenie powiatu różnorodnych cyklicznych imprez i wydarzeń kulturalnych o znaczeniu (zasięgu) powiatowym, regionalnym i krajowym (m.in. Dożynki Prezydenckie w Spale, Hu- bertus Spalski, Spalski Jarmark Antyków i Rękodzieła Ludowego), - bogactwo oraz zróżnicowanie dziedzictwa kulturowego, tak materialnego (liczne obiekty zabytkowe), jak i duchowego (liczne imprezy o charakterze kulturowym, kultywowanie miejscowych tradycji i obrzędów, funkcjonowanie wielu zespołów folklorystycznych oraz kół gospodyń wiejskich), - działania samorządu powiatu wspierające aktywność kulturalną mieszkańców, zwłaszcza w zakresie zachowania i kultywowania kultury ludowej oraz lokalnych tradycji i obrzędów – organizacja licznych imprez i konkursów powiatowych służących ochronie oraz promocji lokalnego dziedzictwa kulturowego (np. Powiatowy Przegląd Strażackich Orkiestr Dętych, Powiatowy Konkurs Potraw Regionalnych w Czerniewicach, Powiatowy Konkurs Ubijania Masła w Lubochni, Powiatowe Mio- dobranie w Żelechlinku, Powiatowe Święto Ziemniaka w Inowłodzu, Powiatowy Konkurs Palm i Pisanek Wielkanocnych w Będkowie, Powiatowe Sobótki w Smardzewicach, Powiatowy Konkurs Darcia Pierza w Rzeczycy oraz Powiatowy Konkurs Kiszenia Kapusty w Budziszewicach), - bardzo wysoka atrakcyjność turystyczna powiatu tomaszowskiego, na którą składają się zarówno walory turystyczne (wybitne bogactwo i zróżnicowanie elementów środowiska naturalnego oraz materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego), jak również istniejący poziom zagospodarowania turystycznego (liczne szlaki turystyczne, bogata oraz zróżnicowana baza noclegowo- gastronomiczna) – możliwość rozwoju wielu różnych form i rodzajów turystyki (m.in. form turystyki poznawczej, turystyki wypoczynkowej, turystyki kwalifikowanej i turystyki biznesowej). Słabe strony: - systematycznie słabnące natężenie ruchu turystycznego w powiecie począwszy od 2008 roku (spa- dek liczby turystów korzystających z noclegów na terenie powiatu w latach 2008 – 2013 o 34 965 osób, tj. o 26,8%). Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 22 – Poz. 1268

Wyniki analizy przyczyniły się do wypracowania złożonej misji powiatu tomaszowskiego złożonego z czterech elementów: główny cel, domeny strategicznego rozwoju, wartości oraz standardów zachowań organizacyjnych. Wśród wartości odniesiono się do „dbałości o dziedzictwo przyrodnicze, kulturowe i tradycje”. Jednym z celów operacyjnych jest cel 1.4. Budowanie wśród mieszkańców poczucia wartości przyrodniczych i kulturowych występujących na terenie powiatu.

V. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

5.1 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy)

Poniżej ukazano wybrane dokumenty strategiczne dla Gminy Ujazd. Wyszczególniono oraz przedstawiono zagadnienia w zakresie dziedzictwa kulturowego gminy. Programy strategiczne stanowiły wytyczne do opracowania niniejszego dokumentu, a w sposób szczególny do wypracowanych kierunków działań i zadań.

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, Gmina Ujazd

Niniejsze Studium uchwalone zostało po raz ostatni przez Radę Gminy Ujazd 11 maja 2015 roku. Uchwała Nr VIII/54/15 określa uwarunkowania oraz kierunki zagospodarowania przestrzennego Gminy Ujazd zawarte w tekście oraz na rysunku studium w jej granicach administracyjnych. W jednym z podrozdziałów w rozdziale Uwarunkowania Zagospodarowania Przestrzennego przedstawiono stan dziedzictwa kulturowego. Opisano tu rys historyczny Gminy Ujazd, środowisko kulturowe oraz wskazano obiekty objęte ochroną, czyli obiekty wpisane do rejestru zabytków, obiekty wpisane do ewidencji zabytków oraz stanowiska archeologiczne.

W części poświęconej Kierunkom Zagospodarowania Przestrzennego opisano obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Wyznaczono strefy ścisłej ochrony konserwatorskiej, historyczne układy przestrzenne, stanowiska archeologiczne oraz obserwacji ochrony archeologicznej. W granicach ścisłej ochrony konserwatorskiej – strefa A, do której zaliczono zespół kościoła parafialnego w Ujeździe oraz zespół pałacowo-parkowy w Ujeździe jako obszary najcenniejszych zabytków i zespo- łów zabytkowych z najbliższym otoczeniem obowiązuje: - zachowanie i konserwacja zabudowy zabytkowej, - zachowanie komponowanych układów terenowych i zaprojektowanej zieleni, - zachowanie historycznego układu rozplanowania, - ochrona historycznie ukształtowanych granic, - usunięcie dysharmonizujących nawarstwień (po uzyskaniu pozwolenia Wojewódzkiego Kon- serwatora Zabytków, zgodnie z przepisami odrębnymi), - zakaz wprowadzania nowej zabudowy (z wyjątkiem obiektów na które zostanie uzyskane zezwolenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zgodne z przepisami odrębnymi), - zakaz prowadzenia działalności inwestycyjnej, która mogłaby powodować zmiany w sposobie użytkowania i zagospodarowania terenu (z wyjątkiem działalności, na którą zostanie uzyskane zezwolenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zgodne z przepisami odrębnymi), - przed podjęciem wszelkich prac ziemnych należy uzyskać pozwolenie Wojewódzkiego Kon- serwatora Zabytków; obowiązek zezwolenia nie dotyczy obszarów I zmiany studium obejmu- jącym obręby geodezyjne Ujazd i Przesiadłów - dla których wszelkie prace powinny być zgodne z przepisami odrębnymi. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 23 – Poz. 1268

W granicach historycznych układów przestrzennych – strefa B, do których zaliczono historyczny układ przestrzenny Ujazdu uwzględniający zabudowę zlokalizowaną przy dwóch rynkach oraz przy historycznych drogach wylotowych obowiązuje ochrona: - zasadniczego układu ulic i placów, - istniejącej zabudowy o wartości historycznej, - kompozycji układów zieleni.

Na terenie stanowisk archeologicznych wszelkie prace ziemne wymagają pozwolenia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Obowiązek pozwolenia nie dotyczy obszarów I zmiany studium obejmujących obręby geodezyjne Ujazd i Przesiadłów - dla których wszelkie prace powinny być zgodne z przepisami odręb- nymi. Na terenach objętych strefą konieczna jest opinia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków dotycząca zakresu oraz formy niezbędnej ochrony zabytków archeologicznych. Obowiązek opinii nie dotyczy obszarów I zmiany studium obejmujących obręby geodezyjne Ujazd i Przesiadłów - dla których wszelkie prace powinny być zgodne z przepisami odrębnymi.

Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego na terenie Gminy Ujazd

Na terenie gminy obowiązują miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Poniżej wymieniono MPZP, bądź ich zmiany wraz z nazwą oraz numerem Uchwały. Są to dokumenty obowiązujące lub dokumenty ze zmianami: 1. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenu położonego w obrębach geodezyjnych PGR Nie- wiadów – Mącznik, Zaosie i Ujazd, Gmina Ujazd. Uchwała Nr XVI/155/08 Rady Gminy Ujazd z dnia 19 lutego 2008 roku. W planie nie określa się zagadnień, które nie dotyczą obszaru objętego planem, tj. zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. 2. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego obszaru przestrzeni publicznej – Placu Kościuszki w miejscowości Ujazd, obręb geodezyjny Ujazd, gmina Ujazd. Uchwała Nr VIII/53/15 Rady Gminy Ujazd z dnia 11 maja 2015 roku. Obowiązują ustalenia zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków: - wyznacza się strefę ochrony konserwatorskiej „B”, która swoim zasięgiem obejmuje cały obszar objęty planem, - dla strefy ochrony konserwatorskiej „B” obowiązują ustalenia zawarte w § 8-11 pkt 2; dodatkowo ochroną objęte są archeologiczne nawarstwienia kulturowe - inwestycje wymagające podziemnych prac należy prowadzić zgodnie z przepisami odrębnymi. 3. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego działek oznaczonych numerami ewidencyjnymi 42, 43 i 44 położonych w miejscowości Ujazd, obręb geodezyjny Ujazd, gmina Ujazd. Uchwała Nr XXX/196/16 Rady Gminy Ujazd z dnia 30 maja 2016 roku. W zakresie zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i za- bytków wyznacza się strefę obserwacji archeologicznej „OW”, która swoim zasięgiem obejmuje cały obszar objęty planem.

Strategia Rozwoju Gminy Ujazd na lata 2015–2022

Uchwałą Nr XLV/303/17 z dnia 12 kwietnia 2017 r. Rada Gminy Ujazd przyjęła Strategię Rozwoju Gminy Ujazd na lata 2015–2022 zmieniając jednocześnie Uchwałę Nr XXVI/173/16 Rady Gminy Ujazd z dnia 21 marca 2016 r. W analizie SWOT do silnych stron gminy zaliczono m.in. kultywowanie tradycji (prężnie działające Koła Gospodyń Wiejskich, zespoły ludowe, orkiestra dęta), oraz atrakcyjne turystycznie obiekty. Jako słabe strony podano: niski poziom zagospodarowania turystycznego, niewystarczające wykorzystanie istniejącej infrastruktury kultury, brak kompleksowej oferty turystycznej i niewielka ilość turystów odwiedzających gmi- nę. Ponadto wskazano, że szansą dla Gminy Ujazd jest rozwój turystyki (w tym weekendowej i aktywnej). Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 24 – Poz. 1268

W strategii określono następującą wizję Gminy Ujazd: „Gmina Ujazd miejscem równowagi pomiędzy rozwojem gospodarczym, a odpoczynkiem i aktywnym spędzaniem czasu wolnego blisko natury”, zaś jako misję przyjęto następujące hasło: „Gmina przyjazna dla mieszkańców i każdego kto chciałby tu mieszkać, pracować, inwestować i odpoczywać”. Wybrano 4 obszary kluczowe Gminy Ujazd: - gospodarka i środowisko, - dziedzictwo, turystyka i rekreacja, - społeczeństwo i usługi publiczne, - zarządzanie rozwojem gminy.

Dla obszaru dziedzictwo, turystyka i rekreacja wyznaczono następujące cele strategiczne i operacyjne wraz z kierunkami działań: Priorytet: Turystyka i rekreacja Cel strategiczny 4: Poprawa atrakcyjności turystycznej i rekreacyjnej Cel operacyjny 4.1: Wykorzystanie oraz stymulowanie rozwoju potencjału turystycznego gminy Kierunki dzia- łań: - tworzenie w gminie ścieżek edukacyjnych (przyrodniczych, historycznych, regionalnych) jako stały element edukacji dzieci i młodzieży, - zagospodarowanie istniejących zasobów w kierunku rozwoju funkcji turystycznych i kulturalnych, - rozwój infrastruktury kultury, - wspieranie rozwoju bazy noclegowej, w tym stworzenie preferencji dla osób rozpoczynających działal- ność agroturystyczną i podnoszących standard gospodarstw agroturystycznych, - stworzenie oferty turystycznej w oparciu o istniejące zasoby (turystyczne, rekreacyjne, sportowe) – Megaprodukt Turystyczny Gminy Ujazd, - promowanie nowej oferty turystycznej na targach i wystawach na poziomie regionalnym, powiatowym, wojewódzkim i ogólnopolskim, - wykorzystanie i rozwój istniejącej na terenie gminy bazy sportowej, - budowa infrastruktury sportowej i rekreacyjnej w sołectwach, - wsparcie dla prywatnych projektów zwiększających atrakcyjność turystyczną gminy.

Priorytet: Dziedzictwo Cel operacyjny 4.2: Kultywowanie i rozwój kultury i dziedzictwa regionu Kierunki działań: - wsparcie działalności gminnych instytucji kultury w zakresie kultywowania tradycji upowszechniania dostępu do kultury wśród mieszkańców, - promocja dorobku lokalnych twórców ludowych, - stwarzanie warunków dla młodzieży do uczestnictwa w imprezach kulturalnych, - zapewnienie mieszkańcom dostępu do zróżnicowanych form aktywności kulturalnej, - aktywizacja bibliotek gminnych i świetlic w sołectwach, - czynne uczestnictwo w imprezach promocyjnych zarówno na terenie kraju jak i zagranicą (np. targi tematyczne, święta powiatowe itp.).

W Strategii opisano historię Gminy Ujazd w nawiązaniu do obiektów zabytkowych. Wskazano obiekty rejestrowe wraz z ich krótką charakterystyką i dokumentacją fotograficzną, a także wymieniono obiekty znaj- dujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków. Wymieniono także obiekty, które figurują w gminnej ewidencji zabytków. Zaznaczono, że pod ochroną i opieką są także stanowiska archeologiczne stanowiące świadectwo wielowiekowego osadnictwa na terenie Gminy Ujazd.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 25 – Poz. 1268

Program Rewitalizacji Gminy Ujazd na lata 2017–2023

Program przyjęty został Uchwałą Nr XLV/302/17 przez Radę Gminy Ujazd z dniem 12.04.2017 r. Do- kument został pozytywnie zweryfikowany przez Instytucję Zarządzającą RPO Województwa Łódzkiego, a także znalazł się na wykazie programów rewitalizacji województwa łódzkiego. Implementuje założenia Strate- gii Rozwoju Gminy Ujazd na lata 2015-2022. Program Rewitalizacji Gminy Ujazd na lata 2017–2023 jest kon- tynuacją działań rewitalizacyjnych ujętych w Planie Odnowy Miejscowości Ujazd na lata 2016–2023, Planie Odnowy Miejscowości Osiedle Niewiadów na lata 2009-2016. W Programie odniesiono się do stref ochrony konserwatorskiej: strefa A ścisłej ochrony konserwatorskiej obejmuje obszar zespół kościoła parafialnego w Ujeździe oraz zespół pałacowo-parkowy w Ujeździe jako obszary najcenniejszych zespołów zabytkowych wraz z najbliższym otoczeniem oraz strefa B historycznych układów przestrzennych, która obejmuje historyczny układ przestrzenny Ujazdu uwzględniający zabudowę zlokalizowaną przy dwóch rynkach oraz przy historycznych drogach wylotowych. Charakterystyce poddano najważniejsze obiekty rejestrowe zlokalizowane na terenie Gminy Ujazd. W wyniku dokonanego podsumowania wytyczono obszar zdegradowany, który obejmuje teren miej- scowości Osiedle Niewiadów oraz Ujazd, jako obszar na którym wystąpił stan kryzysowy. Jednocześnie jest to także obszar rewitalizacji, na którym będą prowadzone działania rewitalizacyjne. Wśród projektów rewitalizacyjnych znalazły się także przedsięwzięcia dotyczące obiektów zabytkowych: - rewitalizacja terenu po byłym „PREFABUDZIE” w Ujeździe (na tym terenie Gmina Ujazd planuje zaadaptowanie istniejących budynków lub wybudowanie nowych budynków na potrzeby przeniesienia w to miejsce strażnicy OSP Ujazd, Urzędu Gminy w Ujeździe wraz z podległymi placówkami. Budyn- ki murowane z cegły. Jeden z budynków zdewastowany w bardzo złym stanie technicznym, grożący zawaleniem. Pozostałe budynki znajdują się w dostatecznym stanie technicznym. Jest to obszar zdewastowany, teren po byłej Mazowieckiej Spółdzielni Pracy „PREFABUD”. Budynki chlewni, owczarni i stodoły wpisane są do ewidencji zabytków. Teren objęty projektem jest obszarem zdewastowanym, na którym postępuje degradacja przestrzeni i obiektów. Budynki są niewykorzystywane, zaburzają ład przestrzenny miejscowości. Z drugiej jednak strony znajdują się tu obiekty wpisane do ewidencji za- bytków, a cały teren stanowi ogromny potencjał do zagospodarowania).

5.2 Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy

5.2.1. Zarys historii obszaru gminy

Gmina Ujazd powstała w 1953 r. Jako młoda jednostka administracyjna złożona jest z miejscowości, które wcześniej wchodziły w skład innych gmin. W bezpośrednim sąsiedztwie Ujazdu występują wsie: na pół- nocy Niewiadów (1283 r.) i Zaosie (1393 r.), na wschodzie Skrzynki (1521 r.), Przesiadłów (1386 r.), Ojrza- nów (1285 r.), a na południowym wschodzie Sangrodz (dawna nazwa to Sangrodź) (1335 r.) - wszystkie w parafii Małecz (1333 r.). Na południowym zachodzie wsie Bielina (1391 r.) z parafii Chorzęcin (1285 r.) oraz Olszowa (1379 r.) z parafii Rosocha (1391 r.). Do ostatniej parafii mogły pierwotnie należeć położone na pół- nocny zachód od Ujazdu wsie Buków (1417 r.) i Popielawy (1431 r.), które później występują w składzie parafii Łaznów (1332 r.) erygowanej w 1431 r. Większe skupisko wsi występuje jedynie na południowym - wschodzie gdzie wymienione już Skrzyn- ki, Przesiadłów, Ojrzanów, Sangrodz oraz wieś parafialna Tobiasze wraz z miejscowościami, które należały do parafii Tobiasze: Zaborowem, Komorowem i Starzycami (obecnie ta ostatnia miejscowość jest dzielnicą pobli- skiego Tomaszowa Mazowieckiego) - tworzą łańcuch osiedli oddalonych od siebie od jednego do dwóch kilo- metrów i położonych oprócz pierwszej, tj. Skrzynek, nad brzegami Piasecznicy i uchodzącej do niej z lewej strony bezimiennej strugi. W innych kierunkach najbliższe wsie (Bielina, Olszowa, Buków), z wyjątkiem Nie- wiadowa, znajdują się w odległości, od 4 do 5 km. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 26 – Poz. 1268

Siedzibą Gminy jest Ujazd i to właśnie tu skupiało się główne życie gospodarcze i kulturowe. Prawa miejskie otrzymał na prośbę nowego właściciela – Piotra Tłuka Strykowskiego w 1428 roku. Miasto szybko się rozwija- ło i w poł. XV w. powiększyło się o tzw. „Nowe miasto”. W 1476 r. dzień targowy, który wcześniej odbywał się w soboty przeniesiono na poniedziałek, co jest kultywowane do dnia dzisiejszego. W 1429 r. powstała parafia w Ujeź- dzie, a drewniany kościół stał do końca XVII w. Piotr Tłuk wybudował w Ujeździe zamek nad rzeką Piasecznicą, który po późniejszych rozbudowach był jednym z większych prywatnych rezydencji obronnych w kraju. W XV w. właścicielami Ujazdu był ród Duninów, za ich czasów miasto rozwijało się pomyślnie. W XVII w. nastąpiło spo- wolnienie rozwoju gospodarczego regionu. Wtedy też wybudowano pałac Kaspra Denhoffa (przebudowany zamek) i murowany kościół. W 1638 r. Ujazd nawiedził duży pożar, który zniszczył 15 domów. Kolejnym właścicielem miasta został Tomasz Ostrowski. Niedaleko Ujazdu zbudował on piece i kuźnie, do których sprowadził hutników. Syn Tomasza, Antoni wybudował zakład metalurgiczny w Sangrodzu, fabrykę karet i bryczek w Ujeździe oraz ma- nufaktury sukiennicze w nowo założonym Antolinie. W XVII w. po upadku kościoła i parafii w Małczu, przydzie- lono do parafii w Ujeździe wsie: Skrzynki, Przesiadłów, Sangrodz, Niewiadów i Zaosie. W 1850 r. odnotowano kolejny pożar miasta, za którego sprawą spłonęło ok. 70% domów. Według in- wentarza Fundi instructi z 23 września/5 października 1867 roku parafia w Ujeździe obejmowała następujące miejscowości: Buków, Aleksandrów, Łominy, Marszew, Niewiadów, Lipianki, Wykno, Zaosie, Szymanów, Młyn Ruda, Antolin, Stasiolas, Tobiasze, Sangrodz, Ojrzanów, Przesiadłów, Skrzynki, Baraki, Olszowa, Maksymów, Józefów, Józefinko (obecnie Józefin) oraz miasto Ujazd. W 1869 r. Ujazd utracił prawa miejskie. Jan Krystyn Ostrowski – właściciel Ujazdu, w tym samym roku założył park botaniczny, sad i ogród warzywny. W 1885 r. uruchomiono linię kolejową między Koluszkami, a Tomaszowem dając Ujazdowi (ob. stacja w miejscowości Skrzynki), a także miejscowościom Wykno i Zaosie możliwość szybszego rozwoju gospodarczego. Znaczący wzrost znaczenia i rozwój gospodarczy ziem nastąpił w XIX w., kiedy znalazły się one pod zaborem pruskim. Jeszcze w końcu XVIII wieku powstały pierwsze zakłady metalurgiczne (fryszerki), w których wytapiano stal z odkrytych w tutejszych okolicach złóż rud żelaza. W mieście powstały wówczas magazyny przemysłowe, w któ- rych zatrudniono wielu Żydów. Duża dochodowość produkcji przyciągała nowych inwestorów, w tym Żydów. Upadek przemysłu metalurgicznego związany był z przeprofilowaniem lokalnej produkcji na tkactwo, które w tamtym okresie było znacznie bardziej opłacalne wobec intensywnie rozwijającego się w centrum Królestwa Pol- skiego przemysłu włókienniczego. Wiadomo, że Gminę Ujazd w XIX w. zamieszkiwali zarówno żydzi, jak i ewangelicy, o czym świad- czą cmentarze tych wyznań na terenie Gminy Ujazd. W Ujeździe istniała synagoga, brak jest natomiast informacji na temat kościołów ewangelickich w pobliżu Ujazdu. Niemiecka ludność należąca głównie do kościoła ewangelicko-augsburskiego osiedliła się na terenie Gminy Ujazd, co było zgodne z polityką ówczesnego wła- ściciela Ujazdu – Antoniego Ostrowskiego. Najwięcej osadników przybyło z Zielonej Góry, którzy zajmowali się tkactwem. Pierwsi przybyli w 1817 r. i zamieszkiwali w pałacu Ostrowskich. W 1822 r. do Antolina przy- była kolejna grupa osadników. W tym samym roku Gminę Ujazd zamieszkiwało 2217 osób, w tym 1848 kato- lików, 248 ewangelików, 121 Żydów, 33 osoby pochodzenia szlacheckiego i 2184 osoby pochodzenia gminnego. W latach 1859 – 1860 w Ujeździe mieszkało 37 osób pochodzenia niemieckiego. W 1939 r. parafia w Ujeździe liczyła 5980 wiernych, a na jej obszarze mieszkało 286 ewangelików i 828 Żydów. Po odzyskaniu niepodległości Ujazd stał się strategicznym miejscem. W pobliskim Niewiadowie powo- łano Spółkę Akcyjną Polskich Zakładów Chemicznych zakładów zbrojeniowych „Nirat” i „Trotyl” a wraz z nimi Osiedle Niewiadów – ok. 1925 r. W 1939 r. Ujazd poddany został silnym ostrzałom niemieckim. Zginęło 12 polskich żołnierzy, których pochowano na tutejszym cmentarzu. Przy ulicy Zagajnikowej i ulicy Wolbor- skiej w Ujeździe w 1942 roku zorganizowano getto, do którego zwożono ludność żydowską z innych miejsco- wości. Zamknięto w nim ponad połowę mieszkańców Ujazdu. Pierwszy transport Żydów z Ujazdu do obozów zagłady miał miejsce 31 października 1942 roku, natomiast do getta w Ujeździe przybyły transporty Żydów z Koluszek, Żarnowa, Przysuchy i Radomia. Getto zlikwidowano na początku stycznia 1943 roku. Wtedy to mia- ły miejsce masowe mordy na ludności żydowskiej. 6 stycznia 1943 roku żandarmi wkroczyli na teren getta, wypędzając ludność żydowską na plac zbiórki, a następnie eskortowali ją do stacji kolejowej w Skrzynkach. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 27 – Poz. 1268

W wyniku przemian związanych z rozbiorami kraju oraz w późniejszymi reformami administracyjnymi Ujazd oraz jego okolice kilkukrotnie zmieniał przynależność administracyjną. Od 1793 r. miasto Ujazd i pobliskie miejscowości znajdowały się w zaborze pruskim, od 1807 r. w Księstwie Warszawskim, a od 1815 r. – w zaborze rosyjskim (Królestwo Polskie). W 1796 r. Ujazd znalazł się w granicach departamentu warszawskiego utworzo- nego przez władze pruskie. Od 1807 r. Ujazd i okolice weszły w skład powiatu brzezińskiego. Po ustanowieniu Królestwa Polskiego wyznaczono nową jednostkę administracyjną na poziomie departamentu (województwa) – obwód. Ujazd znajdował się wówczas na obszarze powiatu brzezińskiego, który wszedł w skład obwodu rawskiego. Po upadku powstania listopadowego Ujazd znalazł się w granicach powiatu rawskiego, w guberni warszaw- skiej. Od 31 grudnia 1866 r. na mocy ukazu carskiego Ujazd wchodził w skład powiatu brzezińskiego w guberni piotrkowskiej. Od 1 czerwca 1869 r. ukaz carski zdegradował Ujazd ze statutu miasta do osady, włączony został do gminy Łazisko. W 1914 r. Ujazd znalazł się na obszarze powiększonego województwa łódzkiego. Po odzyskaniu niepodległości i wytyczeniu nowych granic administracyjnych Ujazd był w gminie Łazisko, powiecie brzezińskim i województwie łódzkim. Gmina Ujazd powstała 10 września 1953 r. W 1954 r. jako najniższy sto- pień administracyjny wprowadzono tzw. gromady. W powiecie brzezińskim ustanowiono gromadę Ujazd, z któ- rej wyłączono gromadę Małecz i obszar lasów państwowych leśnictwa Małecz. Na mocy Uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Łodzi z 9 grudnia 1973 r. utworzono na terenie województwa łódzkiego Gminę Ujazd. W 1975 r. zniesiono szczebel powiatowy. Od tego czasu Gmina Ujazd znalazła się w nowo powołanym wojewódz- twie piotrkowskim. Z dniem 1 stycznia 1999 r, Gmina Ujazd znajduje się w powiecie tomaszowskim, w woje- wództwie łódzkim. W dalszej części opracowania wymieniono oraz krótko scharakteryzowano wybrane miejscowości od- znaczające się zachowanym i widocznym dziedzictwem kulturowym w Gminie Ujazd. Dołączono również ryciny przedstawiające układy przestrzenne danych jednostek z 1931 roku.

UJAZD

Historyczny Ujazd jest niezwykle cennym w skali województwa łódzkiego obszarem łączącym wybitne walory krajobrazowo - przyrodnicze z nawarstwieniami kulturowymi od najdawniejszych czasów, udoku- mentowanymi znaleziskami archeologicznymi, poprzez zabytki architektury średniowiecznej, układ urbanistyczny miasta z dwoma rynkami, po XIX-wieczną zabudowę. Pierwsza wzmianka o Ujeździe pochodzi z 1283 r. Miejscowość należała jako włość rycerska, do Raci- bora – podłowczego łęczyńskiego. Znajdował się on na południowo-wschodnim krańcu województwa łęczyc- kiego i należał do powiatu brzezińskiego. Prawa miejskie na prawie magdeburskim otrzymał na podstawie przywileju lokacyjnego wydanego w 1428 roku przez króla Władysława Jagiełło, kiedy dziedzicem był Piotr Tłuk ze Strykowa, miecznik łęczyński. Na mocy przywileju w Ujeździe odbywał się tygodniowy targ (co sobo- tę) i dwa doroczne jarmarki (15 czerwca na św. Wita i 19 września na św. Lamperta). Lokacja miasta miała niewątpliwy wpływ na założenie parafii w Ujeździe 1429 r. przez arcybiskupa Wojciecha Jastrzębca. Kościół otrzymał wezwanie św. Wojciecha oraz św. Wita i Krzysztofa. W tym samym roku 12 kwietnia Ujazd powtór- nie otrzymał nadane wcześniej przywileje, jednocześnie rozszerzając je o 2 jarmarki rocznie więcej. Fakt ten potwierdzają dokumenty nadane przez Kazimierza Jagiellończyka dla ówczesnego właściciela ziem, Piotra Dunina, podkomorzego sandomierskiego. W 1485 roku Kazimierz Jagiellończyk powtórnie potwierdził przywilej lokacyjny, a w 1523 roku ponowił go Zygmunt Stary. Przypuszczalnie w 2 poł. XV w. w Ujeździe wybudowano już zamek. Ze względu na położenie miasta w miejscu krzyżowania się ważnych szlaków handlowych w ciągu XV i XVI wieku wzrosło znaczenie Ujazdu. W drugiej połowie XVI wieku stanowiło ono własność rodziny Szczawińskich. Ponowne potwierdzenie przy- wilejów miejskich przez króla Zygmunta III Wazę nastąpiło w 1615 roku. Na początku XVII wieku nowym właścicielem Ujazdu był magnat Kasper Denhoff, który na miejscu wcześniejszego zamku wybudował nowy pałac. W drugiej połowie XVII wieku miasto uległo zniszczeniu, a liczba jego ludności w 1673 roku spadła do 278 osób. Pomimo potwierdzenia przywilejów miejskich przez króla Jana III Sobieskiego w końcu XVII wieku Ujazd nie rozwinął się w większy ośrodek miejski. Był miejscem wymiany towarowej o znaczeniu lokalnym i Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 28 – Poz. 1268

zaspokajał potrzeby okolicznych dóbr. Na okres XVII w. przypada początek osadnictwa żydowskiego o czym świadczy powstanie przedmieścia wraz z Rynkiem Żydowskim. W pierwszej połowie XVIII wieku dziedzicami Ujazdu byli kolejni spadkobiercy: ks. Michał Denhoff kanonik katedry krakowskiej i proboszcz parafii w Ujeź- dzie oraz Anna Dennhoffówna. W drugiej połowie XVIII wieku nastąpiło pewne ożywienie gospodarcze, co wy- korzystał nowy właściciel – Tomasz Ostrowski – podskarbi nadworny i marszałek Sejmu Czteroletniego. W 1786 roku Stanisław August Poniatowski zatwierdził prawo odbywania w Ujeździe targów i jarmarków. Uprzemysło- wił on swe dobra i zrealizował budowę zakładów metalurgicznych, fryszerki i młyna. W tym czasie w Ujeździe mieszkało 14 rodzin żydowskich. Byli to karczmarze, kupcy, handlarze oraz rzemieślnicy. Możliwości prze- kształcenia Ujazdu w ważny ośrodek przemysłowy zostały ograniczone przez powstanie nowego ośrodka - Toma- szowa, który założony został w 1788 r. i w znacznie szybszym tempie zaczął się rozwijać. Ujazd zaczął pełnić funkcje podrzędne. W XVIII w. w mieście było 5 kupców i 3 karczmarzy żydowskich. W 1808 r. w mieście mieszkało 172 Żydów, stanowiąc 34% mieszkańców miasta. W 1850 roku Ujazd został zniszczony na skutek pożaru, po którym już nigdy nie odzyskał swego dawnego znaczenia. Pięć lat później w Ujeździe wybudowano synagogę, która doczekała dzisiejszych czasów. Znajdowała się w miejscu, w którym obecnie zlokalizowany jest budynek OSP. W 1857 r. społeczność Żydowska Ujazdu liczyła już 543 osoby, co stanowiło 51% ogółu miesz- kańców. W 1869 roku został pozbawiony praw miejskich w wyniku represji carskich po powstaniu styczniowym. Do dnia dzisiejszego ich nie odzyskał. W XIX w. Ujazd stanowił ośrodek rolniczy, a także był miejscem drobne- go handlu i rzemiosła. W tym czasie, zgodnie z postępowym trendem gospodarczym właściciele Ujazdu – Ostro- wscy postanowili sprowadzić do miejscowości grupę tkaczy. W 1921 r. w miejscowości żyło 792 Żydów. Kolejne tak duże zniszczenie ośrodka nastąpiło w 1939 roku, kiedy Ujazd został spalony w 60-80% przez wkraczające wojska niemieckie. W poniższej tabeli przedstawiono wybrane daty wraz z liczbą mieszkańców Ujazdu w XIX, XX i XXI w. Miejscowość z dniem 31.12.2016 r. liczyła 1 665 mieszkańców.

Tabela 3. Liczba mieszkańców Ujazdu w XIX, XX i XXI wieku Rok Liczba mieszkańców Rok Liczba mieszkańców 1810 649 1852 1049 1820 703 1853 1034 1825 898 1854 1036 1836 977 1855 1045 1837 1005 1857 1055 1838 1015 1860 1190 1839 1007 1868/71 1220 1840 997 1890 1517 1842 1071 1897/1900 1595 1843 1036 1910 2291 1844 940 1932 2150 1846 1055 1939 2500 1847 1036 2001 1681 1848 1028 2002 1624 1849 1004 2003 1620 1850 1026 2004 1613 1851 1019 2016 16553 Źródło: Z dziejów Ujazdu, 2005

3) Dane UG w Ujeździe. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 29 – Poz. 1268

Ryc. 3. Ujazd w 1931 r. Źródło: www.maps.mapywig.org

BUKÓW

Wg Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego z końcem XIX w. Buków zamieszkiwało 208 osób. W miejscowości było 25 domów mieszkalnych i 739 mórg ziemi dworskiej, w tym 469 ziemi ornej. W zespole folwarku funkcjonował młyn wodny przy rzece Pankówce. Według księgi hipotecznej (KW.8) majątek Buków należał do 1817 roku do Aleksego Dembowskiego. Następnym właścicielem był Dezyderyusz Marszewski, który kupił Buków na licytacji. W tej rodzinie Buków pozostawał przez pokolenia, aż do 1874 roku. W dalszej kolejności Buków należał do Olszowskich, a następnie do Zakrzewskich. W roku 1909 Aleksandra Waleria Ludmiła Niewiarowska, córka Karola Sulikowskiego, ku- piła Buków od Mieczysława Zakrzewskiego. Rodzina Niewiarowskich władała Bukowem do 1939 roku. Pod- czas okupacji właściciele pozostali w Bukowie. W miejscowości znajdował się zespół folwarczny w zachodniej części wsi wraz z zabudowaniami gospodarczymi oraz dworem, który został rozebrany w 1956 r. Do dzisiaj przetrwał park dworski założony w 1 poł. XIX w. przez rodzinę Maluszewskich lub Marszłkowskich wraz z pofolwarcznymi zabudowaniami gospodarczymi. Te, w późniejszym czasie użytkowane były przez PGR. W pobliżu mieści się także zabytkowy budynek rządcówki z XVIII w. Miejscowość z dniem 31.12.2016 r. liczyła 230 mieszkańców. Oddalona jest od Ujazdu w odległości ok. 5 km (odległość drogowa).

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 30 – Poz. 1268

Ryc. 4. Buków w 1931 r. Źródło: www.maps.mapywig.org

NIEWIADÓW

Dzieje Niewiadowa są skromne. Wiadomo, że istniał tu niewielki majątek ziemski o niewielkim znaczeniu dla okolicy. Pierwszą udokumentowaną wzmianką na temat wsi jest dokument kupna majątku na publicznej licytacji za 167 000 zł. przez pułkownika artylerii Wojsk Polskich Antoniego Płonczyńskiego. W 1843 r. dobra niewiadowskie odsprzedał on Leonowi Lewenbergowi już za kwotę 220 000 zł. Rok później majątek powtórnie zlicytowano. Nowym właścicielem stał się Eugeniusz Kajetan Skrodzki, który zakupił Niewiadów za 265 000 zł. W jego rękach pozostawał do 1852 r. Później nabył go ród Olszowskich i w ich władaniu pozostał do 1921 r. W 1865 r. majątek uległ częściowemu uwłaszczeniu chłopów, co przyczyniło się do jego zmniejsze- nia, a w konsekwencji do powolnego upadku. W latach 1918 – 1920 z powodu zadłużenia posiadłości odbywa- ły się kilkukrotne nakazy licytacyjne. Ostatecznie, w zdegradowanym stanie nabyły je Polskie Zakłady Che- miczne „Nirat” S.A. Od 1920 r. były tu początkowo zakłady materiałów wybuchowych. Produkowano tu także wyroby wojskowe. Były to jedne z większych zakładów pracy w okolicy. Po wojnie uruchomiono produkcję sprzętu turystycznego, małego AGD oraz przyczep i kamperów. Miejsce to użytkowane było do 2011 r. Obec- nie część obszaru jest opuszczona i otoczona podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego. Miejscowość z dniem 31.12.2016 r. liczyła 1 751 mieszkańców. Oddalona jest od Ujazdu w odległości ok. 3 km (odległość drogowa).

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 31 – Poz. 1268

Ryc. 5. Niewiadów w 1931 r. Źródło: www.maps.mapywig.org

OLSZOWA

Wieś wzmiankowana jest już w 1397 r. i związana jest z lokacją wsi. W 2 poł. XVI w. wieś znajdowała się na terenie ziemi łęczyckiej. Sama nazwa wsi wywodzi się zapewne od Olszy, co związane jest z licznym występowaniem tego drzewa w okolicy oraz nad Pańkówką – rzeczką przepływającą przez wieś. Olszowa związana głównie z dwoma rodami: Olszowskich i Malczów. W omawianej miejscowości urodził się Andrzej Olszowski, późniejszy prymas Polski. Do wyróżniających się przedstawicieli rodu Malczów należy wymienić lekarza Jana Fryderyka Wilhelma Malcza oraz jednego z wybitniejszych polskich złotników XIX w. Karola Filipa Malcza. Warto również wspomnieć o innych właścicielach Olszowy – np. Ludwik Szweycer i jego syn Wincenty, późniejszy powstaniec styczniowy, czy Kazimierz Glinka-Janczewski – profesor leśnictwa i organi- zator lasów państwowych. Wyróżniającym się obiektem na tle krajobrazu wiejskiego jest dawny budynek dworu. Mieścił się tu okazały folwark ze stodołami, oborami i pozostałymi budynkami gospodarczymi. Był młyn parowy i gorzelnia, pracownicy folwarku mieszkalni w budynkach mieszkalnych, tzw. czworakach. W 1827 r. Olszowa liczyła 159 osób, zaś w 1886 r. 112 mieszkańców i dodatkowo 56 mieszkańców w folwarku. Miejscowość z dniem 31.12.2016 r. liczyła 128 mieszkańców. Oddalona jest od Ujazdu w odległości ok. 5 km (odległość drogowa).

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 32 – Poz. 1268

Ryc. 6. Olszowa w 1931 r. Źródło: www.maps.mapywig.org

SKRZYNKI

Wieś wzmiankowana po raz pierwszy w 1521 r. W 1637 r. Skrzynki zostały zakupione wraz z Przesia- dłowem przez Kaspera Denhoffa od Wojciecha Szydłowskiego za 15 tys. florenów. Dobra pozostawały w ro- dzie i należały kolejno do Zygmunta, a dalej jego syna Stanisława. W 1673 r. synowie Stanisława dokonali podziału majątku: Karol otrzymał Zawadę, Łagiewniki, Lipianki, Cekanów, Niebrów i Brzustówkę, a Franci- szek dostał Ujazd wraz z zamkiem oraz Przesiadłów, Zaosie, Skrzynki, Tobiasze i Ojrzanów. Skrzynki związa- ne były także z rodem Ostrowskich, którzy za sprawą Tomasza Ostrowskiego nabyli je w 1786 r. Skrzynki należały w XIII w. do parafii w Chorzęcinie, a w XIV w. do parafii w Małczu. Od 1788 r. do dnia dzisiejszego przynależą do parafii w Ujeździe. W 1910 r. założono tu stację kolejową – wtedy jako stacja w Ujeździe, obecnie stacja kolejowa Skrzynki (od 1968 r.). Jednym z pierwszych sołtysów wsi był Jan Kot, odnotowany w zapiskach wiejskich z 1919 r. Zajmował się on m.in. przewozem gości hrabiego Jana Krystiana Ostrowskiego (właściciela Ujazdu) na stację lub ze stacji kolejowej do ujezdzkiego dworu. Zajmował się także rozwożeniem listów i paczek, które trafiały na stację. W tym czasie była to wieś biedna, podobnie jak większość pobliskich miejscowości. Jednak- że ówczesnemu sołtysowi nie przeszkodziło to założyć sadu owocowego, założył także sklep, a towary przy pomocy Konstantego Przybysza przywoził wozami z Tomaszowa Mazowieckiego. Budynek ten przetrwał do dzisiaj i znajduje się przy przejeździe kolejowym. Miejscowość z dniem 31.12.2016 r. liczyła 443 mieszkańców. Oddalona jest od Ujazdu w odległości ok. 4 km (odległość drogowa).

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 33 – Poz. 1268

Ryc. 7. Skrzynki w 1931 r. Źródło: www.maps.mapywig.org

WÓLKA KRZYKOWSKA

Wieś znana jest z XVI w. pod nazwą Wolia Krczikowska i należała wtedy do Mateusza i Alberta Wol- skich. Do charakteryzowanej miejscowości należał w przeszłości folwark Wygoda, odłączony po licytacji w 1887 r. Do właścicieli założenia należeli m.in.: Aleksander Górski, Anna Czesława i Regina Anna Jaxa- Bykowskie, Kazimierz Majda. Z końcem XIX w. wg Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego Wólka Krzykowska (wieś i folwark) liczyła 168 mieszkańców. W 1827 r. jeszcze pod nazwą Wola Krzcikowska mia- ła 69 mieszkańców. W miejscowości znajdował się założenie dworsko – parkowe. Od 1920 r. wieś przeszła w ręce rodziny Gutkowskich. Ostatnim właścicielem wsi przed II wojną światową był Kazimierz Gutkowski. Po niej majątek przejął Skarb Państwa, ziemia została rozparcelowana. W dworze funkcjonowała szkoła podstawowa do 1978 r. Później budynek dworu przekazany został przez Urząd Wojewódzki w Piotrkowie Tryb. na rzecz Gminy Ujazd. Budynek użytkowany był przez KGW. Z powodu braku środków finansowych nie był remontowany i popadał w stan ruiny. Obecnie założenie jest w odpowiedni sposób zagospodarowane i znajduje się we własności prywatnej. Miejscowość z dniem 31.12.2016 r. liczyła 143 mieszkańców. Oddalona jest od Ujazdu w odległości ok. 7 km (odległość drogowa).

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 34 – Poz. 1268

Ryc. 8. Wólka Krzykowska w 1931 r. Źródło: www.maps.mapywig.org

WYKNO

Wg Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego z końcem XIX w. Wykno należało do powiatu brzezińskiego oraz do gminy i parafii Będków. We wsi była szkoła podstawowa i cegielnia, a liczba mieszkań- ców sięgała 330 osób. W 1827 r. podano dwie wsie, w jednej było 104 mieszkańców, w drugiej 243. Do niedawna w miejscowości znajdował się drewniany budynek dworca kolejowego o konstrukcji zrę- bowej. Znajdował się on na północ od zwartej zabudowy wsi i oddalony był od niej w odległości ok. 3 km. Nieużytkowany obiekt z 1890 r. w związku z likwidacją stacji kolejowej został rozebrany. Zlokalizowany na szklaku kolejowym Koluszki – Skarżysko-Kamienna odgrywał ważną rolę w życiu mieszkańców. Miejscowość z dniem 31.12.2016 r. liczyła 147 mieszkańców. Oddalona jest od Ujazdu w odległości ok. 10 km (odległość drogowa).

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 35 – Poz. 1268

Ryc. 9. Wykno w 1931 r. Źródło: www.maps.mapywig.org

ZAOSIE

Pierwsze zapiski dotyczące wsi odnotowano w XIII w. i dotyczyły one ówczesnych właścicieli wsi Ja- na i Piotra z Zaosia pochodzących z rodu Belina a. Bielina. W latach 30. XV w. Zaosie weszło w skład dóbr Piotra Tłuka ze Strykowa. Jego główną siedzibą było miasto Ujazd. W kolejnych latach miejscowość Zaosie zmieniała swoich właścicieli. Należy do nich wymienić kolejno: Stanisława Warszeckiego (pisarza grodzkiego łęczyckiego), Piotra Dunina (podkomorzego sandomierskiego, starosty łęczyckiego, wojewody brzesko- kujawskiego), Kaspra Denhoffa (wojewody sieradzkiego) oraz jego potomków. Przez Zaosie, od średniowiecza do końca XIX w. przebiegał ważny szlak handlowy z Jeżowa i Wolborza. W późniejszym czasie systematycznie tracił na znaczeniu z racji rozwoju transportu kolejowego. Zaosie należało w XIII w. do parafii w Chorzęcinie, a od XIV w. do powstałej parafii w Małczu. Od 1788 r. wieś weszła w skład parafii w Ujeździe. Ok. 1850 r. zbudowano tu kapliczkę, która pierwotnie znajdo- wała się na rozstaju dróg Ujazd – Koluszki oraz Wykno – Małecz. Ufundowana została przez ówczesnych mieszkańców wsi oraz w sposób szczególny przez rodzinę Malinowskich, jako wotum za przyszłe odzyskanie niepodległości kraju. Jeszcze z końcem XIX w. wybudowano linię kolejową, która przechodzi przez Zaosie. W późniejszym czasie (po 1931 r.) powstał dworzec kolejowy. Po zakończeniu I wojny światowej Zaosie weszło w skład gminy Ciosny w powiecie brzezińskim. W tym czasie zamieszkiwana była głównie przez Polaków. W 1923 r. podjęto decyzję o budowie szkoły. W 1938 r. wybudowano utwardzoną drogę w kierunku Budziszowic oraz Ujazdu. Z kolei w 1941 r. w Zaosiu znajdowa- ło się 66 gospodarstw rolnych. W tym czasie większość mieszkańców wsi nie potrafiła pisać o czym świadczą podpisy w postaci krzyżyków na listach z zebrań wiejskich. W Zaosiu mieści się obelisk upamiętniający za- mordowanie młodych Polaków przez okupantów hitlerowskich, który mieści się w lesie przy drodze do Budzi- szewic. Zaosie posiada miejscowego bohatera wojennego – Antoniego Zielińskiego, który był pilotem Dywi- zjonu 303. Zginął on w 1942 r. mając 25 lat w bitwie o Anglię. Miejscowość z dniem 31.12.2016 r. liczyła 360 mieszkańców. Oddalona jest od Ujazdu w odległości ok. 4 km (odległość drogowa). Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 36 – Poz. 1268

Ryc. 10. Zaosie w 1931 r. Źródło: www.maps.mapywig.org

5.2.2 Krajobraz kulturowy

Na krajobraz kulturowy wpływa wiele elementów, często różnych od siebie, które wyróżniają daną jednostkę terytorialną na tle innych. Należy zaznaczyć, iż krajobraz kulturowy wykształcił się z krajobrazu przyrodniczego, który poddawany był ewolucji od setek tysięcy lat. Krajobraz antropogeniczny powstał na bazie krajobrazu przyrodniczego, jest on drugą składową krajobrazu kulturowego. Zatem stwierdza się, iż krajobraz kulturowy jest spuścizną oraz dziedzictwem ludności zamieszkującej dany region z wielu epok historycznych, jest świadkiem tradycji, tożsamości społecznej oraz przywiązania miejscowej ludności z miejscem ich zamieszkania oraz zajęciami, które daną grupę charakteryzowały. Zaznacza się występowanie wielu podty- pów krajobrazu kulturowego zróżnicowanych ze względu na genezę, strukturę, funkcje i czynniki kształtujące. Niezwykle ważna jest ochrona najcenniejszych obiektów, obszarów, zespołów, która pozwoli następ- nym pokoleniom poznać je i obcować z nimi. Należy zatem przy kształtowaniu krajobrazu kulturowego kiero- wać się zasadą zrównoważonego rozwoju, unikać deformacji i zatarć obiektów zabytkowych przy jednocze- snym rozwoju przestrzenno–funkcjonalnym oraz gospodarczym miejsca. Należy również chronić i przywracać dziedzictwo niematerialne, które kształtowało się na przestrzeni wieków w danym regionie. Do zagrożeń dóbr kultury należy zaliczyć: - kradzieże i włamania, - pożary, - powodzie, ulewy i podtopienia, - wichury i huragany, - katastrofy budowlane, awarie, - demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki i akty wandalizmu, - ataki terrorystyczne, - konflikty zbrojne. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 37 – Poz. 1268

Jednym z ważniejszych elementów krajobrazu kulturowego są parki kulturowe. Na terenie Gminy Ujazd nie stwierdza się ich obecności, a w najbliższych latach nie planuje się ich utworzenia.

Działalność człowieka na przestrzeni wieków pozostawiła na terenie Gminy Ujazd wiele śladów (tzw. spuścizna historyczno–kulturowa). Obecnie można dostrzec historyczne kształty (układy) jednostek przestrzennych, w których mieszkali dawni mieszkańcy z terenu gminy Ujazd. Wsie Gminy Ujazd reprezentują różne typy układów przestrzennych. Wsie w nieznaczny sposób zatraciły swoje pierwotne układy. Pomimo ekspansji budownictwa należy stwierdzić, że układy ruralistyczne wsi nie zostały znacznie zatarte. Przekształcenia doty- czą głównie niezachowanych już dzisiaj założeń folwarcznych i dworsko – parkowych. Nie zachowały się licznie występujące tu jeszcze przed II wojną światową wiatraki. Obszar Gminy Ujazd charakteryzuje się stosunkowo dużym udziałem wsi o zabudowie zwartej, głównie ulicówki i rzędówki. Jednakże na przestrzeni czasów uległy one pewnemu „rozrzedzeniu” poprzez likwidację kolejnych gospodarstw lub budowę nowych w dal- szych odległościach od ich pierwotnej części. W ostatnich latach zauważyć można intensywny rozwój budownictwa wielopowierzchniowych hal produkcyjnych, który wpływa na ogólny krajobraz przyrodniczo - kulturowo - urbanistyczny Gminy (Osiedle Niewiadów, Ujazd, Przesiadłów). Dostrzegalny jest również rozwój budownictwa jednorodzinnego na terenie Osiedla Niewiadów. Na przestrzeni lat Ujazd „wchłonął” Antolin, który jeszcze przed II wojną światową był osobną jednostką osadniczą. Zagrody wiejskie występują głównie wzdłuż traktów drogowych. Na obszarze Gminy Ujazd występuje 1 główny typ osadnictwa wiejskiego, według podziału Kiełczew- skiej - Zaleskiej 1965, jakim jest sieć osadnictwa skupionego z domieszką osiedli rozproszonych, sieć rzędó- wek luźnych, długich i osiedli rozproszonych nowszego pochodzenia. Powstała w wyniku reform agrarnych i wylesienia (XIX i XX w.).

Poniżej opisano miejscowości gminne wraz z ich charakterystycznymi rodzajami kształtów (układy wsi). Wsie o pierwotnych i teraźniejszych układach przestrzennych z terenu gminy to: - Aleksandrów – niewielka wieś o kształcie rzędówki, zamieszkiwana w przeszłości przez Niemców, - Bielina - wieś o kształcie rzędówki, - Bronisławów - niewielka wieś o kształcie łańcuchówki, - Buków – wieś o kształcie ulicówki wraz z zabudowaniami pofolwarcznymi i parkiem podworskim, - Buków Parcel – wieś o zabudowie luźnej, - Ciosny – wieś o kształcie łańcuchówki, zamieszkiwana w przeszłości przez Niemców, - Dębniak – pierwotnie wieś folwarczna, obecnie rzędówka z zabudowaniami po południowej stronie drogi we wschodniej części wsi i z zabudowaniami po północnej stronie drogi w zachodniej części wsi, - Helenów – pierwotnie wieś o kształcie zwartej rzędówki, obecnie w zachodniej części wsi występują zabudowania po drugiej stronie drogi, - Józefin - pierwotnie wieś o kształcie rzędówki, obecnie z zabudowaniami po drugiej stronie drogi, w północnej części miejscowości występował zabytkowy wiatrak, - Józefów – niewielka wieś o luźnej zabudowie, - Kolonia Dębniak – wieś powstała po 1931 r., obecnie rzędówka z zabudowaniami po południowej stronie drogi w południowo-wschodniej części wsi i z zabudowaniami po północnej stronie drogi w północno-zachodniej części wsi, - Kolonia Olszowa - wieś powstała po 1931 r., obecnie przyjmuje kształt łańcuchówki, - Kolonia Ujazd - wieś powstała po 1931 r., obecnie przyjmuje kształt ulicówki, - Konstancin – niewielka wieś o zabudowie luźnej, - Lipianki - wieś o kształcie łańcuchówki, zamieszkiwana w przeszłości przez Niemców, - Łączkowice – wieś o kształcie łańcuchówki, zamieszkiwana w przeszłości przez Niemców, - Łominy - wieś o kształcie łańcuchówki, - Maksymów - pierwotnie wieś o kształcie rzędówki, obecnie przyjmuje układ łańcuchówki, Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 38 – Poz. 1268

- Marszew - niewielka wieś o kształcie rzędówki, - Mącznik – wieś powstała po 1931 r., tzw. przedłużenie ulicy Północnej w Ujeździe, zabudowania zlokalizowane są po obu stronach drogi, - Młynek – pierwotnie rzędówka, obecnie z zabudowaniami również po drugiej stronie drogi, - Niewiadów Kolonia – wieś powstała po 1931 r., związana z powstaniem PGR, - Niewiadów - pierwotnie wieś o kształcie rzędówki, obecnie przyjmuje kształt litery „L”, - Ojrzanów - pierwotnie wieś o kształcie rzędówki, obecnie łańcuchówka, - Olszowa – układ wsi przypomina owalnicę wraz z odstającą „odnogą” w kierunku zachodnim, która przyjmuje postać ulicówki. W pobliżu okręgu znajdują się zabudowania pofolwarczne wraz z dworem i pozostałościami parku dworskiego, - Olszowa-Piaski – niewielka wieś przypominająca luźną rzędówkę, - Osiedle Niewiadów – wieś obecnie przyjmuje kształt wielodrożnicy, - Przesiadłów - wieś o pierwotnym kształcie rzędówki, obecnie łańcuchówka, - Sangrodz - wieś o pierwotnym kształcie rzędówki, obecnie łańcuchówka, - Skrzynki – pierwotnie wieś o kształcie rzędówki, przez którą przebiegała linia kolejowa, obecnie przyjmuje kształt łańcuchówki, - Stasiolas – wieś o zabudowie skoncentrowanej przy drodze głównej oraz 2 drogach bocznych, - Szymanów – pierwotnie wieś o kształcie rzędówki, obecnie łańcuchówka, - Teklów – niewielka wieś, pierwotnie składająca się z 2 gospodarstw po przeciwległych stronach głów- nej drogi, obecnie o zabudowie rozproszonej i nieregularnej, - Tobiasze – obecnie przyjmuje układ długiej łańcuchówki, - Ujazd – w przeszłości miasto wykształcone z założenia przybierającego postać owalnicy (ob. Plac Wolności). W późniejszym czasie powstał drugi rynek (ob. Plac Kościuszki). Zachowało się założenie dworsko-parkowe wraz z zabudowaniami gospodarczymi, a także założeniem kościelnym. Nie zacho- wała się bożnica i cmentarz żydowski. Obecnie przyjmuje kształt wielodrożnicy, - Władysławów - niewielka wieś o pierwotnym kształcie rzędówki, obecnie 1 gospodarstwo znajduje się przeciwległej stronie drogi, - Wólka Krzykowska – wieś o zabudowie luźnej, rozproszonej z zachowanym zespołem dworsko- parkowym w południowej części wsi, - Wygoda - wieś o kształcie rzędówki, - Wykno - pierwotnie rzędówka, obecnie zabudowania również po drugiej stronie drogi, w północnej części Wykna mieścił się drewniany dworzec, - Zaosie – pierwotnie luźna rzędówka, obecnie przyjmuje kształt dużej ulicówki, w centralnej części wsi znajduje się dworzec kolejowy najprawdopodobniej z lat 30. XX w.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 39 – Poz. 1268

Ryc. 11. Buków – przykład ulicówki wraz z zabudową pofolwarczną Źródło: www.bing.com

Poniżej scharakteryzowano typy układów przestrzennych wsi wchodzących w skład Gminy Ujazd. a) ulicówka/zabudowa przydrożnicowa (Strassendorf/street village) – układ jednodrożny o zwartej zabudowie po obu stronach drogi, b) łańcuchówka – wieś leśno – łanowa (Waldhufen). Wieś o datowaniu feudalnym, o regularnym układzie przestrzennym, którą cechuje luźna zabudowa wzdłuż drogi po obu jej stronach. Występujące zagrody znajdują się w równych odstępach od siebie na początku każdego łanu, przypominają ogniwa rozrzu- conego łańcucha, c) wielodrożnica – wieś kupowa/zwarta (compact village). Charakteryzuje się bezładną i chaotyczną za- budową z nieregularnym przebiegiem dróg, d) zabudowa folwarczna – ośrodkiem najwyższej rangi jest folwark lub dwór wraz z zabudowaniami gospodarczymi, e) owalnica - kształt wsi przypomina wydłużone wrzeciono wokół podłużnego placu, w miejscu centralnym znajdował się staw, w późniejszym czasie ośrodki służące mieszkańcom. To układ przejściowy między okolnicą i przydrożnicą, f) wieś o zabudowie luźnej (loose-knit village) – zabudowania występujące na obszarze wsi nie są zwarte, g) rzędówka – wieś, którą cechuje luźna zabudowa wzdłuż drogi tylko po jednej stronie.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 40 – Poz. 1268

Ryc. 12. Wybrane miejscowości w Gminie Ujazd Źródło: opracowanie własne na podstawie emgsp.pgi.gov.pl/emgsp

Na terenie gminy Ujazd nie występują układy ruralistyczne wpisane do rejestru

Na terenie gminy Ujazd nie występują układy ruralistyczne wpisane do rejestru zabytków. Występują natomiast układy ruralistyczne ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków, do których należy zaliczyć: - Ojrzanów – rzędówka, - Olszowa – ślad owalnicy, - Tobiasze – układ nierozpoznany, - Ujazd – miejski układ przestrzenny, - Wykno – rzędówka.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 41 – Poz. 1268

Na podstawie otrzymanych wykazów od WUOZ Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim przeanalizo- wano przestrzenne rozmieszczenie zabytkowych obiektów w Ujeździe. Tylko w tej miejscowości występuje miejski układ przestrzenny. W analizie uwzględniono pojedyncze obiekty ujęte w ewidencji wojewódzkiej, jak i wpisane do rejestru zabytków. Nie wliczono układu przestrzennego, zespołu pałacowego i kościelnego. Nale- ży stwierdzić, iż zabytkowa tkanka mieści się na następujących ulicach: - Cmentarna, - Kościelna, - Plac Kościuszki, - Mostowa, - Parkowa, - Wolborska/Zachodnia, - Plac Wolności. Ilość poszczególnych obiektów przedstawiono na poniższej rycinie. Łącznie na terenie Ujazdu zareje- strowano 22 obiekty ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz rejestrze. Największa kumulacja obiektów zabytkowych znajduje się na ul. Parkowej, co związane jest z lokalizacją w tym miejscu obiektów pałacowych i pofolwarcznych.

Wykres 1. Liczba obiektów ujętych w WEZ na terenie Ujazdu z podziałem na ulice Źródło: opracowanie własne na podstawie WEZ

W dalszej części charakterystyce poddano układ przestrzenny Ujazdu, który związany jest bezpośred- nio z pojedynczymi, przeanalizowanymi obiektami zabytkowymi. Pierwotnym centrum Ujazdu był obecny Plac Wolności, który obecnie uległ pewnym przekształceniom. Na ryc. 3 jest on wyraźnie widoczny, obecnie przedzielony drogą wojewódzką nr 713 (ulica Mostowa). Jest to starsza część dawnego miasta zwana Starym Rynkiem. Rynek wchodził w skład owalnicowej osady, co zaznaczono na ryc. 13. Na północ od niego zlokali- zowano kościół parafialny wraz z dzwonnicą i plebanią, a po jego wschodniej stronie w XVII w. pałac wraz z parkiem (na miejscu wcześniejszego zamku). Stary Rynek ukształtował się jako targowisko i miał kształt pro- stokąta aż do pożaru w 1828 roku (chociaż na mapie z 1931 r. jest jeszcze widoczny). Wybiegały z niego 3 główne ulice. Najważniejsza w pierwszym okresie istnienia Ujazdu droga prowadząca do Wolborza wybiegała z południowo-zachodniego narożnika rynku. Droga do Rawy, Lubochni i Inowłodza wychodziły z południowo- wschodniego narożnika. Z północno – zachodnio narożnika wybiegała droga w kierunku Rokocin. Układ Sta- rego Rynku reprezentuje obecnie Plac Wolności, na który składają się budynki mieszkalno–usługowe od nume- rów 1 do 20. Centrum Starego Rynku stanową obecnie parkingi oraz przystanki autobusowe po obu stronach drogi wojewódzkiej, a także kiosk oraz kwiaciarnia. Zabudową reprezentują budynki o współczesnej konstrukcji, z nielicznymi, starszymi zachowanymi budynkami. Pierzeję północną stanowią jedno i dwu kondygnacyjne Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 42 – Poz. 1268

budynki mieszkalne i usługowe, m.in. apteka, sklep ogólnobudowlany. W pierzei wschodniej zachował się niewielki drewniany domek. Obok niego znajduje się nowoczesny, dwukondygnacyjny budynek wielorodzinny z użytkowym poddaszem. W południowej pierzei znajduje się zabytkowy dom (obecnie częściowo sklep) z 1925 r. W południowej części znajdują się jeszcze 2 budynki o współczesnej architekturze. Warto odnotować, że w zachodniej części Placu Wolności zachowały się 3 dwukondygnacyjne kamienice, w tym jedna otynko- wana z 1913 r., druga z czerwonej cegły – niezamieszkała, trzecia najprawdopodobniej częściowo utraciła walory pierwotne. Miejsce to obecnie zostało w znaczny sposób przekształcony poprzez budowę drogi wojewódz- kiej, która przecięła reprezentacyjny plac, zaś zabytkowe zabudowania przeplatają się ze stosunkowo nową zabudową.

Fot. 1. Południowa pierzeja Placu Wolności Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

Na południe od Starego Rynku na przełomie VIII i XIX w. powstała nowa dzielnica skupiona wzdłuż drogi prowadzącej do nowo założonego Tomaszowa Mazowieckiego. Osiedliła się tu ludność żydowska. Ufun- dowany nowy rynek z przyległościami i ul. Tomaszowską nazwano „Nowym Miastem”. Leżało ono poza wy- znaczonym przez lokacje obszarze miejskim, który powoli zaczął ulegać przekształceniom w związku z dzia- łalnością Tomasza Ostrowskiego. Następnym etapem rozwoju południowej części miasta było założenie przez Antoniego Ostrowskiego osady sukienniczej Antolin. Powstała ona na zachód od „nowego miasta” i była sprzężona z miasteczkiem choć terytorialnie wyodrębniona. Nie rozwinął się jednak tutaj przemysł włókienni- czy i Antolin nie połączył się z ciągiem zwartej zabudowy z resztą miasta. Obecnie został „wchłonięty” przez Ujazd. Z części wschodniej ściany „żydowskiego rynku” oraz drogi prowadzącej do Antolina uformował się w pierwszej połowie XIX wieku nieforemny trójkąt, w obrębie którego utworzono targowisko. Od drugiej polowy XIX wieku nie nastąpiły już istotniejsze zmiany w układzie przestrzennym Ujazdu. Dawny „żydowski rynek”, to obecnie Plac Kościuszki. Jego centrum stanowi brukowany plac, który jest dobrze zagospodarowany. Znajdują się tu ławki i kosze na śmieci, altana, niska roślinność, lampy oświetle- niowe, a także fontanna i pomnik Tadeusza Kościuszki. W jego północnej części występują miejsca parkingo- we. W części zachodniej pierzei znajdują się 3 przedwojenne budynki: 2 jednokondygnacyjne oraz 1 dwukondygnacyjny. Jeden z nich to drewniany budynek, który jest obecnie nieużytkowany. W pierzei tej znajduje się także budynek OSP (wybudowany na miejscu dawnej bożnicy), a także wielorodzinny budynek mieszkalny połączony elewacją z budynkiem usługowym – oba dwukondygnacyjne. Pierzeję wschodnią tworzą dwa skromne, parterowe budynki jednorodzinne. Wybudowano je ok. 1939 r. W południowej części Placu Ko- ściuszki znajdował się XIX – wieczny drewniany budynek w typie dworkowym, który został wyburzony. W części tej znajduje się także dwukondygnacyjny, ceglany dom wybudowany po II wojnie światowej. Wschod- nią pierzeję tworzą dwa bliźniaczo podobne do siebie budynki o nr 14 i 15 (dwukondygnacyjne). Mieści się tu Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 43 – Poz. 1268

także „blaszak”- bar i przedwojenny skromny budynek bez cech zabytkowych. Obok niego stoi drewniany, zabytkowy budynek, który nie jest obecnie zamieszkały.

Fot. 2. Fragment zachodniej pierzei Placu Wolności Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

Układ przestrzenny dawnego miasta zachował do dziś w zasadniczym zarysie swój pierwotny charakter, mimo szeregu negatywnych zmian dokonanych w okresie powojennym. Nie zmieniony został układ Placu Kościuszki, a część zabytkowej tkanki nadal tu występuje. Plac Wolności nie zachował się tak dobrze, jak Plac Kościuszki, jednakże można odczytać pierwotne granice Rynku. Poniżej przedstawiono zabytkowe obiekty wpisane do rejestru zabytków na tle historycznej części Ujazdu. Przerywaną, zieloną linią zaznaczono zasięg parku podworskiego. Owalem wskazano pierwotną część wsi, która rozwijała się z tzw. owalnicy. Obecnie tworzą ją ulice: Kościelna, Wodna, Mostowa oraz Plac Wol- ności, który został zaznaczony prostokątem. Zaznaczono także drugi, późniejszy rynek, tj. Plac Kościuszki.

Ryc. 13. Historyczna część Ujazdu Źródło: www.mapy.zabytek.gov.pl

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 44 – Poz. 1268

5.2.3. Zabytki ruchome

Na walory kulturowe gminy składają się wartościowe obiekty materialne ściśle związane z działalno- ścią człowieka w danym regionie, w tym zabytki ruchome. W myśl art. 6, ust. 1, pkt 2 Ustawy o ochronie za- bytków i opiece nad zabytkami do zabytków ruchomych zalicza się obiekty będące w szczególności: - dziełami sztuk plastycznych rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te ko- lekcje, - numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, od- znakami, medalami i orderami, - wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, - materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 Ustawy o bibliotekach z dnia 27 czerwca 1997 r. (Dz. U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. z późniejszymi zmianami), - instrumentami muzycznymi, - wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, - przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. Do zabytkowego zasobu ruchomego z terenu Gminy Ujazd należy zaliczyć przedmioty znajdujące się we wnętrzu zabytkowego kościoła w Ujeździe. Znajdują się tu 3 rokokowe ołtarze z 2 poł. XVIII w. ufundo- wane prawdopodobnie przez rodzinę Ostrowskich. Znajdują się tu także obrazy: Matki Boskiej z Dzieciątkiem z poł. XIX w., a także obraz Wniebowzięcia Matki Boskiej z 2 poł. XIX w. W ołtarzach bocznych mieszczą się rzeźby 4 ewangelistów i obrazy św. Anny nauczającej Maryję oraz Przemieniania Pańskiego (z XVIII w.). W świątyni znajduje się także rokokowa ambona z lat 1910-1915 ora chrzcielnica z czaszą barokową datowana na XVII w. Zabytkowy wystrój kościoła stanowi także marmurowy nagrobek Jana Szczawińskiego – zm. w 1615 r., rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z pocz. XVI w. oraz obrazy: Zdjęcie z krzyża z 2 poł. XVIII w., św. Woj- ciech, św. Wawrzyniec, św. Andrzej z 2 poł. XVIII w., św. Józef z Dzieciątkiem z 1 poł. XIX w. i portret bi- skupa Jerzego Albrechta Denhoffa z 1694 r. – przemalowany w 1869 r. Na cmentarzu parafialnym w Ujeździe znajdują się nagrobki, które również można zaliczyć do zabyt- ków ruchomych. W sposób szczególny na uwagę zasługują: - kwatera żołnierzy z I wojny światowej – 1914-1916 r., - grób A. Jędrykowicza – po 1911 r., - nagrobek I. Chilewicza – lata 70. XIX w., - pomnik z obejściem I. Z. Piekarskich - po 1911 r., - grób J. Kielicha – 1934 r., - grób M. Szretter – 2 poł. XIX w., - tablica epitafijna rodziny Marszewskich – 1911 r., - grobowiec z obejściem rodziny Olszowskich – 1883 r., - pomnik grobowy S. Durskiego – ok. 1900 r., - grób S. Najdera – po 1930 r., - nagrobek Zofii Gajdzińskiej – 1834 r., - nagrobek Zielińskich i Niklewiczów - lata 70. XIX w.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 45 – Poz. 1268

Fot. 3. Grób A. Jędrykowicza Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

5.2.4. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych

Na terenie Gminy Ujazd nie znajdują się muzea lub izby regionalne eksponujące dziedzictwo kulturowe w formie zbiorów.

5.2.5. Dziedzictwo niematerialne

Dziedzictwo niematerialne regionu jest niewątpliwym walorem kulturowym. Tworzy ono krajobraz kulturowy oraz wyodrębnia daną jednostkę w oparciu o historię oraz ściśle związane działalności człowieka. Ważnym jest, aby pamiętać oraz krzewić niematerialne dziedzictwo będące spuścizną wielu pokoleń. Dziedzic- two niematerialne w rozumieniu Konwencji UNESCO obejmuje: - tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego, - sztuki widowiskowe, - zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne, - wiedzę i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata, - umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym.

Gmina Ujazd znajduje się na pograniczu kulturowym. Sam Ujazd należy zaliczyć do regionu brzeziń- skiego, natomiast część miejscowości utożsamia się z regionem rawsko – opoczyńskim, a także piotrkowskim. Z etnografią miejsca nierozerwalnie związany jest strój ludowy. Niewiele wiadomo na temat stroju mę- skiego. Składał się on z koszuli, portek, spancerka, sukmany, pasa i czapki maciejówki. Koszula posiadała zwykle wykład bogato zdobiony białym haftem płaskim. Portki i spancerek były koloru granatowego. Sukmana biała z czarnymi potrzebami i zdobieniami lub też granatowa, cięta w pasie, bogato sfałdowana, pas czerwony tkany na warsztacie. Strój kobiecy stanowiły jedno lub wielobarwny, suto układany wełniak, obszyty kolorowymi tasiem- kami, biała bluzka, aksamitny gorset bogato zdobiony koralikami i cekinami, fartuch haftowany lub zapaska do pasa, zapaska do odziewu i barwna chustka – szalinówka. Strój ten ubierany był przy okazji uroczystości ko- ścielnych, świeckich i rodzinnych. Charakteryzował się kolorowymi pasiakami, których barwy wynikały ze związku człowieka z naturą. Nierozerwalnym elementem stroju były różnokolorowe, haftowane w kwiaty i faliste linie czepce i półczepce zakładane na głowę lub chusty, a także różnokolorowe korale.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 46 – Poz. 1268

Fot. 4. Strój ludowy regionu brzezińskiego Źródło: www.ujazd.com.pl

Żywymi formami aktywności ludowej na terenie gminy są różnego rodzaju działalności zespołów ludowych i kół gospodyń wiejskich. Na terenie Gminy Ujazd działa 8 kół gospodyń wiejskich w: Dębiaku, To- biaszach, Łominach, Sangrodzu, Osiedlu Niewiadów, Skrzynkach, Olszowej i Zaosiu. Ponadto funkcjonuje kilka zespołów. W 2014 r. z inicjatywy Gminnego Ośrodka Kultury w Ujeździe powstał Chór Gminnego Ośrodka Kultury w Ujeździe. Wielopokoleniowy, amatorski zespół liczy 35 osób. Wykonuje utwory: ludowe, popularne, patriotyczne, musicalowe, kościelne i operowe. W 1985 r. utworzono nieformalny zespół ludowy, który z czasem nazwany został: Zespół ludowy Łucy-Babki. Liczy on 25 osób. Początkowo skupiał kilkanaście pań śpiewających piosenki ludowe. Każda z nich prezentowała wcześniej swoje umiejętności w klubach rolni- ka, świetlicach wiejskich, kołach gospodyń wiejskich, bibliotekach i innych placówkach kultury. Grupa wyko- nawczyń (początkowo bez nazwy) zaczęła pielęgnować ludową kulturę i lokalne obyczaje. Początkowo zespół działał w Skrzynkach, później w Ciosnach i Osiedlu Niewiadów, aby ostatecznie trafić do Ciosen. Inną grupą jest zespół śpiewaczy Skrzynkowianki, który powstał w 2005 roku. Obecnie śpiewa w nim 12 pań. Zespół„ Skrzynkowianki ma na swoim koncie m.in. udział w dożynkach sejmowych, które odbyły się w Warszawie. Celem zespołu jest godne reprezentowanie i promowanie gminy Ujazd, poprzez uczestnictwo we wszystkich świętach, imprezach organizowanych na terenie gminy, powiatu i nie tylko. Priorytetem jest aktywizacja osób młodych na rzecz kultywowania tradycji ludowych. Wymienić należy także Dziecięcą Grupę Śpiewu i Obrzędu Ludowego GOK, która powstała w 2015 r. Na zajęciach dzieci poznają praktycznie zabawy ludowe, przy- śpiewki i piosenki oraz elementy tańca ludowego. W ciągu roku działalności grupa występowała w czasie na- stępujących uroczystości: Katarzynki w GOK, Korowód ostatkowy z Łucy-Babkami, Obchody 30-lecia Łucy- Babek i Dożynki Gminne 2016 w Bukowie. Na terenie Gminy Ujazd funkcjonuje także Stowarzyszenie Rozwoju Sołectwa Niewiadów. Jedną z misji Stowarzyszenia jest rozwój działalności kulturalnej, a także rozwój turystyki i rekreacji. Gmina Ujazd posiada aktywnych twórców ludowych. Mieszka tu kowal Tadeusz Radomski zrzeszony w Oddziale Piotrkowskim Stowarzyszenia Twórców Ludowych w Muzeum m.in. w Tomaszowie, Toruniu, Warszawie. Kultywuje on rzemiosło wykonując tradycyjnymi technikami ciekawe, artystyczne wyroby. Do kulinarnego dziedzictwa regionu ujezdzkiego zaliczyć można lokalne potrawy. Jedną z nich jest tzw. gęsi pipek po ujezdzku. Potrawę przygotowuje się następująco: żołądki i mięso przekręca się przez ma- szynkę. Dodaje się jaja, sól, pieprz, kaszę mannę i natkę. Wszystko razem trzeba wyrobić na jednolitą masę, po czym dodaje się żurawinę. Przygotowanym farszem nadziewa się gęsie szyjki. Końce spinane są wykałaczka- mi. Nadziane szyjki naciera się oliwą i oprószamy przyprawami wg uznania. Piecze się około 0,5 godziny. Jest to pozostałość kulinarna po licznie mieszkającej tu mniejszości żydowskiej. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 47 – Poz. 1268

Wartymi odnotowania wydarzeniami na terenie gminy kształtującymi tożsamość regionalną są: – Dożynki powiatowe w Ujeździe – sierpień, – Sobótki Gminne w Dębniaku – czerwiec. Dodatkową tradycją, która wykształciła się na przestrzeni wieków jest organizowany poniedziałkowy rynek w Ujeździe. Rolnicze targowisko w Ujeździe funkcjonuje od 1476 roku. W nadaniu Kazimierza Jagiel- lończyka zapisano, że poniedziałek będzie dniem targowym i tak jest do dzisiaj. Targowisko w Ujeździe przez wiele lat funkcjonowało na centralnym placu wsi. Handlowano drobiem, królikami, owcami, trzodą chlewną, bydłem, końmi oraz zbożami. Nieco później na bazarze pojawili się rzemieślnicy. W połowie ubiegłego wieku targowisko z rynku przeniesiono na granice wsi. Dzisiaj zajmuje powierzchnię ponad 6 hektarów terenów gminnych przy ulicach Leśnej i Zagajnikowej. Rolnicy i handlarze twierdzą, że to jedno z pięciu największych targowisk w województwie łódzkim. Na terenie analizowanej gminy przez lata nie wykształciły się bajki lub legendy ludowe, nie praktykuje się także regionalnych pielgrzymek. Nie funkcjonuje również gwara ludowa.

Transformacja ustrojowa na przełomie lat 80. i 90. XX w. spowodowała wśród mieszkańców Polski chęć przemian i poczucie wolności. Z biegiem czasu poszczególne regiony kraju mając na uwadze odrębną historię, tradycje, zwyczaje zaczęły zwracać uwagę na tożsamość lokalną. Jednostki samorządowe mogły do- konać ponownej oceny faktycznego stanu historii regionu i związanych z nią symboli. W związku z tym Rada Gminy Ujazd zatwierdziła symbole urzędowe: herb, flagę oraz pieczęcie Gminy Ujazd, które stanowią wyraz niepowtarzalności, unikatowości oraz oryginalności. Poniżej krótko scharakteryzowano i przytoczono elementy dziedzictwa niematerialnego Gminy Ujazd.

HERB

Herbem Ujazdu jest w polu błękitnym tarczy herbowej mur srebrny (biały) z bramą złotą (żółtą) otwar- tą z czarnymi okuciami (2 po lewej stronie, dwa po prawej stronie wrót), nad którymi znajdują się trzy wieże blankowane. Każda wieża posiada po 3 blanki. Tarcza herbowa typu hiszpańskiego obwiedziona jest czarną linią. Analizowana grafika nawiązuje najprawdopodobniej do bramy zamkowej, która znajdowała się przy śre- dniowiecznym, ujezdzkim zamku. Herb Ujazdu stanowi załącznik nr 1 do Uchwały Nr XII/140/03 Rady Gminy Ujazd z dn. 15 grudnia 2003 r.

Ryc. 14. Herb Gminy Ujazd Źródło: Uchwała Nr XII/140/03 Rady Gminy Ujazd z dn. 15 grudnia 2003 r. w sprawie ustanowienia herbu, flagi oraz pieczęci Gminy Ujazd

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 48 – Poz. 1268

FLAGA

Flagę Gminy Ujazd stanowi płat materii o proporcjach 5 (wysokość) do 8 (szerokość), podzielony na cztery pola w krzyż na przemian błękitne i białe, z których pierwsze błękitne (znajdujące się w lewym górnym narożniku) zawiera wizerunek godła herbowego Gminy (bez tarczy). Stanowi załącznik nr 3 do Uchwały Nr XII/140/03 Rady Gminy Ujazd z dn. 15 grudnia 2003 r.

Ryc. 15. Flaga Gminy Ujazd Źródło: Uchwała Nr XII/140/03 Rady Gminy Ujazd z dn. 15 grudnia 2003 r. w sprawie ustanowienia herbu, flagi oraz pieczęci Gminy Ujazd

PIECZĘĆ

Pieczęcią urzędową Gminy Ujazd jest pieczęć okrągła o średnicy 36 mm z herbem Gminy w polu środ- kowym oraz napisem na otoku: GMINA UJAZD. Regulamin używania pieczęci urzędowej stanowi załącznik nr 5 do Uchwały Nr XII/140/03 Rady Gminy Ujazd z dn. 15 grudnia 2003 r.

5.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony

Formami ochrony prawnej zabytków są: wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego oraz ustalenia ochrony w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzji o warunkach zabudowy.

Rejestr zabytków województwa łódzkiego prowadzony jest przez Łódzkiego Wojewódzkiego Konser- watora Zabytków. Może on przystąpić do procedury wpisu do rejestru zabytków na wniosek strony – właścicie- la, bądź użytkownika obiektu lub też z urzędu. Jednakże trzeba pamiętać, że w przypadku rejestru zabytków ruchomych wojewódzki konserwator zabytków może z urzędu wydać decyzję o wpisie zabytkowego obiektu ruchomego, jeśli jest to uzasadnione wyjątkowymi okolicznościami. Precyzuje to art. 10, ust 2. ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami: „Wojewódzki konserwator zabytków może wydać z urzędu decyzję o wpisie zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granicę albo wywiezienia za granicę zabytku o wyjątkowej wartości historycznej, artystycznej lub naukowej.” W Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Łodzi prowadzone są trzy rejestry zabytków: 1. Rejestr zabytków nieruchomych (księga A). 2. Rejestr zabytków ruchomych (księga B). 3. Rejestr zabytków archeologicznych (księga C).

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 49 – Poz. 1268

W rejestrze zabytków nieruchomych województwa łódzkiego, z terenu Gminy Ujazd do rejestru zabyt- ków nieruchomych wpisanych jest 9 pozycji. Obiekty wpisane do rejestru zabytków znajdują się w 3 miejsco- wościach, którymi to są: Buków (1) oraz Ujazd (6) oraz Wólka Krzykowska (2). Obiekty wpisane do rejestru zabytków odznaczające się szczególnymi walorami zostały krótko scha- rakteryzowane wraz z fotografiami w podrozdziale 5.6. - Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy. Ich charakterystyka znajduje się również w załączniku 1.

Na terenie Gminy Ujazd nie występują obiekty uznane przez Prezydenta RP za Pomnik Historii. Na obszarze gminy nie funkcjonuje też Park Kulturowy.

Nieruchome zabytki rejestrowe powinny być oznaczone wzorem znaku informacyjnego, który przed- stawiony jest poniżej. Za jego umieszczenie odpowiedzialny jest starosta danego powiatu. Wzór znaku został ustanowiony w Rozporządzeniu Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r.

Ryc. 16. Wzór znaku informacyjnego umieszczonego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków Źródło: załącznik do rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. (poz. 259)

5.4. Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków – zabytki nieruchome

Ochrona zabytków należy do obowiązków samorządu lokalnego. Zadania stojące przed organami administracji publicznej, precyzuje art. 4 ustawy z dnia 17 września 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014, poz. 1446 ze zm.). Gminy mają dbać o: „zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie” oraz zapobiegać „zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków”. Ponadto mają obowiązek podjęcia działań mających na celu „udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabyt- ków, przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków”. Jednym z obowiązków nałożonych przez ustawę na gminy jest: „uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska”. Temu zadaniu ma służyć gminna ewidencja zabytków, o której jest mowa w art. 22. Punkt 4 tego artykułu mówi: „Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy”. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 50 – Poz. 1268

Zgodnie z art. 21 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami gminna ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania gminnego programu opieki nad zabytkami. W gminnej ewidencji zabytków powinny być ujęte: a) zabytki nieruchome wpisane do rejestru, b) inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków, c) inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

Narodowy Instytut Dziedzictwa podaje następującą definicję ewidencji zabytków. „Ewidencja to upo- rządkowany zbiór wykonanych według jednolitych wzorów opracowań, zawierających podstawowe informacje o obiektach zabytkowych. Ewidencja zawiera: dane administracyjne i adresowe, rys historyczny, opis obiektu, fotografie i plany. Ewidencja obejmuje pojedyncze obiekty architektoniczne, zespoły budowlane (np. folwarki), zespoły urbanistyczne i ruralistyczne, stanowiska archeologiczne oraz zabytkowe parki i cmentarze”. Celem ewidencji zabytków jest „rozpoznanie obiektów zabytkowych w terenie i ich udokumentowanie, zebranie i opracowanie podstawowych informacji merytorycznych o nich, zebranie informacji administracyjno- adresowych, tworzenie opracowań dla obiektów zagrożonych rozbiórką, destrukcją lub gruntowną przebudową, monitoring zasobu zabytkowego”. Podkreślono, że sporządzenie ewidencji zabytków jest działaniem obowiąz- kowym dla gmin.

Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Ujazd została sporządzona w czerwcu 2014 r. w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych (w tym obiekty wpisane do rejestru). Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Ujazd na lata 2018-2021 oparty został na sporzą- dzonej GEZ, w której znalazły się karty adresowe: - architektury i budownictwa (w tym obiekty rezydencjonalne oraz architektury sakralnej), - zabytkowej zieleni, - cmentarzy, - zabytków techniki. Gminna Ewidencja Zabytków została uzgodniona przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Ło- dzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim pismem z dn. 30.07.2014 roku (znak:WUOZ-PT-5133.10.AD). Stwierdza się, iż od 2014, na podstawie uzgodnienia z dn. 7.12.2016 r. z Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Łodzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim z GEZ wyłączono kartę adresową nr 8 – wiatrak (Józefin nr 5), który rozebrany został przez właściciela na mocy decyzji Starosty Tomaszowskiego nr 386/2015 z dnia 14 lipca 2015 r. W charakterystyce GEZ nie uwzględniono także budynku dworca PKP w miejscowości Wykno – karta nr 53 – obiekt fizycznie nie istnieje. Zatem obecna GEZ Gminy Ujazd liczy 53 karty adresowe. Spośród nich 9 wpisanych zostało do rejestru zabytków. Liczebne zestawienie z podziałem na miejscowości gminne przedstawiono na poniższym wykresie. Wynika z niego, iż kumulacja zabytkowych obiektów występuje w Ujeździe.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 51 – Poz. 1268

Wykres 2. Nieruchome zabytki architektoniczne z terenu Gminy Ujazd z wyszczególnieniem na miejscowości Źródło: opracowanie własne na podstawie kart adresowych GEZ

REJESTR ZABYTKÓW Na terenie Gminy Ujazd znajduje się 9 obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych woje- wództwa łódzkiego. Obiekty te znajdują się w Bukowie, Ujeździe i Wólce Krzykowskiej. Powstawały w róż- nych wiekach, jednak większość z nich datowana jest na XIX w. Obiektami o najstarszym datowaniu na terenie gminy, które zostały wpisane do rejestru zabytków są: kościół parafialny rzymsko-katolicki p.w. św. Wojciecha w Ujeździe z 1676-1680 r., a także XVII-wieczny pałac w Ujeździe, który obecny kształt przybrał w latach 1882 – 1886. Na poniższym wykresie wyodrębniono 5 charakterystycznych rodzajów zabytków o ich pierwotnym przeznaczeniu. Największą grupę zabytków wpisanych do rejestru stanowią parki (3). Na terenie gminy wystę- pują po 2 ++dwory i pałace łącznie oraz kościoły/kaplice. Miejscowością, w której odnotowano największą liczbę obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych z terenu gminy jest Ujazd (6 zabytków). W Bukowie znajduje się park podworski, a w Wólce Krzykowskie park i dwór. Wykaz wszystkich obiektów znajdujących się w rejestrze z ich podstawowymi in- formacjami zamieszczono w załączniku 1.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 52 – Poz. 1268

Wykres 3. Obiekty wpisane do rejestru zabytków z uwzględnieniem ich pierwotnych funkcji z terenu Gminy Ujazd Źródło: opracowanie własne na podstawie rejestru zabytków

Ocenie poddano stan zachowania poszczególnych zabytków rejestrowych. Ogólny stan techniczny rejestrowych obiektów zabytkowych z terenu Gminy Ujazd ocenić należy jako bardzo dobry. Obiekty są zadba- ne, a wszelkie prace remontowe wykonywane są na bieżąco. Wszystkie wymienione zabytki są pod stałą opie- ką. Jedynie w przypadku parku w Bukowie wskazuje się na drobne prace porządkowe dotyczące samosiewów. Dawna plebania w Ujeździe jest obecnie w połowie nie użytkowana, wskazane są drobne prace remontowe.

Tabela 4. Rejestrowe obiekty nieruchome z terenu Gminy Ujazd Obiekt Lp. Miejscowość Datowanie Stan funkcja pierwotna 1 Buków park dworski XIX w. dobry kaplica cment. rz.-kat. p.w. św. An- 2 Ujazd 1834 r. bardzo dobry ny kościół par. rz-kat. p.w. św. Wojcie- 3 Ujazd 1676-1680 r. bardzo dobry cha plebania kościoła p.w. św. Wojcie- 4 Ujazd poł. XIX w. dobry cha dzwonnica kościoła p.w. św. Woj- 5 Ujazd XVIII/XIX w bardzo dobry ciecha 6 Ujazd park pałacowy 1 poł. XIX w. bardzo dobry 7 Ujazd pałac XVII w. bardzo dobry Wólka Krzykow- 8 park dworski poł. XIX w. bardzo dobry ska Wólka Krzykow- 9 dwór poł. XVIII w. bardzo dobry ska Źródło: karty adresowe GEZ Gminy Ujazd, wykaz zabytków rejestrowych otrzymanych od WUOZ Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim, stan na grudzień 2017 r.

W GEZ figurują obiekty o zróżnicowanych funkcjach. Poniżej krótko je scharakteryzowano.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 53 – Poz. 1268

KAPLICZKI Przydrożne kapliczki, figury oraz krzyże związane są z folklorem, wydarzeniami historycznymi, ozdo- bą krajobrazu, wyznaniem wiary wcześniejszych pokoleń oraz wyrazem podziękowania Bogu przez indywidu- alnych „inwestorów”. Kult odprawiania nabożeństw majowych przy wybranych kapliczkach kontynuowany jest do dnia dzisiejszego. Jest to zatem miejsce spotkań i wspólnej modlitwy mieszkańców danych miejscowo- ści. Obecnie na terenie gminy znajduje się 11 takich obiektów. Zazwyczaj zbudowane są z cegły oraz betonu, stanowią w większości własność prywatną, stawiane były zazwyczaj w 2 poł. XIX w. lub w 1 poł. XX w. Na terenie gminy większość z nich to obeliski zwieńczone krzyżem, 2 kapliczki w Ujeździe oraz 1 w miejscowości Wygoda to obiekty kubaturowe do których można wejść i pomodlić się. Kapliczka w Tobiaszach przybiera formę wiaty. Zabytkowe kaplice, krzyże oraz figury wotywne prezentują w zdecydowanej większości bardzo dobry stan zachowania. W przypadku kapliczki z Olszowy, jej najbliższy teren powinien zostać uporządkowany, gdyż pobliska roślinność ją zarasta. Najpilniejszych prac remontowych wymaga kapliczka zlokalizowana przy parku dworskim w Ujeździe, co związane jest z ogólnym złym stanem obiektu.

Fot. 5. Kapliczka w Wólce Krzykowskiej z 1896 r. Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

BUDYNKI MIESZKALNE Budynki mieszkalne to grupa obiektów, która reprezentuje najgorszy stan techniczny spośród wszystkich wyszczególnionych. Są to zarówno budynki drewniane, jak i murowane. 2 drewniane budynki na Placu Kościuszki nie są obecnie zamieszkiwane i popadają w stopniowy stan ruiny, dlatego należy je bieżąco monito- rować. W najgorszym stanie są budynki mieszkalne znajdujące się na terenie zespołu dworskiego w Ujeździe, a także domy na Placu Kościuszki w Ujeździe. Przykład drewnianego budownictwa na obszarze Gminy Ujazd ukazuje poniższa fotografia.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 54 – Poz. 1268

Fot. 6. Drewniany budynek mieszkalny w Ujeździe na Placu Kościuszki z przełomu XIX i XX w. Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

Funkcję mieszkalną reprezentują obecnie obiekty również te, które posiadały inne przeznaczenie pierwotne, np. dwory. Na terenie gminy część zespołów folwarcznych, w tym budynków gospodarczych uległo przekształceniom. Założenia, w których odnotowuje się budynki gospodarcze ujęte w GEZ występują w Bu- kowie, Ujeździe oraz miejscowości Olszowa. Obiekty mieszkalne będące dziedzictwem kulturowym gminy prezentują różny stan zachowania, część jest pod stałą opieką, z kolei inne nie są zamieszkane co oznacza ich powolną degradację. Warto odnotować, że charakterystycznym pokryciem połaci dachowej dla tego regionu jest tzw. papa. Charakteryzowane obiekty podatne na różnego rodzaju przekształcenia ze względu na brak świadomości właścicieli oraz ich problemy finansowe. Domy mogą ulec zatarciu np. poprzez: - niewłaściwą wymianę stolarki okiennej, - niewłaściwą wymianę stolarki drzwiowej, - niewłaściwą wymianę połaci dachowej, - ocieplenie budynku, - otynkowanie budynku, - wszelkiego rodzaju dobudówki, - umieszczanie reklam zakrywających detale architektoniczne.

CMENTARZE Cmentarze stanowią specjalną formę obiektów zabytkowych. Ze względu na przynależność religijną różnią się od siebie w wielu aspektach. Ich szczegółową charakterystykę przedstawia poniższa tabela. Nekropo- lie z terenu gminy, które ujęte są w GEZ mieszczą się w 5 miejscowościach. Ich największa ilość występuje w Ujeździe (2). Wszystkie cmentarze datowane są na XIX w. Przykościelny cmentarz w Ujeździe nie zachował się, nie ma żadnych śladów nagrobków. Najprawdopodobniej powstał dużo wcześniej niż pozostałe cmentarze. W GEZ na terenie Gminy Ujazd występują cmentarze ewangelickie oraz rzymsko – katolickie. Cmentarze ewangelickie związane były z osadnikami niemieckimi, którzy przybyli jeszcze w 1 poł. XIX w. na tutejsze ziemie. Zakładane były w 2 poł. XIX w.. Nie posiadają stałego nadzoru, pozostawione same sobie zarastają. Cmentarze ewangelickie charakteryzują się następującymi cechami: - występowanie cmentarzy na wzniesieniach, - występowanie cmentarzy przy drogach, - występowanie cmentarzy poza obszarami zabudowanymi, - charakterystyczna roślinność: bluszcz, stare dęby i lipy, - aleje drzewne. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 55 – Poz. 1268

Powierzchnia charakteryzowanych cmentarzy jest zróżnicowana. Czynny jest tylko parafialny cmentarz rzymsko–katolicki w Ujeździe, który jest największy, ponieważ istnieje ciągła potrzeba pochówku zmarłych. Partia starsza obiektu o rzucie zbliżonym do prostokąta po osi wschód – zachód o powierzchni ok. 1,1 ha, przy- lega bezpośrednio do odcinka drogi 713 (ul. Rokicińska w Ujeździe). Na cmentarz prowadzi tynkowana i najprawdopodobniej XIX-wieczna brama główna, z dwoma furtami po bokach, z ostrołukowatymi otworami, zlokalizowana w wschodnim odcinku ogrodzenia starej partii cmentarza. Na cmentarzu znajduje się zabytkowa kaplica p.w. św. Anny. Warto również wspomnieć, iż wszelkie działania inwestycyjne na terenach pocmentarnych reguluje art. 6 ust. 4 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych z dnia 31 stycznia 1959 r. (Dz. U. z 2015, poz. 2126). 4. Użycie terenu cmentarnego na inny cel jest dopuszczalne pod warunkiem zachowania znajdujących się na jego terenie zabytków, które mogą być przeniesione w inne miejsce po uzyskaniu pozwolenia wojewódz- kiego konserwatora zabytków. Przedstawiona poniżej tabela charakteryzuje cmentarze występujące na terenie gminy.

Tabela 5. Charakterystyka cmentarzy znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków z terenu Gminy Ujazd Powie- Wpis Nazwa Czas Lp. Miejscowość Położenie Właściciel rzchnia do reje- cmentarza powstania (ha) stru 500 m na parafia ewangelic- cmentarz południowy- 2 poł. XIX 1 Aleksandrów ko-augsburska w 0,09 nie ewangelicki wschód od w. Tomaszowie Maz. wsi Ciosny ok 800 m na parafia ewangelic- cmentarz południe od 2 poł .XIX 2 Ciosny ko-augsburska w 0,22 nie ewangelicki drogi Buków- w. Tomaszowie Maz. Ciosny parafia ewangelic- cmentarz w środku wsi, 2 poł. XIX 3 Lipianki ko-augsburska w 0,38 nie ewangelicki przy drodze w. Tomaszowie Maz. 200 m od wsi parafia ewangelic- cmentarz przy drodze 2 poł. XIX 4 Łączkowice ko-augsburska w 0,26 nie ewangelicki Janków- w. Tomaszowie Maz. Wykno cmentarz parafia rzym-kat. w 5 Ujazd rzym.-kat., ul. Cmentarna XIX w. 2,1 nie Ujeździe parafialny cmentarz parafia rzym-kat. w 6 Ujazd rzym.-kat., ul. Kościelna nie Ujeździe przykościelny Źródło: opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych od UG w Ujeździe oraz kart GEZ

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 56 – Poz. 1268

Fot. 7. Cmentarz rzym.-kat., parafialny w Ujeździe Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

Należy jednak pamiętać, że na terenie Gminy Ujazd występuje również cmentarz żydowski przy ul. Parkowej wymieniony w Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Ujazd (jako obiekty wpisane do ewidencji zabytków). Cmentarz podczas II wojny światowej został całkowicie zniszczony przez Niemców (nie zachował się żaden nagrobek) - zmiany przestrzenne są nieodwracalne. Szczególnymi przepisami ochronnymi zostały ujęte w pełnym zakresie cmentarze żydowskie, gdyż według wyznania Mojżeszowego nie przewiduje się likwidacji cmentarzy, a ekshumacja zwłok dozwolona jest tylko w wyjątkowych sytuacjach, musi też zostać przeprowadzona w sposób zgodny z przepisami. Dla Żydów są to z jednej strony miejsca święte, z drugiej zaś nieczyste. Dlatego po jego opuszczeniu należało umyć ręce. Cmentarze żydowskie, zwane mylnie „kirkutami” są nienaruszalne i nie mogą zostać usunięte. Mimo braku nagrobków na terenie „domów życia” dla Żydów są to w dalszym ciągu cmentarze. Zasada nienaruszalności grobu dotyczy cmentarza żydowskiego w Ujeździe, który został zdewastowany.

DWORY I PAŁACE Dwory i pałace o pierwotnych funkcjach mieszkalnych na terenie Gminy Ujazd stanowią istotne dziedzictwo materialne. Na terenie Gminy Ujazd znajdują się 2 dwory o różnym stanie zachowania oraz 1 pa- łac. W wyniku przemian społeczno–ustrojowych zostały zaadaptowane na nowe funkcje. Dwór w Olszowej został w znaczny sposób przekształcony, częściowo wymaga prac remontowych, np. schodów prowadzących do wejścia głównego. Drugi dwór w Wólce Krzykowskiej jest w bardzo dobrym stanie. Od października 2017 r. wystawiony jest na sprzedaż. Pałac w Ujeździe stopniowo jest remontowany, obecnie nie jest użytkowany Wszystkie wymienione obiekty są własnością prywatną. Ważne, że są chronione i żaden z nich nie jest pustostanem popa- dającym w degradację. W tabeli poniżej scharakteryzowano dawne dwory m.in. pod względem czasu powstania, obecnej funkcji oraz formy własności. 2 z 3 charakteryzowanych obiektów wpisane zostały do rejestru zabytków.

Tabela 6. Zabytkowe dwory z terenu Gminy Ujazd Obiekt – Wpis Czas po- funkcja obec- Lp. Miejscowość funkcja Właściciel Stan do reje- wstania na pierwotna stru kon. budynek os. pry- 1 Olszowa dwór XVIII w. dostateczny/dobry nie mieszkalny watna piwnice budynek nieu- os. pry- 2 Ujazd pałac XVII w. bardzo dobry tak żytkowany watna Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 57 – Poz. 1268

Obiekt – Wpis Czas po- funkcja obec- Lp. Miejscowość funkcja Właściciel Stan do reje- wstania na pierwotna stru Wólka Krzy- budynek os. pry- 3 dwór XVIII w. bardzo dobry tak kowska mieszkalny watna Źródło: opracowanie własne na podstawie kart GEZ, stan na grudzień 2017 r.

Fot. 8. Pałac w Ujeździe Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

PARKI Na terenie analizowanej gminy występują 3 parki, które wpisane zostały do rejestru zabytków. Parki są bezpo- średnio związane z pałacami i dworami, które razem tworzą kompozycyjną całość. Są nierozerwalnie związane z kulturą oraz historią danych miejscowości. Jednocześnie wyróżniają się na tle pozostałej roślinności w krajo- brazie wiejskim. Zakładane były w XIX w. przez ówczesnych właścicieli dóbr ziemskich, dla których były to miejsca odpoczynku o znacznych walorach estetycznych. Świadczyły także o pozycji społecznej właścicieli. Stan parków w Gminie Ujazd należy ocenić jako dobry i bardzo dobry. Największy występuje w Ujeździe. Tu pełni szczególną rolę, jako park wiejski, który na chwilę obecną jest ogólnie dostępny dla mieszkańców. Jest miejscem spacerów, ale i zarazem stanowi podstawowe ścieżki piesze łączące zachodnią i wschodnią część Ujazdu. Podstawowa charakterystyka parków przedstawiona została w poniższej tabeli. Szerszy opis parków zawarto w rozdziale 5.6 Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy. Tabela 7. Zabytkowe parki z terenu Gmi- ny Ujazd.

Wpis Czas po- Powierzchnia Lp. Miejscowość Obiekt Właściciel Stan do re- wstania ogółem (ha) jestru 1 Buków park dworski XIX w. 5 ha os. prywatna dobry tak bardzo 2 Ujazd park pałacowy 1 poł. XIX w. 14 ha os. prywatna tak dobry Wólka Krzy- bardzo 3 park dworski poł. XIX w 2 ha (bez wód) os. prywatna tak kowska dobry Źródło: opracowanie własne na podstawie kart GEZ, stan na grudzień 2017 r.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 58 – Poz. 1268

Fot. 9. Park w Ujeździe Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

OBIEKTY SAKRALNE Na terenie Gminy Ujazd występują 2 zabytkowe obiekty sakralne, które wpisane zostały do rejestru zabytków. Powstały one w różnym czasie i są własnością parafii rzymsko-katolickiej w Ujeździe. Stanowią wyraz przyna- leżności religijnej, są miejscem spotkań oraz wspólnej modlitwy. Najstarszym z nich jest kościół parafialny p.w. św. Wojciecha w Ujeździe przy ul. Kościelnej, którego początki sięgają XVII w. Kaplica cmentarna wy- budowana została zaś w XIX w. Mieszkańcy Gminy Ujazd to w przeważającej mierze praktykujący katolicy. Dlatego też parafianie traktują swoje kościoły jako dobro wspólne czego efektem jest bardzo dobre utrzymanie obiektów sakralnych. Szerszy opis obiektów sakralnych zawarto w rozdziale 5.6 Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy. Tabela 8. Zabytkowe obiekty sakralne z terenu Gminy Ujazd.

Obecna Pierwotna Czas Wpis do Lp. Miejscowość funkcja Stan Właściciel funkcja kościoła powstania rejestru kościoła kaplica cment. kaplica cment. parafia bardzo 1 Ujazd rz.-kat. p.w. św. rz.-kat. p.w. 1834 r. rzym-kat. tak dobry Anny św. Anny w Ujeździe kościół par. rz- kościół par. rz- parafia 1676-1680 bardzo 2 Ujazd kat. p.w. św. kat. p.w. św. rzym-kat. tak r. dobry Wojciecha Wojciecha w Ujeździe Źródło: opracowanie własne na podstawie kart GEZ, stan na grudzień 2017 r.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 59 – Poz. 1268

Fot. 10. Kaplica cment. rz.-kat. p.w. św. Anny w Ujeździe Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

WŁASNOŚĆ GMINY UJAZD Gmina Ujazd posiada w swojej własności i współwłasności 6 zabytków będących w GEZ. Przedstawia je poniższa tabela. Gmina Ujazd jest właścicielem w przypadku 3 obiektów oraz współwłaścicielem 3. Dzwon- nica kościelna, której współwłaścicielem jest Gmina Ujazd jako jedyna wpisana została do rejestru zabytków, jednakże na chwilę obecną nie wymaga prac remontowych. Z poniższego zestawienia wynika, że do własno- ści/współwłasności gminnej należą budynki pofolwarczne, w tym gospodarcze i mieszkalne, a także wspomniana dzwonnica. Stan zachowania wymienionych poniżej obiektów jest zróżnicowany. Ocenia się, że każdy z budynków pofolwarcznych wymaga prac remontowych, w tym w sposób szczególny budynki gospodarcze (chlewnia, owczarnia, stodoła). Gmina zakupiła te obiekty w 2016 r. i w najbliższym czasie planuje ich remont.

Tabela 9. Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków będące własnością gminną z terenu Gminy Ujazd Czas po- Wpis do Lp. Miejscowość Adres Obiekt Właściciel wstania rejestru Gmina Ujazd/ dzwonnica kościoła 1 Ujazd ul. Kościelna 29a XVIII/XIX w parafia tak p.w. św. Wojciecha rzym-kat. w Ujeździe Gmina 2 Ujazd ul. Parkowa 21 chlewnia pocz. XX w. nie Ujazd Gmina 3 Ujazd ul. Parkowa 21 owczarnia poł. XIX w. nie Ujazd Gmina 4 Ujazd ul. Parkowa 21 stodoła pocz. XX w. nie Ujazd Gmina 5 Ujazd ul. Parkowa 17 rządcówka pocz. XX w. Ujazd/os. nie prywatne Gmina 6 Ujazd ul. Parkowa 15 budynek podworski pocz. XX w. Ujazd/os. nie prywatne Źródło: opracowanie własne na podstawie kart GEZ, stan na grudzień 2017 r. oraz danych UG w Ujeździe

Poniżej przedstawiono analizę przynależności obiektów zabytkowych znajdujących się w GEZ. Nie wliczono do niej układów przestrzennych. Wyniki przedstawiono na poniższym wykresie. Wynika z niego, iż zdecydowana większość zabytków znajduje się we własności prywatnej – 66%. Do parafii rzymsko-katolickiej Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 60 – Poz. 1268

należy 11% zasobu znajdującego się w GEZ, a do parafii ewangelicko-augsburskiej 9%. Gmina Ujazd posiada we własności lub współwłasności łącznie 10% wszystkich zabytków w GEZ, a do Skarbu Państwa przynależy 2% zabytków.

Wykres 4. Struktura własności obiektów ujętych w GEZ z terenu Gminy Ujazd Źródło: opracowanie własne na podstawie kart GEZ

Włączanie nowych obiektów oraz ich wyłączanie z gminnej ewidencji zabytków musi być dokonywane w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Wzór karty gminnej ewidencji zabytków określony został w Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja (Dz. U. nr 113, poz. 661) i w taki sposób należy prowadzić gminną ewidencję zabytków. W gminnej ewidencji zabytków muszą znaleźć się obiekty wpisane do rejestru zabytków, obiekty ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków lub wskazane do ujęcia przez WKZ oraz inne nieruchome zabytki wyznaczone przez wójta/burmistrza w porozumieniu z woje- wódzkim konserwatorem zabytków.

5.5. Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków – zabytki archeologiczne

Nieruchomy zabytek archeologiczny, zwany jest także stanowiskiem archeologicznym. Narodowy In- stytut Dziedzictwa wskazuje, że stanowisko archeologiczne to: „obszar, w obrębie którego występują źródła archeologiczne wraz z otaczającym je kontekstem – tzw. nawarstwieniami kulturowymi, czyli warstwami ziemi, które powstały na stanowisku (np. osadzie pradziejowej) w trakcie jego funkcjonowania w przeszłości”. Mogą to być grodziska, cmentarzyska, pozostałości dawnych osad, nawarstwienia miast, nawarstwienia zwią- zane z funkcjonowaniem zamków, wsi historycznych itd. Wykaz stanowisk archeologicznych uwzględnionych w Wojewódzkiej Ewidencji Nieruchomych Za- bytków Archeologicznych (który prowadzi Łódzki Konserwator Zabytków Delegatura w Piotrkowie Trybunal- skim przedstawiono w załączniku nr 2. Na terenie Gminy Ujazd nie odnotowuje się stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 61 – Poz. 1268

Badania powierzchni archeologicznej w ramach wykonywania Archeologicznego Zdjęcia Polski prowadzone były od 1978 roku na terenie całego kraju. Projekt zakładał znalezienie zabytków archeologicznych tzw. metodą powierzchniową polegającą na obserwacji zaoranych pól wiosną i jesienią. Prowadzone były rów- nież wywiady z mieszkańcami, analizy archiwalnych materiałów, jak i wykorzystywano zdjęcia lotnicze. Dzie- dzictwo archeologiczne na terenie Gminy Ujazd reprezentują stanowiska archeologiczne w liczbie 77. Więk- szość stanowisk ujętych w ewidencji wojewódzkiej zalicza się do tzw. stanowisk płaskich, które na powierzchni mogą być mało czytelne. Ochrona dziedzictwa archeologicznego prowadzona jest zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, według której obecny poziom cywilizacyjny umożliwia wykorzystanie potencjału kulturowego, ekonomiczne- go i społecznego dziedzictwa archeologicznego bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na jego poznanie i obcowanie z autentycznymi, nienaruszonymi zabytkami przeszłości. W przypadku nieodnawialnych zasobów dziedzictwa archeologicznego oznacza to ochronę zabytków archeologicznych in situ czyli w miejscu ich pier- wotnego występowania, przez zachowanie ich dla przyszłych pokoleń w stanie możliwie nienaruszonym. Ważnym aspektem dotyczącym zabytków archeologicznych jest ich przypadkowe znalezienie. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami odnosi się w tej kwestii w art. 33. Art. 33. Kto przypadkowo znalazł przedmiot, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, jest obowiązany, przy użyciu dostępnych środków, zabezpieczyć ten przedmiot i oznakować miejsce jego znalezienia oraz niezwłocznie zawiadomić o znalezieniu tego przedmiotu właściwego wojewódz- kiego konserwatora zabytków, a jeśli nie jest to możliwe, właściwego wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Należy zwrócić uwagę, iż wszystkie znalezione zabytki archeologiczne należą do Skarbu Państwa, co reguluje art. 35 wspomnianej wcześniej ustawy. Art. 35. Przedmioty będące zabytkami archeologicznymi odkrytymi, przypadkowo znalezionymi albo pozyskanymi w wyniku badań archeologicznych, stanowią własność Skarbu Państwa. Owa ustawa odnosi się również do kar związanych w aspekcie zabytków archeologicznych w art. 111. Art. 111. Kto bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia poszukuje ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nur- kowania, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny.

Na terenie Gminy Ujazd występuje stosunkowo niewielka liczba zaewidencjonowanych stanowisk archeologicznych. W związku z tym istnieje potrzeba umieszczenia ich w GEZ. Gmina Ujazd posiada taką w formie zbioru kart adresowych zabytków archeologicznych. Znalazły się w niej wszystkie stanowiska ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków w łącznej liczbie 77. Charakteryzowana Gmina znajduje się na obszarze 6 sektorów AZP: 69-55, 69-56, 70-55, 70-56, 71-55, 71-56, na których znajdują się stanowiska archeologiczne. Każdy z nich posiada wymiary 5 x 8 km, czyli 40 km².

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 62 – Poz. 1268

Ryc. 17. Obszary AZP na terenie Gminy Ujazd Źródło: www.mapy.zabytek.gov.pl

Poszczególne części Gminy Ujazd nie obejmują w całości żadnego z sektorów AZP. W sektorze 69-56 oraz sektorze 70-56 znajduje się największa część gminy, zaś najmniejsza w 41-55. Najwięcej stanowisk archeologicznych zlokalizowanych zostało na obszarze 70-56 (47), co związane jest z tym, że prawie cały sektor obejmuje Gminę Ujazd oraz lokalizacją Ujazdu w tej części, który w przeszłości był ważnym punktem osadnictwa. W sektorze tym znajdują się także miejscowości: Sangrodz, Przesiadłów, Skrzynki i Józefin, w których zaobserwowano większą liczbę stanowisk archeologicznych. Zatem należy stwierdzić, że największa kumulacja stanowisk znajduje się w centralnej i południowo-wschodniej części Gminy Ujazd. Oprócz tego, że znajduje się w niej Ujazd – średniowieczne miasto, duża liczba osad w sektorze 70-56 związana jest z przepływającą rzeką Piasecznicą, a także jej niewielkim dopływem, który płynie w kierunku miejscowości Skrzynki. Być mo- że w przeszłości pomiędzy Sangrodzem, a Skrzynkami istniały zbiorniki wodne, co również potwierdzałoby fakt ulokowania w tym miejscu kilku osad. Na osadnictwo ziemi ujezdzkiej wpływ miała wspomniana wcze- śniej rzeka Piasecznica, która przepływa także przez sektor 69-56 oraz na krótszym odcinku w sektorze 69-55. Liczba stanowisk na wyżej wymienionych obszarach jest już znacznie mniejsza, niż na terenie 70-56. Dużo mniejszą liczbę stanowisk na terenie 69-56 (który jest powierzchniowo zbliżony do 70-56) tłumaczyć można Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 63 – Poz. 1268

m.in. znaczną lesistością północnej części tego obszaru, co oznaczałoby, że teren ten w przeszłości nie został wykarczowany. Na obszarze 71-55 nie odnotowano stanowisk archeologicznych, ponieważ na tym terenie w granicach Gminy Ujazd nie występują cieki wodne, zbiorniki, czy też historyczne miejscowości. W tym miejscu należy przypomnieć, że lokacje osad od zarania dziejów zawsze dyktowało ukształto- wanie terenu, dostępność wody pitnej, dogodna ekspozycja terenu do zamieszkania oraz odpowiednie do upra- wy ziemie.

Wykres 5. Rozmieszczenie stanowisk archeologicznych w poszczególnych sektorach AZP na terenie Gminy Ujazd Źródło: opracowanie własne na podstawie archeologicznych kart GEZ

Stanowiska archeologiczne objęte są ochroną wykluczającą wszelką działalność inwestycyjną oraz włączają się w strefę pełnej ochrony konserwatorskiej, a prace porządkowe w ich obrębie wymagają uzgodnień z WKZ. Należy zaznaczyć, że wszystkie stanowiska archeologiczne są tak samo ważne dla rekonstrukcji więk- szych procesów lub wyjaśnienia mniejszych problemów i zagadnień. W myśl art. 6 pkt. 3 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wszystkie zabytki archeologiczne bez względu na stan zachowania podlegają ochronie i opiece. Najlepiej zachowane są stanowiska archeologiczne położone na nieużytkach, terenach niezabudowanych oraz terenach zalesionych, gdzie ingerencja człowieka w substancję zabytkową stanowiska jest najmniejsza. Stan zachowania nawarstwień kulturowych w obrębie stanowisk naj- częściej jest trudny do określenia. Ustala się go przy okazji badań rozpoznawczych (powierzchniowych i son- dażowych), planowych badań naukowych czy badań ratowniczych przy realizacji inwestycji.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 64 – Poz. 1268

Ważnym miejscem na mapie Ujazdu, a także Gminy Ujazd są pozostałości dawnego zamku na terenie obecnego pałacu w Ujeździe. Pierwsze badania wykonane w latach 60. XX w. doprowadziły do zidentyfikowa- nia w bryle pałacu, ściany z cegły gotyckiej. Zatem północną ścianę budynku oszacowano na 1474 r., kiedy to wzmiankowano późnośredniowieczny zamek. W latach 2003-2004 przeprowadzono ponowne badania archeologiczne pod kier. prof. Leszka Kajzera. Podczas prac archeologicznych wykonano 27 wykopów. W ich wyniku odsłonięciu uległ fundament średniowiecznej warowni. Omawiany zamek był prawdopodobnie czworo- bocznym założeniem o łącznej powierzchni około 1000 m² (czterokrotnie większe od dzisiejszego pałacu) z wieżą w północno-zachodnim narożu i trzykondygnacyjnym domem mieszkalnym przy kurtynie północnej. Zamek obejmował teren bezpośrednio na północ od pałacu, przy czym jego mur południowy wykorzystany został przy wznoszeniu nowożytnej siedziby Denhoffów, stając się częścią jej ściany północnej. Zachowaną naziemną częścią zamku jest odkryty mur z kamienia i cegły o długości ok. 12 metrów i wysokości ok. 3 me- trów, wtopiony we frontową ścianę obecnego pałacu. W kilku miejscach pokrywający budowlę tynk został wycięty, dzięki czemu fragmenty owego muru są dobrze widoczne. W wyniku prac terenowych odnaleziono sporą ilość zabytków ruchomych: relikty garnków glinianych, kafli i innych przedmiotów w łącznej ilości 5101.

Ryc. 18. Rekonstrukcja zamku w Ujeździe – lata 30-40. XV w. Źródło: www.zamkilodzkie.pl

Ochrona stanowisk archeologicznych oraz nawarstwień kulturowych podczas inwestycji związanych z zabudowaniem i zagospodarowaniem terenu odnosi się do planu zagospodarowania przestrzennego, decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na reali- zację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego, w których znajdują się ustalenia ochronne. Wszelkie prace remontowo – ziemne należy ustalać z WKZ. Trzeba zatem zwrócić się do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, z wnioskiem o wydanie decyzji administracyjnej zezwalającej na realizację przedsięwzięcia inwe- stycyjnego, jeżeli przeprowadzenie badań jest niezbędne w celu ochrony zabytków.

Do największych zagrożeń dla stanowisk archeologicznych zaliczają się: - działalności inwestycyjne: budowa kanalizacji, wodociągów, - inwestycje mieszkaniowe i przemysłowe, - budowy dróg, - lokalizacje żwirowni i kopalni kruszywa oraz ich wydobycie, - planowane zalesienia, - regulacje cieków wodnych i budowa zbiorników retencyjnych, Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 65 – Poz. 1268

- działalności rabunkowe – nielegalne poszukiwania, - działalności rolnicze – głęboka orka, - gwałtowne zjawiska atmosferyczne.

W szczególnym stopniu inwestycje liniowe o charakterze ponadlokalnym, prymitywne i rabunkowe metody gospodarowania przestrzenią osadniczą oraz tak zwani „poszukiwacze skarbów”, wykorzystujący do poszukiwań urządzenia techniczne wydają się być największym zagrożeniem dla zabytkowych stanowisk. W okresie najbliższych 4 lat na terenie gminy planowane są prace ziemne, mogące stanowić potencjalne zagrożenie dla zabytków archeologicznych. W poniżej tabeli wymieniono zaplanowane inwestycje wraz z podaniem okresu realizacji oraz szacunkowej wartości projektu. W przypadku ich realizacji należy poddać analizie, czy w miejscu ich realizacji oraz najbliższym sąsiedztwie występują stanowiska archeologiczne.

Tabela 10. Inwestycje ziemne planowane na terenie Gminy Ujazd Szacunkowa war- Lp. Nazwa zadania Okres realizacji tość (tys. zł) Budowa kanalizacji sanitarnej wraz z odgałęzieniami w 1 2017-2022 3 500,00 m. Ujazd, Skrzynki, Przesiadłów Budowa kanalizacji sanitarnej wraz z odgałęzieniami w 2 2017-2022 2 020,00 m. Łominy Budowa, przebudowa sieci wodociągowych na terenie 3 2017-2022 200,00 Gminy Ujazd 4 Budowa łącznika sieci wodociągowej Sangrodz- Ujazd 2017-2022 300,00 Budowa odwodnienia dróg poprzez budowę rowów 5 melioracyjnych oraz odwodnienia powierzchniowego 2017-2022 62,00 na terenie Gminy Ujazd Przebudowa i rozbudowa drogi gminnej na odcinku od 6 skrzyżowania z drogą wojewódzką nr 715 do m. Wyk- 2015-2017 770,00 no i Niewiadów - Kolonia Budowa świetlicy wiejskiej wraz z zagospodarowa- 7 2017-2020 1 540,00 niem terenu w m. Ojrzanów Budowa świetlicy wiejskiej wraz z zagospodarowa- 8 2015-2020 900,00 niem terenu w m. Stasiolas 9 Budowa Przedszkola Samorządowego w Ujeździe 2017-2022 7 400,00 10 Budowa boiska wielofunkcyjnego w m. Sangrodz 2017-2020 682,00 11 Budowa boiska wielofunkcyjnego w m. Buków 2017-2020 680,00 Przebudowa i rozbudowa ze zmianą sposobu użytko- wania części budynku mieszkalnego wielorodzinnego z 12 2017-2019 677,00 lokalem użytkowym na lokale mieszkalne w bloku Nr 13 w Osiedlu Niewiadów Źródło: Strategia Rozwoju Gminy Ujazd na lata 2015-2022

Liczba obiektów w ewidencji zabytków nie jest stała, ponieważ mogą być do niej wpisywane kolejne stanowiska archeologiczne odkryte podczas prac wykopaliskowych. Łącznie odnotowano 77 stanowisk na obszarze przypisanych 28 jednostek. Najwięcej stanowisk archeologicznych odnotowano w Ujeździe – 16. W pozostałych jednostkach ich liczba była bardzo mała. Warto jeszcze wyróżnić Sangrodz – 6 stanowisk, Przesiadłów i Wykno – po 5 stanowisk oraz Józefin i Skrzynki – po 4 stanowiska. Wykres 6 charakteryzuje stanowiska archeologiczne z obszaru Gminy Ujazd. Załącznik 2 przedstawia wszystkie stanowiska archeologiczne z terenu gminy.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 66 – Poz. 1268

Wykres 6. Nieruchome zabytki archeologiczne z terenu Gminy Ujazd z wyszczególnieniem na miejscowości Źródło: opracowanie własne na podstawie archeologicznych kart GEZ

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 67 – Poz. 1268

5.6. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy

Niewątpliwie obiekty o największym znaczeniu dla Gminy Ujazd figurują w rejestrze zabytków. We- dług autorów niniejszego dokumentu zabytki wyróżniające się największymi walorami zabytkowymi przedstawiono poniżej. Są to architektoniczne zabytki nieruchome, w skład których wchodzą obiekty sakralne, parki oraz dwory i pałace. Z punktu widzenia archeologicznego najważniejszym obiektem zdaje się być dawny zamek w Ujeździe, który scharakteryzowano w części poświęconej archeologii. Przy krótkiej charakterystyce obiektów umieszczono również fotografie. Obiektem, który najwcześniej wpisano do rejestru zabytków nieruchomych jest kaplica cmentarna w Ujeździe (20.09.1947 r.)

BUKÓW – PARK DWORSKI

Park założony został w I połowie XIX wieku przez rodzinę Marszałkowskich. W roku 1945, w ramach re- formy rolnej przeszedł w posiadanie Państwowych Nieruchomości Ziemskich w Łodzi. W latach pięćdziesią- tych park należał do Państwowych Gospodarstw Rybackich. Natomiast po 1960 roku część parku zajęto pod budynek mieszkalny i działki pracownicze. W skład założenia parkowego wchodzi park, powierzchnia dawnego sadu, park leśny nad rzeką Pankówką oraz podwórze gospodarcze ze starymi zabudowaniami i dawna oficy- na (rządcówka). Granica północna parku biegnie wzdłuż drogi wojewódzkiej 713, na odcinku prowadzącym z Ujazd do Rokicin, a wschodnia częściowo wzdłuż drogi wjazdowej do rządcówki. Granica południowa prowadzi obok budynków gospodarskich tj. dawnej obory i kuźni, aż do alei lipowej i rzeki Pankówki, wzdłuż której ciągnie się po stronie południowej i zachodniej parku. Park jest częściowo ogrodzony. Zachowany został w dawnych granicach – powierzchnia parku ogółem to ok 5 ha, w tym: 3,7 ha – lasy, 1,20 ha – zabudowa, wody – ok.0,2 ha). Park jest bogaty w starodrzew, posiada duże walory krajobrazowe i przyrodnicze, czego przykład stanowią zachowane aleje: grabowa i lipowa. Obecnie park w Bukowie stanowi własność zakładu BOMADOL Sp. z o.o. Decyzją Urzędu Wojewódzkiego w Piotrkowie Tryb. znak: KL.IV – 5340/3/87 z dnia 19.01.1987 r. wpisano park w Bukowie do rejestru zabytków pod numerem 382.

Fot. 11. Park dworski w Bukowie Źródło: GEZ

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 68 – Poz. 1268

UJAZD – KAPLICA CMENTARNA RZYMSKO-KATOLICKA P.W. ŚW ANNY

Niniejszy zabytek wpisany został do rejestru zabytków pod numerem 453 z dn. 1947/20/09 r. Kaplica cmentarna parafii rzymsko – katolickiej pod wezwaniem Św. Anny wzniesiona została w stylu polskiego rene- sansu na początku XIX w. (1834 r.), a w 1873 r. dokonano jej konsekracji. Remontowano ją w 1930 r. i najprawdopodobniej wtedy dostawiono do niej szkarpy wzmacniające ściany. W 1978 r. obiekt był powtórnie remontowany, a w 2000 r. odmalowany. Fundamenty świątyni są z kamienia polnego na zaprawie wapienno – piaskowej. Ściany wzniesiono z cegły ceramicznej pełnej, łączonej zaprawą wapienno – piaskową i pokryto tynkami wapienno – piaskowymi i wapienno – cementowymi, w większości zatartymi na gładko. Wieża da- chowa jest niedostępna, drewniana w typie dachu hełmowego. Dach nad nawą główną dwuspadowy, zamknięty od wschodu szczytem, od zachodu przechodzi w dach prezbiterium o niżej założonej kalenicy. Budowla w ścianie szczytowej od strony głównego wejścia (drewniane drzwi zamknięte łukowo) posiada dwie lizeny dźwigające jeden z gzymsów. Wokół wejścia głównego znajdują się boniowania, nad nimi gzyms, a dalej trój- kątny tympanon, po bokach dwa nieduże okna. Powyżej tympanonu znajduje się trójkątna blenda z płaskorzeź- bą w formie oka opatrzności. W górnej części elewacji mieszczą się 2 niewielkie okulusy, a nad nimi pośrodku sterczyna. W kaplicy odbywają się nabożeństwa pogrzebowe, a także użytkowana jest podczas odpustu św. Anny.

Fot. 12. Kaplica cmentarna w Ujeździe Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

UJAZD – KOŚCIÓŁ PARAFIALNY RZYMSKO-KATOLICKI P.W. ŚW. WOJCIECHA

Kościół parafialny wpisany został do rejestru zabytków pod numerem 029 z dn. 1967/05/27. Drewniany obiekt sakralny erygowany został w 1429 r. Kościół pierwotny powstał ok. 1420 roku, a rozebrano go w 1675 r. Obecny, murowany kościół św. Wojciecha powstawał w latach 1674 – 1676 z fundacji abpa gnieźnieńskiego Andrzeja Olszowskiego. Na początku XIX w. barokowy kościół wzbogacono o dzwonnicę. W 1892 r. od zachodu dobudowano mauzoleum rodziny Ostrowskich z kryptą według projektu warszawskiego architekta, bu- downiczego diecezji kujawsko-kaliskiej –Konstantego Wojciechowskiego. W latach 1987-93 do starego kościoła dobudowano nową część wg projektu łódzkiego architekta Alek- sandra Dworczaka. Kościół jest murowany z cegły ceramicznej pełnej na zaprawie wapiennej, obustronnie tynkowany. Sklepienia murowane, ceglane, w prezbiterium krzyżowe, w zakrystii krzyżowo kolebkowe, nad kaplicą płaska kopuła. Posadzki w prezbiterium i nawie są marmurowe, w zakrystii i kaplicy ceramiczne. Drzwi drewniane, głownie deskowe z żeliwnymi okuciami, takież boczne i do zakrystii. Przy wejściu bocznym „wiatrołap” z drzwiami wahadłowymi, górą przeszklonymi. Okna są pojedyncze, w żeliwnych ramach, wypeł- Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 69 – Poz. 1268

nione witrażami. W zakrystii okna osadzono w ramach drewnianych, szkło zwykłe. Schody na chór są kręte, żeliwne z deskowymi podestami. Korpus budynku nakryty został wysokim dachem dwuspadowym. Niższe prezbiterium nakryto dachem trójspadowym, a zakrystię dachem pulpitowym. Kaplica nakryta jest płaskim dachem dwuspadowym, pod kaplicą krypta grobowa.

Fot. 13. Kościół parafialny w Ujeździe Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

UJAZD - PLEBANIA

Dawny budynek plebani w Ujeździe wpisany został do rejestru zabytków pod numerem 087 z dn. 1967/05/30. Jako plebania użytkowany był do 1985 r., kiedy to wybudowano nową. Budynek w stylu polskich dworów drewnianych z elementami klasycznymi wzniesiony został w poł. XIX w. przy kościele parafialnym św. Wojciecha. Obiekt o konstrukcji zrębowej, obustronnie szalowany, na podmurówce. Stropy płaskie, drewniane na belkach. Drzwi główne drewniane, płycinowe, w kolorze białym, dwuosiowe, a od tyłu na podłoże płytowe. Bryła budynku jest zwarta, nakryta dachem czteropołaciowym krytym papą, od frontu ganek nakryty dachem trójpołaciowym, który wsparty jest na 4 okrągłych kolumnach. Od zachodu weranda nakryta płaskim dachem dwuspadowym. Drewniane listwy pomalowano na kolor jasno i ciemnozielony. Okna prostokątne, duże i drewniane w kolorze białym. Powierzchnia obiektu wynosi ok. 160 m².

Fot. 14. Plebania w Ujeździe Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 70 – Poz. 1268

UJAZD - DZWONNICA

Dzwonnica przykościelna wpisana został do rejestru zabytków pod numerem 372 z dn. 1967/05/27. Zbudowano ją w stylu klasycznym z elementami neogotyku. Obiekt powstał na planie koła z płytkimi ryzalita- mi na osiach głównych, tworzącymi zarys krzyża greckiego. Elewacje boniowane. Dołem ława cokołowa, w zwieńczeniu gzyms profilowany z kroksztynami. Ryzality o kształcie płaskich portali, zwieńczonych trójkąt- nymi frontami o profilowanych gzymsach. Od północy prostokątny otwór drzwiowy, drzwi dwuskrzydłowe, płycinowe. Wyżej nadświetle osłonięte żaluzją. Od południa prostokątna płycina, od wschodu o zachodu półko- liste nisze, na ich osi dołem poprowadzono murek parkanu. Na wysokości dolnego gzymsu frontonów elewację obiega wąski gzyms kordonowy. Ponad gzymsami prosto wycięte, ostrołuczne otwory wypełnione drewniany- mi żaluzjami, elewacja lekko spłaszczona. Dach stożkowy 16-połaciowy zwieńczony prostym krzyżem na kuli. We wnętrzu posadzka z płyt kamiennych. Wnętrze wypełnia konstrukcja belkowa do zawieszenia dwóch dzwonów – jeden z nich z napisem fundacyjnym Kaspra Denhoffa z I poł. XVIII w. Powierzchnia obiektu wynosi ok. 12,6 m2.

Fot. 15. Dzwonnica w Ujeździe Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

UJAZD – PARK PAŁACOWY

Pałacowy park w Ujeździe wpisany został do rejestru zabytków pod numerem 216/I-IX-26 z dn. 1967/05/27. Park powstał pod koniec XVIII wieku na obszarze ok. 14 ha. Obiekt ma kształt nieregularny, ogra- niczony od strony zachodniej biegiem rzeki Piasecznicy, a od północy, wschodu i południa okala go w znacznej części murowane ogrodzenie. Południowa granica parku sięga do drogi wojewódzkiej nr 713. Park krajobrazowy posiada pięć sztucznych zbiorników wodnych o różnych kształtach i wielkościach, łącznie zajmują po- wierzchnię 1,5 ha. Obecnie park otwarty jest dla mieszkańców Ujazdu i można po nim spacerować, stanowi własność prywatną. Do najliczniej występującego tu drzewostanu należy zaliczyć: dęby szypułkowe, graby pospolite, jesiony wyniosłe, kasztanowce białe, klony zwyczajne, lipy drobnolistne oraz olchy czarne. Z drzew iglastych najbardziej popularne są świerki pospolite. Wschodnią część parku zajęto pod budowę osiedla miesz- kaniowego. Reszta została zachowana i jest na bieżąco pielęgnowana.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 71 – Poz. 1268

Fot. 16. Park Pałacowy w Ujeździe Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

UJAZD - PAŁAC

Pałac neogotycki w stylu renesansowym stanowi element zespołu pałacowo – parkowego w Ujeździe. Wpisany został do rejestru zabytków pod numerem 371 z dn., 1967/05/27. Pierwszy pałac w Ujeździe ufundo- wał w 1620 r. Kasper Denhoff, po zakupieniu miejscowości Ujazd. W 2 poł. XVIII wieku Apolonia Den- foffówna wniosła Ujazd do posagu Tomaszowi Ostrowskiemu, podskarbiemu koronnemu. W miejsce zrujno- wanego pałacu wzniesiono wówczas nowy, drewniany. Następny murowany wybudowano w latach 1800 – 1813 dla Antoniego Ostrowskiego. Wówczas założono również w dolinie rzeki Piasecznicy park krajobrazowy. W 1832 roku dobra w Ujeździe rząd carski skonfiskował za udział właścicieli w Powstaniu listopadowym. Stanisław Ostrowski wykupił je od rządu w 1869 roku. Neogotycki kształt przybrał pałac w latach 1882 – 1886. Wnętrza przebudowano na początku XX w. W latach 20-tych, w miejsce tarasu od północy wymurowano trzy pomieszczenia. Usunięto werandę i wybudowano taras od strony ogrodu. Do gotyckich form przywrócono zatarte wcześniej formy. W rodzinie Ostrowskich dobra pozostały do czasów II wojny światowej. W 1945 r. obiekt przejął na własność Skarb Państwa. Na ich bazie założono Państwowe Gospodarstwo Rolne. Pałac pełnił funkcje mieszkalne, był siedzibą szkoły podstawowej, wreszcie bardzo zniszczony obiekt przekazano ZHP Chorągwi Łódzkiej. W latach 60-tych przeprowadzono kapitalny remont obiektu. Wnętrza uzyskały całkowicie nowoczesny charakter. W latach 90-tych XX w. budynek w większość nie był użytkowany. Budynek pałacu jest wysoko podpiwniczony, parterowy, częściowo piętrowy. Wysoki dach naczółko- wy z czterema szerokimi kominami przecinającymi prostopadle kalenicę. Pałac jest murowany z kamienia i cegły ceramicznej na zaprawie wapiennej i cementowo - wapiennej, tynkowany obustronnie i malowany, z eksponowanymi odkrywkami reliktów starszych murów kamiennych. Stropy pierwotnie drewniane, wymienione na żelbetonowe. W piwnicach występują stopy Kleina i trzy pierwotne, ceglane sklepienia. Dach pałacu pokryty jest blachą cynkową. Schody na zewnątrz budynku są kamienne (wykonane z piaskowca), schody frontowe są jednobiegunowe, z podestem i murowaną, ażurową balustradą. Schody od strony ogrodu są czte- robiegunowe, lustrzane z podestami Pod podestem znajduje się pomieszczenie dostępne półkoliście sklepionym otworem. Obecnie pałac stanowi własność prywatną i od 2006 roku jest sukcesywnie restaurowany i poddawany pracom konserwacyjnym. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 72 – Poz. 1268

Fot. 17. Pałac w Ujeździe Źródło: fotografia własna, grudzień 2017 r.

WÓLKA KRZYKOWSKA – PARK DWORSKI

Park podworsko – krajobrazowy pochodzący z XIX wieku zachowany w dawnych granicach leży przy drodze prowadzącej z Wolborza do Ujazdu. Obecnie, znajduje się na trasie Łódzkiego Szlaku Konnego. Od października wraz dworem wystawiony jest na sprzedaż. Posiada duże walory krajobrazowe i przyrodnicze. Powierzchnia parku obejmuje ok. 2 hektary bez wód. Wpisany został do rejestru zabytków pod numerem 363 z dn. 1986/04/01. W parku występują różnorodne gatunki drzew, do których należy zaliczyć: jesion wyniosły, topola osika oraz robinie akacjowe. Urozmaica on wiejski krajobraz, podnosi jego estetykę i pozytywnie wpły- wa na ochronę środowiska.

Fot. 18. Park dworski w Wólce Krzykowskiej Źródło: GEZ

WÓLKA KRZYKOWSKA – DWÓR

Dwór w Wólce Krzykowskiej wpisany został do rejestru zabytków pod numerem 363 z dn. 1986/04/01 r. Ceglany dworek powstał w połowie XIX w. Otoczony został parkiem. Zadbany dworek o powierzchni ok. 260 m² w części parterowej posiada dach dwuspadowy, pokryty jest papą termozgrzewalną, potem papą- karpiówką, na którą w 2007 roku położono wiór osikowy. Ściany obiektu są docieplone i otynkowane z zacho- Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 73 – Poz. 1268

waniem boniowań, które znajdowały się na resztkach starego tynku. Jednokondygnacyjny dwór posiada w osi centralnej wejście główne, przed którym znajdują się 4 kolumny podtrzymujące tympanon. Od strony podwó- rza mieści się zabudowany ganek. Budynek charakteryzuje się gzymsem głównym, wieńczącym, podokiennym na szczytach elewacji, a także tynkowanymi opaskami okiennymi wokół prostokątnych okien. Na szczytach oraz w tympanonach widoczne są okulusy. Po 1945 r dwór przejął Skarb Państwa, murowany dworek i stary park przekazano wydziałowi oświaty. W dowrze była szkoła, początkowo 7-klasowa, a od 1973 roku 3-klasowa, gdyż starsze klasy przeszły do zbiorczej szkoły w Ujeździe. W 1978 roku szkołę w Wólce Krzy- kowskiej zlikwidowano całkowicie, a Urząd Wojewódzki w Piotrkowie Tryb. przekazał obiekt Gminie Ujazd na cele kulturalno – oświatowe. W rezultacie dworek użytkowało Koło Gospodyń Wiejskich. Obecnie teren parku i dwór stanowią własność prywatną, wystawiony jest na sprzedaż.

Fot. 19. Dwór w Wólce Krzykowskiej Źródło: GEZ

VI. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ

W kolejnej tabeli przedstawiono analizę SWOT dla gminy (poprzez wskazanie mocnych i słabych stron, a także wskazanie szans oraz potencjalnych zagrożeń). Sporządzona analiza uwzględnia stan dziedzictwa kulturowego oraz uwarunkowania jego ochrony i realizowanej przez gminę polityki rozwoju przestrzennego i społeczno-gospodarczego. Dokonana analiza ma za zadanie pomóc w określeniu podstawowych priorytetów opracowanego dokumentu. Analiza SWOT została oparta na dokumentach strategicznych gminy oraz własnych spostrzeżeniach.

Tabela 11. Analiza szans i zagrożeń wynikających ze stanu dziedzictwa kulturowego Gminy Ujazd SZANSE ZAGROŻENIA 1. Nowoczesne metody badawcze i naukowe w rewalo- 1. Konkurencja ze strony pobliskich gmin, w tym w ryzacji i konserwacji obiektów zabytkowych. szczególności Tomaszowa Mazowieckiego. 2. Możliwość pozyskania dofinansowania z różnych 2. Degradacja zasobu zabytkowego przez przypadko- źródeł na obiekty rejestrowe. we działania. 3. Rozwój inicjatyw mających na celu troskę o dziedzic- 3. Bezprawne/samowolne działania przy prywatnych two kulturowe. obiektach o walorach zabytkowych i ich rozbiórki, 4. Upowszechnianie edukacji nastawionej na poszano- które niszczą charakter ziemi ujezdzkiej. wanie dziedzictwa kulturowego. 4. Niewielkie możliwości dofinansowania na obiekty 5. Remediacja i rekultywacja zabytkowej tkanki na tere- ewidencyjne. nie gminy z wykorzystaniem dotacji krajowych i 5. Brak opieki nad zapomnianymi cmentarzami. unijnych. 6. Braki w edukacji z zakresu wartości i ochrony dzie- Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 74 – Poz. 1268

6. Uwzględnienie potrzeb ochrony dziedzictwa kultu- dzictwa kulturowego. rowego w dokumencie studium uwarunkowań i kie- 7. Wprowadzenie nowego budownictwa w otoczenie runków zagospodarowania przestrzennego gminy. zabytkowych budynków mieszkalnych, często nie- 7. Uwzględnienie potrzeb ochrony dziedzictwa kultu- zgodnego kubaturowo. rowego w części miejscowych planów zagospodaro- 8. Brak zainteresowania historią i twórczością ludową wania przestrzennego. wśród młodych pokoleń. 8. Wspomaganie przedsięwzięć zmierzających do za- 9. Wysokie koszty remontów obiektów zabytkowych. chowania i kształtowania ładu przestrzennego z 10. Zagrożenia związane z występującymi niekorzyst- utrzymaniem właściwej ekspozycji obiektów zabyt- nymi warunkami atmosferycznymi, np. silne wiatry kowych i dostosowywaniem nowej zabudowy do mogące uszkodzić obiekty zabytkowe, w tym w wartości historycznych miejsc. sposób szczególny parki. 9. Lokalne tematyczne strony internetowe. 11. Nieliczna ilość MPZP, które wyznaczają ochronę 10. Organizacja imprez kulturowych, tematycznych wy- zabytków. staw podczas których podkreśla się lokalną kulturę. 12. Licznie zaplanowane inwestycje ziemne, które po- 11. Zaangażowanie placówek oświatowych, wychowaw- tencjalnie mogą przyczynić się do zniszczenia sta- czych oraz kościelnych w edukację kulturalną – nowisk archeologicznych. warsztaty, pracownie, szkolenia, wykłady. 12. Zaplanowane działania dotyczące zabytków w Pro- gramie Rewitalizacji i Strategii Rozwoju. 13. Duży potencjał tkwiący w zespole pałacowo- parkowym w Ujeździe. MOCNE STRONY SŁABE STRONY 1. Opracowana gminna ewidencja zabytków (część ar- 1. Brak gminnych środków na opiekę nad zabytkami. cheologiczna i architektoniczna). 2. Brak świadomości mieszkańców miejscowości o 2. Bogactwo kulturowe - cmentarze rzymsko-katolickie, występowaniu zabytkowych obiektów (szczególnie ewangelickie i żydowski. w przypadku ewidencji). 3. Układ urbanistyczny Ujazdu. 3. Zanikanie tradycyjnych cech mieszkalnej i gospo- 4. Zagospodarowany, estetyczny i zrewitalizowany Plac darczej zabudowy wiejskiej (likwidacja detali, za- Kościuszki. krywanie elewacji – ocieplanie budynków) 5. Dbałość o pamięć niematerialną. 4. Brak odpowiedniego oznakowania rejestrowych 6. Dobry stan zachowania większości zabytków reje- zabytków nieruchomych. strowych. 5. Niewielka liczba gospodarstw agroturystycznych. 7. Organizowane imprezy o charakterze dziedzictwa 6. Niezamieszkałe, zabytkowe budynki drewniane kulturowego – dożynki i sobótki gminne. popadające w degradację. 8. Instytucje kultury krzewiące odpowiednie postawy 7. Częściowo zatarty układ Starego Rynku, który peł- kulturowe – Gminna Biblioteka Publiczna w Ujeź- nił funkcje reprezentatywne. dzie oraz jej filie w Osiedlu Niewiadów, Olszowej i 8. Zapomniana pamięć o dziedzictwie żydowskim – Ciosnach. wyburzona synagoga, zniszczony cmentarz żydow- 9. Liczne publikacje książkowe, broszury informacyjne ski. na temat gminy. 9. Zły stan techniczny zabytkowych domów mieszkal- 10. Występowanie 12. świetlic wiejskich. nych w Ujeździe. 11. Potencjał społeczny – liczne koła gospodyń wiejskich 10. Opustoszałe drewniane budynki mieszkalne. 12. Potencjał społeczny – Stowarzyszenie Rozwoju So- 11. Brak Punktu Informacji Turystycznej. łectwa Niewiadów. 12. Brak Izby Regionalnej. 13. Potencjał społeczny – liczne zespoły śpiewacze 13. Częściowy brak dostępu do rejestrowych zabytków. krzewiące tradycje ludowe, w tym zespół dziecięcy. 14. Bogactwo etnograficzne – stroje ludowe, potrawy regionalne. 15. Lokalni artyści – kowalstwo. 16. Liczne szlaki turystyczne: Szlak Grunwaldzki, Szlak łącznikowy Ujazd – Czarnocin, Szlak konny Ziemi Łódzkiej. 17. Przynależność Gminy Ujazd do stowarzyszeń i organizacji – LGD Bud-Uj RAZEM, Związek Gmin Wiejskich, Stowarzyszenie Gmin Regionu Połu- Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 75 – Poz. 1268

dniowo-Zachodniego Mazowsza, Związek Mię- dzygminny BZURA. Źródło: opracowanie własne

VII. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE

Przedmiotowe opracowanie wyznacza gminie priorytety w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Prace nad wdrażaniem ustaleń programu oraz monitorowaniem ich postępu należą do zadań samorządu lokalnego. Zadania dla samorządu lokalnego w zakresie opieki nad zabytkami zostały opracowane na podstawie analiz gminnych dokumentów strategicznych, dokumentów programowych wyższego szczebla oraz diagnozy stanu zachowania dziedzictwa kulturowego (analiza SWOT). Przedmiotowy Program w zakresie ochrony zabytków gminy odnosi się do działań, o których mowa w art. 4 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami: Art. 4. Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

7.1 Priorytety gminnego programu opieki nad zabytkami

Analiza szans i zagrożeń wynikających ze stanu dziedzictwa kulturowego Gminy Ujazd wykonana na potrzeby programu pozwoliła na wypracowanie priorytetowych działań w zakresie opieki nad zabytkami. 1. Priorytet I Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego oraz świadoma ochrona krajobrazu kulturowego. 2. Priorytet II Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego. 3. Priorytet III Edukacja oparta na tożsamości lokalnej oraz promocja Gminy Ujazd związana z jej zabytkowym zasobem.

7.2 Kierunki działań i zadania gminnego programu opieki nad zabytkami

Dla realizacji wyznaczonych priorytetów określono długofalowe kierunki działań, mogące wykraczać poza 4 - letni okres obowiązywania Programu. Jako kierunki działań realizacji Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Ujazd w ramach przyję- tych priorytetów uznano:

1. Zahamowanie procesu degradacji zabytków. 2. Rewitalizacja Ujazdu. 3. Poprawa ładu przestrzennego. 4. Uporządkowana dokumentacja. 5. Korzystanie z nowoczesnych technik informatycznych. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 76 – Poz. 1268

6. Edukacja wśród najmłodszych. 7. Organizacja spotkań edukacyjnych na temat dziedzictwa kulturowego. 8. Wspierania działalności instytucji pełniących funkcje kulturotwórcze. 9. Promocja dziedzictwa kulturowego gminy.

7.3. Zadania gminnego programu opieki nad zabytkami

Ustawa o ochronie i opiece nad zabytkami ustala obowiązek złożenia po 2 latach przez władze Gminy sprawozdania z wykonania GPOnZ. W związku z powyższym dla realizacji zadań wyznaczono dwa okresy: etap pierwszy, po którym gmina dokona sprawozdania (do połowy 2020 r., za okres 2018-2019) oraz etap drugi (2020-2021). Dla obszaru gminy, założono, iż w czasie trwania etapu pierwszego realizowane będą działania wstęp- ne, mające charakter przygotowawczy do pełnej realizacji Programu. Aby określone działania mogły być zrea- lizowane potrzebna jest współpraca wielu podmiotów. Najważniejszym wydaje się być skoordynowana i zrów- noważona współpraca między właścicielami obiektów zabytkowych, a Gminą. Ważne jest również współdzia- łanie władz Gminy z jednostkami samorządu terytorialnego wyższego szczebla w odniesieniu do zabytków, ich pielęgnacji, ratowania oraz niezbędnego finansowania. Planowany zakres działań wraz z etapowaniem przedstawiono w kolejnej tabeli. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 77 – Poz. 1268

Tabela 12. Zakres i harmonogram działań w zakresie ochrony i zarządzania dziedzictwem kulturowym Gminy Ujazd Etap Etap Kierunki działań Zadania I II Priorytet I - Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego oraz świadoma ochrona krajobrazu kulturowego Konsekwentne wdrażanie zapisów dokumentów programowych w odniesieniu do zabytków i krajobrazu kulturowego gminy. Wystąpienie z wnioskami mającymi na celu uzyskanie dotacji do remontów zabytków rejestrowych. Uporządkowanie terenów cmentarzy ewangelickich w współpracy z parafią ewangelicko – augsburską w To- maszowie Mazowieckim. Dla terenów cmentarzy należy w widocznym miejscu umieścić tabliczkę naprowa- dzającą oraz tablicę pamiątkową. Zahamowanie procesu degradacji zabytków Bieżący monitoring opustoszałych obiektów zabytkowych. Wykonanie instalacji przeciwpożarowych w wytypowanych obiektach zabytkowych Rewaloryzacja zespołów zabytkowej zieleni, z uwzględnieniem starodrzewia na terenie cmentarzy (także nie- czynnych). Inwentaryzacja zabytkowych nagrobków na cmentarzu rzymsko – katolickim w Ujeździe. Oznakowanie zabytków rejestrowych – we współpracy ze Starostwem Powiatowym. Uzgadnianie z WKZ prac ziemnych. Wykonanie kompleksowych prac remontowych budynku dawnej chlewni, owczarni i stodoły w zespole podworskim. Rewitalizacja Ujazdu Aktywizacja osób bezrobotnych, którzy znajdą pracę w zrewitalizowanych obiektach z obszaru Ujazdu. Remont kubaturowej kapliczki znajdującej się przy parku dworskim w Ujeździe. Przestrzeganie zapisów zawartych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Zachowanie przestrzennych układów wyznaczonych w strefie ochrony konserwatorskiej, w tym miejskiego układu Ujazdu oraz układów ruralistycznych. Przestrzeganie ustaleń dotyczących ścisłej ochrony konserwatorskiej – strefa A w obrębie zespołu kościelnego Poprawa ładu przestrzennego oraz zespołu dworsko-parkowego w Ujeździe. Ochrona zespołów dworsko – parkowych we wsiach: Ujazd, Buków, Olszowa, Wólka Krzykowska. Przeciwdziałanie samowolom budowlanym, zwłaszcza przy obiektach o walorach zabytkowych prowadzącym do zanikania tradycyjnych cech zabudowy regionu. Priorytet II - Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego Opracowanie MPZP w szczególności dla terenów założeń dworsko-parkowych oraz zabytkowego układu prze- Uporządkowana dokumentacja strzennego Ujazdu. Wykonanie kart zabytkowych nagrobków z terenu cmentarza rzymsko-katolickiego w Ujeździe. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 78 – Poz. 1268

Etap Etap Kierunki działań Zadania I II Udostępnienie na stronie internetowej gminy GEZ. Korzystanie z nowoczesnych technik Udostępnienie na stronie internetowej gminy GPOnZ. informatycznych Poszerzenie opisu zabytków na stronie internetowej gminy.

Priorytet III - Edukacja oparta na tożsamości lokalnej oraz promocja Gminy Ujazd związana z jej zabytkowym zasobem Organizacja konkursów z zakresu wiedzy o regionie w szkołach podstawowych. Organizacja konkursu fotograficznego - „zabytek – znam, szanuję, pamiętam”. Edukacja wśród najmłodszych Organizacja konkursu plastycznego dla dzieci i młodzieży szkolnej nawiązującego do kulturowego dziedzictwa Gminy Ujazd. Budowanie lokalnej tożsamości wśród dzieci, młodzieży i dorosłych w oparciu o wycieczki i spacery. Szkolenia dla właścicieli obiektów zabytkowych w zakresie prawnych uwarunkowań zabytków, w tym okre- ślenie zasad prac remontowo-konserwatorskich. Szkolenia dla Urzędników Gminnych w zakresie podniesienia wiedzy i kwalifikacji na temat szeroko rozu- Organizacja spotkań edukacyjnych na mianego dziedzictwa kulturowego. temat dziedzictwa kulturowego Organizacja ogólnodostępnej konferencji na temat zabytkowego zasobu gminy. Upowszechnianie edukacji w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, poprzez zaangażowanie placówek oświatowych, wychowawczych oraz kościelnych w organizowanie warsztatów, pracowni, szkoleń, wykładów. Pomoc właścicielom obiektów zabytkowych w pozyskiwaniu środków zewnętrznych na odnowę zabytków Aktywizacja bibliotek i świetlic wiejskich w oparciu m.in. o warsztaty rękodzieła ludowego. Wspierania działalności instytucji Działalność GOK oparta o tradycje lokalne oraz kursy taneczne. pełniących funkcje kulturotwórcze Wspieranie zespołów tanecznych i śpiewaczych z terenu Gminy Promocja gminy w oparciu o zespół pałacowo – parkowy w Ujeździe. Promocja wyznaczonych już szlaków turystycznych. Stworzenie sezonowego punktu informacji turystycznej w Ujeździe Promocja lokalnych festynów, wydarzeń oraz regionalnych potraw i produktów lokalnych artystów. Promocja dziedzictwa kulturowego gminy Nagranie krótkiego materiału filmowego promującego gminę, w tym jego najważniejsze obiekty zabytkowe. Wykonanie tablicy informacyjnej - bilbordowej przedstawiającej miejscowości Gminy Ujazd wraz z ich naj- ważniejszymi zabytkami, szlakami turystycznymi i innymi ważnymi miejscami. Promocja książek, publikacji dotyczących gminy i jej zasobów kulturowych i zabytkowych. Wspieranie rozwoju bazy noclegowej, w tym agroturystycznej.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 79 – Poz. 1268

VIII. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Konsekwentnie prowadzona i długofalowa polityka Gminy Ujazd w zakresie opieki nad zabytkami oraz realizacja niniejszego Programu stanowi szansę na rozwój w Gminie Ujazd oraz na zachowanie dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Inwestycje zmierzające do poprawy stanu technicznego obiektów i zespołów zabytkowych powinny się odbywać na zasadzie poszano- wania istniejących wartości zabytkowych i dążenia do zachowania w jak największym stopniu oryginału, ewentualnie wkomponowaniu nowych elementów w sposób współgrający z zabytkiem. Realizacja Programu będzie się odbywać poprzez wskazane zadania gminy na rzecz osiągnięcia priory- tetów w nim przyjętych. Zakłada się, że zadania określone w gminnym programie opieki nad zabytkami będą wykonywane za pomocą następujących instrumentów: a) instrumentów prawnych – wynikających z przepisów ustawowych (np. uchwalanie studium uwarun- kowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, wnioskowanie o wpis do rejestru zabytków obiektów będących własnością gminy, wyko- nywanie decyzji administracyjnych, np. przez Gminę Ujazd, czy WKZ), b) instrumentów finansowych (m.in. finansowanie prac konserwatorskich i remontowych przy obiektach zabytkowych będących własnością gminy, korzystanie z programów uwzględniających finansowanie z funduszy europejskich oraz dotacje, subwencje, dofinansowania, nagrody, zachęty finansowe dla wła- ścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych), c) instrumentów koordynacji (m.in. poprzez realizację projektów i programów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w wojewódzkich, powiatowych i gminnych strategiach, planach rozwoju lokalnego itp., współpraca z ośrodkami naukowymi i akademickimi, współpraca z organiza- cjami wyznaniowymi w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami), d) instrumentów społecznych (m.in. poprzez działania edukacyjne promocyjne, współdziałanie z organi- zacjami społecznymi, działania prowadzące do tworzenia miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami), e) instrumentów kontrolnych (m.in. monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego, sporządzenie sprawozdania z realizacji Programu).

IX. ZASADY OCENY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Proces osiągania celów wytyczonych w Programie będzie monitorowany poprzez analizę stopnia jego realizacji. Analiza ta będzie dokonywana każdorazowo przez Wójta Gminy Ujazd, zgodnie z ustaleniami art. 87 ust. 5 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. 5. Z realizacji programów zarząd województwa, powiatu i wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporzą- dza, co 2 lata, sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy. Wykonanie sprawozdania powinna poprzedzić ocena poziomu realizacji Gminnego Programu uwzględniająca: wykonanie zadań przyjętych do realizacji w okresie czteroletnim obowiązywania Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami oraz efektywność ich wykonania. Ocena poziomu realizacji Programu winna uwzględniać m.in.: - bieżący monitoring gminnej ewidencji zabytków z terenu Gminy Ujazd uwzględniający informacje o stanie zachowania obiektów, zmianach lokalizacyjnych (w tym zmiany numerów działek), zmianach stosunków własnościowych, - ocenę zaawansowania prac związanych z rewitalizacją obiektów zabytkowych będących we własno- ści Gminy Ujazd, - ocenę aktywności kulturalnej lokalnej społeczności, w tym ocenę przedsięwzięć folklorystycznych i zainteresowań tradycyjnym rękodziełem, Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 80 – Poz. 1268

- ocenę aktywności placówek kulturalnych (instytucje kultury, domy kultury, świetlice wiejskie, bi- blioteki), - ocenę wykorzystania i funkcjonowania szlaków turystycznych oraz towarzyszącej im infrastruktury, - ocenę realizacji programu edukacji i promocji zabytków, w tym z wykorzystaniem nowoczesnych technik informatycznych, - ocenę rozwoju bazy turystycznej (w tym o nowe gospodarstwa agroturystyczne), - ocenę kontaktów z właścicielami obiektów w zakresie działań zmierzających do rewitalizacji obiek- tów zabytkowych. Po przyjęciu przez Radę Gminy Ujazd Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Ujazd na lata 2018- 2021 w drodze uchwały należy udostępnić dokument do publicznej wiadomości na stronie internetowej Gminy Ujazd. Program należy sukcesywnie analizować oraz uzupełniać uwzględniając zmieniające się uwarunkowania prawne, kulturowe i społeczne. Realizowanie założeń Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Ujazd będzie wymagało współpracy nie tylko osób odpowiedzialnych za wdrożenie działań wynikających z celów tego dokumentu, ale także aktywizacji właścicieli, użytkowników obiektów zabytkowych, organizacji pozarządowych, grup spo- łecznego działania, środowisk naukowych itp. Mając na uwadze dobro ogółu należy dołożyć starań, aby wyty- czone cele zostały realizowane. Gmina i podległe jednostki zobowiązują się prowadzić działalność informacyjną i popularyzatorską w zakresie dziedzictwa kulturowego gminy.

X. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Środki finansowe związane z zadaniami ochrony i opieki nad zabytkami dla Gminy Ujazd mogą być uzyskane z następujących źródeł:  środki publiczne,  środki krajowe (budżet państwa, budżet jednostek samorządu terytorialnego, fundusze celowe),  środki zagraniczne (środki Unii Europejskiej i inne),  środki niepubliczne (środki osób fizycznych, prawnych, spółek, organizacji, fundacji, instytucji ko- ścielnych). Zasady finansowania opieki nad zabytkami określone zostały w rozdziale 7. ustawy o ochronie zabyt- ków i opiece nad zabytkami. Podstawowym źródłem finansowania zabytków w Polsce są środki publiczne pochodzące z budżetu państwa oraz budżetów samorządowych. Finansowanie zabytków z tych źródeł odbywa się na zasadzie współ- finansowania prac przy obiektach zabytkowych, w oparciu o zapisy ww. ustawy. Dysponentami powyższych środków są: 1. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. 2. Wojewódzcy Konserwatorzy Zabytków. 3. Organ stanowiący - gminy, powiaty, samorządy województwa realizujące dotacje poprzez corocznie organizowane nabory wniosków. Dotacja może zostać udzielona osobie fizycznej, jednostce samo- rządu terytorialnego lub innej jednostce organizacyjnej, będącej właścicielem bądź posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru lub posiadającej taki zabytek w trwałym zarządzie. 4. Fundacje PPP.

Poniżej wskazano przykładową listę instytucji oraz programów umożliwiających częściowe sfinansowanie zadań wskazanych w przedstawionym Programie.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 81 – Poz. 1268

Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego:

Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz tzw. mecenat, są podstawą ubiegania się o środki na zadania z zakresu kultury realizowane przez między innymi, jednostki samorządu terytorialnego. Na chwilę obecną (tj. grudzień 2017 r.) na rok 2018 zostały przedstawione następujące programy z zakresu dziedzictwa kulturowego: 1. Ochrona zabytków - Celem programu jest zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, realizowane poprzez konserwację i rewaloryzację zabytków nieruchomych i ruchomych oraz ich udostępnia- nie na cele publiczne. Pierwszy termin naboru trwał do 31 października 2017 r. i dotyczył wyłącznie prac planowanych do wykonania w roku 2018. Drugi termin naboru odbywać się będzie do 31 marca 2018 r. i będzie dotyczył zarówno prac planowanych do wykonania w roku 2018 jak i refundacji ponie- sionych kosztów za prace przeprowadzone w latach 2015-2017.

Nabór do Programów Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na rok 2018 (z wyjątkiem już ogło- szonego programu Ochrona zabytków) odbędzie się w terminie do 15 stycznia 2018 r.

Łódzki Wojewódzki Konserwator Zabytków Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim

Dotacja realizowana jest ze środków finansowych z budżetu państwa w części, której dysponentem jest Wojewoda Łódzki. Jest to dotacja na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru (art. 74 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Administracji, Departament Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Wydział Funduszu Kościelnego

Środki Funduszu Kościelnego, stosownie do art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. i § 1 rozporzą- dzenia Rady Ministrów z dnia 23 sierpnia 1990 r. w sprawie rozszerzenia celów Funduszu Kościelnego (Dz. U. z 1990 Nr 61, poz. 354), przeznacza się m.in. na remonty i konserwację obiektów sakralnych o wartości zabytkowej. Przewiduje się wykonanie tylko podstawowych prac zabezpieczających sam obiekt (w szczególności remonty dachów, stropów, ścian i elewacji, osuszanie i odgrzybianie, izolację, remonty i wymianę zużytej stolarki okiennej i drzwiowej, instalacji elektrycznej, odgromowej, przeciwwłamaniowej i przeciwpożarowej itp.). Z Funduszu nie finansuje się remontów i konserwacji obiektów towarzyszących (takich jak np.: dzwonnice wolnostojące, krzyże), ruchomego wyposażenia obiektów sakralnych (takich jak np.: obrazy, ikonostasy, stalle, epitafia, szaty i naczynia liturgiczne, instrumenty muzyczne, dzwony) oraz otoczenia świątyni, a także stałych elementów wystroju wnętrz (takich jak np.: polichromie, freski, witraże i posadzki).

Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Łódzkiego

Łódzki Regionalny Program Operacyjny na lata 2014-2020 będzie podstawowym instrumentem realizacji celów Strategii Rozwoju Województwa Łódzkiego 2020. Regionalny Program Operacyjny Województwa Łódzkiego na lata 2014-2020 zawiera listę osi priorytetowych, których jest 12. Szóstą osią priorytetową jest rewitalizacja i potencjał endogeniczny regionu. W jego ramach przedstawiono priorytet inwestycyjny 6c. „Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego”. Tu wspierane będą inwestycje z zakresu dziedzictwa kulturowego i naturalnego oraz inwestycje w rozwój zasobów kultury (w tym poprawa jakości funkcjonowania instytucji kultury) na terenie całego województwa łódzkiego. W odniesieniu do obiektów zabytkowych realizowane będą przedsięwzię- cia na obiektach wpisanych do rejestru zabytków (ruchomych i nieruchomych). Ochrona zabytków dziedzictwa kulturowego, zabezpieczenie zbiorów istotnych z punktu widzenia dziedzictwa narodowego oraz projekty do- tyczące rozwoju lokalnych instytucji kultury przyczynią się do zachowania regionalnych walorów kulturowych Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 82 – Poz. 1268

oraz popularyzowania działań w tym zakresie, wzbogacając ofertę i dostępność usług kulturalnych dla miesz- kańców województwa. Jako typy przedsięwzięć wskazano głównie:  prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach nieruchomych wraz z ich otoczeniem oraz zakup wyposażenia niezbędnego do zachowania pełnionych przez nie dotychczas funkcji kulturalnych lub nadaniem im takich funkcji,  roboty budowlane z wyłączeniem prac polegających na budowie oraz/lub zakup wyposażenia do obiek- tów instytucji kultury, zabezpieczenie zasobów instytucji kultury na wypadek zagrożeń, w szczególno- ści w zakresie zabezpieczeń np. przeciwpożarowych. W głównych typach beneficjentów wskazano m.in. jednostki samorządu terytorialnego.

Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 2014-2020

Program ten jest kontynuacją głównych kierunków inwestycyjnych zawartych w poprzedniej perspektywie 2007–2013. W ramach programu ma funkcjonować 10 osi priorytetowych, w tym oś 8, pod nazwą ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój zasobów kultury. Przewidziana dotacja na cele kultury ma wynieść 467,3 mln euro.

Finansowanie przy wykorzystaniu ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym

Partnerstwo publiczno-prywatne (PPP) stanowi formę realizacji zadań publicznych przez podmiot prywatny przy wykorzystaniu możliwości finansowych, organizacyjnych lub innych podmiotu prywatnego. Istotą partnerstwa jest to, iż zlecającym zadanie jest podmiot publiczny, natomiast wykonawcą partner prywatny, którym zgodnie z ustawą o PPP jest przedsiębiorca lub przedsiębiorca zagraniczny. Szczegółowe informacje w zakresie dofinansowań i związanych z nimi programów znajdują się na stronach internetowych przedstawionych instytucji.

XI. REALIZACJA I FINANSOWANIE PRZEZ GMINĘ ZADAŃ Z ZAKRESU OCHRONY ZA- BYTKÓW

Zgodnie z ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, główny obowią- zek dbania o stan zabytków, a tym samym ponoszenia nakładów na prace konserwatorskie, spoczywa na wła- ścicielach i użytkownikach obiektów zabytkowych. Na każdym właścicielu i posiadaczu zabytku spoczywają obowiązki, określone w art. 5 powyższej ustawy, wynikające z zasad sprawowania opieki nad zabytkami. Art. 5. Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególno- ści, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. W art. 28 wskazano również dodatkowe obowiązki właścicieli i posiadaczy zabytków wpisanych do rejestru zabytków. Art. 28. Niezależnie od obowiązków wynikających z opieki nad zabytkami, określonych w art. 5, właści- ciel lub posiadacz zabytku wpisanego do rejestru lub zabytku znajdującego się w wojewódzkiej ewidencji za- bytków zawiadamia wojewódzkiego konserwatora zabytków o: 1) uszkodzeniu, zniszczeniu, zaginięciu lub kradzieży zabytku, niezwłocznie po powzięciu wiadomości o wystąpieniu zdarzenia; 2) zagrożeniu dla zabytku, niezwłocznie po powzięciu wiadomości o wystąpieniu zagrożenia; Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 83 – Poz. 1268

3) zmianie miejsca przechowania zabytku ruchomego w terminie miesiąca od dnia nastąpienia tej zmiany; 4) zmianach dotyczących stanu prawnego zabytku, nie później niż w terminie miesiąca od dnia ich wy- stąpienia lub powzięcia o nich wiadomości. Na mocy art. 29 ust. 1 na wszystkich właścicielach i posiadaczach zabytków oraz przedmiotów o cechach zabytkowych spoczywa obowiązek udostępniania ich organom ochrony zabytków w celu przeprowadzenia badań. Art. 29. 1. Organy ochrony zabytków w czasie uzgodnionym z właścicielem lub posiadaczem przedmiotu będącego zabytkiem lub posiadającego cechy zabytku mogą prowadzić badania tego przedmiotu w miejscu, w którym przedmiot ten się znajduje. Zapisy art. 71 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określają zasady finansowania opieki nad zabytkami. 1. W zakresie sprawowania opieki nad zabytkami osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna posiada- jąca tytuł prawny do zabytku wynikający z prawa własności, użytkowania wieczystego, trwałego zarządu, ogra- niczonego prawa rzeczowego albo stosunku zobowiązaniowego finansuje prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy tym zabytku. 2. Sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, do którego tytuł prawny, określony w ust. 1, posiada jednostka samorządu terytorialnego, jest zadaniem własnym tej jednostki.

Cele określone w GPOnZ dla Gminy Ujazd będą osiągane poprzez:  wspólne działania władz Gminy z Ministerstwem Kultury, Urzędem Marszałkowskim Województwa Łódzkiego, Starostwem Powiatowym w Tomaszowie Mazowieckim, Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Łodzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim, władzami kościelnymi (parafia rzymsko- katolicka w Ujeździe oraz parafia ewangelicko-augsburska w Tomaszowie Mazowieckim) oraz innymi jednostkami samorządu terytorialnego na zasadach porozumień, umów, wspólnych podmiotów,  inicjatywy własne władz Gminy Ujazd,  inicjatywy mieszkańców Gminy Ujazd,  stosowanie instrumentów finansowych (dotacje, prowadzenie instytucji, nagrody, zachęty, itp.),  funkcje programowe (programy lokalne i projekty, kontrakty, itp.),  inne działania aktywizujące.

Gmina Ujazd nie posiada uprawomocnionych zapisków w sprawie określenia zasad udzielania dotacji na sfinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy obiektach zabytkowych. Jednakże w Strategii Rozwoju Gminy Ujazd na lata 2015–2022 oraz Programie Rewitalizacji Gminy Ujazd na 2017–2023 określono zadania dotyczące obiektów zabytkowych ujętych w GEZ. W poniższych tabelach przy- wołano zapisy z dokumentów programowych.

Tabela 13. Zadania dotyczące obiektów zabytkowych ujęte w Strategii Rozwoju Gminy Ujazd na lata 2015-2022 Szacunkowa Okres Potencjalne źródła Lp. Nazwa zadania Cel operacyjny wartość realizacji finansowania [tys. PLN] 3.6: Nadanie no-  RPO WŁ 2014- Rewitalizacja terenu po wych funkcji nie- 2020 21. byłej firmie „PREFA- 2017-2022 20 000,00 ruchomościom  Budżet państwa BUD” w m. Ujazd gminnym  Środki własne Źródło: Strategia Rozwoju Gminy Ujazd na lata 2015 - 2022

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 84 – Poz. 1268

Tabela 14. Zadania dotyczące obiektów zabytkowych ujęte w Programie Rewitalizacji Gminy Ujazd na lata 2017-2023 Nazwa projektu rewitalizacyjnego Rewitalizacja terenu po byłym „PREFABUDZIE” w Ujeździe Podmioty realizujące projekt Gmina Ujazd, ul. Pl. Kościuszki 6, 97-225 Ujazd Zakres realizowanych zadań Na tym terenie Gmina Ujazd planuje zaadaptowanie istniejących budynków lub wybudowanie nowych budyn- ków na potrzeby przeniesienia w to miejsce strażnicy OSP Ujazd, Urzędu Gminy w Ujeździe wraz z podległy- mi placówkami. Budynki murowane z cegły. Jeden z budynków zdewastowany w bardzo złym stanie technicznym, grożący zawaleniem. Pozostałe budynki znajdują się w dostatecznym stanie technicznym. Lokalizacja (miejsce przeprowadzenia projektu) ul. Parkowa 10, Ujazd, Gmina Ujazd Szacowana wartość projektu Szacowany koszt projektu to 20 000 000 PLN. Planuje się pozyskanie dotacji z EFRR (RPO WŁ) w wysokości do 85% kosztów projektu Wkład RPO WŁ – 17 000 000 PLN Wkład własny Gminy Ujazd – 3 000 0000,00 PLN Szacowana data realizacji Planuje się realizację projektu w latach 2019-2020. Wpływ na realizację Programu Rewitalizacji – prognozowane rezultaty Teren objęty projektem to teren o powierzchni ok. 2 ha, zabudowany kompleksem 7 budynków o łącznej powierzchni 1752 m2. Jest to obszar zdewastowany, teren po byłej Mazowieckiej Spółdzielni Pracy „PREFA- BUD”. Budynki chlewni, owczarni i stodoły wpisane są do ewidencji zabytków. Teren objęty projektem jest obszarem zdewastowanym, na którym postępuje degradacja przestrzeni i obiektów. Budynki są niewykorzystywane, zaburzają ład przestrzenny miejscowości. Z drugiej jednak strony znajdują się tu obiekty wpisane do ewidencji zabytków, a cały teren stanowi ogromny potencjał do zagospodarowania. W wyniku realizacji projektu nastąpi zatem polepszenie stanu obiektów zabytkowych, uporządkowana zostanie przestrzeń, budynki zyskają nowe funkcje. W wyniku dokonania olbrzymich przemian na terenie zdewastowanym oraz dzięki odpowiedniemu wypromo- waniu tego obszaru, teren po byłym Prefabudzie może stać się obszarem chętnie odwiedzanym przez turystów, co może przyczynić się do rozwoju gospodarczego Gminy, w tym w zakresie usług okołoturystycznych. Proponowane wskaźniki rezultatu:  powierzchnia poddana rewitalizacji (ha)  powierzchnia kompleksowo zagospodarowanej przestrzeni publicznej rewitalizowanych terenów (ha)  liczba zrewitalizowanych obiektów (szt.)  powierzchnia budynków lub obiektów poddanych renowacji lub modernizacji (m2)  liczba przystosowanych zabytków nieruchomych do nowych funkcji (szt.) W wyniku realizacji projektu pojawią się również rezultaty miękkie:  poprawa wizerunku obszaru rewitalizacji  rozwój funkcji turystycznej obszaru rewitalizacji  ożywienie gospodarcze obszaru rewitalizacji Sposób oceny rezultatów i ich zmierzenia w odniesieniu do celów rewitalizacji Wskaźniki rezultatu:  dokumentacja projektowa Rezultaty miękkie:  sondaż diagnostyczny – ankieta  dane statystyczne GUS oraz dane z Urzędu Gminy w Ujeździe Źródło: Program Rewitalizacji Gminy Ujazd na lata 2017 - 2023

Niniejsza dokumentacja nie uchroni obiektów zabytkowych przed ich zniszczeniem. Umożliwia natomiast rozeznanie obecnego stanu dziedzictwa kulturowego. Ułatwia także podejmowanie pewnych decyzji Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 85 – Poz. 1268

mających na celu ochronę i opiekę nad zabytkami. Stanowi również pewnego rodzaju kompendium wiedzy o historii gminy, lokalnych wydarzeniach, a także przodkach oraz pozostawionej przez nich spuścizny zarówno materialnej, jak i niematerialnej. W związku z powyższym przedstawione informacje w GPONZ mają na celu pobudzenie lokalnej społeczności do pewnego rodzaju obowiązku zachowania stanu i pamięci historycznej w nawiązaniu do otaczającej zabytkowej tkanki, gdyż zabytki te stanowią wyraz tożsamości społecznej.

XII. WYKORZYSTANE MATERIAŁY I OPRACOWANIA

Wybrane akty prawne:

Stan prawny na grudzień 2017 r.

Regulacje prawne w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego zawarte są w wielu aktach prawnych. W kontekście realizacji niniejszego Programu szczególną znaczenie mają poniższe ustawy oraz rozporządze- nia:  Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 Nr 78 poz. 483),  Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2017 poz. 2187),  Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2017 poz. 1875 ze zm.),  Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2017, poz. 1073),  Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2017, poz. 1332 ze zm.),  Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2017, poz. 519 ze zm.),  Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2016, poz. 2134 ze zm.),  Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2016, poz. 2147 ze zm.),  Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. z 2017, poz. 862),  Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2016, poz. 1817 ze zm.),  Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji (Dz. U. z 2017, poz. 1023 ze zm.),  Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. z 2017, poz. 912),  Ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (Dz. U. z 2017, poz. 681),  Ustawa z dnia 19 grudnia 2009 r. o partnerstwie publiczno–prywatnym (Dz. U. 2017, poz. 1834),  Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 2017, poz. 972 ze zm.),  Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 2012, poz. 642 ze zm.),  Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz. U. z 2016, poz. 1506 ze zm.),  Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 sierpnia 1990 r. w sprawie rozszerzenia zakresu celów Fun- duszu Kościelnego (Dz. U. z 1990 Nr 61, poz. 354),  Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wy- kazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. z 2011 Nr 113, poz. 661).

Literatura i wybrane dokumenty programowe:

 Strategia Rozwoju Kraju 2020,  Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014–2017, Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 86 – Poz. 1268

 Narodowa Strategia Rozwoju Kultury 2004–2020,  Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020. Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie,  Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030,  Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego 2020,  Regionalny Program Operacyjny Województwa Łódzkiego na lata 2014-2020,  Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego,  Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami Województwa w województwie łódzkim na lata 2016- 2019,  Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Łódzkim na lata 2007-2020,  Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszewskiego na lata 2015-2020,  Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, Gmina Ujazd,  Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego na terenie Gminy Ujazd,  Strategia Rozwoju Gminy Ujazd na lata 2015–2022,  Program Rewitalizacji Gminy Ujazd na lata 2017–2023,  Wytyczne opracowywania karty adresowej zabytku nieruchomego, Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie, Warszawa 2011 r.,  Adaptacja obiektów zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych, Lubelskie Towarzystwo Na- ukowe, Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków ICOMOS, Politechnika Lubelska, Warszawa – Lu- blin 2009 r.,  Geografia regionalna Polski, J. Kondracki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009 r.,  Geografia osadnictwa, D. Szymańska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009 r.,  Karty adresowe GEZ Gminy Ujazd,  Z dziejów Ujazdu, L. Kajzer, Urząd Gminy Ujazd, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Wy- dawnictwo Iniciał3, Łódź-Ujazd 2005 r.,  Dzieje Parafii św. Wojciecha w Ujeździe, ks. W. Gliński, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 2006 r.,  Kronika Wytwórni Wyrobów Precyzyjnych w Niewiadowie 1922 – 1972, J. Sobczyk, J. Wiatr, Zakład Graf. Wydawnictw Naukowych w Łodzi,  Ujazd – Inwentaryzacja urbanistyczna, J. Justyniak, A. Glinkowska, M. Zielińska, Politechnika Łódzka 1991 r.,  Olszowa Historia i ludzie, Z. Pakowski, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź 2014 r.,  Gmina Ujazd Przemysł w harmonii z naturą, Urząd Gminy w Ujeździe, Agencja Wydawnicza PAJ- Press BIS.

Dostępne strony internetowe:

www.stat.gov.pl www.wspolrzedne-gps.pl www.natura2000.gdos.gov.pl www.ujazd.bip.cc www.geoserwis.gdos.gov.pl/mapy www.ujazd.com.pl www.mkidn.gov.pl www.wuoz.bip.lodz.pl www.funduszeeuropejskie.gov.pl www.mapy.zabytek.gov.pl www.partnerstwopublicznoprywatne.info www.nid.pl www.odleglosci.info www.tomaszow.luteranie.pl www.polskiezabytki.pl www.sztetl.org.pl www.isap.sejm.gov.pl www.parafiaujazd.ssl2.p www.obszary.natura2000.org.pl www.ujazd.naszgok.pl www.crfop.gdos.gov.pl www.buduj.eu Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 87 – Poz. 1268

www.geoportal.gov.pl www.tomaszow-tit.pl www.bing.com www.zamkipolskie.com www.ujazdtomaszowski.e-mapa.net www.zamkilodzkie.pl www.maps.mapywig.org

Materiały w posiadaniu Urzędu Gminy Ujazd:

 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, Gmina Ujazd,  Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego na terenie Gminy Ujazd,  Strategia Rozwoju Gminy Ujazd na lata 2015–2022,  Program Rewitalizacji Gminy Ujazd na lata 2017–2023,  Karty adresowe GEZ Gminy Ujazd.

Materiały przekazane przez instytucje:

- Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim wykaz zabytków nieruchomych ujętych w wojewódzkiej ewidencji zabytków, rejestr zabytków (architektoniczne i archeologiczne).

SPIS RYCIN

Ryc. 1. Gmina Ujazd w układzie gmin sąsiednich Ryc. 2. Położenie Gminy Ujazd na tle Polski Ryc. 3. Ujazd w 1931 r. Ryc. 4. Buków w 1931 r. Ryc. 5. Niewiadów w 1931 r. Ryc. 6. Olszowa w 1931 r. Ryc. 7. Skrzynki w 1931 r. Ryc. 8. Wólka Krzykowska w 1931 r. Ryc. 9. Wykno w 1931 r. Ryc. 10. Zaosie w 1931 r. Ryc. 11. Buków – przykład ulicówki wraz z zabudową pofolwarczną Ryc. 12. Wybrane miejscowości w Gminie Ujazd Ryc. 13. Historyczna część Ujazdu Ryc. 14. Herb Gminy Ujazd Ryc. 15. Flaga Gminy Ujazd Ryc. 17. Wzór znaku informacyjnego umieszczonego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków Ryc. 19. Obszary AZP na terenie Gminy Ujazd Ryc. 20. Rekonstrukcja zamku w Ujeździe – lata 30-40. XV w.

SPIS TABEL

Tabela 1. Przynależność miejscowości wchodzących w skład sołectw w Gminie Ujazd Tabela 2. Charakterystyka miejscowości w Gminie Ujazd Tabela 3. Liczba mieszkańców Ujazdu w XIX, XX i XXI wieku Tabela 4. Rejestrowe obiekty nieruchome z terenu Gminy Ujazd Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 88 – Poz. 1268

Tabela 5. Charakterystyka cmentarzy znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków z terenu Gminy Ujazd Tabela 6. Zabytkowe dwory z terenu Gminy Ujazd Tabela 7. Zabytkowe parki z terenu Gminy Ujazd Tabela 8. Zabytkowe obiekty sakralne z terenu Gminy Ujazd Tabela 9. Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków będące własnością gminną z terenu Gminy Ujazd Tabela 10. Inwestycje ziemne planowane na terenie Gminy Ujazd Tabela 11. Analiza szans i zagrożeń wynikających ze stanu dziedzictwa kulturowego Gminy Ujazd Tabela 12. Zakres i harmonogram działań w zakresie ochrony i zarządzania dziedzictwem kulturowym Gminy Ujazd Tabela 13. Zadania dotyczące obiektów zabytkowych ujęte w Strategii Rozwoju Gminy Ujazd na lata 2015 - 2022 Tabela 14. Zadania dotyczące obiektów zabytkowych ujęte w Programie Rewitalizacji Gminy Ujazd na lata 2017-2023.

SPIS WYKRESÓW

Wykres 1. Liczba obiektów ujętych w WEZ na terenie Ujazdu z podziałem na ulice Wykres 2. Nieruchome zabytki architektoniczne z terenu Gminy Ujazd z wyszczególnieniem na miejscowości Wykres 3. Obiekty wpisane do rejestru zabytków z uwzględnieniem ich pierwotnych funkcji z terenu Gminy Ujazd Wykres 4. Struktura własności obiektów ujętych w GEZ z terenu Gminy Ujazd Wykres 5. Rozmieszczenie stanowisk archeologicznych w poszczególnych sektorach AZP na terenie Gminy Ujazd Wykres 6. Nieruchome zabytki archeologiczne z terenu Gminy Ujazd z wyszczególnieniem na miejscowości.

SPIS FOTOGRAFII

Fot. 1. Południowa pierzeja Placu Wolności Fot. 2. Fragment zachodniej pierzei Placu Wolności Fot. 3. Grób A. Jędrykowicza Fot. 4. Strój ludowy regionu brzezińskiego Fot. 5. Kapliczka w Wólce Krzykowskiej z 1896 r. Fot. 6. Drewniany budynek mieszkalny w Ujeździe na Placu Kościuszki z przełomu XIX i XX w. Fot. 7. Cmentarz rzym.-kat., parafialny w Ujeździe Fot. 8. Pałac w Ujeździe Fot. 9. Park w Ujeździe Fot. 10. Kaplica cment. rz.-kat. p.w. św. Anny w Ujeździe Fot. 11. Park dworski w Bukowie Fot. 12. Kaplica cmentarna w Ujeździe Fot. 13. Kościół parafialny w Ujeździe Fot. 14. Plebania w Ujeździe Fot. 15. Dzwonnica w Ujeździe Fot. 16. Park Pałacowy w Ujeździe Fot. 17. Pałac w Ujeździe Fot. 18. Park dworski w Wólce Krzykowskiej Fot. 19. Dwór w Wólce Krzykowskiej.

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 89 – Poz. 1268

XIII. ANEKSY Załącznik nr 1 Obiekty architektoniczne ujęte w gminnej ewidencji zabytków - obiekty ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz rejestrze (Źródło: wykaz przekazany przez WUOZ w Łodzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim)

Obiekt Wpis do Lp. Miejscowość funkcja Określenie Datowanie Adres rejestru pierwotna zabytków cmentarz ewange- 2 poł.XIX 1 Aleksandrów - licki w. kon. XIX 2 Buków obory ob. stajnia 02 w. kon. XIX 3 Buków stodoła 02 w. kon. XIX 4 Buków spichlerz 02 w. kon. XIX 5 Buków rządcówka 02 w. kon. XIX 6 Buków zespół dworski 02 w. Nr rej. 352 z dn., 7 Buków park dworski XIX w. 02 1987/01/1 9 cmentarz ewange- 2 poł. XIX 8 Ciosny koło posesji 13 licki w. cmentarz ewange- 2 poł. XIX 9 Lipianki - licki w. cmentarz ewange- 2 poł. XIX przy drodze Janków- 10 Łączkowice licki w. Wykno kapliczka rzy.- 11 Łominy z figurką MB 1938 r. naprzeciw d. szkoły kat. l. 20-te XX 12 Niewiadów fabryka - komin - w. układ przestrzen- 13 Ojrzanów rzędówka 1285 r. - ny kapliczka rzym.- 14 Olszowa - kat. układ przestrzen- 15 Olszowa ślad owalnicy 1397 r. - ny kon. XVIII 16 Olszowa dwór 02 w. piwnice 17 Olszowa park XIX w. 02 kon. XIX 18 Olszowa obora 02 w. kapliczka rzym.- z krzyżem, przy drodze powiato- 19 Olszowa XIX w. kat. obrazek MB wej kapliczka rzy.- przy drodze powiato- 20 Przesiadłów MB 1906 r. kat. wej układ przestrzen- 21 Samgrodz rzędówka 1335 r. - ny Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 90 – Poz. 1268

Obiekt Wpis do Lp. Miejscowość funkcja Określenie Datowanie Adres rejestru pierwotna zabytków kapliczka rzy.- przy drodze woje- 22 Samgrodz MB 1936 r. kat. wódzkiej układ przestrzen- układ nieroz- 23 Tobiasze - ny poznany kapliczka rzy.- 2 poł. XIX przy drodze woje- 24 Tobiasze kat. w. wódzkiej układ przestrzen- miejski układ 25 Ujazd 1283 r. - ny przestrzenny cmentarz rzym.- 26 Ujazd z I i II wojny XIX w. Cmentarna kat. Nr rej. 453 kaplica cment. p.w. św. An- 27 Ujazd 1834 r. Cmentarna z dn. rz.-kat. ny 1947/20/09 Nr rej. 029 p.w. św. 28 Ujazd kościół par.rz-kat. 1676-1680 r. Kościelna 29 z dn. Wojciecha 1967/05/27 cmentarz rzym.- 29 Ujazd przykościelny Kościelna 29 kat. kościoła p.w. Nr rej. 087 30 Ujazd plebania św. Wojcie- poł. XIX w. Kościelna 29 z dn. cha 1967/05/30 kościoła p.w. Nr rej. 372 XVIII/XIX 31 Ujazd dzwonnica św. Wojcie- Kościelna 29 z dn., w cha 1967/05/27 32 Ujazd zespół kościelny 1676-1850 r. Kościelna 29 33 Ujazd dom 1911 r. Kościuszki 01 34 Ujazd dom 1920 r. Kościuszki 02 35 Ujazd dom XIX-XX w. Kościuszki 21 36 Ujazd młyn 1938 r. Mostowa 03 ob. ul. Cmen- l.30-te XX 37 Ujazd młyn Parkowa 15 tarna 03 w. pocz. XX 38 Ujazd stodoła Parkowa 15 w. Nr rej. 1 poł. XIX 216/I-IX- 39 Ujazd park pałacowy Parkowa 15 w. 26 z dn., 1967/05/27 XVII-XX 40 Ujazd zespół pałacowy Parkowa 15 w. pocz. XX 41 Ujazd rządcówka nr 19 Parkowa 15 w. brama z korde- pocz. XX 42 Ujazd Parkowa 1 Parkowa 15 gardą w. pocz. XX 43 Ujazd kapliczka rz.-kat. przy bramie Parkowa 15 w. budynek podwor- pocz. XX 44 Ujazd Parkowa 15 ski w. pocz. XX 45 Ujazd chlewnia Parkowa 15 w. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 91 – Poz. 1268

Obiekt Wpis do Lp. Miejscowość funkcja Określenie Datowanie Adres rejestru pierwotna zabytków Nr rej. 371 46 Ujazd pałac - XVII w. Parkowa 15 z dn., 1967/05/27 47 Ujazd owczarnia poł. XIX w. Parkowa 15 p.w. MB Czę- 48 Ujazd kaplica rz.-kat. 1896 r. Wolborska/Zachodnia stochowskiej 49 Ujazd dom 1925 r. Wolności 12 Wólka Krzy- kapliczka rzym.- kon. XIX 50 - kowska kat. w. Wólka Krzy- 51 zespół dworski poł. XIX w. 10 kowska Nr rej. 363 Wólka Krzy- 52 park dworski poł. XIX w. 10 z dn., kowska 1986/04/01 Nr rej. 363 Wólka Krzy- poł. XVIII 53 dwór - 10 z dn., kowska w. 1986/04/01 kapliczka rzym.- 2 poł. XIX 54 Wygoda skrzyżowanie dróg kat. w. układ przestrzen- 55 Wykno rzędówka 1393 r. - ny kapliczka rzym.- 2 poł. XIX 56 Zaosie przy drodze woj. 713 kat. w. Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 92 – Poz. 1268

Załącznik nr 2 Obiekty archeologiczne ujęte w gminnej ewidencji zabytków - obiekty ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz rejestrze (Źródło: wykaz przekazany przez WUOZ w Łodzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim)

Nr stanowiska Nr stanowiska w miej- Lp. Miejscowość AZP na obszarze scowości 1 Łączkowice 69-55 24 1 2 Łączkowice 69-55 25 2 3 Józefów 69-55 26 1 4 Ciosny 69-55 27 1 5 Ciosny 69-55 28 2 6 Ciosny 69-55 29 3 7 Aleksandrów 69-55 30 1 8 Buków 69-55 31 1 9 Buków 69-55 32 2 10 Wykno 69-56 1 1 11 Wykno 69-56 2 2 12 Wykno 69-56 3 3 13 Wykno 69-56 4 4 14 Wykno 69-56 5 5 15 Młynek 69-56 6 1 16 Lipianki 69-56 7 1 17 Lipianki 69-56 8 2 18 Szymanów 69-56 9 1 19 Niewiadów PGR 69-56 10 1 20 Osiedle Niewiadów 69-56 11 1 21 Niewiadów 69-56 12 1 22 Zaosie 69-56 13 1 23 Łominy 70-55 3 2 24 Stasiolas 70-55 4 1 25 Olszowa 70-55 6 1 26 Olszowa Piaski 70-55 7 1 27 Olszowa Piaski 70-55 8 2 28 Stasiolas 70-55 9 2 29 Ujazd 70-56 1 1 30 Ujazd 70-56 2 2 31 Bronisławów 70-56 3 1 32 Bronisławów 70-56 4 2 33 Łominy 70-56 5 1 34 Józefin 70-56 6 1 35 Józefin 70-56 7 2 36 Józefin 70-56 8 3 37 Józefin 70-56 9 4 38 Ujazd 70-56 10 3 39 Ujazd 70-56 11 4 40 Ujazd 70-56 12 5 41 Ujazd 70-56 13 6 42 Ujazd 70-56 14 7 43 Ujazd 70-56 15 8 44 Ujazd 70-56 16 9 45 Ujazd 70-56 17 10 46 Ujazd 70-56 18 11 Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego – 93 – Poz. 1268

47 Ujazd 70-56 19 12 48 Ujazd 70-56 20 13 49 Ujazd 70-56 21 14 50 Ujazd 70-56 22 15 51 Ujazd 70-56 23 16 52 Skrzynki 70-56 24 1 53 Skrzynki 70-56 25 2 54 Skrzynki 70-56 26 3 55 Skrzynki 70-56 27 4 56 Przesiadłów 70-56 28 1 57 Przesiadłów 70-56 29 2 58 Przesiadłów 70-56 30 3 59 Przesiadłów 70-56 31 4 60 Przesiadłów 70-56 32 5 61 Ojrzanów 70-56 33 1 62 Ojrzanów 70-56 34 2 63 Tobiasze 70-56 35 1 64 Tobiasze 70-56 36 2 65 Sangrodz 70-56 38 1 66 Sangrodz 70-56 39 2 67 Sangrodz 70-56 40 3 68 Sangrodz 70-56 41 4 69 Sangrodz 70-56 42 5 70 Sangrodz 70-56 43 6 71 Teklów 70-56 45 1 72 Teklów 70-56 46 2 73 Teklów 70-56 47 3 74 Dębniak 70-56 48 1 75 Ojrzanów 70-56 49 3 76 Kolonia Dębniak 71-56 10 1 77 Kolonia Dębniak 71-56 11 2