WENTWORTH WEBSTER (1828-1907) Egilea: PATRI URKIZU BIZITZA ALBISTEAK LABURZKI

Irudian ikusten dugun bizar luze eta lanetan hasi zen handik bi urtera urdindun hori apaiz protestante bat da. Cliford-en (Somerset). Bidaiatzea ere Ingelesa eta euskaltzalea gainera. maite zuenez, Eskozia, Alemania eta Ingalaterra aldean Middlexe-ko Suitzan barrena ibili ondoren 1858an -n jaio zen 1828ko ekainaren Azores uharteak, eta 1 26an, hain zuzen, eta Euskal Herriko bisitatu zituen. Eta Saran urte ugari bizi ondoren 1907ko Europaratutakoan 1861an apaiz oso apirilaren 2an hil zen, Donibane bilakatu zen eta eliza-jardunak Lohizuneko kanposaindu anglikanoan betetzera Pirinio alderantz jo. hobiratu zutelarik.

Gazte ikasketak Brighton-go eskola pribatu batean egin zituen, eta 21 urtera iristerakoan Oxford-eko Lincoln College-n Unibertsitate mailakoak burutu, Master of Arts titulua lortuz. Ikastetxe hau, jakina den bezala, 1427an eraikia izan zen eta gaur oraindik hobeto kontserbatzen diren goi-eskoletarikoa da, XV. mendeko aurrealde eta barneko kalostrak ia bere-berean dirautelarik. Jon Wesley-k, erlijio metodista asmatu eta sortu zuenak ere, bertan ikasi zuen, eta honen gelak egun kapera bilakatu bide dira.

Unibertsitate tituluaz horniturik, 1852an zientzia-etxe hura utzi zuen, deliberaturik apaiz protestante egitea.

Diakono ordenatu eta zegozkion Wentworth Webster (1828-1907) Bechienia etxea Philippe Veyrin-ek egindako irudi batean.

2

Ingeles koloniak Donibane- Bagnères-de-Bigorre-n aurkitu zuen -Lohizunen 1869an eliza anglikanoa emaztetzat hartuko zuena eta bainu- eraiki zuenean, bertako lehen kapelau -hiri honetan bizi ondoren Miarritzen izendatu zuten. Hantxe lan egin zuen kokatu zuen egoitza. 1862-1863. 1882a arte. Bellevue alargunaren urteetan Egipton barrena ausartu zen, Dajieu-baita etxean bizi zen, eta 1864an Euskal Herrian kokaturik txolarteetan euskal gaiez artikuluak edireten dugu jadanik, eta ekainaren idatziz, ipuinak bilduz alargunaren 20an Larrañeko herrixkan Rixard ahoz, eta besteak beste geroago beldurgabe pastorala ikuskatzen. Hendaiako apaiz izango zenaren Horren berri Londreseko Mac-Millan’s alargunaren semeari latina eta inglesa Magazine aldizkarian eman zuen irakatsiz. Gazte-gaztetandik, ordea, hurrengo urtarrilean Hurt anderearekin osasun ahul eta eskaseko zenez, hobe batera sinatuz. Halaber, oraindik beharrez egoitza Sarako herri argitaragabe dirauen ingeles itzulpena baketsuan kokatu zuen, Lembizkai ere (Tragedy of Richard, the Fearless, auzoko Bechienia izeneko etxe Duke of Normandy) burutu zuen. ederrean. Bechienia gaur egun.

3

zuten, eta semeak Oxforden bezala alaba batek Cambridgen aurkitu zuen lan irakasle gisara. Hemen urte mordoxka igaro ondoren Izaeraz apal, atsegin, langile eta –mende laurdena zehazki hitz emankor zenez, bere liburutegi egiteko–, lanean eta zenbait aberatsa beti irekita zegoen adiskide euskaltzalerekin harremanetan eta euskaltzaleentzat. Eta adibidez, (Abbadia, Elizanburu, Manterola, bere bitartekaritzari esker etorri ziren Urquijo...) Krespotegi izeneko etxean bai Hugo Schuchardt Grätz-eko –gaur Mendibista deitu ostatuan–, hizkuntzalari ospetsua Sarako euskara eman zuen azken arnasa. ikastera eta aztertzera, bai eta Familia oparoa izan zuen. Lau alaba Ingalaterrako lehen ministrari izan zen eta seme bat. Denek euskara ikasi Gladstone Euskal Herria bisitatzera. IDAZLANAK

Hirurogeita bostean hasi zen –ez Linguistique et de Philologie dugu lehenagoko lanen berri–, eta hil comparée, Revue des Études arte liburu eta artikulu ugari idatzi Anciennes, Revue du Béarn et du zituen (une foule d´articles Pays Basque), eta Espainian (Boletín 4 éphémères, hamaika artikulu de la Academia de la Historia, Boletín iraungaitz, dio berak) ingelesez, de la Institución Libre de Enseñanza, frantsesez eta gaztelaniaz, batik bat España regional, Euskalzale, Euskal Euskal Herriko gaiez mintzatuz, Erria, Euskalerriaren Alde, La Ingalaterran (Anglican Church Ilustración católica, Revista Magazine, Athenaeum, Cornhill contemporánea, Revista crítica de Magazine, Encyclopaedia Britannica, Historia y Literatura Españolas, ...). English Historical Review, Fortnightly Hori dela eta garaiko jakintsu eta Review, Journal of the Gypsy Lore euskalari gehientsuenekin harreman Society, Journal of the Anthropological estuak izan zituen, bere gutuneria Institute, Mac-Millans Magazine, The aberatsak adierazten digunez. Gutun Antiquary, The Swiss Anglican hartzaile eta igorle batzuk soilik Magazin, The Journal of the aipatzekotan hona zenbait izen: Anton Anthropological institute of Great Abbadia, Louis Lucien Bonaparte, Britain, The Pyrenean, The Season, Karmelo Etxegarai, Jose Manterola, The Treasury of languages, The Marzelino Menendez Pelayo, John Academy...), Estatu Batuetan Rys, Hugo Schuchardt, Julio de (Encyclopaedia of Religion and Urquijo, Julien Vinson... Ethics...), Frantzian ( Bulletin de la Société Ramond, Bulletin de la Société Argitaratu zituen obra nagusiak des Sciences, Lettres et Arts de hauexek izan ziren: Basques Legends Bayonne, Bulletin de la Société de (1877), (1882), Some features of Borda, Bulletin Hispanique, Bulletin de Modern Romanism (1890 ing.), Pierre Biarritz Association, La Nouvelle d’Urte-ren Grammaire Cantabrique Revue, La Réforme Sociale, La Basque (1900), Les loisirs d´un Tradition au Pays Basque, Revue de Étranger au Pays Basque (1901), eta Gleaning in Church History, chiefly in INGLES EUSKALARI Spain and (1903). AITZINDARIAK Bere liburutegiko eskuizkribu zenbait Errenazimenduarekin batera hasi Baionako Herri Liburutegira iragan ziren Europako herri ezberdinen ziren, ezen galdetu ziotenean ea hizkuntzetara itzultzen Biblia. Bide Parisekoan ala Baionakoan nahi zituen honetan ez zen atzeratuenetakoa izan utzi, bere erantzuna Euskal Herrian euskara, zeren Joanes Leizarragak eta uzteko izan zen, Dulaney, Hiriart eta bere taldeak, Joana Albretekoa Ducéré jaunekin zordun baitzen, Nafarroako erreginaren aginduz, 5 Baionako liburutegian bertan hainbat euskaratu eta 1571n plazaratu ikerketa burutua zenez (1904-X-10eko baitzuen Rochellan Testamentu Berria. gutuna). Hauek noski, euskal Zertxobait beranduxeagokoak dira literaturaren historiarako harri bitxi welsheraz B. Lhoyd apezpikuaren eder eta prezios dirateke, hala nola ardurapean egin Bibliaren itzulpena legendak eta antzerkiak, besteak (Oxford, 1610), edota gaelikoz William beste. Bedelek eginikoa (Londres, 1685). XVII. mendean Plunkett delako batek –Olivier Plunkett (1629-1681) artzapezpiku eta Irlandako elizaren buru izatera iritsi zenak, eta bere zelo handiagatik traizio akusaziopean epaitu eta Londresen hil zutena ote?–, latin-ingeles-euskara hiztegitxo bat idatzi zuen. Orijinala Dublingo Trinity College-ko liburutegian aurki daiteke. Beste hizkuntzalari eta zientzia-gizon ospetsua Edward Lhwyd (1660-1709) dugu, Ashmoleo Erakustegiko kontserbatzailea eta aipatu Trinity-ko liburuzaina. Jakintsu hau 1696an Lhwyd’s News kazeta argitaratzen hasi zen. Gobernuaren aurka panfleto bat Rixard, Normandiako Dukea pastoralaren ingeles itzulpena. idazteagatik gartzeleratua ere izan zen, baina ez zuen iraun presondegian denbora luzez. Garaiko zientzialari Honen hitzaurrean David Wilkins gehientsuenekin bazuen gutun (1685-1745) orientalista eta Lambeth harremanik (Hans Sloane, Londreseko jauregiko liburuzainak dioskun bezala, British Museum-eko liburutegiaren aurkezten diren euskarazko hiru Aita sortzaileetarikoa eta Royal Society-ko Gure ezberdinak bat Leizarragaren buru izatera iritsi zenarekin, Williams Testamentu Berria-tik (1571), bestea Jones matematikariarekin, Wyne eta Joanes Haranbururen Debocino Perry natur zientzia-gizonekin... ) eta escuarra, miraila eta oracinoteguia...-tik utzi zituen eskuizkribuetarik bat (1635), eta hirugarrena Pierre d’Urte 6 argitaratu nuen duela urte batzuk. Hau donibandarrak emandakoak dira. hiztegitxo poliglota bat da, hots, Hainbat hizkuntzatan ageri otoitzaren euskara-latina-ingelesa eta gaelikoa. bitartez frogatu nahi zen haien arteko Nabari da bere obra nagusienean, nonbaiteko ahaidetasuna, hala nola Archaelogia Britannica, ... (1707), guztien artean hebraierak zeukan hizkuntza zeltak eta euskara lehentasuna. Euskara hor egotearen ahaidetzat jotzen zituela, eta mendeko arrazoia Lhwyd-en ideiei jarraikiz ideiei jarraikiz, esaten digu, eskoziera, hizkuntza zeltekin zeukan lotura eta irishera, euskara eta espainiera harremanean zetzan, noski. zaharra hitz zerrenda batzuen medioz Dena den, eta XIX. mendean zenbait (batetik hamarrerako zenbakiak ikerketa bide horretatik joan arren, aski adibidez) frogatzen bide denaren frogaturik gelditu zen, usteak uste, arabera izter-lehengusuak direla. bide oker eta ustela zela hori, eta XX. Beste eruditu bat John mendean Koldo Mitxelenak bereak Chamberlaine (1666-1723) –Gorka, eginez Charles Boudak eta Nils M. Danimarkako printzearen ganbarazain Holmerrek eginiko azterketa sakon eta izan zena–, bere aita Edouard-en kritikak honako ondoriora iristen da, bideari jarraitu ziona Angliae Notitiae... alegia, irudipenezkoak baizik ez direla, 1692, argitaratzen. Haren liburuen orain arte behintzat multzo hori, artean aurkitzen da Amsterdamen guztiori ahaidetasun kontuan biltzen hizkuntza anitzetara itzulirik plazaratu duen lokarria. zuen Oratio Dominica... (1715), hau da, Gure Aita..., ekialdeko hizkuntzetan adituek egindako itzulpenak bilduz. BASQUE LEGENDS (London, 1877) Webster izan genuen euskal literaturaren lehen zabaltzaileetarikoa Ingalaterran. Esan dugunez, jada 1865ean aipatu zituen pastoralak Londreseko kazeta batean. Geroago, biltze eta itzultze lan handi baten ondorioz, hau da, Lapurdin batik bat 7 bilduriko legendekin eta Vinsonek euskarari buruz idatzitako saiotxo ttipi batekin, Griffith and Farran argitaletxean. Berrogeita zazpi ipuin bildu zituen bertan eta hauetarik lau P. Sebillot-ek frantsesera itzuli zituen eta Contes des Provinces de France-n argitaratu. Beste batzuk Vinsonek bere Le Folklore du Pays Basque (1881) Edward Spencer Dogson euskaltzale ingelesa (1857-1922). ospetsuan. Bigarren edizioa 1879an agertu zen, baina Vinsonen lana gabe. Badu, ordea, eranskin benetan interesgarria, Basque Poetry izenekoa (235-276 or.), hau da, euskal poesiaren azterketa. Alde batetik, pastoralak, poema eta kanta anonimoak aipatzen ditu, eta, bestetik, idazle ezagunak hala nola Etxahun, Iparragirre eta Elizanburu. Bertso horiek euskaraz eta ingelesez daude.

Euskal Leiendak, Londresen 1877an argitaratu edizioko portada. Ipuinen bilketan lagundu zioten gehienak andreak izan ziren. Badirudi batzuk sutondoan kontatuak zirela eta beste zenbait beste modu honetan bilduak. Lehenik goizaldean joaten zen errekan goiti amuarrainak harrapatzen; hauek saskiratuak zituenean herriko apaizaren etxean ate-joka agertzen zen. Horrek oso 8 gogo onez errezibitzen zizkion amuarrainak. Azkenean, biok atsoren batekin elkartzen ziren kafe garaiko solasa haren ipuinekin goxatzera. Websterrek biltzen zituen arkatzez, eta apaizak argitzen konprenitzen ez Euskal zituen hitzak. poesiaz 1879ko edizioan egin Hitzaurrean, urte asko beranduago sarrera. Julio de Urquijori idatzi gutun batean aitortuko dion bezala (1907-III-19), Max Müller-en teorien jarraikitzaile 1877ko edizioan ageri zen, honen irakurketaren Axeria ipuinaz egin eraginez uste baitzuen ipuinak irudia. Ekialdetik zetozela, baina geroago ohartu zela herri-ipuinak zibilizazio baldintza berdinen aurrean multzo labur bat osatzen duketela eta bereizkuntza bakarrak lekuko kolorea, hizkuntza eta gauzak kontatzeko moldeak direla. Xipri Alberbidek 1993an egin Xipri Arbelbidek 1993an, Baionako edizioaren portada. herri liburutegian lotan zetzan bertsio orijinala transkribatu eta hitzaurre batez lagundurik argitaratu zuen lehen aldiz ingelesezko itzulpena, ehun eta hogei urte beranduago. Bere argitalpenean beste hiru kontalarien izenak ageri zaizkigu, alegia, M. Larralde Senperekoa, Maria Hiriart Sarakoa eta Bidarraiko errienta zen 9 Julien Olhasso. Ikus dezakegunez, argi eta garbi dago ipuin kontalari gehienak emakumeak direla, gurean bezala beste lurralde eta hizkuntzetan ere gertatu ohi dena. Euskaraz plazaratu zen lehen bilduma Jean François Cerquand Informatzaileen artean honako Frantziako Akademiako behatzaileak izenak topatzen ditugu: 1. Estefanella burutu zuen Paueko Bulletin de la Hirigarai Ahetzekoa; 2. Gaña-haurra Société des Sciences, Lettres et Arts Hirigarai; 3. Pierre Bertrand; (1874-1885) errebistan frantsesez eta 4. Laurentina Kopena; 5. Fantxun euskaraz... Ehun eta hamazazpi Beltzarri; 6. Katterina Elizondo; frantsesez eta zortzi gutxiago 7. Gaxina; 8. Louise Lanusse, euskaraz. Donibane Garazikoa; 9. Louise Anyot eta 10. Laurentina Kopenaren ahizpa. Zortzi sail ezberdinetan bereizi zituen: I. Tartarori buruzko leiendak. II. Heren Sugearenak. III. Animalienak. IV. Basa-jauna, Basa-andrea eta Laminak. V. Sorginak eta sorginkeriak. VI. Misteriozkoak: a) Herrialde zeltetakoak bezalakoak; b) Frantsesetik hartuak. VII. Erlijiozkoak. Lan honi buruz Websterrek Garai beretsuan Abbadiak idatzitako erreseina batean honako bultzaturik Augustin Etcheberri saratar hau dio, alegia, testuok jasotzerakoan poetak bildu eta idatzi zituen zenbait oso zehatz-mehatz egin behar dela, ipuin. Tamalez duela oso gutxi arte ez impsissoma verba, helenista batek dira argitaratu, Kalzakorta jaunak grekerazko palinpsesto bat eginen Lamia, Sorgin eta Tartaroen erresuma lukeen eran, zeren atso eta laborarien ezkutua (Labayru, 1997) titulu ixtorio hauek aspaldiko kontuak edota pollitarekin plazaratu arte, hain zuzen, gertaera eta jakintza oso zaharrak azterketa eta facsimilez horniturik. 10 adieraz bailitzateke.

Javi Cigaren koadro batez Miraguano argitaletxeak 1989an egin portada. Beste zenbait bilduma ere XIX. Beraz, Webster, Cerquand eta mendean argitaratu ziren, hala nola, Etcheberri ditugu XIX. mendeko J. M. Goizuetarena (Leyendas biltzaile nagusiak, bertako eta vascongadas, 1851) gaztelaniaz, atzerriko folkloristak, XX. mendeko F. Michelena (Le romancero du pays biltzaile nagusi izan diren Barandiaran basque, 1859) frantsesez, edota eta Azkueren aitzindari. M. Monteirorena (Legends and populars tales of the basque people, 1887) ingelesez, baina hauetaz Vinsonekin batera esan behar da, 11 ipuin horiek ez dutela ia deus ere ikustekorik herri-ipuinekin.

Baionako Herri Liburutegian dagoen Ipuinez Websterrek egin eskuizkribua. SPAIN (1882) Londresen Simpson Low, ea. argitaletxean plazaratu zen bidaia- -gida hau Foreign Countries and British Colonies «Atzerriak eta Britainiar Koloniak» izeneko bildumaren ale bat da. Bederatzi kapitulutan idatzia, hiru aurkibide eta halako gidetan ohiko 12 ziren zenbait irudi ederrez hornituta dago. Euskaldunei eskainitako zatitxoa oso ttipia da benetan (70-73 or.) Eta hala iberiar nola zeltiberiarrekin batera Londresen 1882an ikertzen ditu. Espainiari buruz idatzi liburua.

Spain liburuko irudietarik bat: Cadiz-eko portua. LE DICTIONNAIRE LATIN-BASQUE DE PIERRE D’URTE (1895) Websterrek Ingalaterrako Earl of Maccesfielden gazteluko liburutegian dagoen eta Betiri Urte donibandarrak 1715. urte inguruan idatzi Dictionarium latino-cantabricum delakoaren (MS. 112 N 13-17) berri ematen digu 13 1895ean plazaratu lantxo batean. Dena den ez dirudi interes gehiegirik sortu zuenik bere aipamen eta hiztegi zatitxoak (A, ab, abs-etik ablegare- rainokoak) euskal hizkuntzalarien artean, Azkue jaunak, «es y creo será siempre obra inédita», baitzioen. Ez ziren gauzak honela gertatu, ordea, neronek plazaratu bainuen nire doktore tesi gisa (Donostia, Mundaiz,

Betri Urteren 1989) donibandarraren eskuizkribu Latin-euskara hiztegiaz 1895ean egin artikuluaren portada. osoa, eta ez soilik orijinalaren latina- -euskarako 2.457 orrialdeen transkripzioa, baizik eta ikerketa eta euskara-frantsesa-gaztelania-latina hiztegia berregituraturik, Websterrek ireki bideari jarraikiz eta euskal lexikografian urrats aski interesgarria emanez, ene uste apalean. PIERRE D’URTE, GRAMMAIRE Kontuan hartzen badugu CANTABRIQUE BASQUE (1900) Larramendiren Gramatika, edo El Imposible Vencido... «Ezina egina» Ingalaterrako Watlington herrixkan, Salamankan 1729an agertu zela eta Shirburn gazteluko liburutegian bada Harrietena Baionan 1741ean, beste eskuzkribu bat, honela katalogaturik: aurkikunde edo ediren harrigarririk Pierre D’Urte, Grammaire cantabrique egiten ez den bitartean (Jacques de basque, North Library, 112, H 18. Bela, Dominique Bidegaray, e.a.) iritsi Hemendik kopiatu zuten A. Clark eta zaigun lehen gramatika luzea Pierre Ll. Thomas jaunek 1892-93 urteetan 14 d’Urterena dela aitortu behar dugu. gramatikako zenbait frantses-euskara hiztegitxo, eta beste zatitxoak Fonetika oharrek, esaera zaharrek, Oxford-eko Bodleian Libraryn etimologiek, hiztegi bereziek, aditzaz daudenak (MS, nº 31640, 32380). 300 orrialdetik gorakoek, esaldi eta Badago lurralde urrun haietatik at, hizkuntza ardurakoek, joskeraz eta gertuago, Baionako aipatu liburutegian erretorikaz ematen dizkigun albisteek Urteren beste eskuzkribu bat Margaret gramatika benetan aberats eta Lée kopiagile profesionalak egina eta interesgarri baten aurrean gaudela Websterrek 1906an oparitua, 468 adierazten dute. Eta hauxe da preziso orrialde dituena. Websterren iritzia, aditzaren xehetasunak Larramendik baino askoz Vinsonek eta Clark-ek 1893an zehatzagoa ematen baitizkigu. plazaratu zuten Revue de Linguistique Intxauspe eta Bonaparteren azterketen et Philologie Comparée deituan aitzindari bilakatzen da, gainera. gramatikako zenbait hiztegitxo edo izen zerrenda. Hala ere, Urtek frantsesez 1712an gutxi gorabehera idatzi zuen Euskal Gramatika Webster-ek moldiztegiratu zuen lehenik zatitxo bat (1896) eta geroxeago oso-osorik. Parte handi batean Abbadiaren diru laguntzaz argitaratu zen ehun aleko edizioa, Bagnères-de-Bigorre-ko D. Berot-en argitaletxean 1900. urtean. Gramatika honen kaosa aipatua izan

Betri Urteren Euskal den arren, kontuan hartu behar da Urtek Gramatika-z 1990ean egin liburuaren portada. ez zuela argitaratu eta material hauek plazaratzekotan ziurrenik beste ordena batean emanen zizkigula, dudarik gabe. Websterren edizioa, noski, beste berrikuste eta antolamendu berriaren beharrean aurkitzen da. Urtek Bibliaren itzulpena ere hasi zuen, baina lehen bi liburuekin nekatu 15 bide zen, alegia Testamentu Zaharreko Ethorquia eta Ilkhitcea-ren hogeita bi kapitulu besterik ez baitzigun utzi. Zati hauek Llewelyn Thomas-ek argitaratu zituen Oxford-en 1894an, titulu honekin, The earliest Translation of the Old Testament into the (a fragment), hots, «Testamentu zaharreko itzulpenik zaharrena euskarara (zati bat)». Aitzin- -solasgileak Websterri eskerrak ematen dizkio sarrera hitzetan, euskal gaiez duen jakituriaz lagundu diolako. Halaber liburu hau bi eranskinez horniturik dator. A, Vinsonek egina, itzulpenean ageri diren adizkerez osatua, eta bestea, B, Edward Spencer Dodgson euskalariak Bibliaren euskal itzulpenez egina. Hauen artean azpimarra daiteke George Borrow protestante eta poliglota ingelesak bultzatu eta Euskal herriko ikusgarriak arrotz batentzat argitaratu zuen Oteiza medikuak 1901ean plazaratu portada. gipuzkerara itzulitako Evangelioa San Lucasen guissan (Madrid, 1838). LES LOISIRS D’UN ÉTRANGER garaiko informazio berezia eskaintzen: AU PAYS BASQUE (1901) pastoralak, bertsolariak, gaztainondoen eritasuna, burnibideak, Websterrek interes handiena eta gizon eta andreen arteko harremanak, bereziena zuten artikuluen bildumaz Euskal Herrietako biltzarrak... liburu eder bat osatu zuen bere adiskideen artean banatzeko. Honako Euskaldunak titulua ipini zion, Les loisirs d´un erideiten 1901ean plazaratu liburuaren étranger au Pays Basque, alegia, 1998ko portada. 16 «Atzerritar batek Euskal Herrian atxiki ditzakeen entretenimenduak». Châlons-sur Saône-n inprimatu zuen E. Bertrand-en etxean. Liburu hau aski edizio arraroa eta aurkiezina bilakatu zenez, duen tituluaz gain, beste honekin eman du argitara berriki Elkarlanean argitaletxeak: À la découverte des Basques. Moeurs et Institutions, République des Pyrénées, Faceries, Pastorales, etc. «Euskaldunen bila. Ohiturak eta Erakundeak, Piriniotako Errepublika, Iruzkiak, Pastoralak, e.a.» (Donostia, 1998), Manex Hitzaurrean dioen bezala, gaiak ez Goyhenetcheren hitzaurre ttipi batez daude guztiz argituta, erabili duen lagundurik. biblioteka bakarra etxean daukana izan baita. Halere, bere ahaleginean, Artikuluak zientzi arlo ezberdinez itzulpenak eta bigarren eskuko dira, hala nola, historia, dokumentuak saihesten eta herriko hizkuntzalaritza, antropologia, jendearekin, euskara oso ongi eskubidea, teatroa, dantza, poesia... menderatzen ez duen arren, zuzenean Eta egia baldin bada, zenbait lan, hitz egiten saiatu dela diosku. Hona batez ere euskaldunen etorkiaz mintzo liburuan biltzen dituen hamalau direnak, zertxobait pasatuxeak artikuluen tituluak euskaraturik: daudela, beste batzuek sorkuntzazko interes bera mantentzen dute, eta I. Euskaldunak. II. Behe-Pirineoetako XIII. Nola Espainiako artzapezpiku departamenduan egin zenbait eta kardenal baten irainetarik eraikintzei buruzko oharrak. ingles batek defendatu zituen euskaldunak 1888an. III. Monforteko Simon eta ingles parlamentua (1248-1265). XIV. Behe-Pirinioetako estatu nagusiaren mapaz. IV. Pirinio lurraldeko ohitura eta erakundeez zenbait ohar arkeologiko. 17 V. Errepublika hitza Mendebaldeko Pirinioetan. Agiri ezaugarriak.

VI. Euskal Herrietako lur komunalez egin nazioarteko itunak. Agiri ezaugarriak.

VII. Euskal Herriko eta inguruetako zenbait inskripzio.

VIII. Euskal pastoralak.

IX. Aziendaren elkar-segurantzak eta Frantziako hego- Serorei buruz 1905ean plazaratu artikuluaren portada. -mendebaldean eta Espainiako Iparraldean emandako Hamalau artikulu hauek benetan laborarien arteko itunak. garrantzitsuak dira euskal historiografiarako, zeren ikerketa X. 1892-1894ko urteetan zehar konparatiboak egiteaz gain, beti atzerritarrek euskarari buruz saiatzen baita esaten dituenak pièces egindako zenbait lanez. justificatives, hots, testu justifikatzaile XI. Euskaldunen arteko zin egite edo agiri ezaugarriak direnez nagusia. horniturik joan daitezen. Honek behartzen zuen, jakina, artxiboetan XII. «Sator-Arepo» formula (adibidez, Sarako udaletxekoan...) eta magikoa. lehen eskuko liburuetan murgiltzera. GUTUNAK ingleses» artikulu ospetsuan. Baina, oraindik argitaragabe daude Anton Hainbat zientzia-gizonekin Abbadiari ingelesez idatzi zizkion harremanetan izan zenez, gutun gutunak eta Pariseko Liburutegi multzo aberatsa idatzi zuen, noski, Nazionalean (nouvelles acquisitions batik bat frantsesez eta ingelesez. françaises «frantses erosketa berriak», Philippe Veyrin-ek Baionako Euskal nº 21748 sailean) aurki daitezkeenak, Museoan aurkitu eta zenbait plazaratu garaiko jakintsu hauen kezkak zein zituen (RIEV, 1934-1935). Besteak ziren jakiteko interesgarri eta beste, Louis Lucien Bonaparte, 18 nahitaezko direnak Abbadie d’Arrast-eko Anderea, Leon Hiriart artxiberoa, De Bidegaray ipuinak frantsesera itzultzen ari zena, Miguel de Masso Auritzeko alkatea eta Karmelo Etxegaray historialariarekin izandako gutunak irakur ditzakegu. Beste aldetik, Julio de Urquijorekin edukitako harremanen ondorioz badira beste batzuk RIEV-eko zuzendariak argitaratu zituenak Rodney Gallop-en A Book of the Basques... (London, 1930) komentatuz bere «Vascófilos Julio Urkixori bidali gutun-azala.

WW sinatuz Wentworth Websterrek 1906an ingelesez idatzi gutuna. ESKUZKRIBUAK Aipatu berri ditugun gutunez at, argitaragabe utzi zituen lanen eta Baionako Herri Liburutegian aurkitu ditugunen artean, Arbelbidek plazaratu Ipuinen etorkizko bertsioaz aparte, Jean Etcheberri Uztaritzeko Gurutzearen Alabak eskolako kalonjearen Arroltze Ohoina antzerkia 19 dago. Saran 1884an eskolako neskek antzeztu obratxoa da, Louise Sellé saratarraren orijinaletik kopiatu zuena (MS, z. 88) eta guk Egan-en argitaratu genuena (1986). Badirudi frantsesetik moldaturik dagoela. Antzerkitxo honek helburu bezala gazteak libertiarazteaz

Sarako Crespotegitik 1906an ingelesez igorri gutuna.

Rixard beldurgabearen pastoral eskuizkribua. Jean Etcheberrien Arroltze ohoina antzerki eskuizkribua. gain, Lapurdiko apaizak hainbeste protestante eta euskaltzale handiaren kezkatzen zituzten herri sinesteak, eta bizitza eta idazlanen berria laburzki. sorginkeriaren gaia zuen antzezgai. Ongi merezitakoa du, beraz, Bechienia etxaltean euskaltzaleek eraiki zioten Baionako Euskal Museoaren oroitarria: liburutegian (tamalez hamaika urte jada itxia dagoen altxorra), Manu de la Wentworth Webster Sotak 1966an eginiko oparia ere aurki Euskaldunen adiskide daiteke: Andre Usoa eta bere orratze Kartsu eta jakintsuari ipuina (MS. 91). 1828-1907 20 Etche huntan Balirateke hainbat xehetasun Bizi izan zen gehiago esateko ingeles euskaltzale Hamabi urthe honetaz, baina, hona bada hemen Krespotegian hil zen. emana Wenthorth Webster apaiz

Wentworth Webster-en oroit-harria Sarako Bechienia-n. Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak liburuxka honen material grafikoa ondorengoei esker lortu du: ¥ Patri Urkizu. ¥ Koldo Mitxelena Kulturunea. ¥ Baionako Herri Liburutegia. ¥ Joseba Olalde argazkilaria.

Zuzendaritza: Mikel Atxaga

Argitaraldia: 1.a, 2000ko abendua

Ale-kopurua: 2.000

© Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioa Kultura Saila

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia Donostia-San Sebastián, 1 - 01010 Vitoria-Gasteiz (Araba)

Maketazioa: José Luis Casado González

Fotokonposizioa: Rali, S. A. Particular de Costa, 8-10 - 48010 Bilbao (Bizkaia)

Inprimaketa: Estudios Gráficos Zure, S. A. Carretera Lutxana-Asua, 24 - 48950 Erandio Goikoa (Bizkaia)

ISBN: 84-457-1611-5 (Obra osoa) 84-457-1615-8

L.G.: BI-3124-00 KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURA Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza Viceconsejería de Política Lingüística

Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco