Zasady Zabezpieczenia I Ochrony Zabytków Wobec Zagrożenia Wojną W Polsce W Latach 1918-1939

zarządzanie dziedzictwem f heritage management

Adriana Merta-Staszczak historyk historian Studium Nauk Humanistycznych i Społecznych Centre for Human and Social Sciences Politechnika Wrocławska at the Wrocław University of Science and Technology

Zasady zabezpieczenia i ochrony zabytków wobec zagrożenia wojną w Polsce w latach 1918-1939

Principles of protection and preservation of historical monuments against the threat of war in Poland in the years 1918-1939

Abstrakt Abstract W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce rozpoczęto bu- During the interwar period, the construction of facilities allowing for dowę struktur pozwalających na ochronę obiektów zabytkowych (ru- the protection of historical objects (movable and immovable) began in chomych i nieruchomych). Zaczęły się również prace nad odpowiednim Poland. Work on the relevant legislation also started with the introduc- ustawodawstwem, w wyniku których wprowadzono wiele nowych ak- tion of a number of new legal acts. Issues of national heritage were tów prawnych. Sprawy dziedzictwa narodowego powierzono centralnej entrusted to the central unit – the Ministry of Religious Denominations jednostce – Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego and Public Enlightenment in Warsaw. Officials, museum workers, archi- w Warszawie. Urzędnicy, muzealnicy, archiwiści, konserwatorzy, pracow- vists, monument protection officers, academics and others involved in nicy naukowi oraz pozostałe osoby związane z zachowaniem historycz- the preservation of historical objects and buildings were burdened with nych przedmiotów i budynków zostali obciążeni wieloma zadaniami, many tasks, including the retrieval of stolen works, inventory of real m.in. rewindykacją skradzionych dzieł, inwentaryzacją nieruchomości estate and collections and the preparation of scenarios for the evacu- i kolekcji oraz przygotowaniem scenariuszy ewakuacji zbiorów na wy- ation of collections in the event of another armed conflict. In the face padek wybuchu kolejnego konfliktu zbrojnego. Wobec innych problemów of other social and economic problems of the country, protection of the społecznych i gospodarczych kraju opieka nad zabytkami pozostawała monuments remained a secondary topic, and work on instructions for tematem pobocznym, a prace nad instrukcjami dotyczącymi selekcji the selection of collections and ways of dealing with them in the case zbiorów i sposobów postępowania z nimi w razie niebezpieczeństwa of danger was carried out particularly intensively as late as in 1938 and szczególnie intensywnie prowadzono przede wszystkim dopiero w 1938 1939, partly after the start of World War II. The aim of the article is to i 1939 r., po części już po rozpoczęciu II wojny światowej. Celem artykułu trace the preparation of Polish institutions for the protection of historic jest prześledzenie przygotowań polskich instytucji do ochrony obiektów buildings and objects against the threat of war and to evaluate their zabytkowych przed zagrożeniem spowodowanym wojną i ocena ich effects. The article is based on archival documents from the Archive of efektów. Podstawę źródłową artykułu stanowią dokumenty archiwalne New Records in Warsaw. zgromadzone w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Keywords: preservation of historical monuments, the interwar period, Słowa kluczowe: ochrona zabytków, dwudziestolecie międzywojenne, Poland, evacuation of works of art, armed conflict Polska, ewakuacja dzieł sztuki, konflikt zbrojny

abory, doświadczenia wojenne z lat he partitions, war experiences of 1914- Z1914-1918 oraz wojna polsko-bolszewicka (1919- T1918 and the Polish-Bolshevik war (1919-1921) -1921) sprawiły, że stabilizacja gospodarki polskiej made the stabilization of the Polish economy dur- w okresie dwudziestolecia międzywojennego była ing the interwar period an issue of priority for the dla polskich władz zagadnieniem priorytetowym. Polish authorities. In addition to the need to re- Oprócz potrzeby odbudowy struktur państwowych build state structures in a difficult economic and w trudnej sytuacji ekonomicznej i społecznej na- social situation, the protection and preservation of glącą kwestią była również ochrona i zabezpiecze- monuments was also a pressing issue. Hundreds of nie zabytków. Prac remontowych wymagały setki objects destroyed during the war required renova- obiektów zniszczonych w trakcie wojny. Ważnym tion works. An important issue was also the process

121 Ochrona Zabytków f 2/2019

zagadnieniem był także proces rewindykacji za- of recovering monuments seized during World bytków zagrabionych podczas I wojny światowej. War I. At the same time, the foundations of the Jednocześnie tworzono zręby prawa dotyczącego law on the activity and organization of monument działalności i organizacji urzędów konserwatorskich protection offices and museum units were created. oraz jednostek muzealnych. Pracę nad prawodaw- Work on the legislation started with the issuance stwem rozpoczęto od wydania Dekretu Rady Re- of the Decree of the Regency Council on the Pro- gencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury1. tection of Art and Culture Monuments1. It stated Stwierdzono w nim, że wszystkie obiekty wpisane that all objects entered in the inventory of cultural do inwentarza zabytków kultury i sztuki znajdujące and artistic monuments within the borders of the się w granicach państwa podlegały opiece prawnej. state were subject to legal protection. This was to Sprawować ją miało Ministerstwo Wyznań Religij- be supervised by the Ministry of Religious Denom- nych i Oświecenia Publicznego (dalej: MWRiOP) inations and Public Enlightenment (Ministerstwo oraz podlegający mu konserwatorzy sztuki, których Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, jednym z zadań było sporządzanie spisów zabytków. hereafter referred to as: MWRiOP) and its sub- Miały znaleźć się w nich obiekty, które istniały nie ordinate art preservation officers, whose task was krócej niż 50 lat, chyba że zostały uznane za zabytki i.a. to draw up lists of historical monuments. They specjalnym orzeczeniem ministerstwa. Do zabyt- were to include objects that existed for no less than ków nieruchomych zaliczono: jaskinie, grodziska, 50 years, unless they were declared monuments by kurhany, mogiły, usypiska, cmentarzyska, ślady osad, a special ruling of the Ministry. Immovable mon- budowle murowane i drewniane oraz dzieła sztuki, uments included: caves, hill forts, barrows, graves, które stanowiły ich wyposażenie (freski, malowidła, landfills, cemeteries, traces of settlements, brick and rzeźby, sztukaterie), pomniki, nagrobki, kaplicz- wooden buildings and works of art that constitut- ki, figury, krzyże i słupy graniczne, ruiny, zabudowę ed their furnishing (frescos, paintings, sculptures, miast, osad i wsi lub ich dzielnic wybitną pod wzglę- stuccowork), monuments, tombstones, chapels, dem estetycznym, układy urbanistyczne starych figures, crosses and border posts, ruins, buildings miast i dzielnic staromiejskich oraz ogrody ozdob- in towns, settlements and villages or their districts ne, aleje cmentarne i przydrożne, a także stare drze- which are aesthetically outstanding, urban layouts wa. Pośród objętych ochroną zabytków ruchomych of old towns and districts and ornamental gardens, wymieniono: wartościowe części nieruchomości (oł- cemetery and roadside alleys and old trees. Mova- tarze, ambony, chrzcielnice, stalle, pomniki, nagrobki, ble monuments under protection included: valua- trumny, epitafia), kolekcje przechowywane w muze- ble parts of the property (altars, pulpits, baptismal ach i skarbcach, dzieła sztuk plastycznych (obrazy, fonts, choir stalls, monuments, gravestones, coffins, rzeźby i ryciny), sztukę zdobniczą i wyroby cechowe epitaphs), collections stored in museums and vaults, (zbroje, oręże, pojazdy, chorągwie i sztandary, arrasy, works of art (paintings, sculptures and engrav- dywany, makaty, pasy, kilimy, hafty, koronki, ubiory, ings), decorative art and guild products (armour, meble, sprzęty, naczynia, zegary, świeczniki, wyroby arms, vehicles, flags and banners, tapestries, car- złotnicze, emalie, szkło, ceramikę, kraty, okucia, zam- pets, wall hangings, belts, kilims, embroidery, lace, ki, godła, znaki), monety, medale, pieczęcie, tłoki clothes, furniture, equipment, dishes, clocks, can- mennicze, druki, archiwalia, rękopisy, oprawy ksiąg, dlesticks, goldsmiths products, enamels, glass, ce- a także wyroby rzemiosła ludowego. W tym wykazie ramics, bars, fittings, locks, emblems, signs), coins, znalazły się również stanowiska archeologiczne oraz medals, seals, mint pistons, prints, archival materi- przypadkowe znaleziska. Zakazywano niszczenia, als, manuscripts, book covers, as well as folk crafts. przewożenia i bezprawnego sprzedawania obiektów The list also included archaeological sites and ran- pod karą trzymiesięcznego więzienia lub grzywny. dom finds. It was forbidden to destroy, transport W ustawie, co było ewenementem, przewidziano or illegally sell objects under the penalty of a three- również możliwość wywłaszczenia zabytku ruchome- month prison sentence or a fine. The law also pro- go za odszkodowaniem. vided for the possibility of expropriating a movable

122 zarządzanie dziedzictwem f heritage management

Do kolejnych przyjętych w ciągu następnych lat monument against compensation, which was quite aktów prawnych należały między innymi: unique. • Dekret z dnia 3 stycznia 1919 r. o zatwierdzeniu Subsequent legal acts adopted in the following projektów pomników ze stanowiska artystycznego years included, inter alia, the following: (Dz. Pr. P.P. Nr 5, poz. 93) i uzupełniające go Roz- • Decree of 3 January 1919 on the approval of designs porządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia of monuments from the artistic position (Polish 16 lutego 1928 r. o prawie budowlanem i zabudowa- Journal of Laws, No. 5, item 93) and the supple- niu osiedli (Dz.U. z 1928 r. Nr 23, poz. 202, art. 340); menting Regulation of the President of the Repub- • Rozporządzenie Ministrów Skarbu oraz Przemy- lic of Poland of 16 February 1928 on Construction słu i Handlu z dnia 4 listopada 1919 r. o taryfie cel- Law and the Development of Housing Estates nej (Dz.U. z 1919 r. Nr 95, poz. 510); (Journal of Laws of 1928, No. 23, item 202, Article • Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z 6 mar- 340); ca 1928 r. o opiece nad zabytkami (Dz.U. z 1928 r. • Regulation of the Ministers of the Treasury and Nr 29, poz. 265) obowiązujące do 1962 roku; Industry and Trade of 4 November 1919 on the cus- • Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego toms tariff (Journal of Laws of 1919, No. 95, item 1930 r. o Dyrekcji Państwowych Zbiorów Sztuki 510); (MP z 1930 r. Nr 46, poz. 74); • Regulation of the President of the Republic of Po- • Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych land of 6 March 1928 on the guardianship of mon- i Oświecenia Publicznego z dnia 17 lipca 1928 r. uments (Journal of Laws of 1928, No. 29, item 265), o prowadzeniu rejestru zabytków (Dz.U. z 1928 r. in force until 1962; Nr 76, poz. 675); • Regulation of the Council of Ministers of 7 Feb- • Rozporządzenie Ministra Robót Publicznych ruary 1930 on the Directorate of State Art Collec- z dnia 17 kwietnia 1930 r. wydane w porozumieniu tions (MP of 1930, No. 46, item 74); z Ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Pu- • Regulation of the Minister of Religious Denomina- blicznego w przedmiocie utworzenia Specjalnych tions and Public Enlightenment of 17 July 1928 on Komisyj i Państwowych Komitetów do spraw od- keeping a register of historic monuments (Journal nowienia Zamku Królewskiego wraz z Łazienkami of Laws of 1928, No. 76, item 675); Król. w Warszawie, oraz Zamku Królewskiego na • Regulation of the Minister of Public Works of Wawelu (MP z 1930 r. Nr 101, poz. 148); 17 April 1930, issued in agreement with the Min- • Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 wrze- ister of Religious Denominations and Public śnia 1932 r. o sposobie chronienia przedmiotów Enlightenment, on the creation of Special Com- zabytkowych będących własnością Państwa (Dz.U. missions and State Committees for the renewal of z 1932 r. Nr 89, poz. 750); the Royal Castle and Łazienki Królewskie in War- • Okólnik nr 113 Ministerstwa Wyznań Religijnych saw and the Royal Castle at Wawel (MP of 1930, i Oświecenia Publicznego z dnia 24 październi- No. 101, item 148); ka 1936 r. o ochronie charakteru miast i dzielnic • Regulation of the Council of Ministers of 23 Sep- staromiejskich; tember 1932 on the manner of protection of histor- • Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych ical objects owned by the State (Journal of Laws of i Oświecenia Publicznego z dnia 13 lutego 1935 r. 1932, No. 89, item 750); o Państwowej Radzie Muzealnej. • Circular No. 113 of the Ministry of Religious De- nominations and Public Enlightenment of 24 Oc- Problem ochrony zabytków tober 1936 on the protection of the character of w pierwszych latach towns and old town districts; niepodległej Polski • Regulation of the Minister of Religious Denomina- tions and Public Enlightenment of 13 February 1935 Wymienione akty prawne nie uwzględniały jed- on the State Museum Council. nak procedur ochrony zabytków dla pracowników

123 Ochrona Zabytków f 2/2019

zatrudnionych w instytucjach związanych ze sztuką The issue of preservation of i kulturą w czasie działań wojennych. Sprawę poru- historical monuments in the szono na pierwszym zjeździe Rady Konserwatorów, first years of independent który odbył się w dniach 23-25 czerwca 1919 roku Poland w Warszawie. W protokole z tego wydarzenia odno- towano, że: „W sprawie opieki nad zabytkami znaj- However, the aforementioned legal acts did not pro- dującymi się na linii bojowej uzyskano porozumienie vide procedures for the preservation of historical z Ministerstwem Spraw Wojskowych przez referenta monuments for employees of institutions related to tychże spraw p. Jana Gumowskiego, któremu pod- art and culture during the war. The issue was raised legają referenci na froncie”2. Niestety, nieznane są at the first meeting of the Council of Monument szczegóły tej rozmowy. Protection Officers, which took place on 23-25 June Do kwestii tych nawiązano kilka miesięcy póź- 1919 in Warsaw. In the minutes of that event, the fol- niej, na piątym z kolei posiedzeniu Rady, 15 paź- lowing was noted: “As regards the care of monuments dziernika 1919 roku. J. Gumowski, pełniący wówczas located on the battle line, an agreement was reached obowiązki głównego referenta w sprawach opieki nad with the Ministry of Military Affairs by the officer in zabytkami sztuki i kultury znajdującymi się na obsza- charge of these matters Mr. Jan Gumowski, to whom rach tzw. pasów wojennych, wyjaśnił na spotkaniu, the clerks on the front are subordinate”2. Unfortu- na czym polegała wojskowa opieka nad zabytkami nately, the details of this conversation are unknown. transportowanymi z zagrożonych terenów3. Meldo- These issues were referred to a few months later, wał również o sytuacji przewiezionych do tej pory at the fifth successive Council meeting, on 15 Octo- zabytków znajdujących się pod nadzorem żołnierzy. ber 1919. J. Gumowski, then acting as the chief officer Zapakowane do skrzyń i innych pojemników przed- in matters of protection of art and culture monu- mioty zostały złożone w pomieszczeniach Banku ments located in the areas of the so-called war zones, Handlowego. Nie mogły tam jednak pozostać przez explained at the meeting the definition of military dłuższy czas, ponieważ brakowało dla nich miejsca. protection over monuments transported from endan- Planowano zatem przewieźć cenne obiekty do bu- gered areas3. He also reported on the situation of the dynku, który byłby lepiej przystosowany do takiego monuments transported so far, which were under the celu. Musiałby mieć sale na tyle obszerne, by dzieła supervision of soldiers. The items, packed in chests mogły być rozłożone na dużej powierzchni lub zawie- and other containers, were deposited in the premises szone na ścianach bądź stelażach. W takich warun- of Bank Handlowy. However, they could not be de- kach pracownicy MWRiOP mogli je posegregować posited there for a long time because there was not oraz sporządzić spisy zgromadzonych dzieł sztuki. enough room for them. It was therefore planned Nie zaproponowano jednak konkretnej lokalizacji to transport the valuable objects to a building that odpowiedniej do tych celów. would be better suited for this purpose. It was to have W swoim wystąpieniu oficer informował również rooms large enough for the works to be spread out o niekontrolowanym wywożeniu pociągami dyplo- over a large area or hung on walls or frames. In such matycznymi z terenu Polski zbiorów i dzieł sztuki. conditions, the MWRiOP staff were able to segre- Jednym z takich transportów posłużył się hrabia Ksa- gate them and draw up lists of collected works of art. wery Branicki, który przewiózł 28 zabytkowych kara- However, no specific location suitable for those pur- bel do Paryża. Podobnie postąpił ordynat Zamoyski, poses was proposed. transportując obrazy holenderskiego malarza Fransa In his speech, the officer also informed about Halsa o „pierwszorzędnej wartości artystyczno-za- the uncontrolled transportation from Poland of bytkowej”4 do nieznanej lokalizacji. Zaniepokojona collections and works of art via diplomatic trains. tymi faktami Rada Konserwatorska postanowiła Such transport was used by Count Ksawery Bran- zwrócić się do Ministerstwa Skarbu o pozwolenie dla icki, who transported 28 historic karabelas (Polish urzędników na dodatkowe kontrole i rewizje pocią- sabres) to Paris. Ordinate Zamoyski did the same, gów międzynarodowych i dyplomatycznych. O tym, transporting the paintings of the Dutch painter

124 zarządzanie dziedzictwem f heritage management

czy takie zabiegi były efektywne, świadczy informacja Frans Hals of “prime artistic and historical value”4 to dotycząca wystawionego na sprzedaż obrazu Rafaela an unknown location. Disturbed by these facts, the przedstawiającego męczeństwo św. Piotra, znajdu- Council of Monument Protection Officers decided jącego się w Grudziądzu. Autor pisma, porucznik to ask the Ministry of Treasury for permission for Gralikowski, najpierw zawiadamiał o dziele konser- additional controls and searches of international and watora zabytków w Poznaniu, ale ze względu na brak diplomatic trains. Whether such procedures were ef- odpowiedzi zwrócił się do MWRiOP z prośbą o in- fective or not can be proved by the information on terwencję: „Wychodzę z założenia, że lepiej by było the painting of Raphael depicting the martyrdom of ujrzeć powyższe arcydzieło w jednej z polskich galerji St. Peter, located in Grudziądz, which was put up for niż w amerykańskich lub angielskich, tym bardziej, sale. The author of the document, Lieutenant Gra- gdyż ten obraz […] może łatwo przez Gdańsk wy- likowski, first informed the monument protection jechać het na zachód, więc proszę bardzo w imieniu officer in Poznań about the work, but as he did not kultury i sztuki polskiej o bliższe zainteresowanie się receive any reply he turned to the MWRiOP with tem, a nie pominięcie milczeniem”5. Nie zachowała a request for intervention: “I assume that it would się żadna odpowiedź w tej sprawie. Na tym dyskusje be better to see the above masterpiece in one of the o kwestiach ochrony dziedzictwa narodowego przed Polish galleries than in an American or English one, niebezpieczeństwami wynikającymi z działań wo- all the more so because this painting . . . can easily be jennych i niekontrolowanego przewozu zawieszono. transported to the West through Gdańsk, so I ask Powrócono do nich dopiero krótko przez wybuchem you, on behalf of Polish culture and art, to take a clos- II wojny światowej. er interest in the subject, and not remain silent”5. No W kolejnych latach odzyskanej niepodległości reply concerning this case has survived. Discussions w kraju nastał kryzys społeczno-polityczny, który about the protection of national heritage against the osiągnął apogeum jesienią 1923 roku. Akcję strajko- dangers of warfare and uncontrolled transport were wą podjęli wtedy robotnicy i pracownicy przedsię- at that point suspended. They were resumed only biorstw państwowych, a wkrótce strajk powszechny shortly before the outbreak of World War II. ogarnął cały kraj. Następująca później stabilizacja In the following years of regained independence, miała charakter krótkotrwały i chociaż utrzymała się the country experienced a social and political crisis, do 1928 roku, to w tym okresie, w 1926 roku, doszło which reached its peak in the autumn of 1923. Work- do innego wstrząsu – przewrotu majowego. Tym- ers and employees of state-owned enterprises went czasem w 1929 roku rozpoczął się światowy kryzys on strike, and soon a general strike spread across the ekonomiczny i chociaż datę jego końca na świecie whole country. The following period of stabilization wyznacza się zazwyczaj na 1933 rok, to w Polsce – was short and although it lasted until 1928, in the kraju słabym i zacofanym gospodarczo – trwał dwa meantime, in 1926, there was another turmoil – the lata dłużej. Jego efektem były zwolnienia robotników, May Coup. Meanwhile, in 1929 the world economic spadek cen produktów rolnych i produkcji przemy- crisis began and although the date of its end in the słowej, ograniczenie konsumpcji i ogólne obniżenie world is usually 1933, in Poland – a weak and eco- stopy życiowej społeczeństwa – szczególnie ludności nomically backward country – it lasted two years wiejskiej. W tej sytuacji utrzymanie w należytym sta- longer. It resulted in the dismissal of workers, a fall nie zabytkowych budynków, takich jak zamki i pałace, in the prices of agricultural products and industrial stało się dla wielu właścicieli niemożliwe. Niszczeją- production, a reduction in consumption and a gen- ce nieruchomości były licytowane i sprzedawane, ale eral reduction in the standard of living of the popula- zazwyczaj nie liczono się z ich wartością historyczną tion, especially the rural population. In this situation, i artystyczną6. Aby przetrwać, ludzie wyzbywali się the maintenance of historic buildings, such as castles również zabytków ruchomych, także cennych kolek- and palaces, in good condition became impossible cji prywatnych. Szczególne nasilenie tego zjawiska for many owners. Deteriorating properties were auc- miało miejsce w 1932 roku, czyli w czasie największe- tioned and sold, but usually their historical and ar- go załamania gospodarczego. Muzea i inne instytucje tistic value was not taken into account6. In order to

125 Ochrona Zabytków f 2/2019

państwowe nie miały pieniędzy na wykupywanie survive, people also disposed of movable monuments, dzieł sztuki, dlatego zadłużały się w bankach. Było to including valuable private collections. This phenom- częste zjawisko, a informacje o zaciąganych pożycz- enon intensified particularly in 1932, at the time of kach napływały z różnych stron kraju. W pismach the greatest economic collapse. Museums and other kierowanych do MWRiOP informowano między state institutions had no money to buy works of art, innymi o trudnościach finansowych w utrzymaniu so they were indebted to banks. This was a common zbiorów w Wilanowie i Kórniku, co mogło doprowa- phenomenon, and information about the loans taken dzić w ostateczności do ich sprzedaży i rozproszenia came from different parts of the country. The letters całej kolekcji7. addressed to the MWRiOP informed about financial difficulties in maintaining the Wilanów and Kórnik Pierwsze prace dotyczące collections, which could ultimately lead to their sale zabezpieczenia zabytków na and dispersion of the entire collection7. wypadek wojny First works on the protection of Wobec sytuacji politycznej i narastającego napięcia monuments in the event of war na linii Warszawa-Berlin od 1938 roku w MWRiOP podjęto dyskusję dotyczącą działań na rzecz zabez- In view of the political situation and the growing pieczenia zabytków w czasie konfliktu zbrojnego. tension on the Warsaw-Berlin line, from 1938 the W jednym z zespołów archiwalnych ministerialnego MWRiOP was discussing measures to protect mon- Wydziału Sztuki zachował się dokument zawierają- uments during the armed conflict. A document con- cy tezy do referatu dotyczącego ochrony zabytków taining the theses to a paper on the protection of muzealnych na wypadek działań wojennych. Pod- museum monuments in the event of warfare survived kreślano w nim, że największe niebezpieczeństwo dla in one of the archives of the ministerial Department zabytków stanowi użycie bomb zapalających i bu- of Art. It emphasized that the greatest danger for the rzących oraz grabież, której nie sposób było uniknąć monuments was the use of incendiary and demoli- w czasie każdej wojny. Mniejsze niebezpieczeństwo tion bombs and looting, which could not be avoid- dla kolekcji wiązało się z użyciem bomb gazowych ed during the war. The use of gas bombs (except for (z wyjątkiem iperytu i jego pochodnych). Związki mustard gas and its derivatives) was less dangerous zawarte w nich były jednak bardzo szkodliwe dla lu- for the collections. However, the compounds con- dzi i w wypadku ich użycia mogły poważnie ucierpieć tained in them were very harmful to people and, if wszystkie osoby znajdujące się wewnątrz budynków. used, could seriously affect everyone inside the build- Jedynym sposobem na zminimalizowanie niebezpie- ings. The only way to minimize the risk was to equip czeństwa było wyposażenie obiektów muzealnych museum buildings with masks and disinfectants and w maski i środki odkażające oraz przygotowanie to prepare sealed rooms where staff could hide. In or- uszczelnionych pomieszczeń, w których mógł ukryć der to streamline and facilitate evacuation operations, się personel. Aby usprawnić i ułatwić działania ewa- the document proposed to select all collections in ad- kuacyjne, w dokumencie proponowano przeprowa- vance and to divide them into8: dzenie zawczasu ścisłej selekcji wszystkich zbiorów, • Items of exceptional value, including paintings, dzieląc je na8: Polish and foreign sculptures, artistic craftsman- • Przedmioty o wyjątkowej wartości, do których ship, old prints and other most valuable objects. zaliczono obrazy, rzeźby polskie i zagraniczne, The number of items had to be limited in order for rzemiosło artystyczne, starodruki oraz inne naj- them to be efficiently transported to a previously cenniejsze obiekty. Liczba przedmiotów musia- prepared shelter, warehouse or museum building, ła być bardzo ograniczona, aby w razie potrzeby if necessary. można było je sprawnie przewieźć do wcześniej • Items which were a proof of Polish identity and przygotowanego schronu, magazynu lub budynku culture, as well as other objects of significant artis- muzealnego. tic and historical value. These collections were to

126 zarządzanie dziedzictwem f heritage management

• Przedmioty będące świadectwem tożsamości i kul- be secured on site in a separate room where, in the tury polskiej oraz inne obiekty o znacznej warto- event of an attack, they would safely survive the ści artystycznej i historycznej. Zbiory te miały być bombing. zabezpieczone na miejscu w specjalnym wydzielo- • Collections of a lower value, which should remain nym pomieszczeniu, w którym w razie ataku bez- in place. piecznie przetrwałyby nalot bombowy. This document recommended to pay special • Zbiory magazynowane o małej wartości, które po- attention to any collections marked with the term winny pozostać na miejscu. “Polonica”, because “their loss would be dispropor- We wspomnianym dokumencie zalecano, aby tionately greater for Poland than the loss of foreign zwrócić wyjątkową uwagę na wszelkie zbiory ozna- objects”9. After pre-selection and estimation of the czone terminem „polonica”, gdyż „strata ich byłaby number, type and size of the most important items dla Państwa niewspółmiernie większa niż rzeczy in the first category, a sufficient number of wooden obcych”9. Po przeprowadzeniu wstępnej selekcji boxes had to be ordered. They were to be as small as i oszacowaniu liczby, rodzaju i wielkości najważniej- possible, which would make it easier for the institu- szych przedmiotów z pierwszej kategorii należało tions’ staff to transport them. The locked crates had zamówić odpowiednią liczbę drewnianych skrzyń. to be covered inside with a layer of asbestos or lined Miały one być możliwie niewielkich rozmiarów, co with parchment paper. All the objects which were to ułatwiłoby obsłudze instytucji ich transport. Za- be transported had to be packed thoroughly, and the mykane na zamek skrzynie należało obić wewnątrz space between them filled with waste paper rather warstwą azbestu lub wyłożyć papierem pergami- than straw that did not provide adequate protection. nowym. Wszystkie przeznaczone do transportu It was equally important to draw up detailed in- przedmioty należało pakować rzetelnie i dokładnie, ventories and descriptions of objects classified as the a przestrzenie między nimi uzupełniać makulatu- most valuable. The lists were to be prepared in at least rą, a nie słomą, która nie stanowiła odpowiedniego three copies. The first one was to be handed over to zabezpieczenia. the owner or director of the institution that owned Równie ważne było sporządzenie szczegółowych the object, the second one had to be placed in the inwentarzy i opisów dla przedmiotów sklasyfikowa- chest together with the objects, and the third one nych jako najcenniejsze. Listy miały być spisane w co was to be sent to the Ministry of Religious Denom- najmniej trzech egzemplarzach. Pierwszy należało inations and Public Enlightenment. przekazać właścicielowi lub dyrekcji instytucji, która The same instructions were to be used to secure była w posiadaniu obiektu, drugi winien być złożony private and church collections. The author of the do skrzyni razem z przedmiotami, a trzeci przesłany document emphasized that due to the lack of de- do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia tailed records of such collections, the cooperation of Publicznego. all interested persons and institutions in this matter Te same instrukcje należało zastosować dla zabez- was necessary. pieczenia zbiorów prywatnych i kościelnych. Autor Similar, meticulous preparations were required dokumentu podkreślał, że ze względu na brak szcze- for the preparation of buildings and their historic gółowej ewidencji takich kolekcji współpraca wszyst- objects for fire protection. Staff was to be trained kich zainteresowanych osób i instytucji w tej kwestii in advance and be familiar with all procedures for była konieczna. dealing with such situations. Each unit had to be Podobnych, skrupulatnych działań wymagało equipped with sand to extinguish the fire, trolleys przygotowanie budynków i znajdujących się w nich for transporting historic objects and the necessary obiektów zabytkowych do obrony przeciwpożaro- technical equipment. Thanks to this preparation, the wej. Personel miał być wcześniej przeszkolony i znać effects of incendiary bombs and related fires could wszystkie procedury działań w takich sytuacjach. be kept to a minimum. Another danger threatening Każda jednostka musiała być także wyposażona cultural heritage collections was looting and van- w piasek do gaszenia ognia, wózki potrzebne do dalism. Therefore, the protection of the collections –

127 Ochrona Zabytków f 2/2019

transportu zabytkowych przedmiotów oraz niezbęd- regardless of who owned them – had to be special- ny sprzęt techniczny. Dzięki takiemu przygotowaniu ly organized as well. These measures required close można było ograniczyć do minimum skutki bomb cooperation between all institutions, monument zapalających i związanych z nimi pożarów. Kolejne protection units, the society and the military. The niebezpieczeństwa zagrażające zbiorom dziedzictwa document emphasized that the duty of every citizen kulturowego stanowiły grabież i wandalizm. Dlatego “was to save the monuments even if this required the ochrona zbiorów – niezależnie od tego, kto był ich greatest sacrifice and exposure to danger”10. właścicielem – także musiała być specjalnie zorgani- The document also provided for the situation of zowana. W działaniach tych niezbędne było podjęcie recruiting museum employees for military service. ścisłej współpracy między wszystkimi instytucjami, This could result in a shortage of people capable of jednostkami konserwatorskimi oraz społeczeństwem protecting monuments in institutions related to cul- i wojskiem. W dokumencie podkreślono, że obo- ture and art – if need be. The only solution to this wiązkiem każdego obywatela „choćby z największym problem was to involve in the work all students stud- poświęceniem i narażeniem się na niebezpieczeństwo ying in the fields related to art, exempt from military jest ratowanie zabytków”10. service. They were to be trained in accordance with W piśmie przewidziano również sytuację poboru the procedures adopted for employees and obliged to pracowników muzeów do służby wojskowej. Efek- cooperate with monument protection organizations. tem tego mógł być deficyt osób zdolnych do obro- All these directives concerned movable mon- ny zabytków w instytucjach związanych z kulturą uments. The situation was much worse in the case i sztuką – jeśli zaistniałaby taka potrzeba. Jedynym of historical buildings, for which there were no ap- rozwiązaniem tego problemu było zaangażowanie propriate provisions and security instructions. They do pracy wszystkich studentów uczących się na kie- could not be fully secured in the event of a fight, and runkach związanych z tą dziedziną, a zwolnionych ze it was difficult to predict which would be the most służby wojskowej. Proponowano ich przeszkolenie threatened and which would be in the area of mili- zgodnie z przyjętymi dla pracowników procedura- tary operations. The only solution was to cover their mi i zobowiązanie do współpracy z organizacjami most important fragments – facades, monuments konserwatorskimi. and altars. Wszystkie te dyrektywy dotyczyły zabytków ru- These recommendations were not an official reg- chomych. W zdecydowanie gorszej sytuacji pozo- ulation, but only a suggestion. Due to the fact that stawały historyczne budynki, dla których brakowało there were no rules of operation imposed from above, odpowiednich postanowień i instrukcji ochrony. Nie the selection of monuments, their protection and można było ich w całości zabezpieczyć na wypadek transport to safe places was treated differently in dif- walki, a także trudno było przewidzieć, które z nich ferent institutions. In another, later document (from będą najbardziej zagrożone i znajdą się w strefie dzia- the end of April 1939), a more simplified division of łań wojskowych. Jedynym wyjściem w takiej sytuacji collections into two categories was proposed: było osłonięcie ich najważniejszych fragmentów – fa- • monuments subject to evacuation from the war sad, pomników i ołtarzy. endangered area, including works of Polish art Powyższe zalecenia nie były oficjalnym rozporzą- of exceptional value, manuscripts, old prints and dzeniem, a jedynie sugestią. Ze względu na to, że nie archival materials concerning Polish history and istniały odgórnie narzucone reguły działania, kwestie statehood; selekcji zabytków, ich zabezpieczenia i transportu do • monuments requiring protection on site, i.e. the bezpiecznych miejsc traktowano w placówkach róż- remaining objects subject to the Act on the Protec- nie. W innym, późniejszym dokumencie (z końca tion and Guardianship of Historical Monuments. kwietnia 1939 roku), proponowano z kolei bardziej Examples of collections requiring both approach- uproszczony podział zbiorów na dwie kategorie: es, i.e. partial evacuation and partial protection on • zabytki podlegające wycofaniu z zagrożonego site, included the collections of the Royal Castle in wojną obszaru, pośród których miały znaleźć się Warsaw, the National Museum in Warsaw, the Main

128 zarządzanie dziedzictwem f heritage management

wyjątkowej wartości dzieła sztuki polskiej, ręko- Archive of Old Records and the Archive of Old pisy, starodruki oraz archiwalia dotyczące historii Records, the National Library, the Zamoyski Li- i państwowości polskiej; brary and the Krasiński Library, State Collections at • zabytki wymagające zabezpieczenia na miejscu, Wawel Castle, the National Museum in Krakow, the czyli pozostałe przedmioty podlegające ustawie Czartoryski Museum in Krakow, the Silesian Mu- o opiece nad zabytkami. seum in Katowice, the Seminary Library in Pelplin, Jako przykłady zbiorów wymagających obu the Church Treasury in Trzemeszno, the Jasna Góra podejść, czyli częściowej ewakuacji i częściowego Treasury in Częstochowa, as well as the State Ar- zabezpieczenia na miejscu, wymieniono kolekcje chives in Vilnius, Poznań and Lviv11. Zamku Królewskiego w Warszawie, Muzeum Na- The division of the collections and the prepara- rodowego w Warszawie, Archiwum Głównego Akt tion of a contingency plan for dealing with them was Dawnych i Archiwum Akt Dawnych, Biblioteki Na- only one of the tasks to be undertaken. The examined rodowej, Biblioteki Zamoyskich, Biblioteki Krasiń- documents indicated that in order to organize an effi- skich, Zbiorów Państwowych na Wawelu, Muzeum cient evacuation, it was also necessary to12: Narodowego w Krakowie, Muzeum Książąt Czarto- • Establish monument protection commissions ryskich w Krakowie, Muzeum Śląskiego w Katowi- throughout the country with specialists in the fields cach, Biblioteki Seminaryjnej w Pelplinie, Skarbca of science and art, archival and library service, as Kościelnego w Trzemesznie, Skarbca Jasnogórskiego well as persons released from military service for w Częstochowie, a także Archiwów Państwowych these tasks. w Wilnie, Poznaniu i Lwowie11. • Prepare buildings and rooms for the evacuated Podział zbiorów i przygotowanie planu postępo- items in a safe area (e.g. the Traugutt Fort in War- wania z nimi w sytuacji zagrożenia było tylko jedną saw, former fortifications in Krakow and Przemyśl, z prac, jakie należało podjąć. W badanych dokumen- the new museum building in Lublin). tach zaznaczano, że aby zorganizować sprawną ewa- • Assign special personnel, technical and communi- kuację, należało również12: cation resources necessary to evacuate, transport or • Powołać na terenie całego kraju komisje konserwa- secure the objects on site. torskie ze specjalistami w dziedzinie nauki i sztuki, The extent of the problem of the lack of possible służby archiwalnej i bibliotecznej oraz osobami protection of valuable art objects can be traced on zwolnionymi do tych zadań ze służby wojskowej. the example of Zygmunt August’s Jagiellonian tapes- • Przygotować budynki i pomieszczenia na obszarze tries at Wawel. Since their recovery under the Treaty niezagrożonym na ewakuowane mienie (propo- of Riga, no measures were taken to prepare them for nowano m.in. fort Traugutta w Warszawie, dawne war. In the event of evacuation, the Royal Castle at fortyfikacje Krakowa i Przemyśla, nowy budynek Wawel did not have at its disposal any hermetically muzealny w Lublinie). sealed boxes necessary for this purpose, which could • Przydzielić specjalny personel, środki techniczne be efficiently transported13. It was estimated that 40 i komunikacyjne niezbędne do przeprowadzenia boxes of 50 × 85 × 110 cm of zinc sheet and 30 cases ewakuacji, transportu lub zabezpieczenia obiek- of 160 × 45 cm were needed for this purpose14. The tów na miejscu. containers were to be ordered. Rozmiar problemu braku ewentualnego zabez- The need to secure the monuments was not al- pieczenia cennych obiektów sztuki można prześle- ways treated as an actual necessity at that time. In re- dzić na przykładzie arrasów jagiellońskich Zygmunta sponse to the letters concerning the preservation of Augusta znajdujących się na Wawelu. Od momentu historical monuments in the event of war, the Board ich rewindykacji na mocy traktatu ryskiego nie pod- of the Society of Lovers of the History and Monu- jęto żadnych działań, aby przygotować je na wypa- ments of Krakow informed at the beginning of Oc- dek wojny. W razie ewakuacji Zamek Królewski na tober 1938: “Fortunately, war has so far omitted our Wawelu nie dysponował niezbędnymi do tego celu, homeland and all the fears concerning our monu- hermetycznie zamykanymi skrzyniami, które można ments, threatened by bombing, have been removed,

129 Ochrona Zabytków f 2/2019

by sprawnie przewieźć13. Oceniono, że na ten cel at least for the time being. Unfortunately, today we potrzeba aż 40 pak o wymiarach 50 × 85 × 110 cm cannot be sure of permanent tranquillity. It is our re- z blachy cynkowej oraz 30 futerałów o wymiarach sponsibility to think about precautionary measures 160 × 45 cm14. Pojemniki dopiero planowano zamówić. in the future so as not to be taken by surprise by un- Konieczność zabezpieczenia zabytków traktowa- expected incidents. In particular, our concern focuses no w tym czasie nie zawsze jako rzeczywistą potrzebę. on the altar of Wit Stwosz in St. Mary’s Church, the W odpowiedzi na pisma w sprawie ochrony zabytków most precious jewel of medieval Krakow. Therefore, na wypadek wojny Zarząd Towarzystwa Miłośników we ask the Municipal Council, in consultation with Historii i Zabytków Krakowa na początku paździer- a commission selected from the parties involved in nika 1938 roku informował: „Na szczęście burza this matter, to devise appropriate measures to protect wojenna ominęła naszą ojczyznę i wszelkie obawy this and other monuments of the past from the pos- o całość naszych zabytków, zagrożonych przez nalo- sible consequences of military action”15. In response, ty bombowe, została usunięta przynajmniej na razie. the Krakow Voivodship Office sent a letter of recog- Lecz w czasach dzisiejszych niestety na trwałe uspo- nition for the concern of the Society’s members and kojenie liczyć jeszcze nie można. To też obowiązkiem declared the commitment of the Krakow City Hall – naszym jest obmyśleć w przyszłości środki ostrożno- if specific decisions were made. At the same time, the ści, aby nie być zaskoczonym przez wypadki niespo- Office informed that such decisions were not within dziewane. W szczególności troska nasza skupia się its competence and the matter should be submitted na ołtarzu Wita Stwosza w kościele Mariackim, tym to the Regional Monuments Protection Office. Final- najcenniejszym klejnocie średniowiecznego Krakowa. ly, the altar was dismantled at the end of August 1939, Zwracamy się więc do Zarządu Miejskiego w porozu- and its parts were hidden in Sandomierz and Krakow. mieniu z komisją wybraną z czynników zainteresowa- Bogdan Trerer (the Regional Monument Inspector), nych w tej sprawie, aby obmyślił odpowiednie środki, Archpriest J. Kulinowski, Vicar Marcin Siedlecki mające na celu zabezpieczyć ten oraz inne zabytki and Jagiellonian University employees – prof. Ta- przeszłości przed ewentualnymi skutkami działań deusz Szydłowski, Dr. Karol Estreicher, doc. Adam wojennych”15. W odpowiedzi Urząd Wojewódzki Bochniak and Eng. arch. Franciszek Mączyński were Krakowski przesłał pismo pełne uznania dla troski among those engaged in securing the altar. This was członków Towarzystwa i deklarował zaangażowanie not an implementation of administrative regulations, krakowskiego Urzędu Miejskiego – jeśli zapadną but an own initiative of the aforementioned persons16. konkretne decyzje. Informował jednocześnie, że takie If measures to secure or transport movable monu- rozstrzygnięcia nie leżą w jego kompetencjach i spra- ments were taken at that time, they were carried out at wa powinna zostać przedstawiona Wojewódzkiemu different pace and intensity. In mid-March 1938, the Urzędowi Konserwatorskiemu. Ostatecznie ołtarz Monument Protection Officer of the Volyn District pod koniec sierpnia 1939 roku zdemontowano, a jego asked the Department of Art of the MWRiOP for części ukryto w Sandomierzu i Krakowie. W sprawę an order to obtain a list of paintings sent from that zabezpieczenia ołtarza zaangażowani wówczas byli area to Warsaw, giving the exact place of their origin, między innymi Bogdan Trerer (Wojewódzki Konser- because he did not receive all the lists. At the same wator Zabytków), archiprezbiter ks. dr J. Kulinowski, time, he informed that another ten paintings from wikary ks. Marcin Siedlecki oraz pracownicy Uniwer- Orthodox churches were being prepared for shipment sytetu Jagielońskiego – prof. Tadeusz Szydłowski, dr in Dubno. The officer was waiting for another part of Karol Estreicher, doc. Adam Bochniak oraz inż. arch. the transport to send all the works in one load17. Franciszek Mączyński. Nie była to więc realizacja za- rządzeń administracyjnych, a własna inicjatywa wy- Instructions for anti-aircraft mienionych osób16. and anti-gas defence Jeśli już podejmowano w tym czasie działania zabezpieczenia lub przewozu zabytków ruchomych, In October 1938, in the office of the Minister to odbywały się one w różnym tempie i natężeniu. of Military Affairs at the Minister of Religious

130 zarządzanie dziedzictwem f heritage management

W połowie marca 1938 roku Konserwator Okręgu Denominations and Public Enlightenment in War- Wołyńskiego zwrócił się z prośbą do Wydziału Sztuki saw, the preparation of an anti-aircraft and anti-gas MWRiOP o polecenie przekazania wykazu obrazów defence project (OPL) began. It did not provide for wysłanych z tego terenu do Warszawy z podaniem special support for museums, archives and libraries. dokładnego miejsca ich pochodzenia, ponieważ nie The Ministry of Religious Denominations and Public wszystkie spisy trafiły do jego rąk. Jednocześnie infor- Enlightenment issued a special questionnaire to ver- mował, że kolejnych dziesięć obrazów cerkiewnych ify the knowledge and qualifications of employees to jest przygotowanych w Dubnie do wysyłki. Konser- protect the collected monuments in the event of war- wator czekał na inną partię transportu, by wszystkie fare – air raids, fires and the use of combat gases. It dzieła przesłać w jednym ładunku17. consisted of eleven questions, which read as follows18: • Does the museum have staff specially trained in Instrukcje obrony OPL and in what number? przeciwlotniczej • What instruction has been issued so far in the field i przeciwgazowej of OPL? • What technical preparation has already been car- W październiku 1938 roku w biurze Ministra Spraw ried out? Wojskowych przy Ministrze Wyznań Religijnych • Does the museum have a shelter or premises se- i Oświecenia Publicznego w Warszawie rozpoczęto cured for the most valuable collections and what przygotowanie projektu obrony przeciwlotniczej kind of premises? i przeciwgazowej (OPL). Nie przewidziano w nim • Does the museum have boxes and other materials specjalnej pomocy dla muzeów, archiwów i biblio- needed for possible packaging and transfer of the tek. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia most valuable items; if not, how much material is Publicznego wydało specjalny kwestionariusz mający needed? zweryfikować wiedzę i kwalifikacje pracowników do • What number and size of boxes is foreseen for ob- ochrony zgromadzonych zabytków na wypadek dzia- jects of exceptional value, which are subject to pos- łań wojennych – nalotów, pożarów i użycia gazów sible evacuation? bojowych. Obejmował on 11 pytań o następującym • Could the museum possibly store extremely valua- brzmieniu18: ble private collections? • Czy muzeum posiada personel przeszkolony spe- • Where does the museum intend to secure the in- cjalnie w OPL i w jakiej liczbie? ventories and catalogues of its collections? • Jakie zarządzenie wydano dotychczas w zakresie • Does the museum cooperate in the preparation of OPL? the OPL with the District Monument Protection • Jakie przygotowanie techniczne zostały już Officer and the competent local authorities? wykonane? • Has the museum prepared a theoretical selection • Czy muzeum posiada schron lub lokal zabezpie- of the collections dividing them into items of 1) czony na pomieszczenie najcenniejszych zbiorów exceptional value, 2) valuable and 3) other; how i jakie? long may it take to do so and send the lists of ex- • Czy muzeum posiada skrzynie i inne materiały ceptional value items to the Ministry of WRiOP. potrzebne do ewentualnego pakowania i przenie- The questionnaire indicated that the category of sienia najcenniejszych przedmiotów; jeżeli nie, to items of exceptional value included a small number of jaka ilość materiałów jest potrzebna? the most valuable Polish paintings and sculptures and • Jaka ilość i wielkość skrzyń została przewidziana “foreign works of exceptional value, rare specimens of dla obiektów o wyjątkowej wartości, podlegają- the Polish artistic industry and unique foreign works, cych ewentualnie wycofaniu? parchments and old Polish prints, which could ulti- • Czy muzeum mogłoby ewentualnie przyjąć mately be withdrawn”19. As part of the preparation na przechowanie wyjątkowo cenne kolekcje of instructions for museum units, in a confidential prywatne? letter from the Director of the Personnel Office at

131 Ochrona Zabytków f 2/2019

• Gdzie muzeum zamierza zabezpieczyć inwentarze the MWRiOP, the then monument protection of- i katalogi zbiorów? ficer at the Warsaw Voivodship Office, Jerzy Remer, • Czy muzeum współpracuje w zakresie przygoto- was invited to participate in the meetings of a special wań OPL z konserwatorem okręgowym i właści- commission appointed to prepare an anti-aircraft and wymi władzami lokalnymi? anti-gas defence plan20. • Czy muzeum przeprowadziło teoretyczną selekcję Under the OPL regulation, culture and art in- zbiorów na okazy 1) wyjątkowej wartości, 2) cenne stitutions could be deprived of the staff necessary to i 3) inne; ewentualnie, w jakim czasie może je prze- carry out any rescue operations in the event of mo- prowadzić i przesłać wykazy okazów wyjątkowej bilization or war. Therefore, the Department of Art wartości Ministerstwu WRiOP. of the MWRiOP demanded that a secret decree be W ankiecie zaznaczono, że do kategorii o wy- issued on the exemption from military service of em- jątkowej wartości należało zaliczyć niewielką ilość ployees of museums and other institutions21. At the najcenniejszych obrazów i rzeźb polskich oraz „wyjąt- same time, it was stressed that the number of such kowej wartości dzieła obce, rzadkie okazy przemysłu persons in all institutions in Poland would not ex- artystycznego polskiego oraz unikaty wytwórczości ceed 300 persons. The rest of the employees were obcej, pergaminy i stare druki polskie, które w osta- women and men beyond the army recruitment age. teczności mogłyby być wycofane”19. W ramach opra- The annex to the letter contained a list of archives cowywania instrukcji dla jednostek muzealnych, and other institutions collecting archives, the staff of w poufnym piśmie dyrektora Biura Personalnego which should be obliged to organize their own activ- przy MWRiOP, zapraszano ówczesnego konserwa- ities in the field of anti-aircraft and fire protection. tora przy Urzędzie Wojewódzkim Warszawskim, Je- The list included twenty units in: Cieszyn (City rzego Remera, do udziału w zebraniach specjalnej Museum, Cieszyn Camera Records); Bydgoszcz komisji powołanej do przygotowywania planu obro- (Branch of the Poznań State Archive); Dzików (the ny przeciwlotniczej i przeciwgazowej20. archives and library of count Tarnowski); Grod- Instytucje kultury i sztuki, na mocy rozporządze- no (State Archives); Gumniska (archives, library); nia OPL, mogły być zupełnie pozbawione personelu Jabłonna near Warsaw (the archives od count Potoc- koniecznego do ewentualnych akcji ratowniczych na ki with the archives of Stanisław August); Kórnik wypadek mobilizacji bądź wojny. Wobec tego Wy- (library and archives); Krakow (State Archive, the dział Sztuki MWRiOP żądał wydania tajnego rozpo- Czartoryski Archive, Wawel Chapter Archive, Li- rządzenia o zwolnieniu pracowników muzeów oraz brary of the Polish Academy of Skills, City Archive); innych placówek ze służby wojskowej21. Jednocześnie Lublin (State Archive, Łopaciński Library); Lviv podkreślano, że liczba takich przypadków we wszyst- (State Archive, Ossolineum, City Archive, the li- kich instytucjach na terenie kraju nie przekroczyła- brary of count Baworowski, Stauropegic); Piotrków by 300 osób. Resztę pracowników stanowiły kobiety (State Archives); Płock (State Archive located in i mężczyźni poza wiekiem poborowym. W załącz- the building of the district office, Collections of the niku do pisma znajdował się wykaz archiwów oraz Płock Society); Poznań (State Archives, Library of innych instytucji posiadających archiwalia, których the Society of Friends of Science); Pszczyna (it was personel powinien być zobowiązany do zorganizo- necessary to determine where exactly the archives, wania własnych działań z zakresu obrony przeciw- book collections and museum collections were lo- lotniczej i przeciwpożarowej. Na liście tej znalazło cated); Radom (State Archive), Sucha (archive, li- się 20 jednostek w: Cieszynie (Muzeum Miejskie, brary and museum); Warsaw (Main Archive of Old Akta Kamery Cieszyńskiej), Bydgoszczy (Oddział Records, Archive of Public Enlightenment, Treasury Archiwum Państwowego Poznańskiego), Dzikowie Archive, Archive of New Records, Royal Arsenal, li- (archiwum i biblioteka hr. Tarnowskich), Grodnie braries of Ordinate Krasiński, Zamoyski and count (Archiwum Państwowe), Gumniskach (archiwum, Przeździecki, the Radziwiłł archive); Wilanów (all biblioteka), Jabłonnie pod Warszawą (Archiwum hr. collections); Vilnius (State Archives, the Wróblew- Potockich z archiwum Stanisława Augusta), Kórniku ski Library) and Kielce (State Archives)22. Later the

132 zarządzanie dziedzictwem f heritage management

(biblioteka i archiwum), Krakowie (Archiwum Pań- list was extended to include units from Katowice, stwowe, Archiwum Czartoryskich, Archiwum Ka- Bydgoszcz, Poznań, Toruń, Warsaw, Łódź, Lublin, pitulne na Wawelu, Biblioteka Polskiej Akademii Gniezno and Włocławek. Umiejętności, Archiwum Miejskie), Lublinie (Archi- wum Państwowe, Biblioteka im. Łopacińskiego), we Exemption from war benefits Lwowie (Archiwum Państwowe, Ossolineum, Archi- in kind wum Miejskie, Biblioteka hr. Baworowskich, Stauro- pigia), w Piotrkowie (Archiwum Państwowe), Płocku From 1919, the law on war benefits in kind was in (Archiwum Państwowe znajdujące się w gmachu sta- force in Poland23. A new document on this issue was rostwa, Zbiory Towarzystwa Płockiego), Poznaniu adopted on 30 March 193924. Both acts concerned, (Archiwum Państwowe, Biblioteka Towarzystwa inter alia, the seizure of real estate and objects neces- Przyjaciół Nauk), Pszczynie (należało ustalić, gdzie sary for the defence of the country, including medical dokładnie znajdują się złożone tam archiwalia, księgo- and veterinary units and clinics of academic schools zbiory i muzealia), Radomiu (Archiwum Państwowe), for sanitary and military purposes with the consent Suchej (archiwum, biblioteka i muzeum), Warsza- of ministers. However, the laws did not apply to, in- wie (Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum ter alia, temples and houses of prayer of all religious Oświecenia Publicznego, Archiwum Skarbowe, Ar- denominations recognized in the country, objects of chiwum Akt Nowych, Arsenał Królewski, biblioteki worship, national parks, plant and animal reserves Ordynacji Krasińskich, Zamojskich i hr. Przeździec- and public buildings – archives, libraries, museums, kich, archiwum Radziwiłłów), Wilanowie (wszystkie scientific and artistic collections, private collections zbiory), Wilnie (Archiwum Państwowe, Biblioteka and individual objects of art and culture of recog- Wróblewskich) oraz Kielcach (Archiwum Państwo- nized historic value. The Act was clarified by a regu- we)22. Później tę listę uzupełniono między innymi lation of the Minister for Religious Denominations o jednostki z Katowic, Bydgoszczy, Poznania, Torunia, and Public Enlightenment and the Minister for In- Warszawy, Łodzi, Lublina, Gniezna i Włocławka. ternal Affairs issued in agreement with the Minister for Military Affairs. It determined that public build- Zwolnienie od rzeczowych ings included all the abovementioned institutions świadczeń wojennych owned by the State, local authorities and other institutions and public-law corporations, churches and re- Od 1919 roku w kraju obowiązywała ustawa o rzeczo- ligious associations, as well as associations and private wych świadczeniach wojennych23. Nowy dokument individuals, in so far as they are made available to the dotyczący tej kwestii został przyjęty 30 marca 1939 public or for scientific research25. The historic value roku24. Oba akty dotyczyły między innymi przej- of the buildings had to be confirmed by the decisions mowania nieruchomości oraz przedmiotów nie- of the monument protection services. In the period zbędnych do celów obrony kraju, w tym również between the adoption of both legal acts, lists of in- jednostek leczniczych i weterynaryjnych oraz klinik stitutions that were to be excluded from war bene- szkół akademickich z przeznaczeniem sanitarno-woj- fits were sent to the MWRiOP. For example, in 1933 skowym za zgodą ministrów. Jednakże ustawom nie a document was sent from the Voivodship Offices of podlegały między innymi świątynie i domy modlitwy Kielce and Volyn with a detailed list of institutions. wszystkich uznanych w państwie wyznań religijnych, The Kielce list was prepared on the basis of a book przedmioty kultu, parki narodowe, rezerwaty ro- by Edward Chwalewik Zbiory polskie: archiwa, bibl- ślinne i zwierzęce oraz obiekty mające charakter pu- joteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek bliczny – archiwa, biblioteki, muzea, zbiory naukowe przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku al- i artystyczne oraz kolekcje prywatne i poszczególne fabetycznym według miejscowości ułożone (Polish Col- przedmioty sztuki i kultury o stwierdzonej wartości lections: archives, libraries, offices, galleries, museums zabytkowej. Ustawę uściślono w rozporządzeniu mi- and other collections of memorabilia of the past in nistra wyznań religijnych i oświecenia publicznego the homeland and abroad arranged in alphabetical

133 Ochrona Zabytków f 2/2019

oraz ministra spraw wewnętrznych wydanym w po- order according to the locality), published in 1926- rozumieniu z ministrem spraw wojskowych. Ustalo- 1927 and some of the items needed to be verified no w nim, że obiekty użytku publicznego obejmują and supplemented. Due to the fact the Volyn list wszystkie wspomniane wyżej instytucje, które są wła- was an interesting testimony to the Polish resources snością państwa, samorządów i innych instytucji oraz at that time, it has been cited in its entirety below. korporacji publiczno-prawnych, kościołów i związ- According to the list, in the area of the then Volyn ków religijnych, a także stowarzyszeń i osób prywat- voivodship the following units were exempt from war nych – o ile są udostępniane dla publiczności bądź do benefits26: badań naukowych25. Wartość zabytkowa obiektów • in the Dubno district: Boremel (parish church, musiała być potwierdzona przez orzeczenia służb figures: Christ fallen under the Cross, Mother of konserwatorskich. W czasie pomiędzy przyjęciem God in the barrow, Saint Joseph in the barrow); obu aktów prawnych do MWRiOP spływały wyka- Dubno (Łuck Gate, manor house, church and zy instytucji, które miały być wyłączone ze świadczeń monastery of the Carmelites and the former Ber- wojennych. Przykładowo w 1933 roku przesłano do- nardine monastery, parish church, former town kument z Urzędu Wojewódzkiego Kieleckiego oraz hall, synagogue, former castle of the Ostrogski Wołyńskiego ze szczegółowym spisem placówek. Spis dukes, collections of the Dubno branch of the kielecki został sporządzony na podstawie książki Volyn Tourist Society); Jałowicze (parish church); Edwarda Chwalewika Zbiory polskie: archiwa, bibl- Łysin (parish church); Młynów (bell tower near joteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamią- the Orthodox church, parish church, the palace tek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku of count Chodkiewicz); Ptycza (parish church), alfabetycznym według miejscowości ułożone, wyda- Radziwiłłów (parish church); Warkowicze (former nej w 1926-1927 roku i niektóre z pozycji wymagały Bernardine church); sprawdzenia oraz uzupełnienia. Natomiast ze wzglę- • in the Horochów district: Beresteczko (parish du na to, że spis wołyński stanowił interesujące świa- church, former palace – then female monas- dectwo posiadanych w tym czasie zasobów polskich, tery, Old Manor – obelisk on the grave of Rev. poniżej przytoczony został w całości. Według niego Proński); Horochów (parish church, Orthodox na terenie ówczesnego województwa wołyńskiego church, building of the district office); Kisie- znajdowały się następujące jednostki zwolnione ze lin (parish church); Koniuchy (ruins of the for- świadczeń wojennych26: mer Czacki Palace, castle gate); Łokacze (parish • w powiecie dubieńskim: Boremel (kościół para- church); Nowy Zahorów (parish church with the fialny, figury: Chrystusa upadłego pod Krzyżem, former monastery); Zaturce (parish church with Matki Boskiej na kurhanie, św. Józefa na kurhanie); the former monastery); Dubno (Brama Łucka, dworek, kościół i klasz- • in the Kowel district: Buceń (parish church); tor karmelitanek oraz pobernardyński, kościół Hołowy (manor house of the Mianowski fam- parafialny, dawny ratusz, synagoga, dawny zamek ily with a gallery of paintings and a gateway to książąt Ostrogskich, zbiory oddziału dubieńskie- the park, parish church); Kowel (wooden parish go Wołyńskiego Towarzystwa Krajoznawczego); church, town house); Maciejów (parish church, Jałowicze (kościół parafialny); Łysin (kościół para- bell tower and church gate, Orthodox church, fialny); Młynów (dzwonnica przy cerkwi, kościół synagogue, Convent of Sisters of the Immaculate parafialny, pałac hr. Chodkiewiczów); Ptycza (ko- Conception, former Miączyński Palace with the ściół parafialny), Radziwiłłów (kościół parafialny); surrounding embankment and moat); Mielce Warkowicze (kościół pobernardyński); (Orthodox church); Mielnica (Orthodox church); • w powiecie horochowskim: Beresteczko (ko- Ostrówki (parish church); Ratno (parish church); ściół parafialny, dawny pałac – ówczesny klasztor Stare Koszary (wooden Orthodox church); żeński, Stary Dwór – obelisk na mogile ks. Proń- Turzysk (parish church); skiego); Horochów (kościół parafialny, cerkiew, • in the Krzemieniec district: Bereżce (two figures budynek mieszczący starostwo); Kisielin (kościół standing in the place of the Tarnowski brothers’

134 zarządzanie dziedzictwem f heritage management

parafialny); Koniuchy (ruiny dawnego pałacu duel, former hunting lodge, former town hall); Czackich, brama zamkowa); Łokacze (kościół Białokrynica (former castle of the Zbaraski parafialny); Nowy Zahorów (kościół parafialny dukes); Białozórka (Catholic chapel in the ceme- z dawnym klasztorem); Zaturce (kościół parafialny tery, wooden Orthodox chapel, old tavern in the z dawnym klasztorem); Market Square, count Brzostowki’s palace); De- • w powiecie kowelskim: Buceń (kościół parafialny); derkały (parish church); Horynka (wooden Or- Hołowy (dwór Mianowskich z galerią obrazów thodox church); Domaninka (wooden church); i bramą wjazdową do parku, kościół parafialny); Katrynburg (parish church, wooden synagogue); Kowel (drewniany kościół parafialny, dom miej- Kłodno (wooden Orthodox Church, Grocholski ski); Maciejów (kościół parafialny, dzwonnica palace); Kłodno-Siedlisko (Orthodox church); i brama kościelna, cerkiew, synagoga, klasztor Krzemieniec (the Mountain of Queen Bona with Niepokalanek, dawny pałac Miączyńskich wraz the castle ruins, secondary school church, Or- z otaczającym go wałem i fosą); Mielce (cerkiew); thodox church of the former Franciscan church Mielnica (cerkiew); Ostrówki (kościół parafialny); with monastery, parish church, post-Reformation Ratno (kościół parafialny); Stare Koszary (drew- church with monastery, Krzemieniec Second- niana cerkiew); Turzysk (kościół parafialny); ary School with museum collections, synagogue, • w powiecie krzemienieckim: Bereżce (dwie figury wooden Orthodox church in Tuniki, downtown stojące w miejscu pojedynku braci Tarnowskich, of Krzemieniec); Łanowice (parish church); Olek- dawny pałacyk myśliwski, dawny ratusz); Biało- siniec Stary (chapel and grave of the Rzyszczewski krynica (dawny zamek książąt Zbaraskich); Biało- family in the cemetery, Orthodox church, ruins zórka (kaplica katolicka na cmentarzu, drewniana of the Rzyszczewski defensive castle); Poczajów kaplica prawosławna, stara karczma w Rynku, pałac (Pochayiv Lavra, Chapel of the Coronation of hr. Brzostowskich); Dederkały (kościół parafialny); the Blessed Virgin Mary); Szumsk (synagogue, Horynka (drewniana cerkiew); Domaninka (ko- Orthodox church, parish church); Wiśniowiec ściół drewniany); Katrynburg (kościół parafialny, (Carmelite church and monastery, former palace drewniana synagoga); Kłodno (drewniana cerkiew of the Wiśniowiecki dukes, Orthodox church next prawosławna, pałac Grocholskich); Kłodno-Sie- to the palace, parish church); Wyżgródek (Or- dlisko (cerkiew); Krzemieniec (góra Bony z ru- thodox church); Zahajce Duże (palace of count inami zamku, kościół licealny, sobór prawosławny Rzewuski); Zahajce Małe (defensive Orthodox dawnego kościoła franciszkańskiego z klasztorem, church); kościół parafialny, kościół poreformacki z klaszto- • in the Luboml district: Binduha (parish church); rem, Liceum Krzemienieckie ze zbiorami muzeal- Luboml (synagogue, parish church, inn in the nymi, synagoga, cerkiew drewniana na Tunikach, Market Square, Cloth Hall, outbuilding of the śródmieście Krzemieńca); Łanowice (kościół pa- palace of Count Branicki); Radziechów (Or- rafialny); Oleksiniec Stary (kaplica i grób rodziny thodox church, former church and monastery of Rzyszczewskich na cmentarzu, cerkiew prawosław- the Augustinian Fathers); Sztuń (palace of count na, ruiny zamku obronnego Rzyszczewskich); Branicki); Czartorysk (parish church); Łuck Poczajów (ławra poczajowska, kaplica koronacji (Orthodox church of Saint Pokrowa, Zajkowska Najświętszej Maryi Panny); Szumsk (synagoga, manor house, a chapel at the Roman Catholic cerkiew, kościół parafialny); Wiśniowiec (kościół cemetery, the Karaite knesset, the monastery and i klasztor karmelitów, były pałac książąt Wiśnio- Orthodox church of the Brotherhood of the Ele- wieckich, cerkiew obok pałacu, kościół parafial- vation of St. Cross, the building of the voivodship ny); Wyżgródek (cerkiew); Zahajce Duże (pałac office – the former Bernardine monastery, prison hr. Rzewuskich); Zahajce Małe (cerkiew obronna); building – former church and monastery of the • w powiecie lubomelskim: Binduha (kościół pa- Bridgettine Order, the Bishop’s Palace, the build- rafialny); Luboml (synagoga, kościół parafial- ing of the district court – former church of the ny, zajazd w Rynku, sukiennice, oficyna pałacu Trinitaries, the cathedral of the former Bernardine

135 Ochrona Zabytków f 2/2019

hr. Branickich); Radziechów (cerkiew, dawny ko- church, cathedral church, the ruins of the Arme- ściół i klasztor oo. Augustianów); Sztuń (pałac hr. nian church, the synagogue, the Lubart castle, the Branickich); Czartorysk (kościół parafialny); Łuck Volyn Museum, the treasury at the cathedral); (cerkiew św. Pokrowy, dworek Zajkowskiej, kapli- Nieświcz (parish church); Ołyka (city gate, colle- ca na cmentarzu rzymskokatolickim, knessa kara- giate church with a treasury and library, church of imska, klasztor i cerkiew Bractwa Podniesienia św. Saints Peter and Paul, Orthodox church, castle of Krzyża, gmach urzędu wojewódzkiego – dawny the Radziwiłł dukes); Pułhanów (manor house); klasztor oo. Bernardynów, budynek więzienia – Skurcze (parish church); Torczyn (parish church); dawny kościół i klasztor Brygidek, Pałac Biskupi, Wiszenki (parish church); Worotniów (court gmach sądu okręgowego – dawny kościół oo. Try- chapel, church); Zaborol (manor house); Zydy- nitarzy, sobór byłego kościoła pobernardyńskiego, czyn (Orthodox church, cemetery chapel, palace kościół katedralny, ruiny kościoła ormiańskiego, of the Uniate bishops); synagoga, zamek Lubarta, Muzeum Wołyńskie, • in the Kostopol district – Bereźne (two city gates, skarbiec przy katedrze); Nieświcz (kościół para- parish church); Derażne (parish church); Kazi- fialny); Ołyka (brama miejska, kościół kolegiacki mierka (parish church); Stepań (parish church, ze skarbcem i biblioteką, kościół św. św. Piotra clock tower of the Worcell Palace, two wooden i Pawła, cerkiew, zamek książąt Radziwiłłów); Puł- Orthodox churches); hanów (dwór); Skurcze (kościół parafialny); • in the Równe district – Aleksandria (parish Torczyn (kościół parafialny); Wiszenki (kościół church); Dorohobuż (Orthodox church branch, parafialny); Worotniów (kaplica dworska, cer- the ruins of the castle tower); Gródek (Orthodox kiew); Zaborol (dwór); Zydyczyn (cerkiew, kaplica church); Janówka (Orthodox church); Klewań cmentarna, pałac biskupów unickich); (church, parish church, synagogue, castle and • w powiecie kostopolskim – Bereźne (dwie bramy house in the Market Square); Korzec (parish miejskie, kościół parafialny); Derażne (kościół pa- church, castle and palace ruins of the Czartoryski rafialny); Kazimierka (kościół parafialny); Stepań dukes, parish church with monastery building); (kościół parafialny, wieża zegarowa pałacu Worcel- Niemirków (parish church); Równe (chapel at the lów, dwie drewniane cerkwie); cemetery of Saint Joseph, the ruins of the Lubo- • w powiecie równieńskim – Aleksandria (kościół mirski Palace, the building of the education au- parafialny); Dorohobuż (cerkiew filialna, ruiny thority, the building of the regional court together baszty zamkowej); Gródek (cerkiew); Janówka with the building of the former orangery, the col- (cerkiew); Klewań (cerkiew, kościół parafialny, sy- lections of the Tourist Society); Lachowce (Ortho- nagoga, zamek i dom w Rynku); Korzec (kościół dox church); Szpanów (Orthodox church, ruins parafialny, ruiny zamku i pałacu książąt Czarto- of the castle and palace of the Radziwiłł dukes); ryskich, kościół parafialny z budynkiem klasztor- Tuczyn (parish church, palace); nym); Niemirków (kościół parafialny); Równe • in the Włodzimierz district – Korytnica (parish (kaplica na cmentarzu pw. św. Józefa, ruiny pała- church); Litoniż (parish church); Niskiewicze cu Lubomirskich, gmach kuratorium, gmach sądu (Basilian Monastery), Poryck (Orthodox church, okręgowego wraz z budynkiem dawnej oranżerii, wooden town house, parish church, former pal- zbiory Towarzystwa Krajoznawczego); Lachowce ace of T. Czacki, wooden synagogue); Przewały (cerkiew); Szpanów (kościół prawosławny, ruiny (Church of the Assumption of the Blessed Virgin zamku i pałac książąt Radziwiłłów); Tuczyn (ko- Mary); Sielce (parish church); Swojczów (parish ściół parafialny, pałacyk); church); Turyczany (T. Krzyżanowski’s manor • w powiecie włodzimierskim – Korytnica (kościół house); Uściług (an inn, a gate and cemetery chap- parafialny); Litoniż (kościół parafialny); Niskie- el, a post-reform church); Włodzimierz (St. Mary’s wicze (monastyr Bazylianów), Poryck (cerkiew, Orthodox Church, St. Basil’s Orthodox Church, drewniany domek miejski, kościół parafialny, the bell tower near the Dominican church, par- były pałac T. Czackiego, drewniana synagoga); ish church, post-Jesuit church, bishop’s castle,

136 zarządzanie dziedzictwem f heritage management

Przewały (kościół pw. Wniebowstąpienia NMP); Orthodox church museum); Zabłotce (parish Sielce (kościół parafialny); Swojczów (kościół pa- church); Zimne (Uniate monastery and Orthodox rafialny); Turyczany (dwór T. Krzyżanowskiego); church); Uściług (dom zajezdny, brama i kaplica cmentarna, • in the Zdołbunów district – Międzyrzec Ostrog- kościół poreformacki); Włodzimierz (cerkiew pw. ski (Orthodox church); Milatyn (wooden church); Matki Boskiej, cerkiew św. Bazylego, dzwonnica Mizocz (parish church, Dunin-Karwicki palace przy kościele dominikańskim, kościół parafialny, with a park); Nowomalin (Dowgiałłów castle); kościół pojezuicki, zameczek biskupi, muzeum Ostróg (former Ostrogski Castle, Tatar fortified cerkiewne); Zabłotce (kościół parafialny); Zimne tower, Krasnogórska fortified tower, Bohojawlenja (klasztor unicki i cerkiew); Orthodox Church, parish church, synagogue, for- • w powiecie zdołbunowskim – Międzyrzec Ostrog- mer Capuchin church, Museum of the Ostrogski ski (cerkiew); Milatyn (kościół drewniany); Mizocz Dukes); Tajkury (parish church, ruins of the cas- (kościół parafialny, pałac Dunin-Karwickich wraz tle of the Wiśniowiecki dukes); Urwenna Czerska z parkiem); Nowomalin (zamek Dowgiałłów); (village tavern). Ostróg (dawny zamek książąt Ostrogskich, baszta In exceptional war circumstances, individual Tatarska, Baszta Krasnogórska, cerkiew Bohojaw- owners of private collections were later also exempt- lenja, kościół parafialny, synagoga, dawny kościół ed from compulsory benefits in kind. For example, in oo. Kapucynów, Muzeum im. ks. Ostrogskich); June 1939, in a secret letter, the monument protection Tajkury (kościół parafialny, ruiny zamku książąt Wi- officer of the Krakow district sent a document in the śniowieckich); Urwenna Czerska (gospoda wiejska). form of a special regulation concerning a house en- Z obowiązkowych świadczeń rzeczowych w wy- tered in the register of historic monuments belonging jątkowych okolicznościach wojennych w późniejszym to Maria Małgorzata, countess Franciszkowa Potocka czasie zwalniano również poszczególne osoby – wła- and the collection of valuable works of art gathered ścicieli prywatnych kolekcji. Przykładowo w czerw- there27. cu 1939 roku w tajnym piśmie konserwator okręgu This was actually the last moment to take any ac- krakowskiego przesłał dokument w formie rozporzą- tion to safeguard the cultural heritage. A month ear- dzenia specjalnego w sprawie domu wpisanego do lier, on 5 May 1939, the Minister of Foreign Affairs, rejestru zabytków należącego do Marii Małgorzaty Józef Beck, in his speech, rejected German demands hr. Franciszkowej Potockiej oraz zgromadzonego tam for, among others things, the annexation of the Free zbioru wartościowych dzieł sztuki27. City of Gdańsk, joining the actions against the USSR Był to już właściwie ostatni moment, aby pod- and, as a result, Poland’s role as a German satellite. In jąć jakiekolwiek działania na rzecz zabezpieczenia this situation, the only alternative to the surrender of dziedzictwa kulturowego. Miesiąc wcześniej, 5 maja the country was defence28. 1939 roku, minister spraw zagranicznych Józef Beck w swoim przemówieniu odrzucił żądania niemieckie Preservation and evacuation of między innymi w sprawie aneksji Wolnego Miasta historical collections Gdańska, włączenia się w działania przeciwko ZSRR, a w efekcie pełnienia przez Polskę roli satelity Nie- At the end of March 1939, a law was passed on the miec. W tej sytuacji jedyną alternatywą dla kraju była evacuation of offices, people and property from -en kapitulacja lub obrona28. dangered areas of the State, which was to be in force on the day of the outbreak of war, the announcement Zabezpieczenie i ewakuacja of mobilization and in cases where the good of the zbiorów zabytkowych country so required29. The listed property of scientific, artistic or historical value, which could not be Pod koniec marca 1939 roku przyjęto również ustawę transported, was to be secured on site and registered. o wycofaniu urzędów, ludności i mienia z zagrożo- This particularly concerned objects of significant val- nych obszarów państwa, która miała obowiązywać ue for the public interest.

137 Ochrona Zabytków f 2/2019

z dniem wybuchu wojny, ogłoszenia mobilizacji oraz Another element of activities for the preservation w przypadkach, kiedy wymagać będzie tego dobro of historical monuments was the letter of 10 May kraju29. Wyszczególnione w niej mienie o wartości na- 1939 sent by the MWRiOP with the instruction to ukowej, artystycznej lub historycznej, które nie mogło immediately send lists of the most valuable objects być przetransportowane, zalecano zabezpieczyć na from museum institutions, which in whole or in miejscu i zarejestrować. Dotyczyło to zwłaszcza obiek- part should be particularly protected from missiles tów o znacznej wartości dla interesu publicznego. and bombs. The list was to include the most valua- Kolejnym elementem działań na rzecz ochrony ble monuments, altars and other property that re- zabytków było rozesłanie 10 maja 1939 roku przez quired special protection30. After less than two weeks, MWRiOP pisma z nakazem bezzwłocznego przesła- the document was answered by, among others, the nia z placówek muzealnych list najcenniejszych obiek- Voivodship Office in Poznań, pointing to works of tów, które w całości lub we fragmentach powinny być art located in churches and interiors of other prop- szczególnie chronione od pocisków i bomb. Wykaz erties31. Among those that needed special attention miał zawierać również najcenniejsze pomniki, ołtarze were: the Gniezno Cathedral, the Poznań Cathedral oraz inne nieruchomości, które wymagały specjalne- with the collections and treasures deposited in both go zabezpieczenia30. Po niecałych dwóch tygodniach buildings, the treasury in Trzemeszno (containing na dokument odpowiedział między innymi Urząd Romanesque and Gothic chalices) and a rich collec- Wojewódzki w Poznaniu, wskazując na dzieła sztuki tion of chasubles in Strzelin. Other important mon- znajdujące się w kościołach i we wnętrzach innych nie- uments were the museum collections and galleries ruchomości31. Pośród tych, które wymagały szczegól- in Poznań, Gołuchów, Kórnik and Rogalin. At the nej uwagi, wymieniono: katedrę gnieźnieńską, katedrę same time it was stated that “the list is of relative im- poznańską wraz ze zbiorami i skarbami złożonymi portance, because especially in the local area, where w obu budynkach, skarbiec w Trzemesznie (zawiera- the value of monuments is uniform, it is difficult to jący romańskie i gotyckie kielichy) oraz bogaty zbiór divide the monuments into valuable and most valua- ornatów w Strzelinie. Innymi ważnymi wskazanymi ble”32. The letter requested specific instructions to be zabytkami były zbiory muzealne i galerie w Pozna- issued by central authorities to secure the collections niu, Gołuchowie, Kórniku i Rogalinie. Jednocześnie or transport them further inland. The second surviv- zastrzegano, że „wykaz posiada znaczenie relatywne, ing document on this matter is a handwritten note gdyż szczególnie na tutejszym terenie, gdzie wartość from 19 June, which included a modest list of monu- zabytków jest równomierna, trudno przeprowadzić ments from Warsaw and the then Łódź Voivodship33. podział zabytków na cenne i najcenniejsze”32. W pi- The most important buildings in the capital included śmie domagano się wydania przez władze centralne the Royal Castle, the Royal Łazienki Park with the konkretnych instrukcji dotyczących zabezpieczenia White House, the Krasiński and Brühl palaces, all zbiorów lub wywiezienia ich w głąb kraju. Drugim the cathedrals, the churches of the Visitation Sisters, zachowanym dokumentem w tej sprawie jest odręczna the Carmelites and the Nuns of the Blessed Sacra- notatka z 19 czerwca, na której znalazł się skromny wy- ment, the Grand Theatre, the Sigismund Column, kaz zabytków z Warszawy i ówczesnego województwa the monuments of Copernicus, Jan III Sobieski and łódzkiego33. Jako ważne obiekty stołeczne wymieniono Prince Józef Poniatowski, as well as Jan Nepomucen. między innymi Zamek Królewski, Łazienki Królew- Łódź monuments included nine towns and villages skie z Białym Domkiem, pałace Krasińskich i Brühla, with the following objects: Tum with a Romanesque wszystkie katedry, kościoły wizytek, karmelitów i sa- church from the 12th century, Arcadia and Nieborów kramentek, Teatr Wielki, Kolumnę Zygmunta, po- in the Łowicz district, Żarnów in the Opoczno dis- mniki Kopernika, Jana III Sobieskiego i księcia Józefa trict, Sulejów in the Piotrków district, Boguszyce and Poniatowskiego oraz Jana Nepomucena. W grupie Rawa (castle tower) in the Rawa district, Nieborów zabytków łódzkich wskazano na dziewięć miejsco- and Pławno (triptych) in the Radomsko district. wości z mieszczącymi się tam obiektami: Tum z ko- Despite the difficult political situation and the ściołem romańskim z XII wieku, Arkadię i Nieborów inevitability of the impending armed conflict, the

138 zarządzanie dziedzictwem f heritage management

w powiecie łowickim, Żarnów w powiecie opoczyń- partial evacuation of movable monuments only be- skim, Sulejów w powiecie piotrkowskim, Boguszyce gan in June 1939. These actions were taken first in i Rawę (wieża zamku) w powiecie rawskim, Nieborów Warsaw’s Central Archive of Historical Records. It oraz Pławno (tryptyk) w powiecie radomszczańskim. was also planned to transport the most valuable Pomimo trudnej sytuacji politycznej i nieuchron- collections of the National Library, the Zamoyski ności zbliżającego się konfliktu zbrojnego częściową Ordinance Library, the Kórnik Library and the Tar- ewakuację zabytków ruchomych rozpoczęto dopie- nowski Library to safe places34. In August, the objects ro w czerwcu 1939 roku. Działania te najwcześniej belonging to the Czartoryski Museum were trans- podjęto w warszawskim Archiwum Głównym Akt ported to Sieniawa35. However, most of the activities Dawnych. Planowano również przewiezienie w bez- to preserve the cultural heritage of museums, public pieczne miejsca najcenniejszych zbiorów Biblioteki institutions and private collections were carried out Narodowej, Biblioteki Ordynacji Zamoyskich, Bi- under conditions of military operations and the ac- blioteki Kórnickiej, a także suskiej biblioteki Tarnow- companying bomb raids and constant plunder. In the skich34. Natomiast w sierpniu transportowano do last days of August, an interesting note was sent in Sieniawy przedmioty należące do Muzeum Czarto- the internal information flow of the MWRiOP – an ryskich35. Jednak większość działań mających na celu appeal on the role of the society in the preservation ocalenie dziedzictwa kulturowego zgromadzonego of historical monuments during the war. It read as w muzeach, instytucjach państwowych i prywatnych follows: “The preservation of historical monuments kolekcjach odbywała się już w warunkach prowadzo- in the case of warfare is the duty of every citizen of nych działań wojskowych i towarzyszących im nalo- the Republic of Poland. The huge national treasury, tów bombowych i nieustannej grabieży. W ostatnich testifying to the centuries-old culture of Poland, its dniach sierpnia do obiegu wewnętrznego MWRiOP size and historical and cultural identity, was largely wystosowano interesującą notatkę – apel o roli spo- destroyed as a result of historical cataclysms and re- łeczeństwa w ochronie zabytków w czasie działań cent wars. We must not allow the remaining treas- wojennych. Brzmiała ona następująco: „Ochrona za- ures, protected with such difficulty, to be diminished. bytków na wypadek działań wojennych jest obowiąz- Therefore, it is necessary to take due care of all kinds kiem każdego obywatela Rzeczpospolitej. Ogromny of monuments, provide help in their preservation, skarbiec narodowy, świadczący o wielowiekowej kul- take care of objects abandoned by owners, collect turze Polski, o Jej wielkości i odrębności historycznej all movable monuments left unattended and deposit i kulturowej został, wskutek kataklizmów dziejowych them in places predetermined and properly secured, i ostatnich wojen, w dużej części zniszczony. Nie maintain, if possible, communication with the re- możemy dopuścić, aby pozostałe bogactwa z takim gional monuments inspector. Each document, old trudem ochronione uległy pomniejszeniu. Dlatego book, painting, sculpture, altar, tombstone, chalice, należy roztoczyć czujną i troskliwą opiekę nad wszel- monstrance, chasuble, glass, porcelain, furniture, kiego rodzaju zabytkami, nieść pomoc przy ich za- tapestries, textiles, etc. of artistic or historical value, bezpieczeniu, czuwać nad obiektami porzuconymi collections of archives, libraries and museums, all przez właścicieli, zbierać wszelkie zabytki ruchome kinds of historic buildings, regardless of the owners pozostawione bez opieki i składać w miejscach z góry should be protected properly. It should be remem- ustalone i należycie zabezpieczone, utrzymywać, jeśli bered that the destruction of a historical or artistic to możliwe, łączność z wojewódzkimi konserwatora- monument is an irreparable loss for the culture of mi zabytków. Każdy dokument, stara książka, obraz, the nation”36. However, it remains unknown wheth- rzeźba, ołtarz, nagrobek, kielich, monstrancja, ornat, er the note reached a wider audience and what its szkło, porcelana, meble, gobeliny, tkaniny itp. o war- effect was. tości artystycznej lub historycznej, zbiory archiwalne, In September 1939, i.e. after the outbreak of the biblioteczne i muzealne, wszelkiego rodzaju budyn- war, in the office of the Minister of Religious De- ki zabytkowe, bez względu na właścicieli powinny nominations and Public Enlightenment, a draft znaleźć odpowiednią opiekę. Należy pamiętać, że regulation on the organization of the protection of

139 Ochrona Zabytków f 2/2019

zniszczenie zabytku historycznego lub artystycznego monuments in the operational area was prepared. stanowi niepowetowaną stratę dla kultury narodu”36. On its basis, the position of a monument protection Nie wiadomo jednak, czy notatka trafiła do szerszego officer was established at the civil commissioners’ of- grona odbiorców i jaki odniosła skutek. fices. However, these functions had to be assigned to We wrześniu 1939 roku, czyli już po wybuchu new persons, as the staff was significantly reduced by wojny, w gabinecie ministra wyznań religijnych the appointment to military service. This document i oświecenia publicznego przygotowano projekt roz- was supplemented by an instruction for monument porządzenia o organizacji ochrony zabytków na ob- protection officers. It implied that all movable and szarze operacyjnym. Na jego mocy przy komisarzach immovable monuments, archives, libraries, museums, cywilnych powoływano stanowisko konserwatorów scientific and artistic collections and objects of art zabytków. Jednak do tych funkcji należało przyspo- and culture, i.e. all artistic and cultural property, re- sobić nowe osoby, ponieważ kadra została znacznie gardless of who owned it, was protected. The duties pomniejszona przez powołanie jej części do służ- of the monument protection officers included -or by wojskowej. Dokument ten został uzupełniony ganizing the protection of these monuments in the instrukcją dla konserwatorów. Wynikało z niej, że endangered area, which consisted of securing mov- ochronie podlegają wszystkie zabytki ruchome i nie- able monuments left unattended or abandoned and ruchome, archiwa, biblioteki, muzea, zbiory nauko- placing them in safe and properly prepared places, we i artystyczne oraz przedmioty sztuki i kultury, as well as keeping accurate records of the collection. czyli całe mienie artystyczne i kulturalne bez wzglę- In the event of an imminent danger threatening the du na to, kto jest jego właścicielem. Do obowiązków destruction of the objects, the monument protection konserwatorów należała organizacja ochrony tych officers could order their forced securing, evacua- zabytków na obszarze zagrożonym, na którą składało tion or placing them in shelters, public museums or się zabezpieczenie zabytków ruchomych pozostawio- special warehouses. Officials were required to liaise nych bez opieki lub porzuconych i umieszczenie ich with the regional monument protection officers to w miejscach bezpiecznych i należycie do tego przy- keep up to date with the directives issued and to sub- gotowanych oraz prowadzenie dokładnej ewidencji mit the rescued property to voivodship authorities37. zgromadzonego zbioru. W razie bezpośredniego Their duties also included38: niebezpieczeństwa grożącego zniszczeniem obiek- • cooperation with Polish administrative and mili- tów konserwatorzy mogli zarządzić przymusowe ich tary authorities and other organizations; zabezpieczenie, ewakuację lub złożenie do schronów, • assistance in the selection of collections, including muzeów publicznych lub do specjalnych magazynów. church collections; Urzędnicy byli zobowiązani do utrzymywania łącz- • cooperation with voivodship and district archi- ności z konserwatorami wojewódzkimi, aby mieć bie- tects in order to determine the needs of securing żące informacje o wydawanych dyrektywach oraz do valuable property, also in terms of technical and przekazywania władzom wojewódzkim uratowanego financial assistance; mienia37. Ich obowiązki obejmowały również38: • heading commissions for the preservation of his- • współpracę z polskimi władzami administracyjny- torical monuments, which performed the function mi i wojskowymi oraz innymi organizacjami; of an advisory or executive body. • pomoc w selekcji zbiorów, również kościelnych; At the same time, in order to support all the ac- • współdziałanie z architektami wojewódzkimi i po- tivities of monument protection officers, ministerial wiatowymi, aby określić potrzeby zabezpieczenia certificates were also issued for specific persons, espe- cennych nieruchomości, również w kwestiach po- cially officials in the MWRiOP, authorizing them to mocy technicznej i finansowej; take care of the artistic collections in individual insti- • kierowanie komisjami ochrony zabytków, które tutions. Civil and military assistance to these persons stanowiły organ doradczy lub wykonawczy. was requested. These letters concerned, among others, Jednocześnie, aby wspomóc wszelkie działa- the Łazienki Palace, the Ethnographic Museum and nia konserwatorów zabytków, wystawiano również the Library of Count Przeździecki in Warsaw.

140 zarządzanie dziedzictwem f heritage management

ministerialne zaświadczenia dla konkretnych osób, A document supplementing the above provisions przede wszystkim urzędników w MWRiOP, upo- was a secret instruction addressed to the heads of the ważaniające do roztoczenia opieki nad zbiorami branches of voivodship offices concerning the evac- artystycznymi w poszczególnych placówkach. Zwra- uation of files in the face of a threat resulting from cano się w nich z prośbą o udzielenie tym osobom military actions. It authorized and required specific pomocy cywilnej i wojskowej. Pisma takie dotyczyły staff to take, in the event of sudden abandonment of między innymi Pałacu Łazienkowskiego, Muzeum public buildings, the following items39: Etnograficznego oraz Biblioteki hr. Przeździeckich • all building and land plans; w Warszawie. • significant notarial deeds and lease agreements; Dokumentem uzupełniającym powyższe posta- • deposits and their records; nowienia była tajna instrukcja skierowana do kierow- • lists of houses, land, tenants, lessees; ników oddziałów urzędów wojewódzkich dotycząca • all car and driver registration papers; ewakuacji akt wobec zagrożenia wynikającego z dzia- • the registration of rights in rem; łań wojskowych. Upoważniała i zobowiązywała ona • all measuring tools and instruments. konkretnych pracowników, w razie potrzeby nagłego opuszczenia budynków użyteczności publicznej, do Conclusion zabrania ze sobą39: • wszelkich planów budynków i terenów; After 1918, Poland was not a uniform country in • ważniejszych aktów notarialnych i umów terms of administration and economy – each of the dzierżawy; former partitions had its own monetary, commer- • depozytów i kaucji oraz ich spisów; cial, and even legislative and customs system. Initially, • spisów domów, terenów, lokatorów, dzierżawców; there were still various currencies in circulation; their • wszystkich aktów rejestracyjnych samochodów exchange for the Polish mark took place in 1920. Eco- i kierowców; nomic disproportions, diversified ownership struc- • aktów rejestracyjnych praw rzeczowych; ture and nationality were also a serious problem. The • wszystkich narzędzi i przyrządów mierniczych. process of eliminating these barriers and the beginning of stabilization was interrupted by the global Podsumowanie economic crisis. In the face of serious economic problems, the short, 20-year period of Poland’s independ- Polska po 1918 roku nie była państwem jednolitym ence was not enough to fully organize the effective pod względem administracyjnym i gospodarczym – care of monuments. The attempts made could not każdy z terenów byłych zaborów miał odrębny sys- meet the huge needs in this area. However, one of the tem monetarny, handlowy, a nawet ustawodawczy biggest shortcomings of this period was the lack of i celny. Początkowo w obiegu wciąż pozostawały accurate inventories of monuments. The lists that ex- różne waluty; ich wymiana na markę polską miała isted and survived the war were incomplete and frag- miejsce w 1920 roku. Poważnym problemem były mented40. Because of this the restoration of the state także dysproporcje gospodarcze, zróżnicowana of the monuments in 1939, so important for scientific struktura własnościowa, a także narodowościowa. research after 1945, turned out to be impossible, and Przełamywanie tych barier i rozpoczynającą się sta- the data on war losses could only be roughly estimat- bilizację przerwał światowy kryzys ekonomiczny. ed. The evacuation of movables from state institu- Krótki, 20-letni okres niepodległości Polski w obli- tions was undertaken too late, and the earliest actions czu poważnych problemów gospodarczych nie wy- took place only in June 1939 and were only partial. It starczył, aby w pełni zorganizować efektywną opiekę is difficult to explain the reasons for this. One of the nad zabytkami. Podejmowane próby nie mogły za- reasons was the lack of state money for the protec- spokoić ogromnych potrzeb w tym zakresie. Jednak- tion and preservation of historical monuments. Some że jednym z największych uchybień tego okresu był of the cited documents also show that until the end it brak dokładnych inwentarzy zabytków. Spisy, które was believed that if the war broke out, it would avoid

141 Ochrona Zabytków f 2/2019

istniały i przetrwały okres wojenny, były niekomplet- the most important cities – Krakow or Warsaw. The ne i fragmentaryczne40. Przez to odtworzenie stanu need to protect the monuments in the case of con- zabytków w 1939 roku, tak ważne dla badań nauko- flict was obvious, instructions were prepared, but wych po 1945 roku, okazało się niemożliwe, a dane the actions taken by the administration were preven- dotyczące strat wojennych można było szacować je- tive. They were very general, theoretical, inconsistent dynie w przybliżeniu. Ewakuację ruchomości z pań- across the country and insufficiently implemented in stwowych placówek podjęto zbyt późno, a związane the institutions responsible for monuments. z nią najwcześniejsze działania miały miejsce dopiero The outbreak of World War II brought an end to w czerwcu 1939 roku i były szczątkowe. Trudno jed- the construction of the system of preservation of his- nak wyjaśnić, jakie były tego przyczyny. Jedna z nich torical monuments, monument protection services na pewno wynikała z braku pieniędzy państwowych and museology in the interwar period. The Septem- na zabezpieczenie i ochronę zabytków. Z niektórych ber campaign brought about the siege of Warsaw, and przytoczonych dokumentów wynika również, że do as a result of air raids and artillery fire, many histor- końca wierzono, że jeśli wojna wybuchnie, ominie ic buildings in the city and throughout the country tereny najważniejszych miast – Krakowa czy Warsza- were damaged41. However, it was only a foreshad- wy. Widziano potrzebę zadbania o zabytki w razie owing of further actions involving destruction and konfliktu, przygotowywano instrukcje, ale działania looting. However, we must not forget the efforts of podjęte przez administrację miały charakter prewen- academics, museum workers and art preservation of- cyjny. Były bardzo ogólne, teoretyczne, niejednolite ficers, who, during the occupation, documented the na terenie kraju i nie wdrażano ich w wystarczającym destruction and loss, secretly secured the surviving stopniu w odpowiedzialnych za zabytki instytucjach. objects and constantly attempted to save cultural her- Wybuch II wojny światowej przyniósł kres budowy itage for future generations, even at the risk of endan- systemu ochrony zabytków, służb konserwatorskich gering their own health and life. i muzealnictwa w ówczesnym międzywojennym zakresie. Kampania wrześniowa przyniosła oblężenie Warsza- wy, a w efekcie nalotów i ostrzału artylerii uszkodzono wiele obiektów zabytkowych w mieście i na terenie ca- łego kraju41. Była to jednak jedynie zapowiedź dalszych działań opartych na destrukcji i grabieży. Nie można jednak zapominać o wysiłkach naukowców, muzealni- ków i konserwatorów sztuki, którzy podczas okupacji dokumentowali zniszczenia i straty, potajemnie zabez- pieczali ocalałe przedmioty i nieustannie podejmowali próby ratowania dóbr kultury dla przyszłych pokoleń, nawet z narażeniem własnego zdrowia i życia.

Dr hab. Adriana Merta-Staszczak, prof. uczelni – historyk, Dr hab. Adriana Merta-Staszczak, professor of the pracownik Studium Nauk Humanistycznych i Społecznych Poli- Wrocław University of Science and Technology, historian, em- techniki Wrocławskiej. Należy do Dolnośląskiego Towarzystwa ployee of the Centre for Humanities and Social Sciences at Regionalnego i Zarządu Polskiego Towarzystwa Historii Gospo- the Wrocław University of Science and Technology. Member darczej. Specjalizuje się w historii najnowszej. W obszarze jej of the Lower Silesian Regional Association and the Board of zainteresowań naukowych znajduje się problematyka sytuacji the Polish Association of Economic History. She specializes in gospodarczej w XX wieku w Polsce ze szczególnym uwzględ- recent history. Her scientific interests include issues related to nieniem Dolnego Śląska, rola instytucji w rozwoju obszarów the economic situation in Poland in the 20th century with par- wiejskich oraz zachowania i zagospodarowania nieruchomości ticular emphasis on Lower Silesia, the role of institutions in the zabytkowych na Dolnym Śląsku. Jest autorką kilkudziesięciu pu- development of rural areas and the preservation and develop- blikacji naukowych – artykułów, a także książek, w tym m.in.: ment of historic properties in Lower Silesia. She is the author Niechciane dziedzictwo. Nieruchomości zabytkowe na Dolnym of several dozen scientific publications – articles and books, Śląsku w latach 1945-1989 (2018). including: Niechciane dziedzictwo. Nieruchomości zabytkowe na Dolnym Śląsku w latach 1945-1989 (2018).

142 zarządzanie dziedzictwem f heritage management

Przypisy Endnotes

1 Dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki 1 Decree of the Regency Council on the Protection of Art and i kultury, Dz.U. z 1918 r. Nr 16, poz. 36. Culture Monuments, Journal of Laws of 1918, No. 16, item 36. 2 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Minister- 2 The Archive of New Records in Warsaw (hereinafter: AAN), stwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w War- the Ministry of Religious Denominations and Public En- szawie (dalej: MWRiOP), Protokół zjazdu Rady Konserwa- lightenment in Warsaw (hereinafter: MWRiOP), Minutes torskiej przy Ministerstwie Sztuki i Kultury w Warszawie, of the Congress of the Council of Monument Protection Of- sygn. 7054, s. 142. ficers at the Ministry of Art and Culture in Warsaw, ref. no. 3 Tamże, s. 155. 7054, p. 142. 4 Tamże, s. 156. 3 Ibid., p. 155. 5 AAN, MWRiOP, Odpis pisma z dnia 5 grudnia 1923 r., sygn. 4 Ibid., p. 156. 7054, s. 220. 5 AAN, MWRiOP, Copy of the letter of 5 December 1923, ref. 6 J. Pruszyński, Organizacja ochrony zabytków w dwudziestoleciu no. 7054, p. 220. międzywojennym, „Ochrona Zabytków” 1988, nr 2, s. 80. 6 J. Pruszyński, Organizacja ochrony zabytków w dwudziestoleciu 7 AAN, MWiOP, Pismo z 6 grudnia 1932 r., sygn. 7054, s. 372- międzywojennym, “Ochrona Zabytków” 1988, No. 2, p. 80. -373. 7 AAN, MWiOP, Letter of 6 December 1932, ref. no. 7054, 8 AAN, MWiOP, Ochrona zbiorów muzealnych na wypadek pp. 372-373. działań wojennych (tezy do referatu), sygn. 7054, s. 166-167. 8 AAN, MWiOP, Protection of museum collections in the event 9 Tamże, s. 167. of warfare (theses to the paper), ref. no. 7054, pp. 166-167. 10 Tamże, s. 170. 9 Ibid., p. 167. 11 AAN, MWRiOP, Pismo z dnia 27 kwietnia 1939 r., sygn. 10 Ibid., p. 170. 7054, s. 310. 11 AAN, MWRiOP, Letter of 27 April 1939, ref. no. 7054, p. 310. 12 Tamże, s. 310-311. 12 Ibid., pp. 310-311. 13 AAN, MWRiOP, Sprawa zabezpieczenia arrasów jagielloń- 13 AAN, MWRiOP, The case of securing the Jagiellonian tapes- skich, sygn. 7054, s.173. tries, ref. no. 7054, p.173. 14 Tamże, s. 175. 14 Ibid., p. 175. 15 AAN, MWRiOP, Odpis I, sygn. 7054, s. 289. 15 AAN, MWRiOP, Copy I, ref. no. 7054, p. 289. 16 S. Watloś, Grabież ołtarza Wita Stwosza, Warszawa 2015, s. 74. 16 S. Watloś, Grabież ołtarza Wita Stwosza, Warszawa 2015, 17 AAN, MWRiOP, Zabezpieczenie ruchomych zabytków cer- p. 74. kiewnych, sygn. 7054, s. 285. 17 AAN, MWRiOP, Protection of movable monuments from Or- 18 AAN, MWRiOP, Kwestionariusz, sygn. 7054, s. 317. thodox churches, ref. no. 7054, p. 285. 19 Tamże, s. 317-318. 18 AAN, MWRiOP, Questionnaire, ref. no. 7054, p. 317. 20 AAN, MWRiOP, Organizacja komisji dla spraw OPL, sygn. 19 Ibid., pp. 317-318. 7054, s. 284. 20 AAN, MWRiOP, Organization of the commission for OPL, 21 AAN, MWRiOP, Uwagi do rozporządzenia Rady Ministrów ref. no. 7054, p. 284. ze stycznia 1939 r., sygn. 7054, s. 248. 21 AAN, MWRiOP, Notes to the Regulation of the Council of 22 AAN, Spis archiwów oraz instytucji zawierających archiwa- Ministers of January 1939, ref. no. 7054, p. 248. lia, których personel na wypadek wojny powinien być rekla- 22 AAN, List of archives and institutions containing archives mowany dla zorganizowania na miejscu własnej OPL. Cho- whose staff should be recommended in the case of war to or- ciażby w tych rozmiarach, w jakich będzie można to uczynić ganize their own OPL on site. To the extent possible, based z dnia 28 lutego 1939 r., sygn. 7054, s. 278-279. on 28 February 1939, ref. no. 7054, pp. 278-279. 23 Ustawa z dnia 11 kwietnia 1919 r. o rzeczowych świadcze- 23 Act of 11 April 1919 on war benefits in kind, Polish Journal of niach wojennych, Dz. Pr. P.P. z 1919 r. Nr 32, poz. 264. Laws of 1919, No. 32, item 264. 24 Ustawa z dnia 30 marca 1939 r. o powszechnym obowiązku 24 Act of 30 March 1939 on the universal obligation to provide świadczeń rzeczowych, Dz.U. z 1939 r. Nr 30, poz. 200. benefits in kind, Journal of Laws of 1939, No. 30, item 200. 25 AAN, MWiOP, Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych 25 AAN, MWiOP, Regulation of the Minister of Religious De- i Oświecenia Publicznego oraz Ministra Spraw Wewnętrz- nominations and Public Enlightenment and the Minister of nych wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Wojsko- Internal Affairs issued in agreement with the Minister of wych o określeniu archiwów, bibliotek, muzeów i zbiorów Military Affairs on the determination of archives, libraries, naukowych i artystycznych oraz przedmiotów sztuki i kultu- museums and scientific and artistic collections, as well as ry, nie podlegające powszechnemu obowiązkowi świadczeń objects of art and culture, not subject to the universal obli- rzeczowych, sygn. 7054, s. 315. gation of benefits in kind, ref. no. 7054, p. 315. 26 AAN, MWiOP, Wykaz muzeów, bibliotek, zbiorów nauko- 26 AAN, List of museums, libraries, scientific and artistic col- wych i artystycznych na terenie Województwa Wołyńskie- lections in the territory of the Volyn Voivodship which could go nie mogących, na zasadzie art.6, poz. 2 rozporządzenia not – pursuant to Article 6, item 2 of the Regulation of the Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 26 sierpnia 1927 r. o rze- President of the Republic of Poland of 26 August 1927 on czowych świadczeniach wojennych (Dz.U. z 1927 r. Nr 79, military benefits in kind (Journal of Laws of 1927, No. 79, p. 687) oraz art. 9 rozporządzenia z dnia 18 listopada 1930 r. item 687) and Article 9 of the Regulation of 18 November zawierającego przepisy wykonawcze do wspomnianego roz- 1930 laying down implementing rules for the said Regula- porządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej – być przedmiotem tion of the President of the Republic of Poland – be the sub- świadczeń wojennych, sygn. 7054, s. 3-6. ject of war benefits, ref. no. 7054, pp. 3-6.

143 Ochrona Zabytków f 2/2019

27 AAN, MWRiOP, Zabezpieczenie zabytków w czasie wojny, 27 AAN, MWRiOP, Protection of historical monuments during Kraków, 3 czerwca 1939 r., sygn. 7054, s. 291-292. the war, Krakow, 3 June 1939, ref. no. 7054, pp. 291-292. 28 J. Buszko, Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1984, s. 334. 28 J. Buszko, Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1984, p. 334. 29 Ustawa z dnia 30 marca 1939 r. o wycofaniu urzędów, ludno- 29 Act of 30 March 1939 on the evacuation of offices, people ści i mienia z zagrożonych obszarów Państwa, Dz.U. z 1939 r. and property from endangered areas of the State, Journal of Nr 29, poz. 196 i 197. Laws of 1939, No. 29, item 196 and 197. 30 AAN, MWRiOP, Wykaz zabytków, sygn. 7054, s. 329. 30 AAN, MWRiOP, List of monuments, ref. no. 7054, p. 329. 31 AAN, MWRiOP, Odpowiedź na pismo dotyczące wykazu za- 31 AAN, MWRiOP, Reply to the letter concerning the list of bytków, sygn. 7054, s. 330. monuments, ref. no. 7054, p. 330. 32 Tamże, s. 331. 32 Ibid., p. 331. 33 AAN, MWRiOP, Notatka z dnia 19 czerwca 1939 r., sygn. 33 AAN, MWRiOP, Note of 19 June 1939, ref. no. 7054, pp. 327- 7054, s. 327-328. 328. 34 J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona 34 J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. 1, Zakamycze 2001, s. 407. prawna, Vol. 1, Zakamycze 2001, p. 407. 35 Tamże. 35 Ibid. 36 AAN, MWRiOP, Notatka dla K.H., sygn. 7054, s. 338. 36 AAN, MWRiOP, Note for K.H., ref. no. 7054, p. 338. 37 AAN, MWRiOP, Rozporządzenie Głównego Komisarza Cy- 37 AAN, MWRiOP, Ordinance of the Chief Civil Commissioner wilnego o organizacji ochrony zabytków na obszarze opera- on the organization of the protection of historical monu- cyjnym, sygn. 7054, s. 321. ments in the operational area, ref. no. 7054, p. 321. 38 AAN, MWRiOP, Tezy. Ogólne wskazówki dla konserwatorów 38 AAN, MWRiOP, Thesis. General guidelines for monument w związku z przygotowaniem organizacji ochrony zabytków protection officers in connection with the preparation of the na wypadek działań wojennych, sygn. 7054, s. 326. organization of the protection of historical monuments in 39 AAN, MWRiOP, Instrukcja o postępowaniu z aktami w ra- the event of warfare, ref. no. 7054, p. 326. zie konieczności natychmiastowej ewakuacji skutkiem na- 39 AAN, MWRiOP, Instructions on how to handle files in the stępstw działań wojennych, sygn. 7054, s. 333. event of immediate evacuation as a result of the conse- 40 J.E. Dutkiewicz, Dwadzieścia lat ochrony zabytków w Polsce Lu- quences of warfare, ref. no. 7054, p. 333. dowej, „Ochrona Zabytków” 1964, nr 2, s. 6. 40 J.E. Dutkiewicz, Dwadzieścia lat ochrony zabytków w Polsce Lu- 41 J. Zachwatowicz, Ochrona zabytków w Polsce, Warszawa 1965, dowej, “Ochrona Zabytków” 1964, No. 2, p. 6. s. 22. 41 J. Zachwatowicz, Ochrona zabytków w Polsce, Warszawa 1965, p. 22.

Bibliografia / Bibliography

Źródła archiwalne Archival sources AAN, MWRiOP, Protokół zjazdu Rady Konserwatorskiej przy AAN, MWRiOP, Minutes of the convention of the Monument Ministerstwie Sztuki i Kultury w Warszawie, sygn. 7054. Protection Council at the Ministry of Art and Culture in Warsaw, ref. no. 7054. AAN, MWRiOP, Odpis pisma z dnia 5 grudnia 1923 r., sygn. 7054. AAN, MWRiOP, Copy of the letter of 5 December 1923, ref. no. 7054. AAN, MWiOP, Pismo z 6 grudnia 1932 r., sygn. 7054. AAN, MWiOP, Letter of 6 December 1932, ref. no. 7054. AAN, MWiOP, Ochrona zbiorów muzealnych na wypadek dzia- łań wojennych (tezy do referatu), sygn. 7054. AAN, MWiOP, Protection of museum collections in the event of warfare (theses to the paper), ref. no. 7054. AAN, MWRiOP, Pismo z dnia 27 kwietnia 1939 r., sygn. 7054. AAN, MWRiOP, Letter of 27 April 1939, ref. no. 7054. AAN, MWRiOP, Sprawa zabezpieczenia arrasów jagiellońskich, sygn. 7054. AAN, MWRiOP, The case of securing the Jagiellonian tapestries, ref. no. 7054. AAN, MWRiOP, Odpis I, sygn. 7054. AAN, MWRiOP, Copy I, ref. no. 7054. AAN, MWRiOP, Zabezpieczenie ruchomych zabytków cerkiewnych, sygn. 7054. AAN, MWRiOP, Protection of movable monuments from Ortho- dox churches, ref. no. 7054. AAN, MWRiOP, Kwestionariusz, sygn. 7054. AAN, MWRiOP, Questionnaire, ref. no. 7054. AAN, MWRiOP, Organizacja komisji dla spraw OPL, sygn. 7054. AAN, MWRiOP, Organization of the commission for OPL, ref. AAN, MWRiOP, Uwagi do rozporządzenia Rady Ministrów ze no. 7054. stycznia 1939 r., sygn. 7054.

144 zarządzanie dziedzictwem f heritage management

AAN, Spis archiwów oraz instytucji zawierających archiwalia, AAN, MWRiOP, Notes to the Regulation of the Council of Min- których personel na wypadek wojny powinien być rekla- isters of January 1939, ref. no. 7054. mowany dla zorganizowania na miejscu własnej OPL. Cho- ciażby w tych rozmiarach, w jakich będzie można to uczynić AAN, List of archives and institutions containing archives z dn. 28 lutego 1939 r., sygn. 7054. whose staff should be recommended in the case of war to organize their own on site OPL. To the extent possible as of AAN, MWiOP, Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych 28 February 1939, ref. no. 7054. i Oświecenia Publicznego oraz Ministra Spraw Wewnętrz- nych wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Wojsko- AAN, MWiOP, Regulation of the Minister of Religious De- wych o określeniu archiwów, bibliotek, muzeów i zbiorów nominations and Public Enlightenment and the Minister of naukowych i artystycznych oraz przedmiotów sztuki i kultu- Internal Affairs issued in agreement with the Minister of ry, nie podlegające powszechnemu obowiązkowi świadczeń Military Affairs on the determination of archives, libraries, rzeczowych, sygn. 7054. museums and scientific and artistic collections, as well as objects of art and culture, not subject to the universal obli- AAN, MWiOP, Wykaz muzeów, bibliotek, zbiorów naukowych gation of benefits in kind, ref. no. 7054. i artystycznych na terenie Województwa Wołyńskiego nie mogących, na zasadzie art. 6, poz. 2 rozporządzenia Prezy- AAN, List of museums, libraries, scientific and artistic collec- denta Rzeczpospolitej z dnia 26 sierpnia 1927 r. o rzeczo- tions in the territory of the Volyn Voivodship which could wych świadczeniach wojennych (Dz.U. z 1927 r. Nr 79, p. not, pursuant to Article 6, item 2 of the Regulation of the 687) oraz art. 9 rozporządzenia z dnia 18 listopada 1930 r. President of the Republic of Poland of 26 August 1927 on zawierającego przepisy wykonawcze do wspomnianego roz- military benefits in kind (Journal of Laws of 1927 No. 79, porządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej – być przedmiotem item 687) and Article 9 of the Regulation of 18 November świadczeń wojennych, sygn. 7054. 1930 laying down implementing rules for the said Regula- tion of the President of the Republic of Poland – be the sub- AAN, MWRiOP, Zabezpieczenie zabytków w czasie wojny, Kra- ject of war benefits, ref. no. 7054. ków, 3 czerwca 1939 r., sygn. 7054, AAN, MWRiOP, Protection of historical monuments during the AAN, MWRiOP, Wykaz zabytków, sygn. 7054, war, Krakow, 3 June 1939, ref. no. 7054.

AAN, MWRiOP, Odpowiedź na pismo dotyczące wykazu zabyt- AAN, MWRiOP, List of monuments, ref. no. 7054. ków, sygn. 7054. AAN, MWRiOP, Reply to the letter concerning the list of mon- AAN, MWRiOP, Notatka z dnia 19 czerwca 1939 r., sygn. 7054. uments, ref. no. 7054.

AAN, MWRiOP, Notatka dla K.H., sygn. 7054. AAN, MWRiOP, Note of 19 June 1939, ref. no. 7054.

AAN, MWRiOP, Rozporządzenie Głównego Komisarza Cywil- AAN, MWRiOP, Note for K.H., ref. no. 7054. nego o organizacji ochrony zabytków na obszarze operacyjnym, sygn. 7054. AAN, MWRiOP, Ordinance of the Chief Civil Commissioner on the organization of the protection of historical monuments AAN, MWRiOP, Tezy. Ogólne wskazówki dla konserwatorów in the operational area, ref. no. 7054. w związku z przygotowaniem organizacji ochrony zabytków na wypadek działań wojennych, sygn. 7054. AAN, MWRiOP, Thesis. General guidelines for monument protection officers in connection with the preparation of the or- AAN, MWRiOP, Instrukcja o postępowaniu z aktami w razie ko- ganization of the protection of historical monuments in the nieczności natychmiastowej ewakuacji skutkiem następstw event of warfare, ref. no. 7054. działań wojennych, sygn. 7054. AAN, MWRiOP, Instructions on how to handle files in the event of immediate evacuation as a result of the consequences of Dokumenty i akty prawne warfare, ref. no. 7054. Dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury (Dz.U. z 1918 r. Nr 16, poz. 36). Documents and legal acts Ustawa z dnia 11 kwietnia 1919 r. o rzeczowych świadczeniach Decree of the Regency Council on the Protection of Art and Cul- wojennych (Dz. Pr. P.P. z 1919 r. Nr 32, poz. 264). ture Monuments (Journal of Laws of 1918, No. 16, item 36).

Ustawa z dnia 30 marca 1939 r. o powszechnym obowiązku Act of 11 April 1919 on war benefits in kind (Polish Journal of świadczeń rzeczowych (Dz.U. z 1939 r. Nr 30, poz. 200). Laws of 1919, No. 32, item 264).

Ustawa z dnia 30 marca 1939 r. o wycofaniu urzędów, ludności Act of 30 March 1939 on the universal obligation to provide i mienia z zagrożonych obszarów Państwa (Dz.U. z 1939 r. benefits in kind (Journal of Laws of 1939, No. 30, item 200). Nr 29, poz. 196 i 197).

145 Ochrona Zabytków f 2/2019

Dekret z dnia 3 stycznia 1919 r. o zatwierdzeniu projektów po- Act of 30 March 1939 on the evacuation of offices, people and mników ze stanowiska artystycznego (Dz. Pr. P.P. z 1919 r. property from endangered areas of the State (Journal of Nr 5, poz. 93) i uzupełniające go Rozporządzenie Prezydenta Laws of 1939, No. 29, item 196 and 197). Rzeczpospolitej z dnia 16 lutego 1928 r. o prawie budowlanem i zabudowaniu osiedli (Dz.U. z 1928 r. Nr 23, poz. 202, Decree of 3 January 1919 on the approval of designs of monu- art. 340). ments from the artistic position (Polish Journal of Laws of 1919, No. 5, item 93) and the supplementing Regulation of Rozporządzenie Ministrów Skarbu oraz Przemysłu i Handlu the President of the Republic of Poland of 16 February 1928 z dnia 4 listopada 1919 r. o taryfie celnej (Dz.U. z 1919 r. on Construction Law and the Development of Housing Es- Nr 95, poz. 510). tates (Journal of Laws of 1928, No. 23, item 202, Article 340).

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej 6 marca 1928 r. Regulation of the Ministers of the Treasury and Industry and o opiece nad zabytkami (Dz.U. z 1928 r. Nr 29, poz. 265). Trade of 4 November 1919 on the customs tariff (Journal of Laws of 1919, No. 95, item 510). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1930 r. o Dy- rekcji Państwowych Zbiorów Sztuki (MP z 1930 r. Nr 46, Regulation of the President of the Republic of Poland of poz. 74). 6 March 1928 on the guardianship of monuments (Journal of Laws of 1928, No. 29, item 265). Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 17 lipca 1928 r. o prowadzeniu rejestru Regulation of the Council of Ministers of 7 February 1930 on zabytków (Dz.U. z 1928 r. Nr 76, poz. 675). the Directorate of State Collections of Art (MP of 1930, No. 46, item 74). Rozporządzenie Ministra Robót Publicznych z dnia 17 kwietnia 1930 roku wydane w porozumieniu z Ministrem Wyznań Regulation of the Minister of Religious Denominations and Religijnych i Oświecenia Publicznego w przedmiocie utwo- Public Enlightenment of 17 July 1928 on keeping a regis- rzenia Specjalnych Komisyj i Państwowych Komitetów do ter of historic monuments (Journal of Laws of 1928, No. 76, spraw odnowienia Zamku Królewskiego wraz z Łazienkami item 675). Król. w Warszawie oraz Zamku Królewskiego na Wawelu (MP z 1930 r. Nr 101, poz. 148). Regulation of the Minister of Public Works of 17 April 1930, issued in agreement with the Minister of Religious Denom- Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 września 1932 r. inations and Public Enlightenment, on the creation of Spe- o sposobie chronienia przedmiotów zabytkowych będących cial Commissions and State Committees for the renewal of własnością Państwa (Dz.U. z 1932 r. Nr 89, poz. 750). the Royal Castle and Łazienki Królewskie in Warsaw and the Royal Castle at Wawel (MP of 1930, No. 101, item 148). Okólnik nr 113 Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 24 października 1936 r. o ochronie cha- Regulation of the Council of Ministers of 23 September 1932 on rakteru miast i dzielnic staromiejskich. the manner of protection of historical objects owned by the State (Journal of Laws of 1932, No. 89, item 750). Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 13 lutego 1935 r. o Państwowej Radzie Circular No. 113 of the Ministry of Religious Denominations Muzealnej. and Public Enlightenment of 24 October 1936 on the protection of the character of towns and old town districts.

Regulation of the Minister of Religious Denominations and Public Enlightenment of 13 February 1935 on the State Mu- seum Council.

Literatura / Literature Buszko J., Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1984. Pruszyński J., Organizacja ochrony zabytków w dwudziestoleciu międzywojennym, „Ochrona Zabytków” 1988, nr 2. Dutkiewicz J.E., Dwadzieścia lat ochrony zabytków w Polsce Ludo- wej, „Ochrona Zabytków” 1964, nr 2. Watloś S., Grabież ołtarza Wita Stwosza, Warszawa 2015.

Pruszyński J., Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona Zachwatowicz J., Ochrona zabytków w Polsce, Warszawa 1965. prawna, t. 1, Zakamycze 2001.

146