Mali Pijac Na Savi Krajem Xix I Po^Etkom Xx Veka

UDK 711.552 (497.11) »1830/1919«

VERA PAVLOVI]-LON^ARSKI

MALI PIJAC NA SAVI

KRAJEM XIX I PO^ETKOM VEKA XX

ali pijac u Beogradu, centar Savamale ili Savske varo- M {i, ponos grada izme|u 1900. i 1914. godine, do`iveo je sudbinu wegovih drugih delova (Englezovca, Zapadnog

i Isto~nog Vra~ara, Dunavske padine…), koji su u ne- dostatku jasnog koncepta razvoja grada postajali pro- stori od najve}eg interesa za prestonicu, a zatim, ne- zavr{eni, prepu{tani su zaboravu. Tako je Savamala,

centar ekonomske mo}i dr`ave i mesto su~eqavawa novih ideja o gradogradwi, ve} posle Prvog svetskog rata sasvim zanemarena. Dana{wim pogledom na Kara|or-

|evu ulicu i okolne ulice ne mo`e se ni pretpostaviti sjaj koji su one imale po~etkom XX veka. Po~etak razvoja Savske varo{i, nekada{weg predgra|a Beograda1 ili, kako su je Turci zvali – Savske ja-

lije, {to je kasnije postao sinonim za utrinu pored Save, vreme je dono{ewa Hati{erifa 1830. godine i

osamostaqivawa srpske vlasti. Po mi{qewu tada{we vlasti, jedini deo grada koji je bio dovoqno udaqen od

turske varo{i u {ancu i koji nije imao poseban pe~at

turske vlasti bio je prostor prema reci Savi. Me|u »tro{nim ku}ama la|ara, bostanxija i Ciga- na«,2 i kafana, uglavnom od slabog materijala,3 nalazila

se samo jedna reprezentativna gra|evina – nekada{wa Carska xamija na Savi, kasnije nazvana [erif xamija.4 Deo Savamale u blizini Tvr|ave, do dana{weg sav-

skog mosta, nazivan je jo{ i Liman – »po pristani{tu 5 carskih dereglija«.

Daqe niz Savsku, a pre toga Majdansku ulicu, na ras-

kr{}u nekoliko sokaka ve} tada je formiran Mali pijac (za razliku od Velike pijace u {ancu). Mali pijac je

zauzimao prostor »izme|u Bristola i Beogradske zadru-

ge do ulice Javorske (Svetozara Radi}a), i dole ka dr-

varama«.6 Mi{qewe, iako uvre`eno, da se radi o trgu

neki istori~ari su poku{ali da opovrgnu tvrde}i da on »nosi samo ime pijace, a u stvari je pro{ireno raskr- {}e za ~etiri ulice koje se tu susti~u«.7 Bez obzira na

107

VERA PAVLOVI]-LON^ARSKI

Sl. 1. Hotel »Bosna«, razglednica sa po~etka 20. veka

razli~ita mi{qewa, Mali pijac8 je imao sve odlike tr- se pomiwe u jednom dokumentu iz 1835. kao »Sime Kova- ga. Na wemu su se okupqali trgovci sa svih strana i veo- ~evi}a s daskama pokriven an«,14 ali bez precizirawa ma dugo je bio sinonim za sveukupnu beogradsku trgovinu. mesta na kome se nalazi. Godine 1865.15 Han je otkupio

Iza Male pijace bila je Ciganska bara, koja se pru- Rista Paranos i, ve} 1867, izvr{io wegovu dogradwu i

16 `ala od dana{weg Svetonikolskog trga do mesta uliva- renovirawe kafane. Paranosov han, samo pod tim na- wa Top~iderske reke u Savu i koja je kasnije dobila zivom poznat do danas, predstavqao je »~itavu malu va- skoro zvani~an naziv Bara Venecija. ro{ za sebe«, sa du}anima, kafanama, sobama za izdavawe, Polazi{te za razvoj ovog dela varo{i bile su in- magazama i {talama. Iako su u neposrednoj blizini vrlo tervencije kneza Milo{a na regulaciji i ure|ewu Sa- brzo po~eli da se grade hoteli evropskog tipa, Han je vamale, pri ~emu treba imati u vidu da je po vezirovoj imao svoj zna~aj sve do ru{ewa po~etkom XX veka. odluci ona i bila kne`ev spahiluk,9 iako je, na osnovu Pretpostavqa se da je i hotel »Evropa« u tada{woj mi{qewa Sovjeta, on to pravo izgubio jo{ 1839. godi- Evropskoj, a kasnije Hercegova~koj ulici pripadao ho- ne.10 U ciqu ure|ewa Savamale knez Milo{ je preselio telima evropskog tipa.17 wene stanovnike u Palilulu, postoje}e ku}e od slabog Izuzetno brz razvoj Beograda uz reku Savu i veliki materijala poru{io i doneo odluku o izgradwi novih. broj trgovaca koji je svakodnevno dolazio u Beograd

Za Savamalu je od najve}eg zna~aja bila izgradwa \umru- uslovili su izgradwu novih i prepravku postoje}ih ho- kane, kao i naredba »da se qudi koji trguju i trgovinu tela. Hotel »Bosnu«, izgra|enu 1860. godine, wegov vla- posreduju moraju nastaniti na Savi«.11 snik Rista Paranos je posle samo petnaest godina pot-

Da su intervencije imale uspeha svedo~i i podatak puno izmenio i uskladio sa zahtevima novog vremena, iz 1841. godine da cveta trgovina, naro~ito soqu, i da anga`uju}i kao projektanta poznatog arhitektu Alek- postoji veliki broj solana »u daskama zatvorenim sta- sandra Bugarskog.18 12 jama«, kao i izvestan broj novopodignutih ku}a. Potvrda da je Savska varo{ istog ranga kao i posto- Tada je ve} postojao i veliki Kova~ev ili Kova~evi- je}i grad u {ancu i da nema vi{e karakter predgra|a }ev han, koji se nalazio na mestu sada{weg hotela »Bri- data je 1862. godine, kada su se i Kara|or|eva ulica i Ma- stol«. Han je izgra|en verovatno oko 1834. godine,13 jer li pijac na{li na spisku najva`nijih gradskih ulica.19

SPOMENI^KA BA[TINA 108

109

dvori{noj ku}i, na tradicionalan na~in. tradicionalan na ku}i, dvori{noj cima i skromno dekorisanim plitkim pilastrima, plitkim dekorisanim skromno i cima

ne stanuje u reprezentativnom stanu na spratu, ve} u ve} spratu, na stanu reprezentativnom u stanuje ne sti~nom prizemqu, jasno definisanim podeonim ven- podeonim definisanim jasno prizemqu, sti~nom

teqske orijentacije. Zanimqiv je podatak da vlasnik da podatak je Zanimqiv orijentacije. teqske ~itqivim u simetri~nosti i stepenovawu fasade, ru- fasade, stepenovawu i simetri~nosti u ~itqivim

prizemqa i sprata o~ituju je kao zametak nove gradi- nove zametak kao je o~ituju sprata i prizemqa

nija, oblikovana svedenim elementima akademizma, elementima svedenim oblikovana nija,

gradwa na regulaciji i pojava podeonog venca izme|u venca podeonog pojava i regulaciji na gradwa

prihvatili arhitekturu istorijskih stilova. Jednostav- stilova. istorijskih arhitekturu prihvatili

ze u prizemqu i stan za izdavawe na spratu. Wena iz- Wena spratu. na izdavawe za stan i prizemqu u ze

kako su za veoma kratko vreme beogradski graditeqi beogradski vreme kratko veoma za su kako

ulici Kraqevi}a Marka 8, koja je imala du}ane i maga- i du}ane imala je koja 8, Marka Kraqevi}a ulici

|evoj 53, i Dimitrija Markovi}a, u broju 55, pokazuju 55, broju u Markovi}a, Dimitrija i 53, |evoj

primer ku}e Konstantina Antule, iz 1853. godine, u godine, 1853. iz Antule, Konstantina ku}e primer

Jednospratnice trgovaca Bo`idara Puri}a, u Kara|or- u Puri}a, Bo`idara trgovaca Jednospratnice

mente savremenog oblikovawa. Karakteristi~an je Karakteristi~an oblikovawa. savremenog mente

front po~iwe izgradwa stambeno-poslovnih zgrada. stambeno-poslovnih izgradwa po~iwe front

kazivale da su po~ele da usvajaju druga~ija na~ela i ele- i na~ela druga~ija usvajaju da po~ele su da kazivale

|or|eve) ulice do Malog pijaca. Istovremeno, uz wen uz Istovremeno, pijaca. Malog do ulice |or|eve)

bio je od tro{nog materijala. Samo su neke od wih po- wih od neke su Samo materijala. tro{nog od je bio

Godine 1893. izvr{ena je regulacija Savske (Kara- Savske regulacija je izvr{ena 1893. Godine

je op{tem utisku reprezentativnosti. utisku op{tem je sana, Bara Venecija svuda prisutna, a veliki broj ku}a broj veliki a prisutna, svuda Venecija Bara sana,

slikarstvom. Obrada vrata i stepeni{ta doprinosila stepeni{ta i vrata Obrada slikarstvom. pobede, bilo je neure|eno, obala pored Save nereguli- Save pored obala neure|eno, je bilo pobede,

lona, ~iji su zidovi bili pokriveni dekorativnim pokriveni bili zidovi su ~iji lona, broju bile samo sokaci, okru`ewe trga, koji krasi Krst krasi koji trga, okru`ewe sokaci, samo bile broju

storije su ovde centralno raspore|ene oko velikog sa- velikog oko raspore|ene centralno ovde su storije voja jo{ uvek nisu bile vidqive. Ulice su u najve}em u su Ulice vidqive. bile nisu uvek jo{ voja

poklowena enterijeru. Za razliku od prethodnog, pro- prethodnog, od razliku Za enterijeru. poklowena privredno izgra|eno, iako spoqne odlike takvog raz- takvog odlike spoqne iako izgra|eno, privredno

plitak reqef ispod krovnog venca. Posebna pa`wa je pa`wa Posebna venca. krovnog ispod reqef plitak Kraj veka je podru~je oko Male pijace do~ekalo kao do~ekalo pijace Male oko podru~je je veka Kraj

obra|en balkon, ali i u pilastrima, koji uokviruju koji pilastrima, u i ali balkon, obra|en formalni ulazak Prisavqa u gradski rejon. gradski u Prisavqa ulazak formalni

~iji centralni motiv postaje izuzetno dekorativno izuzetno postaje motiv centralni ~iji Savi u ciqu podsticawa trgovine, podsticawa ciqu u Savi {to je zna~ilo i zna~ilo je {to

tekture koji su izra`eni u oblikovawu zase~enog ugla, zase~enog oblikovawu u izra`eni su koji tekture granice varo{i smatra da ona treba da se {iri prema {iri se da treba ona da smatra varo{i granice

je u~inio je da ku}a dobije izvesne elemente nove arhi- nove elemente izvesne dobije ku}a da je u~inio je Pet godina kasnije, 1898, Komisija za utvr|ivawe za Komisija 1898, kasnije, godina Pet

najve}i podsticaj wenom razvoju. wenom podsticaj najve}i

ne razlikuje od starije ku}e, ali protok od dve deceni- dve od protok ali ku}e, starije od razlikuje ne 25

je bila istovremeno priznawe statusa Savske varo{i i varo{i Savske statusa priznawe istovremeno bila je

stantina Antule. Po svojoj spoqa{wosti ona se bitno se ona spoqa{wosti svojoj Po Antule. stantina

Godine 1884. izgra|ena je `elezni~ka stanica. Ona stanica. `elezni~ka je izgra|ena 1884. Godine

ka i Gavrila Principa 8, nalazi se druga ku}a Kon- ku}a druga se nalazi 8, Principa Gavrila i ka

veliki broj i danas postoje}ih gra|evina. postoje}ih danas i broj veliki

Ne{to mla|a od we, na uglu ulica Kraqevi}a Mar- Kraqevi}a ulica uglu na we, od mla|a Ne{to

pili i najve}i broj placeva pored Save, gde su podigli su gde Save, pored placeva broj najve}i i pili

»Liman« na Savi. na »Liman« Od tada pa do kraja veka oni su ku- su oni veka kraja do pa tada Od

u stawu da od Mi{e Anastasijevi}a kupe veliko imawe veliko kupe Anastasijevi}a Mi{e od da stawu u Sl. 2. Krst sa Malog pijaca Malog sa Krst 2. Sl.

grade ku}e. Bra}a Krsmanovi} su ve} 1877. godine bila godine 1877. ve} su Krsmanovi} Bra}a ku}e. grade

]elovi} i \or|e Vu~o, po~eli da kupuju placeve i da i placeve kupuju da po~eli Vu~o, \or|e i ]elovi}

novi}, zatim Rista Paranos, Konstantin Antula, Luka Antula, Konstantin Paranos, Rista zatim novi},

du}ane, a od tada su jedan za drugim, prvo bra}a Krsma- bra}a prvo drugim, za jedan su tada od a du}ane,

Do tada su oni na prostoru uz Savu imali samo magaze i magaze samo imali Savu uz prostoru na oni su tada Do

stalno trguju sa svetom stvorila im je imetak i ugled. i imetak je im stvorila svetom sa trguju stalno

nastawivawe trgovaca u Savamali. Mogu}nost da samo- da Mogu}nost Savamali. u trgovaca nastawivawe

XIX

veka po~iwe veka godina sedamdesetih i [ezdesetih

smislu te re~i, dobi}e naziv Pijaca svetog Nikole. svetog Pijaca naziv dobi}e re~i, te smislu

kasnije, Mali pijac, vi{e ne samo pijaca ve} trg u pravom u trg ve} pijaca samo ne vi{e pijac, Mali kasnije,

Prilikom imenovawa beogradskih ulica, dve godine dve ulica, beogradskih imenovawa Prilikom

pet sve{tenika i mnogo naroda«. mnogo i sve{tenika pet 22

{tampa u kojoj se navodi da je »osve}ewu prisustvovalo »osve}ewu je da navodi se kojoj u {tampa

je stajao je »ceo Beograd«, o ~emu svedo~i onovremena svedo~i ~emu o Beograd«, »ceo je stajao je

sluga – koji su Krst kupili kao ve} gotov, ve} kao kupili Krst su koji – sluga iza same ide- same iza 21

veka – ]ira Hristi}, trgovac i Antonije Radivojevi}, Antonije i trgovac Hristi}, ]ira – veka

Iako su za wegovo podizawe zaslu`na samo dva ~o- dva samo zaslu`na podizawe wegovo za su Iako

pobedi

iz tog vremena. tog iz 20

sa Male pijace jedini je autenti~no sa~uvan spomenik sa~uvan autenti~no je jedini pijace Male sa

oslobodiocima Beograda u Kara|or|evom parku, Krst parku, Kara|or|evom u Beograda oslobodiocima

nut posle Vozarevi}evog Krsta na Vra~aru i Spomenika i Vra~aru na Krsta Vozarevi}evog posle nut

crvenog mermera, simbol pobede nad Turcima. Podig- Turcima. nad pobede simbol mermera, crvenog

jo{ jedno svedo~anstvo novoste~enog ugleda – krst od krst – ugleda novoste~enog svedo~anstvo jedno jo{

Iste, 1862. godine, u decembru, Mali pijac je dobio je pijac Mali decembru, u godine, 1862. Iste,

XX XIX

VEKA PO^ETKOM I KRAJEM SAVI NA PIJAC MALI

110 SPOMENI^KA BA[TINA SPOMENI^KA

desetih godina – dali su sve od sebe da najnovija iskustva najnovija da sebe od sve su dali – godina desetih ni na najstarijim poznatim fotografijama. Tro~lana fotografijama. poznatim najstarijim na ni

Srpski arhitekti – generacija {ezdesetih i sedam- i {ezdesetih generacija – arhitekti Srpski postaviti da ona nije ni bila izvedena budu}i da je nema je da budu}i izvedena bila ni nije ona da postaviti

hvatawu tekovina zapadnoevropske civilizacije. zapadnoevropske tekovina hvatawu kupole znamo samo na osnovu projekta, pa se mo`e pret- mo`e se pa projekta, osnovu na samo znamo kupole

vezi s wim i kulturnog razvoja doprineo je br`em pri- br`em je doprineo razvoja kulturnog i wim s vezi prema zgradi u Kraqevi}a Marka 1. O postojawu druge postojawu O 1. Marka Kraqevi}a u zgradi prema

pacije od pro{losti, nezanemariv nivo ekonomskog, a u a ekonomskog, nivo nezanemariv pro{losti, od pacije nog venca, ~iji je pandan postojao i na drugom kraju, drugom na i postojao pandan je ~iji venca, nog

pravom smislu nije dopu{tao. Izvestan stepen emanci- stepen Izvestan dopu{tao. nije smislu pravom iznad jako nagla{enog, dvostruko profilisanog krov- profilisanog dvostruko nagla{enog, jako iznad

zanost sa Evropom, koju dotada{wi nedostatak grada u grada nedostatak dotada{wi koju Evropom, sa zanost |or|eve akcentovan je kupolom nad atikom postavqenom atikom nad kupolom je akcentovan |or|eve

Dvadeseti vek je ovim prostorima doneo boqu pove- boqu doneo prostorima ovim je vek Dvadeseti stanova. Veoma uzan ugao ulica Svetozara Radi}a i Kara- i Radi}a Svetozara ulica ugao uzan Veoma stanova.

sa statusom predgra|a. statusom sa {iju, kao {to je nov bio i tip najamne zgrade s vi{e s zgrade najamne tip i bio nov je {to kao {iju,

vini, s pijacom, koja je dobila karakter trga, i ne vi{e ne i trga, karakter dobila je koja pijacom, s vini, ~ina i reprezentativnost bile su novost za Savsku ~ar- Savsku za novost su bile reprezentativnost i ~ina

Sav~i}a i arhitekte Ga{para Bekera. Ga{para arhitekte i Sav~i}a

velikog broja privremenih objekata namewenih trgo- namewenih objekata privremenih broja velikog Izuzetna veli- Izuzetna

u Kara|or|evoj 59, izgra|ena po planu in`. Milo{a in`. planu po izgra|ena 59, Kara|or|evoj u sastojao od malog broja reprezentativnih gra|evina i gra|evina reprezentativnih broja malog od sastojao

za okvir Malog pijaca bila je zgrada bra}e Krsmanovi} bra}e zgrada je bila pijaca Malog okvir za regulisana i ure|ena, s gra|evinskim fondom koji se koji fondom gra|evinskim s ure|ena, i regulisana

XIX

Najzna~ajnije arhitektonsko ostvarewe podignuto ostvarewe arhitektonsko Najzna~ajnije veka Savamala je bila samo delimi~no samo bila je Savamala veka Krajem

kojoj se zna ime autora. ime zna se kojoj u Kraqevi}a Marka 2 predstavqa samo standardno delo. standardno samo predstavqa 2 Marka Kraqevi}a u

arhitekta Jovan Ilki} i koja je jedna od retkih zgrada retkih od jedna je koja i Ilki} Jovan arhitekta ku}a koje investitor podi`e. U odnosu na ostale, zgrada ostale, na odnosu U podi`e. investitor koje ku}a

nesanse vidqive na zgradi broj 44, koju je projektovao je koju 44, broj zgradi na vidqive nesanse stven je primer da isti arhitekta bude projektant svih projektant bude arhitekta isti da primer je stven

zgrade trgovca Nikoli}a u Kara|or|evoj 44 ili neore- ili 44 Kara|or|evoj u Nikoli}a trgovca zgrade veka, projektovao za porodicu Vu~o i jedin- i Vu~o porodicu za projektovao veka, ~etkom

XIX

prozora, klinker opeke i mansardnog krova, poput krova, mansardnog i opeke klinker prozora, i po- i krajem Leko, T. Dimitrije arhitekta je koje ku}e

XIX

veka

kovane akademski, uz primenu neobaroknih portala i portala neobaroknih primenu uz akademski, kovane Ovo je prva od ~etiri od prva je Ovo godina. 1893–1895. i

32 31

uvek nije ta~no utvr|ena i u literaturi se navodi kraj navodi se literaturi u i utvr|ena ta~no nije uvek standarde gradwe. Fasade wihovih ku}a bile su obli- su bile ku}a wihovih Fasade gradwe. standarde

larijom i magacinom u prizemqu. Godina izgradwe jo{ izgradwe Godina prizemqu. u magacinom i larijom ski trgovci prihvatali evropske stilove i evropske i stilove evropske prihvatali trgovci ski

vi}a Marka 2 podigao ku}u, sa stanom na spratu i kance- i spratu na stanom sa ku}u, podigao 2 Marka vi}a pijaca, ukazuju i na izuzetnu lako}u kojom su beograd- su kojom lako}u izuzetnu na i ukazuju pijaca,

Neku godinu kasnije i \or|e Vu~o je u ulici Kraqe- ulici u je Vu~o \or|e i kasnije godinu Neku ko se samo u jednoj deceniji izmenilo okru`ewe Malog okru`ewe izmenilo deceniji jednoj u samo se ko

prezentativnim gra|evinama. prezentativnim sno ulice Svetozara Radi}a, sem {to svedo~e o tome ka- tome o svedo~e {to sem Radi}a, Svetozara ulice sno

XIX

do{li su do onog nivoa bogatstva koje se pokazuje re- pokazuje se koje bogatstva nivoa onog do su do{li veka izme|u mosta na Savi i Travni~ke, odno- Travni~ke, i Savi na mosta izme|u veka kraj

iz Bosne, vlasnici »Limana«, placeva, magaza i du}ana i magaza placeva, »Limana«, vlasnici Bosne, iz Niz zgrada u Kara|or|evoj ulici, nastalih pred sam pred nastalih ulici, Kara|or|evoj u zgrada Niz

na ovoj ku}i »statusu«. Trgovci Krsmanovi}i, do{qaci Krsmanovi}i, Trgovci »statusu«. ku}i ovoj na |ene po projektu {kolovanih arhitekata. {kolovanih projektu po |ene

neobarokne dekorativne plastike dosledno je sproveden je dosledno plastike dekorativne neobarokne ta, ali se sa sigurno{}u mo`e pretpostaviti da su gra- su da pretpostaviti mo`e sigurno{}u sa se ali ta,

zmu. U potpunosti prihva}en i primewen repertoar primewen i prihva}en potpunosti U zmu. do danas nam nisu poznata imena wihovih projektana- wihovih imena poznata nisu nam danas do

zemqa i izuzetno jak krovni venac pripadaju akademi- pripadaju venac krovni jak izuzetno i zemqa godinu pre zgrade Dimitrija Markovi}a. Dimitrija zgrade pre godinu Na`alost, 29

podela, stepenovawe po spratovima, nagla{avawe pri- nagla{avawe spratovima, po stepenovawe podela, zgrada Bo`idara Puri}a podignuta je, verovatno, neku verovatno, je, podignuta Puri}a Bo`idara zgrada

Sl. 3. Zgrada Qubomira Krsmanovi}a, Kara|or|eva 59 Sl. 4. Ku}a Luke ]elovi}a, Kraqevi}a Marka 1 Marka Kraqevi}a ]elovi}a, Luke Ku}a 4. Sl. 59 Kara|or|eva Krsmanovi}a, Qubomira Zgrada 3. Sl.

VERA PAVLOVI]-LON^ARSKI VERA

MALI PIJAC NA SAVI KRAJEM XIX I PO^ETKOM XX VEKA

velikog sveta prenesu u »zaba~enu balkansku provinci- ju«, iako sredina nije uvek bila sigurna u neophodnost tako intenzivnih veza.33 Ve} prihva}eni akademizam duboko je uhvatio kore- na me|u qudima koji su, ìve}i na vetrometini, stalno bili na po~etku i zbog toga je upravo ono {to je sta- meno, {to prkosi prolasku vremena postalo wihov ideal. Posledica takvog verovawa bilo je dugo trajawe akademizma, otpornog na sve mene kroz koje je arhitek- tonska misao prolazila. Prodor novog veka osetio se u najve}oj meri u pri- savskom delu grada, jer je za ~etrnaest godina, do po~etka Prvog svetskog rata, formiran urbanisti~ki, reguli- sane su ulice, izvr{ena je parcelacija, po~ela je izgradwa pristani{ta i keja, izgra|ena je osnovna {kola, osnovan prvi nov~ani zavod u Srbiji i, kona~no, nasuta Bara Venecija. Godine 1900. odlu~eno je da se podigne osnovna {kola za Savski kraj na prostoru Svetonikoqskog trga.34 U isto vreme doneta je dalekose`na odluka da se Kara- |or|eva ulica produì do èlezni~ke stanice. Front ulice je do tada bio u potpunosti izgra|en. Uz Mali pijac, prema Savi, bilo je imawe bra}e Krsmanovi} i Riste Paranosa. Uz ulicu Kraqevi}a Marka, na neparnoj strani, nalazilo se imawe Luke ]elovi}a, preko puta – \or|a Vu~a, Aksentija Todorovi}a, Marka Stojanovi- }a, Mase Nikole i Jovana Antule i, na kraju, prema mli- nu Zaharija Popovi}a – veliko Paranosovo imawe.35 Po imenima vlasnika imawa, uglednih trgovaca i advokata, jasno je da je prostor oko Malog pijaca postao pre- stiàn i dostupan samo najbogatijim i najuglednijim Beogra|anima. Op{tina je, da bi prosekla Kara|or|e- vu ulicu, morala da otkupi najve}i deo Paranosovog imawa i da poru{i han, {to je i u~inila verovatno 1904. godine.36 Godinu dana kasnije, avgusta 1905, u pi- smu advokata Marka Stojanovi}a Op{tini beogradskoj pomiwe se ru{ewe preostalih prizemnih zgrada koje su »izvesno bile starije od ~etrdeset godina«,37 {to pretpostavqa da je han ve} bio poru{en. Povezivawe Malog pijaca i èlezni~ke stanice dalo je nov podsticaj izgradwi u Savskoj varo{i. Beogradska zadruga, koja je postojala vi{e od dve decenije, otkupila je imawe bra}e Krsmanovi} izme|u ulica Kara|or|eve, Travni~ke i Hercegova~ke da bi na wemu podigla svoju poslovnu zgradu. Na ideju o gra|ewu ba{ na tom prostoru verovatno je uticao Luka ]elovi}, trgovac sa Male pijace i predsed- nik Upravnog odbora Zadruge, koji je u neposrednoj blizini – u ulici Kraqevi}a Marka 1 – neku godinu ranije podigao sopstvenu ku}u. Projektant je, kao i za Sl. 5. Beogradska zadruga, Kara|or|eva 58, oko 1912 susedne zgrade, bio in`. Milo{ Sav~i},38 pa otuda po- ti~e wihova vi{e nego o~igledna sli~nost. Sl. 6. Beogradska zadruga, ulazni hol

111

VERA PAVLOVI]-LON^ARSKI

Godine 1906. ura|en je projekat za zgradu Beogradske krilima. Tako|e, i svi dekorativni elementi su iz aka- zadruge, ~iji su potpisnici arhitekti Andra Stevano- demskog repertoara, ukqu~uju}i slobodnostoje}e figu- vi} i Nikola Nestorovi}. îtav niz napisa o pojedi- re na centralnoj fasadi.41 Ali, ta ~vrsta struktura je na~nom udelu u zajedni~kom projektu, neposrednim uti- ve} po~ela da se rasta~e – bo~ni pilastri centralne zo- cajima i upotrebi armiranog betona skoro da su u pot- ne ve} su prodrli preko linije krovnog venca, iako sti- punosti iscrpli ovaj problem.39 dqivo i traè}i zavr{etak u trougaonom timpanonu. Pouzdano se zna da je francuska arhitektura sa kra- Na bo~nim fasadama taj prodor je zauzdan, ali namerno ja XIX veka imala znatan uticaj na obojicu arhitekata, kasno. Rezultat je blaga zatalasanost nekada{we nad- da su, tako|e, posetili Parisku izlo`bu 1900. godine, mo}ne ravne linije. Isti slu~aj je i sa fasadom pro~e- da su u to vreme ve} priznati i ceweni i da su zajedni~- qa, kojom dominira velika staklena povr{ina prozora. ki zavr{ili zgradu Uprave fondova. Ne zna se ta~no Koncipirana kao poslovno-trgova~ko-stambena kolike su prilikom projektovawa bile wihove autorske (du}ani u prizemqu nestali su u adaptaciji posle Dru- slobode, a koliki zahtevi Upravnog odbora Beogradske gog svetskog rata),zgrada je imala i akademski oblikovan zadruge, pre svega Luke ]elovi}a, kome je zadruga bila enterijer po~ev od ulaznog hola, sa reprezentativnim ovaplo}ewe ìvotnog sna. mermernim stepeni{tem, do sve~ane sale, sa oslikanom Otuda je zgrada Beogradske zadruge, kao izraz ve} po- tavanicom i skulpturama – rad beogradskog likoresca menutog ideala i reprezent mo}i i mogla da bude samo Frawe Valdmana. Skulpture su import iz Nema~ke.42 sna`na, reprezentativna gra|evina, {to zna~i i aka- Samo ponegde, na mestu koje nije dostupno pogledu, is- demski koncipirana.40 krsne neki Ar-Nuvo detaq, poput vrata sefa iza {al- Akademizam se ogleda u strogoj simetriji ~eone fa- ter sale. sade i bo~nih krila, stepenovawu fasade, nagla{enom Kada je 1907. godine43 bila zavr{ena, ni{ta vi{e na rusti~nom prizemqu, centralnoj kupoli i kupolama nad Malom pijacu nije se moglo meriti starim merilima.

Sl. 7. Mali pijac, razglednica iz dvadesetih godina 20. veka

SPOMENI^KA BA[TINA 112

MALI PIJAC NA SAVI KRAJEM XIX I PO^ETKOM XX VEKA

Mali pijac, kome je zgrada beogradske Zadruge trebalo da i okretawe zadwih fasada i dvori{ta vodi47 bili su posluì kao ukras, morao je da ustukne, pre svih hotel na najboqem putu da budu prevazi|eni. »Bosna«, ~ija je arhitektura pripadala pro{lom vreme- Odluka o izgradwi {kole za Savski kraj, doneta nu i ~ija je dotrajalost uz novu zgradu bila vidqivija. 1900, po~ela je da se realizuje tek 1906. godine. U jednom Trgovci na Savi nikada se brè nisu dogovorili. Uspe- novinskom napisu48 isti~e se »da se za osnovnu {kolu li su da skupe pare za otkup i da sru{e stari hotel.44 u Savamali dovr{uje veleqepna gra|evina koja }e ukra- Godine 1909. uklowen je krst sa Male pijace. U ideje siti Beograd«. Naàlost, nisu sa~uvani planovi {ko- o novom gradu ovakav trg se nije mogao uklopiti, pa je le, a o wenom izgledu svedo~i samo mali broj sa~uvanih posle Paranosovog hana i hotela »Bosna« nestao i Spo- fotografija, iako je zgrada postojala do Drugog svet- menik pobede. Ono u ~iju ~ast je podignut bilo je ve} skog rata. odavno osvojeno i spomenik je, moè se re}i preko no- U literaturi ozna~ena kao eklekti~na,49 Savska }i, prenet iz sredi{ta trga u Moravsku ulicu.45 osnovna {kola je pravi primer neodlu~nosti wenog Savska varo{ se oslobodila bremena nasle|a i po- projektanta Dimitrija T. Leka u prihvatawu savreme- ~ela je da stvara nove vrednosti. nih arhitektonskih stilova. Na {koli su, ~ak i fi- U takve vrednosti sigurno se moè svrstati gra|ewe zi~ki, prisutna dva opredeqewa: akademizam – u osnov- keja od Savskog mosta do Krsmanovi}evih magacina,46 nim postavkama i Ar-Nuvo – u detaqima. 1907. godine. Ure|ewe keja je na licitaciji dobio po- Slede}i korak u organizaciji Savske varo{i bila znati beogradski gra|evinar Jovan Sevdi}, ali je na- je izgradwa nove ku}e \or|a Vu~a, na uglu ulica Kraqe- kon kratkog vremena izgradwa bila prekinuta usled vi}a Marka i Kara|or|eve. Regulacijom iz 1905. godi- nedostatka novca i nekih tehni~kih problema. ne definisani su oblik i veli~ina parcele. Iako nesprovedena, ideja o keju je prva ideja o sila- I za ovaj objekat, kao za prethodne koji su pripada- sku grada na obale. Ve} poznati »strah Beograda od vode« li porodici Vu~o u ulicama Kraqevi}a Marka, Deli-

Sl. 8. Hotel »Bristol«, razglednica iz druge decenije 20. veka

113

VERA PAVLOVI]-LON^ARSKI

gradskoj i na Terazijama, \or|e Vu~o je angaòvao arh. Dimitrija T. Leka. Podignuta 1908. godine preko puta Beogradske zadruge, kao odgovor ili kao izazov, {to je verovatnije ako se zna Lekov odnos prema Nestorovi}u i wegovom radu, ovo je prvi Ar-Nuvo objekat u ovom delu grada. Iako se osnovni koncept zgrade zasniva na akade- mizmu, mno{tvo detaqa iz repertoara Ar-Nuvoa opre- dequju je kao Ar-Nuvo gra|evinu. Oblik parcele je diktirao izgradwu objekta sa tri vidqive fasade – centralnom i dvema bo~nim, od kojih je jedna bo~na znatno duà. Centralna, okrenuta Malom pijacu, predstavqa dominantu. Podatak iz literature da »dekoracija nije naro~i- to bogata«,50 ili da su »ukrasi {turo upotrebqeni«,51 moè se opovrgnuti samo nabrajawem detaqa bo~nih, skromnije obra|enih fasada. Veoma plitki, {to je i zahtev Ar-Nuvoa, oni su i brojni i raznovrsni. Ograde balkona od kovanog gvo`|a razli~ite su na svakom spratu, neke su ra|ene samo geometrijskim a neke kom- binacijom geometrijskih i floralnih motiva. Svi nadvratnici, natprozornici, pervazi portala i prozora, sve povr{ine ispod balkona, erkeri i me|upro- zorske povr{ine bogato su obra|eni. Primewena deko- rativna plastika je veoma raznovrsna – od veoma jedno- stavne geometrijske ili floralne do jako nagla{ene, sa predstavama ènskih glava ili merkura okruènih li- {}em i cvetovima, ili plitko postavqenih udvojenih profila sa dekorativno obra|enom kosom od koje po- laze dekorativne trake, {to je jedan od naj~e{}ih motiva Ar-Nuvo fasada {irom Evrope. Sl. 9. Dunavska nimfa, skulptura \or|a Jovanovi}a, Kompozicija ugaone, glavne fasade, sa centralnom Dunavski park, Novi Sad jedinstvenom povr{inom bez ikakvih podela i broj- nim dekorativnim elementima pripada Ar-Nuvou. Unutra{wost objekta, iako diktirana namenom, no- »pribliàva tvrdim u ne naro~ito invetivnim for- si tako|e sve odlike novog, a pogotovu izvanredno ste- mama posleratnog akademizma«,55 kao i to da je »inspi- peni{te, neobi~no za beogradsku arhitekturu. Naà- risana pro~eqem hotela »Moskva«.56 lost, u prepravkama (1946. godine) zgrade, o{te}ene u Objekat je koncipiran kao slobodnostoje}i, sa ~eti- Drugom svetskom ratu, nestali su elementi koji su ~i- ri vidqive fasade, uistinu se isti~e tvrdo}om svojih nili posebnost enterijera.52 formi, izrazitom tro~lano{}u fasade, nagla{enom Kada je 1910. godine na mestu nekada{weg Parano- podelom po horizontali i sna`nim zup~astim krov- sovog hana, na velikoj parceli – bloku, oivi~enoj sa sve nim vencem koji prikiva objekat i ne dozvoqava mu da ~etiri strane ulicama, po~eo da se gradi Grand hotel se slobodno razvije do zatalasane linije atike, obliko- »Zadruga« (»Bristol«), transformacija Malog pijaca vane u maniru Ar-Nuvoa. U istom maniru su ura|eni i bila je u potpunosti zavr{ena. svi dekorativni elementi fasade, iako se ima utisak Osnovni podaci o objektu, u koje se ubraja autorstvo da su samo formalno primeweni bez organske veze sa Nikole Nestorovi}a, zna~ajno za wegovo celokupno de- korpusom. lo, i tehni~ki problemi u vezi sa fundirawem pozna- Hotel »Bristol«, po nameni u skladu sa tradicijom ti su do detaqa i ne treba ih posebno razmatrati.53 mesta ali oblikovawem nov, doprineo je novom, evrop- Ocene arhitekture hotela »Bristol« su razli~ite. skom liku Malog pijaca. U literaturi se navodi da je to objekat na kome je »sece- Ako je ta~an podatak iz {tampe57 da je i Qubomir sijska dekorativnost doìvela vrhunac«,54 ali i da se Krsmanovi} imao nameru da 1911. godine sazida novu

SPOMENI^KA BA[TINA 114

115

skom Dunav u nimfa Dunavska fontana je to i Jovanovi}, , Beograd 1977, 44. 1977, Beograd , ma

Beograd kao orijentalna varo{ pod Turci- pod varo{ orijentalna kao Beograd \uri}-Zamolo, D. 4º Danas se zna za jednu fontanu koju je izradio \or|e izradio je koju fontanu jednu za zna se Danas

kao »`enska figura za fontanu (gips)«. fontanu za figura »`enska kao , Beograd 1970, 407–408. 1970, Beograd , Beograda varo{i Uprava Peruni~i}, B. 3º

dela, odr`ane 1912. godine, ali kao skica, jer se navodi se jer skica, kao ali godine, 1912. odr`ane dela,

1911, 54. 1911,

^etvrte jugoslovenske izlo`be umetni~kih izlo`be jugoslovenske ^etvrte Katalogu , Beograd , Beograda Metamorfoza Vilovski, Stefanovi} T. 2º

Jovanovi}a. Postoji jedna fontana koja je objavqena u objavqena je koja fontana jedna Postoji

63 , Beograd 1964, 12. 1964, Beograd , 1819–1939 sud, Beogradski Peruni~i}, B. 1º

miwe ni u jednom od radova koji se bave delom \or|a delom bave se koji radova od jednom u ni miwe

figura za fontanu od bronze«. Savska nimfa se ne po- ne se nimfa Savska bronze«. od fontanu za figura NAPOMENE:

postoji podatak, koji je dao Jovanovi}, da je to »velika to je da Jovanovi}, dao je koji podatak, postoji

Ne znamo ni kako izgleda Savska nimfa, osim {to osim nimfa, Savska izgleda kako ni znamo Ne

nema ni re~i. ni nema sa fotografija i razglednica iz me|uratnog perioda. me|uratnog iz razglednica i fotografija sa

umetnosti i vajari. O Malom pijacu i Savskoj varo{i Savskoj i pijacu Malom O vajari. i umetnosti Nije nam poznat projekat, ali je poznat izgled skvera izgled poznat je ali projekat, poznat nam Nije

godine. i u kojoj su u~estvovali poznati arhitekti, istori~ari arhitekti, poznati u~estvovali su kojoj u i 62

1933. godine 1933. novine op{tinske Beogradske sprovele su

radila na sli~nim projektima sve do ostavke 2. jula 1919. jula 2. ostavke do sve projektima sli~nim na radila 68

like ankete o spomenicima i trgovima Beograda, koju Beograda, trgovima i spomenicima o ankete like radova na ure|ewu skvera, a da je arh. Jelisaveta Na~i} Jelisaveta arh. je da a skvera, ure|ewu na radova

Za dokaz takvog stawa moè da posluì rezultat ve- rezultat posluì da moè stawa takvog dokaz Za to da su pisma upu}ena Op{tini, koja je bila investitor bila je koja Op{tini, upu}ena pisma su da to

ni da sawaju. da ni Ne mo`e biti sumwe u ta~nost podataka s obzirom na obzirom s podataka ta~nost u sumwe biti mo`e Ne

dio se onaj deo grada o kome wihovi dedovi nisu mogli nisu dedovi wihovi kome o grada deo onaj se dio je »izradio figuru Savsku nimfu za tu fontanu«. tu za nimfu Savsku figuru »izradio je

Novoj generaciji stasaloj u srpskom Beogradu nu- Beogradu srpskom u stasaloj generaciji Novoj ra svih tehni~kih odeqewa Op{tine, \or|e Jovanovi} \or|e Op{tine, odeqewa tehni~kih svih ra

jac je do~ekao i novi vek. novi i do~ekao je jac i po kona~nom odobrewu arh. Le`ea, glavnog direkto- glavnog Le`ea, arh. odobrewu kona~nom po i

sle wega. Onako kako je do~ekao 1914. godinu, Mali pi- Mali godinu, 1914. do~ekao je kako Onako wega. sle fontane u sredini skvera. Uz konsultacije sa arh. Na~i} arh. sa konsultacije Uz skvera. sredini u fontane

zapo~etih pre Prvog svetskog rata nije nastavqena po- nastavqena nije rata svetskog Prvog pre zapo~etih voru sa Op{tinom odlu~ila da finansira postavqawe finansira da odlu~ila Op{tinom sa voru

da{wu `ivost zamenila je u~malost. Nijedna od ideja od Nijedna u~malost. je zamenila `ivost da{wu

skog arhitekte Jelisavete Na~i} Jelisavete arhitekte skog i da je Zadruga, u dogo- u Zadruga, je da i

nikakvo posebno zna~ewe i potonuo je u zaborav. Neka- zaborav. u je potonuo i zna~ewe posebno nikakvo skver pred Beogradskom zadrugom po projektu op{tin- projektu po zadrugom Beogradskom pred skver

Za one koji su ih nasledili Mali pijac nije imao nije pijac Mali nasledili ih su koji one Za

1921. godine. 1921. U wima se navodi da je pred rat ura|en rat pred je da navodi se wima U

verzitetu, a Aleksa Krsmanovi} srpskoj dr`avi. dr`avi. srpskoj Krsmanovi} Aleksa a verzitetu, Jovanovi} u pismima upu}enim Beogradskoj op{tini Beogradskoj upu}enim pismima u Jovanovi}

{to je Luka ]elovi} svu svoju imovinu ostavio Uni- ostavio imovinu svoju svu ]elovi} Luka je {to \or|e Jovanovi}. O ovom projektu podatke daje \or|e daje podatke projektu ovom O Jovanovi}. \or|e

novi} je sve nepokretnosti zave{tao srpskoj vojsci, kao vojsci, srpskoj zave{tao nepokretnosti sve je novi} fontane, Savske nimfe, kako ju je nazvao autor, vajar autor, nazvao je ju kako nimfe, Savske fontane,

krizom, prodali su sva svoja imawa; Qubomir Krsma- Qubomir imawa; svoja sva su prodali krizom, za ure|ewe Male pijace, koji je obuhvatao i postavqawe i obuhvatao je koji pijace, Male ure|ewe za

prodali; naslednici \or|a Vu~a, slomqeni ekonomskom slomqeni Vu~a, \or|a naslednici prodali; gradske zadruge. Skver je bio deo mnogo ve}eg projekta ve}eg mnogo deo bio je Skver zadruge. gradske

Paranosa su ostatke o~evog imawa isparcelisali i ras- i isparcelisali imawa o~evog ostatke su Paranosa Prvog svetskog rata bilo je ure|ewe skvera ispred Beo- ispred skvera ure|ewe je bilo rata svetskog Prvog

»novi grad na Savi« si{la je sa scene. Potomci Riste Potomci scene. sa je si{la Savi« na grad »novi Posledwa intervencija u Savamali pred izbijawe pred Savamali u intervencija Posledwa

vi{e ni{ta nije bilo isto. Generacija koja je stvorila je koja Generacija isto. bilo nije ni{ta vi{e smele poduhvate prestonica jo{ nije bila spremna. bila nije jo{ prestonica poduhvate smele

stven trg. Naàlost, rat je bio brì. Kada je on pro{ao, on je Kada brì. bio je rat Naàlost, trg. stven ni projekat Op{tina beogradska nije usvojila. Za tako Za usvojila. nije beogradska Op{tina projekat ni

Da je projekat realizovan, Beograd bi dobio jedin- dobio bi Beograd realizovan, projekat je Da {inama koje bi bile od armiranog betona«. armiranog od bile bi koje {inama Predlo`e-

po ve} delimi~no realizovanom projektu. realizovanom delimi~no ve} po sa koga bi do Svetonikoqskog trga vodila preko ku}a na ku}a preko vodila trga Svetonikoqskog do bi koga sa

sredstava kao razlog za odbijawe postavqawa fontane postavqawa odbijawe za razlog kao sredstava Terazije sa Savom u pravoj liniji preko Zelenog venca, Zelenog preko liniji pravoj u Savom sa Terazije

stojawe regulacionog plana i nedostatak finansijskih nedostatak i plana regulacionog stojawe jedinstvena za Beograd. Projektovana pruga bi vezivala bi pruga Projektovana Beograd. za jedinstvena

tako|e upu}en predlog na razmatrawe, navela je nepo- je navela razmatrawe, na predlog upu}en tako|e ve tramvajske pruge, »koja bi sa svoje originalnosti bila originalnosti svoje sa bi »koja pruge, tramvajske ve

Gra|evinska sekcija Op{tine beogradske, kojoj je kojoj beogradske, Op{tine sekcija Gra|evinska Verovatno bi sli~an utisak proizvela i izgradwa no- izgradwa i proizvela utisak sli~an bi Verovatno

pretku jedne kulturne varo{i.« kulturne jedne pretku qubav op{tine prire|uje izlo`be«. izlo`be«. prire|uje op{tine qubav

ro{ neka ode na Savu. Tamo }e tek ste}i uverewe o na- o uverewe ste}i tek }e Tamo Savu. na ode neka ro{ replike, {to je ozlojedilo vajara, ozlojedilo je {to replike, koji je odbio »da za »da odbio je koji

Savski kraj: ko `eli da vidi Beograd kao modernu va- modernu kao Beograd vidi da `eli ko kraj: Savski Tom prilikom je izneo i primedbe da su neki radovi neki su da primedbe i izneo je prilikom Tom

Srbiji«, ili, daqe: »za to se s pravom mo`e re}i za re}i mo`e pravom s se to »za daqe: ili, Srbiji«, vi} napravi izlo`bu i da se onda otkupe dela sa izlo`be. sa dela otkupe onda se da i izlo`bu napravi vi}

ski kraj »po lepoti svojih zgrada ~ini ~ast Kraqevini ~ast ~ini zgrada svojih lepoti »po kraj ski trawe B. Popovi}u, koji je predlo`io da \or|e Jovano- \or|e da predlo`io je koji Popovi}u, B. trawe

jednom od pregalaca Male pijace, u kojoj pi{e da Sav- da pi{e kojoj u pijace, Male pregalaca od jednom la po wegovom predlogu, ve} je pisma uputila na razma- na uputila pisma je ve} predlogu, wegovom po la

Luki ]elovi}u, Luki neimar Srpski kwige posveti u vi}a Beogradska op{tina nije otkupila Jovanovi}eva de- Jovanovi}eva otkupila nije op{tina Beogradska

Zbog toga ne ~udi odu{evqewe Svetozara Stojano- Svetozara odu{evqewe ~udi ne toga Zbog lo`be, koji ne odgovara bronzanoj skulpturi. bronzanoj odgovara ne koji lo`be, 66

uobli~en. postavci ide i opis figure za fontanu u kritici iz- kritici u fontanu za figure opis i ide postavci

da izlazi na tri ulice«, trg bi tada bio definitivno bio tada bi trg ulice«, tri na izlazi da mogla da bude skica za Dunavsku nimfu. U prilog pret- prilog U nimfu. Dunavsku za skica bude da mogla

se nalazio nekada{wi hotel »Bosna« i da je ona »trebala ona je da i »Bosna« hotel nekada{wi nalazio se postavqena 1911. godine, 1911. postavqena onda figura u gipsu ne bi ne gipsu u figura onda

parku u Novom Sadu. Novom u parku Ukoliko je ta~an podatak da je da podatak ta~an je Ukoliko kome na mesta blizini neposrednoj u ~etvorospratnicu

XIX XX

MALI PIJAC NA SAVI KRAJEM KRAJEM SAVI NA PIJAC MALI VEKA PO^ETKOM I

116 SPOMENI^KA BA[TINA SPOMENI^KA

28. i 30. 9. 1907; Nedeqa, br.1, 1907. br.1, Nedeqa, 1907; 9. 30. i 28. , 223. , Beograda Uspon Kosti}, M.

43º O zavr{etku zgrade beogradske Zadruge: Beogradske novine, Beogradske Zadruge: beogradske zgrade zavr{etku O 43º , u: , komentari Arhitektonsko-istorijski Gordi}, G. 199; 1994,

28º , Beograd , sada{wosti i pro{losti u Beograd B. Vujovi}, Vujovi}, B.

ja Zavoda za za{titu spomenika kulture grada Beograda. grada kulture spomenika za{titu za Zavoda ja

gla{ewu Beogradske zadruge za spomenik kulture, Dokumentaci- kulture, spomenik za zadruge Beogradske gla{ewu , 113. , Beograda Uspon Kosti}, M. 27º

42º Podatak dobijen od arh. Bogdana Nestorovi}a. Dosije o pro- o Dosije Nestorovi}a. Bogdana arh. od dobijen Podatak

XXIII (1976), 177–178. (1976), Beograda grada Godi{wak , godine

41º , Beograd 1965, 56–58. 1965, Beograd , Beogradu u skulptura Fasadna Sikimi}, \. Urbanisti~ko ure|ewe Beograda od 1866. do 1914. do 1866. od Beograda ure|ewe Urbanisti~ko Nedi}, S. 26º

grada Beograda. grada , Beograd 1983, 22. 1983, Beograd , 1830–1941

, Dokumentacija Zavoda za za{titu spomenika kulture spomenika za{titu za Zavoda Dokumentacija , kulture Ideje i stvarnost urbanizma Beograda urbanizma stvarnost i Ideje Maksimovi}, B. 25º

Dosije o progla{ewu Beogradske zadruge za spomenik za zadruge Beogradske progla{ewu o Dosije ; sada{wosti

ne grada Beograda, Tehni~ka direkcija, K-1503. direkcija, Tehni~ka Beograda, grada ne

Beograd u pro{losti i pro{losti u Beograd Vujovi}, B. ; Beograda Graditeqi Zamolo,

24º Tapija za »Liman«, Istorijski arhiv Beograda, Fond Op{ti- Fond Beograda, arhiv Istorijski »Liman«, za Tapija 24º

XXIII

(1975); D. \uri}- D. (1975); Beograda grada Godi{wak , Nestorovi}

Beogradski arhitekti Andra Stevanovi} i Nikola i Stevanovi} Andra arhitekti Beogradski storovi}, , 123. , wemu

, Beograd 1970; B. Ne- B. 1970; Beograd , 1900–1970 arhitektura Srpska Manevi},

Beogradsko naseqe i prvo imenovawe ulica u ulica imenovawe prvo i naseqe Beogradsko Peruni~i}, B. 23º

, Beograd 1966, 31; Z. 31; 1966, Beograd , , Beograda nasle|e Arhitektonsko mera,

{tinske novine, septembar 1933, 590. 1933, septembar novine, {tinske

, 64; J. Sekuli}, @. [kala- @. Sekuli}, J. 64; , Beograda grada nasle|e Arhitektonsko

, Beogradske op- Beogradske , pobede spomenik kao Krst [umarevi}, S. 22º

, Urbanizam Beograda 16 (1962); G. Gordi}, G. (1962); 16 Beograda Urbanizam , Beograda arhitekture

Pioniri moderne Pioniri Manevi}, Z. 76; 1937, Beograd , stole}a pro{log

Beograda.

Gra|evine i arhitekti u Beogradu u arhitekti i Gra|evine Nestorovi}, N. zgradi: O 40º

jace, Dokumentacija Zavoda za za{titu spomenika kulture grada kulture spomenika za{titu za Zavoda Dokumentacija jace,

21º Dosije o progla{ewu za spomenik kulture Krsta s Male pi- Male s Krsta kulture spomenik za progla{ewu o Dosije 21º

arhitekture pisali su o odnosu dvojice arhitekata. dvojice odnosu o su pisali arhitekture

V 39º Po~ev od Bogdana Nestorovi}a svi istori~ari beogradske istori~ari svi Nestorovi}a Bogdana od Po~ev 39º

(2004), 20. (2004), Nasle|e , da

Memorijal oslobodiocima Beogra- oslobodiocima Memorijal Timotijevi}, M. 82; br. talog,

, 31. , Sav~i}

,Ka- Beograda grada podru~ju na spomenici Javni Pavlovi}, A. 20º

Milo{ [olaja, V. Magdi}, A. 203; , sada{wosti i pro{losti u

Beograd Vujovi}, B. 92; , Beograda Graditeqi \uri}-Zamolo, D. 38º XVI

(1967), 116. (1967), Beograda grada Godi{wak , wemu

Beogradsko naseqe i prvo imenovawe ulica u ulica imenovawe prvo i naseqe Beogradsko Peruni~i}, B. 19º

Tehni~ka direkcija, K-1503. direkcija, Tehni~ka

37º Istorijski arhiv Beograda, Fond Op{tine grada Beograda, grada Op{tine Fond Beograda, arhiv Istorijski 37º XIX , 16. , Beogradu u veka kafane

Hoteli i Hoteli \uri}-Zamolo, D. 52; , Beograda Uspon Kosti}, M. 18º

1964, 35 – 1899. godinu. 1899. – 35 1964,

, Beograd , Beograda starog Iz Jovanovi}, P. @. a godinu, –1904. 52

XIX

, 121. , veka Beograda kafane i Hoteli \uri}-Zamolo, D. 17º

, Beograda Uspon Kosti}, M. ru{ewa, godinu kao 1908. navodi 95,

, 52. , delo nav. Kosti}, M. 16º

, Turcima pod varo{ orijentalna kao Beograd \uri}-Zamolo, D. 36º

izri~ito navodi 1865. godinu i Ristu Paranosa kao vlasnika. kao Paranosa Ristu i godinu 1865. navodi izri~ito

direkcija, K-1493, K-1503. K-1493, direkcija,

, Beograd 1994, 51, 1994, Beograd , Beograda Uspon Kosti}, M. dok Han, otkupio

ski arhiv Beograda, Fond op{tine grada Beograda, Tehni~ka Beograda, grada op{tine Fond Beograda, arhiv ski

, Beograd 1988, 14, navodi da je neko iz porodice Paranos porodice iz neko je da navodi 14, 1988, Beograd , gradu

35º Planovi regulacije Kara|or|eve i okolnih ulica, Istorij- ulica, okolnih i Kara|or|eve regulacije Planovi 35º

XIX veka u Beo- u veka Beograda kafane i Hoteli \uri}-Zamolo, D. 15º

34º Beogradske op{tinske novine, 11. 6. 1900, 101. 1900, 6. 11. novine, op{tinske Beogradske 34º

, 643. , delo nav. Peruni~i}, B. 14º

19. 11. 1900, 196. 1900, 11. 19.

, 95. , Turcima pod varo{ orijentalna kao Beograd

je potreba da se odobri pozajmica. Beogradske op{tinske novine, op{tinske Beogradske pozajmica. odobri se da potreba je

ad acta, ad , 408; D. \uri}-Zamolo, D. 408; , Beograda varo{i Uprava Peruni~i}, B. 13º

jer je izlo`ba skoro zavr{ena pa time i presta- i time pa zavr{ena skoro izlo`ba je jer stavili

odluku za naredno zasedawe, dok na sednici od 31. 10. molbu nisu molbu 10. 31. od sednici na dok zasedawe, naredno za odluku

, 9–10. , sna i stvarnosti izme|u ograd

sku izlo`bu u Pariz, 1900. godine. Odbornici stalno odla`u stalno Odbornici godine. 1900. Pariz, u izlo`bu sku

Be- prema: citirano , varo{i beogradske Opis Marjanovi}, S. 12º

Leka, koji tra`i pozajmicu od Op{tine da bi oti{ao na Svet- na oti{ao bi da Op{tine od pozajmicu tra`i koji Leka,

, 64. , Beograda Metamorfoza Vilovski, Stefanovi} T. 11º

33º Kao ilustracija moè da posluì slu~aj arh. Dimitrija T. Dimitrija arh. slu~aj posluì da moè ilustracija Kao 33º

, 768. , Isto 10º \or|e Vu~o, {to je ta~an podatak. ta~an je {to Vu~o, \or|e

, 60. Kao vlasnik ku}e javqa se javqa ku}e vlasnik Kao 60. , Beograda Uspon Kosti}, M. 32º

, 13. , sud Beogradski Peruni~i}, B. 9º

navodi kao vlasnika firmu »Flaj{ar i ^elebonovi}«. ^elebonovi}«. i »Flaj{ar firmu vlasnika kao navodi

Savska ~ar{ija. Savska

, 199. Autor 199. , sada{wosti i pro{losti u Beograd Vujovi}, B. 31º

se i za {iri prostor koriste nazivi Savamala, Savska varo{, Savska Savamala, nazivi koriste prostor {iri za i se

pijaca, s tim {to se u starijoj javqa samo Mali pijac, kao {to kao pijac, Mali samo javqa starijoj u se {to tim s pijaca, , Katalog izlo`be, Beograd 1997, 30. 1997, Beograd izlo`be, Katalog , ~elnik

8º U literaturi se javqa dvojnost naziva: Mali pijac i Mala i pijac Mali naziva: dvojnost javqa se literaturi U 8º Milo{ Sav~i}, graditeq, privrednik, gradona- privrednik, graditeq, Sav~i}, Milo{ [olaja, V. di},

, 203; A. Mag- A. 203; , sada{wosti i pro{losti u Beograd Vujovi}, B. 1981;

, Urbanizam Beograda 66–67 (1982), 42. (1982), 66–67 Beograda Urbanizam , sna i nosti

, Beograd , 1815–1914 Beograda Graditeqi \uri}-Zamolo, D. 1966;

Beograd izme|u stvar- izme|u Beograd prema: citirano , varo{ Lepa Zori}, S. 7º

, 39, Beograd 39, , Beograda grada nasle|e Arhitektonsko Gordi}, G. 30º

{tinske novine, novembar 1939, 691. 1939, novembar novine, {tinske

, 201. , sada{wosti i pro{losti u Beograd Vujovi},

, Beogradske op- Beogradske , Beograd stari kroz [etwa Rankovi}, J. D. 6º

; B. ; venac Savski op{tine istra`ivawe Sistematsko Beograda,

29º Dokumentacija Zavoda za za{titu spomenika kulture grada kulture spomenika za{titu za Zavoda Dokumentacija 29º , 54. , Beograda Metamorfoza Vilovski, Stefanovi} T. 5º

VERA PAVLOVI]-LON^ARSKI VERA

MALI PIJAC NA SAVI KRAJEM XIX I PO^ETKOM XX VEKA

44º D. \uri}-Zamolo, Hoteli i kafane XIX veka u Beogradu, 14. Op{tina otkupi od Jovanovi}a jedan broj skulptura u zamenu za op{tinski plac na kom bi mogao da ozida ateqe. 45º Interesantno je da se u onovremenoj {tampi uop{te ne pomiwe izme{tawe spomenika. 61º U dosada{wim radovima koji su se bavili delom arh. Jeli-

46º Beogradske novine, 17. 5. 1907. Posledwi Krsmanovi}ev ma- savete Na~i} nema podataka o wenom u~e{}u u projektu skvera: gacin nalazi se u br. 17 dana{we Ulice bra}e Krsmanovi}. M. Mini}, Prva Beogra|anka arhitekta – Jelisaveta Na~i}, GMGB III (1956), 451–458; D. \uri}-Zamolo, Graditeqi Beograda, 47º S. Zori}, Lepa varo{, 35. 70–72; O. Noìni}, Jelisaveta Na~i} – prva èna arhitekta u 48º Beogradske novine, 1. 7. 1906, 2. Srbiji, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske XIX (1983), 275–292; D. \uri}-Zamolo, Gra|a za prou~avawe dela èna arhi-

49º D. \uri}-Zamolo, Graditeqi Beograda, 68. tekata sa beogradskog univerziteta generacije 1896–1940, Pinus

50º Isto. 5 (1996), 43–47.

51º @. [kalamera, Secesija u arhitekturi Beograda 1900–1914, 62º Istorijski arhiv Beograda, Fond Op{tine grada Beograda, Administrativni odsek, K-9, f-1-53/19. Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 3 (1967), 330. 52º Plan prepravke zgrade, Istorijski arhiv Beograda, Fond 63º Vajarski radovi akademika \or|a Jovanovi}a, SANU, Beo- tehni~ke direkcije, f. XXII-108-1930. grad 1933; A. [auli}, \or|e Jovanovi} – srpski vajar, Novi Sad 1955. âk je ne pomiwe ni sam \or|e Jovanovi} u biografiji 53º N. Nestorovi}, Gra|evine i arhitekti u Beogradu pro{log pisanoj 1947. godine: Dosije preminulih ~lanova SANU, Jova- stole}a; Z. Manevi}, Pioniri moderne arhitekture Beograda; G. novi} \or|e, 1861–1953, rukopis, Biblioteka SANU; U. Ani}, Gordi}, Arhitektonsko nasle|e grada Beograda, ; @. [kalamera, II @ivot i delo vajara \or|a Jovanovi}a, magistarski rad, odbra- Secesija u arhitekturi Beograda; Z. Manevi}, Srpska arhitek- wen 1991. godine, rukopis, Biblioteka Odeqewa za istoriju tura 1900–1970; B. Nestorovi}, Beogradski arhitekti Andra umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu. U svim radovima Stevanovi} i Nikola Nestorovi}; D. \uri}-Zamolo, Graditeqi se pomiwe Nimfa Dunava, a u A. [auli}, \or|e Jovanovi} – srp- Beograda; B. Vujovi}, Beograd u pro{losti i sada{wosti; Dosije ski vajar, pod rednim brojem 14 – »statua prirodne veli~ine od o progla{ewu hotela »Bristol« za spomenik kulture, Dokumen- bronze, ukras parka u Novom Sadu«. \or|e Jovanovi} je uradio tacija Zavoda za za{titu spomenika kulture grada Beograda; A. nekoliko skulptura sa sli~nom tematikom. Postoji reqef Sav- Kadijevi}, Dva toka srpskog arhitektonskog Ar-Nuvoa, inter- ska nimfa nad portalom zgrade u Balkanskoj ulici 19, Personi- nacionalni i nacionalni, Nasle|e (2004). V fikacija Save (ili Sava), ra|ena u mermeru, i Sava, bronzana 54º @. [kalamera, Secesija u arhitekturi Beograda, 330. figura iz 1908. u Narodnom muzeju u â~ku. 55º Z. Manevi}, Srpska arhitektura 1900–1970, 17. 64º Naàlost, na fontani ne postoji godina livewa koja bi po- 56º A. Kadijevi}, Dva toka srpskog arhitektonskog Ar-Nuvoa, 62. mogla razre{ewu dileme. 57º Beogradske novine, 19. 3. 1911. Iz teksta se sti~e utisak da 65º Dokumentacija Zavoda za za{titu spomenika kulture grada je za novu zgradu ve} ura|en projekat. Me|utim, vlasnik imawa Novog Sada, podaci dobijeni od Vojislava Pu{kara, razglednice nastale pre Prvog svetskog rata objavqene u: \. M. Srbulovi}, u Kara|or|evoj 46 nije bio Qubomir, ve} Aleksa Krsmanovi}, {to se vidi iz objave Zadu`bine Alekse Krsmanovi}a o prodaji Kratka istorija Novog Sada, Novi Sad 2002, razglednica iz

imawa 1937. godine (M. Kosti}, Uspon Beograda, 54) i spiska ne- 1912. godine sa prikazom Dunavskog parka sa fontanom, objavqe- pokretnih imawa u testamentu Qubomira Krsmanovi}a (Isto- no u: T. Militar, Novi Sad na raskrsnici minulog i sada{weg veka, rijski arhiv Beograda, Fond Op{tine grada Beograda, Tehni~ka Novi Sad 2002, 41. direkcija, K-1503). 66º B. Lazarevi}, Jugoslovenska izlo`ba, Re~, 15. 5. 1912.

58º S. Stojanovi}, Srpski neimar, Beograd 1912, 100. 67º Pismo \or|a Jovanovi}a od 16. jula 1921. godine. Istorijski

59º Beogradske novine, 12. 7. 1910, 3. Arhiv Beograda, Fond Op{tine grada Beograda, Administra- tivni odsek, K-16, f-4382/21. 60º Istorijski arhiv Beograda, Fond Op{tine grada Beograda, Administrativni odsek, K-16, f-4382/21. Pisma su imala ciq da 68º Beogradske op{tinske novine, april 1933, 239–287.

117

VERA PAVLOVI]-LON^ARSKI

Summary: VERA PAVLOVI]-LON^ARSKI

LITTLE-MARKET-ON-SAVA AT THE TURN OF THE 19TH AND 20TH CENTURIES

The square at the junction of Karadjordjeva, Svetozara Radi}a, Hercegova~ka and Travni~ka streets, popularly known as Little- Market-on-Sava, dates back to about 1830 as the result of a decision restricting the housing of traders and dealers to the Sava riverfront. A makeshift marketplace was soon to grow into a plaza. The regulation of the streets that formed it, its architectural frame at first consisting of inns, and then of European-style hotels, the construction of commercial and residential buildings in its immediate surroundings as well as the mounting of a monument to victory made the Little Market a hub of Belgrade’s life. The twentieth century brought prosperity to the Little Market and its broader neighbourhood, Savamala. By World War One it had been shaped in urban-planning terms, its regulation and plotting had been completed, Sava quaysides had begun to be built, an elementary school had been constructed and Serbia’s first banking institution founded. Buildings from the mid nineteenth century gave way to those influenced by contemporary European architecture. The most important building on the square is that of the Belgrade Cooperative constructed in 1907 according to the design of Nikola Nestorovi} and Andra Stevanovi}. Together with the house of Djordje Vu~o, known as Vu~o’s House on the Sava, built in 1908 according to the design of Dimitrije T. Leko, and Bristol Hotel, built in 1910 according to the design of Nikola Nestorovi}, it conferred a completely new, European, look on the Little Market. The effect was enhanced by a piazza in front of the Belgrade Cooperative building, designed by the city architect Jelisaveta Na~i}. The design had included a fountain, the Sava Nymph, »a large figure in bronze« by the sculptor Djordje Jovanovi}. It was never mounted, however, and its fate re- mains unknown. After World War Two the Little Market has sunk into oblivion. For the generations born in the new state the site has lost the significance it had for their fathers.

LIST OF ILLUSTRATIONS:

Fig. 1. Bosnia Hotel, early-20th-century postcard Fig. 2. The cross from the Little Market Fig. 3. Building of Ljubomir Krsmanovi}, 59 Karadjordjeva St Fig. 4. House of Luka ]elovi}, 1 Kraljevi}a Marka St Fig. 5. Belgrade Cooperative building, 58 Karadjordjeva St, ca 1912 Fig. 6. Belgrade Cooperative, entrance hall Fig. 7. Little Market, postcard, 1920s Fig. 8. Bristol Hotel, postcard, 1910s Fig. 9. Danube Nymph by Djordje Jovanovi}, Danube Park, Novi Sad

SPOMENI^KA BA[TINA 118