Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 39

فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم

گونهشناسی ترکیب بندیهای گیاهی در تزئینات گچبري ایران یدوره اسالمي تا اواخر قرن هشتم هجري* احمد صالحی کاخکی** دانشیار دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان بهاره تقوینژاد*** استادیار دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان )نویسندهی مسئول(

تاریخ دریافت مقاله: 11/11/96 تاریخ پذیرش نهایی:97/05/24

چکیــــده:

آرایههای گیاهی، یکی از بارزترین نقوش به کار برده شده در انواع هنرها به شمار میرود که همواره حضوری بارز و مستمر داشته و با غنای بسیار به اجرا درآمده است. استفاده از این گروه آرایهها در تزئینات معماری نیز به وفور مشاهده میشود و تزئینات گچبری هم، از این قاعده مستثنی نیستند. نحوهی ترکیببندی آرایههای گیاهی، در هر دوره از ویژگیهای خاصی برخوردار بوده است؛ گرچه بخش عمدهای از این ترکیب بندیها در طی قرون متمادی به دفعات تکرار شده که میتواند به عنوان ویژگی سبکی تزئینات گیاهی نیز به شمار آید. هدف این پژوهش، گونهشناسی و طبقهبندی ترکیب بندیهای شاخص گیاهی در تزئینات گچبری قرون اولیه اسالمی تا پایان قرن هشتم هجری است. در راستای دستیابی به این هدف، پرسش اصلی این پژوهش چنین است: رایجترین ترکیب بندیهای گیاهی در تزئینات گچبری دورهی اسالمی ایران تا پایان قرن هشتم هجری کدام است؟ کدام ترکیب بندیها را میتوان از جمله ویژگیهای شاخص آرایههای گیاهی در یک دوره یا بازهی زمانی خاص، به شمار آورد؟ روش یافتهاندوزی بر اساس پژوهشی میدانی )عکاسی- طرح خطی1 تصاویر( و با استناد به منابع مکتوب انجام شده که به روش تاریخی- تطبیقی، به تحلیل دادههای بدست آمده از نمونههای مطالعاتی میپردازد. نتایج حاصله، که از بررسی تزئینات گچبری

دارای آرایههای گیاهی در ایران دورهی اسالمي تا اواخر قرن هشتم هجري، به دست آمده حاکی از آن است که میتوان Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 ترکیب بندیهای موجود در نمونههای مطالعاتی را به 9 گروه عمده طبقهبندی نمود که برخی از این گونهها ًتقریبا در تمامی دورههای تاریخی استمرار داشته است. از آن جمله میتوان به ترکیب بندیهای دواسلیمی و سهاسلیمی در حاشیهها و استفاده از بند/ساقههای ظریف با قوسهای حلزونی اشاره نمود. اما تعدادی از این ترکیب بندیها در دورههای تاریخی متأخر )قرون هفتم و هشتم هجری( رو به تکامل نهاده و یا از کاربرد بیشتری برخوردار است که استفاده از ترکیب بندیهای گیاهی چندالیه، کاربرد ساقهی گیاهی ظریف در پسزمینه، قوسهای حلزونی با پیچش زیاد و... از آن جمله است.

واژه های کلیدی: دورهی اسالمی تا قرن هشتم هجری، تزئینات گچبری، آرایههای گیاهی، گونهشناسی، ترکیببندی.

* این مقاله برگرفته از رسالهی دکتری نویسندهی مسئول در رشتهی پژوهش هنر، با عنوان »تزئینات محرابهای گچبری دورهی ایلخانی در ایران، تحلیل سبکشناختی بر مبنای ترکیببندی و نقش مایهها« در دانشگاه هنر اصفهان، به راهنمایی دکتر احمد صالحی کاخکی و دکتر مهرداد قیومی بیدهندی است. *[email protected] **[email protected] 40 فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم

1. مقدمه 4. توجه به بازهی زمانی مورد نظر و محدود نبودن نمونههای انواع طرح های موجود در تزئینات معماری دوره اسالمی، مطالعاتی به شهر یا منطقهی خاص در ایران امروزی. با از اصول و قواعد خاصی برخوردار است؛ لذا میتوان بررسی منابع مرتبط با موضوع پژوهش که در ادامه بدان چنین نتیجه گرفت که چیدمان انواع نقش مایهها در اشاره خواهد شد مشخص شده که که علیرغم قابلیتهای کنار یکدیگر، تابع الگوهای مشخصی هستند که از آن بسیار ممتازی از حیث تنوع، تعدد و بداعت ترکیببندی به عنوان »ترکیببندی«، نام برده شده است. برخی از نقوش گیاهی -که از جمله مهمترین عوامل در شکلگیری این الگوها بسیار ساده است و تعدادی دیگر از پیچیدگی طرحهای متنوع گیاهی در آثار هنری و باألخص تزئینات بیشتری برخوردارند؛ به نحوی که گاه، به سختی میتوان گچبری در دورهی اسالمی است- هنوز کاستیها و خألهای به چگونگی ترکیب بندیهای ایجاد شده، نائل آمد. تزئینات پژوهشی در راستای موضوع پژوهش وجود دارد که معرفی، گچبری نیز از این قاعده مستثنی نیستند و آرایههای گیاهی طبقه بندی و تحلیل نمونههای برجایمانده میتواند منابع موجود در این تزئینات و نحوهی تلفیق آنها با یکدیگر، از مفید آموزشی و پژوهشی برای آیندگان فراهم آورد و در ویژگیهای خاصی برخوردار است به نحوی که از طریق انتظام بخشیدن به ویژگیهای بصری شاخص در آثار گچی تجزیه و تحلیل نمونهها و ترسیم طرحهای خطی، میتوان و آشکار نمودن الگوهای رایج و یا منحصر نیز، مفید واقع به چگونگی این ترکیب بندیها پی برد. پژوهش حاضر، گردد. لذا از جمله وجوه نوآورانه در این پژوهش میتوان تالشی است در جهت گونهشناسی و طبقهبندی انواع به بررسی آرایههای گیاهی موجود در تزئینات گچی در ترکیب بندیهای رایج در تزئینات گچبری ایران دورهی ایران دورهی اسالمی طی هشت قرن، بهرهگیری از تصاویر اسالمی تا اواخر هشتم هجری، که زمینهساز بررسیهای میدانی و نمونههای مطالعاتی متعدد، گونهشناسی آرایههای جامعتر در حوزهی سیر تحول یا تکامل ترکیب بندیها در گیاهی با استفاده از الگوهایی که در ترکیببندی نقوش دورههای مختلف تاریخی نیز، خواهد بود. مهمترین سؤاالتی وجود داشت و استفاده از خطوط منحنی با تنوع رنگی، در به که این مقاله درصدد پاسخگویی بدانها است عبارتند از: تصویر کشیدن ویژگیهای ترکیببندی در هر گونه، اشاره رایجترین ترکیب بندیهای گیاهی در تزئینات گچبری ایران نمود. دورهی اسالمی تا پایان قرن هشتم هجری کدام است و 2. روش تحقیق چه گونههایی را میتوان، جزو ویژگیهای شاخص یک روش بررسی و ابزار تحقیق به کار گرفته شده در این Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 دورهی تاریخی به شمار آورد؟ با توجه به اینکه تا کنون پژوهش، مشتمل بر روشهای »تاریخی- تحلیلی« است؛ پژوهش مستقلی در جهت گونهشناسی یا طبقهبندی چرا که مسئلهی پژوهش، در بستر تاریخی و حول بررسی ترکیب بندیهای رایج یا شاخص در تزئینات گچبری دورهی ویژگیهای آثار معماری استوار است و با توجه به هدف و اسالمی مشاهده نشده است. لذا این پژوهش میتواند به محور پژوهش که به گونهشناسی انواع گچ بریهای دوره عنوان مقدمهای برای شناخت بیشتر این گروه از تزئینات در اسالمی در ایران تا پایان قرن هشتم هجری اختصاص دارد. دورهی تاریخی مذکور، به شمار آید. به جهت تشخیص و لذا در این پژوهش، جستجوی این ویژگیهای صوری در گونهشناسی دقیقتر انواع ترکیب بندیها، سعی شده تا اکثر گچ بریها از حیث ترکیببندی، با راهبرد استقرایی انجام بناهای شاخص یا آثار موزهای و...، که دارای تزئینات گچبری خواهد شد. در این راستا تالش شده است تا با استفاده از بودند؛ انتخاب شود. لذا مصادیق انتخاب شده با اولویت: 1. مشاهدات گستردهی عینی و بررسیهای میدانی و منابع تزئینات گچبری شاخص در بناهایی با عملکردهای مختلف؛ کتابخانهای، در ابتدا با استناد به گچ بریهای ایران دورهی 2. پایداری تزئینات گچبری؛ اسالمی تا پایان قرن هشتم هجری، که از پایداری نسبی 3. وجود آرایههای گیاهی در تزئینات گچبری انتخاب شده؛ برخوردار بودند؛ تزئینات گیاهی به کار برده شده در این فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم 41

آثار از دیگر نقوش )هندسی و کتیبهها( مجزا گردد؛ چرا برای گونهشناسی ترکیببندی این تزئینات پرداخته نشده که طبق پیشینه یابیهای انجام شده، فرضیه یا تحقیق که بررسیهای مجدد و عمیقتری را طلب میکند و بر مستقلی دراین زمینه وجود نداشت. سپس تزئینات گیاهی، ضرورت پرداختن به این موضوع تأکید مینماید؛ چرا که بر طبق مشابهت هایی که در ترکیب بندی آن ها وجود اکثر تحلیلهای بصری در این حوزه، چنان که باید و شاید داشته است، دستهبندی و گونهشناسی گردیده و به منظور تبییننشده و یا با پراکندهگویی همراه است و از مستندات درک بهتر مخاطبان و تطبیق توضیحات ارائه شده دربارهی تصویری مناسبی که به درک و دریافت مخاطب کمک کند؛ ترکیببندی نمونهها، طرحهای خطی با استفاده از نرمافزار برخوردار نیست. گرچه پراکندگی و وسعت آرایههای تزئینی )Corel draw( ترسیم گردیده و در ادامه با مقایسهی نمونهها، در هنرهای ایران و باالخص گچ بریها، که اغلب بسیار تحلیلهایی ارائه شده است. پیچیده و تودرتو اجرا شده و گاه به شدت آسیب دیدهاند؛ 3. پیشینهی تحقیق میتواند توجیهی برای این قضیه به شمار آید. اهمیت آرایههای گیاهی در تزئینات معماری دورهی 4. مروری بر تزئینات گچی در معماری اسالمی تا اسالمی، باألخص گچ بریها امری بدیهی به شمار میرود؛ اواخر قرن هشتم هجری چرا که ًتقریبا در اکثر نمونههای برجای مانده از دورهی حضور مستمر تزئینات گچی در معماری دوران پیش از اسالمی، تنوع نقوش گیاهی دیده میشود که به زیبایی در اسالم و باألخص دوره اسالمی، منبع بسیار ارزشمندی قسمتهای مختلف بناهایی با کاربریهای گوناگون، به اجرا است که میتوان با مطالعهی آنها، تداوم یا تحول درآمدهاند. اما راجع به موضوع پژوهش، منبعی که به طور ترکیب بندیها، نقوش و همچنین تکنیکهای اجرایی را خاص به گونهشناسی یا طبقهبندی تزئینات گچبری به لحاظ بررسی نمود. با توجه به اهمیت این تزئینات در معماری نوع ترکیب بندیهای گیاهی پرداخته باشد مالحظه نشده و در دورهی اسالمی و کاربرد گچ در بناهایی با کاربریهای بیشتر مقاالت یا کتب، به بیان توصیفی و کلی درباره تزئینات مختلف، بروز و ظهور طرحهای مختلف، گیاهی، هندسی، گیاهی بسنده شده و یا مباحث معرفتی آنها مورد بررسی جانوری و...، در آثار معماری مشاهده شده است. تزئینات قرار گرفته است و گاه انواع نقوش گیاهی و ترکیب بندیهای گچی که در قرون اولیهی اسالمی، سادهتر و منحصر به آن ها در مقاطع خاص زمانی و دورههای تاریخی، معرفی چند تکنیک خاص از جمله قالبی، منبت، نیمبرجسته و... شده است. از جمله مهمترین این منابع میتوان به مجموعه

است؛ طی سدههای چهارم تا اوایل هفتم هجری قمری Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 کتابهای سیری در هنر ایران، مجلدات سوم و ششم، در ایران، به پیشرفتهای قابل توجهی نائل میگردد که تألیف پوپ و همکاران )1387(، سجادی )1376(، مکینژاد در قالب فرم و نقش و شیوهی ساخت، متجلی شده است. )1387(، لکپور )1389(، عزیزپور و صالحیکاخکی )1392( استفاده از آرایههای گیاهی )رگهدار( ظریف و فشرده، و پایاننامه طاهری )1390( و راشدنیا )1393( اشاره نمود. شبکه هایبندی تورباف )النهزنبوری، ستارهای، زنجیروار همچنین مقاالتی نیز در این زمینه وجود دارد که در آنها به و...(، ترکیب بندیهای چندسطحی از نقوش اسلیمی و طور موردی، به این تزئینات گیاهی پرداخته شده است از ختایی، کاربرد خطوط توأمان با نقوش گیاهی و هندسی قبیل فلوری )1930(، پترسون )1977(، هیلنبراند )1987(، و...، دربردارندهی غنا و نوآوریهای فراوانی است که از رجایی باغسرخی و حلیمی )1388(، حمیدی )1390(، احمدی کاربرد گستردهی تزئینات گچبری حکایت میکند. در و شکفته )1391(. لذا با توجه به مطالعات انجام شده، به نظر دورهی ایلخانی نیز، این شیوهی تزئین از گسترگی و تنوع میرسد علیرغم حضور مستمر این تزئینات در گچ بریهای بیشتری برخوردار میگردد؛ به نحویکه ًتقریبا در تمامی دورهی اسالمی، در اکثر منابع به طور مبسوط و به شیوهای آثار معماری دورهی مذکور میتوان، تزئینات گچبری را دقیق در جزئیات بصری آثار، به تحلیل و تعیین معیارهایی مشاهده نمود که ًغالبا از کیفیت مطلوبی در شیوههای 42 فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم

اجرایی و طرحها، برخوردار است. در ذیل به معرفی اجمالی حرکت دورانی یک خط، شبیه به حلزون یا مار چنبرزده و به انواع ترکیب بندیهای گیاهی در گچ بریهای ایران دورهی صورت طوماری، درهم پیچیده است. در طرحهای اسلیمی اسالمی تا اواخر قرن هشتم هجری، پرداخته شده است و ختایی، انواع مارپیچ در حکم بند یا ساقه مورد استفاده قرار تا شاخصترین ویژگیهای این تزئینات در دوران مذکور، میگیرد. شیوهی حرکت مارپیچهای انشعابی، رو به جلو و در آشکار گردد. یک جهت است و هر انشعاب، گردشی عکس مارپیچ قبلی 5. ترکیب بندیهای گیاهی دارد )تصویر 1(. منظور از ترکیب بندیهای گیاهی، نحوهی طراحی و حرکت بَ ند/ساقههای اسلیمی یا ختایی و نحوهی گسترش آنها در کادر است که نقش مایههای گیاهی از قبیل اجزای اسلیمی و گل و برگها، بر روی این ساقهها به طور متناسب و هماهنگ قرار میگیرد؛ و در نهایت یک کل منسجم و

حاوی بیان هنری را شکل میدهد. این روابط هماهنگ الف ب و موزون، که در اثر تلفیق منطقی بَ ند/ساقهها، جای دادن تصویر 1. ترکیببندی آنها در فضای موردنظر )طاقنما، لچکی و...( و نحوهی )الف( یک ساقه منحنی، )ب( دو ساقه منحنی )مأخذ: نگارندگان( ارتباط آن ها با کادری که برای ارائه و اجرای تزئینات تعیین شده؛ ساختار کلی تزئینات گیاهی را تشکیل میدهد. در -قوس منحنی: در این قوس، حرکت بند یا ساقه به صورت ذیل، نکاتی دربارهی انواع ترکیببندی به لحاظ شیوههای مارپیچ نیست؛ بلکه شامل خطوط منحنی، ممتد و ّمواجی تکرار، نوع قوس ها/گردشها و... آورده شده است؛ تا در است که از یک سمت به طرف مخالف )چپ به راست، باال ادامه، مهمترین گونههای ترکیببندی در تزئینات گیاهی به پایین و...(، در حال حرکت است. این ساقهی منحنی که در تزئینات گچبری، معرفی و تبیین گردد. در راستای جهت حرکت خود، میتواند ساقههای فرعی را - ترکیب قرینه: در این نوع ترکیب که براساس یکی از نیز شامل شود؛ در طرحهای اسلیمی و ختایی، به عنوان بند روشهای تکرار انعکاسی )آیینهای(، انتقالی )سرهمسوار(، یا ساقه مورد استفاده قرار میگیرد )تصویر 2(. دورانی )چرخشی( و یا قرینهی معکوس استوار است. شکلها Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 و عناصر اصلی ترکیب، با توجه به محورهای افقی، عمودی و مورب که زمینه را به دو یا چند قسمت مساوی تقسیم میکند؛ در کادر قرار داده میشوند. این شیوه که زیباترین الف توازن و تعادل بصری را به وجود میآورد؛ در ترکیببندی تزئینات گیاهی کاربرد بیشتری دارد. - ترکیب غیرقرینه: در این ترکیب عناصر و شکلهای ب اصلی براساس محورهای افقی مورب قرار نمیگیرد؛ بلکه تصویر 2. ترکیب بندی )الف( یک ساقه منحنی، )ب( دو ساقه منحنی شکلهای اصلی و عناصر بر اساس ارزشهای بصری خود )مأخذ: نگارندگان(

در کادر طراحی میشود. 2 انواع قوس/ گردشها در ترکیببندی تزئینات گیاهی بر دو 5-1. گونهشناسی ترکیب بندیهای گیاهی در نوع است: تزئینات گچبری - قوس حلزونی یا مارپیچ: همان گونه که از نام آن پیداست؛ با بررسی تزئینات گچی ایران از قرون اولیهی اسالمی تا فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم 43

اواخر قرن هشتم هجری، دریافت میشود که علیرغم تنوع از بناهایی که در بازهی زمانی مذکور در ایران امروزی و تعدد طرحها و نقوش موجود، میتوان به ترکیببندیهای قرار داشته و دارای گچبریهایی با آرایههای گیاهی بودند؛ شاخصی دست یافت که ًتقریبا در هر مقطع زمانی یا دورهی انجام شد و در ادامه با استناد به جامعهی آماری به دست تاریخی تکرار شده یا تکامل یافتهاند. ویژگیهایی از قبیل آمده، ترکیب بندیهای گیاهی مشابه به لحاظ نوع گردش/ سادگی، زیبایی، قابلیت گسترشپذیری، مفاهیم نمادین قوسها، تعداد ساقهها/ بندها، میزان فشردگی و پیچیدگی و...، را میتوان از جمله عواملی به شمار آورد که بر حضور ساقههای اصلی و فرعی، نحوهی ُپرکردن فضای زمینه مستمر این ترکیب بندیها، داللت دارد. هم چنین مطالعهی توسط گردش/ قوسها، چندالیه بودن ساقه/ بندها و... تزئینات گچی، حاکی از آن است که این ترکیب بندیها به بررسی گردید و موارد مذکور معیار گروه بندیها قرار گرفت. سمت پیچیدهتر شدن میل نموده و تا حدی از الگوهای ساده در نهایت، آن دسته از ترکیب بندیهای گیاهی که از اولیه، فاصله گرفته است. لذا، روند تحول و سیر تکامل این کاربرد و فراوانی بیشتری نسبت به دیگر انواع ترکیببندی الگوها نیز قابل پیجویی است و حتی میتوان در برخی از برخوردار بودند؛ بهعنوان گونههای شاخص برگزیده شدند دورهها یا مناطق و... به ویژگیهای متمایز و منحصری، که هر یک زیرمجموعههای گستردهای را دربرداشتند. قابل برای ترکیب بندیها در نظر گرفت که میتواند در تشخیص ذکر است که این تزئینات یکی از پرکاربردترین آرایهها هر چه بیشتر ویژگیهای ترکیب نقوش، در یک دورهی در هنر اسالمی و تزئینات معماری به شمار میآیند که تاریخی یا منطقهی خاص، موثر واقع گردد. نتایج بررسی عالوه بر گستردگی کاربرد و تنوع بسیار با نقوش هندسی یا انواع ترکیب بندیها از آغاز دورهی اسالمی تا پایان قرن کتیبهها نیز تلفیق شدهاند؛ بهنحویکه میتوان سیر تحول هشتم هجری، حاکی از آن است که این ترکیببندیها را یا تکامل آنها را در یدوره اسالمی، دنبال نمود. از قرون میتوان در دو گروه کلی، ترکیب بندیهای گیاهی و هندسی نخستین اسالمی تزئینات گیاهی، در نمای بیرونی و سطوح دسته بندی نمود که هر یک می تواند زیرمجموعههایی را داخلی بناهایی با کاربریهای مختلف حضوری پررنگ دارد نیز، شامل شود که از آنها با عنوان »گونه« نام برده شده و جهت آراستن، سطح دیوارها، ستونها، محراب و...، به کار است. در ذیل، ترکیببندی تزئینات گیاهی در گچبریهای برده شده است. کاربرد مستمر این تزئینات در گچبریها دوره اسالمی تا اواخر قرن هشتم هجری، در 9 گروه کلی را میتوان تا پایان قرن هشتم هجری در آثار معماری گونهشناسی و طبقهبندی شده است. به منظور گونهشناسی مشاهده کرد و ترکیب بندیهای رایج را به گروههایی و طبقهبندی این گروه از تزئینات گچبری، مطالعات میدانی تقسیمبندی نمود )نمودار 1(. این گروهها عبارتند از: Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 گستردهای در راستای تهیه و گردآوری نمونههای تصویری در ذیل هر یک از گونههای نام برده شده در نمودار 1، به

نمودار 1. گونهشناسی ترکیب بندیهای گیاهی در تزئینات گچبری ایران دورهی اسالمی تا پایان قرن هشتم هجری )مأخذ: نگارندگان( 44 فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم

تفصیل و با ارائهی طرح خطی از الگوی کلی ترکیببندی، معرفی گردیده و مصداقهای تصویری از گونهی مذکور، الف آورده شده است3. 5-1-1. استفاده از یک یا دو قوس منحنی این قوسها به صورت ُدالبرهای تکرارشوندهای هستند که به صورت یک طرفه به هم متصل است. گاهی دو ب قوس با یکدیگر تلفیق شده، به نحوی که یکی از قوسها در فواصل قوس دیگر قرار دارد و رئوس این ُدالبرها، به گل لوتوس، برگ مو، کاج، برگچه و...، ختم میشود. این ً تصویر 3. ترکیببندی )الف( یک ساقه منحنی، قوسها اکثرا به صورت ردیفهای افقی یا عمودی قرار )ب( دو ساقه منحنی )مأخذ: نگارندگان( دارد و در برخی نمونهها به شکل دایرهوار در اطراف یک مرکز، تکرار شده است )تصویر 3، تصویر 4 الف- ز(.

)الف( )ب( )ج(

)د( )ه( )و( )ز( تصویر 4. ترکیببندی گیاهی با یک یا دو قوس منحنی و ُدالبری پیوسته، )الف( گچ بریهای دره شهر /سیمره/ )اواخر دورهی اموی و اوایل دورهی عباسی )لکپور 1389، 388(( ، )ب( سرستون محراب مسجد جامع نائین )قرن چهارم Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 هجری )فلوری 1366، 156-167؛ فلوری4 1930، 43-58((، )ج( لوح گچی از دیوار مسجد- مدرسه ری )سلجوقی )گدار 1371، ج 2، 323((6، )د( محراب مسجد جامع ارومیه )676 هـ.ق )ویلبر 1346: 123؛ کریستی ویلسن، 1317: 1083-1085((، )هـ( امامزاده یحیی ورامین )707 هـ.ق )تقوینژاد و میرصالحیان 1392، -251 286((، )و( محراب مسجد جامع مرند )731 هـ.ق )کارنگ 1354، 473؛ ویلبر 1346، 185؛ سلماسیزاده 1354، 151-152((، )ز( بنای میرزبیر سیرجان )قرن هشتم هجری )حاتمی 1374، 631-638؛ راشدنیا 1393(( )مأخذ: نگارندگان(

5-1-2. استفاده از ترکیب بندیهایی موسوم به »دو با یک نوع نقش گیاهی )اسلیمی( و گاهی از دو یا چند نوع اسلیمی« و »سه اسلیمی« متفاوت )اسلیمی و ختایی( برای تزئین آنها استفاده شده این نوع ترکیب بندیها که متشکل از دو یا چند قوس است )تصویر 5، تصویر 6 الف - ط(. منحنی و مواج است که به شیوهای خاص، در هم تنیدهاند. در این نوع ترکیببندی -که بیشتر در حاشیهها از آن استفاده شده است- ًمعموال جهت حرکت ساقه/ بندها به تصویر 5. ترکیببندی )الف( دو ساقه منحنی، )ب( یک سمت است و نحوهی گسترش این ترکیب، به شیوهی دواسلیمی، )ج( سهاسلیمی انتقالی است. قابل ذکر است که گاهی همه بند/ ساقه ها )مأخذ: نگارندگان( فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم 45

)الف( )د( )ز(

)ب( )هـ( )ح(

)ج( )و( )ط(

تصویر 6. ترکیببندی گیاهی موسوم به دو، سه و چهار اسلیمی )الف( محراب مسجد جوین سمنان )سلجوقی، موزه پهنه سمنان )رضوانی 1378، 54-57((، )ب(محراب مسجد جامع ساوه )سلجوقی، موزه چهارفصل اراک )فراهانی و قوچانی 1380، 53-55((، )ج( محراب بقعه علویان همدان )سلجوقی-ایلخانی )نظری ارشد 1384، 330؛ پوپ 1387، ج3، 1529-1530((، )د( مسجد جامع فریومد )قرن هفتم هجری )زارعی1390، 91-114((، )هـ( و )ز( محراب مسجد جامع ارومیه )676 هـ.ق(، )و( محراب مسجد میانده قمصر )ایلخانی )سجادی 1375، -126 127((، )ح( محراب مسجد جامع ورامین ً)احتماال 726 هـ.ق )کریستی ویلسن 1317، 1317؛ رضوان 1385، 181؛ مالزاده 1378، 109-108((، محراب مسجد جامع ابرکوه )738 هـ.ق )مصطفوی 1375، 4؛ ویلبر 1346، 195؛ گدار 1371، ج 3، 228-230(( )مأخذ: نگارندگان(

5-1-3. گردشهای حلزونی کوچک با پیچش کم این نوع ترکیببندی بیشتر در سدههای نخستین اسالمی در تزئینات گچبری مکشوفه از دره شهر )سیمره( در ایالم، مسجد جامع نائین، امامزاده ابراهیم بن موسی بن جعفر)ع( )امامزاده نرمی( و امامزاده ّکرار در اصفهان وجود دارد. این گردشهای حلزونی کوچک که گاه از یک تنهی مرکزی منشعب شده است؛ ًمعموال به صورت نوارهای موازی با یکدیگر )الف( در چندین ردیف افقی یا به صورت دایرهوار، در اطراف یک فرم هندسی، نقشمایه یا قوس مرکزی، تکرار شده است؛ به نحویکه تصویر 7. گردشهای حلزونی کوچک منشعب شده از یک تنه مرکزی، )الف( در انتهای این ساقههای اصلی و فرعی، یک یا چند نقشمایه از انشعاب ساقه ها از یک ساقه عمودی/ خط تقارن )مأخذ: نگارندگان( قبیل برگ مو، میوه بلوط، انگور و...، قرار دارد و بر روی ساقهها، تزئینات چندانی مشاهده نمیشود )تصویر 7، تصویر 8 الف- ج (. Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021

)الف( )ب( )ج(

تصویر 8. ترکیببندی گیاهی با قوسهای کوچک حلزونی در ردیفهای موازی و دایرهمانند )الف( طاقنمای مسجد جامع نائین )قرن چهارم هجری(، )ب( امامزاده ابراهیم/ نرمی اصفهان، )ج( سه کنج سمت راست امامزاده کرار بوزان اصفهان )528 هـ.ق )آبیار 1381، 74-84(( )مأخذ: نگارندگان( 46 فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم

5-1-4. گردشهای حلزونی طوماری با پیچش کم این نوع گردشها، گاه به صورت انفرادی است و گاهی متشکل از چند قوس هماندازه یا متفاوت که به صورت حلزونی یا ّمواج از یکدیگر منشعب میشود. این بند/ساقه ها که بر روی خود تزئینات برگمانندی دارند و در برخی نمونهها به صورت دو خط موازی هستند؛ ًغالبا به نقوش گیاهی )اسلیمی، بُته، انار و ...( یا یک فرم دایرهای منقوش، منتهی میشود. در مسجد عتیق شیراز )صفاریان(، مسجد جامع نائین )قرن چهارم هجری(، رباط تصویر 9. ترکیببندی حلزونی طوماری با پیچش کم، طاقنمای ایوان جنوبی شرف )549 هـ.ق( میتوان این نوع ترکیببندی را مشاهده مسجد جامع نائین نمود )تصویر 9، تصویر 10 الف - ج(. )مأخذ: نگارندگان(

)الف( )ب( )ج( تصویر 10. ترکیببندی گیاهی با قوسهای حلزونی طوماری )الف( لچکی طاقنمای روبروی محراب مسجد جامع نائین )قرن چهارم هجری(، )ب( لچکی محراب حیاط اول رباط شرف ) 498 هـ .ق )حسینی 1379، 56-57((، لچکی مسجد گنبد سنگان خواف ً)احتماال 535 هـ.ق )لباف خانیکی 1376، -565 590؛ راستیدوست 1385، 113-117((20 )مأخذ: نگارندگان( Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021

5-1-5. استفاده از بند/ساقه های ظریف با قوسهای حلزونی )پیچش کم یا زیاد( که ساقههای فرعی متعددی از آنها منشعب میشود. در این ترکیب بندی ًتقریبا کل فضای زمینه با گردش ساقه گیاهی و نقشمایه های موجود بر آن که شبیه برگ یا اسلیمی های کوچک است ُپر شده است و نقوش به صورت ًکامال فشرده و در هم تنیده در کنار یکدیگر قرار دارد. این نوع ترکیب بندی را می توان در مسجد جامع نایین، بقعه دوازده امام )الف( )ب( ، گچ بریهای مکشوفه از ری )قرن پنجم هجری(، مسجد شاه تصویر 11. ترکیببندی گیاهی با قوس حلزونی و ساقههای ظریف فرعی ابوالقاسم یزد )قرن ششم تا هشتم هجری( و مقبره پیربکران منشعب شده از آن، )الف( قاب موجود در اسپر بقعه دوازده امام، )ایلخانی( مشاهده نمود )تصویر 11، تصویر 12 الف- هـ(. )ب( طاقنمای مسجد شاه ابوالقاسم یزد )مأخذ: نگارندگان( فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم 47

)الف( )ب( )ج( )د( )ه(

تصویر 12. ترکیببندی گیاهی با قوسهای حلزونی و برگ/اسلیمیهای کوچک و متراکم )الف( لوح گچی موجود بر دیوار شرقی مسجد جامع نائین )قرن چهارم هجری(، )ب( بقایای اسپر گچی در بقعه دوازده امام یزد )429 هـ.ق )بلیر5 1992، 103- 107((، )ج( گچبری دیوار مسجد-مدرسه ری )قرن پنجم هجری، موزه ملی ایران(، )د( فضای داخلی طاقنمای محراب گچبری مسجد شاه ابوالقاسم یزد )قرن ششم تا هشتم هجری )خادمزاده و حصارنوی 1381، 305-307((، )هـ( قسمت فوقانی دیوار شمالی اتاقک محل دفن محمدبن بکران در بقعه پیربکران اصفهان )703-712 هـ.ق )پوپ 1387، ج 3، ؛1281 حمزوی و اصالنی 1391، 90-91؛ جاوری 1386، 114-119(( )مأخذ: نگارندگان(

5-1-6. تلفیق چند قوس منحنی هماندازه و گاه کوچک و بزرگ با یکدیگر تلفیق این چند قوس به نحوی است که این قوسها به صورت رونده و ّمواج درهم تنیدهاند و فرمهای ترنجمانندی را ایجاد نموده که به شیوهی انتقالی تکرار میشود. این گردشها، از فشردگی زیادی برخوردار نیستند و ساقههای فرعی کوچکی از آنها منشعب میگردد که محل قرارگیری نقش مایههای گیاهی )اسلیمی، برگ( یا هندسی )آژده کاری( است. این نوع ترکیببندی را میتوان در محراب مسجد- مدرسه ری )سلجوقی(، محراب زیرزمین مسجد جامع تبریز )سلجوقی(، تصویر 13. ترکیببندی گیاهی متشکل از تلفیق چند قوس منحنی

مسجد جامع جوین سمنان )سلجوقی(، مسجد جامع زواره Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 با یکدیگر )سلجوقی(، مسجد جامع فریومد ً)احتماال قرن هفتم هجری(، )الف( قوسهای منحنی هم اندازه امامزاده یحیی ورامین )707 هـ.ق( و محراب ایلخانی در مسجد )ب( قوسهای منحنی کوچک و بزرگ )مأخذ: نگارندگان( جامع اصفهان، مشاهده نمود )تصویر 13، تصویر 14 الف- ز(.

تصویر 14. ترکیببندی گیاهی با قوسهای منحنی و مواج )الف( محراب مسجد- مدرسه ری )قرن چهارم هجری(، )ب( محراب زیرزمین مسجد جامع تبریز )سلجوقی )وهابزاده 1390، 150؛ عمرانی و اسمعیلی سنگسری 1386، 46-47((، )ج( محراب مسجد جامع جوین سمنان )سلجوقی(، )د( گچبری داخل حیاط مسجد جامع زواره )سلجوقی )صالحی کاخکی و عزیزپور 1391، 97-120((، )هـ( گچبری زیر قوس مسجد جامع فریومد )قرن هفتم هجری(؛ )و(گچبری امامزاده یحیی ورامین )707 هـ.ق(، )ز( محراب ایلخانی مسجد جامع اصفهان )قرن هشتم هجری )شاطری 1392، 67-90(( )مأخذ: نگارندگان( 48 فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم

5-1-7. قرارگیری فرم/ شکلهای گیاهی از قبیل بُته، اسلیمی، برگ و ... در کنار هم این قرارگیری به نحوی است که تمامی فضاهای خالی بین نقوش پر شده است و ًتقریبا زمینهی خالی وجود ندارد. در این نوع ترکیببندی، تشخیص هر نقش مایه به طور مجزا، چندان امکانپذیر نبوده و فضاهای مثبت )نقشمایه( و منفی )زمینه(، از یکدیگر جدا نیستند؛ لذا، نقش مایهها ًغالبا با خطوطی که فرمهای متنوعی را ایجاد نمودهاند؛ ارتباط دارد و تعامالت بین خط و سطح از اهمیت بسیاری برخوردار است. از جمله آثار گچبری با این شیوه ترکیببندی در لوحهای گچی سبک تصویــر 15. یــک نمونــه از ترکیب بندیهــای گیاهــی چندالیــه بــا )B( و )C( سامرا )قرن سوم هجری(، محراب مسجد- مدرسه قوسهــای منحنــی، بــه تفکیــک الیههــا، طاقنمــای محــراب ری )سلجوقی(، محرابهای رباط شرف )قرن ششم هجری(، مسجد- مدرسه ری )مأخذ: نگارندگان( محراب بقعه باباافضل کاشانی )ایلخانی(، امامزاده یحیی ورامین )707 هـ.ق(، و...، وجود دارد )تصویر 15، تصویر 16 الف – ه(.

)الف( )ب( )ج( )د( )ه(

تصویر 16. ترکیببندی گیاهی متراکم در زمینه با فرمهای بته/اسلیمی/دایره و...؛ )الف( گچبریهای بهدست آمده از تپه سبزپوشان نیشابور )قرون سوم و چهارم هجری(، )ب( طاقنمای محراب بقعه دوازده امام یزد )429 هـ .ق(، )ج( طاقنمای محراب مسجد-مدرسه ری )سلجوقی(؛ )د( فضای داخلی طاقنمای محراب باباافضل کاشانی )قرن Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 هشتم هجری )ویلبر 1346، 203؛ نراقی 1374، 252-253((، )هـ( قسمت فوقانی محل محراب امامزاده یحیی ورامین )707 هـ .ق( )مأخذ: نگارندگان(

5-1-8. استفاده از یک یا چند بند/ساقه گیاهی با قوسهای منحنی یا حلزونی که در یکدیگر تنیدهاند. این قوسها به نحوی با یکدیگر ترکیب گردیده است که هر یک به ایجاد تناسب و تعادل بیشتر، در فضاهایی )زمینه/کادر( که به کار برده شدهاند؛ کمک میکند. در این نوع ترکیببندی -که میتوان آن را چندالیه نامید- گاه تشخیص الیهها از یکدیگر امری دشوار است و نیازمند دقت و تعقیب کردن آنها در ترکیب کلی طرح دارد. البته ًمعموال به منظور جلوگیری از یکنواختی و در هم فرورفتگی نقوش با یکدیگر، ًمعموال از بند/ساقههایی با ضخامتهای گوناگون، نقش مایههای متنوع یا میزان پیچش متفاوت استفاده تصویــر 17. ترکیب بندیهــای گیاهــی چندالیــه بــا قوسهــای منحنــی، بــه تفکیــک الیههــا، طاقنمــای محــراب مســجد جامــع اردســتان )مأخذ: نگارندگان( فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم 49

شده است. در برخی نمونهها نیز، یک ساقه/بند با پیچشهای همدان )قرن ششم تا هشتم هجری(، طاقنمای محراب مسجد متعدد خود در جهات مختلف، باعث ُپر شدن زمینه شده است. جامع بسطام )اوایل قرن هشتم هجری(، لچکیهای محراب از جمله آثار گچبری با این شیوه ترکیببندی را میتوان در مسجد جامع اشترجان )715 هـ .ق(، پیشانی و طاقنمای محراب طاقنماهای محراب مسجد جامع اردستان )قرن ششم هجری(، مسجد جامع مرند )731 هـ .ق( و...، مشاهده نمود )تصویر 18 مقبره پیرحمزه سبزپوش ابرکوه )قرن ششم هجری(، گنبد علویان الف- و(.

)الف( )ب( )ج( )د( )ه( )و( تصویر 18. ترکیببندی گیاهی چندالیه، )الف( طاقنمای محراب مسجد جامع اردستان )سلجوقی )عزیزپور و صالحی کاخکی 1392، 82-101((، )ب( طاقنمای محراب مقبره عزالدین نَ َسفی ابرکوه )کریمی و هالکویی 1387، 18-29((، )ج( طاقنمای محراب گنبد علویان همدان )سلجوقی-ایلخانی(؛ )د( طاقنمای محراب مسجد جامع بسطام )ایلخانی )شهنما 1390، 100-102؛ مخلصی 1359، 209-245((، )هـ( لچکی محراب مسجد جامع اشترجان اصفهان ً)احتماال 715 هـ .ق )الله 1379، ج 9، 5-6؛ نقیب اصفهانی و همکاران 1395، 1-14؛ مایلز6 1974، 95-96((، )و( پیشانی محراب مسجد جامع مرند )731 هـ .ق( )مأخذ: نگارندگان( 5-1-9. کاربرد ساقه/بند گیاهی ظریف با قوس منحنی جامع اشترجان، هنوز بخشهایی از زمینه وجود دارد )تصویر 19، یا حلزونی و نقش مایههای کوچک گیاهی در پس زمینهی تصویر 20 الف- هـ(. دیگر بندها )با نقش مایهها حجیمتر( یا انواع کتیبهها در این نوع ترکیببندی، یک ساقهی گیاهی ظریف در فضاهای خالی زمینه )پس زمینهی طرح اصلی( حرکت نموده و منجر به ُپر شدن همهی قسمتهای کادر شده است. در برخی نمونهها این همنشینی، به حدی است که ًتقریبا هیچ فضای خالی در بین بندها باقی نمانده و همهی ساقهها و اجزای Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 آنها به صورت بسیارمتراکم در کنار یکدیگر وجود دارد؛ مانند طاقنمای محراب مسجد جامع زواره، محراب امامزاده نورگرگان تصویــر 19. یــک نمونــه از کاربــرد ســاقه گیاهــی ظریــف در )تصویر ( و در نمونههای دیگر از قبیل طاقنمای محراب مسجد ترکیب بندیهــای گیاهــی بــا قوسهــای حلزونــی و منحنــی، ملک کرمان، طاقنمای فوقانی امامزاده ربیعه خاتون و مسجد طاقنمــای محــراب امامــزاده ربیعــه خاتــون اشــترجان )مأخــذ: نگارندگان(

)الف( )ب( )ج( )د( )ه( تصویر .20ترکیببندی گیاهی ظریف با قوسهای منحنی یا حلزونی در پس زمینهی دیگر ترکیب بندیهای گیاهی، )الف( طاقنمای محراب طبقه دوم مسجد ملک/امام خمینی کرمان )سلجوقی )حیدری باباکمال و همکاران 1393، 149-178؛ آنیسی7 2004، 137- 157((، )ب( طاقنمای محراب مسجد جامع زواره اصفهان )سلجوقی(، )ج( طاقنمای محراب امامزاده نور گرگان )سلجوقی-ایلخانی )هیلنبرند8 1987، 55-76(( ، )د( دیوارهای فرورفته جانبی در محراب امامزاده ربیعه خاتون اشترجان اصفهان )708 هـ .ق، موزه ملی ایران )صالحی کاخکی و همکاران 1395، 19-32؛ ویلبر 1346، 150((، طاقنمای فوقانی محراب مسجد جامع اشترجان اصفهان ً)احتماال 715 هـ .ق( )مأخذ: نگارندگان( 50 فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم

نتیجهگیری قوس منحنی یا حلزونی و نقش مایههای کوچک گیاهی در این پژوهش با توجه به حضور انواع آرایههای گیاهی در تزئینات پس زمینهی دیگر بندها. گچبری دوره اسالمی تا پایان قرن هشتم هجری، آغاز گشت قابل ذکر است که گونهی اول، دوم و سوم، ًتقریبا در تمامی تا به معرفی، طبقهبندی و گونهشناسی انواع ترکیب بندیهای ادوار مذکور رایج بوده و ًغالبا در حاشیههای باریک از این نوع موجود در این تزئینات بپردازد؛ چرا که تبیین ویژگیهای بصری ترکیببندها استفاده است. از جمله تفاوتهای آن ها میتوان این تزئینات میتواند در بررسی سیر تحول یا تکامل این گروه به ُپرکارتر شدن ترکیب بندیها به واسطهی نقش مایههایی که از تزئینات و حتی تبیین ویژگیهای شاخص این ترکیب بندیها بر روی آنها قرار گرفته یا فشردگی قوسها و... اشاره نمود در یک دورهی تاریخی خاص، مؤثر واقع گردد. که در قرون ششم تا هشتم هجری بر این پیچیدگیها افزوده ماحصل مطالعات انجام شده که با استناد به نمونههای شاخص میگردد. گونهی چهارم نیز بیشتر در لچکیها رواج دارد و از گچ بریها انجام شده، سبب گونهشناسی انواع ترکیب بندیهای قرن چهارم هجری به بعد در تزئینات گچبری مشاهده شده گیاهی در تزئینات گچبری بازهی زمانی مذکور گردیده است است. گونههای پنجم و ششم نیز -همانطور که از تصاویری که از جمله مهمترین آن ها میتوان به 9 گونه اصلی اشاره که بدان ارجاع داده شده آشکار است- از حدود قرون چهارم و نمود. این گونهها عبارت است از: 1. استفاده از یک یا دو پنجم هجری تا قرن هشتم رواج داشته و در سطوح دیوارها، قوس منحنی به صورت ُدالبرهای تکرارشونده؛ 2. استفاده از زیر قوسها و محرابها از آن استفاده شده است. مصداقهایی ترکیب بندیهایی موسوم به دو و سه اسلیمی که متشکل از دو از گونهی هفتم، سابقهی استفاده از آن را به حدود قرن سوم یا چند قوس منحنی و مواج، 3. کاربرد گردشهای حلزونی هجری میرساند که تا قرن هشتم هجری ادامه یافته است. کوچک با پیچش کم منشعب شده از یک ساقه مرکزی، شواهدی از گونهی هشتم، آشکار است که گاه تعداد الیهها 4. استفاده ازگردشهای حلزونی طوماری با پیچش کم، به و پیچیدگی ترکیب بندیها بسیار است. گونهی نهم، بیشترین صورت انفرادی یا متشکل از چند قوس، 5. استفاده از ساقههای کاربرد را در گچ بریهای قرون هفتم و هشتم هجری دارد؛ ظریف با قوسهای حلزونی، که ساقههای فرعی متعددی از گرچه شواهدی از کاربرد آن در گچ بریهای منسوب به دورهی آنها منشعب میشود؛ 6. تلفیق چند قوس منحنی با یکدیگر، سلجوقی نیز یافت شده است. به نحوی که فرمهای ُترنج مانندی را ایجاد نموده است؛ 7. سپاسگزاری قرارگیری فرم/ شکلهای گیاهی مانند بُته در کنار هم، به در این فرصت الزم است تا از راهنماییهای جناب آقای دکتر Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 نحوی ًتقریبا فضای خالی در زمینه وجود ندارد؛ 8. استفاده از مهرداد قیومی بیدهندی و همکاری صمیمانهی سرکار خانم ترکیب بندیهای چندالیه که ساقههای گیاهی با قوسهای میرصالحیان قدردانی شود. مختلف در یکدیگر تنیدهاند؛ 9. کاربرد ساقهی ظریف با

پینوشت 1. منبع تصاویر، طرحهای خطی، نمودارها و جداول، از نگارندگان است. 2. همان طور که در مقدمه و پیشینهیابی اشاره شد؛ نگارندگان به پژوهش مستقلی درباره گونهشناسی ترکیب بندیهای گیاهی و هندسی در تزئینات گچبری دست نیافتند و بیشتر طبقهبندیها به صورت کلی و بر اساس انواع نقوش، گیاهی، هندسی و... بود. لذا، گونهشناسی انجام شده، به نوعی اولین نمونهی پیشنهادی، در جهت آشکار نمودن تنوع ترکیب بندیهای رایج در تزئینات گچبری در قرون مذکور است که ماحصل مشاهدات عینی و بررسیهای نگارندگان بوده و از هیچ منبعی برداشت نشده است. لذا، ارجاعی در این صفحات وجود ندارد و اگر در پینوشتها، منبعی ذکر شده؛ ًصرفا به دلیل مباحث تاریخی و کسب اطالعات بیشتر دربارهی آثار استناد شده است. 3. گونهشناسی انجام شده بر اساس مشاهدات و اطالعات گردآوری شدهی نگارندگان، از تزئینات گچبری ایران یدوره اسالمی تا پایان قرن هشتم هجری است؛ لذا احتمال آن وجود دارد که هنوز، نمونه یا نمونههای قابل اعتنایی در حوزهی ترکیب بندیهای گیاهی در تزئینات گچبری وجود داشته باشد که بتوان بدانها استناد نمود. لذا نتایج حاصله و تاریخ گذاریهای احتمالی انجام شده، مطلق نیست و میتواند با توجه به فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم 51

مستندات بیشتر و پژوهشهای آتی دیگر محققین در این حوزه، تصحیح یا تکمیل شود. Flury .4 Blair .5 Miles .6 Anisi .7 Hillenbrand .8

منابع 1. آبیار، منصور. 1381. بررسی کتیبههای محرابهای گچی در موزه ملی ایران. اثر )35(: 84-74. 2. احمدی، حسین، و عاطفه شکفته.1390. تزئینات گچ بریهای در معماری قرون اولیه اسالمی )قرن اول تا پنجم هـ. ق.(. ادبیات و هنر دینی .150-125 :)4( 3. پوپ، آرتور آپم. 1387. آذینهای معماری. در: سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، جلد سوم. ویراستاری شده توسط پوپ، آرتور و فیلیس آکرمن. ترجمهی نوشین دخت نفیسی. تهران: علمی و فرهنگی. 4. پوپ، آرتور آپم، و فیلیس آکرمن. 1387. سیری در آرایههای ایرانی. در سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، جلد ششم. ویراستاری شده توسط آرتور پوپ و فیلیس آکرمن. ترجمهی زهرا باستی. تهران: علمی و فرهنگی. 5. تقوینژاد، بهاره، و صدیقه میرصالحیان. 1392. آرایههای گچبری بقعه امامزاده یحیی ورامین. در مجموعه مقاالت اولین کنگره بین المللی امامزادگان، ج 1، 251-286. تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه و دانشگاه اصفهان. 6. جاوری، محسن. 1386. پیربکران، بقعه. در دایره المعارف بزرگ اسالمی، زیر نظر سید محمدکاظم موسوی بجنوردی، ج 14: 119-114. .7 حاتم، غالمعلی. 1378. معماری اسالمی ایران در دوران سلجوقیان. تهران: جهاد دانشگاهی )ماجد(. 8. حاتمی، ابوالقاسم. 1374. بنای میرزیبر سیرجان شاهکاری گمنام. در مجموعه مقاالت کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم – کرمان، ج 3، 631- 638. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور )پژوهشگاه(. 9. حسینی، سید محسن. 1379. رباط شرف. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسالمی. .10 حمزوی، یاسر، و حسام اصالنی. 1391. آرایههای معماری بقعه پیربکران. اصفهان: گلدسته. 11.حمزوی، یاسر، و حسام اصالنی. 1390. آرایههای گچبری دوره سلجوقی. کتاب ماه هنر )151(: 93-88. 12. حمیدی، بهرام، و محمد خزائی. 1390. معرفی و بررسی تزئینات گچبری مسجد حیدریه قزوین. کتاب ماه هنر )155(: 111-102. 13. حیدریباباکمال، یداهلل، محمدابراهیم زارعی، مریم دهقان، و محسن حاجی حسینی. 1393. مطالعات تزئینات گچبری محرابهای دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسالمی. مطالعات تاریخ اسالم 6 )23(: 178-149. Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 14. خادمزاده، محمد حسن، و علیرضا حصارنوی. 1381. مطالعه و بررسی محراب گچی مسجد شاه ابوالقاسم. اثر )33و 34(: 307-305. 15. خادمزاده، محمد حسن. 1389. معماری دورهی آلمظفر یزد )ایلخانی و تیموری( با نگاهی به بناهای عصر اتابکان. با همکاری مجید علومی و الهه خاکباز الوندیان. تهران: هم پا، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد. 16. راستیدوست، مصطفی. 1385. محراب گچی مسجدملک زوزن خواف. در مجموعه مقاالت متون و کتیبههای دوران اسالمی، تألیف جمعی از پژوهشگران، 113-117. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده زبان و گویش. 17. راشدنیا، زهرا. 1393. مطالعهی ویژگیهای تزئینی آثار گچبری هنرمندان کرمانی و پراکندگی آن در قرن هشتم هجری قمری. پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده حفاظت و مرمت، گروه باستانشناسی. 18. رجایی باغسرخی، امیر، و محمدحسین حلیمی. 1388. ارتباط نگاره و خط نگاره در ترکیببندی کتیبه محراب بقعه پیربکران. نگره )11(: -5 17. 19. رجبی، سید صفر. 1371. ورامین، یک جامع و چهار مزار تاریخی. مشکوه )35(: -176 185. 20. رضوانی، حسن. 1378. معرفی یک محراب نویافته دوره سلجوقی روستای ُجوین سمنان. موزهها )21(: 57-54. 21. زارعی، محمد ابراهیم. 1390. فریومد و مسجد جامع آن. مطالعات باستان شناسی 3 )2(: 114-91. 22. سجادي، علی. 1367. هنر گچبری در معماری اسالمی ایران. اثر )25(: 214-194. 23.سجادي، علی. 1375. سیر تحول محراب از قرون اولیه اسالمی تا حمله مغول. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور. 24. سلماسی زاده، جواد. 1354. بناهای تاریخی آذربایجان: مسجد جامع مرند. وحید 13 )2(: 152-151. 52 فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم

25. شاطری، میترا. 1392. مسجد جامع اصفهان تجلی گاه محرابهای نهان و آشکار. اثر )61(: 90-67. 26. شهنما، حسن. 1390. بسطام قطعهای از بهشت. شاهرود: دانشگاه صنعتی شاهرود. 27. شیخی، علی رضا، و محمدتقی آشوری. 1387. زیباییشناسی آثار گچ بری محراب پیربکران. نگره )4(: 111-103. 28. صالحی کاخکی، احمد، و شادابه عزیزپور. 1391. تأملی در کتیبهها و نقوش مسجد جامع زواره. نامه باستانشناسی 2 )2(: 120-97. 29. صالحی کاخکی، احمد، بهاره تقوینژاد، و زهرا راشدنیا. 1395. مطالعهی ویژگیهای تزئینی آثار گچبری هنرمندان کرمانی در دورهی ایلخانی تا ابتدای دوره تیموری. نگره 11 )37(: 32-19. 30. طاهری، خدیجه. 1390. مطالعهی طرحهای گچبری مسجد جامع نائین و مسجد نه گنبد بلخ. پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده هنر ادیان و تمدنها، گروه پژوهش هنر. 31. عزیزپور، شادابه، و احمد صالحی کاخکی. 1392. نقوش و کتیبههای مساجد جامع گلپایگان، اردستان و زواره. اصفهان: گلدسته. 32. عمرانی، بهروز، و حسین اسمعیلی سنگسری. 1386. مساجد آذربایجان شرقی. تبریز: ستوده. 33. فراهانی، ابوالفضل، و عبداله قوچانی. 1380. مسجد جامع ساوه. تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور. 34. فلوری، اس. 1366. مسجد نائین. ترجمهی کلود کرباسی. اثر )22 و 23(: 167-151. . 35قوچانی، عبداهلل. 1368. کتیبههای امامزادههای فضل و یحیی. گزارش ارائه شده به اداره اوقاف شهرستان محالت. 36. کارنگ، عبدالعلی. 1354. مرند و آثار تاریخی آن 2. یغما )326(: 475-472. .37 کریمی، امیرحسین، و پرویز هالکویی. 1387. معماری و تزئینات بنای پیرحمزه سبزپوش و انتساب آن به آرامگاه عزیزالدین نسفی. گلستان هنر )14(: 29-18. 38. گدار، آندره، یدا گدار، و ماکسیم سیرو. 1371. آثار ایران، ج2 و ج 3. ترجمهی ابوالحسن سروقد مقدم. مشهد: آستان قدس رضوی. 39. الله، هایده. 1379. مسجد جامع اشترجان. در: دایرهالمعارف بزرگ اسالمی. زیر نظر سید محمدکاظم موسوی بجنوردی. ج 9: 6-5. 40. لباف خانیکی، رجبعلی. 1376. سیر تحول مسجد جامع زوزن. در: مجموعه مقاالت همایش معماری مسجد، گذشته، حال، آینده، ویراستاری شده توسط محمد قره چمنی، ج 1، 565- 590. تهران: دانشگاه هنر. 41. لکپور، سیمین. 1389. کاوشها و پژوهشهای باستان شناسی دره شهر )سیمره(، تهران: پازینه. 42. مخلصی، محمد علی. 1359. شهر بسطام و مجموعه تاریخی آن. اثر )2 و3 و4(: 245-209. 43. مصطفوی، محمد تقی. 1375. اقلیم پارس. تهران: اشاره. 44. مکینژاد، مهدی. 1387. تاریخ هنر ایران در دوره اسالمی: تزئینات معماری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها )سمت(. 45. مالزاده، کاظم. 1378. مسجد جامع ورامین. در: دایرهالمعارف بناهای تاریخی ایران در یدوره اسالمی 3، مساجد تاریخی، -108 109. تهران: سازم ان تبلیغات اسالم ی، ح وزه هنری. Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 46. نجفیان، الهام. 73-1372. مختصری از تاریخچه گچبری در ایران )تا قرن 7 هجری قمری( با تأکید بر تزئینات گچبری گنبد علویان همدان. پروژه کارشناسی، دانشگاه هنر تهران، گروه نقاشی. 47. نراقی، حسن. 1382. آثار تاریخی شهرستان های کاشان و نطنز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. 48. نظری ارشد، رضا. 1384. بناهای آرامگاهی همدان در دوره اسالمی. اثر )38 و 39(: 345-324. 49. نقیب اصفهانی، شادی، افسانه ناظری، و بهنام پدرام. 1395. مطالعه تطبیقی فرم نقش مایههای چهار محراب دورهی ایلخانی در استان اصفهان )اولجایتو، مقبره پیربکران، مسجد جامع اشترجان، مسجد جامع هفتشویه(. مطالعات تطبیقی هنر 6 )12(: 14-1. 50. وهابزاده، عبدالرحمن. 1381. پژوهشی در مجموعه مسجد جامع بازار تبریز. اثر )35(: 156-139. 51. ویلبر، دونالد نیوتن. 1346. معماری اسالمی ایران در دورهی ایلخانان. ی ترجمهعبداهلل فریار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، سازمان برنامه: موسسه انتشارات فرانکلین. 52. ویلسن، ج کریستی. 1317. آثار باستان: مسجد جامع رضائیه. مهر )57(: 1085-1083. . 53هنرفر، لطف اهلل. 1353. پیربکران و اشترجان. هنر و مردم )138(: 2-15.

Refrensses 1. Abyar, Mansour. 2002. Study of Inscription Stucco Mihrabs in the National Museum of . Asar (35):74-84. 2. Ahmadi, Hossein, and Atefeh Shekofteh. 2011. Stucco Decorations in Early Islamic Architecture (The 1th Century to the 5th فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم 53

Century). Literature and Religious Art (4): 125-150. 3. Anisi, Alireza .2004. The Masjid- I Malik in Kirman. Journal of the British institute of Persian Studies (Vol. XLII, IRAN): 137- 157. 4. Azizpour, Shadabe, and Ahmad Salehi Kakhki. 2013. Motifs and Inscriptions of Great Mosques of Golpayegan, Ardestan and Zavare. Isfahan: Goldaste. 5. Blair, Sheila .1992. The Monumental Inscriptions From Early Islamic Iran and Transoxiana, Vol. V. Leiden, the Netherlands: e.j. Brill. 6. Farahani, Abolfazl, and Abdollah Ghouchani. 2001. Jame Mosque of Saveh. Tehran: Cultural Heritage, Handcrafts and Tourism Organization Publications. 7. Flury, S. 1930. La mosquée de Nāyin. Syria 11(1): 43- 58. 8. Flury, S. 1987. Naein Mosque. Translatted by Claude Karbasi. Asar (35):74-84. 9. Ghochani, Abdollah. 1989. Inscriptions of Imamzadeh Fazl and Yahya. Presented Report to Awqaf and Charity Affairs Organization of Mahallat City. 10. Godard, Andere, Yedda Godard, and Maxime Siroux. 1992. Athar-e Iran, Translated by Abolhasan Sarveghade Moghaddam. Vol .2&3. Mashhad: Astan-e Quds-e Razavi, Islamic Research Foundation. 11. Hamidi, Bahram. 2008. Stucco Decorations in Saljuq Era. Ketab-e Mah-e Honar (151): 88-93. 12. Hamidi, Bahram, and Mohammad Khazaee. 2011. Introducing and Sudying the Stucco Decoration of the Heydarieh Mosque in Qazvin. Ketab-e Mah-e Honar (155): 102-111. 13. Hamzavi, Yasser, and Hseam Aslani. 2012. Architectural Decorations of Pir-Bakran Musoleum. Isfahan: Goldaste 14. Hatam, Gholamali. 2000. The Architecture of Islamic Iran: The Seljuq Period. Tehran: Majed. 15. Hatami, Abolghasem.1995. Mirzobair Building in Sirjan, Anonymous Masterpiece, in: Collection of Articles on Congress of Iranian Architecture and Urban History, Arg-e Bam Kerman, Vol 3, 631-638. Tehran: Cultural Heritage Society (Institute). 16. Heidari Babakamal, Yadollah, Mohammad Ibrahim Zarei, Maryam Dehghan, and Mohsen Haji Hosseini. 2014. Decorative Plasterwork of Seljuk Mehrabs in Malek Mosque in Kerman. Historical Studies of Islam 6 (23): 149-178. 17. Hillenbrand, Robert .1987. Saljūq Monuments in Iran. V., The Imāmzāda Nūr, Gurgān. IRAN(25): 55-76. 18. Honarfar, Lotfollah. 1974. Pirbakran and Oshtorjan. Honar & Mardom (138): 2-15. 19. Hosseini, Seyed Mohsen. 2000. Robat-e Sharaf. Mashhad: Islamic Research Foundation. 20. Javeri, Mohsen. 2007. Pirbakran, in: Ensyclopaedia Islamica, By Kazem Mousavi-Bojnourdi. Vol 14: 114-119. 21. Karang, Abdolali.1975 . and Its Monuments. Yaghma (326): 472-475. 22. Karimi, Amirhossein, and Paviz Holakouei. 2008. Architecture and Decorations of Pir-Hamza Sabzpoush Building and its Assignment to Azizeddin Nasafi. Golestan-e Honar (14):18-29. 23. Khademzadeh, Mohammad Hassan. 2010 .The Architecture of in the Almozafar period (Ilkhands and Timurid) with a Glance over the Monuments of the Atabakan Era. In Cooperatio with Majid Olomi and Elahe Alvandian. Tehran: Hampa, Cultural Heritage, Handcrafts and Tourism Organization of Yazd. 24. Khademzadeh, Mohammad hassan, Alireza Hesarnavi. 2002. Study of the Stucco Mihrab of Shah Abolghasen in Yazd. Asar (33 &34): 305-307.

Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 25. Labbaf Khaniki, Rajabali. 1997. The Course of the Transformation of the Zuzan Mosque, in: Proceedings of Architecture of Mosque, Past, Present, Future. Edited by Mohammad Ghare Chamani, Vol 1, 565- 590. Tehran: Art University of Tehran. 26. Lakpour, Simin. 2010. Archaeological Excavation and Researches of Darreh Shahr (Saymareh). Tehran: Pazineh. 27. Laleh, Hayedeh. 2000. The Great Mosque of Oshtorjan, In: Ensyclopaedia Islamica. By Kazem Mousavi-Bojnourdi. Vol 9: 5-6. 28. Makkinnezhad, Mahdi. 2008. History of Iranian Art in the Islamic Period: Architectural Decoration. Tehran: SAMT. 29. Miles, George C. 1974. The Inscriptions of the Masjid-i Jāmi' at Ashtarjān. IRAN (12): 89-98. 30. Mokhlesi, Mohammad Ali. 1980. Bastam and its Historic Collection. Asar (2&3&4): 209-245. 31. Mollazadeh, Kazem. 1999. Jameh Mosque of Varamin, in: Ensyclopaedia of Historical Works of Iran in Islamic Era 3, Historical Mosques, 108-109 . Tehran: Houzeh Honari. 32. Mostafavi, Mohammad Taghi. 1996. Pars Continent. Tehran: Eshareh. 33. Naghib Isfahani, Shadi, Afsane Nazeri, and Behnam Pedram. 2017. A Comparative Study of Motifs in Four Ilkhanid Mihrabs in Isfahan Province (Pirbakran Mausoleum, Oshtorjan Mosque, Haftshuyeh Mosque and Oljaito). Scientific Journal of Motaleate-e Tatbighi-e Honar (12):1-14. 34. Najafian, Elham. 1993-94.A Brief History of Stucco History in Iran (Until the 7th century AH) Emphasizing the Decorations of the Dome of Alavian Hamadan Dome. B.A Thesis in Art University of Tehran, Faculty of Painting. 35. Naraghi, Hassan. 2003. Historical Monuments of Kashan and Natanz. Tehran: Society for the Appreciation of Cultural works and Dignitaries 36. Nazari Arshad, Reza. 2005. Tomb of the Monastery in the Islamic Era. Ashar (38&39): 324-345. 54 فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی / شماره نوزدهم / تابستان 1397 / سال ششم

37. Omrani, Behrouz, and Hossein Esmaeili Sangesari. 2007. East Azarbaijan Mosques. : Sotudeh. 38. Peterson, Samuel R. 1977. The Masjid-i Pā Minār at Zavāreh: A Redating and an Analysis of Early Islamic Iranian Stucco, Artibus Asiae 39 (1): 60-90. 39. Pope, Arthur Upham. 2008. Research in Iranian Decorations. In: A Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the Present, 3rd Vol. Edited by Pope, Arthur Upham and Phillis Ackerman. Translated by Nooshindokht Nafisi. Teheran: Elmi va Farhangi. 40. Pope, Arthur Upham, and Phillis Ackerman . 2008. Architectural Ornament Research in Iranian Decorations in: A Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the Present, 6th Vol. Translated by Zahra Basti. Edited by Arthur Upham Pope and Phillis Ackerman. Translated by Zahra Basti. Teheran: Elmi va Farhangi. 41. Ragabi, Seyed Safar. 1992. Varamin, a Jame Mosque and Four Historical Graves. Meshkat (35): 176-185. 42. Rajaei Baghsorkhi, Amir, Mohammad Hossein Halimi. 2009. Link Between Image and Line Art in the Inscription of the Mihrab of the Pirbakran Tomb. Negareh (11): 5-17. 43. Rashednia, Zahra. 2014. The Study of Stucco Decorative features of Kermanian Artists and Its Dispersion in Eighth Century AD. M.A Thesis in Art University of Isfahan, Conservation and Restoration School, Faculty of Archeologhy. 44. Rastidoust, Mostafa. 2006. Stucco Mihrab in Malek Zuzan Khaf Mosque, in: Collection of Articles on Islamic Inscrip Tions and Text, Published by a Group of Researchers, 113-117.Tehran: Cultural Heritage and Tourism Organization, Language and Dialect Institute 45. Rezvani, Hasan. 1999. Introducing a New Mihrab in the Jovin Village of Semnan. Museumes (21): 54-57. 46. Sajjadi, Ali. 1988. Plaster Art in Islamic Architecture of Iran. Asar (25): 194-214. 47.Sajjadi, Ali. 1996. Evolution Mihrab for Early Ages to the Mongol Invasion. Tehran: Iranian Cultural Heritage Organization (ICHO). 48. Salehi kakhki, Ahmad, and Shadabe Azizpour. 2013. Contemplating the Inscriptions and Motifs of Zavareh Jame Mosque. Pazhohesh-ha-ye Bastanshenasi Iran 2 (2): 97-120. 49. Salehi kakhki, Ahmad, Bahareh Taghavi Nejad, and Zahra Rashednia. 2016. Studying of Decorative Characteristics of Kermanid Artists’ Stucco Works in Ilkhanid Era until the Beginning of the Timurid Era. Negareh 11 (37): 19-32. 50. Salmasizadeh, Javad. 1975. Historical monuments of (Marand Mosque). Vahid 13 (2): 151-152. 51. Shateri, Mitra. 2013. Masjed-e Jame of Isfahan as an Emanation of Overt and Convert Altars. Asar (61): 67-90. 52. Shahnema, Hasan. 2011. Bastam Piece of Paradise. Shahrood: University of Shahrood. 53. Sheikhi, Alireza, and Mohammad Tghi Ashouri. 2008. The Aesthetics of the Works of Plaster on the Mirab of the Tombstone of Pirbakrān. Negareh (4): 103-111. 54. Taghavinejad, Bahareh, and Sediqeh Mirsalehian. 2012. Stucco Decorations of Tomb of Imamzadeh Yahya of Varamin. In: Collection of Articles on the first International Imam Zadegan Congress. 1st Vol, 251-286. Teheran: Awqaf and Charity Affairs Organization and University of Isfahan. 55. Taheri, Khadigeh. 2012. A Comparatine Study of Stucco Designs in Naein Jam,e Mosque and Noh-gonbad Mosque in Balkh. M.A Thesis, Art University of Isfahan, Department of Art Research. 56. Vahabzadeh, Abdolrahman. 2002. Research in the Complex of Mosque in of Tabriz. Asar (35): 139-156.

Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 57. Wilbur, Donald Newton. 1967. The Architecture of Islamic Iran in the IlKhanid Period. Translated by Abdollah Faryar. Teheran: Translating and Publishing Books Agency. 58. Wilson, J. Christy. 1939. Antiquities: Jameh Mosque of Rezayeh. Mehr (11): 1083-1085. 59. Zarei, Mohammad Ebrahim. 2011. Faryomad and the Great Mosque. Archaeological Studies 3 (2): 91-114. 55

Journal of Reasearch in Islamic Architecture / No.19 / summer 2019 The Typology of Plant Compositions in the Iranian Stucco Decoration from the Islamic Period to the End of the Eighth Century AH Ahmad Salehi Kakhki * Associate Professor, Conservation and Restoration School, Art University of Isfahan Bahareh Taghavi Nejad ** Assistant Professor, Art Research, Art University of Isfahan (Corresponding Author)

Received: 31/01/2018 Accepted: 15/08/2018

Abstract

Introduction: The plant decorations are considered as the most obvious designs that are used elaborately in different works of art. They are also used frequently in architectural decoration, particularly the ones made of stucco. The way these plant ornaments are composed characterizes the period in which they were created though many of these compositions have been repeated frequently over centuries. The goal of this research is to study the typology and classify the significant plant compositions in the stucco decorations from the Islamic period to the fourteenth century. In order to achieve this goal, the following questions should be answered: • What are the most popular plant compositions in the stucco decorations from the Islamic period to the fourteenth century? • Which compositions can be considered as the significant features of plant ornaments in a certain period? Methodology: The research method and tools used in this research are mostly historical-analytical because the research problem is based on the historical context around the characteristics of architectural Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 works and the aim of the study is to identify the types of the stuccoworks of the Islamic period in Iran until the end of the eighth century AH. Therefore, in this research, the study of these formal properties in stucco works will be done in terms of composition with an inductive strategy. In this regard, it has been tried to use objective observations and field studies and library resources to distinguish the plant ornaments used in these works from other motifs (geometric motifs and inscriptions) referring to the Iranian stucco works of the Islamic period until the end of the eighth century AH, which enjoyed relative stability because according to preliminary findings, there was no independent hypothesis or research in this regard. Then the plant decorations were categorized and typified according to similarities in their composition, and in order to better understand it by the audience and to adapt the description provided for the composition of the samples, linear plans are mapped using the software Corel Draw and in the following, by comparing the samples, analyzes are provided. Conclusion: The data was collected based upon written sources and field research (photography, linear print of the images) and analyzed through comparative-historical method. The results of this study suggest that the compositions existing in the samples can be classified into 9 groups some of which have been repeated in all historical periods, like the two and three-arabesque compositions in the margins and delicate joint/ stems with snail-shaped arches. But some of these compositions, including multi-layered

* [email protected] ** [email protected] Journal of Reasearch in Islamic Architecture / No.19 / summer 2019 56

plant compositions, delicate plant stems in the backgrounds, snail-shaped arches, etc., were evolved in some centuries, i.e. 13th and 14th centuries, or used more frequently.

Keywords: the Islamic Period to the 14th Century, Stucco Decorations, Plant Ornaments, Typology, Composition. Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021 Downloaded from jria.iust.ac.ir at 7:10 IRST on Thursday October 7th 2021