Załącznik do Uchwały Nr XXXIII/337/2017 Rady Gminy Mszana Dolna z dnia 28 lutego 2017 roku

Program Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Mszana Dolna, styczeń 2017

Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

SPIS TREŚCI 1. Wstęp ...... 7 2. Charakterystyka gminy w aspektach społecznych, gospodarczych, środowiskowych, przestrzennych i technicznych ...... 9 2.1. Zjawiska społeczne ...... 10 2.2. Zjawiska gospodarcze ...... 17 2.3. Zjawiska środowiskowe ...... 18 2.4. Zjawiska przestrzenno-funkcjonalne ...... 19 2.5. Zjawiska techniczne ...... 20 2.6. Pozycja rozwojowa gminy Mszany Dolnej na tle powiatu i województwa ...... 21 3. Metodologia wyboru obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji ...... 22 4. Uwarunkowania społeczne, gospodarcze, przestrzenne, środowiskowe i techniczne Jednostek Urbanistycznych ...... 25 4.1. Diagnoza zjawisk społecznych ...... 25 4.1.1. Czynniki związane z ubóstwem i wykluczeniem społecznym ...... 25 4.1.2. Czynniki bezpieczeństwa ...... 31 4.1.3. Czynniki demograficzne ...... 34 4.1.4. Aktywność mieszkańców ...... 34 4.2. Diagnoza zjawisk techniczno-środowiskowych ...... 36 4.2.1. Czynniki gospodarcze ...... 37 4.2.2. Czynniki przestrzenne ...... 37 4.2.3. Czynniki techniczno-środowiskowe ...... 38 4.3. Jakość życia i dostępność usług ...... 43 4.4. Wybór obszaru zdegradowanego wraz z uzasadnieniem ...... 43 5. Charakter potrzeb rewitalizacyjnych ...... 45 5.1. Wskazanie obszaru rewitalizacji wraz z uzasadnieniem ...... 45 5.2. Podobszar zdegradowany Lubomierz ...... 46 5.2.1. Podobszar rewitalizacji 1: Lubomierz-Królewska Góra ...... 47 5.2.2. Podobszar rewitalizacji 2: Lubomierz-Centrum ...... 49 5.3. Podobszar zdegradowany Kasina Wielka ...... 51 5.3.1. Podobszar rewitalizacji 3 - Kasina Wielka - Centrum ...... 51 5.4. Podobszar zdegradowany Łostówka ...... 54 5.4.1. Podobszar rewitalizacji 4 - Łostówka - Centrum ...... 55 5.4.2. Podobszar rewitalizacji 5 - Łostówka – Pod Skałą ...... 56 5.5. Podobszar zdegradowany Mszana Górna ...... 58 5.5.1. Podobszar rewitalizacji 6: Mszana Górna - Witów ...... 58 5.5.2. Podobszar rewitalizacji 7: Mszana Górna - Centrum ...... 60 5.6. Podobszar zdegradowany Kasinka Mała ...... 61 5.6.1. Podobszar rewitalizacji 8 - Kasinka Mała - Centrum ...... 62 5.7. Pogłębiona diagnoza obszaru rewitalizacji ...... 64 5.8. Wskazanie kluczowych potrzeb rewitalizacyjnych ...... 70 6. Wizja obszaru po rewitalizacji ...... 72 7. Cele rewitalizacji oraz kierunki interwencji ...... 73 7.1. Cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych ...... 73 7.2. Cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby .... 76 8. Przedsięwzięcia rewitalizacyjne ...... 79 8.1. Lista podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 79 8.1.1. Ożywienie życia kulturalnego mieszkańców obszaru rewitalizacji poprzez dostosowanie budynku „starej szkoły” w Mszanie Górnej do funkcji społecznie użytecznych ...... 80 8.1.2. Przebudowa i rozbudowa budynku ośrodka zdrowia na potrzeby domu pobytu dziennego dla osób niepełnosprawnych ...... 81 8.1.3. Rewitalizacja zabytkowej plebani przy kościele pw. Marii Magdaleny w Kasinie Wielkiej na cele społeczne ...... 82 8.1.4. Rewitalizacja niezagospodarowanego budynku oraz jego adaptacja na Dom Ludowy w Lubomierzu ...... 83 8.1.5. Budowa sali gimnastycznej przy Zespole Szkoły i Przedszkola w Mszanie Górnej ...... 85 8.1.6. Budowa wielofunkcyjnego boiska sportowego przy Szkole Podstawowej w miejscowości Łostówka ...... 86

2 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

8.1.7. Zagospodarowanie terenu przy boisku sportowym w Mszanie Górnej na cele społeczne – budowa kompleksu sportowo-rekreacyjnego ...... 87 8.1.8. Zagospodarowanie terenu przy kompleksie sportowym w Kasince Małej na cele społeczne88 8.1.9. Aktywizacja społeczno-ekonomiczna obszaru rewitalizacji poprzez wykorzystanie instrumentów ekonomii społecznej...... 89 8.1.10. Promocja dziedzictwa i kultury Zagórzan ...... 89 8.1.11. „Ja też chodzę do przedszkola” - poszerzenie oferty ośrodków wychowania przedszkolnego w gminie Mszana Dolna ...... 91 8.1.12. Senior XXI wieku ...... 92 8.1.13. Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez aktywizację społeczną i zawodową osób bezrobotnych...... 93 8.2. Charakterystyka uzupełniających przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 97 8.3. Charakterystyka pozostałych dopuszczalnych przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 100 8.4. Plan finansowy ...... 101 9. Kompleksowość i komplementarność Gminnego Programu Rewitalizacji ...... 103 9.1. Mechanizmy zapewnienia komplementarności pomiędzy poszczególnymi projektami rewitalizacyjnymi ...... 103 9.1.1. Komplementarność przestrzenna ...... 103 9.1.2. Komplementarność problemowa ...... 104 9.1.3. Komplementarność proceduralno-instytucjonalna ...... 104 9.1.4. Komplementarność źródeł finansowania ...... 104 9.1.5. Komplementarność międzyokresowa ...... 104 9.2. Opis powiązań programu z dokumentami strategicznymi i planistycznymi na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym ...... 104 10. System realizacji (wdrażania) programu rewitalizacji ...... 109 10.1. Harmonogram realizacji procesu rewitalizacji ...... 109 10.2. Struktura zarządzania Gminnym Programem Rewitalizacji ...... 110 10.3. System obiegu informacji w instytucji odpowiedzialnej za zarządzanie programem ...... 111 10.4. Promocja i informacja ...... 111 10.5. System monitoringu i oceny skuteczności działań ...... 112 10.6. Rodzaje monitoringu i wskaźniki monitoringu ...... 113 10.6.1. Monitoring rzeczowy ...... 113 10.6.2. Monitoring finansowy ...... 114 10.6.3. Sprawozdawczość ...... 114 10.7. Zasady pomiaru i doboru wskaźników monitorowania ...... 115 10.8. Ocena Gminnego Programu Rewitalizacji ...... 116 10.8.1. Ocena przed realizacją programu (ocena ex-ante) ...... 116 10.8.2. Ocena na zakończenie Programu (ocena ex-post) ...... 117 10.8.3. Ocena bieżąca (ocena on-going) ...... 117 10.8.4. Kryteria oceny ...... 117 10.9. Określenie niezbędnych zmian w uchwałach ...... 117 10.9.1. Określenie niezbędnych zmian w uchwałach, o których mowa w art. 15 ust 1 pkt 10) .. 117 10.9.2. Określenie niezbędnych zmian w uchwale, o której mowa w art. 7, ust. 3 ...... 118 10.9.3. Ocena w połowie okresu realizacji (ocena mid-term) ...... 118 10.9.4. Specjalna Strefa Rewitalizacji ...... 118 10.9.5. Zmiany w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego ...... 118 10.9.6. Niezbędne zmiany w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ...... 118 10.9.7. Niezbędne zmiany w Wieloletniej Prognozie Finansowej ...... 118 11. Partycypacja społeczna ...... 119 11.1. Partycypacja społeczna na etapie przygotowywania Gminnego Programu Rewitalizacji ...... 119 11.1.1. Diagnozowanie obszaru zdegradowanego ...... 119 11.1.1. Wyznaczanie obszaru rewitalizacji ...... 121 11.1.2. Pogłębiona diagnoza obszaru rewitalizacji ...... 122 11.1.3. Tworzenie Gminnego Programu Rewitalizacji ...... 122 11.2. Partycypacja społeczna na etapie realizacji Gminnego Programu Rewitalizacji ...... 124 11.2.1. Mechanizmy włączania w proces rewitalizacji mieszkańców, przedsiębiorców i innych podmiotów i grup aktywnych na terenie gminy ...... 124 11.2.2. Komitet Rewitalizacji ...... 124

3 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

11.2.3. Partnerstwo – zasady współpracy pomiędzy sektorem publicznym, społecznym i gospodarczym ...... 125 11.2.4. Instrumenty wsparcia beneficjentów działań rewitalizacyjnych ...... 126 11.2.5. Instrumenty włączające społeczność lokalną w działania rewitalizacyjne ...... 126 11.3. Partycypacja społeczna na etapie oceny efektów Gminnego Programu Rewitalizacji ...... 126 Załącznik ...... 128

SPIS RYSUNKÓW Rysunek 1. Gęstość zaludnienia w gminach powiatu w 2015 roku ...... 10 Rysunek 2. Przyrost naturalny na 1 tys. ludności w 2015 roku...... 11 Rysunek 3. Dzieci w wieku 3-5 lat przypadające na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego w 2015 roku ...... 12 Rysunek 4. Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w 2015 roku . 16 Rysunek 5. Udział w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa, podatek dochodowy od osób prawnych w 2015 roku ...... 18 Rysunek 6. Udział osób korzystających z wodociągu w ogóle ludności w 2014 roku ...... 19 Rysunek 7. Jednostki urbanistyczne w gminie Mszana Dolna ...... 22 Rysunek 8. Liczba NGO według rejestru powiatowego na 100 mieszkańców w 2015 roku ...... 35 Rysunek 9. Frekwencja wyborcza w 2014 roku ...... 35 Rysunek 10. Liczba zapisanych czytelników do biblioteki z danego rejonu na 100 mieszkańców w 2015 roku ...... 36 Rysunek 11. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych na 1 000 ludności w 2015 r...... 37 Rysunek 12. Liczba zabytków na 1 km2 w 2015 roku ...... 38 Rysunek 13. Stężenie pyłu zawieszonego PM10 – kryterium ochrony zdrowia ...... 40 Rysunek 14. Stężenie pyłu zawieszonego PM2,5 – kryterium ochrony zdrowia ...... 40 Rysunek 15. Zagrożenie azbestem ...... 41 Rysunek 16. Obszar zdegradowany gminy Mszana Dolna ...... 44 Rysunek 17. Podobszar rewitalizacji Lubomierz-Królewska Góra– obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru ...... 48 Rysunek 18. Podobszar rewitalizacji Lubomierz-Centrum – obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru ...... 49 Rysunek 19. Szkoła Podstawowa nr 1 w Lubomierzu ...... 50 Rysunek 20. Kościół pw. św. Józefa Oblubieńca NMP w Lubomierzu i remiza OSP ...... 50 Rysunek 21. Podobszar rewitalizacji w Lubomierzu wzdłuż drogi wojewódzkiej...... 51 Rysunek 22. Podobszar rewitalizacji Kasina Wielka – obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru ...... 52 Rysunek 23. Dom opieki społecznej i zabudowania w Kasinie Wielkiej ...... 54 Rysunek 24. Podobszar rewitalizacji Łostówka - Centrum – obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru ...... 55 Rysunek 25. Zespół Szkoły i Przedszkola w Łostówce i remiza OSP ...... 56 Rysunek 26. Podobszar rewitalizacji Łostówka – Pod Skałą – obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru ...... 57 Rysunek 27. Kaplica p.w. Św. Barbary w Łostówce ...... 58 Rysunek 28. Podobszar rewitalizacji Mszana Górna - Witów - obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru ...... 59 Rysunek 29. Tereny sportowo-rekreacyjne LKS Witów ...... 60 Rysunek 30. Podobszar rewitalizacji Mszana Górna - Centrum – obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru ...... 60 Rysunek 31. Zespół Placówek Oświatowych w Mszanie Górnej, ośrodek zdrowia, remiza OSP ...... 61 Rysunek 32. Podobszar rewitalizacji Kasinka Mała obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru ...... 62 Rysunek 33. Zabudowania i ośrodek zdrowia na podobszarze rewitalizacji w Kasince Małej ...... 63 Rysunek 34. Okolice boiska wielofunkcyjnego w Kasince Małej i budynek szkoły ...... 63 Rysunek 35. Ogłoszenia dotyczące zbierania kart zadań do Gminnego Program Rewitalizacji ...... 79 Rysunek 36. Warsztaty rewitalizacyjne z mieszkańcami gminy Mszana Dolna ...... 120 Rysunek 37. Praca z mapą w trakcie warsztatów rewitalizacyjnych dot. problemów i potencjałów poszczególnych jednostek urbanistycznych ...... 120

4 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 38. Dyskusje dotyczące rewitalizacji podczas spotkań sołeckich ...... 120 Rysunek 39. Ogłoszenia dotyczące konsultacji umieszczone na stronach BIP Urzędu Gminy Mszana Dolna wraz z fragmentem mapy ...... 122 Rysunek 40. Artykuł w Biuletynie Samorządowych Mszana Dolna Nasza Gmina nr 5 (75) ...... 123 Rysunek 41. Warsztaty rewitalizacyjne ...... 123 Rysunek 42. Praca w grupach nad założeniami przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 123

SPIS WYKRESÓW Wykres 1. Piramida wieku w 2015 roku dla ludności gminy Mszana Dolna...... 10 Wykres 2. Wskaźnik obciążenia demograficznego: gmina, powiat, województwo ...... 11 Wykres 3. Saldo migracji ogółem na 1 tys. ludności: gmina, powiat, województwo ...... 12 Wykres 4. Współczynnik skolaryzacji brutto dla szkół podstawowych: gmina, powiat, województwo ...... 13 Wykres 5. Współczynnik skolaryzacji brutto dla szkół gimnazjalnych ...... 14 Wykres 6. Liczba udzielonych porad na jednego mieszkańca w gminie oraz województwie i powiecie ...... 14 Wykres 7. Zasięg korzystania z pomocy społecznej ...... 15 Wykres 8. Udział dzieci w wieku do lat 17, na które rodzice otrzymują zasiłek rodzinny, w ogólnej liczbie dzieci w tym wieku ...... 16 Wykres 9. Podmioty wpisane do rejestru REGON na 1 tys. ludności: gmina, powiat, województwo ...... 17 Wykres 10. Udział w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa, podatek dochodowy od osób fizycznych na jednego mieszkańca ...... 18 Wykres 11. Udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w ogólnej liczbie ludności: gmina, powiat, województwo ...... 20 Wykres 12. Liczba korzystających z pomocy społecznej na 100 mieszkańców ...... 26 Wykres 13. Udział zarejestrowanych bezrobotnych w ludności w wieku produkcyjnym (w procentach) ...... 26 Wykres 14. Liczba klientów pomocy społecznej korzystających ze wsparcia z powodu bezrobocia na 100 osób w wieku produkcyjnym ...... 27 Wykres 15. Liczba klientów pomocy społecznej korzystających ze wsparcia z powodu alkoholizmu na 100 mieszkańców ...... 27 Wykres 16. Liczba klientów pomocy społecznej korzystających ze wsparcia z powodu ubóstwa na 100 mieszkańców ...... 28 Wykres 17. Liczba dzieci objętych opieką przedszkolną na jedno dziecko w wieku 3-5 lat ...... 28 Wykres 18. Liczba przestępstw na 100 mieszkańców ...... 31 Wykres 19. Liczba kradzieży i rozbojów na 100 mieszkańców ...... 32 Wykres 20. Liczba wypadków drogowych na 100 mieszkańców ...... 32 Wykres 21. Wskaźnik obciążenia demograficznego ...... 34 Wykres 22. Współczynnik starości ...... 34 Wykres 23. Zjawiska techniczne – dostępność sieci kanalizacyjnej ...... 38 Wykres 24. Liczba interwencji OSP na 100 mieszkańców ...... 39 Wykres 25. Liczba pozwoleń na budowę na 1 km2 ...... 39

SPIS TABEL Tabela 1. Porównanie wskaźników charakteryzujących analizowane zjawiska w 2015 roku ...... 21 Tabela 2. Wskaźniki z zakresu społecznego - czynniki związane z ubóstwem i wykluczeniem społecznym ... 29 Tabela 3. Wskaźniki z zakresu bezpieczeństwa ...... 33 Tabela 4. Wskaźniki z zakresu czynników demograficznych ...... 36 Tabela 5. Wskaźnik z zakresu aktywności mieszkańców ...... 36 Tabela 6. Wskaźniki z zakresu techniczno-środowiskowego ...... 42 Tabela 7. Wartości wskaźnika sum standaryzowanych dla zjawisk społecznych ...... 43 Tabela 8. Wartości wskaźnika degradacji ...... 44 Tabela 9. Mapa koncentracji problemów społecznych, gospodarczych, środowiskowych, przestrzenno- technicznych na obszarze gminy Mszana Dolna – badanie fokusowe ...... 45 Tabela 10. Kluczowe wskaźniki obrazujące stan kryzysu obszaru rewitalizacji z powodu koncentracji problemów ...... 46 Tabela 11. Kluczowe zjawiska – negatywne i potencjały na podobszarze Lubomierz ...... 47 Tabela 12. Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 1. Lubomierz-Królewska Góra ...... 48 Tabela 13. Wjazd na Królewską Górę i widok z przysiółka ...... 48 Tabela 14. Szkoła Podstawowa nr 2 w Lubomierzu i okolice placówki ...... 49

5 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 15. Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 2. Lubomierz-Centrum ...... 49 Tabela 16. Kluczowe zjawiska – negatywne i potencjały na podobszarze Kasina Wielka ...... 51 Tabela 17 Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 3. Kasina Wielka-Centrum ...... 52 Tabela 18. Zabudowania na podobszarze rewitalizacji 3. Kasina Wielka-Centrum ...... 53 Tabela 19. Centrum Kasiny Wielkiej – szkoła, kościół drewniany pw. Św. Marii Magdaleny ...... 53 Tabela 20. Kluczowe zjawiska – negatywne i potencjały na podobszarze Łostówka ...... 55 Tabela 21 Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 4. Łostówka – Centrum ...... 56 Tabela 22 Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 5. Łostówka – Pod Skałą ...... 57 Tabela 23. Kluczowe zjawiska – negatywne i potencjały na podobszarze Mszana Górna ...... 58 Tabela 24. Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 6. Mszana Górna - Witów ...... 59 Tabela 25 Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 7. Mszana Górna - Centrum ...... 61 Tabela 26. Kluczowe zjawiska – negatywne i potencjały na podobszarze Kasinka Mała ...... 62 Tabela 27 Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 8. Kasinka Mała - Centrum ...... 62 Tabela 28. Kluczowe problemy poszczególnych podobszarów rewitalizacji wraz z ich hierarchizacją ...... 66 Tabela 29. Kluczowe problemy społeczno-gospodarcze obszaru rewitalizacji ...... 68 Tabela 30. Cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych ...... 75 Tabela 31. Cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby .... 77 Tabela 32. Kryteria oceny projektów rewitalizacyjnych ...... 79 Tabela 33. Oczekiwane wskaźniki osiągnięć Gminnego Programu Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023 ...... 95 Tabela 34. Wskaźniki oddziaływania Programu Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023 ...... 96 Tabela 35. Uzupełniające przedsięwzięcia rewitalizacyjne - zadania inwestycyjne umieszczono w polu białym, zadania miękkie umieszczono w polach zaciemnionych...... 97 Tabela 37. Harmonogram rzeczowo – finansowy przedsięwzięć planowanych do realizacji w ramach Programu Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna na lata 2016-2023 ...... 101 Tabela 38. Podsumowanie uzupełniających przedsięwzięć rewitalizacyjnych w odniesieniu do celów Gminnego Programu Rewitalizacji ...... 102 Tabela 36. Powiązanie celów Gminnego Programu Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023 ze strategicznymi dokumentami dotyczącymi rozwoju przestrzenno-społeczno-gospodarczego gminy, regionu i kraju ...... 105 Tabela 39. Ramowy program realizacji procesu rewitalizacji w latach 2017-2023 ...... 110 Tabela 40. Częstotliwość sprawozdawczości z uwzględnieniem pomiaru wskaźników ...... 116 Tabela 41. Spotkania sołeckie podczas których omawiano koncentrację problemów w poszczególnych miejscowościach...... 121

6 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

1. WSTĘP

Przemiany społeczno-gospodarcze na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza – wywołane procesem globalizacji oraz transformacją ustrojową i wyzwaniami gospodarki wolnorynkowej – spowodowały szereg niekorzystnych zjawisk i procesów na obszarach jednostek samorządu, takich jak degradacja tkanki materialnej oraz narastające problemy w sferze społeczno-gospodarczej. W takiej sytuacji szczególnego znaczenia zaczęło nabierać planowanie oraz realizacja kompleksowych projektów rewitalizacyjnych, obejmujących sferę przestrzenną, społeczną, gospodarczą, środowiskową i kulturową, a tym samym odpowiadających na indywidualny zestaw zidentyfikowanych problemów danego obszaru. Rewitalizację należy rozumieć jako: wyprowadzanie ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych poprzez przedsięwzięcia całościowe (integrujące interwencję na rzecz społeczności lokalnej, przestrzeni i lokalnej gospodarki), skoncentrowane terytorialnie i prowadzone we współpracy z lokalną społecznością, w sposób zaplanowany oraz zintegrowany przez określenie i realizację programów rewitalizacji. Udział w takim procesie jest ważny dla wielu osób i podmiotów z obszaru nim objętym – dla samorządu gminy, którego dotyczy, mieszkańców tego miejsca, organizacji społecznych, przedsiębiorców, zaś w szczególny sposób dla wszystkich grup społecznych zagrożonych kryzysem na obszarze objętym procesami rewitalizacyjnymi. Opracowanie Programu Rewitalizacji zostało, w pierwszej kolejności, poprzedzone szczegółową diagnozą w szeroko rozumianym obszarze zagadnień społecznych, a w drugiej kolejności także gospodarczych, przestrzenno-funkcjonalnych, technicznych i środowiskowych (diagnoza została opracowana zgodnie z Ustawą o rewitalizacji z dnia 9 października 2015 roku [Dziennik Ustaw 2015, poz. 1777, tom 1] oraz Wytycznymi w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020 opracowanymi przez Ministra Rozwoju [MR/H 2014-2020/20(2)08/2016] z 2 sierpnia 2016 roku z późniejszymi zmianami). Dopiero tak przeprowadzona analiza pozwoliła dokonać pełnej diagnozy problemów i zagrożeń, wskazać obszary o największej koncentracji zjawisk kryzysowych, a w konsekwencji wyznaczyć obszar zdegradowany i obszar rewitalizacji. To na nich ostatecznie zdefiniowano katalog działań, które – konsekwentnie wdrażane i realizowane – będą prowadziły do sukcesywnego wydźwignięcia się z sytuacji kryzysowej lub przynajmniej minimalizowania jej skutków. W programie ujęto działania, które w najbliższych latach winny być realizowane z wykorzystaniem środków unijnych (EFRR, EFS, EFRROW), ale, co równie ważne, także działania, które finansowane będą z innych środków publicznych oraz prywatnych. Połączenie aktywności wielu osób i instytucji, także różnych środków, w tym właśnie zarówno publicznych, jak i prywatnych, pozwoli w sposób kompleksowy rozwiązać wszystkie zdiagnozowane w dokumencie problemy. Szeroka partycypacja społeczna i współdecydowanie mieszkańców o kształcie Programu Rewitalizacji było nadrzędnym celem dla koordynatorów procesu. To właśnie mieszkańcy mają największą wiedzę na temat potrzeb i problemów swojego otoczenia, a zatem to oni są najlepszym źródłem informacji dla lokalnych władz o tym, co trzeba zrobić, aby stworzyć lepsze warunki życia w gminie. Do udziału w opracowywaniu Programu Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna na lata 2017- 2023 zaproszono osoby i instytucje, które są odpowiedzialne za rozwiązywanie problemów na obszarze gminy Mszana Dolna, a także osoby i instytucje, które chcą w tym procesie uczestniczyć i czują się za niego odpowiedzialne. Zaproszenie do udziału w procesie wypracowywania programu było otwarte i dostępne dla wszystkich, m.in. poprzez zaproszenie publikowane na stronie internetowej gminy, ale też zaproszenia docierające za pośrednictwem instytucji zaufania społecznego. Bezpośrednie włączenie społeczności lokalnej w proces rewitalizacji stwarzało możliwość dyskusji na otwartym forum, wymianę poglądów, czy zaproponowanie innowacyjnych i nieszablonowych rozwiązań dla obszarów kryzysowych. Warunkiem dobrej dyskusji jest jednak świadomość społeczeństwa o procesie rewitalizacji, o jego znaczeniu i skutkach, jakie za sobą niesie. Z tego względu dużą wagę przykładano do przekazania jak największej liczbie mieszkańców informacji o rewitalizacji w sposób zrozumiały i wyczerpujący. Na stronie internetowej gminy uruchomiono podstronę dotyczącą rewitalizacji, wyznaczono osobę odpowiedzialną za

7 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023 informowanie mieszkańców o zachodzących procesach i ich konsekwencjach, informacje o prowadzonych pracach pojawiały się w lokalnej gazecie, na urzędowych tablicach ogłoszeń, a także na spotkaniach organizowanych przez urząd (m.in. spotkania sołeckie) oraz inne organizacje i instytucje w gminie. Istotnym elementem partycypacyjnego tworzenia Programu był cykl spotkań i warsztatów począwszy od tych wstępnych, prowadzonych dla całej gminy, aż po kolejne przybliżenia – czyli warsztaty poświęcone obszarowi zdegradowanemu i obszarowi rewitalizacji, których zwieńczeniem była praca nad konkretnymi przedsięwzięciami rewitalizacyjnymi. Mieszkańcy także szeroko wypowiadali swoją opinię za pośrednictwem realizowanych ankiet, które dotyczyły jakości życia i problemów na terenie jednostek urbanistycznych, konkretnych przedsięwzięć rewitalizacyjnych i ich hierarchizacji. Mieszkańcom i zainteresowanym podmiotom umożliwiono włączenie się w proces na każdym etapie i w wielu różnych formach, a całość działań, które doprowadziły do opracowania dokumentu, miała głęboko partycypacyjny charakter. Analizując cały proces należy podkreślić, iż w sposób kompleksowy dotykał on w równej mierze zarówno zagadnień społecznych, jak i ekonomicznych, przestrzennych, technicznych, środowiskowych i kulturowych. Tak prowadzony proces tworzenia Programu pozwolił wybrać te obszary i działania rewitalizacyjne, które koncentrują się na najbardziej zdegradowanych obszarach w gminie, tj. tych, w których skala problemów i zjawisk kryzysowych jest największa. Co więcej, takie podejście do całości problemów zagwarantowało w ostatecznym rozrachunku pełną komplementarność w stosunku do postawionych na początku kwestii i to zarówno w wymiarze przestrzennym, jak i problemowym, proceduralno-instytucjonalnym, a także w zakresie różnych źródeł finansowania (zarówno od strony dostępnych środków, jak i zaangażowanych stron).

8 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

2. CHARAKTERYSTYKA GMINY W ASPEKTACH SPOŁECZNYCH, GOSPODARCZYCH, ŚRODOWISKOWYCH, PRZESTRZENNYCH I TECHNICZNYCH

Na potrzeby Gminnego Programu Rewitalizacji (GPR) charakterystyka gminy wiejskiej Mszana Dolna została przygotowana w sześcioletnim horyzoncie czasowym, dla lat 2010-20151 lub 2009- 2014 (w zależności od dostępności danych w GUS BDL2). Ponadto, w celu lepszego zobrazowania zjawisk, tło analiz stanowią analogiczne wskaźniki dla powiatu limanowskiego oraz województwa małopolskiego, z tego samego okresu. Charakterystyka gminy składa się z analizy pięciu obszarów wyróżnionych zgodnie z definicją zawartą w Ustawie o rewitalizacji z dnia 9 października 2015 i Wytycznych w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020 przygotowanych przez Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju. Obejmują one kwestie społeczne, gospodarcze, przestrzenno-funkcjonalne, techniczne i środowiskowe. Całościowe spojrzenie na gminę, a także odniesienie się do wartości średnich z poziomu powiatu i województwa, pozwoliło w dalszej części prac nad dokumentem lepiej rozumieć i diagnozować procesy zachodzące wewnątrz gminy, a także ich skalę i na tej podstawie wyciągać wnioski, co do istotności zdarzeń zachodzących w poszczególnych jednostkach urbanistycznych zdefiniowanych na poziomie gminy Mszana Dolna. Pomimo, iż dokument odnosi się do sytuacji wewnętrznej gminy, w prowadzonej analizie zjawisk nie można abstrahować od wartości średnich dla porównywalnych jednostek, bowiem tylko wtedy możliwe jest rzetelne wskazywanie czy dane zjawisko rzeczywiście jest, czy nie jest, problemem i czy przesądza o obiektywnych czynnikach obniżających jakość życia mieszkańców danej jednostki urbanistycznej. Gmina wiejska Mszana Dolna położona jest w zachodniej części Beskidu Wyspowego i częściowo w północnym obszarze Gorców. Znajduje się w powiecie limanowskim, około 60 km na południe od Krakowa. Dostępność komunikacyjną gminy zapewnia układ dróg krajowych i wojewódzkich. Przez teren gminy przebiega droga krajowa nr 28 Wadowice – Nowy Sącz i droga wojewódzka nr 968 Lubień - Zabrzeż. Czas dojazdu drogowego do Krakowa wynosi ok. 1 godziny, podobnie jak do głównego miasta subregionu – Nowego Sącza (57 minut). Część gminy Mszana Dolna położona jest w dolinach tworzonych przez rzeki: Mszanka, Raba i Porębianka. Okolice sołectwa Lubomierz położone są w otulinie Gorczańskiego Parku Narodowego. Na szczególną uwagę pod względem walorów krajobrazowych i przyrodniczych zasługuje Dolina Kamienicy znajdująca się na terenie gminy. Mszanę Dolną zamieszkuje obecnie 17,5 tys. mieszkańców, co stanowi 13,5% mieszkańców powiatu limanowskiego. Od 2010 roku liczba ludności gminy ogółem systematycznie rośnie. Wpłynęło to także na gęstość zaludnienia, która od 2010 rośnie i wynosi obecnie 103 osoby na km2.

1 Wyjątek dane o wynikach egzaminów, które uwzględnią rok 2016 rok. 2 Według stanu zasilenia na 31 VIII 2016 roku.

9 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 1. Gęstość zaludnienia w gminach powiatu w 2015 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

W gminie Mszana Dolna liczba kobiet była niższa od liczby mężczyzn (współczynnik feminizacji wynosił 95). W powiecie liczba kobiet i mężczyzn była równa (współczynnik feminizacji wynosił 100), natomiast w skali województwa przeważała liczba kobiet nad liczbą mężczyzn (współczynnik feminizacji wynosił 106). Zmiany demograficzne mające miejsce w całym kraju można było również zauważyć w gminie Mszana Dolna, wykres przedstawiający piramidę wieku zwraca uwagę na niekorzystne jej zwężanie się w dolnej części, co jest związane z systematycznie malejącym udziałem ludności w wieku przedprodukcyjnym – w roku 2010 było to 26,5%, a w roku 2015 spadło do 23,6%.

Wykres 1. Piramida wieku w 2015 roku dla ludności gminy Mszana Dolna

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

2.1. Zjawiska społeczne Najbardziej istotnymi w kontekście GPR, zgodnie z Ustawą o rewitalizacji i ministerialnymi wytycznymi, są zjawiska społeczne, a w szczególności takie jak bezrobocie, ubóstwo, przestępczość, niski poziom edukacji lub kapitału społecznego oraz niewystarczający poziom

10 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym. Ponadto do obszaru społecznego zostały przypisane również zagadnienia z zakresu demografii. Poniżej zaprezentowano syntetyczny przegląd podstawowych danych: . W badanym okresie liczba ludności w gminie Mszana Dolna rosła, podobnie jak liczba ludności w województwie i powiecie limanowskim. W badanym okresie przyrost naturalny dla gminy przyjmował wartości dodatnie (ponad trzykrotnie większe od wartości dla województwa). Przyrost naturalny w powiecie limanowskim poza 2015 rokiem był wyższy od wskaźników dla gminy Mszana Dolna.

Rysunek 2. Przyrost naturalny na 1 tys. ludności w 2015 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

. W gminie Mszana Dolna wskaźnik obciążenia demograficznego, czyli liczby osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym, systematycznie malał. W przypadku Małopolski wskaźnik ten stale wzrastał, a w powiecie również malał. Do roku 2013 wskaźnik obciążenia demograficznego w gminie przyjmował wartości wyższe niż w powiecie, natomiast w porównaniu z województwem nadal przyjmuje wartości wyższe.

Wykres 2. Wskaźnik obciążenia demograficznego: gmina, powiat, województwo

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

. W latach 2009-2014 saldo migracji, czyli różnica pomiędzy liczbą osób przyjeżdżających i wyjeżdżających na stałe do (z) gminy Mszana Dolna, przyjmowało wartości głównie dodatnie (wyjątek rok 2012 i 2014). W Małopolsce w analizowanym okresie saldo migracji

11 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

przyjmowało wartości dodatnie, a w powiecie, z wyjątkiem 2011 i 2013 roku, wartości tego wskaźnika były dodatnie. Relacja wskaźnika w stosunku do powiatu i województwa była zmienna.

Wykres 3. Saldo migracji ogółem na 1 tys. ludności: gmina, powiat, województwo

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

. Na obszarze gminy funkcjonuje obecnie 14 placówek wychowania przedszkolnego: 6 przedszkoli, 7 oddziałów przedszkolnych i 1 punkt przedszkolny. . Liczba dzieci w wieku 3-5 lat przypadających na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego od roku 2010 spadała (mały wzrost w 2014 roku). W 2015 roku wyniosła 1,92 i była na wyższym poziomie niż średnia liczba dostępnych miejsc dla całego województwa oraz powiatu.

Rysunek 3. Dzieci w wieku 3-5 lat przypadające na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego w 2015 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

. W 2015 roku liczba szkół podstawowych w gminie Mszana Dolna wynosiła 13 placówek (i utrzymuje się na stałym poziomie od 2010 roku). W tym okresie liczba szkół w województwie wahała się, a w powiecie spadła. . W 2012 roku do użytku uczniów szkół podstawowych przeznaczono 192 komputery, z czego 180 z dostępem do Internetu. Na jeden komputer z dostępem do Internetu

12 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

przypadało średnio 7,4 ucznia, czyli o 1,18 mniej w porównaniu do Małopolski i 1,15 więcej niż w powiecie. . W 2015 roku współczynnik skolaryzacji brutto3 dla szkół podstawowych wyniósł 87,63% i spadł o 3,51 punktu procentowego w porównaniu z rokiem poprzednim. W tym czasie spadek odnotowano również w porównywanych jednostkach terytorialnych i wynosił on odpowiednio 5,2 punktu procentowego dla Małopolski i 5,72 dla powiatu. W całym badanym okresie wartość współczynnika skolaryzacji była zawsze niższa od wartości w porównywanych jednostkach (maksymalna różnica w 2011 roku) chociaż w ostatnich latach ta różnica zmniejszyła się.

Wykres 4. Współczynnik skolaryzacji brutto dla szkół podstawowych: gmina, powiat, województwo

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

. Średni procentowy wynik sprawdzianu w szkołach podstawowych w gminie Mszana Dolna w 2016 roku wynosił 64,0%, a w 2015 roku 65,0%. W 2016 roku wynik ten był niższy niż średni procentowy wynik dla całego województwa małopolskiego, ale wyższy od powiatu, natomiast w 2015 roku był niższy od obu porównywanych jednostek. . W całym analizowanym okresie liczba szkół gimnazjalnych utrzymywała się na stałym poziomie (4 placówki), natomiast w Małopolsce i powiecie limanowskim w tym okresie odnotowano wzrost liczby szkół tego typu. . W 2012 roku do użytku uczniów szkół gimnazjalnych przeznaczono 73 komputery, z czego 71 miało dostęp do Internetu. Na jeden komputer z dostępem do Internetu przypadało średnio 9,56 ucznia, czyli o 0,62 osoby mniej w porównaniu do Małopolski i 3,01 osoby mniej w porównaniu do powiatu. . W 2015 roku współczynnik skolaryzacji brutto dla szkół gimnazjalnych wyniósł 87,52% i wzrósł o 0,81 punktu procentowego w stosunku do roku poprzedniego. Wzrost odnotowano również w porównywanych jednostkach terytorialnych odpowiednio o 1,12 punktu procentowego dla powiatu i 0,42 punktu procentowego dla województwa. W analizowanym okresie współczynnik skolaryzacji brutto w gminie Mszana Dolna zawsze przyjmował wartości niższe od wartości wskaźnika dla Małopolski i powiatu limanowskiego, różnica ta wynosiła od około 8 punktów procentowych do blisko 11 punktów procentowych.

3 Udział wszystkich osób uczących się na danym poziomie do ogółu osób będących w wieku przypisanym temu poziomowi kształcenia.

13 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Wykres 5. Współczynnik skolaryzacji brutto dla szkół gimnazjalnych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

. Wyniki egzaminu gimnazjalnego w 2016 roku w gminie Mszana Dolna były niższe od wszystkich średnich dla województwa i powiatu: o język polski: gmina Mszana Dolna – 68,0%, powiat – 70,0%, województwo – 72,0%, o matematyka: gmina Mszana Dolna – 48,0%, powiat – 52,0%, województwo – 53,0%, o historia i wiedza o społeczeństwie: gmina Mszana Dolna– 55,0%, powiat – 58,0%, województwo – 59,0%, o przedmioty przyrodnicze: gmina Mszana Dolna– 49,0%, powiat – 51,0%, województwo – 52,0%, o język angielski poziom podstawowy: gmina Mszana Dolna– 55,0%, powiat –58,3%, województwo – 65,0%. W 2015 roku wyniki uzyskane w gminie Mszana Dolna dla wszystkich przedmiotów były niższe niż wyniki uzyskane w województwie i powiecie (wyjątek język angielski w przypadku powiatu). . W 2015 roku w gminie działało 8 przychodni wg danych GUS (stała liczba od 2010 roku), w których udzielono łącznie 77,1 tys. porad medycznych – wzrost o 6,1 tys. w porównaniu z rokiem poprzednim. W 2015 roku liczba udzielonych porad na jednego mieszkańca w gminie wynosiła 4,4. Liczba udzielonych porad na jednego mieszkańca w całym badanym okresie oscylowała wokół 4,0-4,8 i była większa od liczby porad udzielonych na jednego mieszkańca powiatu i województwa.

Wykres 6. Liczba udzielonych porad na jednego mieszkańca w gminie oraz województwie i powiecie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

14 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

. Mieszkańcy gminy mieli do dyspozycji 2 apteki (wzrost o 1 w porównaniu z 2010 rokiem), również w porównywanych jednostkach odnotowano wzrost liczby aptek. Obciążenie aptek liczbą osób od 2011 roku oscylowało wokół wartości 8,6 tys. mieszkańców. W 2015 roku wskaźnik ten wynosił 3,4 tys. osób dla powiatu i 3,0 tys. osób dla województwa. W analizowanym okresie apteki w Mszanie Dolnej były obciążone blisko 3 krotnie bardziej niż w powiecie czy województwie. . Na terenie gminy funkcjonowały 3 placówki stacjonarnej pomocy społecznej. Ich liczba w porównaniu z 2010 rokiem wzrosła o 1. W porównywanych jednostkach terytorialnych również odnotowano wzrost liczby tych placówek. . W 2014 roku spadła zarówno liczba gospodarstw domowych jak i osób, korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej. W przypadku województwa i powiatu sytuacja kształtowała się podobnie. Spadła również liczba osób poniżej kryterium dochodowego sięgających po te świadczenia we wszystkich trzech jednostkach. . W gminie Mszana Dolna w latach 2009-2012 udział osób korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w liczbie ludności ogółem, podobnie jak udział ludności poniżej kryterium dochodowego, wahał się, aby w roku 2014 spaść do poziomu 7,2%. W analizowanym okresie udział osób korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej był zawsze wyższy od tego odsetka dla Małopolski, ale niższy niż w powiecie.

Wykres 7. Zasięg korzystania4 z pomocy społecznej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

. W przypadku wszystkich trzech analizowanych jednostek terytorialnych nastąpił spadek liczby rodzin otrzymujących zasiłki rodzinne na dzieci do lat 17 oraz spadek udziału dzieci w wieku do lat 17, które otrzymują zasiłek rodzinny w ogólnej liczbie dzieci w tym wieku. Udział ten dla gminy Mszana Dolna w latach 2009-2014 był zawsze wyższy o kilka punktów procentowych od średniej dla województwa i powiatu.

4 Zasięg korzystania z pomocy społecznej to udział osób w gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej w ludności ogółem.

15 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Wykres 8. Udział dzieci w wieku do lat 17, na które rodzice otrzymują zasiłek rodzinny, w ogólnej liczbie dzieci w tym wieku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

. Od 2014 roku liczba zrejestrowanych bezrobotnych mieszkańców gminy oraz udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym spadał. Podobnie prezentowała się sytuacja w porównywanych jednostkach. Podobnie jak w Małopolsce i powiecie limanowskim, kobiety stanowiły liczniejszą grupę wśród zarejestrowanych bezrobotnych.

Rysunek 4. Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w 2015 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

. W 2015 roku w gminie Mszana Dolna działało 8 bibliotek, z czego 2 były przystosowane dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich. W ciągu ostatnich lat liczba czytelników spadała (pomimo wzrostu liczby ludności przypadającej na jedną bibliotekę), a wielkość księgozbioru rosła, co oznacza rosnącą liczbę książek dostępnych dla jednego czytelnika biblioteki. Jednocześnie mieszkańcy gminy Mszana Dolna mieli lepszy dostęp do księgozbioru od przeciętnego mieszkańca województwa i powiatu – na przestrzeni analizowanych lat liczba woluminów przypadających na 1 tys. ludności w gminie wahała się od 3,8 do 4,0. . Biblioteki w gminie dysponowały 9 komputerami, które były udostępnione do użytku czytelników, wszystkie komputery były podłączone do Internetu.

16 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

2.2. Zjawiska gospodarcze Kolejnym obszarem, który został wytypowany zgodnie z Ustawą do analizy, jest obszar gospodarczy. Koncentruje się on na zjawiskach związanych z przedsiębiorczością oraz kondycją lokalnych przedsiębiorstw. Sytuacja gminy Mszana Dolna przedstawia się w tym zakresie w sposób następujący: . W 2015 roku na terenie gminy do rejestru REGON były wpisane 1 243 podmioty gospodarcze – nastąpił wzrost w porównaniu z 2010 rokiem. Najwięcej podmiotów gospodarczych zarejestrowanych było w sekcji F dział 41 – roboty budowlane związanie ze wznoszeniem budynków (317 podmiotów), a następnie w sekcji G w Dziale 47– handel detaliczny, z wyłączeniem handlu detalicznego pojazdami samochodowymi (139 podmiotów). Pod względem wielkości dominowały mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające od 0-9 osób. Podobnie prezentowała się sytuacja w województwie tzn.: liczba podmiotów systematycznie rosła, przeważały natomiast podmioty z sekcji G w Dziale 47 oraz o wielkości zatrudnienia 0-9 osób (na drugim miejscu sekcja F Dział 43 – roboty budowlane specjalistyczne). W powiecie dominowały podmioty z sekcji F dział 41 – roboty budowlane związanie ze wznoszeniem budynków. W całym badanym okresie w porównaniu z województwem i powiatem, w gminie Mszana Dolna wskaźnik przedsiębiorczości przyjmował niższe wartości.

Wykres 9. Podmioty wpisane do rejestru REGON na 1 tys. ludności: gmina, powiat, województwo

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

. Ze względu na brak dostępnych danych przedstawiających wprost kondycję finansową mieszkańców gmin, do analizy wykorzystana została informacja o podatku dochodowym od osób fizycznych5, która jest pochodną przychodów mieszkańców.

5 Pozycja z dochodów własnych gmin – udział w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa, podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT).

17 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 5. Udział w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa, podatek dochodowy od osób prawnych w 2015 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

. W 2015 roku pozycja ta w dochodach własnych gminy w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosiła 268,74 zł, średnia dla gmin w powiecie 411,36 zł, natomiast przeciętna dla gmin w Małopolsce6 była blisko 3 razy wyższa.

Wykres 10. Udział w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa, podatek dochodowy od osób fizycznych na jednego mieszkańca

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

2.3. Zjawiska środowiskowe Kolejnym obszarem zdefiniowanym w Ustawie i Wytycznych, w którym należy badać zjawiska kryzysowe są kwestie związane z jakością środowiska. Obszar ten powiązany jest ze standardami środowiska, w tym gospodarką odpadami stanowiącymi zagrożenie dla życia, zdrowia lub stanu środowiska. Podstawowe dane dotyczące tego obszaru są następujące: . Na terenie gminy Mszana Dolna znajdują się rezerwaty przyrody i obszar chronionego krajobrazu, łącznie obszary prawnie chronione zajmują ponad 75% powierzchni gminy.

6 z miastami na prawach powiatów.

18 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

. Na terenie gminy znajduje się 6 obszarów Natura 2000: Gorce PLB120001, Lubogoszcz PLH120081, Luboń Wielki PLH120043, Łąki koło Kasiny Wielkiej PLH120082, Ostoja Gorczańska PLH120018, Raba z Mszanką PLH120093. . W 2015 roku wg danych GUS w gminie działała 1 oczyszczalnia ścieków z podwyższonym usuwaniem biogenów, która obsługuje 38,0% ludności, czyli o 1,7 punktu procentowego więcej niż w przypadku tego udziału dla powiatu i 26,6 punktu procentowego mniej niż odsetek ten wynosi dla województwa (oczyszczalnia zlokalizowana jest na granicy z gminą Lubień, w jej granicach administracyjnych). Gmina korzysta również z oczyszczalni ścieków na terenie Miasta Mszana Dolna. . W 2015 roku 42,4% powierzchni gminy stanowiły lasy, dla województwa wskaźnik ten wynosił 28,7%, a dla powiatu 38,6%.

2.4. Zjawiska przestrzenno-funkcjonalne Czwartym z wytypowanych obszarów są zjawiska przestrzenno-funkcjonalne, które charakteryzują: wyposażenie w infrastrukturę techniczną i społeczną oraz stan tej infrastruktury, dostęp i jakość podstawowych usług oraz dostępność komunikacyjna: . W 2014 roku udział osób korzystających z wodociągu w ogólnej liczbie ludności wynosił 30,4%, natomiast wartość tego wskaźnika dla Małopolski wynosiła 80,5%, a dla powiatu limanowskiego 50,7%.

Rysunek 6. Udział osób korzystających z wodociągu w ogóle ludności w 2014 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

. Długość czynnej sieci kanalizacyjnej na 100 km2 od roku 2009 systematycznie rosła do poziomu 79,6 na 100 km2. W województwie wartość tego wskaźnika wynosiła 89,0, a w powiecie 62,8, również rosnąc od 2009 roku. Udział mieszkańców gminy korzystających z sieci kanalizacyjnej wynosił 36,6% (59,8% województwo, 33,0% powiat) i wzrósł w porównaniu z 2009 rokiem o 14,6 punktów procentowych. W tym samym czasie w powiecie odnotowano wzrost o 6,2 punktów procentowych, a w województwie o 7,7 punktów procentowych.

19 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Wykres 11. Udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w ogólnej liczbie ludności: gmina, powiat, województwo

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

2.5. Zjawiska techniczne . W gminie było 4 182 mieszkań w 4 076 budynkach mieszkalnych (wzrost od 2009 roku). Na jedno mieszkanie w całej gminie przypadały średnio ponad 4 osoby (blisko 4 dla powiatu, prawie 3 dla Małopolski). Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania wynosiła 93,4 m2, (czyli 22,5 m2 na osobę) i była większa od przeciętnej powierzchni użytkowej mieszkania w powiecie i województwie. W 2014 roku gmina dysponowała 1 mieszkaniem socjalnym. . W październiku 2015 roku do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego wpisane były następujące obiekty: o Kasina Wielka:  kościół par. pw. św. Marii Magdaleny, drewniany, XVII wiek, nr rej.: A-839 z 22.10.1997 r. o Olszówka:  kościół par. pw. św. Jana Chrzciciela, drewniany, 1732, nr rej.: 112 z 28.02.1969 r. (nie istnieje),  cmentarz przykościelny, nr rej.: j.w.,  ogrodzenie, nr rej.: j.w.,  Polana Gorc - Lubomirski - 3 szałasy mieszkalno-inwentarskie, drewniany, ok. 1920, nr rej.: 326 z 18.12.1982 r. (nie istnieje),  Polana Gorc - Troszacki - 3 szałasy, drewniany, XX wiek, nr rej.: 325 z 18.12.1982 r. (nie istnieje),  Polana Jadamówka - 2 szałasy mieszkalno-inwentarskie, drewniany, pocz. XX wieku, nr rej.: 320 z 18.12.1982 r. (nie istnieje),  Polana Podskały - 3 szałasy mieszkalno-inwentarskie, drewniany, nr rej.: 323 z 18.12.1982 r.,  Polana Stawieniec - 2 szałasy mieszkalno-inwentarskie, drewniany, 1 poł. połowa XIX wieku, 2. 1945, nr rej.: 315 z 14.12.1982 r. (nie istnieje); o Raba Niżna:  zespół dworski (dwór wraz z parkiem), 1 poł. XIX wieku, nr rej.: 821 z 4.11.1967 r.

20 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

2.6. Pozycja rozwojowa gminy Mszany Dolnej na tle powiatu i województwa

Tabela 1. Porównanie wskaźników charakteryzujących analizowane zjawiska w 2015 roku Mszana woj. powiat Wskaźnik Dolna małopolskie limanowski Gęstość zaludnienia 103 222 136 Współczynnik obciążenia demograficznego 62,0 60,1 62,45 Kobiety na 100 mężczyzn 95 106 100 Przyrost naturalny na 1 tys. ludności 4,7 1,0 4,6 Saldo migracji na pobyt stały na 1 tys. ludności7 -2,0 0,9 -0,7 Współczynnik skolaryzacji brutto – szkoły podstawowe 87,63 88,87 88,87 Współczynnik skolaryzacji brutto – szkoły gimnazjalne 87,52 97,29 98,04 Dzieci w wieku 3-5 lat przypadające na jedno miejsce w placówce 1,92 1,11 1,75 wychowania przedszkolnego Porady lekarskie ogółem na 1 mieszkańca 4,4 4,0 3,8 Ludność na 1 aptekę (w tys.) 8,7 3,0 3,4 Zasięg korzystania z pomocy społecznej wg kryterium dochodowego 7,2 6,4 12,6 (%)8 Udział dzieci do lat 17, na które rodzice otrzymują zasiłek rodzinny w 54,9 30,7 47,7 ogólnej liczbie dzieci w tym wieku Ludność na 1 placówkę biblioteczną (w tys.) 2,2 4,4 3,5 Księgozbiór bibliotek na 1 000 ludności 3 945,2 3 271,4 3 916,2 Czytelnicy bibliotek publicznych na 1 000 ludności 117 197 161 Wypożyczenia księgozbioru na 1 czytelnika w woluminach 17,0 15,0 14,9 Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku 9,2 5,7 9,5 produkcyjnym Udział pracujących mężczyzn na terenie gminy 40,4 48,8 46,0 Podmioty wpisane do rejestru REGON na 1 tys. ludności 712 1 079 742 Lesistość9 42,4 28,7 38,6 Udział ludności korzystającej z oczyszczalni w ludności ogółem 36,0 64,6 36,3 Korzystający z instalacji w % ogółu ludności – wodociąg 30,4 80,5 50,7 Korzystający z instalacji w % ogółu ludności – kanalizacja 36,6 59,8 33,0 Długość czynnej sieci kanalizacyjnej na 1 km2 79,6 89,0 62,8 Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania (m2) 93,4 77,6 89,5 Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę 22,5 26,1 23,0 Mieszkania na 1 000 mieszkańców 240,8 336,1 336,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

Jeżeli wskaźnik negatywnie odbiega od średniej dla województwa małopolskiego jest zaznaczany kolorem czerwonym.

7 Dane dla 2014 roku 8 Zasięg korzystania z pomocy społecznej to udział osób w gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej w ludności ogółem. 9 Wskaźnik lesistości (lesistość) – stosunek procentowy powierzchni lasów do ogólnej powierzchni geograficznej kraju (danej jednostki terytorialnej: województwa, powiatu, gminy).

21 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

3. METODOLOGIA WYBORU OBSZARU ZDEGRADOWANEGO I OBSZARU REWITALIZACJI

W celu wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji opracowano diagnozę, która została przeprowadzona na podstawie wiarygodnych i mierzalnych danych pozyskanych z: Urzędu Gminy Mszana Dolna i jednostek organizacyjnych m.in. Ośrodka Pomocy Społecznej w Mszanie Dolnej, Gminnej Biblioteki Publicznej w Mszanie Dolnej, Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej, Komendy Powiatowej Policji w Limanowej, Głównego Urzędu Statystycznego, Starostwa Powiatowego w Limanowej. Dla przestrzennego określenia problemów i potencjałów wyznaczono jednostki urbanistyczne zgodne z sołectwami. Jest to podział naturalny dla mieszkańców gminy, obejmuje tereny zamieszkałe, mające podobną charakterystykę i zbliżoną liczbę ludności. Podział ten umożliwia przeprowadzenie analizy zróżnicowania wewnątrzgminnego.

Rysunek 7. Jednostki urbanistyczne w gminie Mszana Dolna

Źródło: Opracowanie własne

Biorąc pod uwagę, że rewitalizacja ma w pierwszej kolejności służyć poprawie jakości życia mieszkańców uznano, że kwestie społeczne mają kluczowe i nadrzędne znaczenie dla wyznaczania obszaru zdegradowanego. Dla wyznaczonego obszaru przeprowadzono diagnozę wskaźników opisujących negatywne zjawiska społeczne takie jak: zakres korzystania z pomocy społecznej, ubóstwo, przestępczość, niski poziom uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym, niewielka dostępność podstawowych usług w dziedzinie oświaty, zdrowia, kultury. W celu wskazania obszaru wymagającego rewitalizacji, na podstawie szeregu wskaźników opisujących problemy społeczne zbudowano tak zwany wskaźnik syntetyczny. Pierwszym etapem budowy wskaźnika syntetycznego jest normalizacja zmiennych w celu sprowadzenia ich do porównywalnej skali tzw. skali niemianowanej, czyli nie związanej z jednostką miary. Jest to zabieg konieczny z punktu widzenia poprawności obliczeń, ponieważ dzięki niemu

22 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

różne rozpiętości zmiennych nie będą sztucznie nadawały wagi czynnikom przyjmującym wartość z wyższych przedziałów. W trakcie normalizacji zmiennych przekształcono również destymulanty w stymulanty. Jako stymulanty, na potrzeby wskazania obszarów zdegradowanych, przyjęte zostały zmienne, których wyższa wartość wstępowała w obszarach gminy kwalifikujących się jako obszary zdegradowane (np. liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej na 100 mieszkańców). Natomiast destymulantami były zmienne, których niższa wartość oznaczała bardziej problemowy obszar (np. liczba przedsiębiorstw na 1 000 mieszkańców). Obliczeń dokonano według następujących wzorów:

푥푖푗−min{푥푖푗} 푖 푧푖푗 = dla stymulant max{푥푖푗}−min{푥푖푗} 푖 푖

max{푥푖푗}− 푥푖푗 푖 푧푖푗 = dla destymulant max{푥푖푗}−min{푥푖푗} 푖 푖 gdzie: Xij – to wartość i-tego obszaru (np. sołectwo) dla j-tej zmiennej, Zij – to zmienna po normalizacji.

Syntetyczną miarę, odzwierciedlającą sytuację obszarów w poszczególnych zakresach, utworzono przy użyciu metody sum standaryzowanych. Metoda sum standaryzowanych należy do grupy metod bezwzorcowych porządkowania liniowego, zgodnego ze wzorem:

푘 푆푖 = ∑푗=1 푍푖푗 i = 1 ,…, n

Wskaźnik sum standaryzowanych został skonstruowany na bazie wskaźników cząstkowych zaprezentowanych w rozdziale 4. Wskaźniki cząstkowe zsumowano, wskaźnikom opisującym problemy podkreślane przez mieszkańców, jako istotne (alkoholizm, bezrobocie) nadano wagi 3, wszystkie pozostałe wskaźniki cząstkowe pozostawione w modelu miały wagę równą 1. Dla każdego, obliczonego dla jednostki urbanistycznej, wskaźnika syntetycznego zasadniczo daną referencyjną jest średni wskaźnik sum standaryzowanych dla całej gminy, obliczony jako średnia arytmetyczna wskaźników syntetycznych dla jednostek. Najwyższe wartości obliczonego wskaźnika sumarycznego oznaczają największą koncentrację negatywnych zjawisk społecznych na tych obszarach. Za obszar objęty kryzysem społecznym uznano wszystkie jednostki, w których wartość wskaźnika sumarycznego była wyższa niż zmienna referencyjna, w tym przypadku wartość średnia wskaźnika syntetycznego dla zjawisk społecznych. Jednostki urbanistyczne, dla których społeczny wskaźnik syntetyczny będzie miał wyższą wartość niż wartość średnia dla gminy, mogą być potencjalnie uznane za zdegradowane, pod warunkiem występowania w nich dodatkowo co najmniej jednego z następujących negatywnych zjawisk techniczno-środowiskowych: . gospodarczych – w szczególności niskiego stopnia przedsiębiorczości, słabej kondycji lokalnych przedsiębiorstw; . środowiskowych – w szczególności przekroczenia standardów jakości środowiska, obecności odpadów stwarzających zagrożenie dla życia, zdrowia ludzi lub stanu środowiska; . przestrzenno-funkcjonalnych – w szczególności niewystarczającego wyposażenia w infrastrukturę techniczną i społeczną lub jej złego stanu technicznego, braku dostępu do podstawowych usług lub ich niskiej jakości, niedostosowania rozwiązań urbanistycznych do zmieniających się funkcji obszaru, niskiego poziomu obsługi komunikacyjnej, niedoboru lub niskiej jakości terenów publicznych; . technicznych – w szczególności złego stanu obiektów budowlanych, w tym o przeznaczeniu mieszkaniowym oraz braku rozwiązań technicznych umożliwiających efektywne korzystanie z obiektów budowlanych, przede wszystkim w zakresie energooszczędności i ochrony środowiska.

23 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Analizy zjawisk techniczno-środowiskowych dokonano w oparciu o: czynniki techniczne, środowiskowe, gospodarcze, przestrzenne i techniczne. Analogicznie, jak w przypadku zjawisk społecznych, został skonstruowany wskaźnik syntetyczny, a wskaźniki cząstkowe, poddano standaryzacji. Otrzymano sumaryczny wskaźnik czynników techniczno-środowiskowych, który określał koncentrację zjawisk negatywnych. Ostatnim etapem diagnozy było wskazanie obszaru zdegradowanego, który wykazuje kumulację negatywnych zjawisk społecznych, a dodatkowo w analizowanych czynnikach techniczno-środowiskowych wykazuje nagromadzenie negatywnych cech. Na bazie wcześniej obliczonych wskaźników sum standaryzowanych skonstruowano wskaźnik degradacji obszaru, wyliczony jako suma dwóch wcześniej uzyskanych wskaźników.

24 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

4. UWARUNKOWANIA SPOŁECZNE, GOSPODARCZE, PRZESTRZENNE, ŚRODOWISKOWE I TECHNICZNE JEDNOSTEK URBANISTYCZNYCH

Przedmiotem niniejszego rozdziału jest analiza czynników społecznych, gospodarczych, przestrzenno-funkcjonalnych i techniczno-środowiskowych gminy Mszana Dolna i wskazanie obszaru zdegradowanego oraz obszaru rewitalizacji na terenie gminy. Analizy dokonano zgodnie z zaleceniami wynikającymi z Ustawy rewitalizacyjnej, to znaczy w pierwszej kolejności dokonano pogłębionej analizy zjawisk społecznych, w tym w szczególności związanych z poziomem bezrobocia, ubóstwa, przestępczości, niskiego poziomu edukacji, niskiego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym czy kulturalnym. Ponadto przeanalizowano zjawiska techniczno-środowiskowe (gospodarcze, przestrzenno-funkcjonalne, techniczne i środowiskowe). Koncentracja negatywnych zjawisk społecznych z jednoczesnym występowaniem jednego lub więcej negatywnych zjawisk w pozostałych obszarach pozwoliła wskazać i wyznaczyć obszar o największej kumulacji zjawisk kryzysowych.

4.1. Diagnoza zjawisk społecznych Diagnoza uwarunkowań społecznych w gminie Mszana Dolna opierała się na zestawie wskaźników dotyczących: . czynników związanych z ubóstwem i wykluczeniem społecznym; . czynników bezpieczeństwa; . czynników demograficznych; . aktywności mieszkańców.

4.1.1. Czynniki związane z ubóstwem i wykluczeniem społecznym Gminny Ośrodek Pomoc Społecznej w Mszanie Dolnej udostępnił 11 wskaźników informujących o liczbie osób korzystających ze wsparcia w poszczególnych sołectwach gminy. Do analizy zostało wykorzystanych 10 najlepiej opisujących sytuację społeczną w Mszanie Dolnej. Diagnoza uwzględniała wpływ wszystkich zmiennych, natomiast komentarz analityczny koncentruje się na kluczowych wskaźnikach z zakresu pomocy społecznej oraz dodatkowo na informacji o: dzieciach objętych wychowaniem przedszkolnym i liczbie zarejestrowanych bezrobotnych uzyskanej z Powiatowego Urzędu Pracy w Limanowej. W latach 2011-2015 liczba osób korzystających z pomocy społecznej na 100 mieszkańców wahała się od 1,51 do 8,28. Liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej przeliczona na 100 mieszkańców mówi o skali tego zjawiska i obrazuje sytuację materialno-bytową ludności danej jednostki urbanistycznej. W całym badanym okresie negatywnie pod względem omawianego wskaźnika wyróżniało się sołectwo Lubomierz, a w pojedynczych latach również Kasinka Mała, Łostówka i Mszana Górna.

25 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Wykres 12. Liczba korzystających z pomocy społecznej na 100 mieszkańców

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ośrodka Pomocy Społecznej w Mszanie Dolnej

Jednocześnie należy podkreślić, iż w odniesieniu do całej gminy najczęstszymi powodami korzystania z pomocy społecznej jest ubóstwo oraz wielodzietność, natomiast najrzadszymi jest przemoc. Mieszkańcy podkreślają, że najpoważniejszymi problemami jest bezrobocie i alkoholizm. Osoby mające status bezrobotnych nie są w stanie zapewnić gospodarstwu stałego źródła dochodu z pracy zarobkowej, co może przekładać się na kondycję finansową wszystkich członków danego gospodarstwa domowego. Jednym z częściej wykorzystywanych wskaźników z zakresu gospodarczego jest stopa bezrobocia rejestrowanego. Ze względu na metodologię tego wskaźnika jest on wyliczany tylko do poziomu powiatu, ale jako jego substytut w analizach na niższych poziomach jednostek terytorialnych stosowany jest udział zarejestrowanych bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym. W latach 2012-2015 wskaźnik ten przyjmował najwyższe wartości w sołectwach: Kasina Wielka i Łostówka, a w 2014 i 2015 roku również w Glisnem.

Wykres 13. Udział zarejestrowanych bezrobotnych w ludności w wieku produkcyjnym (w procentach)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Powiatowego Urzędu Pracy w Limanowej

Dodatkowo w analizie został uwzględniony wskaźnik liczby korzystających ze wsparcia z powodu bezrobocia na 100 osób w wieku produkcyjnym. W roku 2015 największą wartość tego wskaźnika odnotowano w sołectwach: Kasinka Mała, Lubomierz, Kasina Wielka (w tym sołectwie również w poprzednich latach). Natomiast w badanym okresie dla całego obszaru wskaźnik przyjmował wartości od 0,0 do 4,31.

26 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Wykres 14. Liczba klientów pomocy społecznej korzystających ze wsparcia z powodu bezrobocia na 100 osób w wieku produkcyjnym

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ośrodka Pomocy Społecznej w Mszanie Dolnej

Objawy alkoholizmu wśród członków rodziny mogą mieć istotny wpływ na sfery życia rodzinnego, prawidłowe wychowanie dzieci, codzienne funkcjonowanie w społeczeństwie. Alkoholicy oraz osoby z ich najbliższego otoczenia mogą mieć problem: z utrzymaniem regularnej pracy zarobkowej, z normalnymi kontaktami z otoczeniem. W latach 2011-2015 najwyższe wskaźniki dotyczące korzystania ze wsparcia z powodu alkoholizmu na 100 mieszkańców odnotowano w Kasince Małej oraz Mszanie Górnej, a w 2015 roku również w Lubomierzu.

Wykres 15. Liczba klientów pomocy społecznej korzystających ze wsparcia z powodu alkoholizmu na 100 mieszkańców

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ośrodka Pomocy Społecznej w Mszanie Dolnej

Ubóstwo jest pojęciem związanym z niemożliwością zaspokojenia podstawowych potrzeb egzystencjalnych, w przypadkach skrajnego ubóstwa może wystąpić biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka. W latach 2011-2015 liczba korzystających ze wsparcia z powodu ubóstwa na 100 mieszkańców przyjmowała wartości od 0,76 do 7,0. W całym badanym okresie najwyższe wartości tego wskaźnika wystąpiły w sołectwach: Lubomierz, Łostówka, Mszana Górna.

27 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Wykres 16. Liczba klientów pomocy społecznej korzystających ze wsparcia z powodu ubóstwa na 100 mieszkańców

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ośrodka Pomocy Społecznej w Mszanie Dolnej

Decyzja pozostawienia dziecka w domu pod opieką członków rodziny może wynikać z różnych przesłanek. Natomiast objęcie dziecka wychowaniem przedszkolnym daje możliwość jego rodzicom aktywnego powrotu na rynek pracy i podjęcia pracy zarobkowej. W 2015 roku najmniej dzieci korzystało z wychowania przedszkolnego w Mszanie Górnej (podobnie jak w latach 2013 i 2014) oraz Kasinie Wielkiej.

Wykres 17. Liczba dzieci objętych opieką przedszkolną na jedno dziecko w wieku 3-5 lat

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ośrodka Pomocy Społecznej w Mszanie Dolnej

28 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 2. Wskaźniki z zakresu społecznego - czynniki związane z ubóstwem i wykluczeniem społecznym Liczba klientów pomocy społecznej Liczba osób korzystających z pomocy korzystających ze wsparcia z powodu społecznej na podstawie danych o Liczba klientów pomocy społecznej bezradności w sprawach opiekuńczo- Liczba osób bezrobotnych na 100 Sołectwa rzeczywistej liczbie osób w rodzinach korzystających ze wsparcia z powodu wychowawczych i prowadzenia mieszkańców w wieku produkcyjnym objętych pomocą społeczną na 100 alkoholizmu na 100 mieszkańców gospodarstwa domowego na 100 mieszkańców mieszkańców 2011 2012 2013 2014 2015 2011 2012 2013 2014 2015 2011 2012 2013 2014 2015 2011 2012 2013 2014 2015 Glisne 1,56 1,86 1,87 3,80 1,58 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,95 0,00 0,00 0,00 0,49 1,95 Kasinka Mała 3,38 3,65 3,86 5,09 3,86 0,25 0,31 0,28 0,44 0,19 0,42 0,59 0,53 0,55 0,47 1,01 2,35 1,96 2,18 2,33 Kasina Wielka 3,21 3,42 3,22 4,13 3,54 0,07 0,16 0,23 0,13 0,03 1,08 1,24 1,43 1,23 0,97 1,64 2,33 2,36 3,32 2,20 Lubomierz 7,98 8,28 7,29 6,99 7,92 0,14 0,00 0,47 0,00 0,47 0,52 0,38 0,89 0,33 0,75 1,14 1,94 1,25 1,18 2,27 Łętowe 5,05 4,30 3,92 4,16 3,70 0,08 0,16 0,08 0,16 0,00 0,98 0,81 0,65 0,98 0,72 2,28 4,31 2,34 1,71 1,19 Łostówka 5,24 4,53 4,61 3,98 4,39 0,00 0,07 0,14 0,27 0,07 0,84 0,77 0,83 0,34 0,34 2,10 2,14 3,15 2,88 1,53 Mszana Górna 4,41 4,57 3,91 3,82 4,24 0,41 0,37 0,26 0,26 0,11 0,52 0,66 0,55 0,62 0,58 1,78 2,22 1,85 2,16 1,42 Olszówka 2,64 2,44 2,51 2,44 3,24 0,00 0,24 0,25 0,06 0,06 0,61 0,61 0,74 0,85 0,92 1,17 0,74 1,10 0,73 1,29 Raba Niżna 2,76 2,40 2,11 1,60 1,51 0,17 0,09 0,17 0,08 0,00 0,78 0,86 0,76 0,67 0,50 0,78 0,75 0,73 0,48 0,60

Liczba klientów pomocy społecznej korzystających Liczba klientów pomocy społecznej korzystających Liczba klientów pomocy społecznej korzystających Sołectwa ze wsparcia z powodu niepełnosprawności na 100 ze wsparcia z powodu długotrwałej bądź ciężkiej ze wsparcia z powodu przemocy na 100 mieszkańców choroby na 100 mieszkańców mieszkańców

2011 2012 2013 2014 2015 2011 2012 2013 2014 2015 2011 2012 2013 2014 2015 Glisne 0,31 0,31 0,00 0,32 0,00 1,56 1,55 1,25 0,32 0,63 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Kasinka Mała 1,30 1,23 1,33 1,13 0,90 0,87 1,32 1,55 1,74 1,40 0,00 0,11 0,17 0,11 0,14 Kasina Wielka 1,74 1,79 1,92 1,79 1,58 1,70 2,12 1,69 1,62 1,84 0,00 0,00 0,00 0,06 0,03 Lubomierz 3,32 3,50 3,53 3,23 3,77 3,85 4,02 3,71 3,98 2,75 0,00 0,00 0,00 0,28 0,19 Łętowe 2,28 1,62 1,31 1,96 2,01 3,50 2,43 2,37 2,45 2,41 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Łostówka 1,96 1,67 1,38 1,37 1,78 1,68 1,18 1,44 1,72 2,40 0,14 0,00 0,07 0,00 0,14 Mszana Górna 1,30 1,73 1,44 1,65 1,42 2,11 2,43 2,06 2,35 2,19 0,00 0,07 0,15 0,33 0,11 Olszówka 0,61 0,55 0,86 0,79 0,67 1,47 1,34 1,23 0,91 1,53 0,00 0,06 0,18 0,00 0,00 Raba Niżna 0,78 0,77 0,76 0,76 0,76 0,78 0,77 0,76 0,67 0,92 0,00 0,00 0,08 0,08 0,00

29 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Liczba klientów pomocy społecznej korzystających Liczba klientów pomocy społecznej korzystających Liczba osób objętych niebieską kartą na 100 Sołectwa ze wsparcia z powodu ubóstwa na 100 ze wsparcia z powodu wielodzietności na 100 mieszkańców mieszkańców mieszkańców

2011 2012 2013 2014 2015 2011 2012 2013 2014 2015 2011 2012 2013 2014 2015 Glisne 1,25 1,55 1,87 3,48 1,58 1,25 1,55 1,87 3,16 0,95 0,31 0,31 0,31 0,32 0,32 Kasinka Mała 1,77 2,75 2,72 2,96 3,01 3,01 3,23 3,08 3,23 3,01 0,20 0,28 0,28 0,36 0,41 Kasina Wielka 2,03 2,09 2,25 3,35 2,71 1,11 1,47 1,46 1,98 1,74 0,33 0,49 0,36 0,39 0,26 Lubomierz 1,76 7,00 5,64 5,91 6,75 5,08 5,49 4,56 4,17 5,40 0,19 0,24 0,19 0,33 0,42 Łętowe 3,66 2,68 3,10 2,53 2,41 3,75 3,08 2,53 2,78 2,25 0,08 0,08 0,08 0,00 0,08 Łostówka 4,68 3,83 4,40 3,43 3,50 2,31 2,02 2,82 2,20 2,61 0,28 0,56 0,41 0,27 0,27 Mszana Górna 3,70 3,80 3,35 3,38 3,54 3,26 3,21 2,91 2,86 3,25 0,26 0,22 0,15 0,18 0,11 Olszówka 1,47 0,92 1,04 1,58 2,45 0,92 0,79 1,10 1,16 2,14 0,49 0,31 0,37 0,30 0,24 Raba Niżna 1,81 1,29 1,10 0,76 0,92 1,29 1,37 1,18 0,67 0,50 0,34 0,43 0,59 0,59 0,25

Udział dzieci objętych wychowaniem Liczba zarejestrowanych bezrobotnych na 100 Sołectwa przedszkolnym osób w wieku produkcyjnym

2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 Glisne 0,53 0,40 0,57 0,50 7,54 10,19 12,62 10,73 Kasinka Mała 0,48 0,52 0,49 0,55 10,01 9,57 8,46 8,23 Kasina Wielka 0,54 0,59 0,48 0,42 12,30 12,99 11,60 10,03 Lubomierz 0,44 0,53 0,48 0,48 8,73 9,88 9,29 6,89 Łętowe 0,41 0,42 0,48 0,52 11,58 11,19 8,69 7,50 Łostówka 0,51 0,62 0,51 0,52 12,74 14,92 11,92 10,31 Mszana Górna 0,53 0,45 0,45 0,40 10,90 11,12 9,63 8,39 Olszówka 0,67 0,63 0,57 0,48 9,39 9,82 8,80 8,09 Raba Niżna 0,63 0,57 0,61 0,60 11,10 10,22 8,32 7,70 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ośrodka Pomocy Społecznej w Mszanie Dolnej i Urzędu Gminy

30 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

4.1.2. Czynniki bezpieczeństwa Poczucie bezpieczeństwa jest jednym z podstawowych kryteriów oceny obszaru, w którym się żyje, pracuje i spędza czas. Przestępczość stanowi ważny czynnik wpływający na jakość życia mieszkańców. Za zapewnienie bezpieczeństwa na terenie gminy Mszana Dolna odpowiada policja. W celu wyznaczenia obszarów zdegradowanych wykorzystano 4 wskaźniki z zakresu statystyk policyjnych. Podobnie jak w przypadku czynników związanych z ubóstwem i wykluczeniem społecznym diagnoza uwzględniała wpływ wszystkich zmiennych, natomiast komentarz analityczny koncentruje się na kluczowych wskaźnikach: . liczbie przestępstw na 100 mieszkańców; . liczbie kradzieży i rozbojów na 100 mieszkańców; . liczbie wypadków drogowych na 100 mieszkańców. Liczba przestępstw ogółem na 100 mieszkańców pokazuje zagrożenie przestępczością w układzie terytorialnym. Najniższe poczucie bezpieczeństwa w całym badanym okresie mogli mieć mieszkańcy Raby Niżnej, a w ostatnim roku również Glisnego.

Wykres 18. Liczba przestępstw na 100 mieszkańców

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Policji w Limanowej

Kradzież, według Kodeksu Karnego, jest zaborem cudzej rzeczy ruchomej w celu przywłaszczenia. Pod pojęciem zaboru rozumie się fizyczne wyjęcie rzeczy spod władztwa właściciela. Natomiast rozbój jest zaborem cudzej rzeczy ruchomej w celu przywłaszczenia przy użyciu jednego z trzech wymienionych sposobów: używając przemocy wobec osoby, grożąc natychmiastowym użyciem przemocy, doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności i bezbronności. Najczęściej przestępstwa tego rodzaju odnotowywano Rabie Niżnej. Wysokie wartości wskaźnika wystąpiły również w: Glisnem i Kasinie Wielkiej.

S t r o n a |31 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Wykres 19. Liczba kradzieży i rozbojów na 100 mieszkańców

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Policji w Limanowej

Przez obszar gminy Mszana Dolna przechodzi droga krajowa 28 oraz drogi wojewódzkie 968 i 964, a także drogi powiatowe i gminne, które generują przestępstwa oraz wykroczenia związane z ruchem drogowym, takie jak wypadki i kolizje. Wypadek drogowy jest zdarzeniem w ruchu drogowym, w którym jeden lub więcej uczestników zostało rannych lub poniosło śmierć. Najwięcej wypadków drogowych na 100 mieszkańców w ostatnim roku odnotowano w Olszówce, a w poprzednich latach w Lubomierzu.

Wykres 20. Liczba wypadków drogowych na 100 mieszkańców

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Policji w Limanowej

32 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 3. Wskaźniki z zakresu bezpieczeństwa

Liczba przestępstw ogółem na 100 Kradzieże i rozboje10 na 100 Kradzieże i rozboje na 100 Sołectwa Kolizje drogowe na 100 mieszkańców mieszkańców mieszkańców mieszkańców

2011 2012 2013 2014 2011 2012 2013 2014 2011 2012 2013 2014 2011 2012 2013 2014 Glisne 0,62 0,00 0,62 1,58 0,31 0,00 0,31 0,32 0,00 0,00 0,00 0,00 0,31 0,00 0,00 0,95 Kasinka Mała 1,27 0,65 0,86 0,64 0,25 0,08 0,14 0,11 0,14 0,03 0,08 0,08 0,65 0,45 0,58 0,39 Kasina Wielka 1,08 1,34 0,98 0,91 0,23 0,55 0,26 0,23 0,10 0,00 0,07 0,06 0,62 0,55 0,55 0,52 Lubomierz 1,80 1,18 1,03 0,66 0,33 0,24 0,47 0,14 0,19 0,09 0,14 0,00 0,85 0,47 0,14 0,47 Łętowe 0,41 0,08 0,57 0,57 0,00 0,00 0,08 0,16 0,08 0,00 0,08 0,00 0,08 0,08 0,16 0,24 Łostówka 1,05 0,70 1,10 0,69 0,56 0,28 0,21 0,07 0,07 0,00 0,14 0,07 0,35 0,35 0,48 0,55 Mszana Górna 1,04 0,44 1,03 0,77 0,22 0,22 0,37 0,04 0,15 0,07 0,04 0,04 0,44 0,70 0,44 0,51 Olszówka 0,61 0,73 1,35 0,37 0,31 0,31 0,55 0,06 0,00 0,18 0,00 0,12 0,06 0,18 0,18 0,12 Raba Niżna 1,81 2,23 2,45 0,93 0,52 0,43 0,59 0,34 0,17 0,09 0,00 0,08 0,86 1,29 1,61 0,42

10 Obejmuje kradzież cudzej rzeczy, kradzież z włamaniem, rozbój, wymuszenie rozbójnicze

S t r o n a |33 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

4.1.3. Czynniki demograficzne Ze względu na szeroko dyskutowane problemy demograficzne związane ze starzeniem się społeczeństwa w analizie zjawisk społecznych uwzględniono również dwa wskaźniki z tej dziedziny: wskaźnik obciążenia demograficznego oraz udziału osób starszych w ogólnej liczbie mieszkańców. Pierwszy z nich wskazuje na niekorzystną tendencję nadmiernego obciążenia ludności w wieku produkcyjnym w rejonie: Glisnego oraz Lubomierza.

Wykres 21. Wskaźnik obciążenia demograficznego

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Mszanie Dolnej

Drugi wskaźnik, tj. zwiększający się udział osób starszych, które w przyszłości mogą wymagać placówek odpowiednio dostosowanych do swoich potrzeb, najwyższe wartości przyjmuje w sołectwach: Glisne, Kasina Wielka i Olszówka.

Wykres 22. Współczynnik starości

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Mszanie Dolnej

4.1.4. Aktywność mieszkańców Aktywność społeczności lokalnej może mieć istotny wpływ na zmiany zachodzące w ich otoczeniu. Jednym z przejawów aktywności mieszkańców jest liczba organizacji pozarządowych działających na terenie gminy, reprezentowana przez wskaźnik liczby NGO na 100 mieszkańców. Wskaźnik ten można interpretować, jako współczynnik aktywności społeczeństwa obywatelskiego – im większa liczba jednostek tego rodzaju, tym bardziej aktywna jest lokalna społeczność. Ze względu na cel analizy (wytypowanie obszarów wymagających rewitalizacji) istotne jest wskazanie jednostek o najniższych wartościach omawianego wskaźnika. W gminie Mszana Dolna w pierwszej kolejności jest to Łostówka i Łętowe.

34 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 8. Liczba NGO według rejestru powiatowego na 100 mieszkańców w 2015 roku

Źródło: Wykaz organizacji pozarządowych z terenu powiatu limanowskiego na podstawie www.bazy.ngo.pl

Jedną z podstawowych form uczestnictwa obywatela w życiu publicznym, dostępną dla każdego uprawnionego, jest głosowanie w wyborach. Analiza rozkładu przestrzennego frekwencji w wyborach samorządowych, które miały miejsce w 2014 roku w poszczególnych jednostkach urbanistycznych pozwoliła wskazać obszary gminy z najmniejszą aktywnością mieszkańców w tym zakresie – są to sołectwa: Łostówka, Łętowe, i Mszana Górna.

Rysunek 9. Frekwencja wyborcza w 2014 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej

Ostatnim ze wskaźników opisujących aktywność mieszkańców jest liczba aktywnych czytelników korzystających z bibliotek publicznych z danego obszaru. Analizując ten wskaźnik można stwierdzić, że najmniej aktywni są mieszkańcy sołectw: Łętowe, Glisne, Olszówka i Łostówka.

S t r o n a |35 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 10. Liczba zapisanych czytelników do biblioteki z danego rejonu na 100 mieszkańców w 2015 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Mszanie Dolnej

Tabela 4. Wskaźniki z zakresu czynników demograficznych Sołectwa Wskaźnik obciążenia demograficznego Udział osób starszych 2011 2012 2013 2014 2015 2011 2012 2013 2014 2015 Glisne 63,77 61,81 55,83 53,40 54,15 11,10 11,18 10,90 10,13 11,39 Kasinka Mała 56,97 55,13 53,36 51,53 51,81 8,91 8,98 8,32 8,13 8,08 Kasina Wielka 56,88 55,16 54,11 52,55 51,86 10,91 10,99 10,93 10,85 10,82 Lubomierz 59,70 57,76 56,86 57,18 57,40 8,97 9,04 8,84 9,14 8,62 Łętowe 53,56 51,85 50,68 49,94 48,10 8,86 8,92 8,82 9,06 9,32 Łostówka 55,47 53,75 52,73 49,74 48,67 9,95 10,03 9,49 8,99 9,27 Mszana Górna 56,40 54,65 52,42 50,80 49,21 9,96 10,03 9,51 9,36 9,20 Olszówka 52,26 50,64 49,63 48,91 50,28 9,65 9,72 10,24 10,24 10,34 Raba Niżna 46,76 45,26 43,92 43,06 43,32 8,01 8,07 7,86 7,67 8,56 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Mszanie Dolnej

Tabela 5. Wskaźnik z zakresu aktywności mieszkańców Liczba zapisanych czytelników do bibliotek z Sołectwa Frekwencja wyborcza NGO na 100 mieszkańców danego obszaru na 100 mieszkańców 2015 2014 2015 Glisne 0,07 56,90 0,32 Kasinka Mała 0,13 55,26 0,16 Kasina Wielka 0,14 53,18 0,26 Lubomierz 0,11 53,10 0,37 Łętowe 0,06 49,30 0,16 Łostówka 0,08 42,39 0,21 Mszana Górna 0,17 50,39 0,22 Olszówka 0,08 52,77 0,24 Raba Niżna 0,19 61,01 0,42 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych

4.2. Diagnoza zjawisk techniczno-środowiskowych Analizy zjawisk techniczno-środowiskowych przeprowadzono w oparciu o czynniki gospodarcze, przestrzenne, techniczne i środowiskowe.

36 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

4.2.1. Czynniki gospodarcze Zgodnie ze wskaźnikami uwzględnionymi w Ustawie o rewitalizacji, sytuacja kryzysowa w danym obszarze może być również związana z niskim poziomem przedsiębiorczości na analizowanym terenie. Dobrze rozwinięta sfera działalności gospodarczej jest wypadkową wielu czynników: począwszy od kapitału ludzkiego, przez położenie gminy, na wsparciu władz lokalnych kończąc. Poziom przedsiębiorczości jest mierzony liczbą zarejestrowanych podmiotów gospodarczych na 1 tysiąc mieszkańców. Wskaźnik przedsiębiorczości w sołectwach w 2015 roku wahał się od blisko 35 podmiotów do ponad 74 podmiotów na 1 tysiąc mieszkańców. W gminie Mszana Dolna najniższy poziom przedsiębiorczości odnotowano w sołectwach: Glisne, Olszówka i Łostówka.

Rysunek 11. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych na 1 000 ludności w 2015 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Mszana Dolna

4.2.2. Czynniki przestrzenne Czynniki przestrzenno-funkcjonalne charakteryzowane są poprzez: wyposażenie w infrastrukturę techniczną i społeczną oraz stan tej infrastruktury w danym obszarze. W dalszej analizie wykorzystano dwa wskaźniki z tego zakresu: . .pokrycie planami miejscowymi; . .dostępność infrastruktury komunalnej – kanalizacja. Poziom pokrycia danego obszaru planami miejscowego zagospodarowania stanowi informację dla mieszkańców i potencjalnych inwestorów o przeznaczeniu konkretnych terenów w gminie. Wszystkie sołectwa w Mszanie Dolnej są w pełni pokryte miejscowym planem zagospodarowania. Wskaźniki opisujące dostępność infrastruktury pokazują, jaki procent sołectwa jest wyposażony w sieć kanalizacyjną. W całej gminie Mszana Dolna występują istotne braki w dostępie do infrastruktury sieciowej. 80% mieszkańców ma dostęp do sieci kanalizacyjnej w jednostkach: Kasinka Mała, Łętowe, Łostówka, a w sołectwie Mszana Górna - 50% mieszkańców, pozostałe sołectwa nie posiadają sieci kanalizacyjnej.

S t r o n a |37 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Wykres 23. Zjawiska techniczne – dostępność sieci kanalizacyjnej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Mszanie Dolnej

4.2.3. Czynniki techniczno-środowiskowe Kolejną badaną grupą czynników, o której mowa w Wytycznych Ministerstwa są czynniki związane ze stanem technicznym zabudowy na terenie gminy oraz ze standardami środowiska, w tym gospodarką odpadami stanowiącymi zagrożenie dla życia, zdrowia lub stanu środowiska. W dalszej analizie wykorzystano dwa wskaźniki z tego zakresu: . poziom zanieczyszczenia pyłami z palenisk domowych; . zagrożenie azbestem; . liczbę zabytków wpisanych do rejestru zabytków na 1 km2; . liczbę interwencji OSP na 100 mieszkańców; . liczbę pozwoleń wydanych na budowę na 100 mieszkańców. Pierwszym analizowanym wskaźnikiem jest liczba zabytków wpisanych do ewidencji, na 1 km2. Na całym obszarze gminy Mszana Dolna do ewidencji zabytków wpisane są obiekty ze wszystkich sołectw poza Glisnem: Kasinka Mała (20), Kasina Wielka (16), Lubomierz (2), Łostówka (2), Łętowe (1), Raba Niżna (3), Mszana Górna (4) i Olszówka (10). Obiekty te – często o funkcjach mieszkaniowych – są bardzo często w złym stanie technicznym, co przekłada się na obraz stanu zasobu mieszkaniowego na obszarze gminy.

Rysunek 12. Liczba zabytków na 1 km2 w 2015 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Mszana Dolna

38 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Liczba interwencji Ochotniczej Straży Pożarnej może wynikać między innymi ze stanu urządzeń grzewczych, wypalania pól oraz innych zdarzeń losowych, w tym nawalnych deszczy i lokalnych podtopień. W latach 2012-2015 wskaźnik ten przyjmował wartości z przedziału od 0,0 do 2,4 interwencji na 100 mieszkańców. W roku 2015 najwięcej interwencji na 100 mieszkańców było w Glisnem i Rabie Niżnej.

Wykres 24. Liczba interwencji OSP na 100 mieszkańców

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Mszana Dolna

Liczba wydawanych pozwoleń na budowę na 1 km2 może wskazywać na wyższą atrakcyjność danego obszaru i w konsekwencji na jego większy potencjał osiedleńczy. Jednostki urbanistyczne, dla których wskaźnik ten ma niskie wartości mogą wymagać kosztownych inwestycji w celu podniesienia ich atrakcyjności, zarówno dla potencjalnych mieszkańców, jak i przedsiębiorców. W roku 2015 najmniej pozwoleń na budowę na 1 km2 wydano dla sołectw: Lubomierz i Łostówka.

Wykres 25. Liczba pozwoleń na budowę na 1 km2

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Mszana Dolna

Dodatkowo diagnozę wzbogacono o analizę treści raportu Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Krakowie pod tytułem Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim w 2014 roku. Wskazuje on na przekroczenie emisji PM10 oraz PM2,5 (emisja pyłu zawieszonego o najdrobniejszych frakcjach mogących łatwo przedostać się do dróg oddechowych) z palenisk lokalnych. Wartości wskaźnika PM10 wewnątrz gminy Mszana Dolna są zróżnicowane, jak wynika z poniższych map rozkładów zanieczyszczeń. Zróżnicowanie to jest również dostrzegalne wewnątrz powiatu, niemniej jednak, pomimo dostępności gazu, zjawiska związane z niską emisją, szczególnie w sezonie grzewczym są w gminie Mszana Dolna zauważalne i uciążliwe, szczególnie w Kasince Małej, Kasinie Wielkiej, Łostówce, Łętowem i Mszanie Górnej. Ma to nie tylko znaczenie, dla jakości życia mieszkańców, ale także atrakcyjności turystycznej gminy.

S t r o n a |39 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 13. Stężenie pyłu zawieszonego PM10 – kryterium ochrony zdrowia

Źródło: Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim w 2014 r., Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie

Rysunek 14. Stężenie pyłu zawieszonego PM2,5 – kryterium ochrony zdrowia

Źródło: Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim w 2014 r., Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie

Mieszkańcy gminy Mszana Dolna są w większości równomiernie narażeni na emisję pyłów zawieszonych PM2.5 (wyjątek najbardziej wysunięty na północ fragment sołectwa Kasinka Mała). Wysokie stężenie pyłów zawieszonych ma wpływ na zachorowalność mieszkańców na choroby układu oddechowego, alergie oraz choroby nowotworowe. Częstsze zapadanie na choroby układu oddechowego wiąże się z większą liczbą porad udzielanych przez lekarzy oraz istotnym zagrożeniem dla życia i zdrowia mieszkańców. Ostatnim wskaźnikiem z analizowanych czynników jest wskaźnik związany z narażeniem mieszkańców na szkodliwe działanie azbestu zawartego w materiałach budowlanych. Dowiedziono, że azbest ma oddziaływanie rakotwórcze, dlatego powinien być niezwłocznie usuwany z budynków, jednakże usuwanie azbestu jest czynnością skomplikowaną i generującą znaczne koszty. W 2015 roku najwięcej osób było wystawionych na niekorzystne działanie azbestu w Rabie Niżnej, Olszówce i Kasinie Wielkiej.

40 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 15. Zagrożenie azbestem

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Mszana Dolna

S t r o n a |41 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 6. Wskaźniki z zakresu techniczno-środowiskowego Zjawiska Zjawiska przestrzenne Zjawiska techniczno-środowiskowe gospodarcze Liczba Liczba Liczba zabytków budynków, w przedsiębiorstw Dostępność Sołectwa wpisana do których jeszcze prowadzących infrastruktury Liczba interwencji OSP na 100 Liczba wydanych pozwoleń na ewidencji nie działalność komunalnej - mieszkańców budowę na 1 km2 zabytków na 1 zdemontowano gospodarczą na 1 kanalizacja (%) km2 azbestu na 100 tys. mieszkańców mieszkańców 2015 2015 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 2015 2015 Glisne 34,8 0,0 0,00 0,31 2,22 0,95 0,67 0,33 0,50 0,84 0,00 0,13 Kasinka Mała 58,1 80% 0,36 0,42 1,52 0,66 0,77 0,89 1,32 1,12 0,77 0,10 Kasina Wielka 51,9 0,0 0,26 0,16 1,40 0,55 0,80 0,91 0,76 0,87 0,61 0,11 Lubomierz 74,1 0,0 0,09 0,52 0,75 0,19 0,78 0,48 0,81 0,56 0,05 0,09 Łętowe 67,5 80% 0,24 0,24 1,06 0,32 1,35 0,99 0,85 0,85 0,14 0,11 Łostówka 43,9 80% 0,07 0,21 1,24 0,27 1,07 0,47 1,00 0,60 0,13 0,11 Mszana Górna 56,2 50% 0,74 1,03 1,58 0,55 1,31 0,97 0,86 1,09 0,23 0,09 Olszówka 39,8 0,0 0,49 0,55 1,22 0,43 0,98 0,46 0,81 1,16 0,58 0,11 Raba Niżna 62,1 0,0 1,03 0,93 2,45 0,92 1,29 0,64 1,29 1,56 0,28 0,08 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Mszana Dolna

42 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

4.3. Jakość życia i dostępność usług W trakcie analiz badano dostępność usług społecznych i technicznych oraz subiektywne odczucie mieszkańców dotyczące jakości życia w poszczególnych jednostkach urbanistycznych. Ponad połowa mieszkańców uważa, że jakość życia w gminie jest raczej dobra, źle i bardzo źle ocenia ją nieznacznie ponad ¼ osób. Przeciętną jakość życia najczęściej podkreślają mieszkańcy Lubomierza, Mszany Górnej i Kasiny Wielkiej. Dostęp i jakość usług społecznych jest wyznacznikiem jakości życia, oraz determinuje trwały i zrównoważony rozwój gospodarczy. Dostępność rozumiana w wielu wymiarach jako osiągalność, dostępność przestrzenna, dostępność organizacyjna, dostępność kosztowa i akceptowalność. W trakcie konsultacji społecznych mieszkańcy podkreślali wagę dostępu do infrastruktury społecznej, - przede wszystkim obiektów ochrony zdrowia i oświatowych - jako istotnego wyznacznika ich poczucia dobrej jakości życia w danym miejscu. Wciąż poważnym problemem jest dostępność podstawowej infrastruktury – przede wszystkim kanalizacji, a w niektórych miejscach także wodociągu. Mieszkańcy podkreślali niewystarczającą dostępność do miejsc do wspólnego spędzania wolnego czasu i integracji, co powoduje coraz większą izolację i rozluźnianie się więzi społecznych. Respondenci wymieniali, że najbardziej uciążliwy jest brak dostępności miejsc dostosowanych do potrzeb seniorów oraz rodzin z dziećmi. Uwypuklono także niewystarczające wykorzystanie już istniejących obiektów – boisk, a także mało różnorodną ofertę spędzania wolnego czasu. Mieszkańcy zwracali uwagę także na kwestie społeczno-gospodarcze. Lokalny rynek pracy jest bardzo ograniczony i mało zróżnicowany.

4.4. Wybór obszaru zdegradowanego wraz z uzasadnieniem Ostatnim etapem diagnozy było wskazanie obszaru zdegradowanego, który wykazuje kumulację negatywnych zjawisk społecznych oraz dodatkowo - w pozostałych analizowanych zjawiskach - wykazuje także nagromadzenie negatywnych cech. Na podstawie uzyskanego wskaźnika sum standaryzowanych dla zakresu społecznego, jako obszar o szczególnej koncentracji problemów w tym zakresie można wytypować następujące sołectwa: Lubomierz, Łostówka, Kasina Wielka, Mszana Górna i Kasinka Mała. W wymienionych sołectwach na uwagę zasługiwały problemy związane z ogólnym korzystaniem ze środków pomocy i korzystaniem z nich z powodu ubóstwa oraz dodatkowo akcentowanych przez mieszkańców problemów związanych z alkoholizmem czy bezrobociem. Również bezpieczeństwo drogowe w analizowanym okresie w sołectwie Lubomierz wskazywało na występowanie w tym zagadnieniu sytuacji problemowej. Wskaźniki związane z szeroko pojętą aktywnością mieszkańców również przyjmowały niskie wartości. Niepokojące są jednocześnie kwestie związane z niekorzystnymi zamianami demograficznymi, a w szczególności wskaźnikiem obciążenia demograficznego, którego najwyższe wartości wystąpiły w sołectwie Lubomierz.

Tabela 7. Wartości wskaźnika sum standaryzowanych dla zjawisk społecznych Zjawiska techniczno- Jednostki urbanistyczne Zjawiska społeczne środowiskowe Lubomierz 65,45 6,01 Kasina Wielka 61,81 5,87 Łostówka 61,51 5,34 Mszana Górna 58,98 5,64 Kasinka Mała 53,32 4,07 Łętowe 45,64 3,68 Olszówka 36,23 6,68 Glisne 33,11 9,76 Raba Niżna 31,27 6,45 Źródło: Opracowanie własne na podstawie pozyskanych danych

S t r o n a |43 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Opierając się na tak przeprowadzonym postępowaniu badawczym możliwe było wyznaczenie jednostek urbanistycznych, które charakteryzują się koncentracją negatywnych zjawisk, tj. noszą znamiona obszaru zdegradowanego - w pierwszej kolejności z uwagi na zjawiska społeczne, a także współwystępowanie co najmniej jednej z pozostałych kwestii – gospodarczej, przestrzenno- funkcjonalnej, środowiskowej, technicznej.

Tabela 8. Wartości wskaźnika degradacji Jednostki Wskaźnik Skala Zdiagnozowane problemy w poszczególnych urbanistyczne degradacji degradacji aspektach rewitalizacji przestrzenno- społeczny gospodarczy środowiskowy techniczny funkcjonalny Lubomierz 71,47 x x x Kasina Wielka 67,68 x x x bardzo zła Łostówka 66,86 x x x Mszana Górna 64,62 x x Kasinka Mała 57,39 zła x x Łętowe 49,32 x Olszówka 42,91 x x x x dobra Glisne 42,87 x x Raba Niżna 37,72 x x Źródło: Opracowanie własne na podstawie pozyskanych danych

Rysunek 16. Obszar zdegradowany gminy Mszana Dolna

Źródło: Opracowanie własne

44 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

5. CHARAKTER POTRZEB REWITALIZACYJNYCH

5.1. Wskazanie obszaru rewitalizacji wraz z uzasadnieniem Synteza wyników uzyskanych z przeprowadzonej diagnozy oraz badań ilościowych i jakościowych obecnej sytuacji w gminie Mszana Dolna, a także oczekiwań i potrzeb lokalnej społeczności wyrażonych podczas warsztatów rewitalizacyjnych, doprowadziły do wyodrębnienia obszaru rewitalizacji na terenie gminy, który cechuje się największą kumulacją negatywnych zjawisk i problemów. Badania ilościowe obejmowały badania metodą CAWI mieszkańców dotyczące jakości życia w poszczególnych sołectwach gminy Mszana Dolna (liczba wypełnionych ankiet: 78 czas badania 15.09.2016 -10.10.2016). Z kolei badania jakościowe przeprowadzono z wykorzystaniem techniki zogniskowanych wywiadów grupowych. Na potrzeby wyznaczenia obszaru rewitalizacji przeprowadzono 1 wywiad grupowy, w którym uczestniczyło łącznie 8 osób – radni, członkowie organizacji pozarządowych, pracownik socjalny, urzędnicy.

Tabela 9. Mapa koncentracji problemów społecznych, gospodarczych, środowiskowych, przestrzenno-technicznych na obszarze gminy Mszana Dolna – badanie fokusowe

Źródło: Mapa z badania fokusowego w Urzędzie Gminy Mszana Dolna

Proces badawczy pozwolił określić lokalizację kluczowych problemów, a w konsekwencji wyznaczyć obszar rewitalizacji tylko tam, gdzie na obszarze zdegradowanym była kumulacja problemów społecznych i minimum jeden kluczowy czynnik gospodarczy lub środowiskowy, przestrzenny, techniczny.

S t r o n a |45 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 10. Kluczowe wskaźniki obrazujące stan kryzysu obszaru rewitalizacji z powodu koncentracji problemów Obszar Problematyka Wskaźnik Gmina rewitalizacji Liczba osób korzystających z pomocy Ubóstwo społecznej z powodu ubóstwa na 100 2,90 3,90 mieszkańców Liczba bezrobotnych na 100 osób w wieku Bezrobocie 8,65 8,97 produkcyjnym

Demografia Współczynnik obciążenia demograficznego 50,5 51,8

Niski poziom kapitału Liczba NGO na 1 000 mieszkańców 0,26 0,20 społecznego Udział dzieci objętych wychowaniem Oświata 50% 47% przedszkolnym w ogóle dzieci Kluczowy czynnik (gospodarczy, środowiskowy, przestrzenny, Jako kluczowe zjawisko negatywne dla obszaru wskazano niską dostępność do techniczny) z kategorii podstawowej infrastruktury komunalnej – sieci wodociągowej i kanalizacji. pozostałych zjawisk negatywnych decydujący o wskazaniu obszaru Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Urzędu Gminy Mszana Dolna

Szeroki udział mieszkańców na każdym etapie wyznaczania obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji gwarantuje, że wybrane obszary są odpowiedzią na rzeczywiste zapotrzebowanie mieszkańców gminy Mszana Dolna. Trafne dopasowanie do dostrzeganych i wskazywanych przez mieszkańców problemów pozwoli w przyszłości na podjęcie działań naprawczych, które dadzą oczekiwane przez społeczeństwo efekty. Wyznaczono obszar rewitalizacji o łącznej powierzchni 244,65 ha (tj. 1,44% powierzchni gminy), zamieszkały przez 3 165 osób (tj. 18,10% populacji gminy Mszana Dolna). Składa się on z 8 podobszarów: . Podobszar 1: Lubomierz - Królewska Góra; . Podobszar 2: Lubomierz – Centrum; . Podobszar 3: Kasina Wielka - Centrum; . Podobszar 4: Łostówka – Centrum; . Podobszar 5: Łostówka - Pod Skałą; . Podobszar 6: Mszana Górna – Witów; . Podobszar 7: Mszana Górna – Centrum; . Podobszar 8: Kasinka Mała – Centrum.

5.2. Podobszar zdegradowany Lubomierz Diagnoza przeprowadzona w rozdziale 4, wsparta wynikami warsztatów oraz analizą ankiet zbieranych w trakcie konsultacji społecznych, wskazuje na następujące deficyty i potencjały obszaru i jego otoczenia:

46 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 11. Kluczowe zjawiska – negatywne i potencjały na podobszarze Lubomierz Kluczowe Negatywne Potencjały zjawiska 1. Bardzo duża liczba beneficjentów pomocy 1. Wysoka aktywność społeczna (duża liczba NGO). społecznej. 2. Wysoki wskaźnik ubóstwa. 3. Zauważalny problem z alkoholizmem. 4. Duża liczba osób niepełnosprawnych potrzebujących wsparcia. 5. Duża liczba osób korzystających z pomocy z powodu długotrwałej i ciężkiej choroby. 6. Relatywnie duża liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu choroby. 7. Bardzo duża liczba osób korzystających z pomocy społecznej z powodu wielodzietności. 8. Rosnąca liczba seniorów.

Społeczne 9. Rosnąca liczba interwencji związanych z niebieską kartą. 10. Wysoki i rosnący wskaźnik obciążenia demograficznego. 11. Niska liczba dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym. 12. Relatywnie duża liczba przestępstw (zdarzają się bójki, pobicia i kradzieże). 13. Duże zagrożenie w ruchu drogowym (wypadki na drodze woj. 968). 14. Niska frekwencja wyborcza.

1. Przeciętna dostępność do podstawowej 1. Najwyższy w gminie wskaźnik przedsiębiorczości. infrastruktury komunalnej. 2. Dobre skomunikowanie. 2. Brak dostępu do kanalizacji sanitarnej. 3. Bardzo dobre warunki do rozwoju agroturystyki.

3. Niska atrakcyjność osadnicza (mierzona 4. Duży potencjał do rozwoju narciarstwa, funkcjonalne)

- liczba wydanych pozwoleń na budowę). szczególnie biegowego. Pozostałe środowiskowe, środowiskowe, 4. Poważny problem z zanieczyszczeniem 5. Warunki przyrodniczo-krajobrazowe.

(w (w tym gospodarcze, powietrza. Źródło: Opracowanieprzestrzenno własne na podstawie danych statystycznych oraz wyników konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty)

5.2.1. Podobszar rewitalizacji 1: Lubomierz-Królewska Góra Podobszar Lubomierz - Królewska Góra jest jednym z dwóch obszarów charakteryzujących się największymi deficytami na podobszarze zdegradowanym: Lubomierz (stąd został wskazany jako rewitalizowany), ale także stwarza realną możliwość kreowania pozytywnych zmian, które wpłyną zarówno na poprawę sytuacji na tym terenie, jak również będą pozytywnie oddziaływać na cały obszar zdegradowany.

S t r o n a |47 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 17. Podobszar rewitalizacji Lubomierz-Królewska Góra– obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna oraz System Informacji Przestrzennej Gminy Mszana Dolna

Tabela 12. Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 1. Lubomierz-Królewska Góra Aspekty pozostałe Aspekty społeczne (w tym gospodarcze, środowiskowe, przestrzenno-funkcjonalne, techniczne) 1. Trudno znaleźć pracę. 1. Nie ma dobrego Internetu. 2. Niska aktywność (NGO). 2. Słaba komunikacja do centrum gminy. 3. Szkoła za krótko czynna. 3. Nieatrakcyjny teren wokół szkoły. 4. Dużo ludzi musi korzystać z pomocy społecznej. 4. Niewykorzystany potencjał agroturystyczny. 5. Ludzie wyjeżdżają. Źródło: Tabela zawiera wypowiedzi mieszkańców odnotowane w trakcie konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty, badania fokusowe)

Położenie podobszaru: Podobszar obejmuje zabudowaną część miejscowości Lubomierz w północno-zachodniej części wsi, od Królewskiej Góry po osiedle Bożki. Powierzchnia podobszaru: 18,46 ha. Ludność podobszaru: 263 osoby. Opis podobszaru: Obszar obejmuje teren zabudowany, głównie zabudową jednorodzinną wraz z zabudową gospodarczą. Większość domów zlokalizowana jest przy drodze gminnej. W centrum obszaru znajduje się Szkoła Podstawowa nr 2 mieszcząca się w przysiółku Lubomierza o nazwie „Królewska Góra”. Budynek szkoły z 1971 roku, w roku 2002 zmodernizowany i powiększony o stołówkę. Z kolei w latach w 2004 - 2005 przeprowadzono generalny remont szkoły i sali gimnastycznej. W następnym roku zostało wykonane boisko sportowe i wyposażone w sprzęt do koszykówki, siatkówki i piłki ręcznej. Dzięki programom unijnym realizowanym w latach 2010 – 2013 szkoła wzbogaciła się o nowy sprzęt audiowizualny i pomoce dydaktyczne. Obok budynku szkoły znajduje się niszczejący obiekt, który docelowo, po gruntownym remoncie zostanie przeznaczony na cele społeczne.

Tabela 13. Wjazd na Królewską Górę i widok z przysiółka

Źródło: Peridea

48 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Problemy społeczne najczęściej występujące na tym terenie to przede wszystkim ubóstwo, niskie kwalifikacje zawodowe miejscowej ludności, wyuczona bezradność, niski poziom dochodów, bezrobocie, długotrwałe choroby.

Tabela 14. Szkoła Podstawowa nr 2 w Lubomierzu i okolice placówki

Źródło: Peridea

5.2.2. Podobszar rewitalizacji 2: Lubomierz-Centrum Podobszar Lubomierz – Centrum jest jednym z dwóch obszarów charakteryzujących się największymi deficytami na obszarze zdegradowanym: Lubomierz (stąd został wskazany jako rewitalizowany), ale także stwarza realną możliwość kreowania pozytywnych zmian, które wpłyną zarówno na poprawę sytuacji na tym terenie, jak również będą pozytywnie oddziaływać na cały obszar zdegradowany.

Rysunek 18. Podobszar rewitalizacji Lubomierz-Centrum – obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna oraz System Informacji Przestrzennej Gminy Mszana Dolna

Tabela 15. Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 2. Lubomierz-Centrum Aspekty pozostałe Aspekty społeczne (w tym gospodarcze, środowiskowe, przestrzenno-funkcjonalne, techniczne) 1. Coraz słabiej znamy naszych sąsiadów. 1. Zaniedbane, brzydkie budynki przy drodze głównej. 2. Trudno znaleźć pracę. 2. Zanieczyszczone powietrze. 3. Niska aktywność mieszkańców. 3. Przez obszar przechodzi droga wojewódzka co 4. Rosnące ubóstwo. powoduje duży ruch. 5. Brak miejsca dla osób starszych. 4. Brak jakiejkolwiek promocji produktów lokalnych i 6. Nie czujemy się bezpiecznie (wypadki na drodze) tradycyjnych. 7. Zdarzają się akty chuligaństwa i wandalizmu oraz agresywne zachowania osób nietrzeźwych. Źródło: Tabela zawiera wypowiedzi mieszkańców odnotowane w trakcie konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty, badania fokusowe)

S t r o n a |49 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Położenie podobszaru: Podobszar obejmuje ścisłe centrum miejscowości Lubomierz, położony po obu stronach drogi wojewódzkiej począwszy od okolic Szkoły Podstawowej nr 1 działki nr 3265 na południowym wschodzie do działki nr 1618 na zachodzie. Powierzchnia podobszaru: 21,13 ha. Ludność podobszaru: 260 osób. Opis podobszaru: Obszar biegnie wzdłuż drogi wojewódzkiej obejmując obszary zabudowy jednorodzinnej, a także obiekty ważne dla mieszkańców. Dominują budynki mieszkalne i zagrodowe o zróżnicowanej estetyce. Na obszarze znajdują się także: kościół, szkoła i remiza. Cześć obiektów, jak i ich otoczenie, wymagają rewitalizacji z uwagi na stan techniczny i estetykę obiektów. Początek obszaru wyznacza zabudowa mieszkaniowa nieopodal placówki oświatowej. Szkoła Podstawowa nr 1 w Lubomierzu mieści się w budynku z 1995 roku. Infrastruktura i wyposażenie placówki jest bardzo dobre. W 2009 roku oddano do użytku nową, dobudowaną część obiektu, mieszczącą dodatkowe sale lekcyjne, pełnowymiarową salę gimnastyczną z widownią, zaplecze socjalne i sportowe. Dostosowano także obiekt do potrzeb osób niepełnosprawnych (poprzez montaż windy). Rok później zakończono prace w otoczeniu szkoły - powstało boisko do gier sportowych oraz plac zabaw dla dzieci w wieku młodszym. W całości zagospodarowano także teren wokół szkoły poprzez obsadzenie krzewami.

Rysunek 19. Szkoła Podstawowa nr 1 w Lubomierzu

Źródło: www.sp1lubomierz.pl

Naprzeciwko szkoły znajduje się cmentarz parafialny, a dalej klasztor oo. Franciszkanów. Kościół pw. św. Józefa Oblubieńca NMP w Lubomierzu to obiekt drewniany z 1914 roku. Kościół otacza wieniec starych lip, które zostały posadzone z myślą, by ochronić budowlę przed wiatrem i uderzeniami piorunów, a w upalne dni dawać wiernym odrobinę cienia. Obok klasztoru oo. Franciszkanów znajduje się dom zakonny Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, pracujących w tutejszej parafii.

Rysunek 20. Kościół pw. św. Józefa Oblubieńca NMP w Lubomierzu i remiza OSP

Źródło: Peridea, www.mszana.pl

Nieopodal szkoły (po tej samej stronie ulicy), przy drodze wojewódzkiej, znajduje się remiza OSP, wybudowana i oddana do użytku w 2003, wyposażona m.in. w nowoczesną kuchnię i pokoje gościnne, jest w bardzo dobrym stanie technicznym. Wśród problemów społecznych mieszkańcy podkreślają dużą liczbę osób ubogich i niepełnosprawnych wymagających wsparcia, a z drugiej strony zauważają problem sporej grupy mieszkańców, którzy w sposób trwały uzależnieni są od pomocy społecznej.

50 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 21. Podobszar rewitalizacji w Lubomierzu wzdłuż drogi wojewódzkiej

Źródło: Peridea

5.3. Podobszar zdegradowany Kasina Wielka Diagnoza przeprowadzona w rozdziale 4, wsparta wynikami warsztatów oraz analizą ankiet zbieranych w trakcie konsultacji społecznych, wskazuje na następujące deficyty i potencjały obszaru i jego otoczenia:

Tabela 16. Kluczowe zjawiska – negatywne i potencjały na podobszarze Kasina Wielka Kluczowe Negatywne Potencjały zjawiska 1. Spora grupa osób niepełnosprawnych 1. Relatywnie mała liczba osób korzystających z potrzebujących wsparcia. pomocy społecznej. 2. Bezradność w sprawach opiekuńczo - 2. Relatywnie wysoki udział w kulturze mierzony wychowawczych i prowadzenia poziomem czytelnictwa. gospodarstwa domowego. 3. Duża aktywność mieszkańców mierzona liczbą 3. Rosnąca liczba osób korzystających z NGO działających na obszarze. pomocy społecznej z powodu bezrobocia. 4. Wysoki wskaźnik bezrobocia rejestrowanego. 5. Duża liczba seniorów korzystających z pomocy społecznej. 6. Występujące zjawisko przemocy domowej.

Społeczne 7. Relatywnie wysoki wskaźnik obciążenia demograficznego. 8. Bardzo wysoki współczynnik starości. 9. Spadająca liczba dzieci uczęszczających do przedszkoli. 10. Niskie poczucie bezpieczeństwa (ponadprzeciętna dla gminy liczby przestępstw). 11. Zagrożenie alkoholizmem.

1. Brak dostępu do podstawowej 1. Rozwinięta infrastruktura komunalna.

infrastruktury komunalnej. 2. Atrakcyjne tereny turystycznie (spokój, cisza). - 2. Przeciętna atrakcyjność osadnicza 3. Możliwości rozwoju agroturystyki. (mierzona liczba wydanych pozwoleń na 4. Dobre skomunikowanie.

budowę).

funkcjonalne)

przestrzenno Pozostałe

środowiskowe, środowiskowe, 3. Niski wskaźnik przedsiębiorczości. (w (w tym gospodarcze, Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych statystycznych oraz wyników konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty)

5.3.1. Podobszar rewitalizacji 3 - Kasina Wielka - Centrum Podobszar Kasina Wielka – Centrum, wskazany jako rewitalizowany, charakteryzuje się największymi deficytami na obszarze zdegradowanym: Kasina Wielka, ale także stwarza realną możliwość kreowania pozytywnych zmian, które wpłyną zarówno na poprawę sytuacji na tym terenie, jak również będą pozytywnie oddziaływać na cały obszar zdegradowany.

S t r o n a |51 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 22. Podobszar rewitalizacji Kasina Wielka – obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna oraz System Informacji Przestrzennej Gminy Mszana Dolna

Tabela 17 Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 3. Kasina Wielka-Centrum Aspekty pozostałe Aspekty społeczne (w tym gospodarcze, środowiskowe, przestrzenno-funkcjonalne, techniczne) 1. Coraz więcej osób starszych i samotnych, które 1. Brak kanalizacji potrzebują pomocy. 2. Nie ma dobrego Internetu. 2. Dużo ludzi nie pracuje. 3. Brak dbałości o porządek. 3. Rolnictwo już dzisiaj nie przynosi dochodów. 4. Za mało atrakcji dla turystów. 4. Trudno znaleźć pracę. 5. Zła jakości powietrza szczególnie w okresie 5. Nie ma miejsc do spędzania wolnego czasu. zimowym gdy palone jest w piecach np. starymi 6. Brak poczucia bezpieczeństwa z powodu wybryków ubraniami śmieciami. chuligańskich i osób spożywających alkohol w centrum. 7. Szkoła zamknięta popołudniami i wieczorami, a można by coś tam robić. 8. Młodzi wyjeżdżają. 9. Zbyt mała chęć dzieci i młodzieży do brania udziału w zajęciach pozalekcyjnych (bierna postawa). 10. Słabnące więzi między ludźmi. Źródło: Tabela zawiera wypowiedzi mieszkańców odnotowane w trakcie konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty, badania fokusowe)

Położenie podobszaru: Podobszar obejmuje centrum miejscowości Kasina Wielka, położony wzdłuż drogi wojewódzkiej 964. Od południa rozpoczyna się działką nr 3856, następnie wzdłuż drogi głównej na północ, aż do skrzyżowania w Kasinie Wielkiej i kończy się na działce nr 1341. Obszar obejmuje również zabudowę wzdłuż drogi gminnej prowadzącej do stacji kolejowej PKP i stacji narciarskiej. Powierzchnia podobszaru: 48,45 ha. Ludność podobszaru: 551 osób. Opis podobszaru: Obszar rewitalizacji położony jest wzdłuż głównego ciągu komunikacyjnego – drogi wojewódzkiej. Zabudowa na obszarze różnorodna, najczęściej chaotyczna, pozbawiona zamysłu urbanistycznego i rozproszona. W samym centrum miejscowości mieści się Dom Pomocy Społecznej „Diana”, który powstał we wrześniu 2003 roku dla 30 osób. W wyniku rozbudowy w 2009 roku Dom może obecnie przyjąć 66 pensjonariuszy. Założycielem Domu był Zygmunt Kaletka, Prezes Stowarzyszenia Wspierania Osób Psychicznie Chorych „Egida”, które obecnie prowadzi ten ośrodek. DPS „Diana” położony jest na 34 arowej ogrodzonej działce w samym centrum wsi. Na działce znajduje się altana ogrodowa z grillem przeznaczonym dla 80 osób, a także boisko sportowe do dyspozycji mieszkańców. Budynek dodatkowo wyposażony jest w windę do przewozu osób niepełnosprawnych. Dom zapewnia całodobową opiekę pielęgniarską. Posiada wykwalifikowaną kadrę pracowniczą, psychiatrę,

52 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

psychologa, terapeutę, fizjoterapeutę, dwóch pracowników socjalnych, pielęgniarki, opiekunki, personel pomocniczy. W odległości 200 metrów znajduje się Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej, Kościół, przystanek, punkt finansowy Banku Spółdzielczego, remiza strażacka, Zespół Placówek Oświatowych.

Tabela 18. Zabudowania na podobszarze rewitalizacji 3. Kasina Wielka-Centrum

Źródło: Peridea,

Miejscem ważnym dla mieszkańców jest remiza OSP, oddana do użytku w 2000 roku. W budynku mają siedziby organizacje społeczne działające na terenie miejscowości, w tym m.in.: Stowarzyszenie Rozwoju i Odnowy Wsi Kasina Wielka, Kółko Rolnicze, Biblioteka Gminna, Zespół Regionalny Kasinianie-Zagórzanie (działający od 40 lat), Orkiestra Dęta „Echo-Zagórzan” (założona prawie 80 lat temu). W remizie odbywają się spotkania Rady Sołeckiej i zebrania wiejskie, a także funkcjonuje sala z zapleczem, gdzie odbywają się przyjęcia weselne i inne imprezy kulturalne. W 2012 roku zagospodarowano teren przy obiekcie, wybudowano amfiteatr z zapleczem socjalnym oraz alejki spacerowe, a także zagospodarowano teren elementami małej architektury.

Tabela 19. Centrum Kasiny Wielkiej – szkoła, kościół drewniany pw. Św. Marii Magdaleny

Źródło: Peridea

Na obszarze znajduje się cenny zabytkowy kościół drewniany pw. Św. Marii Magdaleny umieszczony na „Szlaku Architektury Drewnianej”. Kościół stanowi przykład XVII wiecznego budownictwa sakralnego. Jego konstrukcja pokazuje umiejętności i kunszt cieśli działających na tym terenie w dobie baroku. Fundatorem kościoła (wybudowanego w roku 1624) był Jan Niewiarowski, kawaler maltański, brat Przecława Niewiarowskiego, właściciela Kasiny Wielkiej. W 1678 roku dobudowano do istniejącej świątyni wieże oraz część nawy. W tej formie świątynia przetrwała do dziś. Kościół św. Marii Magdaleny jest budowlą drewnianą, jednonawową, z dachem o konstrukcji zrębowej. Budynek jest pokryty gontem, a konstrukcja dachu jednokalenicowa, dwuspadowa. Na środku znajduje się mała wieża, tzw. sygnaturka, pokryta blachą miedzianą. Wieżę główną, krytą tradycyjnym gontem, wieńczy barokowy hełm cebulasty z latarnią. Zabytek otacza parkan murowany z miejscowego kamienia układanego na glinie, przykryty dwuspadowym gontowym daszkiem. Na placu kościelnym rosną wiekowe drzewa stanowiące pomniki przyrody. Staraniem parafii i mieszkańców zabytkowa świątynia jest remontowana, a cenne zabytki ruchome przywracane są do dawnej świetności. Jednak obiekt wymaga dalszych prac konserwatorskich. Obiekt jest chętnie odwiedzany przez licznych turystów i wiernych. W dalszej części obszaru znajduje się jeden z dwóch budynków Zespołu Placówek Oświatowych (budynek A), który z uwagi na swój stan techniczny wymaga podjęcia pilnych prac remontowych. Drugi (budynek B) – położony poza obszarem rewitalizacji, został oddany do użytku w roku 2004 i jest w dobrym stanie technicznym. Przy każdym z budynków funkcjonuje boisko

S t r o n a |53 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

sportowe, zaś przy budynku A powstał kompleks boisk w ramach programu Moje Boisko „Orlik 2012”. Obiekty przygotowane są do gry w piłkę nożną i koszykówkę. Szkoła posiada dwie pracownie komputerowe z dostępem do Internetu, a także dwa multimedialne centra biblioteczne.

Rysunek 23. Dom opieki społecznej i zabudowania w Kasinie Wielkiej

Źródło: www.dpskasinawielka.com.pl, Peridea

We wschodniej części podobszaru, na osiedlu Puty, znajduje się Stacja PKP. Wzniesiona na wysokości 580 m. n.p.m. jest najwyżej położoną stacją kolejową na szlaku linii transwersalnej Chabówka – Lwów, natomiast trasa linii kolejowej przebiegająca wzdłuż gór i dolin jest najwyżej położoną linią kolejową w Polsce. Celem budowy tej trasy było połączenie Chabówki (ważnego węzła kolejowego) ze Lwowem. Obecnie linia ta używana jest sporadycznie, tylko do celów turystycznych i stanowi dzisiaj atrakcję turystyczną. Obok zlokalizowana jest stacja narciarska „Kasina SKI” często odwiedzana przez amatorów narciarstwa. Zabytkowy XIX wieczny budynek dworcowy przeszedł gruntowną modernizację, po której urządzono w nim 5 komfortowych, w pełni wyposażonych apartamentów. Problemem miejscowości jest zarówno brak oferty służącej budowaniu więzi społecznych – miejsca gdzie mogliby spotykać się mieszkańcy, a w szczególności dzieci oraz miejscowa młodzież i w sposób zorganizowany spędzać czas, a także miejsca, w którym, czy to w plenerze, czy pod dachem, mogłyby odbywać się imprezy kulturalno-rozrywkowe dla lokalnej społeczności. Miejscowa ludność utrzymuje się głównie z rolnictwa, prowadząc swoje gospodarstwa na mało urodzajnych gruntach, w trudnym, górzystym terenie, co przekłada się na niskie dochody miejscowej ludności i w konsekwencji niski poziom życia całej wspólnoty. Najpoważniejszy problemem na obszarze rewitalizacji są fatalne wskaźniki demograficzne, szczególnie dotyczące rosnącej liczby seniorów, którzy pilnie potrzebują wsparcia. Coraz liczniejsza jest też na tym obszarze grupa osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności, która wymaga systemowego wsparcia i opieki. Z kolei położenie miejscowości wzdłuż drogi wojewódzkiej (964) o dużym natężeniu ruchu (także samochodów ciężarowych) przy jednoczesnym braku chodników, powoduje, że ludzie żyją w ciągłym poczuci zagrożenia, szczególnie jeżeli chodzi o małe dzieci dochodzące do szkoły.

5.4. Podobszar zdegradowany Łostówka Diagnoza przeprowadzona w rozdziale 4, wsparta wynikami warsztatów oraz analizą ankiet zbieranych w trakcie konsultacji społecznych wskazuje na następujące deficyty i potencjały obszaru i jego otoczenia:

54 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 20. Kluczowe zjawiska – negatywne i potencjały na podobszarze Łostówka Kluczowe Negatywne Potencjały zjawiska 1. Relatywnie spora grupa osób korzystających z 1. Relatywnie niski współczynnik starości. pomocy społecznej. 2. Korzystny wskaźnik obciążenia demograficznego. 2. Wysoki wskaźnik ubóstwa. 3. Relatywnie duża liczba dzieci objętych 3. Występujące zjawisko przemocy domowej. wychowaniem przedszkolnym. 4. Duża liczba osób korzystających z pomocy 4. Raczej bezpiecznie. społecznej z powodu bezrobocia. 5. Najwyższy w gminie wskaźnik bezrobocia rejestrowanego. 6. Niski udział w kulturze (mierzony aktywnością

Społeczne czytelniczą). 7. Niska aktywność NGO. 8. Bardzo niska frekwencja wyborcza (najniższa w gminie). 9. Występuje duże zagrożenie alkoholizmem.

1. Przeciętna atrakcyjność osadnicza (mierzona 1. Wysoki wskaźnik przedsiębiorczości.

liczba wydanych pozwoleń na budowę). 2. Dobre skomunikowanie. - 2. Zauważalny problem niskiej emisji 3. Tereny atrakcyjne turystycznie (spokój, cisza). (szczególnie doskwiera w okresach 4. Możliwości rozwoju agroturystyki.

grzewczych). 5. Dostępność kanalizacji sanitarnej.

funkcjonalne)

przestrzenno środowiskowe, środowiskowe,

Pozostałe (w (w tym gospodarcze, Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych statystycznych oraz wyników konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty)

5.4.1. Podobszar rewitalizacji 4 - Łostówka - Centrum Podobszar Łostówka - Centrum jest jednym z dwóch obszarów charakteryzujących się największymi deficytami na obszarze zdegradowanym: Łostówka (stąd został wskazany jako rewitalizowany), ale także stwarza realną możliwość kreowania pozytywnych zmian, które wpłyną zarówno na poprawę sytuacji na tym terenie, jak również będą pozytywnie oddziaływać na cały obszar zdegradowany.

Rysunek 24. Podobszar rewitalizacji Łostówka - Centrum – obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna oraz System Informacji Przestrzennej Gminy Mszana Dolna

S t r o n a |55 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 21 Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 4. Łostówka – Centrum Aspekty pozostałe Aspekty społeczne (w tym gospodarcze, środowiskowe, przestrzenno-funkcjonalne, techniczne) 1. Bezrobocie. 1. Duże zanieczyszczenie powietrza. 2. Ludzie nie podejmują wspólnych inicjatyw. 2. Problemy z bezpańskimi psami. 3. Rosnąca liczba osób ubogich, szczególnie starszych 3. Nie ma gdzie sprzedawać lokalnych produktów i samotnych. żywnościowych (małe targowiska) 4. Słaba dostępność lekarza i rehabilitacji. 4. Brak dobrego dojazdu do miejscowości (komunikacja publiczna). Źródło: Tabela zawiera wypowiedzi mieszkańców odnotowane w trakcie konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty, badania fokusowe)

Położenie podobszaru: Podobszar obejmuje ścisłe centrum miejscowości Łostówka, obszar zabudowany po lewej stronie drogi powiatowej, od działki nr 741 aż po działkę nr 1125 na wschodzie. Powierzchnia podobszaru: 10,17 ha. Ludność podobszaru: 113 osób. Opis podobszaru: Podobszar obejmuje zabudowę jednorodzinną i zagrodową w centrum miejscowości, zwartą zabudowę o zróżnicowanym stanie technicznym i estetyce. W centrum obszaru znajduje się szkoła podstawowa i przedszkole oraz remiza OSP. Zespół Szkoły i Przedszkola w Łostówce jest w bardzo dobrym stanie technicznym. W 2000 roku zakończono rozbudowę szkoły o salę gimnastyczną i nowe sale lekcyjne, w roku 2007 zagospodarowano teren przed budynkiem oraz wybudowano boisko i plac zabaw. Naprzeciwko szkoły znajduje się duży parking.

Rysunek 25. Zespół Szkoły i Przedszkola w Łostówce i remiza OSP

Źródło: www.splostowka.pl, Peridea

Remiza OSP jest w dobrym stanie technicznym, po kompleksowej termomodernizacji w 2004 roku. W 2012 roku wyposażono i udostępniono świetlicę wiejską.

5.4.2. Podobszar rewitalizacji 5 - Łostówka – Pod Skałą Podobszar Łostówka - Pod Skałą jest jednym z dwóch obszarów charakteryzujących się największymi deficytami na obszarze zdegradowanym: Łostówka (stąd został wskazany jako rewitalizowany), ale także stwarza realną możliwość kreowania pozytywnych zmian, które wpłyną zarówno na poprawę sytuacji na tym terenie, jak również będą pozytywnie oddziaływać na cały obszar zdegradowany.

56 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 26. Podobszar rewitalizacji Łostówka – Pod Skałą – obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna oraz System Informacji Przestrzennej Gminy Mszana Dolna

Tabela 22 Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 5. Łostówka – Pod Skałą Aspekty pozostałe Aspekty społeczne (w tym gospodarcze, środowiskowe, przestrzenno-funkcjonalne, techniczne) 1. Trudno znaleźć pracę. 1. Sporadyczne przypadki palenia śmieci. 2. Niska aktywność mieszkańców. 2. Brak atrakcyjnych terenów rekreacyjnych (boisko, 3. Rosnąca liczba osób ubogich. plac zabaw, skwer itp. 4. Zbyt mała chęć dzieci i młodzieży do brania udziału w zajęciach pozalekcyjnych (bierna postawa). 5. Słaba dostępność do lekarza Źródło: Tabela zawiera wypowiedzi mieszkańców odnotowane w trakcie konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty, badania fokusowe)

Położenie podobszaru: Podobszar położony w zachodnim krańcu wsi na granicy z Mszaną Górną. Obejmuje obszar zabudowany zwany „Pod Skałą”, wzdłuż drogi lokalnej od granicy z Mszaną Górną do drogi powiatowej, obejmuje osiedla Wsoły, Zązki, Dziedziny, Wojtyczki i Zagroda. Powierzchnia podobszaru: 20,41 ha. Ludność podobszaru: 335 osób. Opis podobszaru: Obejmuje zabudowę mieszkaniową i zagrodową zlokalizowaną przy drodze lokalnej nad rzeką Mszanką. Ze względu na położenie utrudniony jest dostęp do lekarza i innych usług publicznych, np. związanych z kulturą. Biorąc pod uwagę fakt, że obszar zamieszkiwany jest w dużej części przez osoby starsze oraz z racji wieku niepełnosprawnych, stanowi to poważny problem tego miejsca. Oddalenie od centrum miejscowości, powoduje poczucie izolacji i prowadzi do alienacji mieszkańców tych osiedli. Mieszkańcy bardzo mocno artykułują fakt utrudnionego dostępu do miejsca, w którym miałaby szanse rozwijać się lokalna kultura, czy które stwarzałoby szanse na podjęcie przez samych mieszkańców takiej aktywności. Brak takiego miejsca wpływa dezintegrująco na lokalną społeczność, pogłębia procesy alienacji i prowadzi do rozpadu więzi społecznych. Obszar jest niejednorodny, o dość zwartej zabudowie i zróżnicowanym stanie technicznym i estetycznym budynków. Obok nowo wybudowanych domostw, funkcjonują stare budynki, niejednokrotnie bardzo zdegradowane i wymagające pilnych prac remontowych. Na obszarze znajduje się zabytkowa kaplica p.w. Św. Barbary z początku XIX wieku, wymagająca pilnego remontu.

S t r o n a |57 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 27. Kaplica p.w. Św. Barbary w Łostówce

Źródło: www.mszana.pl

Pilnej rewitalizacji wymaga przestrzeń publiczna, zupełne niewykorzystane są tereny nad rzeką Mszanką, które mogłyby stanowić atrakcyjne miejsce spotkań i nawiązywania relacji społecznych miejscowej ludności, przyczyniając się tym samym do tak oczekiwanej społecznie integracji wewnętrznej tej wspólnoty. Atrakcyjnie zagospodarowana przestrzeń publiczna oraz istniejące obiekty turystyczne (np. Ośrodek Pod Arkadami) mogłyby także tworzyć ciekawą ofertę rekreacyjną dla gości z zewnątrz, tworząc tym samym warunki do rozwoju gospodarczego (gospodarstwa agroturystyczne, mała gastronomia, usługi dla turystów). Szczególnie, że obszar ma ogromny potencjał dla rozwijania oferty turystycznej – atrakcyjna krajobrazowo i przyrodniczo okolica, bardzo spokojna, a jednocześnie z dość dobrym dojazdem samochodem (dostępność komunikacją publiczną bardzo ograniczona).

5.5. Podobszar zdegradowany Mszana Górna Diagnoza przeprowadzona w rozdziale 4, wsparta wynikami warsztatów oraz analizą ankiet zbieranych w trakcie konsultacji społecznych wskazuje na następujące deficyty i potencjały obszaru i jego otoczenia:

Tabela 23. Kluczowe zjawiska – negatywne i potencjały na podobszarze Mszana Górna Kluczowe Negatywne Potencjały zjawiska 1. Wysoki wskaźnik ubóstwa. 1. Wysoki udział w kulturze mierzony poziomem 2. Występujące zjawisko przemocy domowej. czytelnictwa. 3. Zagrożenie alkoholizmem (spadający, ale 2. Korzystny wskaźnik obciążenia ciągle wysoki wskaźnik). demograficznego.

4. Relatywnie duża liczba osób objętych pomocą społeczną z powodu choroby. 5. Spadająca liczba dzieci uczęszczających do przedszkoli. Społeczne 6. Przeciętne poczucie bezpieczeństwa (zdarzają się bójki, pobicia). 7. Niska frekwencja wyborcza. 8. Relatywnie mało organizacji pozarządowych.

1. Przeciętna dostępność do podstawowej 1. Wysoki wskaźnik przedsiębiorczości. infrastruktury komunalnej. 2. Dobre skomunikowanie. 2. Przeciętna atrakcyjność osadnicza (mierzona 3. Możliwości rozwoju agroturystyki (

liczbą wydanych pozwoleń na budowę). szczególnie w oparciu o planowane do funkcjonalne)

- 3. Duża liczba interwencji OSP. zagospodarowania ciepłe, lecznicze źródła w Pozostałe środowiskowe, środowiskowe, 4. Zauważalny problem niskiej emisji najbliższej okolicy).

(w (w tym gospodarcze, (szczególnie w okresach grzewczych). 4. Dostępność kanalizacji sanitarnej. Źródło: Opracowanieprzestrzenno własne na podstawie danych statystycznych oraz wyników konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty)

5.5.1. Podobszar rewitalizacji 6: Mszana Górna - Witów Podobszar Mszana Górna - Witów jest jednym z dwóch obszarów charakteryzujących się największymi deficytami na obszarze zdegradowanym: Mszana Górna (stąd został wskazany jako rewitalizowany), ale także stwarza realną możliwość kreowania pozytywnych zmian, które wpłyną

58 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

zarówno na poprawę sytuacji na tym terenie, jak również będą pozytywnie oddziaływać na cały obszar zdegradowany.

Rysunek 28. Podobszar rewitalizacji Mszana Górna - Witów - obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna oraz System Informacji Przestrzennej Gminy Mszana Dolna

Tabela 24. Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 6. Mszana Górna - Witów Aspekty pozostałe Aspekty społeczne (w tym gospodarcze, środowiskowe, przestrzenno-funkcjonalne, techniczne) 1. Trudno znaleźć pracę. 1. Duży nieład przy drodze wojewódzkiej. 2. Nie czujemy się bezpiecznie (akty chuligaństwa w 2. Duże zanieczyszczenie powietrza (ludzie palą czym pobliżu dyskoteki). się da). 3. Ludzie uzależnieni są od pomocy społecznej. 3. Braki w kanalizacji. 4. Rośnie liczba osób ubogich i potrzebujących 4. Niewykorzystany brzeg rzeki dla rekreacji. wsparcia. 5. Mało atrakcyjne zajęcia dodatkowe dla dzieci i młodzieży. 6. Słaba dostępność przedszkola. 7. Brak miejsc gwarantujących opiekę dla osób starszych i niepełnosprawnych. Źródło: Tabela zawiera wypowiedzi mieszkańców odnotowane w trakcie konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty, badania fokusowe)

Położenie podobszaru: Podobszar położony w północno-zachodniej części miejscowości nad Mszanką, graniczy z Łostówką. Obejmuje obszar zabudowany nad Mszanką wzdłuż drogi wojewódzkiej 968 od granicy z Mszaną Dolną do działki nr 1260 na wschodzie, obejmuje osiedla Sołtysy, Wcisły, Antosze, Majerany, Krupy, Malce, Bielaki, Capki, Dudziki, Fijasy. Powierzchnia podobszaru: 33,30 ha. Ludność podobszaru: 560 osób. Opis podobszaru: Obszar położony jest w widłach Mszanki i Porębianki, wzdłuż drogi wojewódzkiej 968. Zabudowa głównie jednorodzinna i zagrodowa o zróżnicowanej estetyce i stanie technicznym. Nową zabudowę mieszkaniową charakteryzuje oderwanie od tradycyjnych wiejskich struktur przestrzenno-krajobrazowych. Brak spójności stylistycznej i właściwej interpretacji lokalnych wzorów architektonicznych, co wprowadza chaos przestrzenny, któremu towarzyszą negatywne odczucia estetyczne. Dodatkowo przy drodze jest też bardzo wiele składów materiałów budowlanych i węgla, co potęguje wrażenie nieładu.

S t r o n a |59 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Rysunek 29. Tereny sportowo-rekreacyjne LKS Witów

Źródło: Peridea

Na zachodzie obszaru, przy drodze wojewódzkiej, znajdują się tereny sportowo-rekreacyjne LKS Witów. Aktywnie działa piłkarski klub sportowy „Witów” i narciarski „Witów-ski”. Boisko należące do klubu jest największym tego typu obiektem w całej gminie i służy wszystkim mieszkańcom Mszany. Obiekt jest w bardzo dobrym stanie technicznym. W 2014 roku oddano do użytku budynek zaplecza socjalnego dostosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych. Wciąż niezagospodarowany jest teren wokół stadionu, co nie nadaje temu miejscu odpowiedniej rangi i nie jest najlepszą wizytówką miejscowości, tym bardziej, że jest ono ważnym miejscem spotkań i integracji nie tylko mieszkańców Mszany Górnej, ale także całej gminy. Większa dbałość o tego typu tereny i stwarzanie na nich atrakcyjniej oferty spędzania wolnego czasu i zaspakajania sportowych aspiracji dzieci i młodzieży z obszaru rewitalizacji może przyczynić się do powstrzymanie negatywnych procesów społecznych, w tym w szczególności migracji młodych ludzi z obszaru całej gminy. Obszar ma duży potencjał rozwoju turystyczno-rekreacyjnego. Wspaniałe walory widokowe, wyciąg narciarski w sąsiednim Lubomierzu, spokój, walory przyrodnicze przy niewielkiej odległości od miasta Mszana Dolna dają możliwość nawet krótkiego wypoczynku.

5.5.2. Podobszar rewitalizacji 7: Mszana Górna - Centrum Podobszar Mszana Górna - Centrum jest jednym z dwóch obszarów charakteryzujących się największymi deficytami na obszarze zdegradowanym: Mszana Górna (stąd został wskazany jako rewitalizowany), ale także stwarza realną możliwość kreowania pozytywnych zmian, które wpłyną zarówno na poprawę sytuacji na tym terenie, jak również będą pozytywnie oddziaływać na cały obszar zdegradowany.

Rysunek 30. Podobszar rewitalizacji Mszana Górna - Centrum – obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna oraz System Informacji Przestrzennej Gminy Mszana Dolna

60 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 25 Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 7. Mszana Górna - Centrum Aspekty pozostałe Aspekty społeczne (w tym gospodarcze, środowiskowe, przestrzenno-funkcjonalne, techniczne) 1. Sporo ludzi biednych wymagających pomocy. 1. Brak miejsca na spotkania wieczorne i 2. Niewystarczające poczucie bezpieczeństwa z weekendowe. powodu incydentów z chuliganami i osobami 2. Brak atrakcyjnego miejsca spotkań (placyk, pijanymi. skwerek) w przestrzeni publicznej. 3. Niedostateczna oferta sportowo-rekreacyjna dla 3. Ciągle bardzo dużo ludzi pali w centrum węglem i mieszkańców. to często zlej jakości (a także śmieciami). 4. Mało miejsc dostosowanych do potrze najmłodszych mieszkańców. 5. Słaba dostępność przedszkola. Źródło: Tabela zawiera wypowiedzi mieszkańców odnotowane w trakcie konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty, badania fokusowe)

Położenie podobszaru: Podobszar położony w ścisłym centrum miejscowości Mszana Górna, w zakolu rzeki Mszanka, przy drodze wojewódzkiej 968. Początek obszaru wyznacza działka nr 2522/14, zaś koniec działka nr 3201. Obszar obejmuje osiedla Węglarze Górne, Fligi, Krzystki. Powierzchnia podobszaru: 27,37 ha. Ludność podobszaru: 364 osoby. Opis podobszaru: Obszar położony wzdłuż drogi wojewódzkiej, zabudowa obszaru dość zwarta, układająca się w skupiska domów. Na obszarze, oprócz budynków mieszkalnych (w generalnie dobrym stanie technicznym), znajdują się także budynki szkół (w tym stara szkoła w bardzo złym stanie technicznym), remizy OSP, ośrodka zdrowia. Częściowo obiekty, jak i ich otoczenie, wymagają rewitalizacji z uwagi na stan techniczny i estetykę obiektów. W centrum znajduje się Zespół Placówek Oświatowych w Mszanie Górnej, w którym mieści się szkoła podstawowa i gimnazjum. Budynek został oddany do użytku w 2001 roku, jest w dobrym stanie technicznym. Przy szkole częściowo zagospodarowana przestrzeń – wymagająca rewitalizacji. Plac zabaw oraz boisko wymaga odnowy, boisko o nawierzchni asfaltowej z licznymi spękaniami i ubytkami nie spełnia standardów i zagraża bezpieczeństwu.

Rysunek 31. Zespół Placówek Oświatowych w Mszanie Górnej, ośrodek zdrowia, remiza OSP

Źródło: Peridea

Naprzeciwko szkoły znajduje się remiza OSP z 1980 roku, w dobrym stanie technicznym, po kompleksowej termomodernizacji w 2004 roku. W 2012 roku wyposażono i udostępniono świetlicę wiejską, a dwa lata później zagospodarowano teren dookoła remizy. Obok usytuowany jest budynek, w którym mieści się ośrodek zdrowia. Placówka jest zbyt mała na potrzeby mieszkańców, brakuje specjalistycznych gabinetów, pomieszczenia nie są w pełni dostosowane do wymagań stawianych placówkom zdrowia. Jednym z poważniejszych problemów na obszarze rewitalizacji jest rosnąca liczba osób starszych i osób niepełnosprawnych, które potrzebują specjalistycznej opieki zarówno leczniczej i rehabilitacyjnej, ale także o charakterze aktywizacji społecznej.

5.6. Podobszar zdegradowany Kasinka Mała Diagnoza przeprowadzona w rozdziale 4, wsparta wynikami warsztatów oraz analizą ankiet zbieranych w trakcie konsultacji społecznych wskazuje na następujące deficyty i potencjały obszaru i jego otoczenia:

S t r o n a |61 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 26. Kluczowe zjawiska – negatywne i potencjały na podobszarze Kasinka Mała Kluczowe Negatywne Potencjały zjawiska 1. Zagrożenie alkoholizmem. 1. Relatywnie wysoki udział w kulturze 2. Rosnące bezrobocie. mierzony poziomem czytelnictwa. 3. Bezradność w sprawach opiekuńczo - 2. Infrastruktura sprzyjająca rozwojowi wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa działań prospołecznych (np. dwie szkoły, domowego (najwięcej rodzin objętych opieką OSP). asystenta rodziny). 3. Obszar bezpieczny (malejąca liczba 4. Pogłębiające się zjawisko przemocy domowej przestępstw).

Społeczne (rosnąca liczba rodzin objętych niebieską kartą). 4. Korzystne wskaźniki demograficzne. 5. Poczucie zagrożenia wynikające z bliskości drogi 5. Tradycje letniskowe. wojewódzkiej. 6. Brak miejsc spędzania wolnego czasu.

1. Droga wojewódzka przebiegająca przez obszar 1. Dobry dostęp do podstawowej infrastruktury

(hałas, zanieczyszczenia, zdarzenia drogowe). komunalnej. - 2. Duże zagrożenie powodziowe. 2. Relatywnie wysoki wskaźnik

3. Zauważalny problem niskiej emisji (szczególnie w przedsiębiorczości. gospodarcze, gospodarcze,

okresach grzewczych). 3. Dobre skomunikowanie.

funkcjonalne)

przestrzenno Pozostałe

środowiskowe, środowiskowe, 4. Dostępność kanalizacji sanitarnej. (w (w tym Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych statystycznych oraz wyników konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty)

5.6.1. Podobszar rewitalizacji 8 - Kasinka Mała - Centrum Podobszar Kasinka Mała - Centrum, wskazany jako rewitalizowany, charakteryzuje się największymi deficytami na obszarze zdegradowanym Kasinka Mała, ale także stwarza realną możliwość kreowania pozytywnych zmian, które wpłyną zarówno na poprawę sytuacji na tym terenie, jak również będą pozytywnie oddziaływać na cały obszar zdegradowany.

Rysunek 32. Podobszar rewitalizacji Kasinka Mała obrys z uwzględnieniem działek oraz zdjęcie satelitarne obszaru

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna oraz System Informacji Przestrzennej Gminy Mszana Dolna

Tabela 27 Przesłanki wyboru podobszaru rewitalizacji 8. Kasinka Mała - Centrum Aspekty pozostałe Aspekty społeczne (w tym gospodarcze, środowiskowe, przestrzenno-funkcjonalne, techniczne) 1. Niestabilna sytuacja na rynku pracy, mało 1. Zanieczyszczone powietrze. atrakcyjnych miejsc pracy, zagrożenie bezrobociem. 2. Występują lokalne podtopienia. 2. Dużo ludzi jest uzależnionych od alkoholu. 3. Brak miejsc gwarantujących opiekę dla osób starszych i niepełnosprawnych (dzienne domy opieki). 4. Słabnące więzi rodzinne i sąsiedzkie. 5. Ludziom żyje biedniej.

62 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Aspekty pozostałe Aspekty społeczne (w tym gospodarcze, środowiskowe, przestrzenno-funkcjonalne, techniczne) 6. Młodzi wyjeżdżają. 7. Brak wsparcia dla osób starszych i samotnych (także na zasadzie pomocy w codziennych czynnościach, rozmowie). Źródło: Tabela zawiera wypowiedzi mieszkańców odnotowane w trakcie konsultacji społecznych (ankiety, warsztaty, badania fokusowe)

Położenie podobszaru: Podobszar obejmuje centrum miejscowości przy drodze wojewódzkiej 968 od skrzyżowania z drogą na Węglówkę, aż do działki nr 943 na południu oraz teren zabudowany wzdłuż lewej stroną drogi powiatowej na północ do okolic Szkoły Podstawowej nr 2 i LKS Zenit, obszar zamyka działka nr 1078/2. Powierzchnia podobszaru: 65,35 ha. Ludność podobszaru: 719 osób Opis podobszaru: Obszar zamieszkały przez blisko 1/5 mieszkańców wsi Kasinka Mała, obejmujący zabudowania pełniące ważne funkcje społeczne, kulturalne, edukacyjne, rekreacyjne, sportowe i mieszkaniowe (remiza OSP, placówki edukacyjne, boiska, kościół, ośrodek zdrowia). Obszar zabudowy mieszkaniowej i zagrodowej ciągnący się wzdłuż drogi i potoku, przede wszystkim skoncentrowany po prawej stronie. Cześć zabudowań cechuje różnorodność form architektonicznych. Przeciętna zabudowa zagrodowa najczęściej składa się z budynków o różnym wyglądzie i nie stanowi zharmonizowanego zespołu.

Rysunek 33. Zabudowania i ośrodek zdrowia na podobszarze rewitalizacji w Kasince Małej

Źródło: Peridea,

Od północy obszar LKS Zenit i Orlik z 2010, które w 2015 roku zostały odbudowane po powodzi w 2014 roku. W 2010 została przebudowana płyta boiska z nawodnieniem i oświetleniem, wybudowano obiekt „Orlik 2012” z zapleczem oraz boiskiem wielofunkcyjnym. W 2014 roku powódź zniszczyła obiekty, straty były tak znaczne, że klub musiał wycofać się z ligowych rozgrywek. W 2015 roku wykonano kompleksową odbudowę obiektów wraz z zabezpieczeniem od strony rzeki. W dalszym ciągu zagospodarowania wymaga teren wokół kompleksu sportowego. Istnieje również potrzeba uczynienia na powrót z tego terenu ważnego miejsca integracji i spędzania czasu wolnego przez mieszkańców Kasinki Małej.

Rysunek 34. Okolice boiska wielofunkcyjnego w Kasince Małej i budynek szkoły

Źródło: Peridea,

Budynek szkoły z lat 50. na bieżąco poddawany jest pracom remontowym i modernizacyjnym m.in. przeprowadzono kompleksową termomodernizację. W 2005 roku dobudowano salę gimnastyczną, utworzono siłownię i wygospodarowano salę na zajęcia fitness. Z obiektu chętnie

S t r o n a |63 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

korzystają grupy sportowe młodzieży i dorosłych, dzięki którym placówka tętni życiem nie tylko w czasie zajęć lekcyjnych i zawodów sportowych ale także wieczorami i podczas weekendów. W roku 2009, w ramach zagospodarowania terenu wokół szkoły, cała posesja obsadzona została szpalerami drzew i krzewów ozdobnych, wśród których powstały ozdobne „oazy zieleni”. Obszar dostosowano także do rekreacji dla najmłodszych dzieci (w szkole funkcjonują również oddziały przedszkolne). W 2010 roku oddano do użytku boisko typu „Orlik” w pobliżu placówki, co stało się dopełnieniem obiektów sportowych, z których korzystają uczniowie na zajęciach wychowania fizycznego.

5.7. Pogłębiona diagnoza obszaru rewitalizacji Po wyznaczeniu i przyjęciu uchwałą Rady Gminy granic obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji, dokonano pogłębionej diagnozy obszaru rewitalizacji. Najważniejszym celem pogłębionej analizy obszaru rewitalizacji było osadzenie procesu budowy programu rewitalizacji w lokalnym środowisku, bo tylko to gwarantuje trafność sformułowania celów rewitalizacji oraz adekwatność przedsięwzięć rewitalizacyjnych. To właśnie mieszkańcy obszaru rewitalizacji określili hierarchię zdiagnozowanych problemów, wskazując w ten sposób swoje priorytety w zakresie jakości życia. Co więcej, to właśnie mieszkańcy obszaru rewitalizacji na kolejnych etapach procesu rewitalizacji wskazywali swoje dążenia, pragnienia, aspiracje i potrzeby, które znalazły odzwierciedlenie w wizji i celach programu rewitalizacji. Pogłębionej diagnozy obszaru rewitalizacji dokonano na podstawie analizy desk research zgromadzonych danych statystycznych i dwóch technik badań jakościowych: . zogniskowanych wywiadów grupowych; . wywiadów z liderami lokalnymi z obszaru rewitalizacji. Dane pierwotne, tj. pochodzące z indywidualnych rozmów z mieszkańcami oraz z badań fokusowych, zestawiono z danymi ilościowymi zgromadzonymi podczas analizy desk research dokonanej w trakcie analizy sytuacji społeczno-gospodarczej. Pozwoliło to przeanalizować relację między skalą opisywanych zjawisk na obszarze rewitalizacji, a odczuciami mieszkańców. Analiza została dokonana w dwóch zasadniczych obszarach: społecznym i gospodarczym. Wynika to z faktu, że obecne pojmowanie procesów rewitalizacji zasadnicze cele interwencji Programu sytuuje głównie w sferach społecznej i gospodarczej, zaś działania techniczne i planistyczne są uzupełniające (narzędziowe) wobec celów społeczno-gospodarczych. Szczegółowa analiza potwierdziła trafność wytyczenia obszaru rewitalizacji. Respondenci zgodzili się, iż zdiagnozowane obszary kryzysowe i obszary rewitalizacji mają istotne znaczenie dla gminy Mszana Dolna, a równocześnie są obszarami, które koncentrują w sobie negatywne zjawiska społeczne i gospodarcze. Obszar rewitalizacji został zdiagnozowany jako objęty w całości koncentracją powiązanych ze sobą problemów związanych z brakiem pracy i bezrobociem, ubóstwem, uzależnieniem od wsparcia środkami pomocy społecznej, ciągle zbyt małą i nie w pełni dostosowaną do potrzeb i oczekiwań – szczególnie młodzieży – ofertą społeczno-kulturalną, rosnącą liczbą ludzi starszych, poczuciem braku perspektyw w obecnym miejscu zamieszkania i w konsekwencji odpływem mieszkańców (szczególnie ludzi młodych). Na tę koncentrację nakładają się problemy zagospodarowania przestrzennego, szczególnie związane z bardzo dużym rozproszeniem zabudowy, co pociąga za sobą bardzo duże koszty budowy infrastruktury technicznej. Mieszkańcy wskazują na problemy związane z niskim poczuciem bezpieczeństwa, szczególnie w ruchu drogowym. W obszarze rewitalizacji mocno wybrzmiewa problem niskiej aktywności gospodarczej, a także relatywnie słaba kondycja funkcjonujących tu przedsiębiorstw. W wielu miejscach widoczne jest zjawisko prowadzenia drobnej działalności handlowej i usługowej na minimalnym poziomie rentowności, bez inwestowania w rozwój. Dużym problemem jest też zanieczyszczenie środowiska, szczególnie tzw. niska emisja z sektora bytowego – dojmująca w okresach jesienno-zimowych, ale obecna także w pozostałych porach roku. Kryzys w obszarze rewitalizacji ma więc charakter społeczny oraz gospodarczy, ekologiczny, techniczny i funkcjonalno-przestrzenny. Kolejnym etapem pogłębionej analizy było dokonanie hierarchizacji zidentyfikowanych problemów. Na podstawie wyników prowadzonych wywiadów nadano wagi poszczególnym

64 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

problemom, co pozwoliło określić kluczowe problemy społeczno-gospodarcze obszaru rewitalizacji, a w przyszłości pozwoli zwrócić szczególną uwagę na te problemy, które w odczuciu lokalnej społeczności wymagają podjęcia najpilniejszych interwencji, ale tym samym dają największą szansę na dokonanie realnej zmiany.

S t r o n a |65 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 28. Kluczowe problemy poszczególnych podobszarów rewitalizacji wraz z ich hierarchizacją Podobszar 1. Podobszar 2. Podobszar 3. Podobszar 4. Podobszar 5. Podobszar 6. Podobszar 7. Podobszar 8. Lubomierz - Lubomierz – Kasina Wielka - Łostówka – Łostówka - Pod Mszana Górna – Mszana Górna – Kasinka Mała – Problem Wskaźnik Królewska Góra Centrum Centrum Centrum Skałą Witów Centrum Centrum

Wartość Wartość Wartość Wartość Wartość Wartość Wartość Wartość Ranga Ranga Ranga Ranga Ranga Ranga Ranga Ranga wskaźnika wskaźnika wskaźnika wskaźnika wskaźnika wskaźnika wskaźnika wskaźnika Liczba osób zagrożonych ubóstwem na podobszarze rewitalizacji w Ubóstwo 33% 9 45% 9 73% 7 32% 10 56% 10 44% 8 35% 6 74% 7 odniesieniu do osób zagrożonych ubóstwem z obszaru zdegradowanego Liczba klientów pomocy społecznej korzystających ze wsparcia z powodu Bezrobocie bezrobocia w 42% 6 47% 6 68% 9 39% 7 25% 9 30% 10 41% 5 69% 2 odniesieniu do osób korzystających ze wsparcia z obszaru zdegradowanego Liczba osób korzystających z pomocy społecznej w Rosnąca liczba wieku 65 lat i więcej w osób starszych odniesieniu do osób 34% 10 42% 7 70% 8 52% 6 34% 6 34% 5 46% 9 76% 10 potrzebujących korzystających z wsparcia pomocy społecznej w wieku 65 lat obszaru zdegradowanego Liczba NGO na 1000 Niska aktywność mieszkańców (średnia 0,9 3 1,9 5 1,9 6 1,3 5 0 5 0,7 4 1,2 10 1,1 4 społeczna dla gminy – 2,6) Liczba przestępstw i wykroczeń na podobszarze Brak poczucia rewitalizacji w 10% 1 70% 10 69% 1 75% 2 16% 1 67% 9 62% 8 71% 8 bezpieczeństwa odniesieniu do podobszaru zdegradowanego Liczba przedsiębiorstw Niska kondycja na podobszarze 12% 5 24% 4 66% 5 38% 4 18% 7 31% 6 45% 4 68% 3 gospodarcza rewitalizacji w

66 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Podobszar 1. Podobszar 2. Podobszar 3. Podobszar 4. Podobszar 5. Podobszar 6. Podobszar 7. Podobszar 8. Lubomierz - Lubomierz – Kasina Wielka - Łostówka – Łostówka - Pod Mszana Górna – Mszana Górna – Kasinka Mała – Problem Wskaźnik Królewska Góra Centrum Centrum Centrum Skałą Witów Centrum Centrum

Wartość Wartość Wartość Wartość Wartość Wartość Wartość Wartość Ranga Ranga Ranga Ranga Ranga Ranga Ranga Ranga wskaźnika wskaźnika wskaźnika wskaźnika wskaźnika wskaźnika wskaźnika wskaźnika odniesieniu do podobszaru zdegradowanego Procent osób z podobszaru rewitalizacji, które Słaba dostępność uważają, że jest słaba i jakość oferty dostępność i jakość 76% 2 66% 8 58% 2 64% 8 71% 8 59% 7 73% 1 65% 9 społeczno- oferty społeczno- kulturalnej kulturalnej (w badaniach ankietowych odpowiedź: przeciętna, słaba, bardzo słaba) Procent mieszkańców Słaba dostępność podobszaru rewitalizacji infrastruktury mających dostęp do 0% 7 0% 3 0% 10 100% 3 100% 2 80% 3 90% 2 100% 2 komunalnej - infrastruktury kanalizacja komunalnej - kanalizacja Procent osób z podobszaru rewitalizacji, które uważają, że jest słaba Słaba dostępność dostępność 80% 8 51% 1 56% 4 73% 9 69% 4 54% 2 59% 3 61% 5 komunikacyjna komunikacyjna (w badaniach ankietowych odpowiedź: przeciętna, słaba, bardzo słaba) Procent gospodarstw Zanieczyszczenie domowych 82% 4 78% 2 76% 3 73% 1 58% 3 74% 1 81% 7 73% 6 powietrza wyposażonych w piece starego typu Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników pogłębionej diagnoz obszaru rewitalizacji

S t r o n a |67 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Badania z udziałem osób z obszaru rewitalizacji – lokalnych pracodawców, liderów lokalnych, mieszkańców obszaru rewitalizacji - pozwoliły zidentyfikować wiodące bariery rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru rewitalizacji.

Tabela 29. Kluczowe problemy społeczno-gospodarcze obszaru rewitalizacji Podobszar Problem społeczny Problem gospodarczy rewitalizacji Podobszar 1: Koncentracja ubóstwa (szczególnie Utrwalanie się, a nawet pogłębianie Lubomierz - wśród rodzin wielodzietnych, osób problemów osób trwale wykluczonych z Królewska starszych, chorych i niepełnosprawnych). rynku pracy (długotrwale bezrobotni). Góra Brak oferty spędzania wolnego czasu Sytuację tę utrwalają deficyty dostosowanej do potrzeb i oczekiwań. infrastrukturalne, które nie zachęcają do lokowani tu nowych podmiotów gospodarczych. Podobszar 2: Nagromadzenie problemów Relatywnie duża liczba starszych Lubomierz – społecznych wzajemnie powiązanych budynków, często wyposażanych w piece Centrum (uzależnienie od środków pomocy starej generacji co powoduje społecznej, niechęć/niezdolność do zanieczyszczenie powietrza. Co jest podejmowania pracy, a konsekwencji zła szczególnie niekorzystne na terenach sytuacja finansowa części rodzin, problemy odwiedzanych przez turystów. zdrowotne, nałogi – przede wszystkim alkoholizm, zadłużenie). Podobszar 3: Spadek aktywności mieszkańców, Brak podstawowej infrastruktury Kasina Wielka zniechęcenie i coraz częstsze komunalnej, niezbędnej do rozwoju - Centrum dziedziczenia ubóstwa. Coraz przedsiębiorczości. poważniejszym problemem na obszarze jest alkoholizm. Problemy obszaru potęguje coraz głębsze rozluźnianie się więzi społecznych i spadek poczucia bezpieczeństwa wynikający z koncentracji zdarzeń chuligańskich powodowanych m.in. przez osoby nadużywające alkoholu. Podobszar 4: Niska aktywność społeczna i coraz Niskie wskaźniki przedsiębiorczości i Łostówka – częstsze zachowania izolacyjne i brak chęci niska rentowność funkcjonujących Centrum do nawiązywania kontaktów przedsiębiorstw. Brak ludzi do pracy międzyludzkich. spowodowany migracją, szczególnie ludzi Koncentracja powiązanych ze sobą młodych z obszaru. problemów ubóstwa, niepełnosprawności, długotrwałej choroby potęgowanej trudną dostępnością opieki zdrowotnej i usług opiekuńczych. Podobszar 5: Nagromadzenie problemów społecznych Słaba infrastruktura dla działalności Łostówka - wzajemnie powiązanych (problemy na gospodarczej. Pod Skałą rynku pracy i zła sytuacja finansowa części rodzin, nałogi - szczególnie alkoholizm, częste zjawiska przemocy domowej). Uzależnienie od środków pomocy społecznej. Migracja młodych ludzi z obszaru. Słaby dostęp do oferty i instytucji kultury. Podobszar 6: Nagromadzenie problemów społecznych Niska estetyka przestrzeni publicznej, Mszana Górna wzajemnie powiązanych (problemy która zniechęca do korzystania z tej – Witów starzejącego się społeczeństwa – przestrzeni, a także słabe wyposażenie problemy ekonomiczne, rozpad więzi, w infrastrukturę techniczną co trudności w „zaopiekowaniu się” ludźmi zniechęca do prowadzenia tu działalności potrzebującymi wsparcia). gospodarczej.

68 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Podobszar Problem społeczny Problem gospodarczy rewitalizacji Duże zagrożenie wynikające z położenia przy ruchliwym szlaku komunikacyjnym. Migracja ludzi z obszaru, a także dynamicznie rosnąca liczba eurosierot. Podobszar 7: Rosnąca liczba osób objętych pomocą Brak ludzi do pracy spowodowany Mszana Górna społeczną przede wszystkim z powodu migracją, szczególnie ludzi młodych z – Centrum ubóstwa i bezrobocia. obszaru. Znacząca grupa mieszkańców w podeszłym wieku wymagająca wsparcia i szerokiej oferty dostosowanej do potrzeb osób starszych. Poważnym problem jest słaba dostępność do specjalistycznych usług medycznych, a jednocześnie brak dbałości o zdrowie (niepodejmowanie zachowań prozdrowotnych). Podobszar 8: Nagromadzenie problemów Słaba infrastruktura dla działalności Kasinka Mała społecznych wzajemnie powiązanych gospodarczej. – Centrum (problemy na rynku pracy i zła sytuacja finansowa części rodzin, nałogi - szczególnie alkoholizm, częste zjawiska przemocy domowej) i postępujące uzależnienie od środków pomocy społecznej. Znacząca liczba młodych ludzi z niepełnosprawnościami pozostająca bez pracy, a także wsparcia (nie ma także miejsc do spotkań dedykowanej dla tej grupy osób). Brakuje chodników – poczucie zagrożenia, szczególnie o dzieci poruszające się wzdłuż dróg Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników pogłębionej diagnoz obszaru rewitalizacji (badania fokusowe i indywidualne wywiady pogłębione)

Ostatnim etapem pogłębionych badań było wskazanie potencjałów, na których można się oprzeć przeciwdziałając zdefiniowanemu kryzysowi. Kluczowym elementem mogą być tutaj walory przyrodniczo-krajobrazowe, dziedzictwo Zagórzan, dobrze rozwinięta baza agroturystyczna, tradycje turystyczne i gościnność mieszkańców, dobre połączenie drogowe (bliskość „Zakopianki”) oraz relatywna bliskość Krakowa - może stanowić bazę do dalszego rozwoju usług i sektora turystycznego (szczególnie turystyki weekendowej i aktywnej), ale także do rozwijania sektor usług opiekuńczych i tworzenia długoterminowych miejsc opieki dedykowanych starszym mieszkańcom pobliskich aglomeracji. Połączenie walorów przyrodniczo-krajobrazowych oraz dziedzictwa kulturowego Zagórzan może stanowić doskonały element aktywizacji społeczno-ekonomicznej tego obszaru, dając miejscowej ludności atrakcyjne możliwości tworzenia miejsc pracy czy samozatrudnienia. Potencjał społeczny obszaru w połączeniu z przerwaniem negatywnych trendów może być istotnym czynnikiem przywrócenia energii i aktywności na obszarze objętym kryzysem i przeciwdziałania trwałej emigracji mieszkańców, w tym przede wszystkim ludzi młodych. Pomimo trudności na rynku pracy obszar rewitalizacji zamieszkiwany jest przez przedsiębiorczych mieszkańców, którzy nie obawiają się podejmowania nowych wyzwań, także gospodarczych, co będzie wspierało zachodzące procesy społeczno-gospodarcze.

S t r o n a |69 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

5.8. Wskazanie kluczowych potrzeb rewitalizacyjnych W trakcie procesu tworzenia Programu Rewitalizacji - w toku licznych spotkań, warsztatów, ankiet i badań – definiowano szereg problemów oraz poszukiwano optymalnych dróg ich rozwiązywania. W sposób oczywisty ciągle jeszcze niezaspokojone są podstawowe potrzeby mieszkańców – takie jak braki infrastruktury wodno-ściekowej, słaba dostępność komunikacyjna części podobszarów rewitalizacji, braki w wyposażeniu w infrastrukturę społeczną czy nierozwiązany problem jakości powietrza, szczególnie w okresach jesienno-zimowych. Może się wydawać, iż są to typowe problemy dotykające tkanki technicznej czy przestrzenno-funkcjonalnej oraz środowiskowej. Przy bliższym jednak poznaniu odczuć i opinii mieszkańców obszaru rewitalizacji należy stwierdzić, iż są to bardzo konkretne problemy dotykające podstawowych elementów jakości życia, a co za tym idzie wręcz wkraczające w obszar społeczny. I zaspokojenie tych – podstawowych – potrzeb jest dla mieszkańców obszarów rewitalizacji gminy Mszana Dolna fundamentalnie ważne. Wśród problemów, które znacząco wpływają na jakość życia w gminie można wymienić bezrobocie, marazm, nieumiejętność przełamania obecnej stagnacji, a także brak miejsc z atrakcyjną ofertą społeczno-kulturalną, niewystarczającą dostępność infrastruktury rekreacyjnej, a także miejsc z odpowiednią opieką dzienną dla osób starszych, ale także najmłodszych mieszkańców gminy (ciągle niewystarczająca liczba miejsc w przedszkolach). Na uwagę zasługuje także poczucie słabnących więzi rodzinnych i lokalnych. Bardzo wiele potrzeb dotyka też kwestii związanych z poprawą zagospodarowania przestrzeni publicznych, także w kontekście lepszego wykorzystania walorów przyrodniczo-krajobrazowych oraz unikatowych zabytków w taki sposób, by przestrzeń ta lepiej służyła wewnętrznej integracji społeczności, ale stanowiła też element przyciągający tu osoby z zewnątrz, a tym samym dawała możliwość rozwijania usług świadczonych przez miejscową ludność na rzecz osób z zewnątrz i co prowadziłoby do poprawy własnej sytuacji społeczno- ekonomicznej. Ostatecznie potrzeby rewitalizacyjne zdefiniowano w postaci celów i głównych kierunków interwencji. Za priorytetową kwestię mieszkańcy gminy Mszana Dolna uznali przeciwdziałanie degradacji życia społecznego i stwarzanie godnych i bezpiecznych warunków życia i pracy dla wszystkich mieszkańców oraz objęcie szczególnym zainteresowaniem i wsparciem osoby pozostające (często nie ze swojej winy) w trudnej sytuacji. Bardzo ważne dla mieszkańców obszarów objętych kryzysem jest wzmocnienie społecznej aktywności dla budowania więzi lokalnych na obszarze rewitalizacji, szczególnie poprzez wspieranie osób starszych, samotnych oraz dotkniętych biernością i wykluczeniem społecznym, z jednej strony poprzez wsparcie instytucjonalne, z drugiej poprzez budowanie społecznej odpowiedzialności wszystkich członków lokalnej wspólnoty za los poszczególnych jej mieszkańców. Tu niezwykle ważne będzie wspieranie rozwoju trzeciego sektora, a także tworzenie oferty usług społecznych odpowiadającej na potrzeby mieszkańców, w tym także w wymiarze zwiększania możliwości podejmowania działalności zawodowej (opieka nad dziećmi, edukacja, w tym edukacja przez całe życie, zapewnienie opieki osobom starszym np. w ramach dziennego wsparcia). Bardzo ważne dla mieszkańców są te działania, które prowadzą do aktywizacji społeczno- gospodarczej, stąd też drugi cel koncentruje się na rozwoju ekonomicznym w oparciu o lokalne potencjały – przede wszystkim aktywnych, kreatywnych i otwartych na zmiany mieszkańcach, ale także w oparciu o lokalną kulturę zagórzańską, tradycję tutejszego rzemiosła oraz potencjał przyrodniczo-krajobrazowy, który sprzyja rozwojowi usług turystycznych. Nie da się jednak mówić o zmianach społeczno-gospodarczych obszaru bez nadrobienia ciągle jeszcze obecnych - i to w dużej skali – zapóźnień cywilizacyjnych. Stąd ważne dla podnoszenia jakości życia na obszarze rewitalizacji jest doprowadzenie do powstania podstawowej infrastruktury warunkującej godne warunki życia i sprzyjającej rozwojowi gospodarczemu, w tym lokowaniu się tutaj nowych firm poprzez rozwijanie zarówno infrastruktury wodno-ściekowej, drogowej, ale także teleinformatycznej czy związanej z zapewnieniem czystego powietrza. Z kolei zadaniem, które - w odczuciu mieszkańców i władz samorządowych gminy Mszana Dolna - w największym stopniu odpowiada na zdiagnozowane problemy społeczne mieszkańców jest rewitalizacja budynku ośrodka zdrowia w Mszanie Górnej i poprawa dostępności do usług

70 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

opiekuńczych. Równie ważne są przedsięwzięcia, które przyczyniają się do poprawy relacji wewnątrz wspólnoty lokalnej i poprawy dostępności oferty kulturalnej – budowa Wiejskiego Dom Kultury w Mszanie Górnej oraz Domu Ludowego w Lubomierzu.

S t r o n a |71 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

6. WIZJA OBSZARU PO REWITALIZACJI

Nadrzędnym celem podejmowanych działań w perspektywie kilku najbliższych lat jest poprawa jakości życia mieszkańców gminy Mszana Dolna, powstrzymanie degradacji obszarów znajdujących się w gorszym położeniu oraz przywrócenie miejscom wskazanym przez lokalną społeczność - jako obszar rewitalizacji - jego pierwotnych – ważnych z punktu widzenia lokalnego rozwoju – funkcji. Będzie się to odbywać poprzez szereg mniejszych i większych projektów, zarówno infrastrukturalnych, jak i „miękkich”, realizowanych w równej mierze przez samorząd i instytucje publiczne, jak i przez organizacje pozarządowe oraz przedsiębiorców i innych ważnych „aktorów” rozwoju lokalnego. Nadrzędną ideą przyświecającą tym działaniom jest wyprowadzenie wskazanych obszarów ze stanu kryzysowego poprzez usunięcie zjawisk, które spowodowały ich degradację. Cele, kierunki interwencji oraz konkretne zadania rewitalizacyjne mają doprowadzić do przemiany zdegradowanych terenów we wszystkich pięciu aspektach: . społecznym – poprzez zapobieganie patologiom społecznym – przestępczości, marginalizacji, wykluczeniu, ale też przeciwdziałanie niekorzystnym zmianom demograficznym poprzez odbudowywanie więzi społecznych i rodzinnych, wyrównywanie szans rozwojowych dzieci i dorosłych z mniejszych i peryferyjnych ośrodków z mieszkańcami z obszarów lepiej zurbanizowanych, wyposażonych w bogatszą infrastrukturę o charakterze społecznym. Niezwykłą wagę przykłada się także w tych procesach do rozwijania i wzmacniania trzeciego sektora, a poprzez to budowania społeczeństwa obywatelskiego; . gospodarczym – poprzez organizację warunków do tworzenia nowych miejsc pracy, rozpowszechnianie aktywności gospodarczej, lokowanie na obszarze zdegradowanym nowych przedsiębiorstw; . przestrzenno-funkcjonalnym – w tym zachowania dziedzictwa kulturowego przez remonty, modernizację i konserwację zabytkowych obiektów i przestrzeni publicznej oraz poprawę środowiska naturalnego; . technicznym – poprzez dbałość o podstawową infrastrukturę techniczną (wodociągi, kanalizacja, drogi) jako element zwiększający atrakcyjność zamieszkania i w pewnym stopniu ograniczający odpływ ludności, a także jeden z najważniejszych czynników wpływających na lokalizację przedsiębiorstw oraz poprawę stanu technicznego zarówno budynków prywatnych, jak i komunalnych; . środowiskowym – przede wszystkim poprzez poprawę stanu środowiska naturalnego, dbałość o tereny zielone na zurbanizowanych obszarach i wdrażanie koncepcji zrównoważonego rozwoju, która ma zapewnić zaspokojenie potrzeb społeczności, z uwzględnieniem przyszłych pokoleń i priorytetowym znaczeniem zachowania, odtworzenia i rozwijania środowiska przyrodniczego. Poniżej zaprezentowano wizję rewitalizacji – tj. opis stanu obszaru rewitalizowanego gminy Mszana Dolna w perspektywie roku 2023 i kolejnych lat. Wypracowano ją z jednej strony w oparciu o prace warsztatowe i deklarowane aspiracje lokalnej wspólnoty, nie zapominając jednakże o wizji rozwoju definiowanej na poziomie obowiązującej strategii rozwiązywania problemów społecznych gminy. Podejście takie zapewnia spójność obu dokumentów już na poziomie wizji i gwarantuje, iż deklarowane cele są zbieżne w zamyśle rozwoju obszaru, w sposób zintegrowany i kompleksowy przyczyniając się do poprawy jakości życia mieszkańców gminy Mszana Dolna. Wizję tę sformułowano w sposób następujący: Obszar rewitalizacji gminy Mszana Dolna rozwija się w oparciu o tradycyjne wartości tworząc mieszkańcom godne, bezpieczne warunki życia i pracy w czystym środowisku. Zaś przestrzeń publiczna jest przyjazna dla osób w każdym wieku, a mieszkańcy czują się gospodarzami swojego terenu.

72 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

7. CELE REWITALIZACJI ORAZ KIERUNKI INTERWENCJI

Wyznaczone cele rewitalizacji oraz kierunki interwencji odpowiadają wcześniej zidentyfikowanym potrzebom i służą eliminacji bądź ograniczeniu negatywnych zjawisk na wyznaczonym obszarze rewitalizacji. Głównym celem działań rewitalizacyjnych przewidzianych w Gminnym Programie Rewitalizacji jest ograniczenie skali występowania negatywnych zjawisk i procesów na obszarze rewitalizacji w gminie Mszana Dolna oraz wzmocnienie wewnętrznego potencjału tego obszaru w celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju całej gminy. Powyższy cel główny realizowany będzie przez dwa cele strategiczne obejmujące wszystkie sfery procesu rewitalizacji (tj. społeczną, gospodarczą, przestrzenno-funkcjonalną, techniczną i środowiskową). Osiągnięcie celów strategicznych nastąpi z kolei poprzez realizację celów szczegółowych i kierunkowe działania rewitalizacyjne, dzięki którym negatywne zjawiska zostaną znacznie ograniczone lub całkowicie wyeliminowane.

7.1. Cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych Cel strategiczny Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych dotyka kwestii fundamentalnie ważnych dla procesów rewitalizacyjnych – aktywizacji społecznej mieszkańców. Pierwszy cel operacyjny skupia się na aspiracjach miejscowej ludności w kwestii wysokiej jakości oferty edukacyjnej i stworzenia warunków do skutecznego konkurowania młodych ludzi z gminy Mszana Dolna z dziećmi i młodzieżą z większych ośrodków miejskich. Istotnym kierunkiem interwencji jest rozwój jakości i dostępności do kształcenia w szczególności na poziomie wczesnoszkolnym (podstawowym). Rozwijanie nowoczesnych szkół, które realizują swoje zadania dydaktyczne i wychowawcze wspierając wszechstronny rozwój młodego człowieka, wyposaży uczniów w wiedzę, obudzi aktywność intelektualną oraz nauczy postaw prospołecznych. Ogromne znaczenie w zapewnieniu równych szans edukacyjnych, ale także w przeciwdziałaniu patologiom wśród młodzieży, ma zagwarantowanie atrakcyjnego i bogatego programu aktywności dodatkowych, zarówno w zakresie sportowo-rekreacyjnych, jak i pozalekcyjnych zajęć pozwalających rozwijać dzieciom i młodzieży swoje pasje oraz zainteresowania. Ważne jest również zapewnienie dostępności opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 i w wieku przedszkolnym, co umożliwi zatrudnienie wielu kobiet w wieku produkcyjnym, stanowiących obecnie znaczną część bezrobotnych. Dlatego zaplanowano także systematyczne zwiększanie liczby miejsc w żłobkach i przedszkolach oraz promocję pozainstytucjonalnych form opieki. Drugi cel dotyka zmian demograficznych będących jednym z kluczowych wyzwań determinujących rozwój społeczno-gospodarczy. Choć społeczność gminy Mszana Dolna jest względnie młoda, to szacuje się, że – podobnie jak w całej Małopolsce i kraju - za 20 lat nastąpi znaczny przyrost liczby osób starszych. Proces ten będzie miał konsekwencje ekonomiczne, psychologiczne i społeczne, stając się poważnym wyzwaniem dla samorządu. Nadchodząca perspektywa powinna więc być czasem przeznaczonym na dostosowanie do nowych wyzwań i propagowania zwiększonej odpowiedzialność za siebie na starość. Z jednej strony działania powinny skupiać się na lepszym dostosowaniu infrastruktury do potrzeb osób starszych, z drugiej na działaniach miękkich, włączających samych seniorów, jak i społeczność lokalną, w rozwiązywanie ich problemów. Działania na rzecz osób starszych, których stan zdrowia oraz sytuacja rodzinna nie determinuje konieczności przebywania w placówce całodobowej opieki, będą nakierowane na to, aby system wsparcia umożliwiał tym osobom jak najdłuższe funkcjonowanie w środowisku lokalnym. Będzie to możliwe poprzez rozwijanie oferty dziennych domów pomocy społecznej – zarówno poprzez tworzenie nowych dziennych domów pomocy, jak i wykorzystanie nowoczesnych technologii do zwiększenia poziomu poczucia bezpieczeństwa osób starszych (np. teleopieka,

S t r o n a |73 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

telemedycyna), a także podniesienie jakości i dostępności usług opiekuńczych dla osób starszych – świadczonych w miejscu zamieszkania takiej osoby. Równolegle do wspierania i budowania systemu dziennej opieki, należy przeznaczyć większe środki i większą uwagę na budowanie systemu opieki długoterminowej – w tym poprawę jakości i dostępność miejsc w takich placówkach. Bardzo ważnym elementem, poza ofertą spędzania wolnego czasu, jest aktywizacja zawodowa w wieku poprodukcyjnym np. poprzez uruchamianie aktywizujących programów lokalnych adresowanych dla osób w starszym wieku, w których można wykorzystać atuty wieku dojrzałego - wiedzę, doświadczenie, kwalifikacje społeczne i cierpliwość. Należy zachęcać emerytów do aktywności w zakresie wolontariatu, np. do uczestnictwa w programie integracji pokoleń czy do działań pomocowych na rzecz dzieci z rodzin patologicznych. Potrzeba także rozwoju organizacji pozarządowych, które powinny systematycznie i kompetentnie rozpoznawać oraz zaspokajać potrzeby osób w starszym wieku, dostosowując do nich zakres proponowanych usług. Działania na rzecz osób starszych skupiają się także na poprawie warunków i jakości usług świadczonych przez instytucje ochrony zdrowia. Zwiększenie efektywności opieki zdrowotnej wymagać będzie poprawy dostępności mieszkańców do publicznej służby zdrowia, do świadczeń wykonywanych w poradniach specjalistycznych, a także dalszych inwestycji w samą bazę lokalową ośrodka ochrony zdrowia oraz lepszego przystosowania obiektów do potrzeb osób niepełnosprawnych. Istotną kwestią jest prowadzenie prokatywnej polityki zdrowotnej, której celem jest zachęcanie mieszkańców do brania odpowiedzialności za swoje zdrowie i wspieranie ich w tym zakresie. Wpisuje się w to zarówno w działania o charakterze edukacyjnym i promocyjnym, ale również działania stricte medyczne dotyczące profilaktyki zdrowotnej. Trzeci obszar działań związany jest z szeroko rozumianą kulturą, sztuką oraz tradycją lokalną. Brak dostępności do oferty kulturalnej i miejsca spotkań ze sztuką i rozrywką bardzo mocno wybija się wśród głosów mieszkańców, zarówno jeśli chodzi o zagadnienie budowania własnej tożsamości w oparciu o lokalne dziedzictwo, jak i wykorzystania szerokich walorów kulturowych do tworzenia nowoczesnego i konkurencyjnego produktu turystycznego. Dostęp i możliwość wykorzystania potencjału kulturowego odgrywa niezwykle istotną rolę w budowaniu poczucia tożsamości i więzi lokalnych. Istotną kwestią jest podniesienie ogólnej świadomości i umiejętności dostrzegania wartości i potencjału w lokalnym dziedzictwie. Do tego potrzebna jest edukacja, a także zachęcanie społeczności do angażowania się w sprawy najbliższego otoczenia i własnego dziedzictwa kulturowego. Odkrywanie tradycji zagórzańskiej warto oprzeć nie tylko na źródłach naukowych i dokumentach, ale przekazach bezpośrednich – od starszych mieszkańców gminy, którzy kiedyś współtworzyli lokalną kulturę. Wsparcie kultury to także większe zainteresowanie działalnością artystów ludowych oraz próba przekazywania tej tradycji kolejnym pokoleniom. Ostatni cel skupia się na wspieraniu osób dotkniętych biernością i wykluczeniem społecznym oraz stwarzaniu takich warunków, by w sposób trwały wydobyć te osoby, a nierzadko całe rodziny, z sytuacji kryzysowych. Co ważne, w ramach tego celu zwraca się uwagę z jednej strony na konieczność aktywizacji społecznej osób najbardziej potrzebujących, ale z drugiej na potrzebę mocniejszego korzystania z wolontariatu jako ważnego elementu budowania społeczeństwa obywatelskiego, które czuje się współodpowiedzialne za losy członków swojej lokalnej wspólnoty. Ważne jest także, aby stwarzać instytucjonalne ramy dla budowania solidaryzmu i społecznej odpowiedzialności za losy osób w trudniejszym położeniu. Służyć ma temu konsekwentne rozwijanie i wzmacnianie „trzeciego sektora”, zarówno poprzez przekazywanie mu części zadań wykonywanych do tej pory przez samorząd (wychodząc z założenia, że im bliżej osoby wymagającej wsparcia będzie dostarczyciel danej usługi, tym będzie miał lepsze rozpoznanie potrzeb i adekwatnych do sytuacji form wsparcia), ale także poprzez rozwijanie szeroko rozumianego dialogu społecznego, wdrażanie narzędzi konsultacji i partycypacji społecznej oraz świadome kształtowanie lokalnych liderów. Ważne dla przeciwdziałania zjawiskom kryzysowym jest także systematyczne wsparcie osób i grup zagrożonych kryzysem łączące zarówno reintegrację społeczną, jak i uzyskanie zatrudnienia. Jest dużo bardziej efektywne i trwałe, dlatego tak ważne

74 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

dla gminy Mszana Dolna jest wykorzystanie instrumentów ekonomii społecznej do rozwiązywania problemów społecznych na obszarze rewitalizacji.

Tabela 30. Cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych CEL STRATEGICZNY I. WZMOCNIENIE WIĘZI LOKALNYCH DLA SKUTECZNEGO ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH Cel 1.1. Edukacja dostosowana do potrzeb i oczekiwań mieszkańców w każdym operacyjny wieku Wiodące kierunki interwencji: . doposażenie szkół i przedszkoli w nowoczesne pomoce dydaktyczne i sprzęt multimedialny; . poprawa jakości kształcenia w szkołach na obszarze rewitalizacji (m.in. organizacja zajęć pozalekcyjnych, tworzenie funduszy stypendialnych dla uzdolnionych uczniów); . wspieranie działań w zakresie organizacji czasu wolnego dzieci i młodzieży oraz przeciwdziałanie powstawaniu patologii; . promocja przedsiębiorczości wśród dzieci i młodzieży; . wspieranie doskonalenia nauczycieli, bibliotekarzy i animatorów kultury; . modernizacja i rozbudowa placówek przedszkolnych i żłobków oraz poprawa dostępności i jakości wychowania przedszkolnego. Cel 1.2. Rozwijanie usług społecznych w obliczu wyzwań demograficznych operacyjny Wiodące kierunki interwencji: . tworzenie dziennej oferty pobytowej dla osób starszych i samotnych; . wspieranie tworzenia oferty opieki długoterminowej dla seniorów; . tworzenie atrakcyjnej oferty zagospodarowania czasu wolnego dla osób starszych (spotkania osób starszych, wieczorki taneczne itp.) i aktywizacja zawodowa; . wspieranie wolontariatu oraz animowanie działań dla osób starszych i niepełnosprawnych; . rozbudowa i przystosowanie infrastruktury do potrzeb osób starszych i niepełnosprawnych (m.in. ulepszenie oznaczeń chodników i poprawa stanu ich nawierzchni, zwiększenie liczby miejsc przeznaczonych do odpoczynku, budowa podjazdów przy schodach i chodnikach); . poprawa dostępności podstawowej opieki zdrowotnej; . promocja profilaktyki zdrowego trybu życia i kształtowanie postaw odpowiedzialności za własne zdrowie. Cel 1.3. Pielęgnowanie tradycji i dbałość o dziedzictwo kulturowe operacyjny Wiodące kierunki interwencji: . upowszechnianie dorobku kultury i zwiększanie obecności kultury w życiu codziennym społeczności lokalnej; . wspieranie działań na rzecz pielęgnowania rodzimej tradycji i kultury oraz edukacji regionalnej, w tym m.in. organizowanie wydarzeń promujących lokalnych artystów; . utrwalenie i zachowanie dla przyszłych pokoleń dziedzictwa materialnego i niematerialnego lokalnej społeczności. Cel 1.4. Budowanie dialogu społecznego i wzmacnianie więzi społecznych w celu operacyjny przeciwdziałania negatywnym zjawiskom społecznym Wiodące kierunki interwencji: . wzmocnienie działań profilaktycznych wspierających funkcjonowanie rodziny, w tym m.in. tworzenie środowisk samopomocowych; . rozwijanie wolontariatu poprzez angażowanie mieszkańców w działania na rzecz wspólnot lokalnych; . wzmacnianie trzeciego sektora poprzez przekazywanie zadań publicznych przede wszystkim z zakresu polityki społecznej i oświatowej; . zwiększenie udziału mieszkańców w podejmowaniu decyzji prorozwojowych przez wdrażanie narzędzi konsultacji i partycypacji społecznej; . rozwijanie sektora ekonomii społecznej.

S t r o n a |75 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

7.2. Cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby Drugi cel strategiczny sformułowany jako Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby skupia się na wykorzystaniu endogenicznych potencjałów opartych z jednej strony na tradycyjnych gałęziach gospodarki tego obszaru, z drugiej na unikatowych walorach przyrodniczych, krajobrazowych oraz dziedzictwie Zagórzan, dla tworzenia kompleksowej oferty turystyczno-rekreacyjnej. Pierwszy cel operacyjny skupia się przede wszystkim na poprawie jakości życia mieszkańców, która warunkowana jest między innymi sprawną, efektywną i oszczędną infrastrukturą techniczną - sieci wodociągowe, kanalizacyjne, drogi, chodniki i oświetlenie w miejscach publicznych. Utrudnienia w dostępie do tej infrastruktury lub jej niewystarczająca jakość uniemożliwiają stworzenie dobrej jakości miejsca zamieszkania, a także hamują potencjalny rozwój przedsiębiorstw na terenie gminy, a co za tym idzie ograniczają tworzenie nowych miejsc pracy. Konieczne jest zatem uzupełnienie braków w infrastrukturze (szczególnie dotkliwy dla mieszkańców jest brak kanalizacji i dostępu do dobrej jakości wody), co skutkować będzie wzrostem zadowolenia mieszkańców i osadnictwa na tym terenie, poprawą estetyki miejscowości, a także wpłynie pozytywnie na rozwój przedsiębiorstw prowadzących tutaj swoją działalność. Przedsięwzięcia związane bezpośrednio z rozwijaniem podstawowej infrastruktury przyczynią się również do osiągnięcia pozytywnych efektów w sferze środowiskowej oraz przestrzenno-funkcjonalnej – wzrostu jakości przestrzeni publicznych, przywrócenia ładu przestrzennego. Kolejnym aspektem wymagającym uwagi jest zwiększenie poczucia bezpieczeństwa publicznego mieszkańców poprzez poprawę bezpieczeństwa, w tym szczególnie na drogach, w rejonach dojścia do szkół. Powinno się to dokonać poprzez rozbudowę chodników czy bezpiecznych przejść dla pieszych. Z kolei dobra dostępność komunikacyjna gminy decyduje o jej atrakcyjności. Dlatego skupiono się na dalszej rozbudowie i utrzymaniu dróg gminnych, tak aby infrastruktura ta przystawała do nowych warunków społeczno-gospodarczych, a także stymulowała rozwój terenów osadniczych. Jednym z kierunków w tym obszarze jest również organizacja sprawnego i przyjaznego pasażerom transportu zbiorowego (optymalizowanie i dostosowywanie rozkładów do faktycznych potrzeb mieszkańców). Dodatkowo zaplanowano również działania wspierające służby ratownicze – w zakresie uzupełnienia wyposażenia w nowoczesny sprzęt ratowniczy, co pozwoli szybciej i sprawniej podejmować interwencje. Drugi cel operacyjny koncertuje się na kształtowaniu wysokiej wartości przestrzeni publicznej i podejmowaniu aktywności, które zwiększą komfort mieszkańców. Z jednej strony powinna to być intensyfikacja atrakcyjnych funkcji publicznych, szczególnie w centrach wsi, zapobieganie dalszej degradacji obiektów zabytkowych, aż po uporządkowanie informacji wizualnej (reklamy) i większy ład na posesjach prywatnych, w tym w szczególności u przedsiębiorców prowadzących tutaj swoja działalność produkcyjną czy usługową. Reklamy i mała architektura winny kreować wysoki poziom estetyczny rozwiązań, kształtujący gust i smak mieszkańców, a także nawiązujący do kultury miejsca. Estetyzacja przestrzeni jest impulsem wyzwalającym większą dbałość o otoczenie w samych mieszkańcach. Zwiększa się zatem aktywność społeczna, samopomoc sąsiedzka i integracja. Wydaje się, że poza warstwą czysto instytucjonalną polegającą na wybudowaniu nowej infrastruktury, szczególnie rekreacyjnej, czy też szeroko zakrojonego programu działań społeczno- kulturalnych, warto w najbliższych latach położyć także nacisk na działania związane z wykorzystaniem już istniejących zasobów. Coraz bardziej społecznie zauważanym problemem jest też kwestia zanieczyszczenia powietrza, szczególnie w okresach grzewczych. Także tutaj winny nakładać się działania inwestycyjne, prowadzące do wymiany źródeł ciepła, z działaniami związanymi z edukacją i zmianą dotychczasowych nawyków i zachowań związanych z używaniem paliw niskiej jakości czy wręcz spalaniem odpadów w domowych urządzeniach grzewczych. Trzeci cel koncentruje się na poprawie kondycji gospodarczej obszaru rewitalizacji. W tworzeniu nowych, atrakcyjnych miejsc pracy i przyciąganiu inwestorów warto wzmacniać funkcję turystyczno-rekreacyjną gminy. Turystyka może przyczynić się do zmniejszenia

76 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

problemów zidentyfikowanych w trakcie prac i rozmów z mieszkańcami tj. braku zatrudnienia, odpływu ludności, niskich dochodów mieszkańców, a także (w konsekwencji) niskiego standardu życia, braków w istniejącej infrastrukturze itd. Turystyka, umożliwiając zatrudnienie i przynosząc dodatkowe dochody, nie tylko zatrzymuje na wsi część miejscowej ludności, ale może nawet powodować napływ nowych mieszkańców. Rozwój turystyki pociąga za sobą konieczność rozszerzenia działalności usługowej, głównie w obiektach stanowiących bazę turystyczną (niewielkie hotele, pensjonaty, kwatery agroturystyczne). Wspomaga to aktywizację zawodową kobiet, które łatwiej znajdą pracę w takich obiektach, bądź mogą łączyć pracę w domu i gospodarstwie z obsługą turystów (jadłodajnie, wynajem kwater). Dzięki temu nie potrzebują dojeżdżać do pracy poza własną miejscowością. Odpłatna praca zawodowa daje im możliwość samorealizacji i podnosi dochody gospodarstw domowych. Niepowtarzalną szansą rozwoju obszaru rewitalizacji jest podtrzymanie i odtworzenie zawodów ginących, tym bardziej, że wielu mieszkańców gminy Mszana Dolna ma ogromne możliwości twórcze. Organizacja wczasów czy wyjazdów integracyjnych pracowników ze szkoleniem np. z ciesielstwa, garncarstwa, bednarstwa, kowalstwa, rymarstwa itp., może stać się wizytówką gminy. Opieranie rozwoju obszarów wiejskich o zawody ginące jest o tyle ważne i realne, że w ostatnich latach pojawił się nowy, silny trend, określany mianem konsumpcji postmodernistycznej, której najbardziej dynamicznie rozwijającą się formą jest turystyka nastawiona na eksplorację obszarów o zachowanych walorach kulturowych lub cieszących się wysoką różnorodnością. Współczesna turystyka powoli przestaje bowiem być turystyką typowo rekreacyjną, a coraz większe znaczenie ma forma zbierania wrażeń i doświadczeń życiowych. Szansą na podtrzymanie, a nawet rozwój wielu rzemieślniczych zawodów, jest także wzrost zainteresowania przedmiotami nawiązującymi do tradycyjnych wzorów i zdobnictwa, wykonanymi ręcznie z naturalnych materiałów. Z punktu widzenia kreowania rozwoju lokalnego, opartego o wykorzystanie zawodów ginących, kluczową kwestią staje się przygotowanie odpowiedniej kadry, poprzez przeszkolenie w określonych zawodach ginących, stworzenie odpowiedniej infrastruktury turystycznej oraz promocja nowej atrakcji wśród turystów. Potrzebna jest w tym zakresie wspólna praca całej lokalnej społeczności. Nie należy jednocześnie pomijać kwestii budowania przewag konkurencyjnych w oparciu o posiadane potencjały gospodarcze i poszukiwania rozwiązań innowacyjnych w tych sektorach. Szczególnie predestynowany do takich działań jest, mocno na tym obszarze rozwinięty, sektor drzewny, który ma ogromny potencjał do wprowadzenia rozwiązań klastrowych i poszukiwania lepszych rozwiązań organizacyjnych, technologicznych, nawiązywania współpracy z sektorem B+R, czy podejmowania wspólnej promocji swojej oferty, tak aby budować nowoczesne przedsiębiorstwa zdolne do lepszej konkurencji na jednolitym rynku europejskim nie tylko poprzez zasób relatywnie niewysokich kosztów pracy, ale także poprzez wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań w działaniach całej branży.

Tabela 31. Cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby CEL STRATEGICZNY II. OŻYWIENIE GOSPODARCZE W OPARCIU O POTENCJAŁ SPOŁECZNY I LOKALNE ZASOBY Cel 2.1. Rozwijanie podstawowej infrastruktury podnoszącej jakość życia na operacyjny obszarze rewitalizacji Wiodące kierunki interwencji: . poprawa dostępności komunikacyjnej obszarów peryferyjnych; . poprawa poziomu bezpieczeństwa komunikacyjnego poprzez budowę chodników, bezpiecznych, oświetlonych przejść dla pieszych; . budowa i modernizacja sieci wodociągowej; . rozbudowa sieci kanalizacyjnej oraz budowa przydomowych oczyszczalni ścieków w miejscach gdzie budowa sieci jest ekonomicznie nieuzasadniona; . zapobieganie skutkom wystąpienia klęsk żywiołowych poprzez lepsze zabezpieczenie terenu i doposażenie służb ratunkowych na obszarze rewitalizacji.

S t r o n a |77 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Cel 2.2. Dbałość o wspólną przestrzeń do życia w czystym środowisku operacyjny Wiodące kierunki interwencji: . poprawa zagospodarowania centrów miejscowości; . budowa infrastruktury rekreacyjnej dla mieszkańców w różnym wieku (place zabaw, siłownie na wolnym powietrzu, parki, miejsca odpoczynku); . zagospodarowanie i udostępnienie obiektów pełniących funkcje świetlic wiejskich/miejsc spotkań; . kształtowanie postaw proekologicznych i wdrażanie programów niskiej emisji; . poprawa efektywności energetycznej budynków publicznych i prywatnych; . kształtowanie wspólnej odpowiedzialności za porządek i jakość zagospodarowania terenu wokół posesji i miejsc prowadzenia działalności gospodarczej na obszarze rewitalizacji; . rozbudowa sieci tras rowerowych, jako sposób rozwijania ekologicznego transportu. Cel 2.3. Ożywienie gospodarcze poprzez rozwijanie kompleksowej oferty operacyjny turystyczno-rekreacyjnej i wspieranie tradycyjnego gospodarowania na obszarze rewitalizacji Wiodące kierunki interwencji: . wykorzystanie położenia i warunków przyrodniczo-krajobrazowych dla rozwoju obszarów objętych kryzysem; . opracowanie i wdrożenie spójnego systemu oznakowania atrakcji turystycznych wraz z integracją systemów informacji zarówno obiektów publicznych, jak i prywatnych; . budowa niewielkiej infrastruktury sprzyjającej nawiązywaniu kontaktów międzyludzkich (grillowiska, miejsca na ogniska, wiaty); . wykorzystywanie lokalnego potencjału (ginące i tradycyjne zawody, przyroda i dziedzictwo kulturalne, tradycyjne społeczności i ich zwyczaje) dla rozwoju agroturystyki i zielonej turystyki; . wspieranie lokalnej przedsiębiorczości i zachęcanie przedsiębiorców do współpracy i budowania wspólnej oferty w tradycyjnych gałęziach lokalnej gospodarki na obszarze rewitalizacji (inkubowanie tworzenia klastra drzewnego); . kształtowanie postaw przedsiębiorczych wśród młodzieży i rozwijanie kształcenia dostosowanego do lokalnego rynku pracy i wyzwań przyszłości.

78 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

8. PRZEDSIĘWZIĘCIA REWITALIZACYJNE

8.1. Lista podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych W procesie prac nad Programem dokonano wyboru kluczowych projektów rewitalizacyjnych, które w najwyższym stopniu będą oferować kompleksowe rozwiązanie zdiagnozowanych problemów na obszarach kryzysowych i w znaczący sposób wpłyną na osiągnięcie założonych celów strategicznych i kierunków interwencji. Identyfikacja projektów została przeprowadzona w ramach społecznego naboru projektów oraz w ramach wewnętrznego zgłaszania propozycji projektowych w trakcie warsztatów rewitalizacyjnych, a także innych spotkań, na których poruszono problem rewitalizacji np. zebrania sołeckie, komisje i posiedzenia radnych gminy. Wyłonienia i uszeregowania projektów kluczowych do realizacji w ramach GPR dokonano w oparciu o opinie mieszkańców oraz ocenę formalną i merytoryczną projektów, bazującą na obiektywnych kryteriach strategicznych, przeprowadzoną przez Zespół ds. Programu Rewitalizacji.

Tabela 32. Kryteria oceny projektów rewitalizacyjnych Spójność terytorialna Działania ujęte w projekcie będą realizowane dla mieszkańców obszaru rewitalizacji i będą oddziaływać na mieszkańców obszaru zdegradowanego. Kompleksowość Kompleksowość oddziaływania projektu na sfery: społeczną, infrastrukturalną, przestrzenną gospodarczą i środowiskową. Preferowane były projekty dotyczące kilku celów tematycznych. Zasadność realizacji Projekt bezpośrednio wpływa na poprawę sytuacji problemowych na rewitalizowanym obszarze. Komplementarność Projekt jest komplementarny bądź zintegrowany z innymi projektami realizowanymi lub planowanymi do realizacji. Spójność Założone w projekcie działania są spójne ze zdiagnozowanymi celami strategiczna i kierunkami działań ujętymi w opracowaniach strategicznych na poziomie gminy, powiatu lub województwa. Wpływ na osiągnięcie Określone w projekcie wskaźniki wpływają na osiągnięcie celu strategicznego. założonych celów strategicznych Źródło: Opracowanie własne

Poniżej przedstawiono 13 projektów zgłoszonych przez samorząd i jednostki samorządowe, organizacje pozarządowe oraz przedsiębiorców i mieszkańców w otwartej procedurze naboru kart zadań do Programu Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023. Zadania – poprzez stronę internetową gminy – zgłaszane były w ostatniej fazie prac nad GPR.

Rysunek 35. Ogłoszenia dotyczące zbierania kart zadań do Gminnego Program Rewitalizacji

Źródło: www.mszana.pl

Ze zgłoszonych zadań na ostatnich warsztatach rewitalizacyjnych wybrano te, które mają największy potencjał dokonywania oczekiwanych zmian na obszarze rewitalizacji i obszarze zdegradowanym, zaś pozostałe – których charakter jest nieco bardziej lokalny - znalazły się na

S t r o n a |79 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

liście zadań komplementarnych. Co ważne – kryterium umieszczenia zadania zarówno na liście podstawowej, jak i komplementarnej – było rozwiązywanie zdefiniowanych problemów społecznych, gospodarczych, przestrzenno-funkcjonalnych, technicznych i środowiskowych, a nie kwalifikowalność w ramach 11 osi priorytetowej znajdującej się w RPO WM 2014-2020. Także zadania z listy zadań uzupełniających będą w najbliższym okresie systematycznie realizowane ze środków samorządu, jak i innych podmiotów zaangażowanych w procesy rewitalizacyjne na obszarze gminy Mszana Dolna.

8.1.1. Ożywienie życia kulturalnego mieszkańców obszaru rewitalizacji poprzez dostosowanie budynku „starej szkoły” w Mszanie Górnej do funkcji społecznie użytecznych Realizator projektu: Gmina Mszana Dolna Wartość projektu: 2 500 000,00 PLN Spodziewany czas realizacji: styczeń 2019 – grudzień 2020 Źródło finansowania: środki własne, PROW Lokalizacja: Podobszar rewitalizacji 7: Mszana Górna – Centrum Opis projektu: W ramach projektu przewiduje się modernizację budynku wygaszonej szkoły znajdującego się na działce nr 3186, 3189 w miejscowości Mszana Górna i przystosowanie go do funkcji społecznie użytecznych. Modernizacja budynku obejmie: wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, wymianę pokrycia dachowego wraz z wymianą rynien i instalacji odgromowej, przebudowę instalacji. W wyniku prac odzyskane zostaną cztery pomieszczenia, o łącznej powierzchni 100 m2, w których działalność będzie mógł rozpocząć Wiejski Dom Kultury. Projekt przewiduje także zakup niezbędnego wyposażenia dla działalności społeczno-kulturalnej, w tym m.in.: . wyposażenie sceniczne wraz z nagłośnieniem; . wyposażenie do działań plastyczno-artystycznych; . wyposażenie multimedialne. Pozwoli to na prowadzenie w obiekcie warsztatów teatralno-tanecznych, muzycznych, malarsko-rzeźbiarskich oraz interdyscyplinarnych. W obiekcie powstanie także w pełni wyposażana kuchnia wraz z zapleczem sanitarnym. W WDK zostanie zatrudniony animator i prowadzone będą zajęcia zarówno dla dzieci i młodzieży, jak i dorosłych mieszkańców gminy Mszana Dolna, w tym m.in. kółko teatralne, sekcja plastyczna, sportowa i pracownia muzyczna. Misją WKD będzie także popularyzacja tradycji i kultury zagórzańskiej. Celem projektu jest ożywienie życia kulturalnego mieszkańców obszaru rewitalizacji poprzez utworzenie Wiejskiego Domu Kultury na bazie nieczynnej dzisiaj starej szkoły. Z kolei rezultatem projektu będzie m.in. podniesienie poziomu cywilizacyjnego gminy Mszana Dolna poprzez wzrost jakości i poziomu życia jej mieszkańców. Realizacja projektu ma na celu zapewnienie mieszkańcom terenów wiejskich dostępu do podstawowej infrastruktury społeczno-kulturalnej odpowiadającej ich potrzebom i aspiracjom.

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x x x x

Produkt projektu: Liczba zrewitalizowanych obiektów na cele społeczno-kulturalne – 1. Rezultat: Procent mieszkańców obszaru rewitalizacji korzystających z usług społeczno- kulturalnych: 75%. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . utworzenie społecznie oczekiwanej infrastruktury kultury, miejsca spotkań i integracji mieszkańców;

80 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

. budowa obiektu, który pozwoli wzmocnić tożsamość lokalną i przyczyni się do budowy społecznych więzi; . rosnąca liczba seniorów, którzy potrzebują miejsca do spędzania czasu; . duża liczba osób zagrożonych wykluczeniem społecznym; . rozluźnianie się więzi społecznych; . duże oddziaływanie projektu. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych (cel operacyjny 1.3), cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby (cel operacyjny 2.2). Projekty powiązane: . W Rabie siła! (PO KL 7.3; wartość projektu: 49 000 zł; okres realizacji: 2010); . Warsztaty zdobnictwa ludowego naszą szansą (Stowarzyszenie „Razem w Rabie, PO KL 7.3; wartość projektu: 48 564,21 zł; okres realizacji: 2011-2012); . Promocja dziedzictwa i kultury Zagórzan (lista podstawowa projekt nr 8.1.10); . Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez aktywizację społeczną i zawodową osób bezrobotnych (lista podstawowa projekt nr 8.1.11).

8.1.2. Przebudowa i rozbudowa budynku ośrodka zdrowia na potrzeby domu pobytu dziennego dla osób niepełnosprawnych Realizator projektu: Gmina Mszana Dolna Wartość projektu: 3 200 000 PLN Spodziewany czas realizacji: styczeń - 2018 grudzień 2019 Źródło finansowania: RPO WM, oś 11, środki własne Lokalizacja: Podobszar rewitalizacji 7: Mszana Górna – Centrum Opis projektu: Przedmiotem projektu jest przebudowa i rozbudowa istniejącego budynku Ośrodka Zdrowia dla funkcji ośrodka pobytu dziennego dla niepełnosprawnych z utrzymaniem w części budynki funkcji leczniczej. Nowopowstały obiekt po przebudowie będzie prowadził dzienną opiekę dla osób z niepełnosprawnością, a także wspierał będzie rodziny tych osób. Na piętrze i poddaszu wyremontowanego i dostosowanego do nowych funkcji obiektu znajdą się przede wszystkim sale terapeutyczne do prowadzenia działalności wspierającej, aktywizującej i rehabilitacyjnej. Tu także znajdą się gabinety dla prowadzących zajęcia, duża sala wielofunkcyjna umożliwiająca spotkania uczestników zajęć i ich rodzin. Ponadto w budynku znajdować się będą m.in. szatnia, węzły sanitarny dla kobiet i mężczyzn, wc, pomieszczenia biurowe i magazynowe. Obiekt podzielony będzie na strefy funkcjonalno-użytkowe: . ośrodek pobytu dziennego dla niepełnosprawnych o pow. użytkowej 358,46 m2 z 7 salami zajęć; . część rehabilitacyjna – o pow. użytkowej 106,70 z 4 salami rehabilitacji; . pomieszczenia techniczne – 246,72 m2 na poziomie piwnic; . istniejący ośrodek zdrowia o pow. 239,64 m2 (nie objęty projektem). Wszystkie pomieszczenia dostosowano do korzystania przez osoby z niepełnosprawnością z wykorzystaniem układu transportu pionowego (winda-platforma dla niepełnosprawnych). Dzięki stworzonej infrastrukturze możliwe będzie świadczenie usług na rzecz osób z niepełnosprawnością, które będą w stanie zaspokoić potrzeby bytowe, zdrowotne, edukacyjne, w zakresie funkcjonowania codziennego, rodzinnego, obywatelskiego, komunikacji, aktywności zawodowej. Celem podejmowanych działań jest uzyskanie maksymalnej samodzielności i niezależności osoby z niepełnosprawnością w funkcjonowaniu osobistym i społecznym. Uruchomia placówka będzie w stanie zapewnić wsparcie 40 osobom.

S t r o n a |81 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x x x

Produkt projektu: Liczba utworzonych domów dziennej opieki – 1. Rezultat: Liczba osób korzystających z oferty dla seniorów i osób z niepełnosprawnością – 40. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . brak miejsc opieki dziennej i długoterminowej dla osób z niepełnosprawnością w gminie i coraz większe zapotrzebowanie społeczne na takie usługi; . duża liczba niepełnosprawnych, które potrzebują wsparcia i opieki; . rozluźnianie się więzi społecznych; . duże oddziaływanie projektu. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych (cel operacyjny 1.3), cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby (cel operacyjny 2.2). Projekty powiązane: . Aktywizacja społeczno-ekonomiczna obszaru rewitalizacji poprzez wykorzystanie instrumentów ekonomii społecznej (lista podstawowa projekt nr 8.1.9). . Senior XXI wieku (lista podstawowa projekt nr 8.1.12).

8.1.3. Rewitalizacja zabytkowej plebani przy kościele pw. Marii Magdaleny w Kasinie Wielkiej na cele społeczne Realizator projektu: Parafia Rzymskokatolicka w Kasinie Wielkiej Wartość projektu: 2 000 000,00 PLN Spodziewany czas realizacji: styczeń 2018 – grudzień 2020 Źródło finansowania: środki własne, PROW, MKiDN, gmina Mszana Dolna Lokalizacja: Podobszar rewitalizacji 3 - Kasina Wielka - Centrum Opis projektu: Przedmiotem projektu jest rewitalizacja budynku zabytkowej plebani przy kościele pw. Marii Magdaleny w Kasinie Wielkiej wraz z zabudowaniami gospodarczymi z przeznaczeniem obiektów na funkcje społecznie użyteczne. W ramach gruntownego remontu planuje się przede wszystkim: . remont dachu i wymianę pokrycia dachowego; . remont ścian i wymianę niektórych belek ścian; . wykonanie izolacji poziomej budynku; . wymianę stolarki okiennej i drzwiowej; . wymianę drewnianych stropów pomieszczeń; . wymianę instalacji elektrycznej, wodnokanalizacyjnej, centralnego ogrzewania; . konserwację drewnianych części budynku; . remont i renowację starych zabudowań gospodarczych. Celem projektu jest stworzenie infrastruktury, w której będą mogły być prowadzone działania odpowiadające na zdiagnozowane problemy obszarów objętych kryzysem na terenie gminy Mszana Dolna, w tym w szczególności rosnącą liczbę osób starszych wymagających wsparcia i coraz większe problemy w grupie dzieci i młodzieży (marazm, zagrożenie uzależnieniami, problemy z nauką). Rolą i funkcją - powstałej dzięki projektowi placówki - placówki będzie wspieranie osób, które znalazły się w trudnej sytuacji, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, ale także wzmacnianie lokalnych więzi. Parafia zamierza poprzez swoje działania i aktywności stworzyć bezpieczną przestrzeń dla integracji mieszkańców, przezwyciężania złych nawyków oraz przełamywania bierności będącej udziałem osób wykluczonych. Ważnym elementem prowadzonej działalności będzie wspieranie i rozwijanie więzi międzypokoleniowych, przy jednoczesnym wsparciu dwóch ważnych grup społecznych potrzebujących dzisiaj szczególnej uważności, tj. dzieci

82 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

i osób starszych oraz samotnych. Ośrodek zaoferuje popołudniowe wsparcie dla dzieci z rodzin zmagających się z trudnościami, angażując jednocześnie w te działania osoby starsze, dając im tym samym możliwość czynnego włączania się w życie miejsca, w którym żyją i odzyskanie poczucia „bycia potrzebnym”. Będzie to ważny element budowania więzi międzypokoleniowych i kreowania możliwości naśladowania „dobrych wzorców” przez najmłodsze pokolenie mieszkańców.

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x x

Produkt projektu: Liczba zrewitalizowanych obiektów na cele społeczno-kulturalne: 1. Rezultat: Procent mieszkańców obszaru rewitalizacji korzystających z usług społeczno- kulturalnych: 30%. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . wykorzystanie potencjału posiadanej infrastruktury dla stworzenia przestrzeni dedykowanej przede wszystkim mieszkańcom; . duże zapotrzebowanie społeczne na miejsca wspólnego spędzania czasu; . znaczna liczba osób starszych, które chcą żyć aktywnie; . duża liczba osób zagrożonych wykluczeniem społecznym; . rozluźnianie się więzi społecznych; . duże oddziaływanie projektu; . efekty projektu będą służyć mieszkańcom całego obszaru rewitalizacji. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych (cele operacyjne 1.3; 1.4), cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby (cel operacyjny 2.2). Projekty powiązane: . Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez aktywizację społeczną i zawodową osób bezrobotnych (lista podstawowa projekt nr 8.1.9); . Aktywizacja społeczno-ekonomiczna obszaru rewitalizacji poprzez wykorzystanie instrumentów ekonomii społecznej (lista podstawowa projekt nr 8.1.9).

8.1.4. Rewitalizacja niezagospodarowanego budynku oraz jego adaptacja na Dom Ludowy w Lubomierzu Realizator projektu: Gmina Mszana Dolna Wartość projektu: 1 500 000 PLN Spodziewany czas realizacji: styczeń 2020-grudzień 2021 Źródło finansowania: środki własne, PROW Lokalizacja: Podobszar rewitalizacji 2: Lubomierz-Królewska Góra Opis projektu: Celem projektu jest utworzenie Domu Ludowego na bazie istniejącego (niszczejącego obecnie) budynku na działce nr 1968/2. Dom Ludowy ma być miejscem spotkań lokalnej społeczności, gdzie można się będzie zapoznać z jednej strony z tradycją, a z drugiej wytworami pracy rąk współczesnych twórców ludowych, muzyką i tańcami regionalnymi. Docelowo Dom Ludowy powinien stanowić swoiste centrum kultury zagórzańskiej, zaś swoją bogatą ofertą przyciągać tutaj zarówno mieszkańców obszaru rewitalizacji, gminy, ale także turystów. Planuje wykończenie budynku i wprowadzenie do obiektu nowych funkcji związanych z kulturą i edukacją (co implikuje konieczność zmiany w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego Gminy Mszana Dolna i zmianę przeznaczenia terenu z funkcji sakralnych na usługi kultury). W budynku zostanie wydzielona: . izba pamięci Zagórzan – gromadząca dawne przedmioty użytku codziennego używane przez Zagórzan zebrane z terenu całej gminy;

S t r o n a |83 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

. sala koncertowa - umożliwiająca organizację niewielkich koncertów, spektakli, kabaretów itp. przygotowywanych zarówno przez osoby zaangażowane w działalność Domu Ludowego, jak i zespoły i artystów zewnętrznych; . sala wystawowa – przeznaczona na wystawy rękodzieła ludowego, okolicznościowych ozdób (np. bożonarodzeniowych, wielkanocnych), organizację kiermaszów. Dom Ludowy ma być przyjaznym miejscem dla lokalnej społeczności tworząc przestrzeń dla skuteczniejszej integracji i komunikacji pomiędzy osobami w każdym wieku, a także miejsce ważnych wydarzeń m.in. spotkania świąteczne, dzień dziecka. Tworzenie przestrzeni dla wspólnotowego obchodzenia i przeżywania różnych wydarzeń, towarzyszenie mieszkańcom w celebrowaniu ważnych wydarzeń o charakterze lokalnym, patriotycznym czy religijnym, co jest niezwykle ważnym elementem budowania lokalnej wspólnoty i kształtowania wzajemnych relacji wewnątrz tej wspólnoty. Istotną wartością projektu będzie lepsza integracja lokalnej społeczności i docenienie lokalnej kultury i tradycji. Ważna będzie też idea integracji międzypokoleniowej i towarzyszące temu zwiększenie aktywności seniorów mieszkających na terenie obszaru rewitalizacji oraz dowartościowanie osób starszych poprzez stworzenie im warunków do przekazywania swojej wiedzy i doświadczenia młodszemu pokoleniu. Realizacja projektu przyczyni się także do zwiększanie poczucia lokalnej tożsamości i satysfakcji z miejsca zamieszkania.

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x x

Produkt projektu: Liczba zrewitalizowanych obiektów na cele społeczno-kulturalne: 1. Rezultat: Procent mieszkańców obszaru rewitalizacji korzystających z usług społeczno- kulturalnych: 50%. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . bogactwem obszaru są kultura i tradycja, które mogą stać się podstawą do odbudowywania i zacieśniania więzi społecznych; . wykorzystanie potencjału posiadanej infrastruktury dla stworzenia przestrzeni dedykowanej przede wszystkim mieszkańcom; . potrzeba podtrzymywania i kultywowania tradycji zagórzańskich; . mała wiedza mieszkańców (szczególnie u ludzi młodych) o miejscowości, w której żyją i pracują; . duże zapotrzebowanie społeczne na miejsca wspólnego spędzania czasu; . duże oddziaływanie projektu; . efekty projektu będą służyć mieszkańcom całego obszaru rewitalizacji. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych (cele operacyjne 1.3; 1.4), cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby (cel operacyjny 2.2). Projekty powiązane: . W Rabie siła! (PO KL 7.3; wartość projektu: 49 000 zł; okres realizacji: 2010); . Warsztaty zdobnictwa ludowego naszą szansą (Stowarzyszenie „Razem w Rabie, PO KL 7.3; wartość projektu: 48 564,21 zł; okres realizacji: 2011-2012); . Promocja dziedzictwa i kultury Zagórzan (lista podstawowa projekt nr 8.1.10); . Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez aktywizację społeczną i zawodową osób bezrobotnych (lista podstawowa projekt nr 8.1.11); . Senior XXI wieku (lista podstawowa projekt nr 8.1.12).

84 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

8.1.5. Budowa sali gimnastycznej przy Zespole Szkoły i Przedszkola w Mszanie Górnej Realizator projektu: Gmina Mszana Dolna Wartość projektu: 3 000 000,00 PLN Spodziewany czas realizacji: kwiecień 2017– grudzień 2018 Źródło finansowania: środki własne, Ministerstwo Sportu i Turystyki, RPO WM Lokalizacja: Mszana Górna, poza obszarem rewitalizacji Opis projektu: Przedmiotem projektu jest rozbudowa budynku Zespołu Szkoły i Przedszkola w Mszanie Górnej o salę gimnastyczną, w celu dostosowania obiektu do potrzeb uczniów i istniejących norm. W ramach projektu powstanie kompleks sportowo-rekreacyjny o powierzchni 464,37 m2, w którego skład wejdzie wielofunkcyjna sala sportowa, zaplecze szatniowo-sanitarne i pomieszczenia towarzyszące. Realizacja projektu wpływa na rozwój sportu na obszarze rewitalizacji. Inwestycja pozwoli znacząco poprawić warunki nauki wychowania fizycznego, a także zachęci mieszkańców do czynnego uprawiania sportu, co w dalszej perspektywie przyczyni się także do poprawy ich stanu zdrowia. Obiekt, w tym w szczególności sala gimnastyczna, będzie mógł w godzinach popołudniowych i w weekendy służyć wszystkim mieszkańcom przyczyniając się do odbudowy więzi społecznych, przeciwdziałania patologiom i poczuciu wykluczenia społecznego.

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x x x

Produkt projektu: Liczba zrewitalizowanych obiektów oświatowych – 1 placówka. Rezultat: Liczba dzieci korzystających ze zmodernizowanej infrastruktury oświatowej – 350 osób. Procent mieszkańców obszaru rewitalizacji korzystających z infrastruktury sportowo- rekreacyjnej – 20%. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . rozbudowa ważnej infrastruktury dla mieszkańców; . na obszarze rewitalizacji konieczne jest unowocześnienie bazy oświatowej, a także podniesienie kluczowych kompetencji uczniów, tak aby wyrównać szanse edukacyjne i zawodowe dzieci z mniejszych ośrodków wiejskich z rówieśnikami z ośrodków miejskich; . zapewnienie dzieciom atrakcyjnego miejsca nauki i rekreacji, zapobieganie tym samym możliwości występowania zjawisk patologicznych, szczególnie w młodszym pokoleniu; . podniesienie jakości życia mieszkańców. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych (cel operacyjny 1.1), cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby (cel operacyjny 2.2). Projekty powiązane: . Z mojej Gminy na wyżyny (PO KL 9.1; wartość projektu: 1 006 412,23; okres realizacji: 2010-2011); . Poszerzamy horyzonty (PO KL 9.1; wartość projektu: 740 651,20; okres realizacji: 2013- 2015); . Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez aktywizację społeczną i zawodową osób bezrobotnych (lista podstawowa projekt nr 8.1.11).

S t r o n a |85 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

8.1.6. Budowa wielofunkcyjnego boiska sportowego przy Szkole Podstawowej w miejscowości Łostówka Realizator projektu: Gmina Mszana Dolna Wartość projektu: 3 000 000,00 PLN Spodziewany czas realizacji: kwiecień 2020 – grudzień 2021 Źródło finansowania: środki własne, Ministerstwo Sportu i Turystyki, RPO WM Lokalizacja: Podobszar rewitalizacji 4 - Łostówka - Centrum Opis projektu: Przedmiotem projektu jest budowa kompleksu sportowego przy Szkole Podstawowej w miejscowości Łostówka. W ramach projektu zostaną wybudowane boiska do piłki nożnej o nawierzchni trawiastej lub sztucznej oraz wielofunkcyjne boisko do piłki ręcznej, koszykówki i siatkówki. Celem realizacji projektu jest poprawa i unowocześnienie bazy sportowo-rekreacyjnej szkoły w Łostówce i oddanie do dyspozycji mieszkańców atrakcyjnych terenów sportowych. Realizacja projektu wpływa na rozwój sportu na obszarze rewitalizacji. Inwestycja pozwoli znacząco poprawić warunki nauki wychowania fizycznego, a także zachęci mieszkańców do czynnego uprawiania sportu, co w dalszej perspektywie przyczyni się także do poprawy ich stanu zdrowia. Obiekt będzie mógł w godzinach popołudniowych i w weekendy służyć wszystkim mieszkańcom przyczyniając się do odbudowy więzi społecznych, przeciwdziałania patologiom i poczuciu wykluczenia społecznego

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x x x

Produkt projektu: Liczba zrewitalizowanych obiektów oświatowych – 1 placówka. Rezultat: Liczba dzieci korzystających ze zmodernizowanej infrastruktury oświatowej – 250 osób. Procent mieszkańców obszaru rewitalizacji korzystających z infrastruktury sportowo- rekreacyjnej – 20%. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . rozbudowa ważnej infrastruktury dla mieszkańców; . na obszarze rewitalizacji konieczne jest unowocześnienie bazy oświatowej, a także podniesienie kluczowych kompetencji uczniów, tak aby wyrównać szanse edukacyjne i zawodowe dzieci z mniejszych ośrodków wiejskich z rówieśnikami z ośrodków miejskich; . zapewnienie dzieciom atrakcyjnego miejsca nauki i rekreacji, zapobieganie tym samym możliwości występowania zjawisk patologicznych, szczególnie w młodszym pokoleniu; . podniesienie jakości życia mieszkańców. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych (cel operacyjny 1.1), cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby (cel operacyjny 2.2). Projekty powiązane: . Z mojej Gminy na wyżyny (PO KL 9.1; wartość projektu: 1 006 412,23; okres realizacji: 2010-2011); . Poszerzamy horyzonty (PO KL 9.1; wartość projektu: 740 651,20; okres realizacji: 2013- 2015); . Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez aktywizację społeczną i zawodową osób bezrobotnych (lista podstawowa projekt nr 8.1.11).

86 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

8.1.7. Zagospodarowanie terenu przy boisku sportowym w Mszanie Górnej na cele społeczne – budowa kompleksu sportowo-rekreacyjnego Realizator projektu: Gmina Mszana Dolna Wartość projektu: 8 000 000,00 PLN Spodziewany czas realizacji: styczeń 2018 – grudzień 2020 Źródło finansowania: środki własne, RPO WM, MSiT, PROW Lokalizacja: Podobszar rewitalizacji 7: Mszana Górna – Centrum Opis projektu: Przedmiotem projektu jest rozbudowa kompleksu sportowego o infrastrukturę rekreacyjną przeznaczona i dostępna dla mieszkańców w każdym wieku. W ramach projektu planuje się przede wszystkim: . budowę ścieżki pieszo-rowerowej; . budowę placu zabaw; . stworzenie mini parku z przestrzeniami do rekreacji; . budowę zewnętrznej siłowni; . budowę kortu tenisowego. Na całym terenie zrewitalizowana zostanie istniejąca zieleń oraz wykonane zostaną nowe nasadzenie, teren zostanie oświetlony (w tym z wykorzystaniem OZE) i ogrodzony. Całość prowadzonych prac będzie obejmować tereny wokół istniejącego boiska piłkarskiego w Mszanie Górnej, tworząc tym samym bogatą i nowoczesną infrastrukturę sportowo-rekreacyjna dla mieszkańców – w każdym wieku - obszaru rewitalizacji i terenów przyległych. Realizacja projektu wpłynie na rozwój sportu i rekreacji na obszarze rewitalizacji. Inwestycja zachęci mieszkańców do czynnego uprawiania sportu, co w dalszej perspektywie przyczyni się także do poprawy ich stanu zdrowia. Nowoczesna infrastruktura rekreacyjna stworzy także atrakcyjną ofertę, dla ludzi w rożnym wieku, w tym także młodzieży, stajać się elementem przeciwdziałania rozwijaniu zjawisk patologicznych na obszarze rewitalizacji.

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x x x

Produkt projektu: Powierzchnia zrewitalizowanej przestrzeni publicznej – 3,8 ha. Rezultat: Procent mieszkańców obszaru rewitalizacji korzystających z infrastruktury sportowo-rekreacyjnej: 60%. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . rosnący problem ze stanem zdrowia dzieci i dorosłych (coraz większa liczba osób z nadwagą i otyłością, szczególnie dzieci); . zapewnienie dzieciom, młodzieży i osobom dorosłym atrakcyjnego miejsca rekreacji i zapobieganie tym samym możliwości występowania zjawisk patologicznych, szczególnie w młodszym pokoleniu; . stworzenie atrakcyjnego miejsca spotkań i integracji mieszkańców; . modernizacja ważnej – zarówno dla mieszkańców podobszaru rewitalizacji, jak i społeczności całej gminy infrastruktury rekreacyjno-wypoczynkowej. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby (cele operacyjne 2.2, 2.3). Projekty powiązane: . Senior XXI (lista podstawowa projekt nr 8.1.10); . Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez aktywizację społeczną i zawodową osób bezrobotnych (lista podstawowa projekt nr 8.1.11).

S t r o n a |87 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

8.1.8. Zagospodarowanie terenu przy kompleksie sportowym w Kasince Małej na cele społeczne Realizator projektu: Gmina Mszana Dolna Wartość projektu: 600 000,00 PLN Spodziewany czas realizacji: styczeń 2018 – grudzień 2020 Źródło finansowania: środki własne, RPO WM, MSiT, PROW Lokalizacja: Podobszar rewitalizacji 8 - Kasinka Mała - Centrum Opis projektu: Przedmiotem projektu jest rozbudowa kompleksu sportowego o infrastrukturę sportowo-rekreacyjną przeznaczoną i dostępną dla mieszkańców w każdym wieku. W ramach projektu planuje się budowę: . trasa rolkowej, . placu do street workout, . zewnętrznej siłowni, . wiaty ogrodowej z grillem, . zewnętrznego węzła sanitarnego, . placu zabaw. Na całym terenie zrewitalizowana zostanie istniejąca zieleń oraz wykonane zostaną nowe nasadzenie, teren zostanie oświetlony (w tym z wykorzystaniem OZE) i będzie ogólnie dostępny. Całe zagospodarowanie będzie ściśle powiązane i będzie współgrało z już istniejącym obiektem. Realizacja projektu wpływa na rozwój sportu na obszarze rewitalizacji. Inwestycja zachęci mieszkańców do czynnego uprawiania sportu, co w dalszej perspektywie przyczyni się także do poprawy ich stanu zdrowia.

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x x x

Produkt projektu: Powierzchnia zrewitalizowanej przestrzeni publicznej – 0,43 ha. Rezultat: Procent mieszkańców obszaru rewitalizacji korzystających z infrastruktury sportowo-rekreacyjnej – 60%. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . rosnący problem ze stanem zdrowia dzieci i dorosłych (coraz większa liczba osób z nadwagą i otyłością, szczególnie dzieci); . zapewnienie dzieciom, młodzieży i osobom dorosłym atrakcyjnego miejsca rekreacji i zapobieganie tym samym możliwości występowania zjawisk patologicznych, szczególnie w młodszym pokoleniu; . stworzenie atrakcyjnego miejsca spotkań i integracji mieszkańców; . modernizacja ważnej – zarówno dla mieszkańców podobszaru rewitalizacji, jak i społeczności całej gminy infrastruktury rekreacyjno-wypoczynkowej. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby (cele operacyjne 2.2, 2.3). Projekty powiązane: . Odnowa wsi Kasinka Mała przez wykonanie boisk wielofunkcyjnych w zakresie nowych ogrodzeń, mini- trybuny oraz przez wykonanie miejsc postojowych przy ośrodku zdrowia w zakresie utwardzenia placu postojowego i wykonanie chodnika dla pieszych (PROW; wartość projektu: 689 761,95 zł; okres realizacji: 2010-2011); . Ożywienie życia kulturalnego mieszkańców obszaru rewitalizacji poprzez dostosowanie budynku „starej szkoły” w Mszanie Górnej do funkcji społecznie użytecznych (lista podstawowa projekt nr 8.1.1); . Promocja dziedzictwa i kultury Zagórzan (lista podstawowa projekt nr 8.1.10); . Aktywizacja społeczno-ekonomiczna obszaru rewitalizacji poprzez wykorzystanie instrumentów ekonomii społecznej (lista podstawowa projekt nr 8.1.11).

88 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

8.1.9. Aktywizacja społeczno-ekonomiczna obszaru rewitalizacji poprzez wykorzystanie instrumentów ekonomii społecznej Realizator projektu: Gmina Mszana Dolna Wartość projektu: 300 000,00 PLN Spodziewany czas realizacji: wrzesień 2020 – grudzień 2022 Źródło finansowania: EFS, MPIPS, środki własne Lokalizacja: Cały obszar rewitalizacji Opis projektu: Przedmiotem projektu jest utworzenie spółdzielni socjalnej/przedsiębiorstwa społecznego w Lubomierzu. W ramach projektu planowane jest utworzenie spółdzielni socjalnej osób prawnych (spółdzielnia zostanie założona przez gminę Mszana Dolna lub wspólnie przez gminę i NGO z terenu gminy). Planowany zakres działalności spółdzielni nawiązuje do tradycji rzemieślniczych i ginących (a także rzadkich) zawodów charakterystycznych dla Beskidu Wyspowego i Gorców (m.in. garncarstwo, kowalstwo, hafciarstwo). Spółdzielnia socjalna ma łączyć przedsiębiorczość z promocją historii i kultury regionalnej, a w oparciu o dawne umiejętności rzemieślnicze i „ginące” zawody dać szanse zatrudnienia dla mieszkańców obszaru rewitalizacji. W ramach projektu zostanie przeprowadzona rekrutacja osób bezrobotnych do udziału w projekcie, przygotowania do pracy w formie przedsiębiorstwa społecznego, uruchomienie spółdzielni. Elementem projektu będą też szkolenia osób odpowiedzialnych za prowadzenie zadań społecznych w Urzędzie Gminy, tak by mogły być wsparciem dla mieszkańców i propagować ideę ekonomii społecznej. Celem działania jest aktywizacja zawodowa osób w trudniejszym położeniu i wykluczonych społecznie w tym osób bezrobotnych i niepełnosprawnych, a także prowadzenie działalności społecznej na rzecz środowiska lokalnego.

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x x x

Produkt projektu: Liczba utworzonych przedsiębiorstw społecznych – 1 podmiot. Rezultat: Liczba osób z grup defaworyzowanych, które rozpoczną działalność w spółdzielni – 5 osób. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . duża liczba osób bezrobotnych i niesamodzielnych życiowo, szczególnie na obszarze rewitalizacji, które potrzebują aktywnego wsparcia; . potrzeba ożywienia lokalnych NGO i włączenia ich w kreowanie zmian na terenie gminy, w tym także w obszarze pomocy społecznej; . wykorzystanie rosnącego popytu na rzemiosło ludowe i umiejętności miejscowej ludności. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych (cele operacyjne 1.3, 1.4). Projekty powiązane: . Warsztaty zdobnictwa ludowego naszą szansą (Stowarzyszenie „Razem w Rabie, PO KL 7.3; wartość projektu: 48 564,21 zł; okres realizacji: 2011-2012);

8.1.10. Promocja dziedzictwa i kultury Zagórzan Realizator projektu: Stowarzyszenie „Echo Zagórzan” Wartość projektu: 100 000,00 PLN Spodziewany czas realizacji: styczeń 2017 – grudzień 2018 Źródło finansowania: środki własne, PROW, MKiDN, Gmina Mszana Dolna Lokalizacja: Cały obszar rewitalizacji

S t r o n a |89 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Opis projektu: Przedmiotem projektu jest uruchomienie cyklu działań skierowanych do różnych grup odbiorców, którego nadrzędnym celem jest pielęgnowanie i rozwijanie tradycji zagórzańskiej, a także przekazywanie jej kolejnym pokoleniom. Wśród planowanych do wdrożenia działań znalazły się następujące projekty: . Majówka Zagórzańska - organizacja cyklicznego Przeglądu Pieśni Maryjnej w zabytkowym kościele w Kasinie Wielkiej. Celem wydarzenia jest zachowanie i ożywienie kultywowania tradycji majowych śpiewania pieśni przy figurkach i w przydrożnych kapliczkach; . Zagórzańskie Lato – cykliczna impreza kulturalno-rozrywkowa organizowana we współpracy z gminą Mszana Dolna, podczas której prezentowane będą tradycje Zagórzan, rozwijane przez zespoły regionalne, orkiestry dęte i koła gospodyń wiejskich działające na terenie gminy Mszana Dolna; . Śladami Zagórzańskiej Tradycji - organizacja wydarzeń plenerowych – festynów promujących tradycje lokalne Celem prowadzonych działań będzie m.in. lepsza integracja lokalnej społeczności i docenienie lokalnej kultury i tradycji. Ważna będzie też idea integracji międzypokoleniowej i towarzyszące temu zwiększenie aktywności seniorów mieszkających na obszarze gminy Mszana Dolna. Planowane zajęcia będą atrakcyjną formą spędzania wolnego czasu dla mieszkańców obszaru rewitalizacji.

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x

Produkt projektu: Liczba zrealizowanych działań z zakresu społeczno-kulturalnego – 6. Rezultat: Liczba uczestników wydarzeń społeczno-kulturalnych – 10 000. Procent mieszkańców obszaru rewitalizacji korzystających z oferty kulturalnej: 80%. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . we wszystkich etapach konsultacji społecznych bardzo mocno wybrzmiewa zarówno brak miejsc spotkań, miejsc z atrakcyjną ofertą kulturalną, jak i ogromna potrzeba integracji lokalnej społeczności, w tym w oparciu o lokalna kulturę i tradycję. Suma projektów planowanych do realizacji przez Stowarzyszenie jest jednym z szeregu zaproponowanych elementów, który może przyczynić się z jednej strony do rozbudowy oferty, z drugiej tworzyć pretekst do spotkań i integracji; . rozluźnianie się więzi społecznych; . duże oddziaływanie projektu. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych (cele operacyjne 1.3, 1.4). Projekty powiązane: . W Rabie siła! (PO KL 7.3; wartość projektu: 49 000 zł; okres realizacji: 2010); . Warsztaty zdobnictwa ludowego naszą szansą (Stowarzyszenie „Razem w Rabie, PO KL 7.3; wartość projektu: 48 564,21 zł; okres realizacji: 2011-2012); . Ożywienie życia kulturalnego mieszkańców obszaru rewitalizacji poprzez dostosowanie budynku „starej szkoły” w Mszanie Górnej do funkcji społecznie użytecznych (lista podstawowa nr 8.1.1); . Rewitalizacja niezagospodarowanego budynku oraz jego adaptacja na Dom Ludowy w Lubomierzu (lista podstawowa nr 8.1.4); . Zagospodarowanie terenu przy kompleksie sportowym w Kasince Małej na cele społeczne (lista podstawowa nr 8.1.8).

90 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

8.1.11. „Ja też chodzę do przedszkola” - poszerzenie oferty ośrodków wychowania przedszkolnego w gminie Mszana Dolna Realizator projektu: Gmina Mszana Dolna, Zespół Ekonomiczno-Administracyjny Szkół w Gminie Mszana Dolna Wartość projektu: 2 000 000,00 PLN Spodziewany czas realizacji: lipiec 2017 – sierpień 2019 Źródło finansowania: RPO WM, oś 10 (EFS), środki własne Lokalizacja: Cały obszar rewitalizacji Opis projektu: Przedmiotem programu jest rozszerzenie oferty ośrodków wychowania przedszkolnego na obszarze rewitalizacji w gminie Mszana Dolna (placówki w Kasinie Wielkiej, Kasince Małej, Mszanie Górnej i Łostówce) i stworzenie nowych miejsc przedszkolnych w istniejącej bazie oświatowej oraz rozszerzenie oferty dodatkowej ośrodków wychowania przedszkolnego, w tym pod kątem wsparcia dzieci z niepełnosprawnościami. Niezadowalający wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego na obszarze rewitalizacji może powodować w przyszłości niewykształcenie gotowości do nauki czytania i pisania w szkole, a w konsekwencji niską samoocenę, problemy emocjonalne, konflikty, obniżenie motywacji do nauki, wykluczenie społeczne. Poważnym problem jest także niski poziom wiedzy i świadomości rodziców na temat wychowania przedszkolnego i wczesnoszkolnego, a także edukacji i rozwoju dziecka. Przesłanki te wskazują na konieczność objęcia dzieci w wieku 3 – 7 lat kompleksowym wsparciem. Dzieci uczestniczące w edukacji przedszkolnej lepiej dają sobie radę w szkole, są dojrzalsze społecznie i emocjonalnie. Program edukacji przedszkolnej umożliwia każdemu dziecku jednakowy start w przyszłe życie oraz sprzyja integracji społecznej. W ramach programu planowane jest: . dostosowanie/adaptacja pomieszczeń w placówkach przedszkolnych w Kasinie Wielkiej, Kasince Małej, Mszanie Górnej i Łostówce m.in.: do wymogów budowlanych, sanitarno- higienicznych zgodnie z wytycznymi Głównego Inspektora Sanitarnego i utworzenie nowym miejsc przedszkolnych; . doposażenia w niezbędny sprzęt, zabawki, pomoce edukacyjne istniejących placówek i punktów przedszkolnych, a także modernizacja placów zabaw przy tych placówkach; . organizacja zajęć dodatkowych m.in. zajęcia z logopedą, psychologiem, zajęć artystycznych, sportowo-rytmicznych, językowych; . wyrównywanie szans dzieci ze szczególnymi potrzebami tak, aby możliwy był pełniejszy ich udział w edukacji przedszkolnej poprzez dostosowanie obiektów do potrzeb dzieci z niepełnosprawnością; . cykl szkoleń dla nauczycieli wychowania przedszkolnego m.in. wspieranie dziecka ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, komunikacja empatyczna. Celem głównym projektu jest wyrównanie szans edukacyjnych dzieci w wieku 3 - 6 lat, które w związku z trudną sytuacją środowiskową i ekonomiczną rodziny mają ograniczony dostęp do usług przedszkolnych. Cele szczegółowe to: . zapewnienie dzieciom dobrego startu w edukację szkolną; . zapobieganie wykluczeniu społecznemu; . rozpoznanie potrzeb edukacyjnych; . stymulowanie rozwoju dziecka; . uświadomienie rodzicom konieczności edukacji przedszkolnej oraz wzrost ich umiejętności wychowawczych. Realizacja projektu pozwoli na wydłużenie godzin pracy placówek (tak, aby były one bardziej dostępne dla pracujących rodziców/opiekunów dzieci). Z kolei organizacja zajęć dodatkowych pozwoli na zwiększanie szans edukacyjnych dzieci, zwłaszcza dzieci ze szczególnymi potrzebami (w tym dzieci z niepełnosprawnościami), rozwój kompetencji i umiejętności zawodowych oraz społecznych kadr wspieranych placówek, wsparcie rodziców i wzmocnienie ich roli poprzez wzrost

S t r o n a |91 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

umiejętności porozumiewania się z własnym dzieckiem oraz wiedzy na temat potrzeb rozwojowych i psychofizycznych małych dzieci.

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x x x x

Produkt projektu: Liczba placówek wychowania przedszkolnego o poszerzonej ofercie wychowania przedszkolnego – 4. Liczba nowych miejsc w przedszkolach – 150. Rezultat: Udział dzieci objętych opieką przedszkolną na obszarze rewitalizacji – 63%. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . niewystarczające możliwości organizacyjne i finansowe dla zapewnienie kompleksowej oferty wychowania przedszkolnego; . rosnąca liczba dzieci potrzebujących specjalistycznego wsparcia; . rosnąca liczba rodziców mających problemy wychowawcze z dziećmi; . projekt o zasięgu całej gminy. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych (cel operacyjny 1.1). Projekty powiązane: . Modernizacja oddziałów przedszkolnych w Gminie Mszana Dolna (PO KL 9.1; wartość projektu: 740 651,20; okres realizacji: 2014-2015); . Rewitalizacja niezagospodarowanego budynku oraz jego adaptacja na Dom Ludowy w Lubomierzu (lista podstawowa projekt nr 8.1.4); . Promocja dziedzictwa i kultury Zagórzan (lista podstawowa projekt nr 8.1.10); . Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez aktywizację społeczną i zawodową osób bezrobotnych (lista podstawowa projekt nr 8.1.11).

8.1.12. Senior XXI wieku Realizator projektu: Gmina Mszana Dolna, GOPS Wartość projektu: 200 000,00 PLN Spodziewany czas realizacji: lipiec 2017 – grudzień 2018 Źródło finansowania: środki własne, MPiPS (Senior-WIGOR), EFS Lokalizacja: Cały obszar rewitalizacji Opis projektu: Celem projektu jest stworzenie systemu aktywizacji i wsparcia seniorów z gminy Mszana Dolna. Przedmiotem projektu jest cykl działań edukacyjnych, zdrowotno- rehabilitacyjnych oraz społeczno-kulturalnych, które przyczynią się do poprawy jakości życia osób starszych z obszaru rewitalizacji. W ramach projektu powstanie: . Punkt Wsparcia Seniora – miejsce gdzie można zgłaszać potrzeby takie jak drobne naprawy, zakupy, załatwianie spraw w urzędach i inne; . Klub Seniora - prowadzone będą m.in. zajęcia związane z ograniczeniem lub eliminacją wykluczenia cyfrowego, wyjazdy kulturalne (kino, teatr, koncerty) i integracyjne, współpraca z partnerskimi gminami, rozwijanie oferty kulturalnej, rozrywkowej i oświatowej dedykowanej osobom starszym; W ramach podejmowanych działań planuje się – poza różnymi formami opieki i rehabilitacji - także organizację zajęć edukacyjno-profilaktycznych (z udziałem specjalistów m.in. lekarzy, pielęgniarek, fizjoterapeutów itp.), których celem będzie promocja zdrowia i szeroko pojęta profilaktyka. Odrębną formą aktywizacji osób starszych będą zorganizowane spotkania i wyjazdy integracyjne - mają być okazją do prezentacji umiejętności oraz wspólnej zabawy uczestników. Celem podejmowanych działań jest wzrost aktywności osób starszych oraz przeciwdziałanie ich wykluczeniu społecznemu oraz stworzenie warunków do wszechstronnego rozwoju pasji i zainteresowań, a także zwiększenie udziału osób starszych w życiu społecznym, promowanie

92 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

działań profilaktycznych i prozdrowotnych, zagospodarowanie czasu wolnego osób starszych, zwiększenie dostępności do różnorodnych form aktywności, przeciwdziałanie izolacji społecznej, marginalizacji oraz osamotnieniu osób starszych.

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x

Produkt projektu: Liczba uruchomionych klubów seniora – 1, liczba uruchomionych punktów wsparcia seniora - 1. Rezultat: Liczba osób korzystających z oferty dla seniorów i osób z niepełnosprawnością - 150 osób. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . wydłużający się czas życia sprawia, iż rośnie w gminie liczba osób starszych. Osoby te, aby pozostać aktywne fizycznie i umysłowo, powinny mieć dostęp do oferty atrakcyjnego spędzania czasu. Powinny też mieć narzędzia, które pozwolą im tworzyć tę ofertę samodzielnie, tak aby aktywizacja dokonywana była przez nich samych, a nie wyłącznie dla nich. Seniorzy powinni być tutaj aktywnym twórcą, a nie biernym odbiorcą oferty; . szerokie oddziaływanie projektu; . rosnąca liczba osób starszych; . duże zapotrzebowanie na ofertę dedykowaną osobom starszym. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych (cele operacyjne 1.2, 1.4). Projekty powiązane: . Kobieta wiejska XXI wieku (PO KL 9.5; wartość projektu: 38 363,28 zł; okres realizacji: 2009); . Przebudowa i rozbudowa budynku ośrodka zdrowia na potrzeby domu pobytu dziennego dla osób niepełnosprawnych (lista podstawowa projekt nr 8.1.2); . Promocja dziedzictwa i kultury Zagórzan (lista podstawowa projekt nr 8.1.10); . Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez aktywizację społeczną i zawodową osób bezrobotnych (lista podstawowa projekt nr 8.1.11).

8.1.13. Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez aktywizację społeczną i zawodową osób bezrobotnych Realizator projektu: Gmina Mszana Dolna, GOPS Wartość projektu: 1 000 000,00 PLN Spodziewany czas realizacji: lipiec 2017 – grudzień 2018 Źródło finansowania: środki własne, MPiPS, RPO WM PUP Lokalizacja: Cały obszar rewitalizacji Opis projektu: Przedmiotem projektu jest podjęcie działań, których efektem będzie poprawa oraz wzmocnienie szans na zatrudnienie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz wzrost poziomu aktywności społeczno-zawodowej przez aktywizację społeczno-zawodową min. 60 osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w gminie Mszana Dolna. Prowadzanie działań aktywizacji społeczno-zawodowej za pomocą pracy socjalnej, aktywnej integracji, działań o charakterze zawodowym przygotowujących do zatrudnienia (staże, wolontariat) oraz zatrudnienia wspieranego i subsydiowanego, poradnictwa psychologicznego, treningów kompetencji i umiejętności społecznych, poradnictwa zawodowego. Celem projektu jest m.in.: . rozwinięcie lub wzmocnienie aktywności i umiejętności społecznych oraz samodzielności życiowej i społecznej osób i rodzin; . zapobieganie procesom wykluczenia społecznego; . podwyższenie jakości życia;

S t r o n a |93 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

. zwiększenie motywacji do zmiany swojej sytuacji życiowej i podniesienie samodzielności w funkcjonowaniu w życiu rodzinnym i społecznym; . przywrócenie możliwości lub zdolności uzyskania zatrudnienia lub innej formy aktywności zawodowej lub edukacyjnej. Celem projektu jest poprawa sytuacji na rynku pracy osób znajdujących się w gorszym położeniu (zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym oraz osób niepełnosprawnych) poprzez ich aktywizację na rynku pracy, a poprzez to ułatwienie wychodzenia tych osób z sytuacji kryzysowych i ich powrót do życia społecznego.

Spełnienie aspektów rewitalizacji przez projekt: Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera przestrzenno- Sfera Sfera techniczna funkcjonalna środowiskowa x x

Produkt projektu: Liczba inicjatyw na rzecz aktywizacji społeczno-zawodowej - 1. Rezultat: Liczba osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, które wzmocniły swoje szanse na zatrudnienie – 40. Liczba osób, które założyły własną działalność gospodarczą – 20. Uzasadnienie ujęcia projektu na liście podstawowej: . projekt ma wspierać osoby, które często nie z własnej winy znalazły się w gorszym położeniu (są zagrożone ubóstwem, wykluczeniem społecznym itp.), które poprzez udział w projekcie, którego celem jest aktywizacja zawodowa i społeczna nabiorą większej wiary w swoje możliwości i będą w stanie usamodzielnić się na rynku pracy oraz lepiej odnaleźć się w lokalnej społeczności; . duża liczba osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym; . duża liczba osób bezrobotnych; . duże oddziaływanie projektu. Realizowane cele Gminnego Programu Rewitalizacji: cel strategiczny 1. Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych (cel operacyjny 1.2), cel strategiczny 2. Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne zasoby (cel operacyjny 2.3). Projekty powiązane: . W Rabie siła! (PO KL 7.3; wartość projektu: 49 000 zł; okres realizacji: 2010); . Warsztaty zdobnictwa ludowego naszą szansą (Stowarzyszenie „Razem w Rabie, PO KL 7.3; wartość projektu: 48 564,21 zł; okres realizacji: 2011-2012); . Uwierz w siebie - program aktywizacji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (PO KL 7.1; wartość projektu: 837 238,88; okres realizacji: 2013-2014); . Promocja dziedzictwa i kultury Zagórzan (lista podstawowa projekt nr 8.1.10); . Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez aktywizację społeczną i zawodową osób bezrobotnych (lista podstawowa projekt nr 8.1.11).

94 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 33. Oczekiwane wskaźniki osiągnięć Gminnego Programu Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023 Miernik 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 RAZEM wskaźnika Główne produkty (w odniesieniu do listy zadań podstawowych) Liczba zrewitalizowanych obiektów na cele społeczno-kulturalne szt. 3 3 Liczba zrewitalizowanych obiektów oświatowych szt. 1 1 2 Powierzchnia zrewitalizowanej przestrzeni publicznej ha 4,23 4,23 Liczba utworzonych przedsiębiorstw społecznych szt. 1 1 Liczba zrealizowanych działań z zakresu społeczno-kulturalnego szt. 6 6 Liczba placówek wychowania przedszkolnego o poszerzonej ofercie wychowania szt. 4 4 przedszkolnego Liczba nowych miejsc w przedszkolach szt. 150 150 Liczba uruchomionych klubów seniora szt. 1 1 Liczba uruchomionych punktów wsparcia seniora szt. 1 1 Liczba utworzonych domów dziennej opieki szt. 1 2 Liczba osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym objętych osoba 60 60 wsparciem w programie Główne rezultaty (w całym okresie realizacji Gminnego Programu Rewitalizacji w odniesieniu do listy zadań podstawowych) Procent mieszkańców obszaru rewitalizacji korzystających z usług społeczno- procent 75% kulturalnych Liczba dzieci korzystających ze zmodernizowanej infrastruktury oświatowej osoba 600 Procent mieszkańców obszaru rewitalizacji korzystających z infrastruktury procent 60% sportowo-rekreacyjnej Liczba osób z grup defaworyzowanych, które rozpoczną działalność w spółdzielni osoba 5

Liczba uczestników wydarzeń społeczno-kulturalnych osoba 10 000

Procent mieszkańców obszaru rewitalizacji korzystających z oferty kulturalnej procent 80% Udział dzieci objętych opieką przedszkolną na obszarze rewitalizacji procent 63% Liczba osób korzystających z oferty dla seniorów i osób z niepełnosprawnością osoba 190 Liczba osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, które wzmocniły swoje szanse osoba 40 na zatrudnienie Liczba osób, które założyły własną działalność gospodarczą osoba 20

S t r o n a |95 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 34. Wskaźniki oddziaływania Programu Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023 Główne oddziaływania (w całym okresie realizacji Programu) Wartość bazowa – Wartość docelowa –

2015 rok 2023 rok Saldo migracji (na 1 000 osób) % -2 Poprawa o 20% utrzymana na co najmniej Gęstość zaludnienia (na 1 km2) osoba 103 takim samym, a nie mniejszym poziomie Udziały w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa podatek dochodowy od osób zł 268,74 wzrost o co najmniej 9% fizycznych na 1 mieszkańca Liczba osób korzystających z pomocy społecznej osoba 1261 spadek o co najmniej 10% Liczba osób korzystających z pomocy społecznej osoba 1030 spadek o co najmniej 12% poniżej kryterium dochodowego Liczba korzystających z pomocy społecznej % 7,2 spadek o co najmniej 15% z powodu ubóstwa Liczba korzystających z pomocy społecznej % 5,9 spadek o co najmniej 10% z powodu ubóstwa poniżej kryterium dochodowego Liczba osób bezrobotnych w stosunku do liczby % 9,2 spadek o co najmniej 15% osób w wieku produkcyjnym Liczba jednostek nowo zarejestrowanych w szt. 100 wzrost o co najmniej 15% rejestrze REGON na 10 tys. ludności Liczba organizacji pozarządowych zarejestrowanych szt. 2,52 wzrost o co najmniej 30% na obszarze gminy na 1 000 mieszkańców Osiągnięcie pełnego pokrycia w odniesieniu do sieci wodociągowej oraz sieci kanalizacyjnej Długość sieci wodociągowej w miejscach, gdzie km 6,2/79,6 komunalnej/kanalizacyjnej (na 100 km) budowa sieci jest ekonomicznie uzasadniona (w pozostałych miejscach przydomowe oczyszczalnie) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

96 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

8.2. Charakterystyka uzupełniających przedsięwzięć rewitalizacyjnych Projekty uzupełniające w większości przewidziane są do realizacji na obszarze zdegradowanym. Projekty te są komplementarne względem podstawowych przedsięwzięć rewitalizacyjnych, jak również wpisują się w cele Gminnego Programu Rewitalizacji. Uwzględnienie przedsięwzięć uzupełniających służyć ma zapewnieniu komplementarności Programu.

Tabela 35. Uzupełniające przedsięwzięcia rewitalizacyjne - zadania inwestycyjne umieszczono w polu białym, zadania miękkie umieszczono w polach zaciemnionych Obszar Źródło Podmiot Realizowan Lp. Nazwa planowanego zadania Czas realizacji Koszt tematyczny finansowania odpowiedzialny e cele 11 Budowa kanalizacji sanitarnej w Łętowem - ŚROD, środki własne, Gmina Mszana 1. osiedle Nowaki, Danaje, Podgronie, Folwark, 2017-2018 1 500 000,00 SPOŁ, 2.1 WFOŚIGW, PROW Dolna Derczaki TECH Gmina Mszana SPOŁ, 2. Doposażenie OSP 2017-2019 500 000,00 budżet gminy 2.1 Dolna TECH Budowa chodnika wraz z oświetleniem Gmina Mszana drogowym wzdłuż drogi wojewódzkiej nr DW RPO WM, środki Dolna w TECH, 3. 2017-2020 5 000 000,00 2.1, 2.2 986 Lubień - Mszana Dolna - Kamienica – własne, MIiB partnerstwie z SPOŁ Zabrzeż w m. Mszana Górna UMWM Budowa chodnika wraz z oświetleniem Gmina Mszana TECH, 4. drogowym wzdłuż drogi powiatowej nr 1626K 2017-2020 7 000 000,00 środki własne, MIiB Dolna, Powiat 2.1, 2.2 SPOŁ Kasinka Mała – Węglówka – Kasina Wielka Limanowski Kompleksowy program modernizacji i TECH, PF, rozbudowy dróg gminnych wraz z PROW, budżet Gmina Mszana 5. 2017-2023 5 000 000,00 SPOŁ, 2.1 zapewnieniem bezpieczeństwa gminy Dolna GOSP komunikacyjnego Poprawa jakości edukacji w szkołach na Gmina Mszana SPOŁ, 6. 2017-2023 1 000 000,00 budżet gminy 1.1 terenie Gminy Dolna TECH ŚROD, PF, środki własne, RPO Gmina Mszana 7. Wdrożenie Programu Likwidacji Niskiej Emisji 2017-2023 5 000 000,00 TECH, 2.2 WM, PONE Dolna SPOŁ Przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu w Gmina Mszana 8. 2017-2023 500 000,00 EFS, budżet gminy SPOŁ 1.1 gminie Dolna

11 Obszar tematyczny obejmuje aspekty mające kluczowe znaczenie dla procesów rewitalizacyjnych, tzn. sfera społeczna – SPOŁ, sfera gospodarcza – GOSP, sfera przestrzenno- funkcjonalna – PF, sfera środowiskowa – ŚROD, sfera techniczna – TECH

97 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Obszar Źródło Podmiot Realizowan Lp. Nazwa planowanego zadania Czas realizacji Koszt tematyczny finansowania odpowiedzialny e cele 11 Współpraca z Powiatowym Urzędem Pracy w aktywizacji zawodowej mieszkańców gminy Gmina Mszana SPOŁ, 9. 2017-2023 200 000,00 EFS, budżet PUP 1.4, 2.3 (m.in. staże, szkolenia, współpraca z Dolna GOSP gimnazjami) środki własne, Stowarzyszenie 10. Koncerty organowe w Kasinie Wielkiej 2018 50 000,00 MKiDN, gmina SPOŁ 1.3 „Echo Zagórzan” Mszana Dolna Gmina Mszana 11. Powiatowy Przegląd Kolędniczy 2018 30 000,00 środki własne SPOŁ 1.3 Dolna ŚROD, środki własne, Gmina Mszana 12. Budowa kanalizacji sanitarnej w Rabie Niżnej 2018-2019 11 000 000,00 SPOŁ, 2.1 WFOŚIGW, PROW Dolna TECH Wolontariat na rzecz osób starszych i angażowanie osób młodych w pomoc i opiekę Gmina Mszana 13. nad osobami potrzebującymi wsparcia w tym 2018-2019 20 000,00 budżet gminy SPOŁ 1.2, 1.4 Dolna m.in. opracowanie i wdrożenie programu pomocy Remont budynku kapliczki z ok. 1750 r. na właściciel działki - os. Podświątkówka w Kasince Małej oraz środki własne, 14. 2018-2020 500 000,00 Renata i Wojciech SPOŁ,TECH 2.2, 1.3 renowacja ołtarza i obrazów znajdujących się MKiDN, PROW Domiter we wnętrzu kapliczki Budowa chodnika wraz z oświetleniem Gmina Mszana drogowym wzdłuż drogi wojewódzkiej nr DW RPO WM, środki Dolna w 15. 2018-2020 8 000 000,00 SPOŁ,TECH 2.1, 2.2 986 Lubień - Mszana Dolna - Kamienica – własne, MIiB partnerstwie z Zabrzeż w m. Lubomierz UMWM Gmina Mszana Budowa tras rowerowych wzdłuż rzeki Raby, środki własne, RPO Dolna, SPOŁ,TECH 16. 2018-2021 3 000 000,00 2.2, 2.3 Mszanki, potoku Kasinczanka, Łostówka WM Województwo GOSP Małopolskie ŚROD, Budowa kanalizacji sanitarnej w Kasinie środki własne, Gmina Mszana 17. 2019-2020 12 000 000,00 SPOŁ, 2.1 Wielkiej WFOŚIGW, PROW Dolna TECH Budowa chodnika wraz z oświetleniem Gmina Mszana RPO WM, środki 18. drogowym wzdłuż drogi powiatowej nr 2019-2021 5 000 000,00 Dolna, Powiat SPOŁ,TECH 2.1, 2.2 własne, MIiB 16161K Mszana Górna – Podłopień w m. Limanowski

98 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Obszar Źródło Podmiot Realizowan Lp. Nazwa planowanego zadania Czas realizacji Koszt tematyczny finansowania odpowiedzialny e cele 11 Łostówka Budowa tras biathlonowych wraz ze środki własne, MSiT, Gmina Mszana 19. 2019-2023 6 000 000,00 SPOŁ,TECH 2.2, 2.3 strzelnicą PROW Dolna Remont i renowacja zabytkowego kościoła Parafia środki własne, 20. pw. Marii Magdaleny z 1624 roku w Kasinie 2019-2023 3 000 000,00 Rzymskokatolicka w SPOŁ,TECH 1.3, 2.2 MKiDN, PROW Wielkiej Kasinie Wielkiej Stworzenie produktu regionalnego na trasie atrakcji turystycznych Gminy Mszana Dolna środki własne, Gmina Mszana SPOŁ,TECH 2.2, 1.3, 21. 2020-2022 500 000,00 poprzez renowację kaplicy p.w. św. Barbary MKiDN, PROW Dolna GOSP 2.3 w Łostówce Remont i renowacja zabytkowej organistówki Parafia środki własne, 22. przy kościele pw. Marii Magdaleny w Kasinie 2020-2023 500 000,00 Rzymskokatolicka w SPOŁ,TECH 1.3, 2.3 MKiDN, PROW Wielkiej Kasinie Wielkiej ŚROD, Budowa kanalizacji sanitarnej w miejscowości środki własne, Gmina Mszana 23. 2020-2023 14 000 000,00 SPOŁ, 2.1 Lubomierz wraz z oczyszczalnią ścieków WFOŚIGW, PROW Dolna TECH Źródło: Opracowanie własne

S t r o n a |99 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

8.3. Charakterystyka pozostałych dopuszczalnych przedsięwzięć rewitalizacyjnych Dla realizacji kierunków działań służących eliminacji lub ograniczeniu zdiagnozowanych wcześniej negatywnych zjawisk, ściśle odpowiadających przyjętym celom rewitalizacji, o których mowa w rozdziale 7, niniejszy Program charakteryzuje poniższe typy pozostałych dopuszczalnych przedsięwzięć rewitalizacyjnych. Celem realizacji przedsięwzięć wyszczególnionych w ramach poniższych typów jest niwelowanie i rozwiązywanie problemów społecznych, gospodarczych, środowiskowych i przestrzennych realizowanych przez różnych interesariuszy. Skala oraz zakres działań mogą być bardzo różne w zależności od specyfiki danego przedsięwzięcia. Zakłada się, że znacząca liczba przedsięwzięć będzie dotyczyć lokalnych inicjatyw oddziałujących na sytuacje kryzysowe m.in. niską aktywność społeczną, ubóstwo, niski poziom edukacji, niski stan techniczny obiektów etc. Należy mieć na uwadze, że na chwilę obecną trudno jest zidentyfikować jednoznacznie wszystkie potrzeby mieszkańców. Mogą się one bowiem zmieniać na przestrzeni funkcjonowania Programu. Aby Gminny Program Rewitalizacji był elastyczny i mógł reagować na zmieniające się potrzeby mieszkańców, poniżej zaprezentowano zakres tematyczny projektów, które będą mogły być podejmowane w ramach Gminnego Programu Rewitalizacji: . wyrównywanie szans społecznych i zawodowych osób wykluczonych bądź zagrożonych wykluczeniem społecznym (w tym działania z zakresu aktywnej integracji społecznej); . działania włączające osoby narażone na utrwalone wykluczenie społeczne, w szczególności programy resocjalizacyjne i terapeutyczno-resocjalizacyjne, działania profilaktyczne, diagnostyczne, leczniczo-rehabilitacyjne i terapeutyczno-edukacyjne; . integracja i aktywizacja mieszkańców oraz zwiększenie ich udziału w życiu publicznym; . aktywizacja i integracja społeczna seniorów; . rozwijanie usług opiekuńczych oraz interwencja kryzysowa; . poprawa jakości i dostępności do infrastruktury społecznej i ochrony zdrowia; . rozwijanie kształcenia ogólnego z zakresu wychowania przedszkolnego, w szkołach prowadzących kształcenie ogólne, z zakresu wspierania uczniów uzdolnionych; . rozwijanie kształcenia zawodowego uczniów i osób dorosłych; . rozwój kapitału ludzkiego poprzez wzmocnienie kwalifikacji i umiejętności mieszkańców; . rozwijanie infrastruktury edukacyjnej; . mikro-inicjatywy samopomocowe, współdziałanie sąsiedzkie, projekty wymiany usług i współużytkowania dóbr, budowanie trwałej sieci wzajemnego wsparcia; . przeciwdziałanie bezrobociu oraz aktywizacja zawodowa mieszkańców; . promowanie przedsiębiorczości, podejmowanie działań na rzecz rozwoju gospodarczego, w tym podejmowanie działań sprzyjających tworzeniu nowych firm i rozwoju kompetencji przedsiębiorczości mieszkańców; . wsparcie przedsiębiorczości społecznej; . poprawa stanu zagospodarowania oraz jakości przestrzeni publicznych i półpublicznych; . rozwój nowych przestrzeni publicznych służących zaspokajaniu różnych potrzeb społecznych; . kształtowanie, z udziałem mieszkańców, przestrzeni publicznych takich jak: place, skwery, trakty piesze, parki, zielone enklawy, kameralne miejsca wypoczynku i spotkań; . poprawa efektywności energetycznej oraz wykorzystanie odnawialnych źródeł energii; . zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego; . ochrona obiektów dziedzictwa kulturowego i ich udostępnianie na cele społeczne i gospodarcze; . ochrona środowiska przyrodniczego; . poprawa stanu technicznego obiektów użyteczności publicznej oraz zasobów mieszkaniowych; . poprawa wyposażenia obszaru w niezbędną infrastrukturę sieciową, w tym: ciepłowniczą, gazową i teletechniczną; . rozwijanie infrastruktury transportu publicznego, w tym tras rowerowych.

100 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

8.4. Plan finansowy W ramach Gminnego Programu Rewitalizacji zaplanowano 13 zadań o charakterze strategicznym, które zostały zgłoszone w procesie otwartego naboru. Zadania te – na łączną kwotę 27 400 000 PLN - zostały zaprezentowane w poniższej tabeli. Odnosząc się do wartości projektów, 92% z nich to projekty, których beneficjentem jest samorząd gminy Mszana Dolna, zaś 8% stanowią projekty, które zamierzają realizować inni beneficjenci (organizacje pozarządowe i kościelne). Ponadto w dokumencie przedstawiono także szereg innych zadań, które w perspektywie realizacji Programu będą wdrażane przez różne podmioty, z wykorzystaniem różnych źródeł finansowania, w tym środków własnych, które także wpływają na poprawę jakości życia mieszkańców gminy Mszana Dolna, a zatem mają istotny udział w osiąganiu celów zdefiniowanych na poziomie niniejszego dokumentu. Ich wartość, a także liczba zaangażowanych podmiotów, jest większa niż zdefiniowana w ramach grupy zadań podstawowych (szczegóły w rozdziale 8.2).

Tabela 36. Harmonogram rzeczowo – finansowy przedsięwzięć planowanych do realizacji w ramach Programu Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna na lata 2016-2023 Wartość Termin Źródło Lp. Nazwa zadania projektu realizacji finansowania Ożywienie życia kulturalnego mieszkańców obszaru rewitalizacji poprzez dostosowanie środki własne, 1. 2 500 000,00 2019-2020 budynku „starej szkoły” w Mszanie Górnej do PROW funkcji społecznie użytecznych Przebudowa i rozbudowa budynku ośrodka RPO WM, oś 11, 2. zdrowia na potrzeby domu pobytu dziennego dla 3 200 000,00 2018-2019 środki własne osób niepełnosprawnych środki własne, Rewitalizacja zabytkowej plebani przy kościele pw. PROW, MKiDN, 3. Marii Magdaleny w Kasinie Wielkiej na cele 2 000 000,00 2018-2020 gmina Mszana społeczne Dolna Rewitalizacja niezagospodarowanego budynku środki własne, 4. oraz jego adaptacja na Dom Ludowy w 1 500 000,00 2020-2021 PROW Lubomierzu Budowa sali gimnastycznej przy Zespole Szkoły i środki własne, 5. 3 000 000,00 2017-2018 Przedszkola w Mszanie Górnej MSiT, RPO WM Budowa wielofunkcyjnego boiska sportowego przy środki własne, 6. 3 000 000,00 2020-2021 Szkole Podstawowej w miejscowości Łostówka MSiT, RPO WM Zagospodarowanie terenu przy boisku sportowym środki własne, RPO 7. w Mszanie Górnej na cele społeczne – budowa 8 000 000,00 2018-2020 WM, MSiT, PROW kompleksu sportowo-rekreacyjnego Zagospodarowanie terenu przy kompleksie środki własne, RPO 8. 600 000,00 2018-2020 sportowym w Kasince Małej na cele społeczne WM, MSiT, PROW Aktywizacja społeczno-ekonomiczna obszaru EFS, MPIPS, środki 9. rewitalizacji poprzez wykorzystanie instrumentów 300 000,00 2020-2022 własne ekonomii społecznej środki własne, PROW, MKiDN, 10. Promocja dziedzictwa i kultury Zagórzan 100 000,00 2017-2018 Gmina Mszana Dolna „Ja też chodzę do przedszkola” - poszerzenie RPO WM, oś 10 11. oferty ośrodków wychowania przedszkolnego w 2 000 000,00 2017-2019 (EFS), środki gminie Mszana Dolna własne środki własne, 12. Senior XXI wieku 200 000,00 2017-2018 MPiPS (Senior- WIGOR) środki własne, Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez aktywizację 13. 1 000 000,00 2017-2018 MPiPS, RPO WM społeczną i zawodową osób bezrobotnych PUP Razem 27 400 000 Źródło: Opracowanie własne na podstawie kart zadań

S t r o n a |101 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Ogólna szacunkowa wartość zgłoszonych projektów ujętych na liście Uzupełniających przedsięwzięć rewitalizacyjnych wynosi 89 300 000 PLN. Poniżej zaprezentowano jej podsumowanie w układzie celów Programu zdefiniowanych w rozdziale 7. Tabela 37. Podsumowanie uzupełniających przedsięwzięć rewitalizacyjnych w odniesieniu do celów Gminnego Programu Rewitalizacji Spodziewane koszty Lp. Cele strategiczne w okresie 2017-2023 Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązywania 1. 5 300 000 problemów społecznych Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i lokalne 2. 84 000 000 zasoby Razem 89 300 000 Źródło: Opracowanie własne

102 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

9. KOMPLEKSOWOŚĆ I KOMPLEMENTARNOŚĆ GMINNEGO PROGRAMU REWITALIZACJI

9.1. Mechanizmy zapewnienia komplementarności pomiędzy poszczególnymi projektami rewitalizacyjnymi Program Rewitalizacji ujmuje działania w sposób kompleksowy (z uwzględnieniem projektów rewitalizacyjnych współfinansowanych ze środków EFRR, EFS, EFRROW oraz innych publicznych lub prywatnych) tak, aby nie pomijać aspektów społecznych, gospodarczych, przestrzennych, technicznych, środowiskowych związanych zarówno z danym obszarem, jak i jego otoczeniem. Układ wzajemnie uzupełniających się celów, które obejmują wszystkie ważne elementy z punktu widzenia ożywienia obszarów objętych problemami, a także wielość zadań zarówno z listy podstawowej, jak i dodatkowej oraz różnorodność podmiotów zaangażowanych we wdrażanie Programu, gwarantują komplementarność działań podejmowanych na obszarze gminy Mszana Dolna. Program złożony jest z różnorodnych projektów, zarówno infrastrukturalnych jak i miękkich, co jest warunkiem niezbędnym do osiągnięcia kompleksowej interwencji na obszarze zdegradowanym. Koncentracja interwencji i konieczność hierarchizacji potrzeb powodują, że projekty rewitalizacyjne dotyczą terenów o istotnym znaczeniu dla rozwoju całej gminy, a obejmują obszary dotknięte szczególną koncentracją problemów i negatywnych zjawisk kryzysowych. Interwencja Programu obejmuje wiele różnych obiektów i przestrzeni, których dysponenci deklarują realizację przedsięwzięć z jednej strony poprawiających sytuację na obszarze rewitalizacji, z drugiej, poprzez efekt synergii wpływających na ożywienie i rozwój całej gminy, przyczyniając się w ten sposób do budowy pozycji konkurencyjnej gminy Mszana Dolna. Działania ujęte w Programie Rewitalizacji obejmują zasięgiem całość obszaru dotkniętego szczególną koncentracją problemów i negatywnych zjawisk kryzysowych. Wszystkie ujęte projekty realizowane będą na obszarze zdegradowanym. Komplementarność jest jednym z nadrzędnych aspektów Programu Rewitalizacji. Zapewnienie powiązań pomiędzy poszczególnymi projektami skutkuje lepszym i bardziej efektywnym wykorzystaniem środków finansowych przeznaczonych na rewitalizację. Warto zwrócić uwagę jak wiele zadań i projektów zdefiniowanych na poziomie listy zadań dodatkowych wpisuje się w więcej niż jeden cel Programu Rewitalizacji, co jest potwierdzeniem ich przekrojowości i szerokiego oddziaływania na szereg zjawisk związanych z rozwojem gminy Mszana Dolna.

9.1.1. Komplementarność przestrzenna Wszystkie podstawowe projekty rewitalizacyjne skupiają się na obszarze rewitalizacji i są z nim ściśle powiązane. Odpowiadają na główne problemy dla tego terenu. Dzięki ich realizacji pozytywne skutki widoczne będą na wszystkich podobszarach zdegradowanych, ponieważ wiele z nich dotyczy działań podejmowanych dla miejsc lub obiektów użyteczności publicznej, przez co korzystać z nich będą mogli mieszkańcy nie tylko obszaru rewitalizacji. Ich realizacja będzie zapobiegać rozprzestrzenianiu się różnych problemów na dalsze obszary gminy. Kluczem do definiowania działań i projektów było to, aby się wzajemnie dopełniały i aby ich rozkład przestrzenny nie pomijał mieszkańców żadnego podobszaru rewitalizacji, co mogłoby powodować pogłębianie się sytuacji kryzysowej. W opisie projektów w rozdziale 8.1 Przedsięwzięcia rewitalizacyjne wskazano powiązania kluczowych projektów (por. Projekty powiązane).

S t r o n a |103 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

9.1.2. Komplementarność problemowa Celem wszystkich przedsięwzięć rewitalizacyjnych jest przede wszystkim poprawa jakości życia. Ponadto bardzo wiele zdefiniowanych projektów ma charakter przekrojowy – realizuje więcej niż jeden cel i dotyka szeregu aspektów (społecznych, ekonomicznych, przestrzennych, środowiskowych, technicznych), co ukazano w liście zadań podstawowych w punkcie „obszar tematyczny” oraz w tabeli zadań dodatkowych w kolumnach „obszar tematyczny” i „realizowane cele”.

9.1.3. Komplementarność proceduralno-instytucjonalna System zarządzania programem rewitalizacji został wpisany w struktury Urzędu Gminy Mszana Dolna, a także bardzo mocno angażuje czynnik społeczny (Komitet Rewitalizacji), co pozwoli na efektywne współdziałanie na rzecz rewitalizacji różnych środowisk oraz ich wzajemne uzupełnianie się. W systemie zarządzania Programem Rewitalizacji zdefiniowano czytelne procedury oraz przypisano zakres odpowiedzialności do poszczególnych organów.

9.1.4. Komplementarność źródeł finansowania Projekty zawarte w Gminnym Programie Rewitalizacji mają zapewnione finansowanie z różnych instrumentów wsparcia (m.in. EFRR, EFS, EFRROW) bez ryzyka podwójnego dofinansowania. Jednocześnie uwzględniają zaangażowanie środków prywatnych i publicznych. Dzięki umiejętnemu wykorzystaniu środków będzie można uzyskać korzystne i optymalne efekty na obszarze rewitalizacji. W finansowaniu przedsięwzięć rewitalizacyjnych uwzględniono także projekty realizowane w formie partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP). Doświadczenia krajów szeroko korzystających z formuły PPP pokazują, że przynosi to efekt nie tylko w postaci pozyskania kapitału prywatnego na finansowanie zadań publicznych (pozwala na realizację tych zadań w sytuacjach deficytu finansów publicznych), ale i znaczących oszczędności nakładów finansowych w całym procesie.

9.1.5. Komplementarność międzyokresowa Podczas wyboru projektów ważnym kryterium była ciągłość programowa. Zdefiniowane projekty są naturalną kontynuacją i rozwinięciem działań oraz przedsięwzięć realizowanych przez samorząd gminy Mszana Dolna, partnerów społecznych i instytucjonalnych na przestrzeni ostatnich lat, w tym tych z wykorzystaniem środków zewnętrznych. W opisie projektów w rozdziale 7.1 wskazano powiązania kluczowych projektów (por. Projekty powiązane). Projekty rewitalizacyjne wpisują się w długoterminowe plany strategiczne gminy, których celem jest podniesienie jakości życia mieszkańców.

9.2. Opis powiązań programu z dokumentami strategicznymi i planistycznymi na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym Program Rewitalizacji, odnosząc się w swych założeniach do zidentyfikowanych problemów mieszkańców na zdegradowanym obszarze gminy, uwzględnia kontekst innych dokumentów strategicznych na szczeblu lokalnym (stanowiąc istotny element całościowej wizji rozwoju jednostki), a także dokumentów regulujących działania w przedmiotowym obszarze na szczeblu subregionalnym, regionalnym, krajowym oraz europejskim. W związku z tym komplementarność z innymi działaniami oraz priorytetami wpływa na skuteczność i efektywność procesu rewitalizacji. W tabeli zaprezentowano powiązanie celów strategicznych Programu Rewitalizacji z celami i priorytetami rozwoju społeczno-gospodarczego, jakie wyznaczono w różnorodnych dokumentach strategicznych oraz planistycznych przyjętych na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym.

104 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 38. Powiązanie celów Gminnego Programu Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023 ze strategicznymi dokumentami dotyczącymi rozwoju przestrzenno-społeczno-gospodarczego gminy, regionu i kraju Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązania problemów Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i społecznych lokalne zasoby

POZIOM KRAJOWY Strategia Rozwoju Kraju 2020 I.1 Przejście od administrowania do zarządzania rozwojem (zapewnienie ładu przestrzennego) I.3. Wzmocnienie warunków sprzyjających realizacji indywidualnych potrzeb i aktywności obywatela (rozwój kapitału społecznego, zwiększenie bezpieczeństwa obywatela) II.4. Rozwój kapitału ludzkiego (poprawa jakości kapitału ludzkiego, zwiększanie aktywności zawodowej) II.7. Zwiększenie efektywności transportu (modernizacja i rozbudowa połączeń transportowych III.1. Integracja społeczna (Zwiększenie aktywności osób wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem społecznym) III.2. Zapewnienie dostępu i określonych standardów usług publicznych (podnoszenie jakości i dostępności

usług publicznych) III.3. Wzmocnienie mechanizmów terytorialnego równoważenia rozwoju oraz integracja przestrzenna dla rozwijania i pełnego wykorzystania potencjałów regionalnych (rozwój regionalny i subregionalny) Program Rozwoju Turystyki do 2020 Rozwój innowacyjności, atrakcyjności, jakości usług i produktów turystycznych, jako czynnika

konkurencyjnej gospodarki Wzmocnienie aktywności społecznej i przedsiębiorczości w sektorze turystyki oraz zwiększenie

kompetencji kadr Promocja priorytetowych obszarów produktów turystycznych kraju i regionów oraz specjalizacji

gospodarczych opartych na turystyce Zagospodarowanie i modernizacja przestrzeni dla rozwoju turystyki i infrastruktury turystycznej, przy zachowaniu zasad zrównoważonego rozwoju i przepisów ochrony środowiska. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 2014-2020 Ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój zasobów kultury Ochrona środowiska, w tym adaptacja do zmian klimatu Wzmocnienie strategicznej infrastruktury ochrony zdrowia POZIOM REGIONALNY Strategia Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2011-2020 Gospodarka wiedzy i aktywności Dziedzictwo i przemysły czasu wolnego Infrastruktura dla dostępności komunikacyjnej Krakowski Obszar Metropolitalny i inne subregiony Rozwój miast i terenów wiejskich Bezpieczeństwo ekologiczne, zdrowotne i społeczne

S t r o n a |105 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązania problemów Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i społecznych lokalne zasoby

Małopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2014-2020

Przedsiębiorcza Małopolska Regionalna polityka energetyczne Ochrona środowiska Dziedzictwo regionalne Rynek pracy Region spójny społecznie Wiedza i kompetencje Rewitalizacja przestrzeni regionalnej Infrastruktura społeczna

Strategia Rozwoju Polski Południowej

Polska południowa miejscem przyciągającym ludzi, podmioty i inicjatywy wzmacniające potencjał makroregionu (3.1 Tworzenie pakietowych produktów turystycznych)

Inteligentne specjalizacje Województwa Małopolskiego uszczegółowienie obszarów wskazanych w Regionalnej Strategii Województwa Małopolskiego 2014-2020

Przemysły kreatywne i czasu wolnego (7.1 Przemysły kreatywne, 7.4 Przemysł czasu wolnego)

Subregionalny Program Rozwoju na lata 2014-2020 Wysoka konkurencyjność subregionów dzięki wykorzystaniu endogenicznych potencjałów oraz usprawnieniu sieci komunikacyjnej (1.1.1. Tworzenie i rozbudowa stref aktywności gospodarczej, 1.1.2. Rozwój infrastruktury turystycznej i rekreacyjnej w subregionach, 1.1.4. Rozwój lokalnych tras turystycznych, 1.2.2. Rozwój subregionalnej infrastruktury drogowej) Wysoka jakość życia na terenie subregionów województwa małopolskiego (2.2. Dobry stan środowiska naturalnego, 2.3 Dostępne oraz wysokiej jakości usługi społeczne i ochrona zdrowia mieszkańców subregionów, 2.4. Wysoka jakość kapitału intelektualnego mieszkańców subregionów) Program Strategiczny Dziedzictwo i Przemysł Czasu Wolnego Wzmocnienie źródeł tożsamości poprzez ochronę zasobów dziedzictwa, jego rewaloryzację, kształtowanie krajobrazu kulturowego, rewitalizację przestrzeni oraz odczytywanie i interpretację znaczeń kulturowych (1.1 Przeszłość przyszłości _ Prace konserwatorskie, restauratorskie i budowlane przy zabytkach, 1.3 Kompleksowe programy rewitalizacji społecznej i ekonomicznej oraz kształtowanie przestrzeni) Pobudzanie kreatywności oraz wzrost dostępu do oferty czasu wolnego (2.2 Wzmacnianie potencjału kreatywnego w regionie) Kreowanie innowacyjnej i atrakcyjnej oferty czasu wolnego dla wzmocnienia przewagi konkurencyjnej regionu (3.1. Podnoszenie atrakcyjności turystycznej regionu w oparciu o zasoby dziedzictwa regionu, 3.2. Rozwój infrastruktury turystycznej i okołoturystycznej) Program Strategiczny Ochrona Środowiska Ochrona zasobów wodnych (2.1.1 Porządkowanie gospodarki wodno-ściekowej, 2.2

Utrzymanie i rozbudowa systemów zaopatrzenia w wodę i optymalizacji zużycia wody)

106 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązania problemów Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i społecznych lokalne zasoby Przeciwdziałanie występowaniu i minimalizowanie skutków negatywnych zjawisk atmosferycznych, geodynamicznych i awarii przemysłowych (4.1 Właściwe zagospodarowanie

terenów zagrożonych powodzią i suszą hydrologiczną z uwzględnieniem wymagań dotyczących oceny zagrożenia i ryzyka powodziowego) Wsparcie systemu zarządzania bezpieczeństwem publicznym (7.2 Realizacja programu

poprawy bezpieczeństwa w ruchu drogowym) Program Strategiczny Obszary Wiejskie Wdrażanie instrumentów regulacyjnych i planistycznych służących zintegrowanemu rozwojowi

obszarów wiejskich Aktywizacja gospodarcza terenów wiejskich (4. Wykorzystanie potencjału wytwórczego i przedsiębiorczości społeczności lokalnych, 6. Gospodarcze wykorzystanie potencjału rolniczego i przyrodniczego w Karpatach) POZIOM LOKALNY

Strategia Rozwoju Powiatu Limanowskiego

Wytypowanie i wykreowanie regionalnych produktów turystycznych w oparciu o wzmocnienie walorów naturalnych, ożywienie tradycji i folkloru, rozszerzenie wachlarza usług i podniesienie ich jakości. Stworzenie systemu informacji i promocji turystycznej powiatu oraz marketingu produktów

turystycznych Koncentracja sił i środków w zakresie przeciwdziałania bezrobociu i aktywizacja rynków pracy

poprzez: a) stworzenie warunków do rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości Dostosowanie sieci komunikacyjnej do potrzeb lokalnych, rozwoju turystyki i tranzytu. Podniesienie standardu życia mieszkańców przez powszechną dostępność do mediów

technicznych Dostosowywanie szkolnictwa do potrzeb rynku pracy.

Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Gminy Mszana Dolna na lata 2007-2015

Gmina Mszana Dolna jest atrakcyjna turystycznie i identyfikowalna Infrastruktura okołoturystyczna odpowiadająca potrzebom rynku Edukacja mieszkańców w zakresie marketingu i promocji usług turystycznych Rozwinięta infrastruktura służąca przedsiębiorcom Podniesienie standardów środowiska, krajobrazu i rolnictwa Podniesie świadomości ekologicznej mieszkańców i przyjezdnych Mieszkańcy gminy aktywnie uczestniczą i czerpią z dziedzictwa kulturowego regionu Dzieci i młodzież mają optymalne warunki do wszechstronnego rozwoju Infrastruktura drogowa dostosowana do potrzeb mieszkańców Służby porządkowe i ratownicze dysponujące sprzętem odpowiednim do potrzeb Gmina właściwie zabezpieczona przed skutkami powodzi

S t r o n a |107 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Wzmocnienie więzi lokalnych dla skutecznego rozwiązania problemów Ożywienie gospodarcze w oparciu o potencjał społeczny i społecznych lokalne zasoby

Szanse życiowe mieszkańców są wyrównane Opieka zdrowotna w gminie spełniająca najwyższe standardy

Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Mszana Dolna na lata 2016 – 2021

Zintegrowany system pomocy społecznej Tworzenie warunków sprzyjających umacnianiu instytucji rodziny Tworzenie warunków sprzyjających zdrowiu Tworzenie warunków dla rozwoju kapitału kulturowego oraz edukacyjnego

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Mszana Dolna 1.1. Pierwszoplanową aktywizację gospodarczą obszarów charakteryzujących się już obecnie: - wysokim wskaźnikiem uzbrojenia, koncentracją zakładów usługowo - produkcyjnych, zainwestowaniem związanym z dotychczasowym techniczno-gospodarczym przeznaczeniem eksponowanie walorów przyrodniczych i kulturowych gminy oraz rozwój usług związanych z funkcjami turystyki i rekreacji. 1.2. Specjalizację funkcji w poszczególnych wydzielonych rejonach w nawiązaniu do

naturalnych predyspozycji środowiska i aktualnego potencjału. 1.3. Koncentrację angażowanych środków na kompleksowe wyposażenie (w zakresie infrastruktury technicznej, łączności, komunikacji oraz inwestycji związanych z ochroną środowiska) obszarów przyspieszonego rozwoju. 1.4. Ochronę zasobów środowiska przyrodniczego i kulturowego. 2. Ochrona i rehabilitacja środowiska przyrodniczego 3. Ochrona i rehabilitacja środowiska przyrodniczego 5. Zasady i kierunki rozwoju infrastruktury technicznej i komunikacji Źródło: Opracowanie własne

108 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

10. SYSTEM REALIZACJI (WDRAŻANIA) PROGRAMU REWITALIZACJI

Gminny Program Rewitalizacji ma charakter operacyjny i jako taki winien identyfikować organizacyjne struktury wdrażające planowane cele, działania, zadania oraz ustalenia. Wśród struktur organizacyjnych wymienić należy dwa typy podmiotów: . podmioty wykonawcze, czyli jednostki sektora publicznego, prywatnego i pozarządowego realizujące poszczególne zadania/projekty; . podmiot zarządzający, czyli jednostka koordynująca wdrożenie Programu, jako całości, a przy tym prowadząca jego aktualizację, monitoring i ocenę. Niepodważalna rola organów gminy w zarządzaniu Programem polega na jego ukierunkowaniu, uchwaleniu, kontrolowaniu i ocenie z punktu widzenia lokalnej strategii rozwoju. Odnosi się to szczególnie do kontekstu celów przygotowania Programu (uszczegółowienie i wcielenie w życie instrumentów rozwoju gminy, pozyskanie środków z funduszy strukturalnych, etc.). Role poszczególnych organów gminy we wdrażaniu Programu przedstawiają się następująco: Do wyłącznych kompetencji Rady Gminy Mszana Dolna zastrzeżone zostaje: . uchwalenie Programu Rewitalizacji; . strategiczny nadzór nad realizacją Programu; . opiniowanie i uchwalanie zmian i aktualizacji Programu, przedstawionych przez wójta gminy. Do kompetencji wójta gminy należeć będzie: . realizacja zapisów Programu m.in. poprzez wyznaczenie Operatora Programu Rewitalizacji i nadzór nad jego działalnością oraz zapewnienie i uwzględnienie w planach budżetowych finansowania zadań ujętych w Programie, zgodnie z założonym udziałem gminy; . podejmowanie decyzji o potrzebie weryfikacji Programu, m.in. na podstawie wniosków zarówno samego Operatora, jak i wniosków innych jednostek gminnych, a także partnerów społeczno-gospodarczych. Do działań o charakterze wykonawczym zostanie wyznaczony Operator Programu Rewitalizacji. Zadania Operatora będą obejmowały następujące elementy zarządzania Programem: . przygotowanie i koordynowanie wdrażania projektów ujętych w GPR (zarówno w ramach listy podstawowej, jak i komplementarnej); . aktualizację i kontynuację procesu planowania, także w odniesieniu do poszerzenia Ramowego Programu o działania realizowane w ramach mikroprogramów społecznych lub uwzględniające inne kategorie projektów; . planowanie dalszych procesów rozwojowych, wykraczających poza okres realizacji niniejszego Programu (tj. rok 2023); . realizację Programu, w rozumieniu koordynowania i animowania działań administracji i beneficjentów, w kierunku przestrzegania zasad wdrożenia, wymagań wewnętrznych i zewnętrznych (np. RPO WM), a także spójności Programu; . organizację procesu upowszechnienia Programu i komunikacji społecznej (NGO, przedsiębiorcy, struktury partnerstwa publiczno-prywatnego); . monitorowanie realizacji Programu; . opracowywanie sprawozdań i dokonywanie wewnętrznej oceny efektów Programu.

10.1. Harmonogram realizacji procesu rewitalizacji Okres realizacji procesu rewitalizacji objętego niniejszym GPR wynosi 7 lat (lata 2017 – 2023). Przewiduje się podział tego okresu na trzy podokresy dwuletnie pełnej funkcjonalności GPR, poprzedzone okresem uruchamiania Programu.

109 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 39. Ramowy program realizacji procesu rewitalizacji w latach 2017-2023

Etap realizacji GPR Rok Działania

Przygotowanie GPR 2016/2017 1. Diagnoza i wyznaczenie obszaru rewitalizacji. 2. Opracowanie i przyjęcie GPR. 3. Powołanie struktury zarządzania GPR – w tym określenie zasad wyboru członków Komitetu Rewitalizacji. 4. Zainicjowanie prac Komitetu Rewitalizacji 5. Opracowanie szczegółowego harmonogramu na rok 2017.

Okres uruchamiania GPR 2017 1. Realizacja harmonogramu działań na rok 2017. 2. Uruchamianie, zgodnie z planem, kolejnych przedsięwzięć rewitalizacyjnych i testowanie systemu zarządzania i monitorowania. 3. Uruchomienie systemu monitorowania i oceny realizacji. 4. Opracowanie harmonogramu 2018 – 2019. I etap GPR 2018-2019 1. Ewaluacja realizacji GPR w roku 2017, wnioski i poprawki. 2. Realizacja przedsięwzięć rewitalizacyjnych przewidzianych na lata 2018 - 2019 ze szczególnym uwzględnieniem bieżącego dbania o synergię pomiędzy przedsięwzięciami (korygowanie harmonogramów w taki sposób, aby przedsięwzięcia potencjalnie synergiczne były uruchamiane w sposób skoordynowany). 3. Opracowanie harmonogramu na lata 2020 – 2021 (w 2019 roku).

II etap GPR 2020-2021 1. Ewaluacja realizacji GPR 2018-2019, wnioski i poprawki. 2. Realizacja przedsięwzięć rewitalizacyjnych przewidzianych na lata 2020 – 2021. 3. Opracowanie harmonogramu na lata 2022 – 2023 (w 2021 roku). III etap GPR 2022-2023 1. Ewaluacja realizacji GPR 2020-2021, wnioski i poprawki. 2. Realizacja przedsięwzięć rewitalizacyjnych przewidzianych na lata 2022 – 2023. 3. 2023 – opracowanie GPR na kolejny okres (min. 6-letni). Źródło: Opracowanie własne

10.2. Struktura zarządzania Gminnym Programem Rewitalizacji Analizując specyfikę gminy oraz zakres zadań (w których przeważają zadania leżące w kompetencji samorządu – zarówno organizacyjnej, jak i finansowej), wydaje się, iż najkorzystniejszym i najprostszym rozwiązaniem jest usytuowanie Operatora w strukturze Urzędu Gminy Mszana Dolna. W ramach komórki odpowiedzialnej za inwestycje należy powołać zespół zadaniowy ds. rewitalizacji (w skład którego wejdą osoby z referatów, obejmujące swoimi kompetencjami całą tematykę Programu Rewitalizacji), na którego czele stanie Pełnomocnik ds. Rewitalizacji. Nie ma obecnie podstaw do precyzyjnego oszacowania kosztów zarządzania Programem. Według wstępnego oszacowania powinny one mieścić się w granicach 1% – 1,5% całkowitych kosztów programu tj. od 40 tys. do 58 tys. rocznie. Struktura zarządzania Programem składa się z następujących komórek: . Rada Gminy – odpowiada za uchwalanie Programu i jego głównych kierunków oraz opiniowanie zmian i aktualizację Programu; . Wójt – odpowiada za bieżący nadzór nad realizacją Programu, w tym dbałość o zagwarantowanie (w budżecie i WPF) środków na jego skuteczną realizację oraz pozyskanie zewnętrznych źródeł finansowania, a także podejmowanie decyzji o potrzebie dokonania korekt w Programie; . Operator Programu – wydział organizacyjny, do koordynacji spraw rewitalizacyjnych zostanie powołany Pełnomocnik ds. Rewitalizacji – odpowiadający za bieżącą koordynację działań podejmowanych w ramach Programu, aktualizację i kontynuację procesu planowania, pozyskiwanie nowych partnerów Programu, upowszechnianie zarówno samego

110 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Programu, jak i możliwości korzystania z niego, bieżący monitoring działań oraz sprawozdawczość. . Komitet Rewitalizacji – w skład którego wejdą m.in. przedstawiciele operatora, jednostek gminnych, przedsiębiorcy, partnerzy społeczni i mieszkańcy. Zadaniem Komitetu będzie opiniowanie zgłaszanych projektów oraz wskazywanie nowych obszarów tematycznych i zadań ważnych z punktu widzenia interesariuszy. Rola Komitetu Rewitalizacji jest niezwykle istotna z punktu widzenia promocji Programu, z uwagi zarówno na szeroki krąg, jak i społeczny zasięg oddziaływania Komitetu.

10.3. System obiegu informacji w instytucji odpowiedzialnej za zarządzanie programem System obiegu informacji oraz środków finansowych w ramach Programu Rewitalizacji, będzie realizowany przez Operatora Programu zgodnie z dotychczasowymi zarządzeniami i instrukcjami kancelaryjnymi obowiązującymi w Urzędzie Gminy w odniesieniu do powyższych kwestii, które wynikają z Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 2011 roku w sprawie instrukcji kancelaryjnej, jednolitych rzeczowych wykazów akt oraz instrukcji w sprawie organizacji i zakresu działania archiwów zakładowych. W oparciu o powyższe rozporządzenie w Urzędzie Gminy wprowadzono stosowne procedury, które rozstrzygają zakres odpowiedzialności i kompetencji poszczególnych jednostek Urzędu Gminy, regulują zasady przepływu informacji w Urzędzie, a także środków finansowych pozostających w dyspozycji gminy. Uszczegółowienie powyższych zapisów w odniesieniu do Gminnego Programu Rewitalizacji znajdzie swoje odzwierciedlenie w Zarządzeniu Wójta powołującym Pełnomocnika ds. Rewitalizacji z umiejscowieniem go w strukturze Urzędu Gminy Mszana Dolna. Obieg informacji poza strukturą Urzędu Gminy Mszana Dolna zapewnią stałe spotkania Komitetu Rewitalizacji, na których będą przekazywane informacje nt. bieżącego postępu prac nad Programem, a także pozyskiwane informacje o postępie prac u pozostałych partnerów Programu, w tym informacje o środkach zaangażowanych poza gminą. Ponadto informacja o postępie prac i uruchamianych projektach będzie dostępna na wydzielonej części portalu internetowego Urzędu Gminy Mszana Dolna poświęconej wdrażaniu Programu Rewitalizacji. Tam też będą publikowane bieżące sprawozdania z postępu prac nad Programem.

10.4. Promocja i informacja W fazie realizacyjnej Programu, zarówno jego Operator, jak i konkretni beneficjenci podejmowanych działań, dołożą wszelkich starań, aby we właściwy sposób rozpowszechnić informacje o jego celach, zamierzeniach, jak i konkretnych efektach, jakie przyniesie jego realizacja. Działania te będą także cały czas otwarte na dalszy proces konsultacji i możliwą aktualizację Programu w sytuacji zmiany jakichkolwiek czynników, które determinowały obecny jego kształt. Za podejmowanie konkretnych działań promocyjnych odpowiadać będzie Operator Programu, który określi: . cele działań informacyjnych i promocyjnych; . potencjalne grupy docelowe działań informacyjnych i promocyjnych; . strategie informowania i promocji. Podstawowym celem działań informacyjnych i promocyjnych realizowanych w ramach Programu Rewitalizacji, winno być podniesienie wiedzy opinii publicznej o przebiegu realizacji i rezultatach Programu. Ze względu na zintegrowany charakter Programu, zasięg terytorialny i rangę realizacji jego celów, do grup docelowych działań PR zaliczyć należy: . społeczeństwo, z uwzględnieniem specyficznych narzędzi kierowanych do mieszkańców obszarów rewitalizowanych oraz kierowanych do mieszkańców obszarów gminy nieobjętych Programem;

S t r o n a |111 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

. beneficjentów i potencjalnych beneficjentów Programu; . partnerów społeczno-gospodarczych; . organizacje pozarządowe; . samorządy gospodarcze, instytucje otoczenia biznesu; . właściwe władze publiczne (władze regionalne województwa małopolskiego, administracja rządowa szczebla wojewódzkiego, władze publiczne gmin i powiatów sąsiedzkich, władze publiczne miast i gmin partnerskich); . media (prasa, radio, telewizja o zasięgu lokalnym, regionalnym, ogólnopolskim oraz media elektroniczne). Proces informowania o Programie Rewitalizacji powinien mieć charakter dwukierunkowy, to znaczy pozwalać odbiorcom przekazów na formułowanie informacji zwrotnych i własnych opinii. Plan promocji powinien zatem realizować zarówno bierne, jak i czynne prawo obywateli do informacji, zgodnie z obowiązującymi przepisami i standardami. I tak, wśród instrumentów realizacji działań PR w tych sferach wymienić należy: . wykorzystanie oficjalnych stron internetowych gminy i jednostek podległych (w tym BIP) do publikacji informacji o rewitalizacji; . prowadzenie serwisu internetowego Programu Rewitalizacji, w którego skład wejść powinny: o opis problematyki związanej z rewitalizacją obszarów wiejskich, o publikacja Gminnego Programu Rewitalizacji dla gminy Mszana Dolna na lata 2017- 2023, o informacje o bieżącym stanie wdrażania, finansowania, ewaluacji Programu, o inne informacje i materiały o charakterze informacyjnym (komunikaty o przetargach, konkursach ofert i ich wynikach), o forum mieszkańców, o baza przedsięwzięć rewitalizacyjnych, o informacje o możliwości pozyskania środków na projekty, związane z przyjętymi celami rewitalizacji, o baza umożliwiająca znalezienie partnera do projektu (zgłoszonego lub planowanego do zgłoszenia do Programu Rewitalizacji), o statystyki i raporty związane z realizacją Programu, o galeria fotografii (np. przed realizacją – po realizacji); . broszury informacyjne, publikacje związane z realizacją poszczególnych projektów, wydawane przez Operatora oraz podmioty zaangażowane w realizację Programu Rewitalizacji; . konferencje prasowe (organizowane przez Operatora i/lub beneficjentów Programu Rewitalizacji) dotyczące np. uchwalenia Programu, kolejnych etapów wdrożenia i ewaluacji, uzyskania środków na finansowanie Programu lub poszczególnych projektów, zakończenia każdego projektu realizowanego w ramach Programu.

10.5. System monitoringu i oceny skuteczności działań Aby móc zmierzyć efekt przyszłych działań rewitalizacyjnych realizowanych w gminie i trafnie reagować na niepożądane tendencje, niezbędne jest wdrożenie profesjonalnego systemu monitoringu i ewaluacji opierającego się na konkretnych wskaźnikach. Zgodnie z definicją, monitorowanie jest procesem systematycznego zbierania, raportowania i interpretowania danych opisujących postęp i efekty programu. Tak rozumiany monitoring spełnia także rolę systemu wczesnego ostrzegania o ewentualnych nieprawidłowościach. W monitorowaniu brać winny udział wszystkie podmioty zaangażowane we wdrażanie Programu Rewitalizacji. Do instytucji i podmiotów biorących udział w monitoringu Programu Rewitalizacji zaliczyć należy w szczególności: . Radę Gminy Mszana Dolna; . Wójta Gminy Mszana Dolna;

112 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

. Operatora Programu Rewitalizacji; . Komitet Rewitalizacji; . odpowiednie stanowiska w strukturze Urzędu Gminy w Mszanie Dolnej, odpowiedzialne za nadzór i kontrolę nad istotnymi dla procesu rewitalizacji sferami; . Beneficjentów Programu Rewitalizacji. W osiąganiu wskaźników Programu Rewitalizacji, szczególna rola w procesie monitoringu przypada beneficjentom, którzy mają obowiązek monitorowania wdrażania poszczególnych, ujętych w nim projektów. Na poziomie monitorowania Programu Rewitalizacji głównym podmiotem, monitorującym oraz dokonującym oceny osiągania założonych wskaźników, stać się powinien Operator Programu, a w odniesieniu do osiągania celów szczegółowych i ogólnych rewitalizacji Rada Gminy Mszana Dolna, Wójt Gminy Mszana Dolna i Komitet Rewitalizacji. Rola Operatora Programu obejmować powinna jednocześnie monitoring oraz sprawozdawczość. Sprawozdania z realizacji programów (rzeczowo-finansowe) przedkładane powinny być przez Operatora Wójtowi Gminy w cyklach półrocznych i w formie sprawozdania rocznego, a także załączane do sprawozdania z realizacji całego Programu Rewitalizacji, przedkładanego corocznie Radzie Gminy Mszana Dolna i Komitetowi Rewitalizacji. Jednostki organizacyjne Urzędu Gminy w Mszanie Dolnej będą brały bezpośredni udział w monitorowaniu projektów zgłoszonych i zarządzanych przez siebie, tak jak każdy Beneficjent Programu. Z drugiej strony mogą włączać się w proces monitorowania w związku z udostępnianiem przez nie danych o stanie spraw prowadzonych przez gminę i jej jednostki, a dotyczących inwestycji zgłoszonych jako projekty do Programu Rewitalizacji.

10.6. Rodzaje monitoringu i wskaźniki monitoringu Jednym z celów monitoringu jest dostarczanie informacji o postępie realizacji i efektywności wdrażania pomocy – na poziomie pojedynczego projektu i całego Programu. Zgodnie z zasadami, w zależności od charakteru dostarczanych danych, monitoring dzielimy na rzeczowy i finansowy. Zakłada się przyjęcie tej systematyki dla Gminnego Programu.

10.6.1. Monitoring rzeczowy Monitoring rzeczowy dostarcza danych obrazujących postęp we wdrażaniu programu oraz umożliwiających ocenę jego wykonania w odniesieniu do ustalonych celów. Dane wykorzystywane przy monitorowaniu powinny zostać skwantyfikowane i obrazować postęp we wdrażaniu oraz rezultaty działań w podziale na trzy kategorie wskaźników: . wskaźniki produktu, które odnoszą się do rzeczowych efektów działalności i są liczone w jednostkach materialnych; . wskaźniki rezultatu, odpowiadające bezpośrednim i natychmiastowym efektom wynikającym z wdrożenia Programu, które mogą mieć formę wskaźników materialnych lub finansowych; . wskaźniki oddziaływania, obrazujące konsekwencje Programu, wykraczające poza natychmiastowe efekty dla bezpośrednich beneficjentów (mogą przybrać formę oddziaływań bezpośrednich, jak i oddziaływań pośrednich). Wskaźniki, z wyjątkiem oddziaływań, formułowane są już w trakcie opracowywania wniosków o finansowanie poszczególnych projektów. Studia wykonalności projektów stanowią zatem podstawę do monitorowania efektów rzeczowych przez odpowiednie podmioty. Zgodnie obowiązującymi zasadami wdrażania programów finansowanych ze środków UE poziom wymaganej kwantyfikacji celów zależy od rodzaju interwencji. W przypadku tych celów, które nie mogą być skwantyfikowane ex-ante, wskaźniki będą musiały być dopracowane już we wczesnej fazie wdrażania.

S t r o n a |113 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

10.6.2. Monitoring finansowy Monitoring finansowy dostarcza danych dotyczących finansowych aspektów realizacji Programu i stanowi podstawę do oceny sprawności wydatkowania przeznaczonych na niego środków. Powinien odbywać się w oparciu o sprawozdania – okresowe, roczne oraz końcowe (obejmujące projekt, cele szczegółowe, Program Rewitalizacji), które przedstawiane są: . Operatorowi Programu – w formie kopii sprawozdań przedkładanych Instytucji Zarządzającej przez beneficjentów projektów, które uzyskały wsparcie w ramach RPO WM lub innych funduszy UE; . Operatorowi Programu – w formie sprawozdań, przedkładanych przez Beneficjentów Programu, którzy nie pozyskali środków z Funduszy Strukturalnych, ale rozpoczęli realizację projektów, ujętych w Programie Rewitalizacji i wykorzystują inne publiczne źródła finansowania, w tym środki gminy; . Wójtowi Gminy Mszana Dolna – w formie sprawozdań przedkładanych przez Operatora Programu, dotyczących finansowania w odniesieniu do Programu – w podziale na cele szczegółowe rewitalizacji; . Radzie Gminy Mszana Dolna – w formie rocznych sprawozdań przedkładanych przez Operatora Programu w zakresie realizacji i sposobu finansowania Programu. . Komitetowi Rewitalizacji – w formie rocznych sprawozdań przedkładanych przez Operatora Programu w zakresie realizacji i sposobu finansowania Programu. Dane zawarte w tych sprawozdaniach obejmować powinny wysokość wkładu finansowego pochodzącego ze środków publicznych (wydatki poniesione w okresie objętym sprawozdaniem, wydatki poniesione od początku realizacji zadania, stan zaawansowania realizacji zadania w ujęciu procentowym) z wyszczególnieniem: . wkładu wspólnotowego: ogółem oraz środków z EFRR/EFS/EFRROW; . krajowego wkładu publicznego: ogółem oraz budżet państwa, budżet jednostek samorządu terytorialnego szczebla regionalnego, budżet gminy, inne środki publiczne (fundusze celowe, środki specjalne); . środków z pożyczek na prefinansowanie; . środków prywatnych; . innych środków. Dodatkowo sprawozdania winny zawierać informacje na temat postępu realizacji planu finansowego odpowiednio projektu lub Programu w okresie sprawozdawczym oraz prognozę w tym zakresie na rok następny.

10.6.3. Sprawozdawczość Monitorowanie rzeczowe i finansowe odbywać się powinno na podstawie dostarczanych sprawozdań z realizacji: okresowych, rocznych i końcowych. Sprawozdawczość zakłada bieżący i periodyczny przepływ informacji, co pozwala na weryfikację nieprawidłowości w procesie wdrażania i monitorowania Programu. Elementami systemu sprawozdawczości w przypadku Programu Rewitalizacji są: . instytucje i podmioty otrzymujące i sporządzające sprawozdania tj. Rada Gminy Mszana Dolna, Wójt Gminy Mszana Dolna, Komitet Rewitalizacji, Operator Programu, Beneficjenci; . przedmiot sprawozdania, tj. informacje o postępie realizacji projektu, celów szczegółowych oraz całego Programu; . narzędzia sprawozdawczości, tj. sprawozdania, umowy o dofinansowanie i wnioski aplikacyjne/o refundację; . okresy sprawozdawcze. Kompleksowe sprawozdanie, obejmujące dane umożliwiające skuteczny monitoring rzeczowy i finansowy, powinno zawierać: . informacje ogólne; . informacje dotyczące przebiegu rzeczowego realizacji projektu lub Programu:

114 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

o na poziomie Programu: informacje dotyczące zgłoszonych do realizacji projektów, podpisanych umów lub podjętych decyzji, celów głównych i szczegółowych, stopnia osiągania założonych w Programie wskaźników monitorujących, o na poziomie projektu: informacje dotyczące podpisanych umów lub podjętych decyzji, stanu realizacji celów projektu, stopnia osiągania założonych w nim wartości wskaźników; . informacje dotyczące postępu finansowego, według źródeł pochodzenia środków, zawierające w szczególności zestawienie poniesionych wydatków, zrealizowanych płatności oraz ocenę poziomu wykorzystania środków; . prognozę przebiegu realizacji Programu lub projektu w kolejnym okresie sprawozdawczym – dla sprawozdań okresowych lub rocznych; . informacje na temat przestrzegania polityki Wspólnoty przy realizacji projektu lub Programu; . informacje na temat wypełniania zobowiązań w zakresie informacji i promocji; . informacje na temat sprawności systemu realizacji; . informacje o napotkanych problemach, przeprowadzonych kontrolach oraz stwierdzonych nieprawidłowościach. Założyć należy, iż sprawozdanie okresowe może nie zawierać informacji dotyczących stopnia osiągania wartości wskaźników monitorujących rezultatu i oddziaływania, a jedynie wskaźniki produktu. Sprawozdania będą składane w formie zgodnej z zasadami obowiązującymi przy składaniu sprawozdań, odpowiadającej wymaganiom każdego z podmiotów monitorujących.

10.7. Zasady pomiaru i doboru wskaźników monitorowania Wskaźniki monitorowania podzielono na kategorie: produktu, rezultatu i oddziaływania. Wszystkie wskaźniki mierzone będą cyklicznie. Częstotliwość pomiaru wskaźników jest uzależniona od kategorii wskaźnika. Bazowym okresem, wobec którego porównywane są zmiany wskaźników, jest rok (lub jego ostatni kwartał) poprzedzający rok, w którym rozpoczęto wdrażanie Programu. Częstotliwość pomiaru w zależności od kategorii wskaźników i przedmiotu sprawozdawczości przedstawia tabela Częstotliwość sprawozdawczości z uwzględnieniem pomiaru wskaźników. Podstawą monitoringu dla wskaźników produktu i rezultatu jest tabela „Produkty i rezultaty Gminnego Programu Rewitalizacji” w rozdziale 8. Przedsięwzięcia rewitalizacyjne, zaś dla wskaźników oddziaływania tabela „Wskaźniki oddziaływania Gminnego Programu Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023” w tymże rozdziale.

S t r o n a |115 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 40. Częstotliwość sprawozdawczości z uwzględnieniem pomiaru wskaźników Przedmiot Podmiot Wskaźniki Wskaźniki Wskaźniki sprawo- składający Podmiot monitorujący produktu rezultatu oddziaływania zdawczości sprawozdanie Projekt Okresowo (co Corocznie lub – Beneficjent Operator Programu najmniej raz na po zakończeniu (wszystkie projekty); pół roku) projektu podmioty wynikające z systemu wdrożenia RPO WM (projekty dofinansowane z EFRR/EFS) Cele Okresowo (co Corocznie lub W połowie Operator Wójt Gminy Mszana Dolna; strategiczne najmniej raz na zgodnie z okresu realizacji i Komitet Rewitalizacji rok) zapisami umowy po zakończeniu o dofinansowanie wdrażania działania Programu Cel główny Okresowo (co Corocznie W połowie Operator Wójt Gminy Mszana Dolna; najmniej raz na okresu realizacji i Rada Gminy Mszana Dolna; rok) po zakończeniu Komitet Rewitalizacji wdrażania Programu

Program Okresowo (co Corocznie W połowie Operator Rada Gminy Mszana Dolna Rewitalizacji najmniej raz na okresu realizacji i rok) po zakończeniu wdrażania Programu Źródło: Opracowanie własne

10.8. Ocena Gminnego Programu Rewitalizacji Ocena (ewaluacja) Programu Rewitalizacji pozwala oszacować oddziaływanie samego Programu, jak i pomocy finansowej, w tym pomocy strukturalnej Unii Europejskiej, w odniesieniu do założonych celów. Wyniki oceny powinny zostać wykorzystane w celu jak najlepszego dopasowania realizowanych przedsięwzięć do rzeczywistych potrzeb oraz najbardziej efektywnego wydatkowania środków. Ocena udziela odpowiedzi na pytanie o celowość, trafność i wartość dodaną interwencji planowanej, przeprowadzanej lub zakończonej. Warunkiem dobrej oceny jest dostępność danych i terminowość raportowania przez wszystkie podmioty zaangażowane w system wdrażania Programu. Ocena taka bada sam program i jego efekty długotrwałe, czyli oddziaływania. Wiąże się zatem z przedstawionym wyżej monitoringiem rzeczowym. Proponuje się, by system i rodzaje oceny Programu odpowiadały metodologii ogólnie stosowanej, metodologii oceny i systemowi sprawozdawczości programów finansowanych ze środków UE.

10.8.1. Ocena przed realizacją programu (ocena ex-ante) Celem oceny ex-ante jest dostarczenie danych dla przygotowania (aktualizacji) Programu i zawartych w nim planów, dzięki oparciu się na doświadczeniach z ubiegłych okresów programowania (wynikach oceny ex-post). Ocena ex-ante zawiera m.in. analizę wpływu dotychczasowych interwencji oraz analizę problemów na obszarze rewitalizacji. W związku z wymogiem zgodności Programu Rewitalizacji z politykami wspólnotowymi i politykami horyzontalnymi Unii Europejskiej, a także polityką regionalną państwa i regionu, ewaluacja Programu winna uwzględniać jego wpływ na realizację tych zasad. Pierwszą pełną ocenę ex-ante Programu przeprowadzić winien Operator Rewitalizacji, posiadając pełną informację o celach, działaniach i projektach włączonych do Programu. Zakłada się, iż organizowanie kolejnych ocen ex-ante wiązać się będzie z aktualizacją Programu, wynikającą z kolejnych okresów programowania oraz należeć będzie do obowiązków Operatora Programu.

116 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

10.8.2. Ocena na zakończenie Programu (ocena ex-post) Celem oceny ex-post będzie określenie długotrwałych efektów wdrożenia Programu, w tym wielkości zaangażowanych środków, skuteczności i efektywności pomocy. Z ewaluacji końcowej wynikać powinny wskazania odnośnie dalszych kierunków polityki rozwoju gminy, szczególnie w zakresie zdefiniowania czynników, które przyczyniły się do sukcesu lub niepowodzenia wdrażania Programu. Za organizację procesu ewaluacji końcowej odpowiadać powinien Operator Programu z udziałem Komitetu Rewitalizacji, Wójta Gminy oraz Rady Gminy, jako organu przyjmującego wyniki oceny. Ocenę przeprowadzić powinni niezależni ewaluatorzy. Przyjąć można, iż ocena powinna zostać zakończona nie później niż 3 lata po zakończeniu okresu programowania. Raport z realizacji programu powinien zostać upubliczniony i opublikowany na stronie internetowej gminy (Biuletyn Informacji Publicznej).

10.8.3. Ocena bieżąca (ocena on-going) Niezależnie od prowadzenia wyżej wymienionych form ewaluacji, Rada Gminy, a także Wójt Gminy oraz Operator, mogą inicjować bieżącą ocenę Programu Rewitalizacji, której przedmiotem jest efektywność stosowanych instrumentów i całego systemu wdrażania.

10.8.4. Kryteria oceny Za główne kryteria oceny Programu Rewitalizacji przyjąć należy ogólnie stosowane kryteria, do których należą: . trafność – kryterium pozwalające ocenić, w jakim stopniu cele Programu odpowiadają potrzebom i priorytetom na danym poziomie analizy, np. na poziomie obszaru rewitalizacji, gminy, regionu. Trafność jest głównym kryterium przy przeprowadzaniu oceny ex-ante i mid-term; . efektywność – kryterium pozwalające ocenić poziom „ekonomiczności” Programu, czyli stosunek poniesionych nakładów (zasobów finansowych, zasobów ludzkich i poświęconego czasu) do uzyskanych wyników i rezultatów; . skuteczność – kryterium pozwalające ocenić, do jakiego stopnia cele przedsięwzięcia, zdefiniowane na etapie programowania, zostały osiągnięte; . użyteczność – kryterium pozwalające ocenić, do jakiego stopnia oddziaływanie Programu odpowiada potrzebom grup docelowych; . trwałość – kryterium pozwalające ocenić, na ile można się spodziewać, że pozytywne zmiany wywołane oddziaływaniem Programu, będą trwać po jego zakończeniu. Ma zastosowanie przy ocenie wartości Programu w kategoriach jego użyteczności w dłuższej perspektywie czasowej. W ocenie ex-post zaś, zwłaszcza realizowanej w dłuższym odstępie czasu po zakończeniu Programu, można zbadać, na ile zmiany wywołane jego oddziaływaniem są rzeczywiście trwałe.

10.9. Określenie niezbędnych zmian w uchwałach

10.9.1. Określenie niezbędnych zmian w uchwałach, o których mowa w art. 15 ust 1 pkt 10) Gminny Program Rewitalizacji nie przewiduje zmian w uchwałach, o których mowa w art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 150 oraz z 2015 r. poz. 1322).

S t r o n a |117 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

10.9.2. Określenie niezbędnych zmian w uchwale, o której mowa w art. 7, ust. 3 Komitet Rewitalizacji, to ciało doradczo-opiniotwórcze, przewidziane w Ustawie o rewitalizacji z dnia 9 października 2015 roku, jako podmiot wspierający Wójta Gminy Mszana Dolna w podejmowaniu decyzji i wydawaniu opinii o działaniach rewitalizacyjnych. Komitet Rewitalizacji został uwzględniony w strukturze zarządzania i monitoringu Gminnego Programu Rewitalizacji, a zostanie powołany zarządzeniem wójta do 3 miesięcy od daty przyjęcia Programu.

10.9.3. Ocena w połowie okresu realizacji (ocena mid-term) Ocena w połowie okresu realizacji (ocena mid-term) Planu lub Programu, przeprowadzana nie później niż w ciągu roku następującego po zakończeniu połowy okresu realizacji, obejmuje analizę: . efektywności wykorzystania środków; . skuteczności w zakresie osiągania założonych celów; . oddziaływania na sytuację społeczno-gospodarczą, w tym na zatrudnienie; . funkcjonowania systemu realizacji.

10.9.4. Specjalna Strefa Rewitalizacji W Gminnym Programie Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna nie przewiduje się ustanowienia Specjalnej Strefy Rewitalizacji, o której mowa w art. 25 Ustawy o rewitalizacji z dnia 9 października 2015 roku.

10.9.5. Zmiany w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminny Program Rewitalizacji Gminy Mszana Dolna nie przewiduje wprowadzenia zmian w obecnym dokumencie Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Mszana Dolna przyjętego uchwałą Nr XIII/139/99 Rady Gminy Mszana Dolna z dnia 29 grudnia 1999 roku z późniejszymi zmianami.

10.9.6. Niezbędne zmiany w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego W przypadku realizacji Projektu 8.1.4 Rewitalizacja niezagospodarowanego budynku oraz jego adaptacja na Dom Ludowy w Lubomierzu konieczne będzie wprowadzenia zmiany w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego dla wsi Lubomierz przyjętym Uchwałą nr XXX/248/04 Rady Gminy Mszana Dolna z dnia 21 października 2004 roku zmienionego uchwałą nr XVIII/175/2011 Rady Gminy Mszana Dolna z dnia 28 grudnia 2011 roku.

10.9.7. Niezbędne zmiany w Wieloletniej Prognozie Finansowej Po uchwaleniu Gminnego Programu Rewitalizacji Rada Gminy Mszana Dolna wprowadzi przedsięwzięcia rewitalizacyjne zawarte w tym programie, służące realizacji zadań własnych gminy, do załącznika do uchwały w sprawie wieloletniej prognozy finansowej gminy (zgodnie z art. 21 Ustawy o rewitalizacji z dnia 9 października 2015 roku).

118 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

11. PARTYCYPACJA SPOŁECZNA

Partycypacja społeczna została wpisana w proces rewitalizacji gminy Mszana Dolna jako fundament działań na różnych jego etapach, tj. diagnozowania, programowania, wdrażania (w tym finansowania), monitorowania i ewaluacji. Takie podejście ma na celu podniesienie skuteczności i trwałości projektów rewitalizacyjnych oraz gotowości i świadomości mieszkańców o partycypacyjnym współdecydowaniu o obszarze objętym Programem. Ponadto realizuje to zasadę partnerstwa wynikającą z art. 5 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1303/2013, polegającą na włączaniu szerokiego grona partnerów (w szczególności lokalnych społeczności i przedsiębiorców, a także ekspertów) w procesy programowania i realizacji projektów rewitalizacyjnych w ramach programów operacyjnych oraz konsekwentnego, otwartego i trwałego dialogu, także z tymi podmiotami i grupami, których rezultaty rewitalizacji mają dotyczyć. Opiera się ona na założeniu, że opinia środowiska lokalnego jest najważniejszym elementem tworzenia dokumentu, który ma stanowić narzędzie do projektowania konkretnych zadań podejmowanych w celu rozwiązywania problemów i eliminacji niepożądanych zjawisk, a tym samym podnoszących jakość życia mieszkańców terenów zdegradowanych. Proces diagnozowania sytuacji społeczno-ekonomicznej gminy Mszana Dolna oraz społecznego odbioru zagadnień objętych sytuacją kryzysową, odbywał się metodą partycypacyjną, której ideą jest włączanie mieszkańców i partnerów społecznych w przebieg wyznaczania obszaru zdegradowanego i rewitalizacji, a także w przedsięwzięcia i aktywności, które powinny przyczynić się do poprawy sytuacji na wyznaczonych podczas konsultacji obszarach. Twórcy dokumentu tzn. samorząd gminy, uczestnicy oraz moderatorzy procesu, od samego początku kładli nacisk na wagę rozwiązań organizacyjnych (poszukiwanie nowych dróg dojścia) oraz potrzebę zmiany społecznej świadomości w zakresie szukania innych rozwiązań problemów na obszarach kryzysowych, poza tworzeniem na nich kolejnych, nowych inwestycji. Warunkiem dobrej dyskusji jest świadomość społeczeństwa o rewitalizacji, o jej znaczeniu i efektach. Dlatego wiele uwagi poświęcono na dotarcie do społecznej świadomości mieszkańców gminy i dostarczenie im informacji o zaletach rewitalizacji i procesach towarzyszących wyprowadzaniu poszczególnych miejsc z sytuacji kryzysowej. Pomocne okazały się tutaj narzędzia informatyczne – głównie strona internetowa gminy, ale korzystano także z niestandardowych sposobów komunikacji ze społecznością lokalną, np. angażując księży, którzy przekazywali informacje w czasie ogłoszeń parafialnych i wskazywali miejsca, w których można poszerzyć wiedzę bądź wziąć udział w warsztatach. Do komunikacji użyto także skutecznego systemu powiadamiania mieszkańców działającego w gminie – gazetkę gminną i zebrania sołeckie.

11.1. Partycypacja społeczna na etapie przygotowywania Gminnego Programu Rewitalizacji

11.1.1. Diagnozowanie obszaru zdegradowanego Pierwszym krokiem w diagnozowaniu sytuacji na obszarze gminy Mszana Dolna było przeprowadzenie ankiety: . skierowanej do wszystkich mieszkańców – pytano w niej m.in. o ocenę jakości życia w gminie, dostępność usług publicznych (i rzeczywiste miejsca korzystania z nich przez mieszkańców), najważniejsze problemy społeczne, gospodarcze, przestrzenne i środowiskowe. Co istotne, pytania były tak sformułowane, aby dawać obraz sytuacji nie na obszarze całej gminy, a jedynie danej jednostki urbanistycznej, w której mieszka respondent. Pytano także o priorytetowe działania lokalne, jakie należy podjąć, aby poprawić jakość i komfort życia najmniejszych społeczności. Konsultacje trwały od 15 września do 10 października 2016 roku, a liczba zebranych ankiet wyniosła 78. Dodatkowo papierową wersję ankiety wypełniło 47 osób.

S t r o n a |119 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Drugi krok stanowiły warsztaty rewitalizacyjne. Był to moment szerokiego zaprezentowania idei rewitalizacji, osadzenia w kontekście strategicznym procesów rozwojowych gminy, a także pokazania dobrych i złych praktyk działań rewitalizacyjnych.

Rysunek 36. Warsztaty rewitalizacyjne z mieszkańcami gminy Mszana Dolna

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna

W części warsztatowej skupiono się na pogłębionym diagnozowaniu przyczyn powstawania problemów w sferze społecznej, gospodarczej, przestrzennej i środowiskowej oraz próbie osadzania poszczególnych zjawisk w konkretnych, wskazanych jednostkach urbanistycznych gminy Mszana Dolna. Warsztaty rewitalizacyjne odbyły się 30 września 2016 roku i zgromadziły ponad 40 osób.

Rysunek 37. Praca z mapą w trakcie warsztatów rewitalizacyjnych dot. problemów i potencjałów poszczególnych jednostek urbanistycznych

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna

Opracowane wyniki ankiet (zaprezentowane w raporcie z tego etapu konsultacji), wyniki prac warsztatowych i nałożone na to eksperckie analizy ilościowe w układzie jednostek urbanistycznych, pozwoliły wskazać te tereny, na których suma negatywnych zjawisk społecznych oraz towarzyszących im zjawisk gospodarczych, przestrzennych i środowiskowych wskazuje, iż obszar można uznać za zdegradowany.

Rysunek 38. Dyskusje dotyczące rewitalizacji podczas spotkań sołeckich

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna

Ważnym elementem było zapoznanie mieszkańców gminy z tematyką rewitalizacji podczas zebrań sołeckich, które odbyły się w wszystkich miejscowościach. W spotkaniach wzięło udział ponad 240 osób.

120 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

Tabela 41. Spotkania sołeckie podczas których omawiano koncentrację problemów w poszczególnych miejscowościach. Data spotkania sołeckiego Miejscowość 11.09.2016 Raba Niżna 11.09.2016 Kasinka Mała 11.09.2016 Łętowe 11.09.2016 Mszana Górna 18.09.2016 Olszówka 18.09.2016 Łostówka, Lubomierz 25.09.2016 Glisne, Kasina Wielka Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Mszana Dolna

11.1.1. Wyznaczanie obszaru rewitalizacji Wyniki pierwszego etapu konsultacji społecznych – w tym graficzna mapa problemów oraz wiedza o istocie i miejscu koncentracji problemów – pozwoliły przystąpić do określenia obszarów o największym zagęszczeniu zjawisk negatywnych. Do ostatecznego wskazania obszaru rewitalizacji wykorzystano metodę badań fokusowych (zogniskowanych wywiadów grupowych), z uwzględnieniem wyników z zebranych i opracowanych materiałów. W badaniu wzięli udział przedstawiciele Urzędu Gminy Mszana Dolna, instytucji odpowiedzialnej za pomoc społeczną, instytucji związanych z kulturą, przedstawiciele NGO oraz przedstawiciele lokalnej społeczności z obszaru zdegradowanego. Do przeprowadzenia zogniskowanych wywiadów grupowych skonstruowany został scenariusz wywiadu, mający postać określonych pytań badawczych oraz wypunktowanych kwestii, które omawiano z uczestnikami badania. Scenariusz pełnił w badaniu rolę „bazy” i zestawu wskazówek, natomiast moderatorzy na bieżąco reagowali na przebieg dyskusji i dostosowywali pytania do zachowania uczestników i biegu wydarzeń. Scenariusz opracowany na potrzeby badań składał się z 9 tematycznie podzielonych części. Pierwsze 3 pełniły rolę wstępu i wprowadzenia do istotnej dla badacza części wywiadu (w której moderatorzy mogli wysłuchać opinii zebranych na interesujące ich tematy). Uczestnikom został w nich przybliżony projekt i cele badania. Omówiona została również istota techniki zogniskowanych wywiadów grupowych oraz rola moderatorów w trakcie przeprowadzania badania. Uczestnicy i moderatorzy mogli też się zapoznać, co pozytywnie wpływało na przebieg dyskusji, dzięki przełamaniu barier i obaw osób biorących udział w wywiadzie. Po części wprowadzającej, badanie podzielono na 4 obszary, w których pytania koncentrowały się wokół zagadnień będących właściwym obiektem zainteresowania badaczy. Pierwszy obszar zawierał pytania stanowiące wstęp do dyskusji na temat sfery społecznej gminy Mszana Dolna. Kolejne dotyczyły sfery gospodarczej, przestrzennej oraz środowiskowej gminy. Istotą prowadzonego badania było osadzenie omawianych problemów w bardzo konkretnym miejscu, w którym ich koncentracja jest największa. Ostatni element scenariusza wywiadu miał na celu zachęcenie do dyskusji nad komunikacją pomiędzy instytucjami funkcjonującymi na terenie gminy Mszana Dolna oraz relacjami pomiędzy centrum gminy, a jej peryferiami. Uczestnicy mieli możliwość porównania ze sobą różnych obszarów gminy Mszana Dolna. Scenariusz kończył się podsumowaniem przeprowadzonego badania. Zawierał on ogólne pytania dotyczące tworzenia programów rewitalizacji oraz wykorzystania techniki zogniskowanych wywiadów grupowych do zbierania niezbędnych informacji. Miał także na celu zbudowanie pozytywnej relacji między moderatorami i uczestnikami dyskusji, przydatnej w przypadku przeprowadzania innych badań w przyszłości. W wyniku przeprowadzonych badań fokusowych uzyskano obraz szczególnej koncentracji obszarowej zdiagnozowanych problemów. Jednocześnie wskazano te miejsca i projekty, których potencjał pozytywnego oddziaływania na dany obszar, ale też na społeczność całej jednostki urbanistycznej, a nierzadko całej gminy, jest największy. Nałożenie perspektywy koncentracji problemów i potencjału dla ich rozwiązania pozwoliło wyznaczyć obszar rewitalizacji.

S t r o n a |121 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

11.1.1.1. Konsultacje społeczne wyznaczonego obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji Zgodnie z zapisami ustawowymi, wyznaczone obszary: zdegradowany i rewitalizacji, poddano konsultacjom społecznym. Ogłoszenie o konsultacjach zamieszczono w zakładce rewitalizacyjnej oraz w BIPie, a po 7 dniach od zamieszczenia informacji rozpoczęto proces konsultacji. Miał on formę zarówno bierną (zgłaszanie uwag ustnie i pisemnie), jak i czynną (spotkanie konsultacyjne). Raport z przeprowadzonych konsultacji opublikowano w zakładce rewitalizacyjnej oraz w BIPie.

Rysunek 39. Ogłoszenia dotyczące konsultacji umieszczone na stronach BIP Urzędu Gminy Mszana Dolna wraz z fragmentem mapy

Źródło: BIP Urząd Gminy Mszana Dolna

Konsultacjom obszarów towarzyszyły także konsultacje trybu wyłaniania Komitetu Rewitalizacyjnego. Co prawda ustawa mówi, iż komitet powinien zostać wyłoniony najpóźniej w ciągu 3 miesięcy od zakończenia prac nad dokumentem, niemniej jednak samorząd gminy zdecydował, iż chce już na tym etapie rozpocząć formowanie się Komitetu Rewitalizacji, tak aby Komitet mógł wziąć udział w pracach nad Programem.

11.1.2. Pogłębiona diagnoza obszaru rewitalizacji Najważniejszym celem pogłębionej analizy obszaru rewitalizacji było osadzenie procesu budowy programu rewitalizacji w lokalnym środowisku, bo tylko to gwarantuje trafność sformułowania celów rewitalizacji oraz adekwatność przedsięwzięć rewitalizacyjnych. To właśnie mieszkańcy obszaru rewitalizacji określili hierarchię zdiagnozowanych problemów, wskazując w ten sposób swoje priorytety w zakresie jakości życia. Pogłębionej diagnozy obszaru rewitalizacji dokonano na podstawie analizy desk research zgromadzonych danych statystycznych i dwóch technik badań jakościowych: . zogniskowanych wywiadów grupowych; . wywiadów z liderami lokalnymi z obszaru rewitalizacji.

11.1.3. Tworzenie Gminnego Programu Rewitalizacji Także w tym przypadku zdecydowano się na szeroki proces uspołecznienia oraz włączenia i zaangażowania mieszkańców gminy Mszana Dolna w tworzenie Programu. Pierwszym etapem była szeroka informacja o prowadzonym procesie – w trakcie spotkań organizowanych przez samorząd, w gazecie gminnej, na stronie internetowej, podczas indywidualnych spotkań z mieszkańcami. Moderatorom procesu chodziło o to, by w maksymalnie dużym stopniu zaangażować lokalną społeczność w proces współdecydowania o kierunkach podejmowanych działań. Uruchomiono także zbieranie przedsięwzięć rewitalizacyjnych na specjalnym formularzu elektronicznym poprzez stronę internetową gminy. Wszystkie te działania miały na celu zaangażowanie lokalnej społeczności w proces współdecydowania o wyborze

122 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023 najważniejszych zadań i projektów, które będą w jak największym stopniu odpowiadać na społeczne zapotrzebowanie i wpływać na poprawę sytuacji na obszarze uznanym za wymagający rewitalizacji.

Rysunek 40. Artykuł w Biuletynie Samorządowych Mszana Dolna Nasza Gmina nr 5 (75)

Źródło: Urzad Gminy Mszana Dolna

Ostatnim elementem partycypacji były warsztaty rewitalizacyjne zorganizowane na obszarze rewitalizacji, które odbyły się 23 listopada i 21 grudnia i zgromadziły ponad 80 osób. W spotkaniu wzięli udział lokalni liderzy z całego obszaru rewitalizacji. Zdefiniowano wizję rewitalizacji, cele strategiczne i wiodące kierunki interwencji, które wynikają ze wszystkich wcześniejszych etapów konsultacji społecznych i są ujęte w formie ostatecznej listy projektów rewitalizacyjnych.

Rysunek 41. Warsztaty rewitalizacyjne

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna

W trakcie spotkań wydyskutowano na temat priorytetów w zakresie działań rewitalizacyjnych, które zostały zasygnalizowane przez lokalną społeczność. Ostatecznie zebrane wcześniej na etapie konsultacji – konkretne zadania i projekty, a także grupy oczekiwanych działań rewitalizacyjnych - udało się – w drodze konsultacji – uszeregować w sposób obrazujący priorytety i oczekiwania lokalnej społeczności gminy Mszana Dolna.

Rysunek 42. Praca w grupach nad założeniami przedsięwzięć rewitalizacyjnych

Źródło: Urząd Gminy Mszana Dolna

Dodatkowo przedmiotem warsztatów było znalezienie lokalnych liderów, którzy mogliby propagować ideę rewitalizacyjną wśród mieszkańców i umieliby „wciągnąć” lokalną społeczność do aktywnych działań na rzecz swoich „małych ojczyzn”. W trakcie warsztatów udało się także opracować założenia wiodących projektów rewitalizacyjnych i przekazać je pracownikom Urzędu Gminy Mszana Dona do dalszego (formalnego) opracowania, tak aby mogły być wdrożone w życie w najbliższym czasie (z uwzględnieniem posiadanych środków finansowych).

S t r o n a |123 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

11.1.3.1. Konsultacje społeczne Gminnego Programu Rewitalizacji Zgodnie z zapisami ustawowymi opracowany Program został poddany konsultacjom społecznym. Ogłoszenie o konsultacjach zamieszczono w zakładce rewitalizacyjnej oraz w BIPie, a po 7 dniach od zamieszczenia informacji rozpoczęto proces konsultacji. Jednocześnie dokument przesłano do zaopiniowania instytucjom wskazanym w art. 17, ustęp 2, tiret 4 a i b. Ustawy z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji.

11.2. Partycypacja społeczna na etapie realizacji Gminnego Programu Rewitalizacji

11.2.1. Mechanizmy włączania w proces rewitalizacji mieszkańców, przedsiębiorców i innych podmiotów i grup aktywnych na terenie gminy Szerokie upowszechnianie informacji o rewitalizacji i partycypacyjny model opracowywania Gminnego Programu Rewitalizacji będzie się przekształcał w partycypacyjny model wdrażania, a wokół grupy uczestniczącej w pracach nad dokumentem będą pojawiały się kolejne podmioty lokalne angażujące się w działania rewitalizacyjne.

11.2.2. Komitet Rewitalizacji Włączenie lokalnych społeczności w działania rewitalizacyjne to warunek konieczny do osiągnięcia głównego celu rewitalizacji, czyli poprawy jakości życia. Mieszkańcy muszą mieć poczucie, że zmiany w ich otoczeniu kształtowane są z myślą o nich i przy ich udziale. Zostanie im to zapewnione m.in. poprzez możliwość uczestnictwa w pracach Komitetu Rewitalizacji. Stanowi on forum współpracy i dialogu interesariuszy z organami gminy w sprawach dotyczących przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji oraz pełni funkcję opiniodawczo- doradczą wójta. Komitet Rewitalizacji uprawniony jest do wyrażania opinii oraz podejmowania inicjatyw rozwiązań odnoszących się do rewitalizacji gminy Mszana Dolna. W jego skład wchodzą: . przedstawiciele Urzędu Gminy Mszana Dolna i jednostek organizacyjnych; . przedstawiciele Rady Gminy Mszana Dolna; . przedstawiciele każdego podobszaru zdegradowanego delegowani przez organy stanowiące jednostek pomocniczych wchodzących w skład danego podobszaru zdegradowanego; . przedstawiciele sektora społecznego (organizacji pozarządowych i grup nieformalnych, działających na terenie gminy Mszana Dolna); . przedstawiciele podmiotów prywatnych (prowadzących działalność gospodarczą na obszarze zdegradowanym); . przedstawiciele mieszkańców. Prace nad powołaniem Komitetu Rewitalizacji rozpoczęto już w momencie dokonywania delimitacji, wychodząc z założenia, że ciało powinno zostać powołane możliwe szybko, aby mogło być zaangażowane w proces tworzenia Gminnego Programu Rewitalizacji. Uchwała Rady Gminy Mszana Dolna w sprawie określenia zasad wyznaczania składu oraz zasad działania Komitetu Rewitalizacji została przyjęta 28 listopada 2016 roku (Uchwała nr XXIX/293/2016 Rady Gminy Mszana Dolna). Zgodnie z przyjętym regulaminem odbył się także otwarty nabór na członków Komitetu, w efekcie którego wójt powoła skład Komitetu Rewitalizacji. Komitet Rewitalizacji będzie podstawowym narzędziem dalszego rozwijania i aktualizowania dokumentu. Ponadto będzie upowszechniał informacje o samym Programie, jak i jego efektach wśród lokalnej społeczności oraz pozyskiwał informacje o nowych pojawiających się potrzebach, które powinny znaleźć swoje odzwierciedlenie w aktualizacji Programu.

124 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

11.2.3. Partnerstwo – zasady współpracy pomiędzy sektorem publicznym, społecznym i gospodarczym Wdrażanie projektów rewitalizacyjnych na zdegradowanym obszarze gminy Mszana Dolna nie ma szans powodzenia bez udanej współpracy pomiędzy sektorem społecznym, gospodarczym i publicznym. W związku z tym określenie zasad i sposobów współuczestnictwa wszystkich interesariuszy jest kluczowym elementem osiągnięcia zgodności podejmowanych działań z potrzebami i oczekiwaniami społeczności lokalnej, ograniczenia występowania konfliktów oraz kosztów ich rozwiązywania, a także podstawą wzmacniania społeczeństwa obywatelskiego. Współpraca międzysektorowa w realizacji zapisów Gminnego Programu Rewitalizacji odbywać się będzie w trzech zintegrowanych wymiarach: . merytorycznym – poprzez wspólne podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów; . organizacyjnym – polegającym na angażowaniu specyficznych i unikalnych zasobów oraz kompetencji charakterystycznych dla danego sektora i wzajemnym ich uzupełnianiu podczas realizacji wspólnych projektów; . finansowym – opierającym się na współudziale finansowym wszystkich partnerów poprzez zapewnienie wkładu własnego w realizację określonych przedsięwzięć i wykorzystanie koncepcji partnerstwa publiczno-prywatnego. Partnerstwo trzech sektorów: publicznego, społecznego i gospodarczego, opiera się na podstawowych zasadach stanowiących fundament wspólnych działań: respektowanie własnych potrzeb, możliwości i dążenie do osiągnięcia kompromisu, przejrzystość podejmowanych działań, otwarty dialog z mieszkańcami. Rola partnerskiej współpracy w procesie rewitalizacji obszarów objętych kryzysem jest szczególnie istotna zarówno z punktu widzenia społecznej użyteczności Programu, jak i wymogów stawianych przez Unię Europejską. W tym celu już na etapie konstruowania Programu ogromną rolę – zarówno opiniotwórczą, jak i ważnego kreatora zdarzeń w Programie, a także niezwykle istotny element uspołecznienia i promocji samego Programu - przypisano Komitetowi Rewitalizacji składającemu się z przedstawicieli gminy, jednostek gminnych, lokalnych przedsiębiorców, przedstawicieli organizacji pozarządowych, partnerów społecznych i mieszkańców obszaru zdegradowanego. Kluczowe było wyłonienie członków Komitetu Rewitalizacji już w trakcie prac nad opracowywaniem Gminnego Programu Rewitalizacji, aby włączyć ciało doradcze w proces przygotowawczy. Wydaje się, iż tak silne umocowanie w procesie realizacji Programu czynnika społecznego i niezależnego gwarantuje wypracowanie spójnego i wspólnego sposobu działania ponad jednostkowymi celami partnerów procesu (władz lokalnych, beneficjentów Programu, podmiotów włączanych) i da rzeczywisty impuls do rozwoju terenów rewitalizowanych i w konsekwencji całej gminy. Ponadto dla pełniejszego zrealizowania zasad partnerstwa planuje się także wykorzystać następujące instrumenty: . Stworzone zostanie w ramach działalności Operatora Programu tzw. Centrum Jednej Wizyty (One Stop Centre), pozwalającego w jednym miejscu i krótkim czasie na uzyskanie pełnej informacji o: o możliwościach zainwestowania, o możliwościach pozyskania partnera, o przetargach i konkursach ofert organizowanych w ramach realizacji Programu. . Uwzględniona zostanie w bieżącej pracy Urzędu Gminy Mszana Dolna potrzeba koordynacji działań programowych i planistycznych, dostosowanych do zapisów Programu Rewitalizacji, co bezpośrednio łączy się z możliwością wykorzystywania Programu do poszerzania bazy inwestycji publicznych oraz do włączania partnerów społecznych w system finansowania i realizacji gminnych inwestycji; . Wykorzystanie strony internetowej gminy m.in. do:

S t r o n a |125 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

o public relations Gminnego Programu Rewitalizacji z informowaniem o warunkach włączenia się do Programu z nowymi działaniami i projektami (aktualizacja Programu), o prowadzenia bazy „Znajdź partnera do projektu”, o informowania o możliwości pozyskania środków na projekty związane z celami rewitalizacji. . Inicjowanie i organizowanie dyskusji publicznej związanej z istotnymi fazami procesu rewitalizacji, bądź zmianami mogącymi wpłynąć na jego realizację z udziałem: przedstawicieli władz, regionu, instytucji uczestniczących w realizacji polityki regionalnej, Operatora, Komitetu Rewitalizacji i innych zainteresowanych partnerów społeczno- gospodarczych (przedstawicieli organizacji pozarządowych, nauki, kultury, biznesu, samorządów zawodowych, itp.).

11.2.4. Instrumenty wsparcia beneficjentów działań rewitalizacyjnych Poza działaniami informacyjnymi (wymienionymi w rozdziale Promocja i informacja) warto wykorzystywać narzędzia, których celem jest wsparcie beneficjentów Gminnego Programu Rewitalizacji: . Szkolenia i seminaria dla instytucji zaangażowanych we wdrażanie Programu Rewitalizacji oraz beneficjentów i potencjalnych beneficjentów, na temat m.in.: możliwości udziału w Programie (aktualizacji), zarządzania projektami, monitorowania realizacji projektów, zasad finansowania projektów; . Nadzór i wparcie (organizacyjne, doradcze, techniczne) beneficjentów Programu Rewitalizacji przy wypełnianiu obowiązków promocyjnych, związanych z unijnym źródłem finansowania.

11.2.5. Instrumenty włączające społeczność lokalną w działania rewitalizacyjne Wśród działań skierowanych do społeczności lokalnej będą wykorzystywane następujące instrumenty: . festyny, święta ulicy/sołectwa; . warsztaty dot. przedsięwzięć rewitalizacyjnych oraz wspólnego podejmowania nowych aktywności realizowane z uwzględnieniem technik partycypacyjnych (np. world cafe, narada obywatelska, spacery badawcze, kawiarnia obywatelska); . lekcje w szkołach poświęcone rozwojowi społeczno-gospodarczemu i rewitalizacji; . konkursy na koncepcje architektoniczno-urbanistyczne zagospodarowania terenów rewitalizowanych; . konkursy w mediach (plastyczne, fotograficzne); . uroczystości związane z zakończeniem realizacji projektów.

11.3. Partycypacja społeczna na etapie oceny efektów Gminnego Programu Rewitalizacji Niezbędnym elementem zarządzania procesem rewitalizacji jest uwzględnianie w nim udziału społecznego nie tylko na etapie planowania i wdrażania, ale także w momencie oceny efektów wdrożenia Gminnego Programu Rewitalizacji. Konieczne jest podsumowanie efektów procesu rewitalizacji oraz prognoza ich trwałości, efektów synergicznych i mnożnikowych. Ten etap, z tego względu, że ostatni, jest często pomijany, jednak nie można do tego dopuszczać. Celem oceny końcowej nie jest bowiem tylko zweryfikowanie, czy cele rewitalizacji zostały w pełni osiągnięte, czy też nie. Celem jest również ocena trwałości osiągniętego stanu, w tym przede wszystkim trwałości dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru rewitalizacji. Celem jest także podjęcie decyzji

126 | S t r o n a Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023 o ewentualnym przedłużeniu działań rewitalizacyjnych oraz ich zaprojektowanie. Przeprowadzenie tego etapu nie jest możliwe bez udziału mieszkańców. Ocena Programu powinna obejmować diagnozę czynników społecznych, gospodarczych, przestrzenno-funkcjonalnych i techniczno-środowiskowych obszaru rewitalizacji, opartą na wskaźnikach oraz opinii mieszkańców. Partycypacja społeczna na etapie oceny rewitalizacji uwzględnia aktywny udział mieszkańców poprzez uczestnictwo w pracach Komitetu Rewitalizacji oraz w szerokich konsultacjach społecznych. Formy i narzędzia aktywnego włączenia mieszkańców w ocenę efektów Gminnego Programu Rewitalizacji wykorzystywane na końcowym etapie: . badania sondażowe na temat oceny procesów rewitalizacji; . ankiety z wykorzystaniem mediów społecznościowych: sondy na stronie www, wydarzenia na facebooku; . badania fokusowe dot. jakości życia na obszarze rewitalizacji; . debata z władzami publicznymi na temat rewitalizacji; . analiza postrzegania przez mieszkańców zmian na obszarze rewitalizacji; . debaty publiczne; . warsztaty sektorowe; . festyny, święta miejscowości połączone z prezentacją efektów rewitalizacji; . konkursy; . spacery rewitalizacyjne; . warsztaty z mieszkańcami (world cafe, kawiarenka obywatelska). Opisywane instrumenty powinny każdorazowo być dostosowane do lokalnych warunków oraz możliwości działania. Dla partycypacji społecznej w rewitalizacji ważne są przy tym umiejętności osób animujących proces oraz ich otwartość na współpracę z mieszkańcami i ich organizacjami. Bez owej otwartości i pełnej gotowości do współpracy instrumenty partycypacji nie będą spełniały swej roli.

S t r o n a |127 Program rewitalizacji gminy Mszana Dolna na lata 2017-2023

ZAŁĄCZNIK

Mapa gminy Mszana Dolna obrazująca podstawowe kierunki zmian funkcjonalno-przestrzennych obszaru rewitalizacji (opracowana z wykorzystaniem treści mapy o skali 1:5 000).

128 | S t r o n a