Zasady Zabezpieczenia I Ochrony Zabytków Wobec Zagrożenia Wojną W Polsce W Latach 1918-1939
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
zarządzanie dziedzictwem f heritage management Adriana Merta-Staszczak historyk historian Studium Nauk Humanistycznych i Społecznych Centre for Human and Social Sciences Politechnika Wrocławska at the Wrocław University of Science and Technology Zasady zabezpieczenia i ochrony zabytków wobec zagrożenia wojną w Polsce w latach 1918-1939 Principles of protection and preservation of historical monuments against the threat of war in Poland in the years 1918-1939 Abstrakt Abstract W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce rozpoczęto bu- During the interwar period, the construction of facilities allowing for dowę struktur pozwalających na ochronę obiektów zabytkowych (ru- the protection of historical objects (movable and immovable) began in chomych i nieruchomych). Zaczęły się również prace nad odpowiednim Poland. Work on the relevant legislation also started with the introduc- ustawodawstwem, w wyniku których wprowadzono wiele nowych ak- tion of a number of new legal acts. Issues of national heritage were tów prawnych. Sprawy dziedzictwa narodowego powierzono centralnej entrusted to the central unit – the Ministry of Religious Denominations jednostce – Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego and Public Enlightenment in Warsaw. Officials, museum workers, archi- w Warszawie. Urzędnicy, muzealnicy, archiwiści, konserwatorzy, pracow- vists, monument protection officers, academics and others involved in nicy naukowi oraz pozostałe osoby związane z zachowaniem historycz- the preservation of historical objects and buildings were burdened with nych przedmiotów i budynków zostali obciążeni wieloma zadaniami, many tasks, including the retrieval of stolen works, inventory of real m.in. rewindykacją skradzionych dzieł, inwentaryzacją nieruchomości estate and collections and the preparation of scenarios for the evacu- i kolekcji oraz przygotowaniem scenariuszy ewakuacji zbiorów na wy- ation of collections in the event of another armed conflict. In the face padek wybuchu kolejnego konfliktu zbrojnego. Wobec innych problemów of other social and economic problems of the country, protection of the społecznych i gospodarczych kraju opieka nad zabytkami pozostawała monuments remained a secondary topic, and work on instructions for tematem pobocznym, a prace nad instrukcjami dotyczącymi selekcji the selection of collections and ways of dealing with them in the case zbiorów i sposobów postępowania z nimi w razie niebezpieczeństwa of danger was carried out particularly intensively as late as in 1938 and szczególnie intensywnie prowadzono przede wszystkim dopiero w 1938 1939, partly after the start of World War II. The aim of the article is to i 1939 r., po części już po rozpoczęciu II wojny światowej. Celem artykułu trace the preparation of Polish institutions for the protection of historic jest prześledzenie przygotowań polskich instytucji do ochrony obiektów buildings and objects against the threat of war and to evaluate their zabytkowych przed zagrożeniem spowodowanym wojną i ocena ich effects. The article is based on archival documents from the Archive of efektów. Podstawę źródłową artykułu stanowią dokumenty archiwalne New Records in Warsaw. zgromadzone w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Keywords: preservation of historical monuments, the interwar period, Słowa kluczowe: ochrona zabytków, dwudziestolecie międzywojenne, Poland, evacuation of works of art, armed conflict Polska, ewakuacja dzieł sztuki, konflikt zbrojny abory, doświadczenia wojenne z lat he partitions, war experiences of 1914- Z1914-1918 oraz wojna polsko-bolszewicka (1919- T1918 and the Polish-Bolshevik war (1919-1921) -1921) sprawiły, że stabilizacja gospodarki polskiej made the stabilization of the Polish economy dur- w okresie dwudziestolecia międzywojennego była ing the interwar period an issue of priority for the dla polskich władz zagadnieniem priorytetowym. Polish authorities. In addition to the need to re- Oprócz potrzeby odbudowy struktur państwowych build state structures in a difficult economic and w trudnej sytuacji ekonomicznej i społecznej na- social situation, the protection and preservation of glącą kwestią była również ochrona i zabezpiecze- monuments was also a pressing issue. Hundreds of nie zabytków. Prac remontowych wymagały setki objects destroyed during the war required renova- obiektów zniszczonych w trakcie wojny. Ważnym tion works. An important issue was also the process 121 Ochrona Zabytków f 2/2019 zagadnieniem był także proces rewindykacji za- of recovering monuments seized during World bytków zagrabionych podczas I wojny światowej. War I. At the same time, the foundations of the Jednocześnie tworzono zręby prawa dotyczącego law on the activity and organization of monument działalności i organizacji urzędów konserwatorskich protection offices and museum units were created. oraz jednostek muzealnych. Pracę nad prawodaw- Work on the legislation started with the issuance stwem rozpoczęto od wydania Dekretu Rady Re- of the Decree of the Regency Council on the Pro- gencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury1. tection of Art and Culture Monuments1. It stated Stwierdzono w nim, że wszystkie obiekty wpisane that all objects entered in the inventory of cultural do inwentarza zabytków kultury i sztuki znajdujące and artistic monuments within the borders of the się w granicach państwa podlegały opiece prawnej. state were subject to legal protection. This was to Sprawować ją miało Ministerstwo Wyznań Religij- be supervised by the Ministry of Religious Denom- nych i Oświecenia Publicznego (dalej: MWRiOP) inations and Public Enlightenment (Ministerstwo oraz podlegający mu konserwatorzy sztuki, których Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, jednym z zadań było sporządzanie spisów zabytków. hereafter referred to as: MWRiOP) and its sub- Miały znaleźć się w nich obiekty, które istniały nie ordinate art preservation officers, whose task was krócej niż 50 lat, chyba że zostały uznane za zabytki i.a. to draw up lists of historical monuments. They specjalnym orzeczeniem ministerstwa. Do zabyt- were to include objects that existed for no less than ków nieruchomych zaliczono: jaskinie, grodziska, 50 years, unless they were declared monuments by kurhany, mogiły, usypiska, cmentarzyska, ślady osad, a special ruling of the Ministry. Immovable mon- budowle murowane i drewniane oraz dzieła sztuki, uments included: caves, hill forts, barrows, graves, które stanowiły ich wyposażenie (freski, malowidła, landfills, cemeteries, traces of settlements, brick and rzeźby, sztukaterie), pomniki, nagrobki, kaplicz- wooden buildings and works of art that constitut- ki, figury, krzyże i słupy graniczne, ruiny, zabudowę ed their furnishing (frescos, paintings, sculptures, miast, osad i wsi lub ich dzielnic wybitną pod wzglę- stuccowork), monuments, tombstones, chapels, dem estetycznym, układy urbanistyczne starych figures, crosses and border posts, ruins, buildings miast i dzielnic staromiejskich oraz ogrody ozdob- in towns, settlements and villages or their districts ne, aleje cmentarne i przydrożne, a także stare drze- which are aesthetically outstanding, urban layouts wa. Pośród objętych ochroną zabytków ruchomych of old towns and districts and ornamental gardens, wymieniono: wartościowe części nieruchomości (oł- cemetery and roadside alleys and old trees. Mova- tarze, ambony, chrzcielnice, stalle, pomniki, nagrobki, ble monuments under protection included: valua- trumny, epitafia), kolekcje przechowywane w muze- ble parts of the property (altars, pulpits, baptismal ach i skarbcach, dzieła sztuk plastycznych (obrazy, fonts, choir stalls, monuments, gravestones, coffins, rzeźby i ryciny), sztukę zdobniczą i wyroby cechowe epitaphs), collections stored in museums and vaults, (zbroje, oręże, pojazdy, chorągwie i sztandary, arrasy, works of art (paintings, sculptures and engrav- dywany, makaty, pasy, kilimy, hafty, koronki, ubiory, ings), decorative art and guild products (armour, meble, sprzęty, naczynia, zegary, świeczniki, wyroby arms, vehicles, flags and banners, tapestries, car- złotnicze, emalie, szkło, ceramikę, kraty, okucia, zam- pets, wall hangings, belts, kilims, embroidery, lace, ki, godła, znaki), monety, medale, pieczęcie, tłoki clothes, furniture, equipment, dishes, clocks, can- mennicze, druki, archiwalia, rękopisy, oprawy ksiąg, dlesticks, goldsmiths products, enamels, glass, ce- a także wyroby rzemiosła ludowego. W tym wykazie ramics, bars, fittings, locks, emblems, signs), coins, znalazły się również stanowiska archeologiczne oraz medals, seals, mint pistons, prints, archival materi- przypadkowe znaleziska. Zakazywano niszczenia, als, manuscripts, book covers, as well as folk crafts. przewożenia i bezprawnego sprzedawania obiektów The list also included archaeological sites and ran- pod karą trzymiesięcznego więzienia lub grzywny. dom finds. It was forbidden to destroy, transport W ustawie, co było ewenementem, przewidziano or illegally sell objects under the penalty of a three- również możliwość wywłaszczenia zabytku ruchome- month prison sentence or a fine. The law also pro- go za odszkodowaniem. vided for the possibility of expropriating a movable 122 zarządzanie dziedzictwem f heritage management Do kolejnych przyjętych w ciągu następnych lat monument against compensation, which was quite aktów prawnych należały między innymi: unique. • Dekret z dnia 3 stycznia 1919 r. o zatwierdzeniu Subsequent legal acts adopted in the following projektów pomników ze stanowiska artystycznego years included, inter alia, the following: (Dz. Pr.