Literacki Splot Kwantowy. How to Be Both Ali Smith

KATARZYNA BAZARNIK

Literacki splot kwantowy. How to Be Both Ali Smith

The poet has come back to being a poet after decades of being virtuous instead.

Can’t you be both? (Atwood 2006)

Ali Smith, zdaniem Sebastiana Barry’ego „szkocka kandydatka do Nobla” (Barry 2016), to z pewnością jedna z najciekawszych postaci brytyjskiej sceny literackiej. Urodziła się w 1962 roku w Inverness jako najmłodsza z piątki rodzeństwa. Studiowała literaturę angielską na Uniwersytecie w Aberdeen. Następnie rozpoczęła pracę nad doktoratem z angielskiej lite- ratury modernistycznej w Newnham College na Uniwersytecie w Camb-

ridge. W tym czasie poznała swoją obecną partnerkę życiową, reżyserkę Ali Smith Sarah Woods, z którą wspólnie zaangażowała się w działania teatralne. Ostatecznie, zamiast doktoratu, Smith napisała kilka sztuk wystawionych na edynburskim Fringe Festival i Cambridge Footlights. Na początku lat 90. ubiegłego wieku pracowała krótko na Uniwersytecie w Strathclyde, ale kłopoty zdrowotne sprawiły, że porzuciła to zajęcie i przeniosła się z powrotem do Cambridge, gdzie mieszka i tworzy do dziś. Choć Smith zadebiutowała jeszcze w czasie studiów w Szkocji jako poet- ka, a jej wiersze zostały nagrodzone1, to zasłynęła jako mistrzyni opowia- dania. Jej pierwszy prozatorski tom, Free Love and Other Stories, opubli- kowany w 1995 roku, otrzymał dwie nagrody za najlepszy debiut: Saltire

First Book of the Year Award oraz Scottish Arts Council Book Award. Ko- How to Be Both splot kwantowy. Literacki lejne zbiory opowiadań pod przewrotnymi tytułami: Other Stories and Other Stories, The Whole Story and Other Stories, The First Person and Other

1 Otrzymała Bobby Aitken Memorial Prize. 191 192

Katarzyna Bazarnik 3 5 4 6 2 równo recenzentów, i jak o ją ażprzyprawia że „tak jest dobra, książka że zaś, (zob. Lyall 2014).Frances wyznała Wilson którą wielopoziomową [mimo to] powieść, znakomiciewaną, się czyta” inny nikt jak stworzyć potrafiła skomplikowyrafinowaną, „wyjątkowo pisarka szkocka Sarah że jurorkę Lyall Prize, podkreślała, Man Booker Wagner, Erikę pochwał. Cytując nie szczędzili także 2014)5. Innikrytycy również z z nie tylko wania ta „The namacalną Daily z radością buzuje „aż książka Telegraph” z poezja śmiercią, ze sięsplata z przeszłość sób w fabułę, podwójną językową inwencję i błyskotliwość, chwalili zgodnie za ją cy 4 publikacji dotychczasowych jej wszystkich ze nagrodzona liczniej i autobiograficzną Shirezę (2013)z ilustracjami Sarah Woods3. esejów,Smith ma też na koncie libretta zbiory mikroopowiadań, oraz pro cidental Stories (1997),Hotel pozycji:osiem Like World 2003, 2008i (2016)i Autumn (2007), Boy Meets drugim” lub „Jak być tym i być tym lub„Jak drugim” How być jedną (2014),co Both to można „Jak jako Be przetłumaczyć Co sprawiło, że to eksperymentalne dzieło zyskało aż takie uznanieza ażtakie dzieło zyskało Co sprawiło, to że eksperymentalne 2013), relacji z z tematpochodzą Informacje jej na biograficzne roku. do pór tułami Be Both Be cytaty, z włącznie angielskie wszystkie Jeśli inaczej, nie podano (2014)i Folio (2015). Prize Prize for nominacji liście do Man sięBooker też (2015); Fiction znalazła krótkiej na Prize the Year of Book Fiction Award (2014),Costa Novel Award Women’s (2014),Baileys Zdobyła ton (2012). brało najwięcej recenzji od czytelników i recenzji czytelników brało od najwięcej Spośród pozycji autorstwa dostępnych Smith stronie na to Amazon How ze Both to Be tekstu. części w dalszej naświetlam zabiegu takiego nia w wydanego (jednego egzemplarzy i (2014) oraz opracowania Germanà monograficznego Moniki pod redakcją z pierwsze Dwie , wychodziły w , wychodziły Stories Other and oraz Library Public Przypadkowa Przypadkowa jako polsku się po , ukazała , w całym poplątaniem charakteryzującym ludzkie życie” (Flanery (Flanery życie” ludzkie charakteryzującym poplątaniem całym Goldsmiths Prize (2014) przyznawaną za innowacyjną prozę, innowacyjną Saltire (2014)przyznawaną za Scottish Prize Goldsmiths . Te z autorki artykułu przekładzie ostatnie przytaczam 2015 roku. Z

rozmowy z nowego, czterotomowego cyklu powieści Seasonal powieści nowego, czterotomowego cyklu Winter językiem, literaturąjęzykiem, i There But The (2011), For której we wzruszający, zaskakujący i zaskakujący której we wzruszający, zawrót głowy i zawrót głowy prozą, a (2017)2,z

pisarką opublikowanej przez Alex Clark w Clark Alex opublikowanej przez pisarką znacznego grona czytelników i gronaznacznego czytelników kolei twórczość powieściowa Smith obejmuje kolei twórczość obejmuje Smith powieściowa teraźniejszością, czas z czas teraźniejszością, tamtą naraz”, autorki, naj to powieść szósta malarstwo z 2014, drugiego w 2014, drugiego The Ac The jedna, dotąd tylko jak których czytelniczek (256 na Amazon.co.uk, oraz 121 Amazon.co.uk, (256na czytelniczek chce jej się tańczyć” (Wilson 2014). (Wilson się tańczyć” chce jej The Accidental (2001),The przemieniającą mocą sztuki, lecz lecz sztuki, mocą przemieniającą noty na stronie British Council (Thursfield Council (Thursfield stronie na noty British literaturą. Według recenzen How (2014) oraz Both to Be 2015 roku)- zastosowa –powód (2005, wyd. pol. 2007). pol. (2005, wyd. przestrzenią, miłość miłość przestrzenią, fragmentami z fragmentami , nawiązującego ty , nawiązującego dwóch odrębnych 6? czytelniczek zabawny spo latach 1999, przemyślną, przemyślną, Girl (2005),Girl

„Guardianie” Emily HorEmily . Kryty obco How to ------Zanim spróbuję odpowiedzieć na to pytanie, przedstawię pewną „rozter- kę moralną” (ang. the moral conundrum) dręczącą (nie tylko) narratorkę:

Wyobraź sobie […], że jesteś artystą pracującym nad zleceniem wspólnie z wie- loma innymi artystami. I każdy zatrudniony przy tym dostaje takie samo wynagrodzenie, w sensie finansowym. Ale ty jesteś przekonana, że to, co robisz [podkr. oryg.], jest warte więcej niż to, co robią inni, a mimo to masz taką samą stawkę jak oni. Więc piszesz list do człowieka, który zlecił wam tę robotę, i prosisz go, żeby zapłacił ci więcej niż pozostałym (Smith 2015: 6).

Tą kwestią rozpoczyna się jedna z dwóch zawartych w How to Be Both historii. Przedstawia ją pewna dziennikarka swej piętnastoletniej cór- ce w trakcie podróży do Ferrary, gdzie jadą oglądać freski zdobiące pałac Schifanoia – willę, w której szukał ucieczki przed nudą jeden z renesan- sowych władców tego miasta. Dziewczyna docieka szczegółów: chce wie- dzieć, czy chodzi o dzieło, czy o osobę artysty, o sytuację hipotetyczną, czy prawdziwą, dziejącą się w przeszłości, czy obecnie, i czy artysta jest ko- bietą, czy mężczyzną. „Czy którekolwiek z tych rzeczy mają jakiekolwiek znaczenie?” – odpowiada prowokująco matka (Smith 2015: 7), po czym rozmowa schodzi na kwestię stylu, bo córka, purystka językowa, popra- wia gramatyczny błąd, pojawiający się w tej wypowiedzi. Najpierw jednak zastanówmy się, czy artystom w ogóle należy się jakiekolwiek wynagrodzenie. Jeśli uprawianie sztuki to powołanie, a twór- czość – definiowana w kategoriach natchnienia – jawi się jako tajemnica

czy misterium, to przecież nawet nie wypada za nie płacić, bo jak wyce- Ali Smith nić coś, co jest po prostu istotą życia czy życiem samym (a ono jest prze- cież bezcenne7)? Patrząc zaś pragmatycznie, artyści – jeśli tylko są praw - dziw ymi artystami – i tak będą tworzyć, bo bez tego nie potrafią żyć, głosi powszechne przekonanie, więc po co płacić za coś, co i tak będą wy- konywać? Niezależnie od okoliczności, w biedzie, głodzie i chłodzie, jak Amedeo Modigliani, Vincent van Gogh czy Cyprian Kamil Norwid. Jed- nocześnie, jeśli artysta jest naprawdę dobry, to jego sztuka się sprzeda. (A je j sztuka? Czy sztuka tworzona przez kobietę sprzedałaby się

na Amazon.com; druga w tym „rankingu” Przypadkowa ma ich odpowiednio 136 i 85).

Z kolei w serwisie Goodreads wśród sześciu tytułów nominowanych do Man Booker How to Be Both splot kwantowy. Literacki Prize w 2014 roku powieść Smith plasuje się pod względem liczby komentarzy na drugim miejscu za książką Karen Joy Fowler, którą skomentowało 153 tys. i oceniło po- nad 81 tys. osób [„Bettie” 2014]). 7 Dziewczyna, która interesuje się etymologią i semantyką, byłaby pewnie zaintrygowa- na potencjalną dwuznacznością tego słowa. 193 194

Katarzyna Bazarnik 10 9 8 del oraz Cossy o opowieść Francesca malarza włoskiego piętnastowiecznego postaci historycznej się powoli w ści, splatające z się ich odróżnić10. Każda się w jawiają bo została Jej książka w wydana wiem inni. niż j możerej sama istotnie dostać więce Howz postaci 2014b:130). (Smith Both to Be jedna powiada to ci zdarzy, wynagrodzi”, to Bóg sam nie tak będzie, że a dobra twą nagrodą; że będzie zapłata możesz się spodziewać, i materiałów 9 malarzy dla Cennini, w wielki bra praca powiada jak –dobra płaca, niektóre ale niektórzy, wolności artystycznej, a do tego aspektu wagi niej prawda i autorzy sali na obecni wydawców i nia ków z centrować problem związ jej sprawach na wypływał niepokojąco estetyki, 2012: [min] 1:35:01). W Smith opozycji i stylu dotyczącym Smith, Ali plenarnym wykładzie w baty toczonej pracę”, i radził pisarz argentyński jakąś sobie załatw lepiej co się, włożysz jutronie do martwisz garnka, sięma o a feministką, zadeklarowaną będąc dziewczynki, matka równie –zapytałaby dobrze? Ciekawe, że Smith zastosowała w zastosowała Smith że Ciekawe, A może w nych bohaterek.Z para (oraz oczu w del Cossy,zu św. gałązkę,z przedstawiającego –dłoń Łucję trzymającą Vartan Sylvie wieku, i piosenkarek plakat z obwolucie na widnieje wydaniach W brytyjskich o Trattatodell’ arte della pittura 1933). pol. , wyd. tuo Chodzi Janne pisarka duńska TellerNa przykład (zob. 2012:[min]56:47,1:08:36). Smith epokach: nowoczesności i renesansie. nowoczesności epokach: para w anglojęzycznych opowieści obu osadzenie edycji dodatkowo unaoczniała się toczącą w część szłości; się zresztą tomu, z historię wewnątrz stronie na otwierającej powtarza oczu pary ekonomią. Granicami odwagi artystycznej okazywały się oczekiwa okazywały artystycznej Granicamiekonomią. odwagi 8, uparcie do tegopowracali. co martwić, bo ludzie będą chcieli za to płacić. „A jeśli faktycz „Ajeśli to płacić. chcieliza ludzie będą bo co martwić, powyższym pytaniu chodzi po prostu po chodzi o pytaniu powyższym : to też jest rodzaj sprawiedliwości, że kiedy używasz dobrych dobrych : to sprawiedliwości, używasz też kiedy rodzaj jest że malarstwie o malarstwie piętnastowieczny traktat Rzecz Cennino Cenniniego identycznych okładkach, więc na pierwszy rzut oka nie da nie da oka rzut identycznych pierwszy na więc okładkach, wykorzystujesz dobrze swe umiejętności, to przynajmniej to przynajmniej swe umiejętności, dobrze wykorzystujesz na dodatek dziennikarką piszącą o piszącą dziennikarką dodatek na czytelników formułowane w czytelników dwóch równoległych i ramach w Konferencji Światowej Pisarzy obu wydaniach reprodukcje z postaci wydaniach obu kolei w Françoise Hardy, w ścianie na wisi który amerykańskich edycjach pojawia się na nich motyw z sięnich na motyw edycjach pojawia amerykańskich teraźniejszości sygnuje zaś oko kamery. Wydaje się, jakby ta ta oko kamery. jakby się, zaś Wydaje sygnuje teraźniejszości współczesnej brytyjskiej nastolatce o brytyjskiej współczesnej nich zawiera odrębne pozornie dwie opowie jedną narrację. Są to wewnętrzny narrację. Są monolog jedną autorki starali się nie przywiązywać zbyt autorki starali się nie przywiązywać dyskusji, która zasadniczo miała się kon która miała zasadniczo dyskusji, tłumacz Carlos Gamerro podczas de Gamerrotłumacz Carlos podczas tym przypadku strategię, dzięki któ dzięki strategię, przypadku tym równoważnych po Obie wersjach. kategoriach rynkowych. Co rynkowych. kategoriach jego fresków).jego Ten motyw sam ekonomii.) Zatem nie

sprawiedliwość? „Do swym Podręcznikuswym pokoju jednej z jednej pokoju Edynburgu po po Edynburgu lat 60. ubiegłego lat 60.ubiegłego której wyrasta której wyrasta treści (zob. imieniu jeśli sięjeśli raczej raczej (II libro dwóch głów obra- - prze ------George. Połowę nakładu otwiera historia współczesna, drugą połowę – historia z przeszłości. Obie części noszą podtytuł One, czyli „Pierwsza”, niezależnie od tego, w jakiej kolejności występują w konkretnym egzem- plarzu, zatem żadna z nich nie jest chronologicznie uprzywilejowana11. Dzięki temu zabiegowi obie historie naraz stanowią początek powieści. Tylko ślepy los decyduje, na którą z wersji książki trafi konkretny czytelnik lub czytelniczka. Chyba że zdecyduje się kupić obie. Jaki sens – poza ekonomicznym zyskiem dla autorki – niesie taki chwyt? Przecież nawet posiadając dwa różne egzemplarze, zmuszeni będziemy do nieuchronnego wyboru, bo lekturę można zacząć tylko od jednej strony. Taką percepcję wymusza natura medium i naszych zmysłów – nie da się czytać dwóch tekstów jednocześnie. Smith zderza się tu z problemem przedstawienia symultaniczności za pomocą środków literackich. Przed nią zmagało się z nim wielu artystów słowa. Przykłady, do których war- to się odwołać, to, między innymi: Kwartet aleksandryjski Lawrence’a Durrella (The Alexandria Quartet 1957–1960, wyd. pol. 1995–1996), któ- rego każdy z tomów relacjonuje tę samą historię z perspektywy coraz to innej postaci; Gra w klasy Julia Cortázara (Rayuela 1963, wyd. pol. 1968), gdzie jeden z rozdziałów zawiera dwa teksty wydrukowane naprzemien- nie, wers po wersie; Albert Angelo B.S. Johnsona (1964) z tekstami bieg- nącymi w dwóch równoległych kolumnach, czy opis tego samego wie- czoru przedstawiony z dziewięciu różnych perspektyw w takim samym układzie typograficznym w „komedii geriatrycznej” Przełożona w normie tegoż autora (House Mother Normal 1971, wyd. pol. 2011). Podobne, wie-

lokolumnowe rozwiązanie zastosował Stanisław Czycz w Arwie (2007). Ali Smith Z kolei w Finneganów trenie Jamesa Joyce’a (Finnegans Wake 1939, wyd. pol. 2012) nakładanie się planów czasowo-przestrzennych dokonuje się poprzez kompresję morfemów w wielojęzycznych słowach-walizkach, a otwarta struktura tekstu sugeruje nieskończony tok lektury. Innym za- biegiem z pogranicza środków stylistycznych i konstrukcyjnych są ema- nacyjne wiersze Zenona Fajfera, takie jak Ars poetica (2004) czy Powieki (2013), zawierające wielowarstwowe, szkatułkowe akrostychy. Zbliżoną do rozwiązania szkockiej pisarki odmianą symultaniczności charaktery- zuje się natomiast dwutomowa powieść encyklopedyczna Słownik cha- zarski Milorada Pavicia (Hazarski rečnik 1984, wyd. pol. 1993), w której Literacki splot kwantowy. How to Be Both splot kwantowy. Literacki

11 Aby podkreślić symultaniczność tych dwóch narracji, przytaczam cytaty z odrębnych egzemplarzy, za każdym razem z tego, w którym dana historia jest fizycznie pierwsza. Egzemplarz z 2014 roku rozpoczyna się od opowieści Francescho, ten z 2015 od opo- wieści o George. 195 196

Katarzyna Bazarnik 14 13 12 i narracyjnym no-fabularnym, wpisują. się w nią dobrze Smith tuły 2016:165−169)i (Pressman 2009;Bazarnik (ang. „estetykę na aesthetics książkowości” bookishness of chyba moda 2012).Istotnie,w (Smith nia” w wpisane struktury odbija A wytwarza”. i udane jest zawsze nie eksperymentowanie stylistyczne że dotkniętym”. Przyznaje, osobiście wieństwa”, i z każde i głos kiedy się wydarza, „to co coś, wyjaśnia, 14. „Styl”, metafory” „materialnej takiej siły rycznej i stylu jedności zagadnieniu ła poświęci uwagi wiele zbyt Smith Zresztą wykładzie we wspomnianym 2016:41−85). rangę odrębnego (Bazarnik znaku forma zyskuje terialna z wiązana fizycznabudowa tomujest w sko zaprojektowana, do liberatury –gatunku literackiego,How w do liberatury Both to Be To pozwala zaliczyć ten materialny właśnie zabieg naraz. –obie powieści co w to – jak je dwóch mieć odrębnych znaczy unaocznia, książek w zawartych w edycję cyfrową, także ma go w interpretując mieć, facto de a różni12. –żeński, akapit jeden tylko je drugi męski, jest z egzemplarzy w jak podobnie materialnych się też realizuje innychna wersjach, poziomach: tematycz Podwójność w sygnalizowane podwojenie, czy Wydając powieść w powieść Wydając cech nośnika, co w cech nośnika, określa N. Katherine materialnych Hayles powiązanie metafory” „materialnej Mianem 2012i 2015. 2002i 2016oraz ten na Przybyszewska tematWięcej zob. Bazarnik zebranychtykułów-manifestów w istotne dla znaczenia całości utworu (2002:22−23). utworu całości istotne znaczenia dla Termin zaproponował w mentalnych 2006). (Stockwell (1971),a turze talnego montażu dokonującego się w montażu dokonującego talnego rezultatem jest symultaniczność że men- tym, na polegająca forma przestrzenna, jako się w opierają te zabiegi Wszystkie proponuje wariant symultaniczności, którzy można zrozu którzy lepiej symultaniczności, wariant proponuje osobna”. może być Styl „tak różnorodny, potrafiłączyć że przeci warstwą językową, tworząc integralny przekaz, w integralny tworząc przekaz, warstwą językową, tak różny od czyjegoś oczekiwania, że „aż można się poczuć „aż że różnytak oczekiwania, czyjegoś od niej historii, ale dopiero historii, w niej dzieło zmaterializowane jak podkreśla, „to właśnie struktura tego, co „to wytwarzamy, struktura właśnie podkreśla, jak co poetyka kognitywna opisuje w opisuje kognitywna co poetyka podwójność ma związek z związek ma How podwójność Both to Be połączeniu z połączeniu czasem bywa zwyczajnie modą, jednak to „styl modę modę to „styl jednak modą, zwyczajnie bywa czasem postaci dwóch postaci równoważnych egzemplarzy, Smith 1999 roku Fajfer, Zenon ten koncept rozwijając w forma spotykają się i forma spotykają 13. Co prawda Howduchu liberatury Both to Be nasze kultury, nasze sposoby życia i życia kultury,nasze sposoby nasze której można dowolnie zmieniać kolejność tekstem w tomie esejów Liberaturatomie literatura esejów czyli totalna (2010). ciągu ostatnich dwóch dekad pojawiła się ostatnich dwóch pojawiła dekad ciągu treści, by nie zdawać sprawy sobie z stylistycznym. Skoro utwór Smith składa stylistycznym. Skoro utwór składa Smith istocie efekcie na Josepha Franka opisanym przez umyśle czytelnika po, zazwyczaj kilkakrotnej, lek kilkakrotnej, zazwyczaj po, umyśle czytelnika nim zawartym generuje dodatkowe sensy sensy dodatkowe generuje nim zawartym kategoriach amalgamatu przestrzeni amalgamatu przestrzeni kategoriach przynajmniej niektóre ty przynajmniej

tytule powieści i powieści tytule stapiają w stapiają znaczący sposób po sposób znaczący którym odautor którym coś więcej, niż coś więcej, którym ma którym płcią: jeden płcią:

jej dwóch dwóch jej szeregu ar szeregu formie myśle tytule tytule reto ) ------się z dwóch części i ma dwie narratorki, rozpocznijmy analizę od tej chronologicznie wcześniejszej. Historyczną opowieść snuje duch Francesca del Cossy, autora wspaniałych fresków zdobiących ściany Palazzo Schifanoia w Ferrarze, malarza, który w wersji szkockiej pisarki okazuje się kobietą ukrytą w przebraniu mężczyzny. Widmo renesansowej artystki wyłania się nagle z niebytu, wywołane intensywnym spojrzeniem chłopca wpa- trującego się w obraz jej autorstwa. Skoro Francescho15 jest malarką, nie dziwi, że jej narracja rozpoczyna się monologiem układającym się w for- mę wiersza wizualnego, jakby tym gestem autorka sugerowała, że literatura może być równocześnie słowem i obrazem, czyli − inaczej niż chciał Gotthold Ephraim Lessing16 – sztuką czasoprzestrzenną:

Ho to potężna, skręcająca się rzecz szybka jak ryba wyciągana teraz z wody za pysk na hak, jeśli można by wyłowić ją przez grubą na 6 stóp ceglaną ścianę albo strzałę, gdyby strzała ta mogła płynąć tak leniwie obracając się jak spirala na muszli ślimaka albo ta gwiazda co ciągnie za sobą ogon wystrzelona w górę mijając po drodze robaki i czerwie i kości i warstwy skał szybko pnąc się w górę szybko tak pikując w dół jak konie z opowieści o słonecznym rydwanie gdy dzielny chłopiec powoził nimi choć ojciec zabronił mu a on i tak zrobił

to i nie mogąc utrzymać ich bo zbyt mały Ali Smith był zbyt słaby więc pikowały łbami w dół (Smith 2014b: 3)

Ten poetycko odmalowany obraz skręcającej się helisy17 przechodzi na- stępnie w asocjacyjną prozę strumienia świadomości. Dowiadujemy się więc kolejno, że to matka pierwsza dostrzegła niezwykły talent córki; że po jej przedwczesnej śmierci ojciec pomógł dziewczynie się wykształcić, ale ceną, jaką musiała zapłacić za wyuczenie się rzemiosła – czy raczej za

15 Taka pisownia imienia bohaterki występuje w powieści Smith.

16 Chodzi tu o podział sztuk na czasowe i przestrzenne, dokonany przez osiemnastowiecz- How to Be Both splot kwantowy. Literacki nego myśliciela ze względu na sposób ich odbioru (Lessing 2012). 17 Smith gra z wieloznacznością słowa twist (po grecku helix) na wiele sposobów, nawią- zując również do podwójnej spirali DNA (m.in. George, mieszkająca w Cambridge, jeź- dzi na rowerze w pobliżu rzeźby upamiętniającej odkrycie DNA i przedstawiającej he- lisę DNA [Smith 2015: 171–174]). 197 198

Katarzyna Bazarnik w opisanych żywo scen, pełnych smaków,ciągiem i zapachów obserwacjami współczesności. obserwacjami 18 trafićsiała do czyśćca Zjawa chyba jakości. ostatecznie że donie wniosku, mu gorszej dochodzi i wielkie na wyglądają 2014b:40).Domy, (Smith bardziej skurczone” szare, brzydkie, dziej choć się Francescho. 2014b:45)–dziwi (Smith co Są prawda gołębie, ale „bar dróż z możesz odbyć stworzenia, bez to po jakąż koni –„a przykład na –nie dostrzega świecie współczesnym narratorkę też Renesansową we szarość. brak uderza dominuje zwierząt W opowieści. płynącej nielinearnie gęstej, takiej spod zjawy, oczyma przebijają chwilami tylko ne, oglądane retrospekcji i w kilkakrotnie ca zjawisko nie tylko nić dziecku fizyczne, ale i ten momentto, po by wyjaś matkę, która wykorzystuje przywołuje ka a do środka, da wpa drzewa ziarenko jak jakiegoś woń, zauważa, intensywną jego czuje nie z ne sensy. wspomnie Tak narratorka opisuje kiedy sięprzykład na dzieje się z nad freskami przeplatają cielesnych uciech i do przybytku wyprawy dzieńcze terminowanie u ciństwa, z tożsamości. Wspomnienia męskiej uprawianie przyjęcie było sztuki, „sprawiedliwość”. Opis tego zdarzenia, rozdzielony powra części, kilka na zdarzenia, tego Opis „sprawiedliwość”. Wizja minionego świata, wyłaniająca się z wyłaniająca świata, minionego Wizja wietrze rozproszone,wietrze którego teraz razem 2014b:41)18. (Smith nic nie trzyma a roztrzaskana, całość dłoni,na lecz z rozbitej każdy skorupy jak wazy: życia, nego i by odrodzić się w grzech, niewybaczalny jakiś […] za których realne zdarzenia potrafią niespodziewanie odsłonićsymbolicz niespodziewanie potrafią realne zdarzenia których tajemnica, […] nie mając nic prócz i imienia […]nie mając tajemnica, część wydarzeń opisanych w powieści. wydarzeń część się w 2014b: 40).Obraz ten znajduje ni obraziena św. teżmalowidło tu trafiło dlatego jej (Smith Wincentego Ferreriusza; niż trzydziestotrzylet starszego trafićza Chrystusa bluźniercze mogła przedstawienie Anglia) się współczesna jej wydaje do „czyśćca” że (którym też, Francescho podejrzewa dzieciństwa: siedzi na podwórku, obok kałuży końskiego moczu, moczu, końskiego kałuży obok podwórku, na siedzi dzieciństwa: antycypacji (por. współczes nam 2012:88–90).Czasy antycypacji Bal ku brzegom rozchodzą się kręgi. Zdziwiona dziewczyn Zdziwiona rozchodzą się kręgi. brzegom ku ciągu achronologicznej narracji, pełnej subiektywnych subiektywnych pełnej narracji, achronologicznej ciągu piękne, są jakieś smutne, a jakieś są piękne, ojca, doskonalenie się w ojca, zabawnymi dla czytelników i zabawnymi czytelników dla National Gallery w National Gallery - po –jużnic –tylko była tam, gdzie kiedyś oczach malarki w malarki oczach którym mógłbyś się zaprzyjaźnić” się zaprzyjaźnić” mógłbyś którym pokruszonych fragmentów minio- pokruszonych osobna – kawałek piękna leżący –kawałekosobna leżący piękna rolę i przypadku monologu Francescha, jest jest Francescha, monologu miejscu, gdzie panuje zimno zimno gdzie panuje miejscu, Londynie, gdzie rozgrywa się gdzie rozgrywa Londynie, malarskim fachu,malarskim mło ściany i wreszcie okres pracy Anglii XXI wieku XXI Anglii mury –wyraź mury kolorów, scen, czytelniczek czytelniczek sens słowasens dzie ------Cytat ten, zaczerpnięty z wyimaginowanej petycji, którą bohaterka układa w myślach do Boga, posłużyć może jako klucz do jej fikcyjnej bio- grafii. W istocie bardzo niewiele wiadomo o pierwowzorze tej postaci. Jak wspomina Smith, przetrwały tylko strzępy informacji. Wiadomo, że prawdziwy Francesco del Cossa urodził się w latach 30. XV wieku w Fer- rarze i że zmarł na zarazę jakieś czterdzieści lat później w Bolonii. W Ży- wotach najsłynniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów (Le vite de’ più ec- cellenti pittori, scultori e architettori 1568, wyd. pol. 1989) Vasari pomylił go z krajanem Lorenzem Costą (Smith 2014a). W galeriach Drezna, Lon- dynu, Waszyngtonu czy Mediolanu odnaleźć można tylko jego pojedyn- cze obrazy. Głównym źródłem wiadomości o artyście jest list do księcia Borso d’Este, odnaleziony na początku XIX wieku przez włoskiego histo- ryka sztuki Adolfa Venturiego, w którym del Cossa domaga się lepszej za- płaty za freski w Palazzo Schifanoia (Smith 2014a). Lecz i te słynne teraz freski długo pozostawały zapomniane. Dopiero fortunny zbieg okolicz- ności sprawił, że przykrywające je przez stulecia warstwy farby odpadły, a oczom zdumionych robotników (bo pałac d’Estów z czasem sprzedano i zamieniono na manufakturę tytoniu) ukazały się barwne sceny przed- stawiające bóstwa, alegorie miesięcy i wydarzenia z życia władcy i mece- nasa artystów malarzy. To niewiele, i niewystarczająco, aby odtworzyć z tego czyjąś biografię. I aż nadto, by dać impuls do stworzenia fascynu- jącej opowieści. Bo czymże w istocie jest pisanie o cudzym życiu jak nie „wymyślaniem historii, które nigdy nie miały miejsca, po to by odpowie- dzieć na kłopotliwe pytania, uzupełnić kulturowe luki, albo zaznaczyć

ludzkie wnętrza” (zob. Kusek, Szymański 201719)? Ali Smith Być może ta właśnie biograficzna empatia jest kluczem do połączenia obu opowieści i fizycznie rozdzielonych tomów. Jak pamiętamy, zjawa malarki zostaje przywołana z zaświatów siłą spojrzenia chłopca wpatru- jącego się w obraz jej autorstwa – wizerunek św. Wincentego Ferreriusza znajdujący się w londyńskiej National Gallery. Przywiązana do widza jakby niewidzialną liną, zmuszona jest podążać za nim, aż w pewnym momencie odkrywa, że ten rzekomy chłopiec to także dziewczyna. Ta druga

19 W artykule ‘Neither here nor there’: Ali Smith and the Nachleben of Aby Warburg, inter- pretującym powieść Smith poprzez koncepcję analizy ikonologicznej zapoczątkowanej

badaniami fresków z Palazzo Schifanoia, Robert Kusek i Wojciech Szymański klasyfi- How to Be Both splot kwantowy. Literacki kują tę część powieści Smith jako rodzaj bio-fiction, w której czyjeś życie służy za pre- tekst do utkania własnej opowieści, swobodnie traktującej znane fakty, a często mani- pulującej nimi w dość radykalny sposób. W tym kontekście przywołują również Johna Maxwella Coetzee, który – odnosząc się do Mistrza z Petersburga, swojej fikcyjnej bio- grafii Dostojewskiego – nazwał to „perwersją prawdy” (2017: 272). 199 200

Katarzyna Bazarnik wycieczkę do Ferrary z do Ferrary wycieczkę którym rozmawiały wówczas w Ferrarze: paradoks, o którym w Rezonuje życia. za przebywać lubiła scach, gdzie zmarła której z prochy tej, wsypuje obecnością – ostateczną nie ścianą się ze momencie). Dziś to zderza George rymś w jej przypomina córka uprzejmie się nastolatki (oczym buntującej mur niezrozumienia przez przebić i się do niej ła 2015:8) 20. Wówczas (Smith to próbowa matka „mówieniem do ściany” teraz rozmowy, tamtej sens dociera do niej się jej wydawała która wtedy Dopiero się zawsze. cona nieto odczuł, pożegnać ktoznaczy jeszcze goś, się równocześnie tui jest że które wówczas prowadziły, dotyczące paradoksu poczucia, wspomnień: rozmowy, sobie 2015:6).Przypomina (Smith starej piosenki” słów jakiejś następnegoniu roku w siedząc w dokładnie we Włoszech, maja szłego równocześnieślami w chwil spędzonychnia z w jak że, wiosny,głej freski Francesca żywo na del Cossy. by podziwiać Tutaj tak How część na . Both to Be To reakcji się współczes alergicznej. gwałtownej ku koncentruje niej na w pogrążona myśląca piętnastolatka, krytycznie –bystra, imienia) swojego wersją ską również rodzinę (czyli przez mę zwana George to Georgia, sie powieści w tylko (lecz 20 więc wyobrażam sobie teraz, mówi George siedząc w siedząc George mówi teraz, sobie wyobrażam więc zdumiona i i choć nie jest to tak metafizyczne doznanie, George wydaje się podobnie podobnie się wydaje to nie jest choć metafizyczne tak doznanie, George Akcja rozpoczyna się w Akcja ne temu – mówi George. ne temu mówi – raz miniona. zawsze na się być którą to, wydaje ratuje jedynie że zbulwersowana jest historią, George (Smith 2014a: 58,138,183). 2014a: (Smith i 2oczu jestem tu:ja, ten i chłopiec, To oznacza właśnie rozmowa w –bicie głową zmarłą ze […] Taa, ale to, co tusię działo. Z monologu Francescha, przeszłość przenika się z przenika przeszłość Francescha, monologu zagubiona w zagubiona kolejności niniejszego opisu) główna postać zapętlonej w zapętlonej postać główna opisu) niniejszego kolejności żałobie po śmierci matki, niespodziewanie zmarłej w zmarłej śmierci po żałobie niespodziewanie matki,

ta ściana”, „Oto i ta dziewczyna znów jestem tu: ja, ta ściana” – niesłyszalnym głosem powtarza duch Franscescha powtarza –niesłyszalnym głosem ta ściana” swoim pokoju w swoim pokoju matką i matką matką są dla niej dojmująco żywe. Przebywa my Przebywa żywe. dojmująco niej dla są matką czasie, jak duch wywołany z duch wywołany jak czasie, sylwestrowy wieczór, kiedy George wspomina wieczór, wspomina sylwestrowy George kiedy tam, teraz i młodszym bratem, się ubie młodszym wybrali dokąd domu w tym rozstrzelaniem.tym To lata świetl było Cambridge i Cambridge Anglii gapi się na bezsensowność gapi się bezsensowność na Anglii wtedy, ko dla niewyobrażalnego tym samym czasie, gdy w samym czasie, tym ojcem w ojcem mur: „Otomur: znów jestem tu:ja, szpary murów w szpary oporu, tak typowy dla dla typowy tak oporu, tam, w niebytu. Wspomnie niebytu. fotelu ze pasażera,

ta ściana”, „Oto znów teraźniejszością teraźniejszością Ferrarze: „[…] niej bolesny niej stycz wyni miej któ cza ------Tylko dwadzieścia lat przede mną, a ja jestem tutaj, siedzę tu, właśnie teraz – odpowiada matka. To prehistoria – odparowuje George. To ja – matka na to. – A jednak tu jestem. To ciągle się dzieje. Ale to się nie dzieje – mówi George. Bo tamto było wtedy. A to jest teraz. To właśnie na tym polega czas. (Smith 2015: 104) [podkr. oryg.]

Niedługo potem George dowiaduje się, że istotą czasu nie są mijające lata, lecz że polega ona przede wszystkim na odczuwaniu. Bo choć matka żyje w pamięci córki, to dziewczyna wie doskonale, że przecież to tylko – jak w piosence Jacka Kaczmarskiego – „taka metafora”. W Zmartwych wstaniu Mandelsztama bard Solidarności dotyka podobnego paradoksu, przewrotnie grając na znaczeniach wytartych metafor, które wzbudzają przerażenie dosłownie rozumiejących je sowieckich aparatczyków. Gorz- ką ironią staje się fakt, że w ich umysłach zamordowany artysta ożywa naprawdę dzięki potędze języka. Matka George wierzyła, że „język to żywy, wzrastający, zmieniający się organizm” (Smith 2015: 9). Dla córki to raczej zestaw skończonych reguł, których nie należy łamać. W umy- śle nastoletniej bohaterki How to Be Both zachodzi więc proces odwrotny do tego, czego doświadczają prostacy „w syberyjskich borach”: wytarte zwroty z powrotem odsłaniają swą metaforyczność, otwierając przepaść między językiem a doświadczeniem, jakie ma wyrażać. „Życie w pamięci” oznacza właśnie, że matka nie żyje. Bo nie ma już głosu, z którym cór- Ali Smith ka mogłaby się spierać, nie ma ciała, do którego mogłaby się przytulić. To także uzmysławia nam podwójność egzemplarzy powieści – że czytanie zawsze jest czynnością fizyczną:

Bo jeśli rzeczy naprawdę działaby się równocześnie, to byłoby jak czytanie książ- ki, ale takiej, w której wszystkie linie tekstu nadrukowano by jedne na drugich, tak jakby każda strona była nałożona na drugą, tak że stałyby się nieczytelne. Bo przecież to jest Nowy Rok, a nie maj, i to jest Anglia, nie Włochy, i za ok- nem leje, i niezależnie od szmeru (tego szemrania) deszczu wciąż słychać głu- pie, noworoczne fajerwerki odpalane przez ludzi, wybuchające, wybuchające,

wybuchające, jakby to była jakaś pomniejsza wojna, bo ludzie stoją tam teraz How to Be Both splot kwantowy. Literacki w strugach deszczu, deszczu wlewającego się potokami do kieliszków z szam- panem, z twarzami zwróconymi ku górze, obserwując swoje (to przykre) nie- adekwatne sztuczne ognie, rozbłyskujące, a potem zaraz gasnące w ciemności (Smith 2015: 10). 201 202

Katarzyna Bazarnik tamtą rzeczywistość z tamtą rzeczywistość na Francescho 2014b:131).Staramy (Smith matka małej się spojrzeć jej inny każdy inni, jak w z regularnie obserwować (po przeczytaniu współczesnej części my części jużwie współczesnej przeczytaniu (po obserwować regularnie przychodzi domem, kobiety, który czyimś pod jakiejś przesiaduje kiedy się z w wideo pornograficzne ogląda kiedy sytuacjach: nie tylko w nie tylko sytuacjach: w wciągnięta wiemy,że się pojawiła, jak zjawa nagle, tak to znika jak jest, i nia z tożsama istotnie była Czy oznaczać musiała „sprawiedliwość”. wtedy laty. pięciuset przed życie utalentowanej malarki Zastanawiamy co się, I nie z my, co ludzie to i za książki. części wkracza scenę na szłości w drugiej jużznamy. historii tej 185). Dalszy ciąg zjawa Zmaterializowana z rozterkętaką Wyobraź moralną. 2015: (Smith to Jesteś sobie. artystką” o tysty, co opowiadała wspominając, życie ar wyglądać musiało jak się, zastanawiając zapewne godzin, wiele z jeden odkrywa rge obcowanie więc je z informacje o że Wiadomo, matka. zmarła go autorowi była się poświęcić fresków, zafascynowana decydują którym wraz George z szkolna klasa. jej wykonać ma w który też Empatii dotyczy projekt, ogląda. w nego Podobnie babcię. jej znaną wczuwa się w w unoszona dziewczynka tamta maleńka co czuła z wideoklip kilkunastosekundowy dając o się, zastanawia zdjęcia, jej Przeglądając matka. wykonywała życia za co rano który wykonuje taniec, „Na cześć” jej wczuwa się w tę, której jużnie ma, nając niem, jak polskie „cześć”?): polskie niem, jak być powita zarazem nie mogło by pożegnanie czemuż ustach na (bo lo” równocześnie wyobrażamywraz sobie z duchem Francescha przyglądamy się współczesnej bohaterce się w współczesnej duchem Francescha przyglądamy „otrzymaniem tego, co się słusznie ci należy.„otrzymaniem jedze tyle dostała Żebyś To w właśnie George odkrywa też, że pamiętanie to ćwiczenie z to pamiętanie ćwiczenie że też, odkrywa George mrok czasu przez parę namalowanych z przez Odchodzi mrok oczu murze. na czasu przyjaciółką, kiedy rozmyśla kiedy w przyjaciółką, tyle wykształcenia, i wykształcenia, tyle cieniem przeszłości wyczuwamy smutek bijący z wyczuwamy smutek bijący cieniem przeszłości sieci pornograficznego filmu, który przez pewien czas obsesyjnie obsesyjnie czas pewien przez filmu, który pornograficznego sieci tym momencie następuje zwrot akcji –teraz momencie następuje tym wspólnie jego dziełami, wyobraźnia oraz empatia. Kiedy Geo Kiedy oraz wyobraźnia dziełami, empatia. jego jego obrazówjego w miejsca – dla ducha pozostaje to zagadką). Wspól to ducha zagadką). pozostaje –dla miejsca tym mieście albo na tym świecie”? – jak objaśnia objaśnia –jak świecie”? tym na albo mieście tym tamtej perspektywy.tamtej I galerii, ale i galerii, tyle możliwości,tyle co a twoi bracia, w ogrodzie, kiedy bawi kiedy się z w ogrodzie, swoim pokoju oklejonym zdjęciami zdjęciami oklejonym swoim pokoju National nim Gallery, przed spędza nim matka: „Rozważ chwilę przez nim matka: swoim smartfonie, kiedy spotyka spotyka kiedy swoim smartfonie, jej dzieciństwa, wyobraża sobie, sobie, wyobraża dzieciństwa, jej jej gesty, zwyczaje, upodobania. gesty,jej upodobania. zwyczaje, nastoletnią bohaterkęnastoletnią znalezio czym wówczas myślała. Oglą wówczas myślała. czym nim są nader skąpe. Pozosta nadernim są skąpe. George, jak mogło wyglądać wyglądać mogło jak George, przyjaciółką, Heleną Fisker,przyjaciółką, ramach zadania domowego ramach zadania kiedy już wydaje nam się, nam jużwydaje kiedy ramionach nie przez empatii. Wspomi twarzy bohaterki. twarzy oni tyle, cooni tyle, różnych bratem, prze „hel ------daleko pod ziemię zanim pojawi się jakiś znak drzewa nasiono wciąż niepęknięte gwiazda wciąż niewypalona wygięcie oczodołu tego które wciąż jeszcze nienarodzone cześć wszystkim nowym kościom cześć wszystkim starym cześć wszystkiemu co będzie skręcone i odkręcone naraz (Smith 2014b: 186)

Podwójne istnienie (w) How to Be Both byłoby więc próbą spojrzenia z jednej i z drugiej strony, spojrzenia „innymi oczami”, „moimi, ale i twoimi oczami”, aby zobaczyć „to” – co niewidzialne, co kryje się pod powierzch- nią fresku, albo tekstu, albo opowieści. Te cytaty, zaczerpnięte z progra- mowego wiersza Ars poetica Fajfera (2007), również zawierającego niewidzialne warstwy, znakomicie oświetlają istotę „zdublowanej” książki Ali Smith. Jej fizyczne zdwojenie zaświadczałoby też o tym, że życie za- korzenione jest w materialnym przedmiocie, a pamięć istnieje tak długo,

jak długo istnieje ciało, które pamięta, lub przedmiot, w którym zapisane Ali Smith jest wspomnienie. Dwa odrębne egzemplarze wskazywałyby też na złożo- ną naturę tożsamości i na różnicę, która choć ustanawia tożsamość, wcale nie musi skutkować konfliktem czy odrzuceniem21. Wspólnie tworzą one

21 W ograniczonych ramach tego artykułu nie ma miejsca na szersze omówienie zagadnie- nia tożsamości w powieści Smith. Zaznaczę tylko, że w naukach społecznych czynniki podobieństwa i różnicy uważane są za fundamentalne w kształtowaniu się tożsamości: „[w] wypadku jednostki ma się na myśli bądź jej – będącą przedmiotem zainteresowa- nia psychologii – tożsamość osobistą, polegającą na samookreśleniu się jako osoby róż- niącej się w jakiś istotny sposób od innych osób, bądź jej tożsamość społeczną, pole- gającą na samozaliczeniu się do określonej grupy społecznej oraz uświadamianiu sobie odmienności tej grupy od wszystkich innych grup danego rodzaju (narodów,

wspólnot religijnych, mieszkańców określonych regionów, członków partii politycz- How to Be Both splot kwantowy. Literacki nych)” (Szacki 2018, [podkr. – K.B.]). Poczucie przynależności do określonej grupy nie musi jednak skutkować odrzuceniem czy wrogością wobec członków innych grup (np. nie będąc malarką, George może sobie przecież wyobrażać, jak by było nią być, do czego nakłaniała ją matka). Można przeprowadzić paralelę między takim opisem tożsamo- ści a reakcjami czytelników. We wspomnianych w przypisie 6 komentarzach niektórzy 203 204

Katarzyna Bazarnik „Listopia. Man Booker Prize for Fiction Shortlist” Prize Fiction for Booker Man (2014), „Listopia. „Bettie” Fajfer Z Fajfer Z A Clark K Bazarnik Flanery P Flanery Bazarnik K Bazarnik Barry S Barry M Bal M Atwood opisane w dwie cej oddzielają się metaforą staje odległości egzemplarz) jeden tylko pewne za posiada czytelników większość parą taką przecież (bo się pomiędzy leżnych elementów orazrozciągająca ichodrębność. fizyczną Przestrzeń dwóch nieza powiązanie równocześnie: ścisłe więc unaoczniają powieści Podobna w istnieje więź w zaobserwowana identyczna zostaje zmiana z jednej zmieniamy polaryzację Kiedy siebie od cząstkach. ległych w obserwowanych synchronicznymna zmian występowaniu splątania”. literacki rodzaju W swego „stan com/list/show/78400 egraph”, 14 literature total or com/books/2014/sep/06/ Them” of One – You’ll Reading up End to-Be-Both-by- atury. Szkice o architekturze Szkice atury. słowa fajfer/Ars_poetica_polish guardian sytetu Jagiellońskiego sytetu Anchor Books twórczości, deklarują, że już mają lub chcąto mieć dzieło złożone już mają że z twórczości, deklarują, Z imsię podoba. Smith książka mentów, eksperymentalna czytelnicy przyznają, że mimo iż nie identyfikują się jako miłośnicy lit jako się miłośnicy mimo iżnie identyfikują że przyznają, czytelnicy Narratologia. Wprowadzenie do teorii narracji teorii do Wprowadzenie . (2012), Narratologia. Best Books of 2016 of Two –Part Books Best . (2016), Ali Smith: „There Two Smith: Are Ali You’re. (2014), but Novel, This Ways with It to Read Stuck Liberatura czyli literatura totalna. Teksty zebrane z zebrane Teksty literatura totalna. . (2010), czyli Liberatura Ars poetica Ars [2004]), . (2007 by Ali Smith, Review: „Brimming with Pain and Joy” with Pain and „Brimming Review: . (2014), Smith, by Ali Both to Be How Od Joyce’aOd liber do [w:] wstępu) (zamiast Joyce’a od liberatury do Dlaczego . (2002), . (2016), A Liberature: „The Poet Has Come Back…” [w:] Back…” Come „The A Has Poet . (2006), . com/books/2016/nov/27/best-books-of-2016-part-two . 10, 10, http://www . Ali , red -Smith-review-brimming-with-pain-and-joy . i przeł powieści epoki – czasy George od czasów Francescha. czasów od George –czasy epoki powieści . Man_Booker_Prize_for_Fiction_Shortlist_2014 (dostęp: 4 . . . html -smith-interview-how-to-be-both ali telegraph parze Howparze –dwa różnie Both to tomy Be wydane . K Book-bound Genre Book-bound Bazarnik, Kraków: Korporacja Ha!art Korporacja Kraków: . Bazarnik, (dostęp: 31 (dostęp: , red , „Techsty”, http://www 3, . co , „The Guardian”, 6 . K . uk/culture/books/bookreviews/11061768/How- Bazarnik, Kraków: Universitas, s Universitas, Kraków: . Bazarnik, . 08 , „The Guardian”, 27 . 2017) , Kraków: Jagiellonian University Press University Jagiellonian , Kraków: The Book Lover Book The . Smith, fizyce on kwantowejpolega . tej drugiej (Goławski 2009). (Goławski 2009). drugiej tej , Kraków: Wydawnictwo Uniwer Wydawnictwo , Kraków: . 09, https://www , 9 . 09, https://www kolei ci, którzy są fanami jej fanami są jej kolei którzy ci, .techsty . html lat 1999–2010lat Liberature (dostęp: 31 (dostęp: . 11, https://www (dostęp: 31 (dostęp: (dostęp: 31 (dostęp:

dwóch egzemplarzy. . art Bibliografia . erackich ekspery . pl/magazyn3/ . . v−xiv dwóch od theguardian . , New York:, New .goodreads. 05 . . . 05 05 , „The Tel- 01 . 2017) . . . . 2017) 2017) 2018) nich, . the . - - - - - - - . . . . . Frank J. (1971), Forma przestrzenna w literaturze współczesnej, tłum. M. Żurowski, „Prze- gląd Humanistyczny”, XV (2), s. 115–129. Germanà M., Horton E. (red.) (2013), Ali Smith, London–New Dehli–New York–Sidney: Bloomsbury. Goławski P. (2009), Kwantowe splątanie dla początkujących, Polskie Radio, 5.12, https:// www.polskieradio.pl/23/266/Artykul/183030,Kwantowe-splatanie-dla-poczatkuja- cych (dostęp: 31.12.2017). Hayles N.K. (2002), Writing Machines, Cambridge–London: MIT Press. Lessing G.E. (2012 [1767]), Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji, red. M. Mencfel, tłum. H. Zymon-Dębicki, Kraków: Universitas. Lyall S. (2014), An Onion of a Novel, Demanding to Be Peeled, „The New York Times”, 25.11, https://www.nytimes.com/2014/11/26/books/ali-smith-on-her-new-book-how-to-be- both.html (dostęp: 31.05.2017). Kaczmarski J. (2016), „Zmartwychwstanie Mandelsztama”, YouTube, konto użytkowni- ka „Carpe Diem”, 6.04, https://www.youtube.com/watch?v=_bWlvW4gSNk&list=RD_ bWlvW4gSNk (dostęp: 1.12.2017). Kusek R., Szymański W. (2017), ‘Neither here nor there’: Ali Smith and the Nachleben of Aby Warburg, „Hungarian Journal of English and American Studies”, 23 (1), s. 263–284. Pressman J. (2009), The Aesthetic of Bookishness in Twenty-First Century Literature, „Michi- gan Quarterly Review”, 48 (4), s. 465–482, ProQuest (dostęp: 14.03.2014). Przybyszewska A. (2012), Liberatura/Literatura totalna [w:] Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. G. Gazda, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 521–526. Przybyszewska A. (2015), Liberackość dzieła literackiego, Łódź: Wydawnictwo Uniwersy- tetu Łódzkiego. Smith A. (2012), Style vs Content, wykład plenarny Ali Smith i dyskusja podczas Edinburgh World Writers’ Conference [wideo], 18.08, https://www.youtube.com/watch?v=bHOSX- ziim9A (dostęp: 31.08.2017). Smith A. (2014a), He Looked Like the Finest Man who Ever Lived, „The Guardian”, 24.08, https:// www.theguardian.com/books/2014/aug/24/ali-smith-the-finest-man-who-ever-lived- palazzo-schifanoia-how-to-be-both (dostęp: 31.05.2017). Smith A. (2014b), How To Be Both [Francescho, George], London: Hamish Hamilton. Smith A. (2015), How to Be Both [George, Francescho], London: Penguin. Stockwell P. (2006), Poetyka kognitywna. Wprowadzenie, red. E. Tabakowska, tłum. A. Sku- cińska, Kraków: Universitas. Szacki J. (2018), [hasło] Tożsamość [w:] Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/ haslo/tozsamosc;3988537.html (dostęp: 3.01.2018). Thursfield A. (2013), Ali Smith, British Council Literature, https://literature.britishcouncil. org/writer/ali-smith (dostęp: 31.05.2017). Wilson F. (2014), Art and Its Double: Frances Wilson on How to Be Both by Ali Smith, „New Statesman”, 3.09, https://www.newstatesman.com/2014/08/art-and-its-double (do- stęp 31.05.2017).