The Typology of Plant Compositions in the Stucco Decorations from The
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 39 فصلنامه پژوهش های معماری اسﻻمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم گونهشناسی ترکیب بندیهای گیاهی در تزئینات گچبري ایران دورهی اسﻻمي تا اواخر قرن هشتم هجري* احمد صالحی کاخکی** دانشیار دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان بهاره تقوی نژاد*** استادیار دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان )نویسندهی مسئول( تاریخ دریافت مقاله: 11/11/96 تاریخ پذیرش نهایی:97/05/24 چکیــــده: آرایههای گیاهی، یکی از بارزترین نقوش به کار برده شده در انواع هنرها به شمار میرود که همواره حضوری بارز و مستمر داشته و با غنای بسیار به اجرا درآمده است. استفاده از این گروه آرایهها در تزئینات معماری نیز به وفور مشاهده میشود و تزئینات گچبری هم، از این قاعده مستثنی نیستند. نحوهی ترکیببندی آرایههای گیاهی، در هر دوره از ویژگیهای خاصی برخوردار بوده است؛ گرچه بخش عمدهای از این ترکیب بندیها در طی قرون متمادی به دفعات تکرار شده که میتواند به عنوان ویژگی سبکی تزئینات گیاهی نیز به شمار آید. هدف این پژوهش، گونهشناسی و طبقهبندی ترکیب بندیهای شاخص گیاهی در تزئینات گچبری قرون اولیه اسﻻمی تا پایان قرن هشتم هجری است. در راستای دستیابی به این هدف، پرسش اصلی این پژوهش چنین است: رایجترین ترکیب بندیهای گیاهی در تزئینات گچبری دورهی اسﻻمی ایران تا پایان قرن هشتم هجری کدام است؟ کدام ترکیب بندیها را میتوان از جمله ویژگیهای شاخص آرایههای گیاهی در یک دوره یا بازهی زمانی خاص، به شمار آورد؟ روش یافتهاندوزی بر اساس پژوهشی میدانی )عکاسی- طرح خطی1 تصاویر( و با استناد به منابع مکتوب انجام شده که به روش تاریخی- تطبیقی، به تحلیل دادههای بدست آمده از نمونههای مطالعاتی میپردازد. نتایج حاصله، که از بررسی تزئینات گچبری دارای آرایههای گیاهی در ایران دورهی اسﻻمي تا اواخر قرن هشتم هجري، به دست آمده حاکی از آن است که میتوان Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 ترکیب بندیهای موجود در نمونههای مطالعاتی را به 9 گروه عمده طبقهبندی نمود که برخی از این گونهها ًتقریبا در تمامی دورههای تاریخی استمرار داشته است. از آن جمله میتوان به ترکیب بندیهای دواسلیمی و سهاسلیمی در حاشیهها و استفاده از بند/ساقههای ظریف با قوسهای حلزونی اشاره نمود. اما تعدادی از این ترکیب بندیها در دورههای تاریخی متأخر )قرون هفتم و هشتم هجری( رو به تکامل نهاده و یا از کاربرد بیشتری برخوردار است که استفاده از ترکیب بندیهای گیاهی چندﻻیه، کاربرد ساقهی گیاهی ظریف در پسزمینه، قوسهای حلزونی با پیچش زیاد و... از آن جمله است. واژه های کلیدی: دوره ی اسﻻمی تا قرن هشتم هجری، تزئینات گچ بری، آرایه های گیاهی، گونه شناسی، ترکیببندی. * این مقاله برگرفته از رساله ی دکتری نویسنده ی مسئول در رشتهی پژوهش هنر، با عنوان »تزئینات محرابهای گچ بری دورهی ایلخانی در ایران، تحلیل سبکشناختی بر مبنای ترکیببندی و نقش مایهها« در دانشگاه هنر اصفهان، به راهنمایی دکتر احمد صالحی کاخکی و دکتر مهرداد قیومی بیدهندی است. *[email protected] **[email protected] 40 فصلنامه پژوهش های معماری اسﻻمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم 1. مقدمه 4. توجه به بازهی زمانی مورد نظر و محدود نبودن نمونههای انواع طرح های موجود در تزئینات معماری دوره اسﻻمی، مطالعاتی به شهر یا منطقهی خاص در ایران امروزی. با از اصول و قواعد خاصی برخوردار است؛ لذا میتوان بررسی منابع مرتبط با موضوع پژوهش که در ادامه بدان چنین نتیجه گرفت که چیدمان انواع نقش مایهها در اشاره خواهد شد مشخص شده که که علیرغم قابلیتهای کنار یکدیگر، تابع الگوهای مشخصی هستند که از آن بسیار ممتازی از حیث تنوع، تعدد و بداعت ترکیببندی به عنوان »ترکیببندی«، نام برده شده است. برخی از نقوش گیاهی -که از جمله مهمترین عوامل در شکلگیری این الگوها بسیار ساده است و تعدادی دیگر از پیچیدگی طرحهای متنوع گیاهی در آثار هنری و باﻷخص تزئینات بیشتری برخوردارند؛ به نحوی که گاه، به سختی میتوان گچبری در دورهی اسﻻمی است- هنوز کاستیها و خﻷهای به چگونگی ترکیب بندیهای ایجاد شده، نائل آمد. تزئینات پژوهشی در راستای موضوع پژوهش وجود دارد که معرفی، گچبری نیز از این قاعده مستثنی نیستند و آرایههای گیاهی طبقه بندی و تحلیل نمونههای برجایمانده میتواند منابع موجود در این تزئینات و نحوهی تلفیق آنها با یکدیگر، از مفید آموزشی و پژوهشی برای آیندگان فراهم آورد و در ویژگیهای خاصی برخوردار است به نحوی که از طریق انتظام بخشیدن به ویژگیهای بصری شاخص در آثار گچی تجزیه و تحلیل نمونهها و ترسیم طرحهای خطی، میتوان و آشکار نمودن الگوهای رایج و یا منحصر نیز، مفید واقع به چگونگی این ترکیب بندیها پی برد. پژوهش حاضر، گردد. لذا از جمله وجوه نوآورانه در این پژوهش میتوان تﻻشی است در جهت گونهشناسی و طبقهبندی انواع به بررسی آرایههای گیاهی موجود در تزئینات گچی در ترکیب بندیهای رایج در تزئینات گچبری ایران دورهی ایران دورهی اسﻻمی طی هشت قرن، بهرهگیری از تصاویر اسﻻمی تا اواخر هشتم هجری، که زمینهساز بررسیهای میدانی و نمونههای مطالعاتی متعدد، گونهشناسی آرایههای جامعتر در حوزهی سیر تحول یا تکامل ترکیب بندیها در گیاهی با استفاده از الگوهایی که در ترکیببندی نقوش دورههای مختلف تاریخی نیز، خواهد بود. مهمترین سؤاﻻتی وجود داشت و استفاده از خطوط منحنی با تنوع رنگی، در به که این مقاله درصدد پاسخگویی بدانها است عبارتند از: تصویر کشیدن ویژگیهای ترکیببندی در هر گونه، اشاره رایجترین ترکیب بندیهای گیاهی در تزئینات گچبری ایران نمود. دورهی اسﻻمی تا پایان قرن هشتم هجری کدام است و 2. روش تحقیق چه گونههایی را میتوان، جزو ویژگیهای شاخص یک روش بررسی و ابزار تحقیق به کار گرفته شده در این Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 دورهی تاریخی به شمار آورد؟ با توجه به اینکه تا کنون پژوهش، مشتمل بر روشهای »تاریخی- تحلیلی« است؛ پژوهش مستقلی در جهت گونهشناسی یا طبقهبندی چرا که مسئلهی پژوهش، در بستر تاریخی و حول بررسی ترکیب بندیهای رایج یا شاخص در تزئینات گچبری دورهی ویژگیهای آثار معماری استوار است و با توجه به هدف و اسﻻمی مشاهده نشده است. لذا این پژوهش میتواند به محور پژوهش که به گونهشناسی انواع گچ بریهای دوره عنوان مقدمهای برای شناخت بیشتر این گروه از تزئینات در اسﻻمی در ایران تا پایان قرن هشتم هجری اختصاص دارد. دورهی تاریخی مذکور، به شمار آید. به جهت تشخیص و لذا در این پژوهش، جستجوی این ویژگیهای صوری در گونهشناسی دقیقتر انواع ترکیب بندیها، سعی شده تا اکثر گچ بریها از حیث ترکیببندی، با راهبرد استقرایی انجام بناهای شاخص یا آثار موزهای و...، که دارای تزئینات گچبری خواهد شد. در این راستا تﻻش شده است تا با استفاده از بودند؛ انتخاب شود. لذا مصادیق انتخاب شده با اولویت: 1. مشاهدات گستردهی عینی و بررسیهای میدانی و منابع تزئینات گچبری شاخص در بناهایی با عملکردهای مختلف؛ کتابخانهای، در ابتدا با استناد به گچ بریهای ایران دورهی 2. پایداری تزئینات گچبری؛ اسﻻمی تا پایان قرن هشتم هجری، که از پایداری نسبی 3. وجود آرایههای گیاهی در تزئینات گچبری انتخاب شده؛ برخوردار بودند؛ تزئینات گیاهی به کار برده شده در این فصلنامه پژوهش های معماری اسﻻمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم 41 آثار از دیگر نقوش )هندسی و کتیبهها( مجزا گردد؛ چرا برای گونهشناسی ترکیببندی این تزئینات پرداخته نشده که طبق پیشینه یابیهای انجام شده، فرضیه یا تحقیق که بررسیهای مجدد و عمیقتری را طلب میکند و بر مستقلی دراین زمینه وجود نداشت. سپس تزئینات گیاهی، ضرورت پرداختن به این موضوع تأکید مینماید؛ چرا که بر طبق مشابهت هایی که در ترکیب بندی آن ها وجود اکثر تحلیلهای بصری در این حوزه، چنان که باید و شاید داشته است، دستهبندی و گونهشناسی گردیده و به منظور تبییننشده و یا با پراکندهگویی همراه است و از مستندات درک بهتر مخاطبان و تطبیق توضیحات ارائه شده دربارهی تصویری مناسبی که به درک و دریافت مخاطب کمک کند؛ ترکیببندی نمونهها، طرحهای خطی با استفاده از نرمافزار برخوردار نیست. گرچه پراکندگی و وسعت آرایههای تزئینی )Corel draw( ترسیم گردیده و در ادامه با مقایسهی نمونهها، در هنرهای ایران و باﻻخص گچ بریها، که اغلب بسیار تحلیلهایی ارائه شده است. پیچیده و تودرتو اجرا شده و گاه به شدت آسیب دیدهاند؛ 3. پیشینهی تحقیق میتواند توجیهی برای این قضیه به شمار آید. اهمیت آرایههای گیاهی در تزئینات معماری دورهی 4. مروری بر تزئینات گچی در معماری اسﻻمی تا اسﻻمی، باﻷخص گچ بریها امری بدیهی به شمار میرود؛ اواخر قرن هشتم هجری چرا که ًتقریبا در اکثر نمونههای برجای مانده از دورهی حضور مستمر تزئینات گچی در معماری دوران پیش از اسﻻمی، تنوع نقوش گیاهی دیده میشود که به زیبایی در اسﻻم و باﻷخص دوره اسﻻمی، منبع بسیار ارزشمندی قسمتهای مختلف بناهایی با کاربریهای گوناگون، به اجرا است که میتوان با مطالعهی آنها، تداوم یا تحول درآمدهاند. اما راجع به موضوع پژوهش، منبعی که به طور ترکیب بندیها، نقوش و همچنین تکنیکهای اجرایی را خاص به گونهشناسی یا طبقهبندی تزئینات گچبری به لحاظ بررسی نمود. با توجه به اهمیت این تزئینات در معماری نوع ترکیب بندیهای گیاهی پرداخته باشد مﻻحظه نشده و در دورهی اسﻻمی و کاربرد گچ در بناهایی با کاربریهای بیشتر مقاﻻت یا کتب، به بیان توصیفی و کلی درباره تزئینات مختلف، بروز و ظهور طرحهای مختلف، گیاهی، هندسی، گیاهی بسنده شده و یا مباحث معرفتی آنها مورد بررسی جانوری و...، در آثار معماری مشاهده شده است. تزئینات قرار گرفته است و گاه انواع نقوش گیاهی و ترکیب بندیهای گچی که در قرون اولیهی اسﻻمی، سادهتر و منحصر به آن ها در مقاطع خاص زمانی و دورههای تاریخی، معرفی چند تکنیک خاص از جمله قالبی، منبت، نیمبرجسته و... شده است. از جمله مهمترین این منابع میتوان به مجموعه است؛ طی سدههای چهارم تا اوایل هفتم هجری قمری Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 کتابهای سیری در هنر ایران، مجلدات سوم و ششم، در ایران، به پیشرفتهای قابل توجهی نائل میگردد که تألیف پوپ و همکاران )1387(، سجادی )1376(، مکینژاد در قالب فرم و نقش و شیوهی ساخت، متجلی شده است.