Acta Geographica Silesiana, 12/4 (32) WNoZ UŚ, Sosnowiec, 2018, s.83–94

ISSN 1897–5100

Aleksandra Zienkiewicz, Gabriela Czapiewska

Akademia Pomorska w Słupsku, Instytut Geografii i Studiów Regionalnych, ul. Partyzantów 27, 76-200 Słupsk; e-mail: [email protected], [email protected]

ROLA ŚRODKÓW POMOCOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ W ROZWOJU TURYSTYKI NA POJEZIERZU KASZUBSKIM

Зенкевич А., Чапиевска Г. Роль помощи фондов Европейского Союза в развитии туризма на Кашубском Поозерье. Целью данного исследования является анализ роли фондов помощи ЕС в области туризма на его развитие в Кашубском регионе. В статье анализируются различные программы и проекты помощи, бла- годаря которым, получила развитие техническая и туристская инфраструктуры, расположенная в регионе.

Zienkiewicz A., Czapiewska G. Role of aid founds of European Union in the touristic development of the Ka- shuba Lake Region. The purpose of this article is to analyze the role of aid founds of The European Union which are within the range of touristic development in the region of Kashuba. In this article there have been analyzed di- vert aid programs and projects, thanks to which there was improvement in technical and touristic infrastructure in the mentioned region.

Słowa kluczowe: środki pomocowe UE, powiat kartuski, Pojezierze Kaszubskie Ключевые слова: пособия по оказанию помощи ЕС, Картузский район, Кашубское Поозерье Key words: aid founds of EU, the district, Kashuba Lake Region

Zarys treści ważnym czynnikiem rozwoju polskiej gospodarki. Dzięki środkom pieniężnym sfinansowano bardzo Celem niniejszego opracowania jest analiza roli środ- wiele inwestycji i projektów w wielu branżach spo- ków pomocowych Unii Europejskiej w zakresie roz- łeczno-gospodarczych, w tym również w zakresie woju turystycznego regionu kaszubskiego. W artykule rozwoju turystyki (ŚLIWKA, 2016), dzięki rozwojo- zostały przeanalizowane różnorodne programy i pro- jekty pomocowe, dzięki którym poprawie uległa m. wi turystyki natomiast ma miejsce aktywizacja go- in. infrastruktura techniczna i turystyczna zlokalizo- spodarki danego obszaru (PIROZHNIK, 2006; JA- wana we wspomnianym regionie. ŻEWICZ, 2009; JAŻEWICZ, ZIENKIEWICZ, 2017). Celem niniejszego artykułu jest zaprezento- WPROWADZENIE wanie wykorzystania środków pomocowych Unii Europejskiej uzyskanych do 2011 r. na rozwój tu- Fundamentalną zasadą, która towarzyszy przeka- rystyki w powiecie kartuskim. Zgodnie z regiona- zywaniu funduszy strukturalnych Unii Europejs- lizacją fizycznogeograficzną B. AUGUSTOWSKIEGO kiej do krajów członkowskich, jest tzw. dodatko- i J. SYLWESTRZAKA (1979) powiat kartuski jest po- wość, o której mówi Rozporządzenie Rady Wspól- łożony na Pojezierzu Kaszubskim. noty Europejskiej ustanawiające przepisy ogólne w sprawie funduszy strukturalnych. W rozporzą- MATERIAŁY I METODY dzeniu tym stwierdza się, że środki pochodzące z funduszy unijnych nie mogą zastępować środków Podjęta problematyka badawcza niniejszego opra- publicznych lub pozostałych wydatków struktu- cowania w dużym stopniu zdeterminowała dobór ralnych kraju członkowskiego (ZIENKIEWICZ, określonych metod i technik badawczych. W pra- 2016, 2017). cy zostały wykorzystane metody opierające się na Pomoc finansowa pochodząca od państw informacjach wtórnych zawartych w spisach i re- członkowskich Unii Europejskiej była, jest i będzie jestrach udostępnionych przez instytucje, takie jak: 83 urzędy gmin, Starostwo Powiatowe w Kartuzach, W latach 2006–2009 z budżetu Unii Europejs- Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego kiej do powiatu kartuskiego przekazywano środki w Gdańsku oraz Główny Urząd Statystyczny pomocowe, które maksymalnie wyniosły około w Warszawie. 6,9 mln zł w 2009 r. (tab. 1). Znaczna część tych Do przeanalizowania zebranych danych posłu- środków została wykorzystana na cele inwestycyj- żyły miary statystyczne przyjmujące postać wskaź- ne, które – jak wiadomo – podnoszą jakość życia ników opisujących badane zjawiska, które dotyczy- nie tylko mieszkańców, ale również turystów przy- ły w szczególności struktury środków pomoco- jeżdżających na teren powiatu. Środki budżetu Unii wych z Unii Europejskiej. Zastosowane metody Europejskiej w przeliczeniu na 1 mieszkańca we statystyczne powiązano z metodą kartograficzną. wspomnianych latach nie przekraczały 208,00 zł. Wizualną formę prezentacji stanowiły tabele, kar- W ich podziale na gminy widoczne jest pewne zróż- togramy oraz fotografie. nicowanie (rys. 1). Zdecydowana większość jednos- tek nie wykazywała większych wpływów, z wyjąt- STRUKTURA ŚRODKÓW FINANSO- kiem gmin: Sierakowice, Chmielno, Przodkowo WYCH Z BUDŻETU UNII EUROPEJSKIEJ i Kartuzy. Odznaczały się one pewną dynamiką W POWIECIE KARTUSKIM w zakresie pozyskiwania środków unijnych. Jednak w największym stopniu, finansowo, skorzystały jed- Środki strukturalne UE mogą wspierać działania nostki zlokalizowane w pobliżu wschodniej granicy związane z rozwojem poszczególnych obszarów powiatu (np. w 2007 r. – Żukowo i Przod- w określonej proporcji, która dopuszczona jest przez kowo) oraz gminy położone w jego centralnej częś- Unię Europejską. Problematykę wpływu integracji ci – przede wszystkim (2009 r.) Polski ze Wspólnotą na wielu płaszczyznach gos- i Chmielno (w 2006 r.). podarki społeczno-ekonomicznej w Europie należy Zdolność absorpcyjna regionu (gminy), zależy uznać za ważną i nadal aktualną. Tematyka ta jest od poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego poruszana zarówno w pracach badawczych, jak i instytucjonalnego oraz od warunków, na jakich również w codziennych informacjach prezentowa- udostępniane są środki z zewnątrz (KOZAK, 2001). nych w massmediach.

Rys. 1. Środki z budżetu Unii Europejskiej (PLN na 1 mieszkańca) w powiecie kartuskim w latach 2006–2009 Рис. 1. Средства из бюджета Европейского Союза (PLN на душу населения) в Картузском повяте (районе) в 2006–2009 гг. Fig. 1. Founds from budget of European Union (PLN per capita) in the Kartuzy district in 2006–2009 Źródło – Источник – Source: Bank Danych Lokalnych GUS, www.stat.gov.pl/bdl, dostęp 4.07.2015 r. Wykazy finansowe referatów finansowo-księgowych i podatkowych urzędów gmin powiatu kartuskiego. Opracowanie własne 84

85

DZIAŁANIA NA RZECZ ROZWOJU małego i średniego przedsiębiorstwa”, „Społeczeń- TURYSTYKI W RAMACH REGIONAL- stwo wiedzy”, „Funkcje miejskie i metropolitalne”, NEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO „Regionalny system transportowy”, czy „Środowis- ko i energetyka przyjazna środowisku”. Najważ- DLA WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO niejszą osią (szóstą), z punktu widzenia niniejsze-

go opracowania jest oczywiście „Turystyka i dzie- Źródłami finansowania Regionalnego Programu dzictwo kulturowe”. Niestety, według danych Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego Departamentu Programów Regionalnych Urzędu (RPO WP) są środki Europejskiego Funduszu Roz- Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego woju Regionalnego (EFRR) i towarzyszące im współ- w Gdańsku, wysokość dofinansowania tego prio- finansowanie krajowe. Celem strategicznym RPO rytetu wynosi jedynie 5% (dla przykładu oś WP jest przede wszystkim „poprawa konkuren- pierwsza ma dofinansowanie rzędu 19%). Pozosta- cyjności gospodarczej, spójności społecznej i do- łe osie, które również pośrednio wpływają na roz- stępności przestrzennej województwa przy zrów- wój społeczno-ekonomiczny oraz turystyki w re- noważonym wykorzystaniu specyficznych cech po- gionie, to: „Ochrona zdrowia i system ratownic- tencjału gospodarczego i kulturowego regionu oraz twa”, „Lokalna infrastruktura podstawowa”, „Lo- przy pełnym poszanowaniu jego zasobów przy- kalna infrastruktura społeczna i inicjatywy obywa- rodniczych”1. Osiągnięcie tego celu możliwe jest telskie” i „Pomoc techniczna”. Z danych UMWP poprzez podniesienie konkurencyjności i wdraża- w Gdańsku wynika, iż do końca 2013 r. podpi- nie nowych rozwiązań w gospodarce, poprawę sano aż 14 umów o dofinansowanie w ramach atrakcyjności inwestycyjnej miast i poprawę po- wspomnianego programu (tab. 2). wiązań między nimi. Ważne z punktu widzenia Większość z nich (9) podpisano po 2011 r. problematyki podjętej w niniejszej publikacji jest Łączna wartość wszystkich projektów wyniosła również zwiększenie atrakcyjności osiedleńczej i tu- 49 200 857,89 zł, natomiast dofinansowanie pocho- rystycznej, a także przełamywanie barier struktu- dzące z Unii Europejskiej opiewało na kwotę ralnych na obszarach o niższym potencjale roz- 33 517 115,71 zł. wojowym. Wśród wszystkich wymienionych w tabeli, naj- Dnia 2 października 2007 r. została przyjęta ważniejszym pod względem finansowym, bo wyce- pierwsza wersja RPO WP w związku z decyzją Ko- nionym na kwotę 12 816 761,82 zł, był projekt Sa- misji Europejskiej z dnia 4 września 2007 r. w spra- morządu Województwa Pomorskiego, którego part- wie przyjęcia w ramach pomocy wspólnotowej pro- nerem było Muzeum Historyczne Miasta Gdańska. gramu operacyjnego Europejskiego Funduszu Roz- Projekt był zatytułowany „Zintegrowany System woju Regionalnego. Jest ona jednym z programów Informacji Turystycznej Województwa Pomorskie- operacyjnych składających się na system wdraża- go” i miał za zadanie utworzenie zintegrowanego nia Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia systemu informacji turystycznej, obejmującego swo- (NSRO). Od 2010 r. trwały prace zmierzające do im zasięgiem obszar województwa pomorskiego. zmiany tego programu. W dniu 28 listopada 2011 Utworzony system odpowiadał za przekazy- roku Komisja Europejska zatwierdziła zmianę Re- wanie aktualnych i kompleksowych informacji tu- gionalnego Programu Operacyjnego dla Wojewódz- rystycznych o całym regionie poprzez interneto- twa Pomorskiego na lata 2007–2013. Zmiana ta zo- wy portal turystyczny oraz sieć informatów w ca- stała zaakceptowana przez Komisję Europejską łym regionie. Projekt ten zakładał również utworze- w wersji zaproponowanej przez Zarząd Wojewódz- nie Regionalnego Centrum Informacji Turystycznej, twa Pomorskiego, jako pierwsza ze wszystkich 16 mającego pełnić funkcję „Wrót do Regionu Po- regionalnych programów operacyjnych w Polsce. morskiego”. Głównym celem tego projektu jest roz- Omawiany program obejmuje pomoc finanso- wijanie systemu informacji turystycznej oraz pro- wą w zakresie aż dziesięciu osi priorytetowych, mocja sieciowych produktów turystycznych. wśród których znalazły się: „Rozwój i innowacje Pozostałe projekty opiewały na niższe sumy, 1 Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Po- a wśród beneficjentów tego programu znaleźli się morskiego na lata 2007–2013, Departament Programów przedstawiciele stowarzyszeń (Stowarzyszenie Tu- Regionalnych Urzędu Marszałkowskiego Województwa rystyczne Kaszuby), natomiast większość stanowiły Pomorskiego w Gdańsku, www.dpr.pomorskie.eu/pl, jednostki samorządu terytorialnego: urzędy gmin dostęp dn. 20.03.2014 r.

86

Tabela 2. Wykaz projektów realizowanych w celu rozwoju turystyki w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 w powiecie kartuskim Таблица 2. Список проектов, реализованных в целях развития туризма в рамках Региональной оперативной программы для Поморского воеводства на 2007–2013 годы в Картузском уезде Table 2. The list of realized projects aiming at tourism development within the Regional Operational Program for in years 2007–2013 in the Kartuzy district

Data Wartość projektu Dofinansowanie Lp. Nazwa Beneficjenta Tytuł projektu Oś Priorytetowa w tym UE [PLN] podpisania ogółem [PLN] [PLN] umowy

1. Rozwój Barbara Pospieszna Modernizacja wyposażenia ośrodka 1 i innowacje 320 250,00 131 250,00 131 250,00 2013-05-06 "BAPOS" wypoczynkowego Dworek Oleńka w MŚP

"Inwestuj na Kaszubach" Portal informacyjny oraz kampania promocyjna 1. Rozwój 2 Gmina Kartuzy miast Kartuzy, Bytów i innowacje 504 000,00 377 999,99 377 999,99 2013-03-06 i Kościerzyna skierowane do inwestorów w MŚP branż okołoturystycznych.

6. Turystyka i Samorząd Województwa Zintegrowany System Informacji 3 dziedzictwo 12 816 761,82 9 290 657,59 9 290 657,59 2012-11-15 Pomorskiego Turystycznej Województwa Pomorskiego kulturowe Zintegrowany System Informacji Turystycznej: Budowa Centrów Informacji 6. Turystyka 4 Powiat Kartuski Turystycznej - Bramy Kaszubskiego i dziedzictwo 12 349 129,63 7 899 931,15 7 899 931,15 2013-02-21 Pierscienia wraz kulturowe z kampanią promocyjną

Parafia Rzymsko-Katolicka pod wezwaniem Restauracja Refektarza oraz otoczenia XIV- 6. Turystyka 5 Wniebowziecia o w. Zespołu Poklasztornego i dziedzictwo 4 448 671,87 3 305 359,53 3 305 359,53 2012-08-24 Najświętszej Maryi Panny w Kartuzach kulturowe w Kartuzach

Budowa budynku zaplecza z sanitariatami 8. Lokalna 6 i pomostu drewniano - stalowego w infrastruktura 693 037,53 450 474,39 450 474,39 2012-10-09 ramach tworzonego kąpieliska w Garczu podstawowa

Ocalić od zapomnienia - Rekonstrukcja 8. Lokalna zabytkowego kościoła Św. Marcina w 7 infrastruktura 3 440 572,63 2 643 795,74 2 643 795,74 2012-04-05 Sierakowicach wraz podstawowa z budową infrastruktury towarzyszacej

Rozbudowa Punktu Informacji Turystycznej wraz ze sceną koncertową w 8. Lokalna Ostrzycach oraz zagospodarowanie 8 infrastruktura 1 391 811,26 1 126 707,03 1 126 707,03 2010-08-11 terenów plaży publicznej nad jeziorem podstawowa Ostrzyckim w Gminie Somonino

Ratowanie dziedzictwa kulturowego poprzez zabezpieczenie i rewaloryzację 8. Lokalna 9 Gmina Sierakowice ołtarzy oraz innych zabytkowych infrastruktura 959 075,45 623 399,04 623 399,04 2012-07-02 elementów wyposażenia Kościoła św. podstawowa Marcina w Sierakowicach

Żyj aktywnie, żyj zdrowo - promocja 8. Lokalna Stowarzyszenie Turystycze turystyki aktywnej obszaru Szwajcarii 10 infrastruktura 243 150,00 196 052,50 196 052,50 2013-10-30 Kaszuby Kaszubskiej z wykorzystaniem narzędzi podstawowa marketingu mobilnego

8. Lokalna Rewitalizacja starego centrum Żukowa 11 Gmina Żukowo infrastruktura 3 305 248,65 2 803 118,97 2 803 118,97 2013-10-30 oraz utworzenie parku w Żukowie podstawowa

8. Lokalna Turystyczne zagospodarowanie jezior 12 Gmina Chmielno infrastruktura 3 214 110,48 2 465 654,16 2 465 654,16 2010-06-21 Kłodno i Wielkie w gminie Chmielno podstawowa

Budowa "Centrum Sportów Wodnych 8. Lokalna 13 Gmina Kartuzy i Promocji Regionu" na Złotej Górze infrastruktura 6 066 327,45 2 481 339,13 2 481 339,13 2011-01-20 w Brodnicy Górnej k/Kartuz podstawowa

Przeprowadzenie kampanii promocyjnej 8. Lokalna Stowarzyszenie Turystycze Nordic Walking w celu stworzenia 14 infrastruktura 272 961,12 230 626,48 230 626,48 2010-08-03 Kaszuby atrakcyjnego produktu turystycznego na podstawowa terenie Szwajcarii Kaszubskiej

Źródło – Источник – Source: Zestawienie danych o Regionalnym Programie Operacyjnym dla Województwa Pomors- kiego na lata 2007–2013 (stan na 04.02.2014r.), Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego. Opracowanie własne

87 w Chmielnie, Kartuzach, Sierakowicach i Somoni- PRZEDSIĘWZIĘCIA WSPIERAJĄCE nie, jak również Starostwo Powiatowe w Kartuzach. ROZWÓJ TURYSTYKI W RAMACH Beneficjentką była także osoba prywatna, prowa- PROGRAMU OPERACYJNEGO KAPI- dząca „Dworek Oleńka”, oraz Parafia Rzymsko- TAŁ LUDZKI Katolicka p.w. Wniebowzięcia NMP w Kartuzach.

Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL) jest jednym z elementów systemu realizacyjnego Na- rodowych Strategicznych Ram Odniesienia (NSRO) 2007–2013. Ramy Odniesienia pełnią funkcję jed- nostki, która tworzy warunki do wzrostu konku- rencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przed- siębiorczości, która zapewni wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospo- darczej oraz przestrzennej. Celem strategicznym NSRO jest realizacja sześ- ciu tzw. celów horyzontalnych, na które składają

się: poprawa jakości funkcjonowania instytucji pu- Fot. 1. Park Kamienny w Chmielnie blicznych oraz rozbudowa mechanizmów partners- Фот. 1. Парк камней в Хмельно twa, poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwięk- Photo 1. Kamienny (Stone) Park in Chmielno szenie spójności społecznej, a także budowa i mo- Źródło – Источник – Source: Gdańsk Nasze Miasto, dernizacja infrastruktury technicznej i społecznej www.gdańsk.naszemiasto.pl, dostęp dn. 4.07.2015 r. mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konku- Jednym z ciekawszych projektów było utwo- rencyjności Polski. Pozostałymi celami, równie istot- rzenie Parku Kamiennego w ramach zadania „Tu- nymi z punktu widzenia rozwoju regionów, są: rystyczne zagospodarowanie jezior Kłodno i Wiel- podniesienie konkurencyjności i innowacyjności kie w gminie Chmielno” (fot. 1). Zakres prac bu- przedsiębiorstw, wzrost konkurencyjności polskich dowlanych obejmował budowę drogi dojazdowej regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji spo- do jeziora Kłodno oraz placu manewrowego, a tak- łecznej, gospodarczej i przestrzennej oraz wyrów- że budowę „Rzeki Kamieni” (swobodnej kompozy- nanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian cji głazów, kamieni i rzeźb na przygotowanym strukturalnych na obszarach wiejskich4. podłożu gruntowym i poprzerastanych niską zie- Środki finansowe PO KL zostały podzielone na lenią) oraz budowę mola. Natomiast wokół jeziora dziesięć osi priorytetowych, wśród których znalazły Wielkiego wybudowano ścieżki, chodniki, plac za- się: oś dotycząca zatrudnienia i integracji społecznej baw dla dzieci oraz amfiteatr na wodzie, parking, (oś I), oś rozwoju zasobów ludzkich i potencjału boisko i miejsca do plażowania2. adaptacyjnego przedsiębiorstw oraz poprawy sta- Warto wspomnieć, ze względu na wprowadze- nu zdrowia osób pracujących (oś II). Kolejną, trze- nie innowacyjnych specjalizacji, o projekcie „Żyj cią osią była „Wysoka jakość systemu oświaty”. aktywnie, żyj zdrowo – promocja turystyki aktyw- Pozostałe osie to: „Szkolnictwo wyższe i nauka”, nej obszaru Szwajcarii Kaszubskiej z wykorzysta- „Dobre rządzenie”, „Rynek pracy otwarty dla niem narzędzi marketingu mobilnego”. Projekt obej- wszystkich”, „Promocja integracji społecznej”, „Re- mował swym zakresem m. in. zebranie informacji gionalne kadry gospodarki”, „Rozwój wykształce- o turystyce aktywnej i wydanie publikacji, utwo- nia i kompetencji w regionach”, a także powtarza- rzenie strony internetowej turystyki aktywnej oraz na w części pozostałych programów „Pomoc te- stworzenie znaku turystyki aktywnej na bazie chniczna”. QR Code3. Koncepcja obejmowała również promocję turystyki aktywnej na terenie Szwajcarii Kaszubs- kiej, np. poprzez udział w targach turystycznych oraz wykonanie elementów reklamowych. 4 Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Narodowe Strate- 2 giczne Ramy Odniesienia 2007–2013, Ministerstwo Roz- Biuletyn Informacji Publicznej gminy Chmielno, woju Regionalnego, Warszawa, www.pomorskie.eu, www.bip.chmielno.pl, dostęp dn. 21.11.2014 r. 3 dostęp dn. 21.03.2014 r. QR – z ang. quick response, czyli „szybka odpowiedź” 88

W ramach PO KL na terenie powiatu kartus- ku okołoturystycznym na terenie województwa kiego realizowano trzy projekty, do których umo- pomorskiego. wy podpisano w latach 2010–2011. Działania do- W ramach projektu zorganizowano m. in. szko- tyczyły VIII Osi Priorytetowej, poddziałań 8.1.1 lenia: „Akademia marketingu miejsc”, „Ustawa i 8.1.2 (tab. 3). Wartość projektów wyniosła o usługach turystycznych oraz budowanie pakie- 5 282 664,50 zł, a cała kwota została pokryta przez tów turystycznych”, „Nowoczesny marketing atrak- Państwo ze środków Unii Europejskiej. cji turystycznych”, „Sprzedaż i wspomaganie sprze- Głównym celem pierwszego projektu pt. „Aka- daży przez Internet dla sektora turystyki”. Przepro- demia Euro”, który realizowany był na terenie ca- wadzono również szkolenia dotyczące efektywne- łego województwa pomorskiego, było podniesienie go Public Relations, marketingu narracyjnego, mar- kompetencji językowych i interpersonalnych oraz ketingu wydarzeń, a także cykl szkoleń z zakresu zdolności adaptacyjnych grupy 500 osób do rosną- profesjonalnej obsługi turysty oraz zarządzania bez- cych oczekiwań rynku pracy. Oczekiwania te były pieczeństwem imprez masowych. związane ze zmianą, jaką było pojawienie się no- Projekt pt. „Wanoga od rolnictwa do turyzmu” wych grup klientów: turystów zagranicznych, Kaszubskiego Uniwersytetu Ludowego realizowa- w związku z organizacją w Polsce UEFA EURO no na terenie dwóch powiatów: kartuskiego oraz 2012. kościerskiego. Projekt ten miał na celu wsparcie Drugi projekt pt. „Już dziś nastaw się na suk- szkoleniowo-doradcze dla rolników i domowników ces EURO 2012 – nasze kwalifikacje, nasza wygra- pochodzących z gospodarstw niskotowarowych. na”, którego bezpośrednim beneficjentem była Po- Jego celem było przekwalifikowanie osób w zakre- morska Regionalna Organizacja Turystyczna a part- sie prowadzenia różnych form rekreacji w sekto- nerem Agencja Rozwoju Gdyni Sp. z o.o., także re- rze turystyki wiejskiej, m.in.: turystyki konnej, kuch- alizowany był na terenie woj. pomorskiego. Celem ni regionalnej, aktywnych form wypoczynku oraz podstawowym projektu było przeprowadzenie rękodzieła. szkoleń wśród 604 osób zatrudnionych w środowis-

Tabela 3. Wykaz projektów zrealizowanych w celu rozwoju turystyki w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w powiecie kartuskim Таблица 3. Перечень реализованных проектов по развитию туризма в рамках Оперативной программы „Человеческий капитал” в Картузском уезде Table 3. The list of realized projects aiming at touristic development within Operational Program Human Resources in the Kartuzy District

Data podpisania Wartość Dofinansowanie pierwotnej Lp. Nazwa beneficjenta Tytuł projektu projektu (PLN) (PLN) umowy o dofinansowanie projektu

1 Akademia Euro PL.2012 sp. z o.o. 2 428 463,63 2 428 463,63 21.07.2011

Już dziś nastaw się na Pomorska sukces EURO 2012 – Regionalna 2 1 554 046,15 1 554 046,15 02.06.2010 nasze kwalifikacje, Organizacja nasza wygrana Turystyczna Kaszubski Wanoga od rolnictwa 3 Uniwersytet 1 300 154,72 1 300 154,72 29.09.2010 do turyzmu Ludowy Źródło – Источник – Source: Zestawienie danych o Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki (stan na 04.02.2014 r.), Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego. Opracowanie własne.

89

ROLA PROGRAMU ROZWOJU OBSZA- zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie, wypłacanie RÓW WIEJSKICH NA LATA 2007–2013 rent strukturalnych, działania informacyjne i pro- W ROZWOJU TURYSTYKI REGIONU mocyjne i wiele innych. Druga oś, o nazwie „Popra- wa środowiska i obszarów wiejskich” wspiera go- spodarowanie na terenach górskich i innych obsza- W wyniku przystąpienia do Unii Europejskiej Pols- rach o niekorzystnych warunkach, a także zadrze- ka stała się beneficjentem znacznych środków struk- wia grunty rolne i inne niż rolne. W ramach tej osi turalnych przeznaczonych na wsparcie wsi i rol- funkcjonuje także program rolnośrodowiskowy. nictwa (KIRYLUK-DRYJSKA, 2010). W latach 2004– „Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowa- 2006 realizowane były dwa programy: Plan Rozwo- nie gospodarki wiejskiej” jest osią, w ramach której ju Obszarów Wiejskich na lata 2004–2006 (PROW realizowane są cztery cele, tj. różnicowanie w kie- 2004–2006) oraz Sektorowy Program Operacyjny runku działalności nierolniczej, tworzenie i rozwój „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnoś- mikroprzedsiębiorstw, rozwój podstawowych ciowego oraz rozwój obszarów wiejskich, 2004– usług dla gospodarki i ludności wiejskiej oraz od- 2006” (SPO ROL). Jednym z działań wdrażanych nowa i rozwój wsi. W ramach czwartej osi, w ramach SPO ROL był Pilotażowy Program Lea- LEADER, realizuje się wdrażanie lokalnych strategii der+ (PP Leader+). Jego zadaniem było pobudzenie rozwoju, projektów współpracy oraz funkcjonowa- aktywności środowisk wiejskich i ich zaangażowa- nie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejęt- nie w tworzenie oraz realizację lokalnych strategii ności i aktywizacja. W ramach opisywanego pro- rozwoju. Dzięki PP Leader+, w latach 2004–2006 jektu w zakresie rozwoju turystyki na terenie po- powstało 149 Lokalnych Grup Działania (LGD). wiatu kartuskiego podpisano umowy wchodzące Wspomniane grupy swoją działalnością objęły ob- w skład dwu osi: trzeciej i czwartej. szar zamieszkały przez blisko 7 mln osób na tere- W zakresie osi trzeciej, czyli „Jakość życia na nie całej Polski5. obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki Podstawę realizacji wsparcia w ramach Progra- wiejskiej”, działanie 313 „Odnowa i rozwój wsi” mu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 w okresie od 2007 do 2013 r. podpisano 16 umów, stanowi koncepcja wielofunkcyjności rolnictwa i ob- z czego połowę po 2011 r. Wartość projektów szarów wiejskich. Krajowy Plan Strategiczny Roz- w tym poddziałaniu wyniosła łącznie 7 605 524,47 woju Obszarów Wiejskich określił podstawowe zł, w tym kwota dofinansowania ze środków Unii cele w ramach realizacji tego programu. Są nimi Europejskiej opiewała na 3 517 649,00 zł. Wśród w szczególności: wzmocnienie ekonomiczne gospo- różnych celów przyznania dotacji znalazły się darstw rolnych i wzrost konkurencyjności sektora w tym poddziałaniu m. in. poprawa jakości życia rolno-spożywczego. Dodatkowo podejmowane dzia- na obszarach wiejskich poprzez budowę parkingu łania powinny zapewnić zróżnicowanie działalności w gminie Chmielno. W wyniku zrealizowania te- gospodarczej na wsi w celu tworzenia alternatyw- go projektu będą mogły być zaspokojone potrze- nych źródeł dochodów mieszkańców. Natomiast by społeczne i kulturalne mieszkańców wsi oraz ogólne i szczegółowe cele PROW zgodne są z ce- możliwe będzie promowanie wsi. Ten i podobne lami określonymi przez Rozporządzenie Rady projekty realizowane w tym poddziałaniu wymie- (WE) nr 1698/2005 (w sprawie wsparcia rozwoju niono w tab. 4. obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rol- W ramach czwartej osi PROW – LEADER, dzia- ny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich łanie 413: „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju (EFRROW) oraz z potrzebami i problemami pol- dla tzw. ‘małych projektów’" podpisano aż 74 pro- skiej wsi. jekty, których wartość wyceniono na kwotę Działania omawianego programu realizowane 2 601 492,67 zł. Większość umów – 49 (66,2%) pod- są w czterech głównych osiach priorytetowych. pisano po 2011 r. Koszt dofinansowania ze środ- Pierwsza oś dotyczy poprawy konkurencyjności ków Wspólnoty wyniósł 1 657 081,69 zł. sektora rolnego i leśnego. W ramach tej osi orga- W poddziałaniu tym występowały dwie kate- nizowane są m. in. szkolenia zawodowe dla osób gorie zakresu operacji. W pierwszym przypadku zakres projektów obejmował utworzenie lub zmo- 5 Oś IV PROW 2007–2013 – Lokalne Grupy Działania dernizowanie bazy informacji turystycznej oraz i Lokalne Strategie Rozwoju, Ministerstwo Rolnictwa stron internetowych, jak również przygotowanie i Rozwoju Wsi, Warszawa, 2009.

90

Tabela 4. Wykaz projektów zrealizowanych w celu rozwoju turystyki w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 (III Oś Priorytetowa, działanie 313) w powiecie kartuskim Таблица 4. Список проектов, реализованных в целях развития туризма в рамках Программы развития сельских районов на 2007–2013 годы (Приоритетная ось III, действие 313) в Картузском уезде Table 4. The list of realized projects aiming at tourism development within Rural Development Program in years 2007–2013 (III Priority axis, effect 313) in the Kartuzy district

Wartość projektu Dofinansowanie Rok Lp. Nazwa Beneficjenta Tytuł operacji ogółem ze srodków UE podpisania (PLN) (PLN) umowy Budowa parkingu oraz zejścia dla pieszych celem umozliwienia mieszkańcom koszystania z terenów 1 Gmina Chmielno 94 143,02 37 426,00 2014 rekreacyjnych nad jeziorem Wielkim w Miechucinie

Gminny Ośrodek Kultury Sportu Zagospodarowanie terenów wokół jeziora Kłodno 2 469 425,82 288 581,00 2010 i Rekreacji na terenie Gminy Chmielno Budowa centrum kulturalno-sportowego w 3 Gmina Żukowo 674 399,73 272 169,00 2010 Małkowie Poprawa standardu i zapewnienie bezpieczeństwa w infrastrukturze sportowo-rekreacyjnej (boiska 4 i place zabaw) we wszystkich miejscowośich 576 891,55 234 887,00 2010 gminy Przodkowo

Przebudowa, rozbudowa, nadbudowa budynku remizy OSP wraz ze zmianą sposobu użytkowania 5 Gmina Chmielno części budynku na funkcje świetlicy wiejskiej i 749 445,89 329 753,00 2010 związane z nią pomieszczenia biurowe Gminny Ośrodek Kultury w Rozbudowa Gminnego Ośrodka Kultury w 6 442 747,99 272 181,00 2011 Sulęczynie Sulęczynie na działce nr 318/2 Przebudowa schroniska na świetlice wiejską wraz 7 Gmina Chmielno z zapleczem dla mieszkańców sołectwa 937 475,98 381 087,00 2014 Integracja mieszkańców sołectwa Przewóz poprzez Gminny Ośrodek Kultury Sportu 8 budowę świelticy wraz z zapleczem w 898 936,07 500 000,00 2014 i Rekreacji miejscowości Zagospodarowanie centrum wsi Kożyczkowa 9 Gmina Chmielno poprzez remont oraz budowę chodników wraz 193 258,00 107 238,00 2014 z infrastrukturą i małą architekturą Aktywizacja i integracja mieszkańców Gminy Stężyca poprzez budowę placów zabaw oraz 10 Gmina Stężyca 388 000,00 157 723,00 2011 boiska w miejscowościach Stężyca, Klukowa Huta, Kamienica Szlachecka i Borucino Rozbudowa i przebudowa świetlicy wiejskiej 11 Gmina Sulęczyno 244 977,25 112 135,00 2011 w budynku remizy OSP w Kistowie Adaptacja budynku gminnego na świetlicę wraz 12 Gmina Somonino 233 298,99 142 255,00 2013 z budową placu zabaw w miejscowości Kaplica Budowa placów zabaw w Kameli, Borczu i 13 Gmina Somonino 93 416,04 56 961,00 2013 Połęczynie Poprawa standardu w infrastrukturze rekreacyjnej we wszystkich miejscowościach Gminy 14 Gmina Przodkowo 211 851,18 86 118,00 2012 Przodkowo poprzez doposażenie placów zabaw w urządzenia zabawkowe i sportowe. Poprawa warunków wypoczynku mieszkańców 15 Gmina Przodkowo wsi Przodkowo poprzez urządzenie ciągu 198 835,90 80 827,00 2013 spacerowego wokół jeziora Księże. Budowa kompleksu sportowo-rekreacyjnego 16 Gmina Sierakowice 1 198 421,06 458 308,00 2011 w miejscowości Kamienica Królewska. Źródło – Источник – Source: Zestawienie danych o Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013, III Oś Priorytetowa, działanie 313 (stan na 04.02.2014r.), Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego. Opracowanie własne.

91

Tabela 5. Wykaz projektów zrealizowanych w celu rozwoju turystyki w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 (IV Oś Priorytetowa, działanie 413_313) w powiecie kartuskim Таблица 5. Перечень проектов, осуществляемых в целях развития туризма в рамках Программы развития сельских районов на 2007–2013 гг. (Приоритетная ось IV, действие 413_313) в Картузском повяте Table 5. The list of realized projects aiming at tourism development within Rural Development Program in years 2007–2013 (IV Priority axis, effect 413_313) in the Kartuzy district

Wartość Dofinansowan Rok Nazwa Lp. Tytuł operacji projektu ie ze środków podpisania Beneficjenta (PLN) UE (PLN) umowy Zagospodarowanie terenów turys- Gmina tyczno-rekreacyjno-sportowych 1 523 896,60 338 544,00 2011 Przodkowo w Przodkowie poprzez wybudowanie sceny i urządzenie parku Żukowski Park Edukacyjno-Rekre- 2 Gmina Żukowo 699 391,32 454 888,00 2014 acyjny „Nad Jeziorkiem” Gmina Budowa kompleksu sportowo-re- 3 123 607,35 71 588,00 2013 Sierakowice kreacyjnego w miejscowości Szklana Integracja mieszkańców wsi Chmielno 4 Gmina Chmielno i Zawory poprzez budowę ciągu 344 939,67 210 365,00 2011 pieszego Budowa placu zabaw pod nazwą Stowarzyszenie 5 „Stolemowi plac” przy Szkole Pod- 75 607,88 59 579,00 2011 Jesteśmy Razem stawowej w Somoninie Poprawa jakości życia mieszkańców 6 Gmina Stężyca poprzez budowę palcu zabaw w miej- 61 603,32 40 067,00 2011 scowości Gołubie Budowa parku rekreacyjno-nauko- 7 Gmina Kartuzy 550 587,90 358 105,00 2014 wego w Kaliskach, gmina Kartuzy Kaszubska Fun- dacja Rehabilita- Stworzenie centrum rekreacji w Siko- cji Osób Niepeł- 8 rzynie poprzez zagospodarowanie 320 280,40 256 224,00 2011 nosprawnych terenu i budowę placu zabaw „Podaruj Trochę Słońca” Budowa hangaru na sprzęt wodny 9 Gmina Stężyca 388 392,14 252 612,00 2013 w miejscowości Borucino.

Gmina Park Edukacyjno-Rekreacyjny 10 751 855,96 475 940,00 2014 Sulęczyno w Mściszewicach Wykonanie ścieżek edukacyjno- Gmina 11 rekreacyjnych w miejscowościach 580 472,88 374 976,00 2014 Przodkowo Gminy Przodkowo Gmina Budowa skateparku przy ulicy 12 394 644,00 197 090,00 2011 Sierakowice Kubusia Puchatka Źródło – Источник – Source: Zestawienie danych o Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013, IV Oś Priorytetowa, działanie 413_313 (stan na 04.02.2014r.), Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego. Opracowanie własne. i wydanie folderów informacyjnych. Za pomocą dowę, odbudowę, przebudowę oraz remont połą- tych projektów możliwe było także wydawanie roz- czony z modernizacją, zagospodarowaniem lub maitych publikacji dotyczących obszaru objętego oznakowaniem obiektów małej infrastruktury tu- Lokalną Strategią Rozwoju. rystycznej i rekreacyjnej. Zakresem operacji tych Do drugiej kategorii projektów zaliczano bu- projektów było również wyposażenie obiektów peł-

92 niących funkcje turystyczne i rekreacyjne, z wyłą- które zakładały szereg działań zmierzających ku po- czeniem hoteli, moteli, pensjonatów oraz bazy gas- prawie rozwoju rybactwa i rybołówstwa. Pierwsza tronomicznej. Ze względu na obszerność zgroma- oś priorytetowa dotyczyła rozdysponowania środ- dzonego materiału tabela z wyszczególnionymi ków na rzecz dostosowania flory rybackiej. Dru- projektami znajduje się w załączniku 12. ga wiązała się z akwakulturą, rybołówstwem śród- Projekty przygotowane w celu rozwoju turysty- lądowym, przetwórstwem i obrotem produktami ki w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejs- rybołówstwa i akwakultury. W ramach trzeciej osi kich na lata 2007–2013 realizowane także były w IV priorytetowej wspierane było polepszenie organi- Osi Priorytetowej Leader, działaniu 413_313 pt. zacji sektora rybackiego, np. poprzez ustanawianie „Odnowa i rozwój wsi" (tab. 5). W ramach tego pod- oraz restrukturyzację uznanych organizacji produ- działania na terenie powiatu kartuskiego zrealizo- cenckich. Wspierane były również działania inno- wano do lutego 2014 roku 12 projektów. wacyjne, projekty pilotażowe i wymiana doświad- Wspomniane projekty dotyczyły moderniza- czeń, jak również realizacja szeroko zakrojonych cji infrastruktury wykorzystywanej nie tylko w tu- kampanii informacyjnych o spożyciu ryb i sektorze rystyce, lecz także zmierzały do poprawy jakości rybactwa w celu zwiększenia średniego spożycia życia mieszkańców. Wartość wszystkich projektów w przeliczeniu na mieszkańca. Program zakładał w tym poddziałaniu opiewała na kwotę 4 815 279,42 również „Zrównoważony rozwój obszarów zależ- zł, a suma dofinansowania ze środków UE wynio- nych od rybactwa” – oś czwarta oraz „Pomoc te- sła 3 089 978,00 zł. chniczna” (oś V)7. W ramach opisanego wyżej projektu zrealizo- WPŁYW PROGRAMU OPERACYJNEGO wano aż 90 zadań na terenie powiatu. Wbrew ty- „ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ SEKTORA tułowi projektu, zadania przyczyniły się m. in. do RYBOŁÓSTWA I NADBRZEŻNYCH ochrony jezior oraz ich zagospodarowania, dzięki OBSZARÓW RYBACKICH 2007–2013” czemu możliwe jest lepsze wykorzystanie akwe- NA ROZWÓJ TURYSTYKI REGIONU nów m. in. poprzez poprawę dostępu do nich przez turystów, w tym wędkarzy oraz innych osób. War- Program Operacyjny „Zrównoważony rozwój sek- tość wszystkich projektów oszacowano na kwotę tora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybac- 31 898 866,79 zł, natomiast dofinansowanie z UE kich 2007–2013” został stworzony w celu propago- wyniosło 7 284 780,04 zł. wania trzech celów głównych, którymi były: racjo- Jednym z ciekawszych projektów było wybu- nalna gospodarka żywymi zasobami wód i popra- dowanie trasy turystycznej wraz ze ścieżką eduka- wa efektywności sektora rybackiego; podniesienie cyjną, łowiskami dla wędkarzy oraz miejscami wy- konkurencyjności polskiego rybołówstwa morskie- poczynkowo-biwakowymi nad jeziorami Mienino go, rybactwa śródlądowego i przetwórstwa ryb; i Czarne w Łyśniewie na terenie gminy Sierakowi- poprawa jakości życia na obszarach zależnych od ce (fot. 2). rybactwa. Program jest spójny z generalnym celem Realizacja projektu obejmowała w szczególnoś- polskiej polityki rybackiej, który brzmi: „Racjonal- ci utworzenie dla wędkarzy pomostów oraz ogól- na gospodarka żywymi zasobami wód i poprawa nodostępnych miejsc przystosowanych do rekreacji efektywności sektora rybackiego, podniesienie kon- i wypoczynku nad jeziorem Mienino oraz wyzna- kurencyjności polskiego rybołówstwa i przetwórs- czono miejsca postojowe, a także wybudowano dre- twa rybnego oraz trwała obecność gospodarki ryb- wnianą wiatę z miejscem do ważenia ryb nad je- nej w gospodarce narodowej. Produkty rybołów- ziorem Czarnym. Na tym terenie znajduje się także stwa oraz chowu i hodowli ryb, produkty przetwór- specjalne miejsce na ognisko. Istotnym elementem stwa powinny odpowiadać zapotrzebowaniu rynku projektu była również przebudowa istniejącej drogi krajowego pod względem ceny i jakości oraz powin- na ciąg pieszo-jezdny wraz ze ścieżką turystyczno- ny być konkurencyjne na rynkach zagranicznych”6. edukacyjną, która łączący ze sobą obydwa jeziora. Program ten obejmował pięć osi priorytetowych,

6 Program Operacyjny Zrównoważony rozwój sektora ry- 7 Opis Programu „Zrównoważony rozwój sektora ry- bołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich. bołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007- Projekt. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2013”, Portal Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, www.funduszestrukturalne.gov.pl, dostęp dn. 22.03.2014 r. www.minrol.gov.pl, dostęp dn. 22.03.2014 r.

93

mentem wsparcia publicznego, które powinno być kontynuowane w celu osiągnięcia trwałego rozwo- ju, umożliwiającego utrzymanie żywotności obsza- rów wiejskich (CZAPIEWSKA, 2011).

LITERATURA

Augustowski B., Sylwestrzak J., 1979: Zarys budowy geologicznej i rzeźba terenu. W: Augustowski B. (red.): Pojezierze Kaszubskie. Gdańskie Towarzys- two Naukowe, Ossolineum, Gdańsk: 49–71. Czapiewska G., 2011: Możliwości rozwojowe rolnic- Fot. 2. Zagospodarowanie turystyczne nad jeziorami twa w ramach realizacji programu Wspólnej Po- Mienino w Łyśniewie na terenie gminy Sierakowice lityki Rolnej na obszarach wiejskich powiatu by- Фот. 2. Развитие туризма на озере Миенино и в Лысь- towskiego. Słupskie Prace Geograficzne, 8: 15–26. неве на территории общины Сераковице Jażewicz I. 2009: Funkcjonowanie małych miast Po- Photo 2. Touristic development to the lakes: Mienino morza Środkowego w okresie transformacji syste- in Łyśniewo in the commune of Sierakowice mowej. Akademia Pomorska w Słupsku, Słupsk: Źródło – Источник – Source: Zbiory Urzędu Gminy 152 s. w Sierakowicach, Lokalna Grupa Rybacka Kaszuby, Jażewicz I., Zienkiewicz A., 2017: Uwarunkowania roz- www.lgrkaszuby.pl, dostęp dn. 4.07.2015 r. woju osadnictwa letniskowego w powiecie kartus- kim Kaszubach, Prace i Studia Geograficzne, 62, 2: PODSUMOWANIE 89–108. Kiryluk-Dryjska E., 2010: Alokacja środków Planu Roz-

woju Obszarów Wiejskich 2004–2006 w regionach Prowadzone badania dotyczące roli środków po- o różnym potencjale ekonomicznym – wyniki sy- mocowych w rozwoju turystyki regionu kaszubs- mulacji modelowych. W: Kacprzak E., Kołodziej- kiego na przykładzie powiatu kartuskiego wskazują czak A. (red.): Rola środków Unii Europejskiej na istotne różnice w zakresie dostępności do środ- w rozwoju obszarów wiejskich. Studia Obszarów ków budżetowych Unii Europejskiej. Wiejskich, 24. Warszawa: 58–68. W latach 2006–2009 z budżetu Unii Europejs- Kozak M., 2001: Wsparcie Unii Europejskiej na rzecz kiej do powiatu kartuskiego przekazano środki po- rozwoju regionalnego w Polsce w latach 1989–1999. mocowe, które maksymalnie wyniosły około 6,9 mln Studia Regionalne i Lokalne, 1(5): 145–158. Pirozhnik I. 2006: Rozwój drobnej przedsiębiorczości zł w 2009 r. Należy podkreślić, że oprócz aspektu na Białorusi i cechy jej układu przestrzennego. finansowego, ważna jest również motywująca i edu- Przedsiębiorczość – Edukacja, 12: 134–148. kacyjna rola funduszy w odniesieniu do mieszkań- Śliwka M., 2016: Wpływ środków pomocowych z Unii ców środowisk lokalnych. Europejskiej na kondycję gospodarczą w Polsce Realizowane programy unijne przyczyniły się w latach 2007–2013. Ekonomia Międzynarodowa, do rozwoju infrastruktury powiatu kartuskiego, co 14: 169–181. w konsekwencji poprawiło możliwości rozwoju tu- Zienkiewicz A., 2016: Rozwój funkcji turystycznej w po- rystyki i rekreacji na omawianym terenie. Podejmo- wiecie kartuskim (m-pis rozprawy doktorskiej, wane inicjatywy umożliwiły także rozwój kapitału promotor: dr hab. Iwona Jażewicz, prof. AP, Wy- dział Geografii i Studiów Regionalnych, UW, War- ludzkiego, co również ma ogromne znaczenie dla szawa. rozwoju, nie tylko pod względem turystycznym, Zienkiewicz A., 2017: Rola czynników otoczenia insty- ale ogólnie społeczno-gospodarczego prezentowa- tucjonalnego w zagospodarowaniu turystycznym nego regionu. etnoregionu kaszubskiego. Acta Geographica Si- Analizy dowiodły, że poziom rozwoju społecz- lesiana, 11/4 (28) WNoZ UŚ, Sosnowiec: 71–84. no-gospodarczego nie jest decydującym czynnikiem w różnicowaniu wielkości pozyskanych funduszy unijnych przez mieszkańców i samorządy. Wpłynął do redakcji: 4 września 2018 Kompleksowe wsparcie, jakie oferuje polityka Поступила в редакцию: 4 сентября 2018 obszarów wiejskich, jest niezmiernie istotnym ele- Received: 4 September 2018

94