P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz ORLA (420) Warszawa 2011 Autor: El Ŝbieta Gawlikowska*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Krzysztof Seifert*, Jerzy Król**, Małgorzata Marczak** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska* * – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2011 r. Spis tre ści I. Wst ęp – K. Seifert .................................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Seifert .................................................... 4 III. Budowa geologiczna – E. Gawlikowska, K. Seifert ............................................................ 6 IV. Zło Ŝa kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ..................................................................... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...................................... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ................ 13 VII. Warunki wodne – K. Seifert ............................................................................................. 15 1. Wody powierzchniowe.................................................................................................... 15 2. Wody podziemne............................................................................................................. 16 VIII. Geochemia środowiska................................................................................................... 18 1. Gleby – P. Kwecko .......................................................................................................... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik................................................................... 20 IX. Składowanie odpadów – M. Marczak, J. Król .................................................................. 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – E. Gawlikowska ............................................................ 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – E. Gawlikowska ........................................................... 32 XII. Zabytki kultury – E. Gawlikowska, K. Seifert ................................................................. 34 XIII. Podsumowanie – E. Gawlikowska, M. Marczak, J. Król ............................................... 36 XIV. Literatura........................................................................................................................ 38 I. Wst ęp Arkusz Orla Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 został wyko- nany w 2010 roku. Składa si ę on z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia po- wierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpa- dów. Plansza A została wykonana w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego. Przy jego opracowywaniu wykorzystano informacje zamieszczone na arkuszu Orla Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2007 w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (Andrzejewska-Kubrak i in., 2007). Plansza B została wykonana w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (składowanie odpadów) i w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (geo- chemia środowiska). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb s ą uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowa- nych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w ma- pie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą 3 ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. W celu opracowania mapy przeanalizowano materiały archiwalne oraz przeprowadzo- no konsultacje i uzgodnienia w Białostockim Urz ędzie Marszałkowskim, w starostwie powia- towym w Bielsku Podlaskim i Hajnówce, urz ędach gmin: Bielsk Podlaski, Orla, Hajnówka, Czy Ŝe i Dubicze Cerkiewne. Wykorzystano równie Ŝ materiały z archiwów Pa ństwowego In- stytutu Geologicznego oraz Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. W czasie zwiadu terenowego zweryfikowano zebrane informacje. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo śro- dowiskowej Polski w skali 1:50 000. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Granice arkusza Orla wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 23 o 15’−23 o30’długo ści geograficznej wschodniej oraz 52 o40’−52 o 50’szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany teren poło Ŝony jest w południowo- wschodniej cz ęś ci województwa podlaskiego, w powiecie bielskim (gminy Bielsk Podlaski i Orla) oraz w powiecie hajnowskim (gminy: Czy Ŝe, Hajnówka, Narew i Dubicze Cerkiewne). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza Orla zlokalizowany jest na Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskim w obr ębie podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich, w granicach makroregionu Nizina Północnopodlaska – mezoregion Równina Bielska (fig. 1). Obszar ten jest mało urozmaicony pod wzgl ędem geomorfologicznym. W cz ęś ci cen- tralnej wzniesiony jest do 189,1 m n.p.m. – Góra Srebrna, a najni Ŝszy punkt terenu znajduje si ę w północno-zachodnim skraju terenu arkusza – 128 m n.p.m. – Kolonia Sobótka nad rzek ą Orlank ą. Obszar stanowi głównie słabo zró Ŝnicowana wysoko ściowo wysoczyzna morenowa z nielicznymi wzgórzami moren czołowych i moren z wyci śni ęcia oraz z rozległymi zagł ę- bieniami wytopiskowymi. Wysoczyzn ę morenow ą falist ą stanowi ą łagodne wzgórza zbudo- wane głównie z glin zwałowych, których kulminacje si ęgaj ą 170,0–180,0 m n.p.m. Jedynie w centralnej cz ęś ci arkusza oraz na jego wschodnich kra ńcach w rejonie Szostakowa, wyso- ko ści przekraczaj ą 180,0 m n.p.m. Niektóre z form maj ą charakter moren z wyci śni ęcia – s ą to wzgórza w centralnej cz ęś ci terenu w rejonie Grabniaka, dawnej cegielni Antonowo koło Orli, Mochnatego oraz wzgórza na północ od miejscowo ści Lady. Na powierzchni wysoczy- zny liczne s ą głazy narzutowe. 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Orla tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002) 1 – granica mezoregionu, 2 – granica pa ństwa Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Makroregion: Nizina Północnopodlaska Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.33 – Wysoczyzna Białostocka 843.35 – Wysoczyzna Wysokomazowiecka 843.37 – Równina Bielska 843.38 – Wysoczyzna Drohiczy ńska Rejon arkusza ma charakter rolniczy z du Ŝym udziałem ł ąk, pastwisk i terenów ba- giennych. Na wysoczy źnie wyst ępuj ą głównie gleby bielicowe, brunatnoziemne, płowe, rdzawe, oglejone, a w dolinach rzek i na torfowiskach gleby organogeniczne: czarne ziemie, murszowe oraz torfy torfowisk przej ściowych, od niskich do wysokich. Stosunkowo niewiel- kie powierzchnie zajmuj ą mady rzeczne. Lasy zajmuj ą niewielk ą cz ęść omawianego terenu – głównie w dolinach rzeki Orlanki i Łoknicy. 5 Klimat w charakteryzowanym obszarze ma cechy kontynentalne. Charakteryzuje si ę krótkim okresem wegetacyjnym, dług ą i mro źną zim ą, krótkim przedwio śniem i niskim po- ziomem opadów atmosferycznych. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7˚C, a ilo ść opadów – około 500 mm/rok. Okres wegetacyjny trwa około 180 dni (Wo ś, 1999). Omawiany teren cechuje mała g ęsto ść zaludnienia, a głównymi o środkami admini- stracyjnymi s ą wsie gminne Orla i Czy Ŝe. Podstawow ą funkcj ą gospodarcz ą gmin jest rolnic- two, które ma na tym obszarze dobre warunki do rozwoju ze wzgl ędu na znaczny udział gleb chronionych klas I–IVa, zajmuj ących