Literacki Splot Kwantowy. How to Be Both Ali Smith
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
KATARZYNA BAZARNIK Literacki splot kwantowy How to Be Both Ali Smith The poet has come back to being a poet after decades of being virtuous instead. Can’t you be both? (Atwood 2006) Ali Smith, zdaniem Sebastiana Barry’ego „szkocka kandydatka do Nobla” (Barry 2016), to z pewnością jedna z najciekawszych postaci brytyjskiej sceny literackiej. Urodziła się w 1962 roku w Inverness jako najmłodsza z piątki rodzeństwa. Studiowała literaturę angielską na Uniwersytecie w Aberdeen. Następnie rozpoczęła pracę nad doktoratem z angielskiej lite- ratury modernistycznej w Newnham College na Uniwersytecie w Camb- ridge. W tym czasie poznała swoją obecną partnerkę życiową, reżyserkę Ali Smith Sarah Woods, z którą wspólnie zaangażowała się w działania teatralne. Ostatecznie, zamiast doktoratu, Smith napisała kilka sztuk wystawionych na edynburskim Fringe Festival i Cambridge Footlights. Na początku lat 90. ubiegłego wieku pracowała krótko na Uniwersytecie w Strathclyde, How to Be Both ale kłopoty zdrowotne sprawiły, że porzuciła to zajęcie i przeniosła się z powrotem do Cambridge, gdzie mieszka i tworzy do dziś. Choć Smith zadebiutowała jeszcze w czasie studiów w Szkocji jako poet- ka, a jej wiersze zostały nagrodzone1, to zasłynęła jako mistrzyni opowia- dania. Jej pierwszy prozatorski tom, Free Love and Other Stories, opubli- kowany w 1995 roku, otrzymał dwie nagrody za najlepszy debiut: Saltire First Book of the Year Award oraz Scottish Arts Council Book Award. Ko- splot kwantowy. Literacki lejne zbiory opowiadań pod przewrotnymi tytułami: Other Stories and Other Stories, The Whole Story and Other Stories, The First Person and Other 1 Otrzymała Bobby Aitken Memorial Prize. 191 Stories oraz Public Library and Other Stories, wychodziły w latach 1999, 2003, 2008 i 2015 roku. Z kolei twórczość powieściowa Smith obejmuje osiem pozycji: Like (1997), Hotel World (2001), The Accidental (2005), Girl Meets Boy (2007), There But For The (2011), How to Be Both (2014) oraz Autumn (2016) i Winter (2017)2, z których jak dotąd tylko jedna, The Ac- cidental, ukazała się po polsku jako Przypadkowa (2005, wyd. pol. 2007). Smith ma też na koncie zbiory esejów, mikroopowiadań, libretta oraz pro- zę autobiograficzną Shire (2013) z ilustracjami Sarah Woods3. How to Be Both (2014), co można przetłumaczyć jako „Jak być jedną i drugim” lub „Jak być tym i tamtą naraz”, to szósta powieść autorki, naj- liczniej nagrodzona ze wszystkich jej dotychczasowych publikacji4. Kryty- cy zgodnie chwalili ją za błyskotliwość, językową inwencję i przemyślną, podwójną fabułę, w której we wzruszający, zaskakujący i zabawny spo- sób przeszłość splata się z teraźniejszością, czas z przestrzenią, miłość ze śmiercią, poezja z prozą, a malarstwo z literaturą. Według recenzen- ta „The Daily Telegraph” książka „aż buzuje namacalną radością z obco- wania nie tylko z językiem, literaturą i przemieniającą mocą sztuki, lecz również z całym poplątaniem charakteryzującym ludzkie życie” (Flanery 2014)5. Inni krytycy także nie szczędzili pochwał. Cytując Erikę Wagner, jurorkę Man Booker Prize, Sarah Lyall podkreślała, że szkocka pisarka potrafiła jak nikt inny stworzyć „wyjątkowo wyrafinowaną, skompliko- waną, wielopoziomową powieść, którą [mimo to] znakomicie się czyta” (zob. Lyall 2014). Frances Wilson wyznała zaś, że książka jest „tak dobra, że aż przyprawia ją o zawrót głowy i chce jej się tańczyć” (Wilson 2014). Co sprawiło, że to eksperymentalne dzieło zyskało aż takie uznanie za- równo recenzentów, jak i znacznego grona czytelników i czytelniczek6? 2 Dwie pierwsze z nowego, czterotomowego cyklu powieści Seasonal, nawiązującego ty- tułami do pór roku. 3 Informacje biograficzne na jej temat pochodzą z noty na stronie British Council (Thursfield 2013), relacji z rozmowy z pisarką opublikowanej przez Alex Clark w „Guardianie” (2014) oraz monograficznego opracowania pod redakcją Moniki Germanà i Emily Hor- ton (2012). 4 Zdobyła Goldsmiths Prize (2014) przyznawaną za innowacyjną prozę, Saltire Scottish Fiction Book of the Year Award (2014), Costa Novel Award (2014), Baileys Women’s Prize for Fiction (2015); znalazła się też na krótkiej liście nominacji do Man Booker Prize (2014) i Folio Prize (2015). Katarzyna Bazarnik 5 Jeśli nie podano inaczej, wszystkie angielskie cytaty, włącznie z fragmentami z How to Be Both, w przekładzie autorki artykułu. Te ostatnie przytaczam z dwóch odrębnych egzemplarzy (jednego wydanego w 2014, drugiego w 2015 roku) – powód zastosowa- nia takiego zabiegu naświetlam w dalszej części tekstu. 6 Spośród pozycji autorstwa Smith dostępnych na stronie Amazon to How to Be Both ze- brało najwięcej recenzji od czytelników i czytelniczek (256 na Amazon.co.uk, oraz 121 192 Zanim spróbuję odpowiedzieć na to pytanie, przedstawię pewną „rozter- kę moralną” (ang. the moral conundrum) dręczącą (nie tylko) narratorkę: Wyobraź sobie […], że jesteś artystą pracującym nad zleceniem wspólnie z wie- loma innymi artystami. I każdy zatrudniony przy tym dostaje takie samo wyna- grodzenie, w sensie finansowym. Ale ty jesteś przekonana, że to, co robisz [podkr. oryg.], jest warte więcej niż to, co robią inni, a mimo to masz taką samą stawkę jak oni. Więc piszesz list do człowieka, który zlecił wam tę robotę, i prosisz go, żeby zapłacił ci więcej niż pozostałym (Smith 2015: 6). Tą kwestią rozpoczyna się jedna z dwóch zawartych w How to Be Both historii. Przedstawia ją pewna dziennikarka swej piętnastoletniej cór- ce w trakcie podróży do Ferrary, gdzie jadą oglądać freski zdobiące pałac Schifanoia – willę, w której szukał ucieczki przed nudą jeden z renesan- sowych władców tego miasta. Dziewczyna docieka szczegółów: chce wie- dzieć, czy chodzi o dzieło, czy o osobę artysty, o sytuację hipotetyczną, czy prawdziwą, dziejącą się w przeszłości, czy obecnie, i czy artysta jest ko- bietą, czy mężczyzną. „Czy którekolwiek z tych rzeczy mają jakiekolwiek znaczenie?” – odpowiada prowokująco matka (Smith 2015: 7), po czym rozmowa schodzi na kwestię stylu, bo córka, purystka językowa, popra- wia gramatyczny błąd, pojawiający się w tej wypowiedzi. Najpierw jednak zastanówmy się, czy artystom w ogóle należy się ja- kiekolwiek wynagrodzenie. Jeśli uprawianie sztuki to powołanie, a twór- czość – definiowana w kategoriach natchnienia – jawi się jako tajemnica czy misterium, to przecież nawet nie wypada za nie płacić, bo jak wyce- Ali Smith nić coś, co jest po prostu istotą życia czy życiem samym (a ono jest prze- cież bezcenne7)? Patrząc zaś pragmatycznie, artyści – jeśli tylko są praw - dziw ymi artystami – i tak będą tworzyć, bo bez tego nie potrafią żyć, głosi powszechne przekonanie, więc po co płacić za coś, co i tak będą wy- How to Be Both konywać? Niezależnie od okoliczności, w biedzie, głodzie i chłodzie, jak Amedeo Modigliani, Vincent van Gogh czy Cyprian Kamil Norwid. Jed- nocześnie, jeśli artysta jest naprawdę dobry, to jego sztuka się sprze- da. (A je j sztuka? Czy sztuka tworzona przez kobietę sprzedałaby się na Amazon.com; druga w tym „rankingu” Przypadkowa ma ich odpowiednio 136 i 85). Z kolei w serwisie Goodreads wśród sześciu tytułów nominowanych do Man Booker splot kwantowy. Literacki Prize w 2014 roku powieść Smith plasuje się pod względem liczby komentarzy na dru- gim miejscu za książką Karen Joy Fowler, którą skomentowało 153 tys. i oceniło po- nad 81 tys. osób [„Bettie” 2014]). 7 Dziewczyna, która interesuje się etymologią i semantyką, byłaby pewnie zaintrygowa- na potencjalną dwuznacznością tego słowa. 193 równie dobrze? – zapytałaby matka dziewczynki, będąc zadeklarowaną feministką, a na dodatek dziennikarką piszącą o ekonomii.) Zatem nie ma się o co martwić, bo ludzie będą chcieli za to płacić. „A jeśli faktycz- nie martwisz się, co włożysz jutro do garnka, lepiej załatw sobie jakąś pracę”, radził argentyński pisarz i tłumacz Carlos Gamerro podczas de- baty toczonej w ramach Światowej Konferencji Pisarzy w Edynburgu po wykładzie plenarnym Ali Smith, dotyczącym opozycji stylu i treści (zob. Smith 2012: [min] 1:35:01). W dyskusji, która zasadniczo miała się kon- centrować na sprawach estetyki, niepokojąco wypływał problem jej związ- ków z ekonomią. Granicami odwagi artystycznej okazywały się oczekiwa- nia wydawców i czytelników formułowane w kategoriach rynkowych. Co prawda obecni na sali autorzy i autorki starali się nie przywiązywać zbyt- niej wagi do tego aspektu wolności artystycznej, ale niektórzy, a raczej niektóre8, uparcie do tego powracali. A może w powyższym pytaniu chodzi po prostu o sprawiedliwość? „Do- bra praca – dobra płaca, jak powiada wielki Cennini, w swym Podręczniku dla malarzy9: to też jest rodzaj sprawiedliwości, że kiedy używasz dobrych materiałów i wykorzystujesz dobrze swe umiejętności, to przynajmniej możesz się spodziewać, że dobra zapłata będzie twą nagrodą; a jeśli się zdarzy, że tak nie będzie, to sam Bóg ci to wynagrodzi”, powiada jedna z postaci How to Be Both (Smith 2014b: 130). Ciekawe, że Smith zastosowała w tym przypadku strategię, dzięki któ- rej sama może istotnie dostać więce j niż inni. Jej książka została bo- wiem wydana w dwóch równoległych i równoważnych wersjach. Obie po- jawiają się w identycznych okładkach, więc na pierwszy rzut oka nie da się ich odróżnić10. Każda z nich zawiera dwie pozornie odrębne opowie- ści, powoli splatające się w jedną narrację. Są to monolog wewnętrzny historycznej postaci piętnastowiecznego włoskiego malarza Francesca del Cossy oraz opowieść o współczesnej brytyjskiej nastolatce o imieniu 8 Na przykład duńska pisarka Janne Teller (zob. Smith 2012: [min] 56:47, [min] 1:08:36). 9 Chodzi tu o piętnastowieczny traktat