Arkusz ORLA (420)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ORLA (420)

Warszawa 2011

Autor: El Ŝbieta Gawlikowska*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Krzysztof Seifert*, Jerzy Król**, Małgorzata Marczak**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska*

Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – K. Seifert ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Seifert ...... 4 III. Budowa geologiczna – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 13 VII. Warunki wodne – K. Seifert ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska...... 18 1. Gleby – P. Kwecko ...... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik...... 20 IX. Składowanie odpadów – M. Marczak, J. Król ...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – E. Gawlikowska ...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – E. Gawlikowska ...... 32 XII. Zabytki kultury – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 34 XIII. Podsumowanie – E. Gawlikowska, M. Marczak, J. Król ...... 36 XIV. Literatura...... 38

I. Wst ęp

Arkusz Orla Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 został wyko- nany w 2010 roku. Składa si ę on z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpa- dów. Plansza A została wykonana w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego. Przy jego opracowywaniu wykorzystano informacje zamieszczone na arkuszu Orla Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2007 w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (Andrzejewska-Kubrak i in., 2007). Plansza B została wykonana w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (składowanie odpadów) i w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (geochemia środowiska). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb s ą uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowa- nych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą

3 ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. W celu opracowania mapy przeanalizowano materiały archiwalne oraz przeprowadzono konsultacje i uzgodnienia w Białostockim Urz ędzie Marszałkowskim, w starostwie powia- towym w Bielsku Podlaskim i Hajnówce, urz ędach gmin: Bielsk Podlaski, Orla, Hajnówka, Czy Ŝe i Dubicze Cerkiewne. Wykorzystano równie Ŝ materiały z archiwów Pa ństwowego In- stytutu Geologicznego oraz Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. W czasie zwiadu terenowego zweryfikowano zebrane informacje. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo śro- dowiskowej Polski w skali 1:50 000. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Orla wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 23 o 15’−23 o30’długo ści geograficznej wschodniej oraz 52 o40’−52 o 50’szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany teren poło Ŝony jest w południowo- wschodniej cz ęś ci województwa podlaskiego, w powiecie bielskim (gminy Bielsk Podlaski i Orla) oraz w powiecie hajnowskim (gminy: Czy Ŝe, Hajnówka, Narew i Dubicze Cerkiewne). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza Orla zlokalizowany jest na Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskim w obr ębie podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich, w granicach makroregionu Nizina Północnopodlaska – mezoregion Równina Bielska (fig. 1). Obszar ten jest mało urozmaicony pod wzgl ędem geomorfologicznym. W cz ęś ci centralnej wzniesiony jest do 189,1 m n.p.m. – Góra Srebrna, a najni Ŝszy punkt terenu znajduje si ę w północno-zachodnim skraju terenu arkusza – 128 m n.p.m. – Kolonia Sobótka nad rzek ą Orlank ą. Obszar stanowi głównie słabo zró Ŝnicowana wysoko ściowo wysoczyzna morenowa z nielicznymi wzgórzami moren czołowych i moren z wyci śni ęcia oraz z rozległymi zagł ę- bieniami wytopiskowymi. Wysoczyzn ę morenow ą falist ą stanowi ą łagodne wzgórza zbudowane głównie z glin zwałowych, których kulminacje si ęgaj ą 170,0–180,0 m n.p.m. Jedynie w centralnej cz ęś ci arkusza oraz na jego wschodnich kra ńcach w rejonie Szostakowa, wysoko ści przekraczaj ą 180,0 m n.p.m. Niektóre z form maj ą charakter moren z wyci śni ęcia – s ą to wzgórza w centralnej cz ęś ci terenu w rejonie Grabniaka, dawnej cegielni Antonowo koło Orli, Mochnatego oraz wzgórza na północ od miejscowo ści Lady. Na powierzchni wysoczyzny liczne s ą głazy narzutowe.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Orla tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002)

1 – granica mezoregionu, 2 – granica pa ństwa

Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Makroregion: Nizina Północnopodlaska Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.33 – Wysoczyzna Białostocka 843.35 – Wysoczyzna Wysokomazowiecka 843.37 – Równina Bielska 843.38 – Wysoczyzna Drohiczy ńska

Rejon arkusza ma charakter rolniczy z du Ŝym udziałem ł ąk, pastwisk i terenów ba- giennych. Na wysoczy źnie wyst ępuj ą głównie gleby bielicowe, brunatnoziemne, płowe, rdzawe, oglejone, a w dolinach rzek i na torfowiskach gleby organogeniczne: czarne ziemie, murszowe oraz torfy torfowisk przej ściowych, od niskich do wysokich. Stosunkowo niewielkie powierzchnie zajmuj ą mady rzeczne. Lasy zajmuj ą niewielk ą cz ęść omawianego terenu – głównie w dolinach rzeki Orlanki i Łoknicy.

5 Klimat w charakteryzowanym obszarze ma cechy kontynentalne. Charakteryzuje si ę krótkim okresem wegetacyjnym, dług ą i mro źną zim ą, krótkim przedwio śniem i niskim poziomem opadów atmosferycznych. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7˚C, a ilo ść opadów – około 500 mm/rok. Okres wegetacyjny trwa około 180 dni (Wo ś, 1999). Omawiany teren cechuje mała g ęsto ść zaludnienia, a głównymi o środkami admini- stracyjnymi s ą wsie gminne Orla i Czy Ŝe. Podstawow ą funkcj ą gospodarcz ą gmin jest rolnic- two, które ma na tym obszarze dobre warunki do rozwoju ze wzgl ędu na znaczny udział gleb chronionych klas I–IVa, zajmuj ących przewa Ŝaj ącą cz ęść terenów u Ŝytkowanych rolniczo. Istniej ą tu głównie gospodarstwa indywidualne zajmuj ące si ę produkcj ą ro ślinn ą, a tak Ŝe ho- dowl ą bydła i trzody chlewnej. Przeprowadzona w drugiej połowie ubiegłego stulecia na du Ŝą skal ę melioracja spowodowała znaczne obni Ŝenie poziomu zwierciadła wód gruntowych i osuszenie terenu. Dawniej istniało tu wiele małych naturalnych oczek wodnych. Obecnie nie ma tu wi ększych naturalnych zbiorników wód powierzchniowych. Przez południowo-zachodni fragment obszaru (rejon Paszkowszczyzny) przebiega droga krajowa nr 66 Bielsk Podlaski – Orla – Kleszczele – Połowce – granica pa ństwa, natomiast przez centraln ą cz ęść - droga wojewódzka nr 689 Bielsk Podlaski – Hajnówka – Biało- wie Ŝa – granica pa ństwa). Drogi gminne i lokalne s ą na ogół w złym stanie i bardzo cz ęsto maj ą tylko utwardzon ą nawierzchni ę. Przez omawiany teren przebiegała dawniej linia kole- jowa z Bielska Podlaskiego do Białowie Ŝy. Poł ączenie zostało zlikwidowane w 1993 r.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Orla przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Orla wraz z obja śnieniami (Brud, Boratyn, 2006, 2007). Omawiany teren le Ŝy w obr ębie platformy wschodnioeuropejskiej, we wschodniej cz ęś ci jednostki geologicznej ni Ŝszego rz ędu – obni Ŝenia podlaskiego. Na powierzchni wyst ępuj ą tu jedynie utwory czwartorz ędowe, a utwory starsze – kre- dowe i trzeciorz ędowe (paleoge ńskie i neoge ńskie) stwierdzone zostały w profilach otworów wiertniczych. Utwory kredy górnej przewiercono w otworach w Krzywej i Czy Ŝach, gdzie osi ągn ęły mi ąŜ szo ści 128,6 m i 169,0 m. Stropow ą cz ęść profilu stanowi ą utwory w ęglanowe wykształ- cone w postaci kredy pisz ącej i wapieni marglistych z krzemieniami. W sp ągu wyst ępuj ą pia-

6 skowce margliste z glaukonitem i wapienie piaszczysto-margliste. Pozostał ą cz ęść profilu stanowi kreda pisz ąca o ró Ŝnym wykształceniu facjalnym. Sedymentacj ę osadów trzeciorz ędowych rozpoczynaj ą piaski i mułki glaukonitowe paleogenu (eocenu i oligocenu). S ą to głównie laminowane poziomo i smu Ŝyście piaski drob- no- i średnioziarniste z glaukonitem i wkładkami mułków i węgli brunatnych. Mi ąŜ szo ść tych osadów, stwierdzona w otworze w Leniewie, wynosi 11,9 m. Osady neogenu (miocenu) wy- kształcone s ą w postaci piasków i mułków z w ęglem brunatnym. W otworze w Szernie stwierdzono na gł ęboko ści od 102,7 do 109,0 m p.p.t. piaski drobnoziarniste. W Szczytach– Nowodworach utwory neogenu wyst ępuj ą na gł ęboko ściach od 98,0 do 122,5 m p.p.t. W sp ą- gu były to piaski w ęgliste, przechodz ące w mułki piaszczyste z muskowitem oraz iły w ęgliste, w stropie – mułki ilasto-piaszczyste z wtr ąceniami w ęgla brunatnego. Podobnie wykształcone są osady neogenu nawiercone w okolicy Czy Ŝ, gdzie osi ągn ęły one mi ąŜszo ść 22 m. Osady czwartorz ędowe pokrywaj ą cały obszar arkusza, ale na powierzchni odsłaniaj ą si ę jedynie utwory zlodowace ń środkowo- i północnopolskich, a tak Ŝe holoce ńskie (fig. 2). Najstarszymi nawierconymi osadami czwartorz ędowymi s ą pylaste, silnie wapniste i zwietrzałe w stropie gliny zwałowe zlodowacenia narwi (otwór w Leniewie). Wyst ępuj ą na gł ęboko ści od 134,0 do 142,0 m p.p.t. Gliny te zachowały się prawdopodobnie tylko w zagł ę- bieniach terenu, a na pozostałym obszarze zostały erozyjnie usuni ęte. Kompleks osadów zlodowace ń południowopolskich (nidy, sanu 1 i sanu 2) rozpoczynaj ą gliny zwałowe z wkładkami Ŝwirów zlodowacenia nidy (otwór Leniewo), stwierdzone na gł ęboko ści od 99,5 do 134,0 m p.p.t. Powy Ŝej wyst ępuj ą osady zlodowace ń sanu 1 i sanu 2 – kolejne poziomy glin, porozdzielane piaszczystymi osadami wodnolodowcowymi lub osadami zastoiskowymi. Stwierdzona łączna mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi około 30,0 m. Pomi ędzy utworami glacjalnymi zlodowacenia sanu 1 i sanu 2 spoczywa 20-metrowa warstwa piasków i mułków rzecznych, zaliczana do interglacjału ferdynandowskiego. Do interglacjału mazowieckiego zaliczono piaski i piaski ze Ŝwirami wypełniaj ące niewielkie rozci ęcie erozyjne w północnej cz ęś ci obszaru arkusza. Nawiercono je w okolicy Leniewa i Szerni na gł ęboko ści od 52,3 do 59,2 m. Zlodowacenia środkowopolskie (odry i warty) były ostatnim cyklem glacjalnym obec- nym na terenie arkusza. Rozpoczynaj ą je gliny zwałowe zlodowacenia odry, nawiercone w Grabniaku, na gł ęboko ści od 30,0 do 36,0 m p.p.t. Wyst ępuj ą one lokalnie, cz ęsto razem z glinami zlodowacenia warty i s ą pod ścielone, a czasem tak Ŝe przykryte seri ą piasków i Ŝwi- rów wodnolodowcowych o mi ąŜ szo ści do 30 m. .

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Orla na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.), (2006)

Czwartorz ęd: holocen: 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 2 – piaski eoliczne, lokalnie w wy- dmach, 3 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 4 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, zlodowacenia środkowopolskie: 5 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 6 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 7 – piaski i mułki kemów, 8 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 9 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 10 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; ci ągi drobnych form rze źby: 11 – ozy, 12 – kemy, 13 – granica pa ństwa

Zachowano numeracj ę oryginaln ą z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

Zlodowacenie warty pozostawiło osady dwóch stadiałów: dolnego i środkowego. Ze stadiału dolnego pochodz ą, znane z profili otworów, iły, mułki i piaski zastoiskowe oraz poziom gliny zwałowej. S ą to typowe osady glacjalne, szarobrunatne, pylaste o mi ąŜ szo ści zmiennej od kilku do kilkunastu metrów. Utwory stadiału środkowego s ą powszechne na obszarze arkusza. Osadziły si ę wtedy iły, mułki i piaski zastoiskowe oddzielaj ące starszy i młod-

8 szy poziom glin zlodowacenia warty. Miejscami iły są silnie zaburzone, np. okolice Garbnia- ka, co świadczy o zjawiskach glacitektoniki Gliny zwałowe stadiału środkowego zlodowacenia warty wyst ępuj ą na prawie całym obszarze arkusza za wyj ątkiem cz ęś ci skrajnie południowo-wschodniej i południowo- zachodniej. S ą to gliny wapniste, pylasto – piaszczyste, silnie zwietrzałe w stropie (ponad 3 m), a ich mi ąŜ szo ści z reguły nie przekraczaj ą 10 m. Na glinach zwałowych osadziły si ę tak Ŝe piaski i Ŝwiry lodowcowe, piaski, Ŝwiry, głazy i gliny moren czołowych, piaski oraz piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej, osady klastyczne kemów, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski, mułki i iły wytopiskowe. Tworzą one zwart ą pokryw ę o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 30 m i stanowi ą główny rys rze źby terenu, która jest typowa dla młodego krajobrazu glacjalnego. Z okresu interglacjału eemskiego pochodz ą mułki jeziorne i torfy, które wyst ępuj ą pod przykryciem młodszych utworów dolinnych i deluwialnych, dlatego ich rozprzestrzenienie jest trudne do ustalenia. Nawiercono je m.in. w okolicy Kolonii Śliwowo, na gł ęboko ści 2,6– 9,4 m p.p.t. oraz Wólki, na gł ęboko ści od 3,8–8,8 m p.p.t. Lądolód zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenie wisły) nie obj ął swym zasi ę- giem omawianego obszaru. Na przełomie plejstocenu i holocenu w granicach arkusza doszło do procesów erozyjnych. Rozpocz ęła si ę wtedy akumulacja piasków, Ŝwirów i mułków rzecznych tarasów nadzalewowych. Wyst ępuj ą one w dolinach Orlanki, Łoknicy i Białej. Sp ąg tych utworów jest nieznany – mi ąŜ szo ść ich wynosi co najmniej kilkana ście metrów. Profil rozpoczynaj ą czarne i brunatne namuły organiczne, przechodz ące w szare piaski mułkowe oraz mułki. Wy Ŝej wyst ępuj ą piaski grubo- i ró Ŝnoziarniste dobrze wysortowane – typowo rzeczne. Pod koniec plejstocenu rozpocz ęła si ę akumulacja piasków eolicznych tworz ących wydmy (Kolonia Sobótka), piasków i mułków jeziorno-eolicznych wyst ępuj ących na powierzchni wysoczyzny morenowej i na obszarach zastoisk oraz piasków, mułków i glin deluwialnych pochodz ących z rozmywania. Najmłodsze osady s ą wieku holoce ńskiego i składaj ą si ę na nie mułki (mady), piaski i Ŝwiry rzeczne tarasów zalewowych. S ą one erozyjnie wci ęte w utwory tarasu nadzalewowe- go lub w starsze utwory lodowcowe i cz ęsto przykryte utworami torfiastymi. W holocenie powstały równie Ŝ piaski humusowe, piaski i namuły den dolinnych oraz zagł ębie ń okresowo przepływowych, a tak Ŝe namuły zagł ębie ń bezodpływowych i torfy.

9 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Orla udokumentowano dwa złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej: „Czy Ŝe” i „Orla”. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę złó Ŝ przedstawia tabela 1, a parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe tabela 2. Zło Ŝe „Czy Ŝe” udokumentowano w kategorii B (Kurhanowicz, 1960). Zło Ŝe posiada za- twierdzone zasoby bilansowe (801 tys. m3) i pozabilansowe (240 tys. m 3). Zasoby pozabilansowe udokumentowano w 3 polach o ł ącznej powierzchni 2,94 ha – 2 z nich przylegaj ą do zło Ŝa od wschodu i zachodu, a trzecie, oddzielnie poło Ŝone, blisko NW granicy zło Ŝa. Na mapie zaznaczono wył ącznie granice zło Ŝa o zasobach bilansowych. W roku 1966 dokumen- tacj ę uzupełniono dodatkiem, w którym zamieszczono wyniki prób przemysłowych (Barty ń- ski, 1966). Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą iły pylaste zlodowacenia warty. Nadkład składa si ę z glin piaszczystych, piasków gliniastych oraz ró Ŝnoziarnistych. Warunki hydrogeologiczne zło Ŝa s ą stosunkowo korzystne, gdyŜ woda w warstwach podzło Ŝowych wyst ępuje w niewielkich ilo- ściach. Wydzielono metrow ą półk ę ochronn ą słu Ŝą cą zabezpieczeniu eksploatacji złoŜa. Iły zastoiskowe ze zło Ŝa „Czy Ŝe” s ą surowcem o znacznej skurczliwo ści, wymagaj ącym schu- dzania piaskiem. Uznano je za przydatne do produkcji cegły cienko ściennej – kratówki i szczelinówki. Zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Orla” połoŜone jest w obr ębie czwartorz ędowych utworów zastoiskowych zlodowace ń środkowopolskich. Zostało udokumentowane w kategorii B+C 1+C 2 (Bartnik, 1968). Wykonano równie Ŝ dwa dodatki do dokumentacji. W pierwszym (Wilczy ńska, 1972) powi ększono zasoby zło Ŝa w kat. B, przekwalifikowano cz ęść zasobów z kat. C 2 do kat. C 1 (w cz ęś ci południowej zło Ŝa) oraz zamieszczono wyniki bada ń próby technologicznej dla cegły szczelinówki, rurek drenarskich oraz cerbetu (płyta ceramiczno-betonowa). W drugim dodatku (R ączaszek-Suchodolska, 1989) szczegółowiej rozpoznano budow ę zło Ŝa i warunki hydrogeologiczne (wykonano 13 otworów zag ęszczaj ą- cych) oraz przedstawiono wyniki próby przemysłowej dla pustaków i kafli. Kopalin ą s ą śred- nioplastyczne iły warwowe. W nadkładzie stwierdzono gleb ę, piaski, lokalnie Ŝwiry i glin ę piaszczyst ą. Zło Ŝe ma skomplikowane warunki hydrogeologiczne ze względu na du Ŝe ci śnie- nie hydrostatyczne (1,1–3,1 atm) wyst ępuj ące pod seri ą zło Ŝow ą. Surowiec ze zło Ŝa „Orla” uznano za przydatny do produkcji pustaków Ackermana, rurek drenarskich i kafli prostok ąt- nych. Negatywnie wypadła ocena iłów do produkcji cegły szczelinówki.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Wiek Stan Numer Zasoby Zastoso- Rodzaj kompleksu Kategoria zagospo- Wydobycie Przyczyny złoŜa geologiczne bilansowe wanie Klasyfikacja złó Ŝ Nazwa złoŜa kopali- litologiczno- rozpoznania darowania (tys. m 3) konfliktowo- na (tys. m 3) kopaliny ny surowcowe- złoŜa ści zło Ŝa mapie go wg stanu na 31.12.2009 (Wołkowicz i in. (red.), 2010) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Czy Ŝe i(ic) Q 801 B N - Scb 4 B Gl 2 Orla i(ic) Q 2253 B+C 1+C 2 N - Scb 4 B Gl

11 11 Rubryka 3: i(ic) – surowce ilaste ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane Rubryka 9: kopaliny: Scb – surowce ceramiki budowlanej Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb

Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze oraz jakościowe kopaliny i wyrobów gotowych złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej Numer i nazwa złoŜa 1 CZY śE 2 ORLA Parametry kat. B 15,74 Powierzchnia zło Ŝa (ha) 10,88 36,90 kat. C 1 7,81 kat. C 2 13,35 kat. B 2,5–8,3; śr. 5,8 1,7–14,5 2,5– 8,3 Mi ąŜ szo ść zło Ŝa (m) kat. C 2,5–8,1; śr. 6,1 śr. 8,0 śr. 6,1 1 kat. C 2 5,0–8,1; śr. 6,3 kat. B 0,2–4,5; śr. 2,2 0,2– 5,8 0,2–5,5 Grubo ść nadkładu (m) kat. C 1,0–5,5; śr. 2,7 śr. 2,8 śr. 2,3 1 kat. C 2 0,3–4,2; śr. 2,2 Stosunek grubo ści nadkładu 0,02–1,6 0,4 do mi ąŜ szo ści zło Ŝa (N/Z) śr. 0,45 Zawarto ść margla w ziar- b.d. 0,0–0,17; śr. 0,04 nach powy Ŝej 0,5 mm (%) Woda zarobowa wzgl ędna 19,0–43,0; śr. 27,0 14,9 31,2; śr. 25,7 (%) –

kopalina Skurczliwo ść wysychania 8,0–10,0; śr. 9,1 4,6–8,6; śr. 6,6 (%) Nasi ąkliwo ść w wyrobach 16,0–20,0; śr.18,0 18,3 22,0; śr. 20,5 (%) – Wytrzymało ść wyrobów na 16,5–32,9 13,6–21,1; ściskanie (MPa) śr. 25,5 śr.17,1

ramiczne Optymalna temperatura

tworzywo ce- o 900–930 1000 1050 wypalania ( C) –

Pod wzgl ędem konfliktowo ści złó Ŝ z chronionymi elementami środowiska naturalnego zło Ŝa iłów „Czy Ŝe” i „Orla” uznano za konfliktowe. Poło Ŝone s ą one w wi ększo ści w obr ębie gleb chronionych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze obj ętym arkuszem Orla aktualnie nie prowadzi si ę koncesjonowanej eksploatacji kopalin. Od lat 50. XX wieku, na północny wschód od Orli, funkcjonowała cegielnia Antono- wo, bazuj ąca na zło Ŝu iłów zastoiskowych „Antonowo” (Kurhanowicz, 1956). Zakład produ- kował cegł ę pełn ą i dziurawk ę do czasu wyeksploatowania zasobów zło Ŝa w pierwszej poło- wie lat 70. XX wieku. Teren wyrobiska został zrekultywowany w kierunku wodnym. Górnictwo i przetwórstwo kopalin na terenie omawianego arkusza ograniczone jest do prowadzonego na niewielk ą skal ę nielegalnego wydobycia kruszyw naturalnych. Pozyskiwa- ny surowiec wykorzystywany jest przez miejscow ą ludno ść na potrzeby własne w budownic- twie indywidualnym oraz ró Ŝnorodne potrzeby gospodarskie.

12 W czasie zwiadu terenowego stwierdzono bie Ŝą ce ślady wydobycia piasków i piasków ze Ŝwirem w 13 punktach, dla których sporządzono szczegółowe karty informacyjne. Naj- wi ększe wyrobiska znajduj ą si ę w Krzywej, Sapowie, Ladach. Pozostałe odkrywki s ą niewielkie, ich powierzchnie nie przekraczaj ą 1 ha. W terenie zinwentaryzowano równie Ŝ 6 punktów, w których kruszywo eksploatuje si ę sporadycznie lub zaniechano jego wydobycia. Punkty te zaznaczono na mapie bez sporz ądzania kart informacyjnych. Wiele zagł ębie ń pozostałych po eksploatacji, jak te Ŝ czynnych wyrobisk znajduj ących si ę na omawianym terenie, wykorzystywanych jest jako niekoncesjonowane składowiska od- padów komunalnych.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin Na obszarze obj ętym arkuszem Orla, na podstawie analizy archiwalnych materiałów geologicznych oraz Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Brud, Boratyn, 2006, 2007), wyznaczono dwa obszary prognostyczne: 1 torfów i 1 surowców ilastych ceramiki budowlanej (tab. 3), a tak Ŝe dwa obszary perspektywiczne piasków oraz jeden piasków i Ŝwirów. Na omawianym obszarze znaczenie zło Ŝowe mo Ŝe mie ć wyst ąpienie torfów na połu- dniowy zachód od Saków (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Poło Ŝenie i zasi ęg prognozy torfów zweryfikowano w oparciu o wydzielenia na Szczegółowej mapie geologicznej Polski, arkusz Orla (Brud, Boratyn, 2007). Wyst ępuj ące w tym rejonie torfy s ą niskie, szuwarowe. Obszar prognostyczny iłów wytypowano na południe od miejscowo ści Szostakowo (Sta śkiewicz, 1979). W rejonie tym wykonano 11 otworów o gł ęboko ści 10,0–27,5 m. W zachodniej cz ęś ci badanego obszaru stwierdzono wyst ępowanie serii ilasto-mułkowej, zalegaj ą- cej pod nadkładem gliniasto-piaszczystym. Kopalina nadaje si ę do produkcji wyrobów grubo- ściennych ceramiki budowlanej. Obszar perspektywiczny piasków wyznaczono w obr ębie form kemowych na północ od miejscowo ści Istok (Staniszewska, 1967; Data, 1987). W o śmiu otworach wykonanych do gł ęboko ści 4 m stwierdzono wyst ępowanie piasków średnio- i drobnoziarnistych, sporadycznie z domieszk ą Ŝwiru. Na wyznaczonym obszarze perspektywicznym zlokalizowane jest wyrobisko, w którym mi ąŜ szo ść serii piaszczystej osi ąga 8 m. Podczas prac zwiadowczych prowadzonych na wschód od miejscowo ści Dubicze– Tofiłowce (Staniszewska, 1967) wykonano 2 otwory badawcze o gł ęboko ści 3,7 i 3,8 m, stwierdzaj ąc wyst ępowanie, pod warstw ą gleby o grubo ści 0,2 m, ró Ŝnoziarnistych piasków z wkładkami pospółki. Obszar ten kontynuuje si ę poza południow ą granic ą terenu arkusza.

13 Obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów wyznaczono na północ od Kolonii Sapo- wo, gdzie w dwóch otworach, pod warstw ą gleby o grubo ści 0,2 m, nawiercono piaski grubo- ziarniste i pospółki o mi ąŜ szo ści 3,8 m (Walendziuk, 1989). Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Grubo ść kom- Średnia Zasto- Nr Po- kompleksu Zasoby Rodzaj pleksu grubo ść sowa- obsza- wierzch Parametry litologiczno- w katego- kopali- litolo- nadkła- nie ru na nia jako ściowe surowcowego rii D ny giczno- du 1 kopa- mapie (ha) od–do, (tys. m 3) surow- (m) liny średnia (m) cowego 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Popielno ść (%): 15,10 max. 1,90 I 104 t Q 0 1 598 Sr Stopie ń rozkładu (%): 42 śr. 1,57 Zawarto ść margla (%): 0,02– 22,67 Woda zarobowa wzgl ędna (%): 18,6–30,6 Skurczliwo ść wysychania (%): 4,0–8,7 2,6 –22,0 II 37,7 i(ic) Q 3,8 6 032 Scb Nasi ąkliwo ść w wyrobach (%): śr. 16,0 15,9–25,3 Wytrzymało ść na ściskanie (MPa): 7,2–21,8 Optymalna temperatura wypalania ( oC): 950–980

Rubryka 3: t – torfy, i(ic) – surowce ilaste ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Scb – surowce ceramiki budowlanej, Sr – rolnicze

Wi ększo ść prac geologiczno-poszukiwawczych za rozpoznaniem kopalin na skal ę przemysłow ą prowadzonych na obszarze arkusza Orla zako ńczyła si ę niepowodzeniem. Prace zwiadowcze za zło Ŝami surowca ilastego ceramiki budowlanej prowadzono w rejonie miejscowo ści Kotły, Hołody, Zbucz, Parcewo, Szostakowo, Orla. W rejonie Kotłów, w odwierconych do gł ęboko ści 14 m czterech otworach badaw- czych, stwierdzono wyst ępowanie piasków pylastych, piasków gliniastych oraz glin piaszczystych (Sta śkiewicz, 1979). Na północ od miejscowo ści Hołody wykonano 11 otworów o gł ęboko ści 10–30 m, stwierdzaj ąc w 6-ciu z nich obecno ść mułków o mi ąŜ szo ści 8–26 m pod nadkładem o grubo- ści 1,5–7,0 m (Sta śkiewicz, 1979). Badania wykazały zł ą jako ść surowca (zawarto ść margla ziarnistego 0,26–1,31%). Na zachód od miejscowo ści Zbucz poszukiwano iłów do produkcji kruszyw lekkich (keramzytu). Wykonano 7 otworów do gł ęboko ści 7–30 m. Nawiercono iły z przewarstwie-

14 niami piasków i mułków, o podwy Ŝszonej zawarto ści tlenków Fe i Mn (Karczewska, 1971). Z wykonanych kolejnych pi ęciu otworów do gł ęboko ści 30 m, w czterech stwierdzono obecno ść iłów o mi ąŜ szo ści od 12 do ponad 30 m, ale o nadmiernym zamargleniu i pod nadkła- dem o grubo ści 9,5–1,2 m (Sta śkiewicz, 1979). W rejonie Parcewa w wykonanych do gł ęboko ści 10 m sze ściu otworach nawiercono jedynie gliny zwałowe z otoczakami (Sta śkiewicz, 1979). Wi ększo ść tego obszaru negatywnego rozpoznania kontynuuje si ę na s ąsiednim arkuszu Bielsk Podlaski. Na południowy wschód od Szostakowa prowadzono prace poszukiwawcze (Gradys, 1971). Wykonano 2 sondy – jedn ą na terenie omawianego arkusza, a drug ą na obszarze arkusza Hajnówka. Natrafiono jedynie na gliny i piaski zaglinione. W ramach kolejnych bada ń wykonano w tym rejonie 11 otworów o gł ęboko ści od 10,0 do 27,5 m, w których stwierdzono wyst ępowanie głównie glin i piasków gliniastych (Sta śkiewicz, 1979). Jedynie w zachodniej cz ęś ci nawiercono iły i mułki, dla których wyznaczono wy Ŝej opisany obszar prognostyczny. Pozostały obszar uznano za negatywny. Część tego obszaru znajduje si ę w granicach arkusza Hajnówka. Kolejny obszar negatywnego rozpoznania iłów znajduje si ę na północ od udokumen- towanego zło Ŝa iłów ceramicznych „Orla” (Kaczorek, 1966). W 4 sondach o gł ęboko ści

10 m, wykonanych podczas dokumentowania zło Ŝa w kategorii C 2, nawiercono głównie gliny i piaski.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Sie ć hydrograficzna na terenie arkusza Orla jest słabo rozwini ęta. Le Ŝy on le Ŝy w ca- ło ści w dorzeczu Wisły. Odwadniany jest głównie przez spływaj ące ku Narwi Orlank ę i Łok- nic ę. Natomiast do zlewni Bugu nale Ŝą tylko źródłowe odcinki niewielkich cieków w okolicy Starego Berezowa stanowiące dopływy rzeki Le śnej. Zlewnie Narwi i Bugu oddzielone s ą działem wodnym III rz ędu. Przepływaj ąca przez teren arkusza z południa na północny zachód rzeka Orlanka została prawie całkowicie uregulowana. Swój naturalny, meandruj ący charakter zachowała jedynie cz ęś ciowo na południe od Orli. Dolina rzeki wykorzystuje starsze zało- Ŝenia doliny wód roztopowych. W dnie doliny wyst ępuj ą dwa poziomy tarasów: nadzalewowy (2,5–4,0 m n.p.rz.) i zalewowy (1,0–2,0 m n.p.rz.). Rzeka Łoknica została uregulowana na odcinku poni Ŝej miejscowo ści Mi ękisze. Ma ona podobny układ tarasów jak Orlanka. Jedynie w środkowym biegu, gdzie rzeka zmienia kierunek skr ęcaj ąc gwałtownie z kierunku połu-

15 dniowo-zachodniego ku północy, zanika taras nadzalewowy. Dopływy głównych rzek s ą niewielkie, koryta maj ą uregulowane, najcz ęś ciej b ędące rowami melioracyjnymi. W obr ębie arkusza brak jest wi ększych naturalnych zbiorników jeziornych. Niewielki sztuczny zbiornik wodny utworzony został w wyrobisku poeksploatacyjnym cegielni Anto- nowo około 1,5 km na północny wschód od Orli. Kilka niewielkich stawów istnieje tak Ŝe w dolinie Łoknicy. W dolinie rzek Orlanki i Łoknicy planuje si ę utworzenie zbiorników wodnych, w celu poprawy stosunków hydrologicznych i hydrogeologicznych w tym rejonie oraz wzbogacenia środowiska przyrodniczego. Powstanie zbiorników pozwoli tak Ŝe na rozwój rekreacji i pod- niesie atrakcyjno ść turystyczn ą tego obszaru. W ostatnich latach na obszarze arkusza nie badano stanu jako ści wód powierzchniowych.

2. Wody podziemne

Charakterystyka wód podziemnych na obszarze arkusza Orla została opracowana na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Orla (P ęczkowska, Figiel, 2004). Na tym terenie wyst ępuj ą dwa pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. W obr ębie utworów czwartorz ędowych wyst ępuj ą trzy poziomy wodono śne. Poziom przypowierzchniowy zwi ązany jest z utworami piaszczysto-Ŝwirowymi tara- sów nadzalewowych oraz z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi, a tak Ŝe piaskami i Ŝwi- rami akumulacji szczelinowej. Zwierciadło wody tego poziomu ma charakter swobodny i układa si ę współkształtnie do morfologii terenu. Eksploatowany jest on głównie przez studnie kopane i nieliczne studnie wiercone. Poziom mi ędzymorenowy tworz ą wody wyst ępuj ące w piaszczysto-Ŝwirowych osadach fluwioglacjalnych, le Ŝą cych mi ędzy glinami zwałowymi oraz w Ŝwirowo-piaszczystych utworach rzecznych. Jest to główny u Ŝytkowy poziom na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci omawianego terenu. Charakteryzuje si ę zwierciadłem napi ętym o du Ŝym ci śnieniu. Poziom ten odwadniany jest w dolinie rzeki Orlank ę i Łoknic ę. W północnej i południowej cz ęś ci arkusza wyst ępu- je on na gł ęboko ści od 15 do 50 m, na pozostałym obszarze 50–100 m, a w rejonie miejscowo ści Kotły powy Ŝej 100 m. W północnej i zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru, a tak Ŝe w rejonie Orla–Krywiatycze i Kolonii Jagodniki mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych wynosi od 20 do 40 m. Na pozostałym obszarze mi ąŜ szo ść wynosi najcz ęś ciej 10–20 m, jedynie na po- łudniowy wschód od Orli do 10 m. W rejonie najwi ększych mi ąŜ szo ści przewodno ść poziomu wodono śnego wynosi 200–500 m 2/24h. Na obszarze, gdzie mi ąŜ szo ść nie przekracza

16 10 m, przewodno ść poziomu jest ni Ŝsza od 100 m 2/24h. Na pozostałym obszarze przewodno ść wynosi 100–200 m 2/24h. Maksymalne wydajno ści uzyskane w wyniku przeprowadzonych próbnych pompowa ń s ą do ść zró Ŝnicowane i mieszcz ą si ę w zakresie od 12,5 m 3/h do 128 m 3/h, a obliczony na ich podstawie współczynnik filtracji utworów wodono śnych wyniósł 3,3–37,4 m/24h. Najwi ększa eksploatacja tego poziomu prowadzona jest dla potrzeb gminnych w uj ę- ciach w Starym Korninie i Orli, a w mniejszym stopniu tak Ŝe w Krywiatyczach i Starym Kor- ninie na potrzeby Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych. Ze wzgl ędu na dobr ą izolacj ę od wpływów powierzchniowych i długi czas dopływu wód do studni (ponad 60 lat) wokół uj ęć nie wyznaczono stref ochrony po średniej. Najgł ębszy czwartorz ędowy poziom – sp ągowy, zwi ązany jest z wodami w Ŝwirowo- piaszczystych osadach le Ŝą cych pod glinami zlodowacenia sanu. Poziom ten występuje prawdopodobnie jedynie lokalnie w rejonie miejscowo ści Szernie, a jego mi ąŜ szo ść dochodzi do 40 m. Wody wyst ępuj ące w utworach trzeciorz ędowych (neoge ńskich i paleoge ńskich) na wi ększej cz ęś ci terenu maj ą znaczenie podrz ędne. Jedynie w centralnej cz ęś ci arkusza mi ędzy miejscowo ściami Szczyty–Nowodwory i Czy Ŝe poziom ten nabiera charakteru głównego poziomu u Ŝytkowego. Zwi ązany jest on z mioce ńskimi piaskami drobnoziarnistymi z pyłem burow ęglowym oraz oligoce ńskimi piaskami glaukonitowymi o mi ąŜ szo ści 20–40 m. Wyst ę- puje na gł ęboko ści 100–150 m, tylko w pobli Ŝu miejscowo ści Czy Ŝe nieco płycej. Wody maj ą charakter silnie napi ęty i stabilizuj ą si ę na rz ędnej 150 m n.p.m. Na wi ększo ści obszaru wyst ępowania tego poziomu wydajno ść potencjalna studni wynosi 70–120 m 3/h, a przewodno ść mie ści si ę w przedziale od 100 do 500 m 2/24h, tylko w rejonie miejscowo ści Szczyty– Nowodwory nie przekracza 100 m2/24h. Maksymalne wydajno ści uzyskiwane w czasie prób- nych pompowa ń zró Ŝnicowane s ą od 69 do 96 m 3/h, a obliczone na ich podstawie współczyn- nik filtracji mieszcz ą si ę w zakresie 3,9–9,9 m/24h. Poziom ten eksploatowany jest przez uj ę- cie gminne w miejscowo ści Czy Ŝe oraz uj ęcie dla tuczarni w Szczytach Nowodworach. W północno-wschodniej, północno-zachodniej i centralnej cz ęś ci arkusza istnieje bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia u Ŝytkowych poziomów wodono śnych wynikaj ący z wyst ępuj ą- cej tam dobrej izolacji od wpływów powierzchniowych oraz małej ilo ści potencjalnych ognisk zanieczyszcze ń. Na pozostałym obszarze, charakteryzuj ącym si ę gorsz ą izolacj ą, auto- rzy Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, wyznaczyli niski stopie ń zagro Ŝenia. W granicach obszaru arkusza ani w jego otoczeniu nie udokumentowano Ŝadnego głównego zbiornika wód podziemnych (Kleczkowski, 1990).

17 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 420 – Orla, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

18 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Warto ść prze- Zakresy zawar- Warto ść przeci ętnych ci ętnych (me- to ści w glebach (median) w glebach dian) w gle- na arkuszu 420 – obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie bach na arku- Orla dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 420 –

Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Orla

Metale N=6 N=6522 N=6 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 8 – 36 28 27 Cr Chrom 50 150 500 <1 – 6 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 12 – 37 25 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 – 3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1 – 5 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1 – 4 3 3 Pb Ołów 50 100 600 4 – 9 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05 – 0,13 0,07 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 420 – Orla 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 6 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 420 – Orla do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostatecz- na do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

19 próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ęt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wy- kazuje jedynie zawarto ść baru i rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwier- dzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS–256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

20 420W PROFIL ZACHODNI 420E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5856752 5857674

5854712 5851682 5851572 m m 5846634 5847695 5843687 5844636

5842631 5840759 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 21 21

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5856752 5857674

5854712 5851682 5851572 m m 5846634 5847695 5843687 5844636

5842631 5840759 0 1 2 3 4 5 6 7 0 1 2 3 4 5

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 3. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Orla (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków (fig. 3) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajdujących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści promieniowania gamma na profilu zachodnim wahają si ę w granicach 20 – 40 nGy/h. Najni Ŝsze odpowiadaj ą osadom rzecznym Orlanki i Białej, za ś wy Ŝsze glinom zwa- łowym oraz iłom, mułkom i piaskom zastoiskowym. Warto ści promieniowania na profilu wschodnim wynosz ą od 24 do 42 nGy/h, warto ści poni Ŝej 30 nGy/h odpowiadaj ą osadom rzecznym, wy Ŝsze glinom zwałowym oraz piaskom i Ŝwirom wodnolodowcowym. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie i niskie, w granicach 0,2 – 6 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach (Ustawa..., 2001) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie..., 2003). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono:

22 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inŜyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ę- bie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 5 − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentują obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tabela 5 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik Rodzaj gruntów [m] filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1–5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Orla Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (P ęczkowska, Figiel, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych

23 wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Orla około 40% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegaj ą: − tereny wyst ępowania osadów holoce ńskich, wykształconych w postaci: torfów (akumulowanych przede wszystkim na tarasach zalewowych Orlanki i Łoknicy oraz na płaskim wododziale Białej i Orlanki), namułów zagł ębie ń bezodpływowych (stanowi ących stropow ą cz ęść osadów wypełniaj ących zagł ębienia ró Ŝnej genezy), piasków humusowych, piasków i namułów den dolinnych oraz zagł ębie ń okresowo przepływowych, a tak Ŝe pia- sków, Ŝwirów i mad rzecznych tarasów zalewowych (wyst ępuj ących w dolinach Orlanki, Łoknicy i Białej); − tereny wyst ępowania osadów deluwialnych i deluwialno-jeziornych (piasków, Ŝwirów, mułków i glin), osadzonych u podnó Ŝy stoków kraw ędzi wysoczyzny oraz na obszarach zastoisk; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, wyst ępujące w dolinie Orlanki, Łoknicy i ich dopływów, wzdłuŜ kanałów i rowów oraz w zagł ębieniach bezodpływowych, wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − otoczenie zbiornika wód stoj ących, zlokalizowanego na północny wschód od Orli; − obszary zwartej zabudowy miejscowo ści Orla i Czy Ŝe (siedziby urz ędów gminy) oraz innych wi ększych (Kuraszewo, Morze, Stare Berezowo, Mochnale, Koszele, Krzywa); − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, zajmuj ące około 10% powierzchni arkusza.

24 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 60% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturalną warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) przedstawionymi w tabeli 5. W obr ębie omawianego obszaru rol ę słabo przepuszczalnej warstwy izolacyjnej speł- niaj ą ró Ŝnowiekowe plejstoce ńskie gliny zwałowe. Zasi ęg ich wyst ępowania oraz zró Ŝnico- wanie stratygraficzne okre ślono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski – arkusz Orla (Brud, Boratyn, 2006, 2007). W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza na powierzchni wysoczyzny odsłaniaj ą si ę starsze gliny zwałowe stadiału dolnego zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). Są to gliny szarobrunatne, pyłowate, czasem silnie piaszczyste, w stropie odwapnione. Wyka- zuj ą warstwowanie i obecno ść wkładek piaszczysto-ilastych, co wskazuje na ich genez ę spły- wow ą. Mi ąŜ szo ść glin zwałowych waha si ę od kilku metrów do 14,7 m w okolicach Szerni. W sp ągu tych glin na ogół równie Ŝ wyst ępuj ą osady słabo przepuszczalne, wykształcone w postaci serii iłów zastoiskowych oraz kolejnego kompleksu glin zwałowych (zlodowacenia odry). Ł ączna grubo ść całej NBG w tym rejonie osi ąga 35,0 metrów. Na pozostałej cz ęś ci arkusza, na powierzchni odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe stadiału środkowego zlodowacenia warty, które na pozostałym obszarze na ogół przykrywaj ą gliny stadiału dolnego. S ą to gliny brunatno-szare, wapniste, masywne, pyłowato-piaszczyste, z licznymi głazikami. Ich mi ąŜ szo ść jest zmienna i waha si ę od około 4 m (Zbucz), 5–10 m (Krzywa), do 13–14 m w okolicy Leniewa i Orli. W rejonach: Dzi ęciołowa, Orlej, Zbucza i Morza pod omawianymi glinami zalega warstwa zastoiskowych osadów ilastych, glin zwa- łowych stadiału dolnego oraz glin zlodowacenia odry. Zwi ększa ona mi ąŜ szo ść pakietu utwo- rów słabo przepuszczalnych do około 25,0–35,0 m w rejonie Leniewa i Klejnik i do 40,0– 45,0 m w rejonie Dzi ęciołowa i Czy Ŝy. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono głównie w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą wyst ępuj ą osady przepuszczalne o mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ącej 2,5 m, reprezentowane przez wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirami zlodowacenia warty. Lokalizacja skła- dowisk odpadów w tych miejscach b ędzie wymagała usuni ęcia warstwy przepuszczalnej oraz wykonania bada ń geologicznych na etapie prac przygotowawczych w celu potwierdzenia wyst ępowania glin zwałowych i okre ślenia ich wła ściwo ści jako naturalnej bariery geologicznej.

25 W zachodniej cz ęś ci arkusza (Kolonia Widowo) odsłania si ę fragment płata iłów i mułków warwowych laminowanych piaskami, szerzej rozprzestrzenionego na terenie s ąsiedniego arkusza Bielsk Podlaski. Jego mi ąŜ szo ść wynosi od 12 do 16 m. Ze wzgl ędu na niejednolit ą struktur ę tych osadów, równie Ŝ tu wyznaczono zmienne warunki izolacyjności dla składowisk odpadów oboj ętnych. Wydzielone na podstawie mapy i przekrojów geologicznych (Brud, Boratyn, 2007) oraz w oparciu o przekroje hydrogeologiczne (P ęczkowska, Figiel, 2004) i zgodnie z przyj ę- tymi kryteriami, wyst ąpienia glin zwałowych (lokalnie równie Ŝ osadów zastoiskowych) stanowi ą obszary preferowane dla lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Obszary pozbawione naturalnej bariery geologicznej wyznaczono przede wszystkim w rejonach wyst ępowania utworów piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych (przewa Ŝnie o genezie wodnolodowcowej i zastoiskowej), akumulowanych podczas zlodowacenia warty, a tak Ŝe osadów eolicznych, o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 2,5 m. Tworz ą one stosunkowo roz- ległe powierzchnie zarówno w granicach równiny wodnolodowcowej jak i wysoczyzny morenowej płaskiej. Do osadów przepuszczalnych zaliczono tak Ŝe kompleks utworów zastoiskowo- wytopiskowych ze schyłkowej fazy zlodowacenia warty, odsłaniaj ących si ę w północnej cz ę- ści arkusza. S ą to osady wykształcone jako mułki i piaski pyłowate, przewarstwione iłami warwowymi i obecnymi niekiedy warstewkami Ŝwirów, lokalnie charakteryzuj ące si ę zwi ęk- szonym udziałem frakcji piaszczystej. Utwory te s ą szerzej rozprzestrzenione na obszarze sąsiedniego arkusza Bielsk Podlaski. Charakterystyka litologiczna tej serii osadów nie wskazuje na ich właściwości izolacyjne. Lokalnie, w centralnej i północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza (na zachód od Zbucza i koło Klejników) odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe w morenach wyci śni ęcia stadiału środkowego zlodowacenia warty. Poniewa Ŝ du Ŝy udział w budowie tych form maj ą piaski, Ŝwiry i głazy, wpływaj ące na niejednorodno ść struktury wewn ętrznej osadów, miejsca ich wyst ępowania wskazano jako pozbawione naturalnej bariery geologicznej. Lokalizacja składowisk odpadów w rejonach pozbawionych warstwy izolacyjnej bę- dzie mo Ŝliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. Według mapy hydrogeologicznej (P ęczkowska, Figiel, 2004) na wi ększo ści obszarów preferowanych do składowania odpadów oboj ętnych, znaczenie u Ŝytkowe posiada czwartorz ędowe pi ętro wodono śne. W centralnej cz ęś ci arkusza (pomi ędzy miejscowo ściami Szczyty Nowodwory i Czy Ŝe), ma ono znaczenie podrz ędne. Podrz ędne znaczenie posiada równie Ŝ

26 czwartorz ędowy poziom przypowierzchniowy, zwi ązany z utworami piaszczysto-Ŝwirowymi tarasów nadzalewowych oraz wodnolodowcowymi. Czwartorz ędowy mi ędzymorenowy poziom wodono śny jest poziomem najcz ęś ciej ujmowanym, maj ącym podstawowe znaczenie u Ŝytkowe. Pomi ędzy glinami zwałowymi zlodowacenia odry i warty wyst ępuj ą utwory wodono śne, których powstanie zwi ązane jest z akumulacj ą wodnolodowcow ą oraz rzeczn ą (w interglacjałach). Lokalnie wyst ępuj ący sp ą- gowy poziom wodono śny zalega pod glinami zwałowymi zlodowacenia sanu 1. Pomi ędzy miejscowo ściami Czy Ŝe i Szczyty–Nowodwory główny poziom u Ŝytkowy wód podziemnych (GPU) zwi ązany jest z utworami trzeciorz ędowymi i wyst ępuje na gł ębo- ko ści 50–150 m p.p.t. Warstw ę wodono śną tworz ą tam utwory piaszczyste miocenu oraz oligocenu. Brak na tym obszarze poziomu wodono śnego w osadach czwartorz ędowych. W północnej cz ęś ci obszaru arkusza (na wschód od Saków po Kuraszewo, w rejonie Klejnik, Leniewa i Ład) a tak Ŝe w południowej (w okolicach Spiczek, Topczykałów, Szerni oraz na zachód od Dubicz–Tofiłowców) GPU wyst ępuje przewa Ŝnie na gł ęboko ści 15–50 m p.p.t. i jest cz ęś ciowo izolowany warstw ą osadów słabo przepuszczalnych. Cz ęść obszaru wyst ępowania GPU wieku trzeciorz ędowego (okolice Czy Ŝy i Rakowicz) równie Ŝ posiada słabsz ą izolacj ę, pomimo znacznej gł ęboko ści jego wyst ępowania (od 50 do ponad 100 m p.p.t.). W wymienionych rejonach wyznaczono niski stopie ń jego zagro Ŝenia. Na terenach poło Ŝonych na północ i zachód od Orlej, w pobli Ŝu Krywiatycz, Morza, Zbucza, Starego Berezowa, Kojłów i na zachód od Starego Kornina gł ęboko ść wyst ępowania GPU wieku czwartorz ędowego jest wi ększa (50–100 m p.p.t.), a izolacja od wpływów powierzchniowych jest dobra lub całkowita. Poziom trzeciorz ędowy, wyst ępuj ący w okolicach Dzi ęciołowa i Szczytów–Nowodworów poło Ŝony jest na gł ęboko ści 100–150 m i jest całko- wicie izolowany. Główne poziomy u Ŝytkowe na tych obszarach charakteryzuj ą si ę bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia. Poniewa Ŝ istniej ąca na obszarze arkusza bariera izolacyjna nie wsz ędzie jest dosta- tecznie dobrze wykształcona, wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mog ą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu osadów słabo przepuszczalnych. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wa ń (RWU). Na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ochrony zwartej zabudowy wyró Ŝniono je w promieniu 1 km od miejscowo ści gminnych: Orla i Czy- Ŝe. Powy Ŝsze ograniczenia nie maj ą charakteru bezwzgl ędnego zakazu. Powinny by ć jednak

27 rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowi- ska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych

Na terenie arkusza wyznaczono trzy rejony potencjalnie spełniające kryteria NBG pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla któ- rych wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wo- doprzepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Wyst ępowanie na waloryzowanym obszarze osadów spełniaj ących powy Ŝsze warunki (utworów ilastych) zwi ązane jest przede wszystkim z rejonami obj ętymi pracami geologiczno-rozpoznawczymi i dokumentacyjnymi surowców ceramiki budowlanej. Poniewa Ŝ strop tych osadów poło Ŝony jest cz ęsto na gł ęboko ści nieco wi ększej ni Ŝ 2,5 metra, dlatego ich wyst ępowanie nie ma odzwierciedlenia w obrazie utworów przypowierzchniowych przedstawio- nym na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Brud, Boratyn, 2007). Zasi ęg wyst ępowa- nia tych osadów przedstawiono na podstawie danych zawartych w dokumentacjach geologicznych dwóch niezagospodarowanych złó Ŝ iłów ceramiki budowlanej: „Orla” i „Czy Ŝe” oraz opracowaniu, na podstawie którego wyznaczono obszar prognostyczny dla tej kopaliny. Iły pylaste udokumentowane w zło Ŝu „Czy Ŝe” (Barty ński, 1966), w strefie moreny spi ętrzonej zlodowacenia warty mi ędzy CzyŜami i Dzi ęciołowem, wyst ępuj ą pod nadkładem piasków gliniastych o zmiennej grubo ści, od 0,2 do 5,8 m ( średnio 2,8 m). Mi ąŜ szo ść serii osadów słabo przepuszczalnych dochodzi tam do 14,5 m ( średnio 8,0 m). Iły warwowe udokumentowane w zło Ŝu „Orla” (R ączaszek-Suchodolska, 1989) nie wykazuj ą zaburze ń., Nale- Ŝy zwróci ć uwag ę na warunki hydrogeologiczne – napi ęte zwierciadło wód sp ągowych. Mi ąŜ- szo ść serii ilastej waha si ę tu od 2,5 do 8,3 m ( średnio 6,1 m), a nadkładu (głównie gliny piaszczyste) – od 0,2 do 5,8 m ( średnio 2,8 m). Lokalizacja składowiska w tym rejonie wymaga ć b ędzie dokładnych bada ń geologicznych, okre ślaj ących wpływ płytko wyst ępuj ących wód podziemnych na potencjalne składowisko. Na południe od Szostakowa, na gł ęboko ści 3,8 m (warto ść średnia), pod warstw ą glin zwałowych stwierdzono wyst ępowanie serii ilasto- mułkowej o zmiennej mi ąŜ szo ści (2,6–22,0 m), przydatnej do produkcji cegły pełnej (Sta ś- kiewicz, 1979). W profilu otworu hydrogeologicznego poło Ŝonego na północ od rejonu prognostycznego, obecno ść osadów ilastych o mi ąŜ szo ści 12,2 m stwierdzono na gł ęboko ści 2,5 m.

28 W granicach obu obszarów zło Ŝowych i rejonu prognostycznego wyznaczono RWU o zmiennym wykształceniu naturalnej bariery geologicznej dla składowisk odpadów komunalnych. Zaznaczy ć nale Ŝy, Ŝe w wielu miejscach nadkład osadów ilastych przekracza 2,5 m, lecz zbudowany jest tak Ŝe z utworów słabo przepuszczalnych (glin zwałowych). Dlatego te Ŝ istniej ące w wymienionych rejonach warunki geologiczne pozwalaj ą rozpatrywa ć równie Ŝ otoczenie wskazanych miejsc pod k ątem mo Ŝliwo ści składowania tego typu odpadów. Wyznaczone obszary POLS posiadaj ą ograniczenia warunkowe składowania odpadów zwi ązane z poło Ŝeniem w granicach udokumentowanych złó Ŝ iłów ceramiki budowlanej „Or- la” i „Czy Ŝe” i jednego obszaru prognostycznego (z uwagi na ochron ę zasobów złó Ŝ kopalin). Rejon poło Ŝony w odległo ści do 1 km od zwartej zabudowy miejscowo ści gminnej Orla posiada ograniczenie z uwagi na s ąsiedztwo zwartej zabudowy. Na etapie projektowania składowiska nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych, mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenienia istnie- jącej naturalnej bariery geologicznej – tak Ŝe glin zwałowych wyst ępujących w nadkładzie osadów ilastych. W okolicach zło Ŝa „Czy Ŝe” nale Ŝy zwróci ć uwag ę na wpływ zaburze ń glaci- tektonicznych osadów ilastych na ich wła ściwo ści jako NBG. Szczegółowa lokalizacja skła- dowiska powinna znajdowa ć si ę w bezpiecznej odległo ści od stref obni Ŝeń tworz ących system odwodnienia powierzchniowego. Lokalizacj ę miejsc wyst ępowania osadów ilastych wskazuje sze ść otworów wiertniczych naniesionych na map ę dokumentacyjn ą, a dwa z nich zamieszczono na Planszy B. W profilach otworów hydrogeologicznych zlokalizowanych (obok siebie) w Krywiatyczach, osady opisane jako ił pylasty (o mi ąŜ szo ści 12–30 m) nawiercono pod warstw ą glin zwało- wych, na gł ębokości 2,0 m. Kopalina wyst ępuj ąca w granicach obszarów zło Ŝowych mo Ŝe mie ć równie Ŝ zastoso- wanie do budowy sztucznych przesłon izolacyjnych, wykorzystywanych podczas budowy składowisk odpadów. Predysponowane do tych celów s ą iły do produkcji ceramiki cienko- ściennej, udokumentowane w zło Ŝach „Czy Ŝe” i „Orla”. Na obszarze arkusza zlokalizowanych jest pi ęć składowisk odpadów innych ni Ŝ obo- jętne i niebezpieczne (komunalnych). W rejonie Starego Berezowa znajduje si ę czynne skła- dowisko odpadów komunalnych. Zamkni ęcie planowane jest w 2012 roku. Zamkni ęte od 2009 r. składowiska odpadów komunalnych znajduj ą si ę w okolicach miejscowo ści: Czy Ŝe, Kojły, Orla oraz Morze.

29 Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na powierzchni obszaru arkusza w wi ększo ści wyst ępuj ą osady spełniaj ące wymagania przyj ęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych. Najkorzystniejsze warunki do składowania odpadów wskaza ć nale Ŝy w miejscach przypowierzchniowego wyst ępowania plejstoce ńskich osadów ilastych zlodowacenia warty, le Ŝą cych zwykle pod 2,0–3,8 metrowym nadkładem słabo przepuszczalnych glin zwałowych. Są to obszary poło Ŝone w granicach udokumentowanych złó Ŝ surowców ilastych i rejonu prognostycznego (okolice Czy Ŝy, Orlej i Szostakowa). Charakteryzuje je zmienne wykształcenie NBG, a stopie ń zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w tych rejonach okre ślono jako bardzo niski. Średnia mi ąŜ szo ść warstwy ilastej w obr ębie obszarów zło Ŝo- wych wynosi około 6–8 metrów. Najkorzystniejsze warunki do składowania odpadów oboj ętnych mo Ŝna wskaza ć w okolicach miejscowo ści Dzi ęciołowo i Szczyty–Nowodwory, gdzie stopie ń zagro Ŝenia wyst ępuj ącego na tym obszarze GPU wieku trzeciorz ędowego okre ślono równie Ŝ jako bardzo niski. Poziom ten wyst ępuje na znacznej gł ęboko ści (100–150 m) i jest dobrze izolowany od wpływów powierzchniowych. Podobne warunki panuj ą w rejonach wyst ępowania poziomu czwartorz ędowego (przewa Ŝnie na gł ęboko ści 50–100 m), którego izolacja jest równie Ŝ cał- kowita. Poło Ŝone s ą one: na północ i zachód od Orlej, a tak Ŝe w centralnej i wschodniej cz ę- ści arkusza, w okolicy Krywiatycz, Morza, Zbucza, Starego Berezowa, Szostakowa, Kojłów, na północ od Krzywej i na zachód od Starego Kornina. Korzystne warunki wskaza ć mo Ŝna równie Ŝ na pozostałych obszarach wyst ępowania glin zwałowych w strefie przypowierzchniowej, poniewa Ŝ NBG tworzy zazwyczaj pakiet osadów słabo przepuszczalnych o mi ąŜ szo ści 30–45 metrów. Zło Ŝony jest on z glin zwało- wych i ilasto-mułkowych osadów zastoiskowych dwóch zlodowace ń: warty i odry. Bariera geologiczna izoluj ąca główny u Ŝytkowy poziom wodonośny jest w tych miejscach na ogół dobrze wykształcona, dlatego stopie ń zagro Ŝenia GPU w granicach waloryzowanych obsza- rów okre ślono jako niski lub bardzo niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nie obj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk znajduje si ę dziesi ęć wyrobisk po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego (rejony: Ko- tłów, Sobótki, Pasynek, Dubicz Osocznych, Orlej, Korycisk, Kolonii Klejniki, Czy Ŝy, Lad,

30 Szostakowa i Treszczotkek). Dziewi ęć z nich posiada ograniczenie warunkowe („(b)”), wyznaczone z uwagi na blisko ść obiektów zabudowy wiejskiej. Jedno wyrobisko obj ęte jest ograniczeniem przestrzennym („b”), wynikaj ącym z ochrony zwartej zabudowy w promieniu 1 km od miejscowo ści gminnej Orla. Jedno wyrobisko, zlokalizowane w rejonie Osówki, wyst ępuje w obr ębie obszarów posiadaj ących naturaln ą warstw ę izolacyjn ą.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego Na obszarze arkusza Orla ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Brud, Boratyn, 2006, 2007), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (P ęczkowska, Figiel, 2004) i mapy topograficznej. Z analizy warunków podło Ŝa budowlanego wył ączone zostały obszary gleb chronionych klas I–IVa i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, złó Ŝ kopalin, terenów le śnych oraz zabytkowych zespołów architektonicznych. W tak okre ślonych granicach, analiz ą warunków podło Ŝa budowlanego obj ęto około 45% powierzchni arkusza. Wyró Ŝniono dwa rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa wyznaczono na obszarach, gdzie w strefie przypowierzchniowej rozpoznano grunty spoiste (zwarte, półzwarte i twardoplastyczne) lub grunty niespoiste ( średniozag ęszczone i zag ęszczone), w obr ębie których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, a zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m pod powierzchni ą terenu. Grunty niespoiste reprezentowane s ą przez średniozag ęszczone lub zagęszczone piaski i Ŝwiry zwi ązane z akumulacj ą wodnolodowcow ą w czasie zlodowacenia warty. Z osa- dów tych zbudowana jest równina sandrowa w zachodniej cz ęś ci arkusza, rozci ągaj ąca si ę z północy (od okolic Sobótka–Saki–Treszczotki) po okolice Orli. Utwory piaszczyste wyst ę- puj ą tak Ŝe na wy Ŝszych tarasach nadzalewowych rzek Orlanki, Łoknicy i Białej. Korzystne warunki budowlane zwi ązane s ą równie Ŝ z obszarami wyst ępowania półzwartych i twardo- plastycznych glin zwałowych zlodowacenia warty, które ze wzgl ędu na ich litogenez ę mo Ŝna uzna ć za małoskonsolidowane lub skonsolidowane. Utwory te odsłaniaj ą si ę na powierzchni w północno-wschodniej, centralnej i wschodniej cz ęś ci arkusza, a tak Ŝe na północny zachód od Orli w pobli Ŝu Parcewa i Spiczek. Na obszarach, które zakwalifikowano jako korzystne, zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje poni Ŝej 2 m p.p.t., a nachylenie stoków nie przekracza 12%. W centralnej cz ęś ci arkusza (pomi ędzy Orl ą a Krywiatyczami oraz Szczytami- Dzi ęciołowo a Zbuczem), w cz ęś ci wschodniej (mi ędzy Starym Berezowem a Dubiczami

31 Osoczne) oraz w cz ęś ci północnej (na północ od Leniewa) wyst ępuj ą moreny z wyci śni ęcia. W ich obr ębie, z uwagi na bardzo zró Ŝnicowan ą litologi ę (gliny, piaski, Ŝwiry i mułki) oraz obecno ść przejawów glacitektoniki, warunki posadowienia s ą złoŜone, dlatego w przypadku projektowania na tym terenie obiektów budowlanych konieczne b ędzie wykonanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich. Warunkami niekorzystnymi, utrudniaj ącymi budownictwo charakteryzuj ą si ę tereny: wyst ępowania gruntów słabono śnych (organicznych, gruntów spoistych w stanie mi ękkopla- stycznym i plastycznym, gruntów niespoistych lu źnych), wszystkie miejsca gdzie zwierciadło wody znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu oraz obszary zabagnione. W granicach arkusza warunki takie zwi ązane s ą z dolinami rzek: Orlanki, Łoknicy i Białej, w których wyst ępuj ą holoce ńskie osady rzeczne (piaski w stanie lu źnym, namuły, torfy i mułki) oraz z rozległymi obni Ŝeniami wypełnionymi torfami w pobli Ŝu wsi: Sobótka, Pilipki (północno-zachodnia cz ęść ), Paszkowszczyzna, Orla i Reduty (południowo-zachodnia cz ęść arkusza). Gruntom organicznym mog ą towarzyszy ć wody agresywne w stosunku do betonu i stali. Dodatkowym czynnikiem obni Ŝaj ącym warto ść tych terenów pod wzgl ędem budowlanym jest płytkie wyst ępowanie zwierciadła wód gruntowych na gł ębokości do 2 m p.p.t. Na terenie obj ętym arkuszem nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych w najmłod- szych osadach czwartorz ędowych (Grabowski (red.), 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Rolniczy krajobraz obszaru arkusza Orla urozmaicony jest rozsianymi, niewielkimi obszarami le śnymi, głównie w dolinie Łoknicy i Orlanki, w rejonie Hołodów, Szerni. Lasy zajmuj ą poni Ŝej 10% obszaru i maj ą charakter gospodarczy. Pozyskuje si ę w nich drewno do ró Ŝnych celów. W lasach i borach przewa Ŝaj ą gatunki iglaste, głównie sosna, ale spotka ć mo Ŝna równie Ŝ d ąb bezszypułkowy i świerk europejski. Mała lesisto ść jest spowodowana m.in. wyst ępowaniem gleb chronionych klasy I– IVa, nadaj ących si ę do produkcji rolnej. Gleby te najpowszechniej występuj ą w środkowej cz ęś ci obszaru arkusza – pomi ędzy Orl ą, Krzyw ą a Czy Ŝami. Wzdłu Ŝ Orlanki, Łoknicy i ich dopływów znajduj ą si ę ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Obszar omawianego arkusza le Ŝy poza europejsk ą i krajow ą sieci ą terenów chronionych i projektowanych do ochrony ze wzgl ędu na walory przyrodnicze i krajobrazowe.

32 Południowo-wschodnia cz ęść obszaru arkusza obejmuje niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Puszcza Białowieska, utworzonego w 1986 roku, o całkowitej powierzchni 78 538 ha. Celem ustanowienia tego obszaru była ochrona i zachowanie Puszczy Białowieskiej, stanowi ącej ostatni ą ostoj ę naturalnych puszcz nizinnych w Europie oraz wy- ró Ŝniaj ącej si ę wysokimi walorami krajobrazowymi, kulturowymi i wypoczynkowymi. OChK obejmuje cał ą Puszcz ę Białowiesk ą oraz tereny poło Ŝone na południe i południowy zachód od niej. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę cztery pomniki przyrody Ŝywej – 170-letni klon zwyczajny i dwie 200-letnie lipy drobnolistne w dawnym parku podworskim w Sobótce oraz 130-letnia topola biała w Starym Korninie (tabela 6). Tabela 6 Wykaz pomników przyrody Rodzaj Nr obiektu na Forma Gmina Rok Miejscowo ść i chara kterystyka mapie ochrony Powiat zatwierdzenia obiektu 1 2 3 4 5 6 Bielsk Podlaski PŜ – klon zwy- 1 P Sobótka 1981 bielski4 czajny Bielsk Podlaski PŜ – lipa drob- 2 P Sobótka 1981 bielski4 nolistna Bielsk Podlaski PŜ – lipa drob- 3 P Sobótka 1981 bielski4 nolistna Dubicze Cer- PŜ – topola 4 P Stary Kornin kiewne 1979 biała hajnowski Rubryka 2: P – pomnik przyrody Rubryka 6: P Ŝ – pomnik przyrody Ŝywej

Krajowa Sie ć Ekologiczna (ECONET-Polska), utworzona w 1995 roku, stanowi element europejskiego systemu ochrony dziedzictwa przyrodniczego, opartego na wyznaczaniu obszarów o walorach przyrodniczo-krajobrazowych i powi ązaniach ekologicznych maj ących wpływ na dziedzictwo przyrodnicze Europy. Przez omawiany teren nie przebiega Ŝaden obszar o znaczeniu mi ędzynarodowym ani krajowym. Teren arkusza le Ŝy pomi ędzy obszarami węzłowymi o znaczeniu mi ędzynarodowym, tj. Obszarem Doliny Górnej Narwi – 25M, obejmuj ącym szerok ą zabagnion ą dolin ę, stanowi ącą ostoj ę ptaków zwłaszcza wodnych i błotnych oraz Obszarem Puszczy Białowieskiej – 29M, który obejmuje teren Puszczy wraz z przyległymi do niej terenami bagiennymi i le śnymi, gdzie zachowały si ę liczne fitocenozy o charakterze zbli Ŝonym do naturalnego. Obszary te poł ączone s ą korytarzami ekologicznymi o znaczeniu krajowym, z których jeden stanowi ący dolin ę rzeki Nurzec – 48k, przebiega poza południow ą granic ą arkusza (Liro, 1998) (fig. 4).

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Orla na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 − granica mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego, jego numer i nazwa: 25M – Obszar Doliny Górnej Narwi, 28M – Obszar Puszczy Knyszy ńskiej, 29M – Obszar Puszczy Białowieskiej; 2 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 48k – Korytarz Nurzca, 3 – granica pa ństwa

W obr ębie omawianego arkusza nie wyst ępuj ą obszary specjalnej ochrony ptaków ani specjalnej ochrony siedlisk, które byłyby obj ęte programem w Europejskiej Sieci Ekologicz- nej Natura 2000.

XII. Zabytki kultury Na obszarze arkusza Orla znajduje si ę wiele stanowisk archeologicznych. S ą to głównie grodziska, osady b ądź ślady osadnictwa pochodz ące z epoki kamienia, epoki Ŝelaza – okresu wpływów rzymskich, pó źnego i wczesnego średniowiecza oraz okresu nowo Ŝytnego. Stano- wiska te zlokalizowane s ą głównie w dolinie rzek Orlanki i Łoknicy. Na uwag ę zasługuje wczesno średniowieczne grodzisko „Okopy”, poło Ŝone na zachód od wsi Zbucz. Ma ono owalny kształt i ogrodzone jest drewniano-ziemnym wałem o wysoko- ści dochodz ącej do 3 m. Wały grodziska zbudowane zostały w X–XI wieku. W przeszło ści wał otoczony był płytk ą fos ą. Na tzw. majdanie (wewn ątrz grodziska) znajdowały si ę praw-

34 dopodobnie jedynie czasowe budowle naziemne i półziemianki. Brak jest śladów trwałego osadnictwa, dlatego przypuszcza si ę, Ŝe obiekt ten był miejscem schronienia w czasie wrogich najazdów oraz „placem zgromadze ń” okolicznej ludno ści. W pó źniejszym okresie (XVI– XVII wiek) otaczaj ący grodzisko wał funkcjonował prawdopodobnie jako lokalne cmentarzysko. W lasku, przy drodze mi ędzy Czy Ŝami a Zbuczem zachowało si ę cmentarzysko „Hrabniak”. Jest to wczesno średniowieczne cmentarzysko z kurhanami i grobami w obsta- wach kamiennych datowane na X–XII wiek. Jest to jeden z najciekawszych obiektów archeologicznych na Podlasiu. W obr ębie obszaru arkusza znajduje si ę kilkana ście zabytków o charakterze sakral- nym, architektonicznym lub technicznym. Obiekty sakralne stanowi ą w tym regionie najwi ększ ą grup ę zabytków. Do najstar- szych i najcenniejszych nale Ŝą cerkwie prawosławne: XVIII-wieczna z dzwonnic ą w Szczy- tach–Dzi ęciołowie, XIX-wieczna w Pasynkach, XVIII-wieczna z dzwonnic ą w Orli, XIX- wieczna w Kuraszewie oraz dwie cerkwie – XVII i XIX-wieczne w Starym Korninie (zaznaczone na mapie jednym, wspólnym symbolem). Cennymi zabytkami architektury s ą prawosławne cmentarze ze starymi nagrobkami i krzy Ŝami: XVIII-wieczny w Orli, XX-wieczny Czy Ŝach, XVIII-wieczny w Szczytach- Dzi ęciołowie i XIX-wieczny w Kuraszewie. Prawosławne cerkwie cmentarne obj ęte ochron ą konserwatorsk ą znajduj ą si ę w Pasynkach (XVIII-wieczna), Orli i Czy Ŝach (XIX-wieczne), a kaplica cmentarna w Parcewie (XIX-wieczna). Do rejestru zabytków wpisana teŜ jest XVII- wieczna synagoga w Orli. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęty jest układ urbanistyczny z XV–XVI wieku tzw. „uli- cówka” we wsi Czy Ŝe oraz centralna cz ęść miejscowo ści Orla z drewnianymi zabudowaniami powstałymi w XVII–XIX wieku. Do cennych obiektów architektonicznych zaliczy ć nale Ŝy drewnian ą chałup ę z drugiej połowy XIX i zagrod ę z pocz ątków XX wieku – w Parcewie (zaznaczone na mapie jednym, wspólnym symbolem), drewniany dwór z przełomu XVIII/XIX wieku w Szczytach– Nowodworach oraz drewniany dom duchowie ństwa prawosławnego wybudowany na pocz ąt- ku XX wieku w Starym Korninie. W Koryciskach znajduje si ę pochodz ący z 1948 r. drewniany wiatrak holenderski, którego główna cz ęść zbudowana jest na planie o śmiok ąta. Do dzi ś zachowały si ę urz ądzenia mechaniczne, brak jest natomiast skrzydeł. W południowej cz ęś ci Orli, przy trasie do Klesz-

35 czeli (arkusz Czeremcha), poło Ŝone s ą trzy zabytkowe mostki–przepusty z pocz ątku XX w (na mapie zaznaczone jednym symbolem).

XIII. Podsumowanie Obszar arkusza Orla le Ŝy w północno-wschodniej cz ęś ci Polski i obejmuje tereny wo- jewództwa podlaskiego w powiatach bielskim i hajnowskim. Wspomniany rejon charakteryzuje si ę du Ŝymi walorami przyrodniczo-krajobrazowymi, sprzyjaj ącymi działalno ści turystyczno-wypoczynkowej. W jego obr ębie znajduj ą si ę dwa udokumentowane zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej – Orla i Czy Ŝe. Zło Ŝa te nie były dotychczas eksploatowane. Udokumentowane ł ączne zasoby geologiczne surowców ilastych wynosz ą ponad 3000 tys. m 3. Potencjalne zasoby surowcowe na omawianym obszarze nie s ą zbyt du Ŝe. Na podstawie opracowa ń archiwalnych oraz w oparciu o analiz ę budowy geologicznej i obserwacje terenowe wyznaczono dwa obszary prognostyczne – surowców ilastych ceramiki budowlanej i torfów oraz dwa obszary perspektywiczne piasków oraz jeden piasków i Ŝwirów. W granicach opisywanego obszaru do celów komunalnych i przemysłowych wykorzystywane s ą wody pi ętra czwartorz ędowego. Wody wyst ępuj ące w osadach neoge ńskich i paleoge ńskich maj ą u Ŝytkowe znaczenie jedynie w centralnej cz ęś ci arkusza. Gminne uj ęcia zbiorowe, zaopatruj ące w wod ę wi ększo ść omawianych terenów, zlokalizowane s ą w Starym Korninie, Orli i Czy Ŝach. W granicach arkusza ani w jego otoczeniu nie udokumentowano Ŝadnego głównego zbiornika wód podziemnych. Jako korzystne dla budownictwa zaklasyfikowano obszary wyst ępowania wodnolodowcowych piasków i Ŝwirów oraz glin zlodowacenia warty, a tak Ŝe piaski w obr ębie tarasów nadzalewowych Orlanki, Łoknicy i Białej. Niekorzystnymi warunkami budowlanymi charakteryzuj ą si ę tereny, gdzie na powierzchni odsłaniaj ą si ę słabono śne piaski w stanie lu źnym, namuły, torfy i mułki. Gleby chronione I–IVa klasy bonitacji zajmuj ą około 40% obszaru. W dolinach rzek Orlanki i Łoknicy rozwin ęły si ę ł ąki na gruntach pochodzenia organicznego, które zajmuj ą ok. 8% powierzchni obj ętej arkuszem. Lasy stanowi ą niecałe 10% i maj ą charakter gospodarczy. W granicach arkusza wyznaczono obszary predysponowane zarówno do lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych, jak i komunalnych. Rejony wyst ępowania naturalnej bariery geologicznej umo Ŝliwiaj ącej składowanie odpadów komunalnych wyznaczono przede wszystkim na podstawie dokumentacji geologicznych okre ślaj ących zasi ęg wyst ępowania plejstoce ńskich serii ilastych (surowce ceramiki budowlanej) tworz ących dwa obszary zło Ŝo-

36 we i jeden prognostyczny. Poło Ŝone s ą one w okolicach Czy Ŝy i Szostakowa oraz Orlej. Utwory zastoiskowe, wykształcone jako iły pylaste, osi ągaj ą mi ąŜ szo ść około 6–8 metrów i wyst ępuj ą pod zmiennej grubo ści nadkładem (2,3–3,8 m), w du Ŝej cz ęś ci zbudowanym rów- nie Ŝ z osadów słabo przepuszczalnych (glin zwałowych). W rejonie Krywiatycz obecno ść osadów ilastych w strefie przypowierzchniowej (2,0 m p.p.t.) dokumentuj ą dwa otwory wiertnicze. Cztery rejony wskazane dla lokalizowania składowisk odpadów komunalnych charakteryzuje zmienne wykształcenie naturalnej bariery geologicznej. Ograniczenia warunkowe obejmuj ą pola zło Ŝowe (ochrona zasobów złó Ŝ kopalin), a w okolicach Orlej – cz ęść obszaru POLS poło Ŝona w s ąsiedztwie zwartej zabudowy. Wymagania przewidziane dla posadawiania składowisk odpadów oboj ętnych spełniają gliny zwałowe zlodowacenia warty, wyst ępuj ące bezpo średnio na powierzchni obszarów wy- soczyznowych, wzgl ędnie pod cienk ą (<2,5 m) pokryw ą piaszczysto-Ŝwirowych utworów przepuszczalnych. Warunki do składowania tego typu odpadów na omówionym terenie s ą korzystne i wynikaj ą z obecno ści ró Ŝnowiekowych osadów słabo przepuszczalnych o du Ŝej mi ąŜ szo ści, wyst ępuj ących powy Ŝej zwierciadła u Ŝytkowego poziomu wód podziemnych. (rejon Dzi ęciołowa i Szczytów–Nowodworów, Orlej, Wólki, Morza, Starego Berezowa, Szo- stakowa, Kojłów, na północ od Krzywej oraz mi ędzy Dubiczami–Tofiłowcami i Starym Kor- ninem). Na wi ększo ści wymienionych obszarów brak jest ogranicze ń warunkowych a stopie ń zagro Ŝenia GPU okre ślono jako niski lub bardzo niski. Na mapie zlokalizowano dziesi ęć wyrobisk poeksploatacyjnych, które mogłyby by ć w przyszło ści rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. Wskazane wyrobiska posiadaj ą przestrzenne lub punktowe ograniczenia warunkowe – ze wzgl ędu na s ą- siedztwo zabudowy. Południowo-wschodnia cz ęść obszaru arkusza obejmuje niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Puszcza Białowieska. Znajdują si ę tu tak Ŝe 4 pomniki przyrody Ŝy- wej – klon zwyczajny i 2 lipy drobnolistne w Sobótce oraz topola biała we wsi Stary Kornin. Charakterystycznym elementem polodowcowego krajobrazu s ą wyst ępuj ące licznie w obr ębie arkusza głazy narzutowe. Ciekawe zabytki sakralne oraz malownicze krajobrazy sprzyjaj ą rozwojowi działalno- ści turystyczno-wypoczynkowej, jako alternatywnego źródła dochodów mieszka ńców regio- nu. Wa Ŝnym celem strategicznym gmin le Ŝą cych w obr ębie arkusza powinno by ć utrzymanie wysokiej jako ści środowiska przyrodniczego poprzez napraw ę infrastruktury komuni- kacyjnej, rozbudow ę sieci kanalizacyjnych i gazowniczych, a tak Ŝe edukacj ę ekologiczn ą

37 społeczno ści lokalnych. Du Ŝym problemem, wymagaj ącym szybkiego rozwi ązania s ą niele- galne wysypiska odpadów i wylewiska ścieków komunalnych, jak równie Ŝ niekoncesjonowane wydobycie kopalin, głównie kruszywa naturalnego.

XIV. Literatura

ANDRZEJEWSKA-KUBRAK K., GABRY Ś-GODLEWSKA A., KOZŁOWSKA O., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Orla (420) wraz z objaśnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

BARTNIK E., 1968 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa iłów ceramicznych w kat. B+C 1+C 2 w Orlej. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BARTY ŃSKI A., 1966 – Dodatek do dokumentacji geologicznej surowców ilastych zło Ŝa „Czy Ŝe”. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. BRUD S., BORATYN J., 2006 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. Arkusz Orla (420). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BRUD S., BORATYN J., 2007 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz 420 – Orla. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DATA I., 1987 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych w rejonie wsi Koryci- ska gmina Dubicze Cerkiewne. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. GRADYS A., 1971 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami iłów do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej przeprowadzonych w rejonie Nowo- berezowo, pow. Hajnówka, woj. białostockie. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), 2007 – System osłony przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie podlaskim. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KACZOREK M., 1966 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Orla”. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KARCZEWSKA I., 1971 – Orzeczenie o wyst ępowaniu iłów do produkcji kruszyw lekkich (keramzyt) w rejonie Zbucz. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

38 KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo- Hutnicza, Kraków. KURHANOWICZ R., 1956 – Dokumentacja geologiczno-techniczna zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej cegielni „Antonowo”. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KURHANOWICZ R., 1960 – Zło Ŝe surowców ilastych „Czy Ŝe”. Centralne Archiwum Geo- logiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI A.J. 1971 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000. Arkusz Białystok. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą oraz kształtowaniem środowi- ska. IMiUZ, Falenty. PĘCZKOWSKA B., FIGIEL Z., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Orla (420). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RĄCZASZEK-SUCHODOLSKA H., 1989 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa

iłów ceramiki budowlanej w kategorii B+C 1+C 2 „Orla”. Centralne Archiwum Geo- logiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. DzU Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU z 2003 r. nr 61, poz. 549.

39 SKWARCZY ŃSKA Z., 1967 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego przeprowadzonych na obszarze powiatu Bielsk Podlaski. Centralne Ar- chiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STANISZEWSKA Z.,1967 – Orzeczenie geologiczne dotycz ące zło Ŝa kruszywa nienormo- wanego „Borysówka” i „Nowosady” oraz sprawozdanie z wykonanych prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonach „Dubicze Cerkiewne I i II”, „Cze- chy Gałówka” i „Istok”. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. STA ŚKIEWICZ E., 1979 – Orzeczenie wraz ze sprawozdaniem z prac geologiczno- zwiadowczych za zło Ŝami surowców ilastych do produkcji cienko ściennych elemen- tów ceramiki budowlanej w południowej cz ęś ci województwa białostockiego. Cen- tralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity) DzU z 2007 r. nr 39, poz. 251. WALENDZIUK A, 1989 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego na potrzeby WMB w Lewkach w ok. Klejnik. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. WILCZY ŃSKA J., 1972 – Dodatek do dokumentacji geologicznej złoŜa surowca ilastego ceramiki budowlanej „Orla”. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2009 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa.