3

FJALA E KRYEREDAKTORIT 20 vjet!

Të nderuar Miq! Siç e dini, revista Sharri ka vargu i emrave po të përmendeshin të filluar të dalë për herë të parë më 1991. gjithë ata që kanë botuar në një formë apo Më saktë, në nëntor 1991. Atëbotë u botua një tjetër në revistën Sharri. Në daljen e me emrin Buletini, si organ i rinisë së kësaj reviste kanë ndihmuar edhe njerëz atëhershme. Fillimisht ishte mujore, dhe të vullnetit të mirë, donator e mecenë të pas 12 muajsh, emrin e ndërroi me kërkesë artit e kulturës shqiptare si: Ferki Rrah- të lexuesve në Sharri. Ishte kjo koha, kur mani, vëllezërit Behar, Rexhep e Bujar Ha- pushteti serb, e kishte mbyllur çdo dritare sipi, babai i tyre tashmë i ndjerë: Fejzulla informative në Kosovë. Dhe rinia e atëher- Hasipi, Bekim Hasipi, Garip Osmani, arsim- shme vendosi që të dalë me një revistë që tari tashmë i ndjerë Naip Osmani, Hasan do të kishte karakter kulturor, informativ, Hasani, Feti Hasani, Avni Nebiu, Nexhme- e shkencor, që do të botonte punime nga din Asllani, Beqir Rasimi, Muharrem Hajre- SHARRI, REVISTË lëmenj të ndryshme të artit, shkencës e dini, Hajrulla Halimi, Nexhat Halimi etj. INFORMATIVO, KULTURORE, kulturës. Dhe kjo po ndodhte për herë të Ata që mbetën pa gjumë me net të tëra ARTISTIKE E SHKENCORE OPOJANE parë në historinë e ekzistimit të Opojës. dhe që e përbënin bërthamën e redaksisë Në vitin, 1993 u ndërpre përkohësisht për ishin: Demir Reshiti, Rexhep Tershnjaku, një kohë për shkaqe ekskluzivisht politike. Mitat Fejza, Ibrahim Skenderi, e Ismet Ishte koha kur në Kosovë kishin ndodhur Lecaj, për të ardhur deri të bashkëpu- KRYEREDAKTOR: një varg arrestimesh, si të pjesëtarëve nëtorët e sotëm të ri si: Sadik Mehmeti, të të ashtuquajturit Front i Rezistencës Mirsad Kuteli, Hazer Dana, Nuridin Ahmeti, BEDRI HALIMI që kishte ndodhur kohë më parë, pastaj Bajram Gërdellaj etj. Pastaj bashkëpunë- të ashtuquajturat Ministri e Punëve të torët Abaz Qengaj, Fatmir Mehmeti, Rizan Brendshme të Republikës së Kosovës dhe Krasniqi, Xhevat Hasani, Xhafer Kabashi Ministri e Mbrojtjes, por veçmas burgosja (tashmë i ndjerë), Yrjet Berisha, Hajriz REDAKSIA: e pjesëtarëve të organizatave ilegale të Meleqi, Muharrem Qafleshi etj. MIRSAD KUTELI atëhershme: Lëvizja Kombëtare për Çlir- Ata që e shpërndanë nëpër fshatra të imin e Kosovës si dhe Lëvizja Popullore ndryshme si: Avdurrahim Shevqeti, Defrim DEMIR RESHITI për Republikën e Kosovës e cila ishte edhe Shevqeti, Afrim Rrahmani, Sherafidin Os- SADIK MEHMETI themeluese e Ushtrisë Çlirimtare të Kos- mani, Xhemaledin Rasimi, Fejaz Osmani, ovës. Meqenëse kryeredaktori i Revistës pastaj Bashkim Halimi, Hekim Halimi, Ve- MR.NURIDIN AHMETI Sharri, u dashtë një kohë që të bëjë më dat Halimi etj. shumë jetë ilegale sesa legale derisa “ka- Është e pamundur të përmenden të gjithë, loi furtuna” përkohësisht, dhe revista va- sepse kanë kaluar kaq vite, prandaj në BASHKËPUNËTORË: zhdoi sërish të dalë, deri në momentin e pamundësi t’i përmend të gjithë, kërkoj DR. HAJRIZ MELEQI largimit të popullatës nga Opoja, si dhe mirëkuptim dhe i falënderoj nga zemra të menjëherë pas kthimit të madh, për të gjithë ata që e ndihmuan revistën Shar- BESIM CENGU vazhduar deri në ditën e sotme, kur para ri në çfarëdo forme qoftë për të ardhur ISMET LECAJ jush del dynumërshi 64-65, për të prezan- deri këtu. Sot revista Sharri ka arritur të BAJRAM GËRDELLAJ tuar para lexuesit jo vetëm opojan, vlerat lexohet në qarqet intelektuale të shumë kulturore të kësaj treve, si dhe shumëçka qendrave shqiptare, si në Prishtinë, Ti- ABAZ ÇENGAJ që kishte të bënte me trevën tjetër të ranë, Kukës, Tetovë, Prizren. E dimë se MITAT FEJZA afërt, në hapësirën dhe komunën e njëjtë, materialet e kësaj reviste u kanë hyrë në trevën e Gorës. Kështu deri më tani kemi punë shumë studentëve për të diplomuar IBRAHIM SKENDERI prezantuar tema të shumta nga Folklori në shkenca të ndryshme shoqërore, pastaj DR.XHEVAT HASANI (Fjalë të urta, urime, betime, mallkime, disave edhe që të magjistrojnë dhe dok- lirikë popullore, prozë popullore), Et- torojnë. Sepse materialet kanë qenë të MR.MUHARREM QAFLESHI nologjia (Besëtytni, doke e supersticione, gatshme, të mbledhura e të sistemuara, MR.PARIM KOSOVA lojëra popullore, Artizanalet, Festat e pavarësisht në na kanë falënderuar e ci- ndryshme të motmotit, mjekësi popul- tuar apo jo. lore, rite të fejesës, lindjes, martesës, E kuptojmë se me kalimin e kohës është DESIGN: dasmës, vdekjes, vallet popullore, veshjet paraqitur nevoja për botimin e librave të ÇAJUP KAJTAZI popullore, ushqimi etj), Gjuhësia (fjalë të veçantë me këto materiale si: Lirika popul- rralla, barbarizma, frazeologjizma, çësht- lore e Opojës; Proza popullore e Opojës; jet sintaksore, morfologjike e fonetike në Fjalë të urta nga Opoja; Fjalë të rralla në të folmen e Opojës, toponimet, mikroto- të folmen e Opojës; Barbarizmat në të fol- ponimet, antonimet, sinonimet, homonim- men e Opojës; Frazeologjizmat në të fol- et, patronimet etj), shkrime historike, men e Opojës; Materiale etnografike nga NË REALIZIMIN E KËTIJ demografike, gjeografike, sociologjike, Opoja; Libër historik për Opojën etj. Ashtu ekonomike, bujqësore, arsimore, publicis- siç është botuar këtë vit libri me poezi NUMRI KONTRIBUT TË tike, intervista, prezantime, recensione, me krijuesit nga Opoja “Lule në Zinovë”. ÇMUAR DHA qasje, vështrime, reportazhe, udhëpërsh- Por, për t’u bërë kjo nevojitet mbështetje krime, krijime të ndryshme letrare në të materiale, e që kjo detyrë mbetet për MEVLUDIN KRASNIQI gjitha gjinitë, si për të rritur ashtu edhe t’u realizuar në të ardhmen varësisht nga për fëmijë. Është i gjatë, shumë i gjatë përkrahja dhe mbështetja financiare. 4 HISTORI YMER PRIZRENI DHE QEVERIA E PËRKOSHME SHQIPTARE

Qemal MATAJ udhëtimi prej disa ditësh që bënë në ditët e qytetit të Ulqinit, kishin vendosur të bënin çdo fi llimit të shtatorit 1880, në afërsi të qytetit sakrifi cë për të thyer çfarëdo sulmi që mund të Ulqinit u grumbulluan rreth 6.000 luftëtarë të ndërmerrnin kundër tyre ushtritë gjakatare “Bashkim o shqiptar, vëllezër bashkim, të armatosur, të cilët së bashku me mbrojtësit të shovinistëve malazez dhe forcat ushtarake Thërriste Ymeri, luftëtari trim, vendas zunë pozicionet e luftimit përballë të fl otës detare të shteteve të Evropës për Në krisma luftërash, me plot gjëmim, ushtrive gjakatare të shovinistëve malazez. pushtimin e qytetit të Ulqinit. Për organizimin e Qau rrufeshëm, tek populli kishte besim.. Ndërsa luftëtarët e armatosur qëndronin në qëndresës së armatosur që kishin bërë shqiptarët Në betejat tepër të përgjakshme që u zhvilluan pozicionet e mbrojtjes së qytetit dhe viseve për mbrojtjen e Ulqinit dhe të rretheve të tij, për mbrojtjen e tokave shqiptare të Hotit, të përreth tij, më 15 shtator 1880, Komiteti nënkonsulli Austro-hungarez, Depolo, që ndiqte Grudës dhe të Kelmendit, forcat e bashkuar të i Degës së Lidhjes Shqiptare për Ulqinin nga afër zhvillimet për Ulqinin, në raportin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, gjatë muajve protestoi pranë qeverive të Fuqive të Mëdha të tij që i dërgonte qeverisë së tij nga Tivari në prill – qershor – korrik 1880 u shkaktuan disfata Evropës kundër vendimit të tyre antishqiptar shtator 1880, përveç të tjerash, shkruante të mëdha ushtrive gjakatare të shovinistëve që kishin marrë për dorëzimin e qytetit të edhe këto: “…As forcat e Malit të Zi, as malazez, të cilët u detyruan që të tërhiqeshin Ulqinit monarkisë shoviniste të Malit të Zi, ku, demonstratat e afërme të fl otës nuk qenë në deri në vijën e kufi rit të tyre. Kështu, pas përveç të tjerave, në të thuhet: “..Populli i gjendje të zbusin shpirtin e shqiptarëve e të kësaj disfate që pësuan ushtritë malazeze nga Ulqinit preferon se më mirë të zhduket duke përkulin qëndrimin e tyre kryeneç..” Kurse në forcat e bashkuara të Lidhjes Shqiptare, në u fl ijuar se sa t’i nënshtrohet administratës një dokument të një studiuesi për çështjen e pamundësi të ndërmarrjes të sulmeve të tjera barbare të Malit të Zi...” Kurse, nënkonsulli mbrojtjes së Ulqinit prej shqiptarëve, shkruan: kundër shqiptarëve, Knjaz Nikolla i Malit të Zi austro – hungarez i Tivarit, duke vlerësuar “...Flota ndërkombëtare u nis me madhështi u detyrua që t’u drejtohej qeverive të shteteve gjendjen e krijuar nga masat që kishin marrë për të manifestuar fuqinë e saj përpara Ulqinit. të Fuqive të Mëdha të Evropës, e të kërkonte shqiptarët për organizimin e rezistencës së Por shqiptarët jo vetëm që nuk u frikësuan, për ndërhyrjen e tyre për aneksimin e tokave armatosur për mbrojtjen e trojeve shqiptare të mbajtjen e pozitave e tyre...” shqiptare, të Hotit, Grudës dhe të Kelmendit, Ulqinit në ditët e gjysmës së parë të shtatorit Të ndodhur përpara unitetit të pathyeshëm Malit të Zi. 1880, në informacionin që i dërgon qeverisë së dhe të vendosmërisë të qëndresës heroike që Duke përfi tuar nga gjendja shumë e vështirë e tij, shkruan: “...Këmbëngulja e shqiptarëve kishin organizuar shqiptarët për mbrojtjen me politikës së jashtme dhe të brendshme që po në refuzimin e bëjnë për të lëshuar Ulqinin armë të Ulqinit, shtetet e fqinjëve të mëdha kalonte në këtë kohë qeveria osmane, Fuqitë dhe qëndresa e fortë e tyre për t’u matur me të Evropës vendosën që dorëzimi i qytetit të e Mëdha të Evropës, të ndodhur përpara armikun e vet, ka marrë përhapje të gjerë tek Ulqinit dhe të rrethinave të tij, të kryhej me vendosmërisë dhe të rezistencës së armatosur shqiptarët. Trimëria e nxehtësia e tyre për t’u anën e forcave të ushtrisë osmane, të cilat që vazhdonin të bënin shqiptarët për dorëzimin kapur fytas me malazezët ka arritur në një duhet t’i zinin me luftë pozitat mbrojtëse të e këtyre krahinave, u detyruan që të vendosin shkallë sa një nga krerët e Ulqinit i ka dërguar shqiptarëve, prandaj edhe i caktuan qeverisë edhe njëherë për rishikimin e vendimit të këto ditë kapitenit Vuko Pejoviqit një lajm që e osmane që qytetin e Ulqinit t’ua dorëzonte marrë prej tyre në Kongresin e Berlinit. Kështu, ftonte në duel...” malazezve deri më 30 tetor 1880 si afat të pas shumë bisedimesh në rrugë diplomatike Siç del nga dokumenti i mësipërm, krahas fundit që duhet të zbatohej prej tyre. që bënë shtetet e Fuqive të Mëdha të Evropës vullnetarëve të armatosur që u dërguan nga Porta e Lartë, dhe vetë sulltani, duke qenë të midis tyre, më në fund, nga ana e tyre u vendos të gjitha krahinat e Shqipërisë Veriore dhe frikësuar nga ndërlikimet e reja që mund sillte Malit të Zi që në vend të krahinave të Hotit, Verilindore për mbrojtjen e Ulqinit, midis çështja e vendimit të dorëzimit të Ulqinit, e të Grudës e të Kelmendit, t’i jepeshin qyteti tyre ka pasur edhe vullnetarë të armatosur veçanërisht për të evituat ndërhyrjen e fl otës i Ulqinit dhe viset e tjera përreth tij. Për këtë nga qyteti dhe krahinat e Prizrenit, ku për ushtarako detare të shteteve të fuqive të arsye, nga ana e shteteve të Fuqive të Mëdha regjistrimin dhe nisjen e tyre për në Ulqin, mëdha Evropës, u detyrua të merrte vendim te të Evropës, Portës së Lartë të Stambollit iu siç e pohojnë burimet gojore, një kontribut të formës së prerë për të zbatuar afatin e caktuar. drejtua një ultimatum, në të cilin thuhej se madh ka dhënë edhe Dega e Lidhjes Shqiptare Për këto, në notën e Ministrisë të Punëve të qeveria osmane duhet të dorëzonte qytetin e të Prizrenit, e cila në këtë kohë udhëhiqej prej Jashtme të qeverisë osmane të 10 tetorit Ulqinit me viset përreth deri më 23 gusht 1880 Ymer Prizrenit dhe Shaip Spahiut. 1880, përveç të tjerave, thuhet: ”...Ministri i dhe në rast se nuk do të njihej kjo prej saj, ata Ndërsa shovinistët malazeze kishin përqendruar Jashtme i Perandorisë Osmane, është ngarkuar do të ndërhynin me forcat e tyre ushtarake të në Suterman mbi Tivar rreth 6000 ushtarë të t’u kumtoj ambasadorëve të gjashtë Fuqive të fl otës që kishin në detet e Mesdheut. armatosur, të cilët kishin vënë në gatishmëri për Mëdha, se Porta e Lartë me qëllim që të japë Po sa u mor vesh vendimi që kishin marrë marrjen në dorëzim të Ulqinit, nga autoritetet një provë tjetër të qëllimit të sajë të mirë, shtetet e Fuqive të Mëdha të Evropës që në osmane, në të njëjtën kohë shtetet e Fuqive po e lëshon Ulqinin dhe së shpejti do t’i jep vend të Hotit, të Grudës e të Kelmendit, të Mëdha të Evropës imperialiste, duke parë udhëzimet e para administrative qeveritare të Malit të Zi ishte vendosur që t’i jepej qyteti organizimin e qëndresës së armatosur të vendit për t’ia dorëzuar atë vend me mënyra i Ulqinit me viset për rreth tij, Dega e Lidhjes shqiptarëve që kishin bërë për mbrojtjen paqësore qeverisë të Malit të Zi. Shqiptare në Ulqin, përveç masave që mori e trojeve të tyre amtare, e kërcënuan Kurse të këtij sheshimi do të caktohen me një për organizimin e rezistencës së armatosur të Perandorinë Osmane, që të mos i detyronin akt marrëveshje. Perandoria Osmane preferoi masave popullore, ajo u bëri thirrje të gjithë mbrojtësit shqiptarë dhe Lidhjen Shqiptare të të bënte këtë sakrifi cë që të mënjanohet degëve të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit që Prizrenit, që t’ia dorëzonin Ulqinin Malit të demonstrata detare, prandaj ajo shpreson se ta ndihmonin me vullnetarë të armatosur Zi, ato do të ndërhynin me forcën e armëve duke bëre këtë veprim, demonstrata e lartë për mbrojtjen e qytetit dhe viseve të saj nga të fl otës së tyre luftarake detare në Ulqin, si përmendur do të mënjanohet plotësisht… rreziku i pushtimit të shovinistëve malazez që dhe do të zbarkonin edhe në skelen osmane të Duke parë qartë se qeveria osmane kishte po kanosej dhe mbështetej prej shteteve të Izmirit. kapitulluar përpara presionit politik dhe te Fuqive të Mëdha të Evropës. Me gjithë këto situata tepër të vështira që u forcës ushtarake të Fuqive të Mëdha të Evropës, Në përgjigje të ndihmës që kërkoi Dega e krijuan nga përqëndrimi i forcave të shumta të cilat kishin vendosur t’ia dorëzonin Malit Lidhjes së Ulqinit u regjistruan disa qindra ushtarake të shovinistëve malazez në afërsi të të Zi qytetin e Ulqinit, dhe prisnin momentin vullnetarë të armatosur në krahinat e Shkodrës, territoreve të tokave shqiptare të Ulqinit, si për kryerjen e këtij vendimi antishqiptar, Mirditës, Lumës, Tetovës, Prizrenit e të mbarë dhe të kërcënimeve që nisën të bënin forcat e udhëheqësit e komiteteve të degëve të Lidhjes Kosovës, të cilët u nisen me armë në dorë fl otës ushtarake detare të shteteve të Fuqive Shqiptare të Prizrenit arritën në përfundimin për të mbrojtur së bashku me ulqinakët tokat të Mëdha të Evropës, forcat e bashkuara të e tyre logjik se kishte ardhur koha që të shqiptare të Ulqinit që ishin vënë në rrezik nga armatosura të Lidhjes Shqiptare që ishin vënë mblidheshin urgjentisht në një mbledhje të pushtuesit malazez. Nga këto krahina, pas një në gatishmëri në vijën e frontit për mbrojtjen e përgjithshme, në të cilën do të diskutonin të 5

vendosnin masat që do të merrnin për të venë në jetë vendimet e kuvendit të Gjirokastrës të 23 korrik 1880 për të shpallur me çdo kusht autonominë e Shqipërisë. Në saje të marrëveshjeve që bënë midis njeri tjetrit komitetet e degëve të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit të shumicës së krahinave të Shqipërisë Veriore dhe Verilindore, vendosen një zëri dhe me Besa – Besë, që kuvendin e tyre të përgjithshëm ta bënin në Dibër më 20 tetor 1880, dhjetë ditë para afatit që i kishin caktuar Fuqitë e Mëdha të Evropës, Qeverisë osmane për dorëzimin e qytetit të Ulqinit dhe të krahinave përreth tij, Malit të Zi. Kështu në momentet më të vështira që po kalon Lëvizja e jonë kombëtare, dhe bashkë më të edhe degët e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Dibra u bë edhe një herë epiqendra e kërkesave dhe e luftës dhe të komiteteve të degëve të Lidhjes Shqiptare për mbrojtjen e tërësisë tokësor, dhe veçanërisht të sigurimit të autonomisë së Shqipërisë. Në Kuvendin e Dibrës u mblodhën përfaqësuesit e të gjitha krahinave të Shqipërisë, midis të cilëve morën pjesë edhe përfaqësuesit e Komunitetit të Degës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Nga burimet e pakta dokumentare që zotojmë, si dhe nga disa të dhëna të tërthorta që hedhin dritë deri diku për pjesëmarrësit e këtij Kuvendi, del se në Kuvendin e Dibrës mori pjesë edhe Ymer Prizreni si delegat i Kosovës. Si udhëheqës konsekuent edhe në Kuvendin e Dibrës, Ymer Prizreni së bashku me të gjithë delegatët e Kosovës jo vetëm që nuk u nda kurrë nga grupi i autonomistëve, por me fjalën dhe mendimet që jepte gjatë diskutimeve që bëri, dha një kontribut të madh si për thirrjen e mbledhjes, edhe në përpilimin e vendimeve shumë të rëndësishme që u morën në këtë Kuvend për autonominë shtetërore, ashtu dhe për mbrojtjen e tërësisë të tokave amtare nga sulmet e mundshme të fqinjëve agresiv. Kuvendi i Dibrës u hap më 20 tetor 1880. Aty morën pjesë rreth 300 delegatë të ardhur nga krahinat shqiptare, të vilajeteve të cilët ishin të shoqëruar nga mijëra vet të armatosur. Shumicën dërrmuese e përbënin delegatët radikalë dhe të moderuar. Patriotët radikalë të udhëhequr nga Abdyl Frashëri, argumentonin në mbledhje programin e Kuvendit të Gjirokastrës, mbrojtjen me armë të Ulqinit, krijimin e vilajetit të shqiptarisë dhe formimin e Qeverisë së Përkohshme. Ashtu siç parashikohej, delegatët sulltanistë (rreth 20 veta) mbrojtën anën e Portës së Lartë. Ata nuk pranuan asnjë nga kërkesat e patriotëve radikal dhe u sollën me ashpërsi kundër tyre. Me votat e patriotëve radikal dhe Shkodrës dhe të Ulqinit për t’u bashkuar me Riza Pashën dhe në vend të tij caktoi Dervish të delegatëve të moderuar, Kuvendi vendosi të mbrojtësit ulqinak, të cilëve u kanosej rreziku i Pashën e njohur prej saj. “Dorë e fortë” për mbrohet Ulqini. Të moderuarit e pranuan në sulmit prej ushtrive shoviniste malazeze dhe të perandorinë duke i dhënë Dervish Pashës fuqi parim edhe formimin e Vilajetit të Shqipërisë. fl otës ushtarake – detare të Fuqive të Mëdha. të jashtëzakonshme për të gjithë vilajetet Madje disa prej tyre ndër të cilët Ilijaz Pashë Porta e Lartë pasi kishte arritur të stabilizonte e Shqipërisë si dhe pasi vuri në dispozicion Dibra dhe Ali Pashë Gucia, e miratuan edhe dhe të konsolidonte përkohësisht gjendjen 21 batalione që përhapeshin nga forcat e tezën e Abdyl Frshërit, për ta realizuar vilajetin e brendshme dhe të jashtme politike të zgjedhura të ushtrisë osmane. Porta e Lartë, autonom me anën e veprimeve të armatosura. Perandorisë Osmane, mori një seri masash me mareshalit turk i vuri si detyre që të shtypte me Ndërsa në qytetin e Dibrës vazhdonte mbledhja karakter politik dhe ushtarak para se ai t’i jepte armë forcat e bashkuar të Lidhjes Shqiptare, e Kuvendit të Dibrës, afrimi i afatit të fundit fund çështjes së dorëzimit të Ulqinit. Për këto, dhe brenda afatit të caktuar për t’i dorëzuar që ishte caktuar prej qeverive të Fuqive të vetë sulltan Abdyl Hamiti II, në tetor 1880, u qytetin e Ulqinit me rrethinat e tij shovinistëve Mëdha të Evropës dhe marrjes së vendimit nga detyrua të ndryshoj kabinetin e tij, duke larguar malazez. Qeveria Osmane për dorëzimin e Ulqinit, në nga posti i tij Abedin Pashë Dinën, si dhe siguroi Dervish Pasha, me forcat e tij ushtarake, me krahinat e Shqipërisë veriore dhe verilindore një vendim nga Sheh-ul-islami, që t’i njihte “në të arritur në qytetin e Shkodrës në ditët e para të Shqipërisë, jo vetëm që ishte krijuar një interes të shtetit osman” përdorimin e forcës të nëntorit 1880, nëpërmjet një ultimatumi që situat tepër e ndezur, por u ashpërsua më tej ushtarake të armatosur kundër myslimanëve i dha Komitetit te Degës së Lidhjes Shqiptare lufta e masave popullore që ishin të vendosur shqiptarë, të cilët me Lidhjen Shqiptare të tyre të Shkodrës kërkoi që të tërhiqte vullnetarët që të rezistonin deri në fund për mbrojtjen e i kishin shkaktuar mjaft trazira dhe telashe të e armatosur që kishin shkuar për të luftuar këtij qyteti dhe të rrethinave të tij, por, në mëdha politike pas Kongresit të Berlinit. së bashku me forcat e bashkuar të Lidhjes këtë kohe edhe degët e Lidhjes Shqiptare të Krahas këtyre masave politike që u morën në Shqiptare për mbrojtjen e Ulqinit, si dhe shpalli këtyre krahinave vazhdonin të regjistronin dhe kryeqendrën e Perandorisë Osmane, Porta e shtet rrethimin dhe ngriti gjyqin ushtarak të nisnin vullnetar të armatosur në drejtim të Lartë, largoi nga Shkodra më 25 tetor 1800 kundër luftëtarëve vullnetar që do të ziheshin 6

duke shkuar për në Ulqin dhe të aktivistëve të me të gjitha mjetet kalimin tek Mali i Zi. si dhe të shpërndante Lidhjen Shqiptare. Lidhjes që do të kapeshin nga forcat ushtarake Pretendohet që mbasi Fuqitë e Mëdha kanë Pra, të gjithë këta faktorë, e veçanërisht të tij. urdhëruar demonstrimin e fl otave, disa prej tyre masat arbitrare që zbatoi qeveria osmane Me gjithë këto masa të rrepta që mori Dervish janë të prirura të përdorin dhunën në mënyrë, për shtypjen e forcave të Lidhjes Shqiptare Pasha për realizimin e detyrës që ishte vënë që shqiptarët të vihen në zgjedhën malazeze… që morën pjesë në mbrojtjen e Ulqinit dhe të nga Porta e Lartë për dorëzimin e Ulqinit në Veprimet e tyre do të binin në kundërshtim me Lëvizjes Shqiptare në tërësi, treguan qarë se afatin caktuar prej saj, ai ndeshi në qendrën e të drejtat, drejtësinë, humanizmin…”. Kurse Porta e Lartë kishte hequr plotësisht dorë nga vendosur të masave popullorë dhe të Komitetit në një broshurë të botuar frëngjisht, në atë realizimi i autonomisë së Shqipërisë, që pritej të Degës së Lidhjes Shqiptare të Shkodrës, të kohë nga një shqiptarë anonim, thuhet plotë e shpresohej nga shqiptarët se do të arrihej në cilët i krijuan vështirësi të mëdha për kryerje zemërim se: “Evropa, me gjithë parimet e saj një mënyre paqësore nga njëra anë, si dhe nga të misionit antishqiptar të tij. të reja, ka humbur çdo ndjenjë për drejtësi dhe ana tjetër si dhe kishte vendosur të thyente e Pas shumë vështirësive dhe rezistencës së moral. Provë është e famshmja, demonstratë të shpërndante Lidhjen Shqiptare të Prizrenit. madhe që i bëri populli i qytetit të Shkodrës, para Ulqinit. Përse kërkojnë që Shqipëria të Në këto kushte politike dhe situata tepër të Dervish Pasha arriti që të bënte marrëveshjen paguaj për Perandorinë Osmane, përse nuk vështira që u krijuan për zhvillimin e lëvizjes me komandën e fl otës ushtarake – detare të dërgojnë një fl otë në Stamboll për ta detyruar autonomiste të masave popullore në Shqipëri Fuqive të Mëdha të Evropës që ishte afruar Portën të paguaj ajo për drurin që hëngri nga pas dorëzimit të Ulqinit, përfaqësuesit në brigjet e Ulqinit, dhe fi ll pas kësaj nisi të Mali i Zi”. autonomist në krye të të cilëve qëndronin përgatiste forcat e tij ushtarake të zgjedhur për Pra, megjithëse të gjithë Fuqitë e Mëdha patriotët dhe udhëheqësit e shquar të Lidhjes sulmin e armatosur që do të ndërmerrte kundër të Evropës punuan me zell për të realizuar Shqiptare të Prizrenit, si Ymer Prizreni, Abdyl forcave të bashkuara të Lidhjes Shqiptare që dorëzimin e Ulqinit dhe u treguan armike të Frashëri, Sylejman Vokashi, Ahmet Korenica kishin vendosur ta mbronin qytetin e Ulqinit me popullit shqiptar, lufta e popullit tonë që u dhe Shaip Spahiu, vendosën që të kalonin në pushkë dhe gjak. ngritë me armë në dorë për mbrojtjen e vendit veprime të hapura kundër veprimeve dhe Pa marrë parasysh protestat që bënte populli dhe u udhëhoqën nga Lidhja Shqiptare të qëndrimit armiqësor të Portës së Lartë që shqiptarë kundër dorëzimit të qytetit të Ulqinit, Prizrenit, i detyroi Fuqitë e Mëdha të Evropës mbante ndaj kërkesave të shqiptarëve që bënin Malit të Zi, koalicioni i armiqve të popullit a atë të shovinistëve të Ballkanit që për 3 vjet për njohjen e autonomisë së Shqipërisë. shqiptarë, organizohej së bashku me Portën me radhë të kalonin nga Plava e Gucia e Hotin Kështu, pas një lufte të brendshme që u e Lartë intervenimin ushtarak për të mbytur e Grudën e pastaj në Ulqin, të cilin arritën t’ia zhvillua në gjirin e Lidhjes Shqiptare të me dhunë të zjarrtë të artilerisë rezistencën dorëzonin Malit të Zi, ku me anën e ndërhyrjes Prizrenit, midis krahut përparimtar autonomist e popullit shqiptarë që ishte vendosur të luftoj së tyre ushtarake arritën ata që ishin caktuar e dhe atij konservator pro Portës së Lartë, për mbrojtjen e trojeve të tija amtare. Kështu vendosur prej tyre qysh në Kongresin famëkeq Lidhja Shqiptare e Prizrenit me në krye Abdyl më 20 nëntor 1880, fl ota ndërkombëtare e të Berlinit. Frashërin, Ymer Prizrenin, Ahmet Korenicën gjashtë Fuqive të Mëdha të Evropës, me 200 Me shtypjen barbare që i bënë forcat ushtarake dhe Shaip Spahiun, kaloi në luftë të hapur grykat e zjarrit të artilerisë së saj, së bashku me të Fuqive të Mëdha të Evropës, Mali i Zi dhe të kundër Portës së Lartë për të shpallur më çdo 21 batalione të forcave ushtarake të zgjedhura Portës së Lartë, qëndresës së popullit shqiptar kusht autonominë e Shqipërisë. të Perandorisë Osmane që komandoheshin prej për mbrojtjen e qytetit të Ulqinit, si dhe me Pikërisht, pas zgjidhjes së konfl iktit të Ulqinit, mareshalit Dervish Pasha, si dhe 20,000 ushtarë dorëzimin e këtij qyteti Malit të Zi që u arrit prej që përfundoi me dorëzimin e tij Malit të të Ulqinit që mbrohej nga 6000 luftëtar të tyre në nëntor të vitit 1880, dhe për shkëputjen Zi, dhe në sanxhakun e Shkodrës ishte vënë armatosur të Lidhjes Shqiptare. e këtij territori, koalicioni i armiqve të popullit shtetrrethimi, e veçanërisht në Shqipërinë Me gjithë qëndresën heroike që bënë forcat e tonë kishte vënë në veprime të armatosura e Jugut për arsyeje të konfl iktit me Greqinë, bashkuara të Lidhjes Shqiptare në betejat të 30.000, trupa, më rreth 200 gryka zjarri e ishin përqendruar afro 50.000 ushtarë osmanë, përgjakshme që ata zhvilluan për mbrojtjen armatime më moderne të kohës. Kështu, pas fusha e ngjarjeve kryesore dhe vendimtare e Ulqinit kundër forcave të shumta ushtarake shkëputjes së Ulqinit nga trualli i Shqipërisë, për Shqipërinë ishin bërë krahinat e Veriore të koalicionit të armiqve të popullit shqiptar, kontradiktat midis popullit të Lidhjes Shqiptare dhe Verilindore të Shqipërisë, e në mënyrë të Dervish Pasha, duke qenë i shoqëruar dhe i të Prizrenit me Portën e Lartë arritën kulmin veçantë krahinat e Vilajetit të Kosovës, në të mbrojtur me gjithë ushtritë e tij gjakatare e tyre, të cilat do të qojnë në zhvillimin e cilat u zhvilluan lëvizjet e fuqive antiosmane nga 200 grykat e zjarrit të artilerisë se fl otës ngjarjeve të reja, që do t’i japin një shtytje të që drejtoheshin prej Lidhjes Shqiptare të ushtarake-detare të gjashtë Fuqive të Mëdha të mëtejshme të luftës se popullit shqiptarë për Prizrenit, e cila ishte vënë në krye të tyre. Evropës, “arriti më në fund të thyej me forcën sigurimin e autonomisë së Shqipërisë, vetëm Në saje të këtyre situatave që u krijuan për e armeve rezistencën e mbrojtësve shqiptarë, me forcën e armëve. zhvillimin e lëvizjes autonomiste, e sidomos dhe të hyjë më 23 nëntor 1880 në qytetin e Për shpërthimin e lëvizjes së masave popullore duke përfi tuar nga numri i paktë i forcave Ulqinit, të cilin së bashku me rrethet e tij ua për autonomin që nisën e u zhvilluan në Shqipëri, ushtarake që kishin mbetur në krahinat e dorëzoi ushtrive gjakatare të shovinistëve të i dhanë shtypje disa situatave politike dhe Veriore dhe Verilindore të Shqipërisë, pothuajse Malit të Zi më 25 nëntor të vitit 1880”. ekonomiko-shoqërore që u krijua për popullin në të gjitha krahinat e Vilajetit të Kosovës, ku Lufta për mbrojtjen e Ulqinit pati jehonë shqiptarë pas dorëzimit të Ulqinit Malit të Zi që ndikimi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit ishte më të madhe jo vetëm në të gjitha krahinat u bë nga Porta e Lartë nëpërmjet të dërguarit i madh, u bënë një varg sulmesh të fuqishme e Shqipërisë, por edhe në opinionin publik të saj, Dervish Pashës. Kështu, menjëherë pas kundër administratës osmane, në krye të cilëve, përparimtar të Evropës, të cilit i bëri përshtypje përfundimit të çështjes së Ulqinit, Dervish Pasha si gjithnjë qëndroi dhe udhëhoqi,Ymer Prizreni, të madhe qëndresa heroike e shqiptarëve, nisi në krahinat e qytetit dhe të Sanxhakut të me bashkëluftëtarët e tij më të vendosur. vullneti dhe vendosmëria e patundur që ata Shkodrës fushatën e internimeve, të burgosurve Sanxhaku i Prizrenit, qysh në vjeshtën e vitit treguan për mbrojtjen e vendit nga copëtimi të aktivisteve dhe të luftëtarëve të Degës së 1880, nga qyteti e kishte dëbuar mytesarifi n i tërësisë tokësore dhe intrigat e Fuqive të Lidhjes Shqiptare, si dhe me anën e ekspeditave Hilmi Pasha. Masat popullore qytetare, Mëdha të Evropës dhe të lakmive shoviniste të ushtarake ndëshkimore fi lloi të nxjerr rekrutë e udhëhequr prej Ymer Prizreni dhe Shaip shteteve fqinje të Ballkanit. Krahas protestave taksa të reja nga popullsia e vendit që ishte në Spahiut, jo vetëm që lejuan hyrjen në qytet që bëri populli shqiptar kundër zbatimit të gjendje të keqe ekonomike. Gjithashtu, edhe të pasardhësit të mytesarifi t të dërguar nga vendeve të padrejta të Kongresit të Berlinit, kërkesat që ishin ngritur disa herë më radhë, e Porta e Lartë, por ata u hodhën në veprime të pati zëra protestash edhe kundër lëshimit të me forcë në Kuvendin e Dibrës për autonominë hapura e të guximshme kundër administratës Ulqinit që u ngrit në shtypin dhe në parlamentin e Shqipërisë, Porta e Lartë jo vetëm që i kishte osmane, duke dëbuar nëpunësit osman, dhe e disa vendeve të Evropës, si në ato të Anglisë lënë pa përgjigje, por, ajo i kishte mbajtur në vend të tyre vendosnin nëpunësit shqiptar dhe të Italisë, etj. Kështu në një nga seancat të shqiptarët si gjithnjë me shpresë se do t’i që do të kryenin veprimtarinë sipas urdhrave një mbledhje një deputet i qeverisë hungareze aprovonte, jo se kishte dëshirë ta bënte këtë, të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Veprime e në diskutimin e tij, që bëri në adresë të po kishte frikë nga një konfl ikt ndërkombëtar aksione të tilla të guximshme të drejtuara krerëve të qeverisë së tij, krahas problemeve që mund të ndodhte, e për vetë kushtet e saja kundër administratës osmane u zhvilluan edhe të tjera, ai pat ngritur edhe çështjen e luftës të brendshme e të jashtme që kishte ajo, nuk në qendrat të tjera të Vilajetit të Kosovës, e së popullit shqiptar për mbrojtjen e vendit të mund të përballonte pasojat që mund t’i vinin veçanërisht shumë të fuqishme u zhvilluan në tij, si dhe qëndrimin antishqiptar që mbajtën prej një konfl ikti të tillë. Meqenëse konfl ikti Shkup, Tetovë, Kaçanik, Gjilan, Prishtinë, Pejë, ndaj kësaj lufte qarqet politike të shteteve të me Malin e Zi u mbyllë me ndërhyrjen e Gjakovë dhe në Lumë. Fuqive të Mëdha të Evropës, në diskutimin e fl orës ushtarako detare të Fuqive të Mëdha të Lidhja Shqiptare e Prizrenit, duke u mbështetur tij ishe shprehur se: ”… Duhet se shqiptarët Evropës. Qeveria e Stambollit ngarkoi Dervish në lëvizjet e fuqishme të masave popullore që janë të gatshëm të mbrojnë me armë në duar Pashën të shtypte me forcën e armëve lëvizjen kishin shpërthyer tashmë, në të gjitha krahinat integritetin e territorit të tyre dhe të pengojnë autonomiste të masave popullore të Shqipërisë e Shqipërisë kundër administratës së urryer të 7

Perandorisë Osmane, jo vetëm që i dëbuan nga 1880, dhe me këmbënguljen e Ymer Prizrenit realizuar autonominë pa pyetur as Perandorinë shumë qendra administrative qeveritarët dhe dhe të bashkëluftëtarëve të tij më besnik, Osmane, as Fuqitë e Mëdha të Evropës, duke nëpunësit osmanë dhe në to vendosën pushtetin Komiteti i Ri i Lidhjes Shqiptare që u krijua në vënë në jetë vendimin e Kuvendit Kombëtar e Lidhjes, por organet e Lidhjes Shqiptare të mbledhjen e kuvendit të Prizrenit, vendosi që të Gjirokastrës, të gjithë pjesëmarrësit e këtij Prizrenit arritën që t’i zhvendosnin ata edhe t’u hiqej pushteti i organeve të administratës kuvendi historik,vendosen njëzëri: që Lidhja me nëpunësit shqiptarë. shtetërore osmane, si dhe vendosi riorganizimin Shqiptare të shpalli një Qeveri Kombëtare Në saje të këtyre masave që u morën dhe të e forcave të armatosura të lidhjes, të cilave të Përkohshme. Në saj të këtij vendimi që u aksioneve të armatosura që u kryen nga Lidhja u vihej si detyrë që të mbronin të drejtat e mor nga pjesëmarrësit e mbledhjes, në janar Shqiptare e Prizrenit kundër administratës popullit shqiptar, e për çdo thirrje që do t’u të vitit 1880, Komiteti i Ri Qendror, që ishte osmane në Vilajetin e Kosovës, patriotët më të bëhej, të ishin të gatshëm për t’u vënë në formuar në Kuvendin e Prizrenit në dhjetor të vendosur që ishin për realizimin e autonomisë të dispozicion të Lidhjes Shqiptare. Për mbledhjen vitit 1880 me përfaqësuesit më të përparuar e Shqipërisë, Ymer Prizreni me bashkudhëheqësit e kuvendit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit që luftarak të Lidhjes Shqiptare, u shpall “ Qeveri arriti në përfundim logjik, që të thirrej u zhvillua në mesin e muajit dhjetor 1880, si e Përkohshme”, ose siç e quante atë Sami një kuvend në qytetin e Prizrenit, ku do të dhe për vendimet që u morën në këtë kuvend Frashëri” Guvernë e perdorëme”, e kryesuar vendosej për riorganizimin e Lidhjes Shqiptare historik nga pjesëmarrësit e kësaj mbledhje nga aktivisti dhe luftëtari i shquar i Lidhjes të Prizrenit, e cila në këto kushte do të kryente që përfaqësonin interesat e popullit shqiptar, Ymer Prizreni. funksionin e një organi të plotfuqishëm që do të në një dokument thuhet:”…Gjatë dhjetorit Si kryetar i Qeverisë të Përkohshme që u kishte si objekt të të gjithë veprimtarisë së tij, të vitit 1880, nën udhëheqjen e Lidhjes u shpall në Prizren u caktua udhëheqësi i realizimin e autonomisë së plotë të Shqipërisë bë riorganizimi i saj. U krijua Komiteti i Ri i shquar i Lidhjes Shqiptare, Ymer Prizreni dhe si shtet. cili përbëhej nga elementë autonomistë. Ky nënkryetar, bashkëluftëtari i tij i ngushtë, Për t’ia arritur këtij qëllimi, në bazë të komitet shpalli se u hiqet pushteti organeve Shaip Spahiu, kurse Abdyl Frashëri i ngarkuar marrëveshjes së bërë, në mesin e muajit osmane dhe se po organizohen forca popullore me punë të jashtme, Sylejman Vokshi me Punët dhjetor të vitit 1880, pas një lufte të madhe që vullnetare për mbrojtjen e të drejtave të e Mbrojtjes dhe Rexhep Gjakova me Çështjet e bënë përfaqësuesit më të vendosur të grupit të popullit shqiptar. Fjalën kryesore në Komitet Financës, e tjerë. autonomistëve, u arrit që në qytetin e Prizrenit e kishin: Ymer Efendiu (Prizreni), myderriz nga Pas krijimit të Komitetit Qendror të Lidhjes të mblidhet një kuvend i ri i Lidhjes Shqiptare, Prizreni, Sylejman Vokshi nga Gjakova, Shaip dhe të shpalljes në Prizren të Qeverisë së në të cilin do të merrnin pjesë përfaqësuesit Spahiu nga Prizreni, Ali Ibra nga Malësia, etj…” Përkohshme Shqiptare, Ymer Prizreni, në të e degëve të Lidhjes nga të gjitha krahinat e Krijimi i Komitetit të Ri të Lidhjes Shqiptare gjithë aktivitetin dhe veprimtarinë e tij të Shqipërisë. Për thirrjen e këtij kuvendi të ri të Prizrenit, në të cilin bënin pjesë elementët gjallë e të pareshtur, që zhvilloi me patriotët të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit një kontribut autonomistë më të vendosur, si dhe vendimet dhe me anëtarët e Lidhjes Shqiptare, u vu në të madh e të shquar ka dhënë Ymer Prizreni shumë të rëndësishme që u morën prej tij në krye të luftës me të gjitha forcat mendore e së bashku me të gjithë përfaqësuesit më Kuvendin e Prizrenit, jo vetëm që e lejuan fi zike për forcimin dhe zgjerimin e autoritetit të vendosur të autonomisë të Shqipërisë. Lidhjen Shqiptare që të realizonte ato kërkesa të pushtetit të Lidhjes dhe të Qeverisë së Mbledhja e kuvendit të ri të Lidhjes Shqiptare që ishin vendosur në kuvendin e Gjirokastrës Përkohshme Shqiptare, në të gjitha krahinat e i zhvilloi punimet e saja në mesin e muajit për t’u zbatuar, por këto masa që u morën i Shqipërisë. dhjetor 1880, në të cilën morën pjesë shumica dhanë një shtytje të fuqishme për shtimin Në saje të punës këmbëngulës dhe të luftës së e përfaqësuesve të krahinave të Shqipërisë, e urrejtjes dhe të armiqësisë së hapur të vendosur që bëri Ymer Prizreni së bashku me të ku fjalën kryesore në këtë mbledhje të këtij masave popullore kundër Portës së Lartë, ku gjithë anëtarët e Komitetit Qendror të Lidhjes kuvendi të ri të Lidhjes Shqiptare që u mbajtën kjo u shpreh në shpërthimin dhe zhvillimin e dhe të Qeverisë së Përkohshme Shqiptare, duke në Prizren e kishte Ymer Prizreni. lëvizjeve antiosmane në krahina të ndryshme pasur edhe mbështetjen e masave popullore Pas një lufte të ashpër që u zhvillua midis të vendit, veçanërisht në atë të Kosovës. qytetare, u arrit që në fi llim të janarit të përfaqësueseve të grupit autonomist që Në këtë situat tepër të ndezur që u krijua tek vitit 1881, në qytetin e Prizrenit të vendosej përbënin shumicën e pjesëmarrësve në kuvendin masat popullore të krahinave të ndryshme të administrata e qeverisë së përkohshme e Prizrenit dhe të pakicës të elementëve të vendit tonë pas krijimit të Lidhjes Shqiptare shqiptare, e përbërë nga nëpunës shqiptarë që lëkundur të grupit konservatorëve. Pozitat të Prizrenit, ndonëse ndjekur prej agjenteve ishin anëtarë të Komitetit Qendror të Lidhjes mbizotëruese në mbledhjen e këtij kuvendi i të Portës së lartë në dhjetëditëshin e dytë Shqiptare të Prizrenit. kishin elementët autonomistë më të vendosur, të muajit dhjetor të vitit 1880, në qytetin e Krahas një mase të tillë që u morr për vendosjen të cilët me fjalën dhe mendimet e tyre që dhanë Prizrenit arriti fshehurazi nga Stambolli Abdyl e administratës shqiptare në trevat ku ishte gjatë diskutimit të çështjes së autonomisë, Frasheri me një grup përfaqësues të Shqipërisë shtrirë autoriteti i lidhjes, vëmendja kryesore e cila u shtrua në këtë kuvend për zgjidhje, së Jugut. dhe tërë lufta e Komitetit Qendrore të lidhjes pjesëmarrësve të këtij kuvendi luajtën një rol Me ardhjen e Abdyl Frashërit në Prizren, dhe të Qeverisë së Përkohshme Shqiptare që të rëndësishëm për përgatitjen e vendimeve që Komiteti i Lidhjes Shqiptare që ishte krijuar kryesoheshin prej Ymer Prizrenit, u përqendrua do të merreshin. vetëm disa ditë më parë, e që kryesohej prej në krijimin e organizimin e forcave të ushtrisë Duke u mbështetur në aksionet që ishin kryer Ymer Prizrenit, dhe Shaip Spahiut, thirrën popullore vullnetarë të armatosur të Lidhjes nga shqiptarët kundër administratës osmane në urgjentisht në mbledhje të gjithë anëtarët Shqiptare dhe në zgjerimin e pushtetit të Sanxhakun e Prizrenit dhe në qendrat e tjera e Lidhjes Shqiptare që kishin marrë pjesë në lidhjes në krahinat e Shqipërisë për vendosjen të Vilajetit të Kosovës, si në Shkup, Tetovë, kuvendin e Prizrenit, si dhe patriot e aktivist të e plotë të autonomisë. Në zbatim të vendimeve Kaçanik, Pejë, Gjakovë, me insistimin e Ymer Lidhjes të krahinave të tjera. që ishin marrë në Kuvendin e Lidhjes Shqiptare Prizrenit dhe të Sylejman Vokshit, pjesëmarrësit Në mbledhjen historike që u mbajt në Prizren të Prizrenit të dhjetorit të vitit 1880, Ymer e kuvendit të Prizrenit vendosën njëzëri që të në fund të vitit 1880, u përfaqësuan të gjithë Prizreni dha një kontribut të madh për ngritjen riorganizohej Lidhja Shqiptare dhe si një organ krahinat e Shqipërisë, të cilat kishin dërguar në e njësive ushtarake të rregullta të vullnetarëve i pavarur të vihej në udhëheqje të lëvizjes këtë mbledhje përfaqësuesit e tyre që shprehin popullor të armatosur, të cilët u bënë dhe autonomiste për ta quar deri në fund luftën e dhe mbronin interesat e popullit shqiptar. Në luajtën një rol të rëndësishëm për krijimin e popullit shqiptar për realizimin e autonomisë fjalën që mbajti në mbledhjen historike, të forcave të ushtrisë të Lidhjes Shqiptare të shtetërore të Shqipërisë. gjithë pjesëmarrësve të mbledhjes frymëzuesi i Prizrenit. Pjesëmarrësit e këtij kuvendi, vendosën famshëm i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare Abdyl Me krijimin e forcave të armatosura popullore krijimin e Komitetit të ri të Lidhjes Shqiptare, Frashëri u ishte drejtuar me këto fjalë:”… Porta të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, që do të në të cilin zgjodhën patriotët, luftëtarët dhe e lartë Nuk do të bëjë asgjë për Shqipërinë. mbaheshin nga kontributet vullnetare në aktivistët më besnikë e më të vendosur të Ajo, si lutjet tona ashtu edhe ne na trajton të holla që do të jepte popullsia, u krijuan Lidhjes si Ymer Prizreni, Sylejman Vokshi, me përbuzjen më të madhe. Nën presionin e kushtet për zgjerimin e pushtetit të Qeverisë Ahmet Korenicën, Shaip Spahiun, Ali Ibrën, e Evropës, ajo do të heq dorë nga një pjesë e së Përkohshme dhe të Lidhjes Shqiptare të të tjerë. Për besnikërinë dhe vendosmërinë që Shqipërisë… Le të mendojmë dhe le të punojmë Vilajetit të Kosovës dhe të vilajeteve tjera kishte treguar ndaj luftës së drejtë të popullit për vete dhe le të mos ketë ndryshim midis Shqiptare. Në krye të forcave të armatosura, shqiptar qysh në krijimin e Lidhjes Shqiptare, toskëve dhe gegëve. Të jemi të gjithë shqiptar Komiteti Qendror i Lidhjes Shqiptare të pjesëmarrësit e mbledhjes së kuvendit të dhe të formojmë një Shqipëri të bashkuar…” Prizrenit, si komandant të përgjithshëm kishte Prizrenit, Ymer Prizrenin e zgjodhën njëzëri Fjala e Abdyl Frashërit ishte program për Ymer Prizreni, ndërsa anëtarin e Qeverisë së kryetar të Komitetit të Lidhjes së Re Shqiptare, qartësimin situatës dhe për zbatim. Përkohshme Shqiptare dhe bashkëluftëtarin e dhe Shaip Spahiun nënkryetar të Lidhjes. Në përgjigje të thirrjes që u bëri Abdyl Frashëri vet, Ymer Prizreni, caktoi Sylejman Vokshin, Në vazhdimin e në zbatim të vendimeve të të gjithë pjesëmarrësve të mbledhjes të Lidhjes ministër të luftës (mbrojtjes). marra në kuvendin e Gjirokastrës të 23 korrikut Shqiptare për të rrëmbyer armët dhe për te Pas këtyre masave të para që mori Komiteti 8

Qendror dhe Qeveria e Përkohshme Shqiptare Si patriot, aktivistë i madh i Lidhjes dhe luftëtar kaluar në krahinat e Shqipërisë së mesme dhe si pushtet ekzekutiv, për zgjerimin dhe forcimin i shquar i punës dhe si kryetar i Qeverisë së të Jugut për të dëbuar autoritetin shtetërore e pushtetit të Lidhjes Shqiptare, krahinat si Përkohshme Shqiptare Ymer Prizreni, u shqua osmane dhe për të vendosur në to administratën Luma, Gucia, Gjakova dhe Peja, ku masat edhe si organizator dhe udhëheqës politik për shqiptare. Pra, në saj të këtyre masave dhe të popullore që udhëhiqeshin prej degëve të kontributin e madh që dha si për drejtimin dhe veprimtarisë politike e shtetërore që vazhdonte Lidhjes Shqiptare, në zbatim të vendimeve të udhëheqjen qeverisë, ashtu edhe për vendosjen të zbatonte në këtë kohë Qeveria e Përkohshme Kuvendit të Prizrenit, jo vetën që kishin arritur dhe organizimin e pushtetin e Lidhjes Shqiptare Shqiptare, lëvizja e masave popullore në që të ndërmerrnin aksionet e armatosura të Prizrenit në të gjitha krahinat që u vunë Shqipëri po merrte një karakter të përgjithshëm kundër administratës osmane dhe i kishin në varësi direkte të Qeverisë së Përkohshme shqiptar dhe duke qenë e udhëhequr nga dëbuar autoritetet osmane nga qendrat e tyre, Shqiptare. udhëheqësit e shquar të Lidhjes Shqiptare, kjo por ata u bashkuan me Qeverinë e Përkohshme Gjatë muajve janar – shkurt të vitit 1881, në lëvizje u vu plotësisht në rrugën e realizimit Shqiptare si dhe e njohën plotësisht pushtetin qendrat administrative të porsaçliruara nga të autonomisë me anë të një lufte aktive të e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. forcat e armatosura të ushtrisë popullore armatosur kundër Perandorisë Osmane. Për Qeveria e Përkohshme Shqiptare, duke qenë e shqiptare, Qeveria e Përkohshme Shqiptare zbatimin e këtyre masave të Lidhjes Shqiptare, udhëhequr nga Ymer Prizreni, Abdyl Frashëri, duke qenë e udhëhequr prej Ymer Prizrenit, krijimin e qeverisë së përkohshme dhe Sylejman Vokshi, Shaip Spahiu dhe aktivistë të nisi të shkarkoj e të dëbojë nëpunësit turq shpërthimin, zhvillimin dhe përpjesëtimet që tjerë të shquar të Lidhjes, pas organizimit që u nga mexhliset e gjykatat osmane, duke i mori lëvizja e masave popullore të armatosura bëri forcave popullore të armatosura në reparte zëvendësuar me shqiptarë që ishin anëtarë kundër Perandorisë Osmane për realizimin e të rregullta të ushtrisë popullore kombëtare të Lidhjes dhe që gëzonin plotësisht besimin autonomisë së Shqipërisë, në një letër që Sami shqiptare, mori masa të menjëhershme për e popullit, krijoi dhe vuri nën urdhrat e saj Frashëri i dërgonte më 20 shkurt 1881, Jeronim zbatimin e vendimeve të Kuvendit të Prizrenit të gjitha formacionet ushtarake vullnetare të De Radës, ndër të tjera i shkruante: “Lidhja për të shtrirë pushtetin e saj administrativ në armatosura dhe repartet e xhandarmërisë, të Shqiptare që e ka kërthizën në Prizren, në të gjitha krahinat e Shqipërisë. Në saj të këtij cilët do të ishin të gatshëm për të kryer çdo Gegëri, ka kërkuar shumë herë që nga 3 vjet vendimi që u mor nga Qeveria e Përkohshme detyrë që do t’u ngarkohet nga Lidhja Shqiptare e tëhu bashkimin e Shqipërisë në një provincë Shqiptare dhe të luftës së vendosur që bëri e Prizrenit. me autonomi; po mbretëria gjer më sot e Ymer Prizreni për realizimin e tyre, u bë e Krahas këtyre masave politike, Ymer Prizreni kish gënjyer me fjalë. Këtë herë shqiptarët mundur që repartet e rregullta të Ushtrisë luftoi më të gjitha forcat e tija mendore dhe e kuptuan fortë mirë që mbretëria nuk do të Kombëtare Shqiptare të ndërmarrin një seri fi zike edhe për zbatimin e politikës ekonomike bëjë gjë kurrë për ta, edhe Lidhja e Prizrenit sulmesh të fuqishme gjatë muajit janar të vitit e shoqërore të Qeverisë së Përkohshme ka nevojë të bashkojë Shqipërinë e ta bëjë me 1881 kundër qendrave administrative osmane Shqiptare në përshtatje me kushtet e luftës një autonomi, e mbase me shkëputje fare, pas në shumicën e krahinave të Vilajetit të Kosovës dhe të nevojave të saj që kishte, duke luftuar punës. Kështu lidhja mori emrin e kuvertës së dhe korrën disa suksese, të cilat u bënë burim për të realizuar kontribute të detyrueshme nga përdorshme dhe përzuri guvernatorët osman frymëzimi për fi tore të reja. shtresat e pasura, të cilat do të përdoreshin për nga gjithë vilajeti i Kosovës, dhe nga Prizreni, Me sulmet të armatosura që ndërmorën kundër fuqizimin e organeve të pushtetit dhe mbajtjen nga Gjakova, nga Tetova, nga Dibra etj. 10000 administratës osmane të Vilajetit të Kosovës, e forcave të ushtrisë të armatosur të LSHP. shqiptarë të armatosur kanë zënë Shkupin edhe forcat e ushtrisë së armatosur të Lidhjes Gjithashtu, Ymer Prizreni dha një kontribut të udhën e hekurt. 10000 të tjerë po bëhen gati Shqiptare të Prizrenit arritën që deri në fund të rëndësishëm në drejtim të zbatimit të sistemit për t’u ulur në Toskëri. Për pak kohë nuk do të muajit janar të vitit 1881, të çlirojnë krahinat të rekrutimit të detyrueshëm që u vendos për dëgjoni një ngritje të madhe në Shqipëri. dhe qytetet të Shkupit, të Prishtinës, Mitrovicës, të gjithë meshkujt që ishin të afërt të përdornin Krahas zbatimit të këtyre masave, Ymer Vuçitërnit, Pejës, Gjilanit dhe të shtrijnë armët, me anën e të cilit do të siguroheshin Prizreni, si kryetar i Lidhjes së bashku me Abdyl autoritetin e Lidhjes Shqiptare në Tetovë, forcat e ushtrisë së armatosur, e cila do të Frashërin, Sylejman Vokshin, Shaip Spahiun Gostivar, Kumanovë dhe në krahinat e tjera garantonte realizimin e detyrave të mbrojtjes si dhe patriotë dhe udhëheqës i shquar i saj, të Shqipërisë. Me çlirimin e këtyre qyteteve së atdheut dhe të fi toreve të arritura. në sajë të luftës së vendosur që zhvilloi për nga forcat të armatosura të Lidhjes Shqiptare Një meritë e veçantë në veprimtarinë regjimin e pushtetit të lidhjes, ai arriti të të Prizrenit që komandoheshin prej Sulejman organizuese, drejtuese dhe udhëheqëse të realizoi vendimet e Komitetit të Lidhjes për të Vokshit, komitetet e degëve të Lidhjes Shqiptare Ymer Prizrenit dhe të aktivistëve e anëtarëve vënë dorë mbi fi nancën, shërbimin postar, linjat të këtyre krahinave vendosën njerëzit më besnik të Lidhjes, i përket kontributi i madh që ata telefonike të cilat i kaloi ato nën kontrollin të lidhjes në organet administrative që vareshin dhanë në drejtim të vendosjes së qetësisë dhe në shërbim të Qeverisë së Përkohshme nga Qeveria e Përkohshme Shqiptare që kishte publike në dallimin e hakmarrjes, në ndjekjen Shqiptare të Prizrenit. qendrën e saj në qytetin e Prizrenit, ndërsa e keqbërëseve dhe të kundërshtareve të Lidhjes Duke qenë bij i popullit që e lindi dhe e rriti forcat popullore vullnetare të tyre u bashkuan Shqiptare në të gjitha krahinat ku vazhdonte të në gjirin e tij, Ymer Prizreni gjatë gjithë me ushtrinë kombëtare Shqiptare. Kështu, në ushtronte aktivitetin e saj Qeveria e Përkohshme veprimtarisë si kryetar i Qeverisë së Përkohshme të gjithë qendrat administrative që u çliruan dhe Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Shqiptare, pati një besim të patundur te masat prej forcave të ushtrisë kombëtare shqiptare u Në saje të një veprimtarie konsekuente dhe të popullore, të cilat i shkuan pas për çdo thirrje vendos pushteti i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, luftës së vendosur që zhvilloi Ymer Prizreni për që u bëri për t’i dalë zot vatanit dhe të i cili nisi të zhvillonte veprimtarinë e tij në organizimin dhe forcimin e pushtetit ekzekutiv, mbrojtjes së tij me pushkë dhe gjak. Si i tillë që mënyrë të pavarur, kurse nëpunësit osman, pra të Qeverisë së Përkohshme Shqiptare të ish, Ymer Prizreni, që nga themelimi i Lidhjes kur nuk dëboheshin, lejoheshin të qëndronin, Prizrenit, u arrit që në qytet dhe në fshatrat Shqiptare të Prizrenit dhe pas krijimit të me kusht që të mos përziheshin në punët e e të gjitha krahinave të Vilajetit të Kosovës të Qeverisë së Përkohshme, qe një ndër patriotët, administratës të organeve të Lidhjes, ndërsa vendosej një qetësi e plotë, por edhe taksat frymëzuesit dhe udhëheqësit kryesor të luftës garnizonet të ushtrisë osmane u detyruan që të që mblidheshin pa shtrëngesë nga organet e që ndërmori Lidhja Shqiptare për realizimin me mbylleshin në kalatë e kazermat e fortifi kuara, Qeveriës së Prizrenit që derdheshin në arkën rrugë të armatosur të autonomisë së Shqipërisë, nga ku nuk mund të largoheshin pa i dorëzuar e qeverisë, dhe që përdoreshin për ndërtimet ku së bashku me Abdyl Frashërin, Shaip Spahiun më parë armët e tyre. komunale dhe për forcimin e ushtrisë dhe patriot të tjerë fi rmosen me penat e tyre Gjatë sulmit që ndërmorën forcat popullore kombëtare. të gjitha memorandumet e Lidhjes Shqiptare vullnetare të Degës së Lidhjes në qytetin e Dibrës, Në zbatim të vendimeve të mbledhjes së të Prizrenit, të cilat shprehnin aspiratat e këtij dëbimi i nëpunësve osman hasi në rezistencës e Kuvendit të Prizrenit, Ymer Prizreni gjatë patrioti të madh, të bashkëluftëtarëve të tij parisë dhe të feudalëve reaksionar pro sulltan muajve janar dhe shkurt të vitit 1881, dërgoi më besnikë dhe të popullit shqiptar. të cilët kryesoheshin Sadik Pashë Dibrës. Me që delegatet e aktivistët e Lidhjes Shqiptare në Për aktivitetin dhe veprimtarinë e shoqëruar dhe u zhvilluan përleshje të përgjakshme ku morën krahinat e Mirditës dhe të Mbishkodrës për kontributin që dha Ymer Prizreni si për krijimin pjesë edhe dy batalione të ushtrisë osmane krijimin e marrëdhënieve të mira me krishterët e Lidhjes Shqiptare, formimin e Qeverisë së që u erdhe në ndihmë garnizonit dhe forcave për të bashkuar popullsinë e këtyre krahinave Përkohshme dhe shpalljen e autonomisë, Porta pro sulltaniste, Ymer Prizreni ishte si kryetar i me Qeverinë e Përkohshme Shqiptare të e Lartë bëri të gjitha përpjekjet e saja për Qeverisë së Përkohshme, dërgoi në ndihmë të Prizrenit. ta likuiduar fi zikisht, por të gjitha orvatjet e përkrahësve së Lidhjes reparte të armatosura, Si rezultat të vendosjes dhe të përforcimit xhandarmërisë dhe të agjentëve të saj, nuk u ku pasi u bashkuan me forcat popullore, e të shtrirjes të pushtetit të administratës realizuan, sepse patrioti i madh dhe udhëheqësi zhvilluan luftime të përgjakshme dhe arritën që shqiptare në krahinat e Shqipërisë Veriore dhe i shquar i Lidhjes dhe kryetari i Qeveris së të dëbojnë mytesarifi n dhe të gjithë nëpunësit Verilindore, Qeveria e Përkohshme Shqiptare Përkohshme, u mbajt nga qytetarët prizrenas, të administratës osmane nga qyteti i Dibrës dhe me Ymer Prizrenin në krye, mori masa për të cilët në çdo kohë e mbajtën dhe e mbrojtën të krahinave përreth tij. përgatitjen e forcave të saja ushtarake për të si birin e tyre. HISTORI 9

Mr. Nuridin Ahmeti

Myderrizi kish pas thanë: MYDERRIZ YMER Kur asht fjala për vatan, Jo veç turkut e ati tjetrit, Po ni plum kush ja jep mretit, Ka me shkue në lula të xhentit! EF. PRIZRENI Fjalt e hoxhës kur i nguen, Te tanë burrat n’kamë u quen. Prizrenit, na ka ofruar studiuesi Nehat Krasniqi, disa muajve si kryetar i Qendrës pati dhënë Për këtë personalitet të shquar të Lëvizjes i cili ka arritur që t’i sigurojë dy ixhazetname, urdhër të mbrohej me çdo sakrifi cë. Kombëtare Shqiptare kanë shkruar shumë të cilat Ymer Prizreni ua ka lëshuar nxënësve Dervish Pasha ishte në dijeni për drejtimin e studiues, si: Muhamet Pirraku, Qemal Mataj, të tij. arratisjes së Ymer Prizrenit. Ai ishte i interesuar Skënder Rizaj, Kristaq Prifti, Sadulla Brestovci, Nga këto të dhëna, që na i ofron studiuesi që Ymer Prizrenin ta fuste në dore, sepse, Gazmend Shpuza, Iljaz Rexha, Nehat Krasniqi, Krasniqi, del se Ymer Prizreni, kishte mbiemrin sikurse thuhet: ”Dervish Pasha nuk la gja pa Hamid Altiparmak, Janosh Nemeshker, Enver Myderrizi, ishte shkolluar në Stamboll te bamë për me e shtimë ktë në lak, por Ymer Batiu, Maranglen Verli, Riza Rexha, Pajazit dijetarët më në zë të kohës. Njëri prej tyre Efendiu ishte nji hoxhë tepër i zgjutë e kryenalt Nushi, Muhamet Shukriu etj. ishte edhe Hasan Efendi Zade. Te ky profesor e nuk ra në dorë….Dervish Pasha kishte interes Ymeri Myderrizi e mori ixhazetnamen, por mori të math me e zanë Ymer Prizrenin, se ai kishte Prejardhja edhe diplomë të posaçme për tefsir dhe hadith me vehte dokumenta me randësi si letra qe u dhe për sheh të Tarikatit Nakshibendi. pat drejtue Sulltani ati e kryetarve të tjerë, Sa i përket prejardhjes së Ymer Prizrenit, Pas përfundimit të shkollimit në Stamboll, me të cilat u premtonte autonomin e Shipnis. studimet e kohës së fundit tregojnë se ai Ymeri do të shërbejë si myderriz në xhaminë Turqia kishte frikë se mos po disktetitiohesh me ishte me origjinë nga fshati Zgatar i Opojës. dhe medresenë e Mehmet Pashës në Prizren. keta dokumenta”. Ishte pikërisht nga një familje me tradita të Me vetë faktin se kishte shumë tituj, si Nga disa të dhëna shihet se Ymer Prizreni kaloi hoxhallarëve e myderrizëve . myderriz, sheh, haxhi, myfti etj., nga këta në Ulqin më maj të vitit 1881. Ai u prit atje me Ishte i biri i Sylejman Ali Nuhit nga fshati Zgatar tituj del qartë se Ymer Prizreni kishte ushtruar nderim nga popullata vendëse e Ulqinit, nga të i Opojës. Ali Nuhu, gjyshi i Ymer Prizrenit, i cili shumë detyra, para se të merrej me aktivitetin gjitha shtresat e saj, dhe u respektua deri në ishte myderriz i njohur në ato anë, në veçanti shoqëror, politik dhe ushtarak në organet dhe vdekje. kishte bërë emër si themelues dhe imam i parë institucionet Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ymer Prizreni vdiq dhe u varros në Ulqin më i xhamisë së fshatit Zgatar. Kjo xhami ishte 1886, ku u varros me nderime të larta. Ky vit themeluar me berat të Sulltanit, të datës 29 Roli i Ymer Prizrenit në Lidhjen është marrë nga guri mbivarror që ekziston Xhemazul ahir 1229 (10 maj 1814). Shqiptare të Prizrenit edhe sot e kësaj ditë në Ulqin. Popullata e Nga të dhënat e deritanishme, që janë publikuar kësaj ane vazhdon ta ruajë kujtimin për Ymer për Ymer Prizrenin, nuk janë ofruar të dhëna Gjatë viteve 1867-1875, në Stamboll do të Prizrenin. për të birin e Aliut, Sylejmanin, lidhur me atë se paraqiten shumë personalitet shqiptare, madje kur u shpërngul nga Opoja në Prizren. Pikërisht nga jeta kulturore, shkencore, politike, si: Familja e Ymer Prizrenit kjo bën më të mjegulluar çështjen nëse Ymer hoxhë Hasan Tahsini, Ismail Qemali, vëllezërit Prizreni lindi në Opojë apo në Prizren. Mirëpo, Frashëri etj. Pas largimit të Ymer Prizrenit nga Vilajeti i në këtë aspekt, dy gjëra janë të qarta: Në mesin e këtyre burrave të shquar të çështjes Kosovës në Ulqin, familja e tij do të internohet 1. Ymer Prizreni ishte me prejardhje nga fshati kombëtare bënte pjesë edhe Ymer Prizreni. në Selanik. Disa nga studiuesit mendojnë se Zgatar i Opojës dhe Kishte rënë në kontakt me personalitet e familje e Ymer Prizrenit, gruaja Fatime Murat 2. Sylejmani, babai i Ymer Prizrenit ishte kombëtare që vepronin asokohe në Stamboll. Aga dhe e bija Ajshja, gjendeshin në Prizren, pronar i shumë tokave në Prizren e rrethinë, Roli i Ymer Prizrenit do të dal më mirë në pah të kthyera nga internimi, së paku nga data 13 ishte imam në Bajrakli Xhami dhe myderriz pas zgjedhjes së tij në Parlamentin Osman. ramazan 1307 h, apo(3 maj 1890). i njohur në Medresenë e Bajrakli Xhamisë Roli më i rëndësishëm shoqëror e kombëtar Familja e Ymer Prizrenit, pas internimit në (Mehmet Pashës, N.A). i Ymer Prizrenit ishte si kryetar i Lidhjes Selanik, do të internohet në Izmir. Mirëpo, nga Shqiptare të Prizrenit. Mirëpo, kjo nuk ishte e disa dokumente arkivore, del se familja e Ymer Viti i lindjes tëra, ngase Ymer Prizrenin ishte personi që e Prizrenit do të internohet në Izmir dhe nga kritikoi Qeverinë osmane për neglizhencën e atje (Izmiri, N.A) kjo familje do t’ua bëjë një Ymer Prizreni, sipas disa të dhënave, të cilat saj kundruall shpërnguljeve që po u bëheshin kërkesë organeve të Vilajetit të Kosovës për janë pothuajse bindëse në këtë aspekt, ka lindur Shqiptarëve në Sanxhakun e Nishit. Kishte aftësi shitjen e pasurisë së tyre në Prizren, ashtu që rreth vitit 1820. Këtë mendim e shprehin edhe dhe përgatitje të duhura për riorganizimin dhe ato mjete t’u dërgohen familjarëve që e kishin Sylejman Drini, Muhamet Pirraku. Ndërkaq, rikonsolidimin e lidhjes, meqë, siç dihet, aty bërë këtë kërkesë. Kjo kërkesë e familjes së studiuesi Sadulla Brestovci për kohë të lindjes e nga viti 1878, në muajt qershor- korrik, kishin Ymer Prizrenit, siç duket, do ta marrë edhe shënon vitin 1820?, ndërsa pikëpyetja në vijim fi lluar fraksionet në Lidhje. aprovimin organeve të Vilajetit të Kosovës dhe të vitit, siç duket, është rezultat i faktit se mban datën 1308h, apo 1891. kishte dilema në këtë aspekt. Sipas studiuesit Internimi dhe vdekja e Ymer Prizreni Por çfarë u bë me pasurinë e Ymer Prizrenit, hungarez, Janosh Nemeshker, Ymer Prizreni pas kërkesës së familjarëve, kjo është një vdiq rreth moshës 63-68 vjeçare, gjë që do të Pas shpartallimit të forcave të Lidhjes Shqiptare çështje që mbetet objekt për hulumtime të thotë se Ymer Prizreni ishte i lindur aty kah të Prizrenit dhe tërheqjes së disa krerëve të mëvonshme. vitet 1818-1823. Lidhjes në Malësi të Gjakovës e në Anadrini Por të dhëna më të sakta për Ymer Prizrenin do etj., Ymer Prizreni do të marrë vendimin që te jepen vetëm atëherë kur të sigurohet dosja Shkollimi të tërhiqet nga Prizreni si komandant i Njësisë e tij që sigurisht se ruhet ne ndonjë nga arkivat që siguronte Komitetin e Lidhjes, së bashku me turke, sepse siç dihet Y. Prizreni ishte deputet Edhe pse i ati i Ymer Prizrenit u përkujdes edhe 500 luftëtarë. në Parlamentin Osman si shume bashkëkombës për bijtë e tij të tjerë, në historinë kombëtare Edhe pse i larguar nga Vilajeti i Kosovës, në të tjerë shqiptar, një numër i madh i dosjeve do të mbetet i përjetshëm vetëm Ymeri. marrëveshje me krerët e tjerë të Lidhjes, të pajisur edhe me fotot të disa deputeteve të Ndonëse edhe shumë studiues kanë shkruar Ymer Prizreni vendosi që veprimtarinë, në dobi tjerë tanimë dihen, sigurisht se duhet të jetë edhe për shkollimin e Ymer Prizrenit, por të të çështjes kombëtare, ta vazhdojë edhe në edhe dosja e Y. Prizrenit, por një gjë e tillë dhëna më të kompletuara deri sot, për aq sa ne vendin ku ishte strehuar, pra në Ulqin: ”Ymer do të mbetët edhe një sfi dë për studiuesit që jemi në dijeni, sa i përket shkollimit të Ymer efendiu shkoi n’Ylqin, n’atë qytet të cilin para merren me personalitetin e Y. Prizrenit. 10 HISTORI YMERI PRIZRENI - LIDER I LIDHJES SHQIPTARE TË PRIZRENIT

Ahmet DRINI

Për shumë kohë si sinonim i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit është përmendur Abdyl Frashëri, ndërsa Ymer Prizreni përmendet vetëm shkarazi. Citati në vijim jep një arsyetim mjaft të thuktë për një qëndrim të tillë: “Objektiviteti i hulumtuesve dhe studiuesve të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit është në vartësi dhe në përputhshmëri me qëndrimin antiislam dhe antishqiptar të kombeve dhe të shteteve prej nga vinin ata. Veçanërisht u hesht, u neglizhua dhe u nëpërkëmb roli udhëheqës politik i Myderriz Ymer Prizrenit në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit 1877 - 1887. Rolin e Abdyl Frashërit në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit e ekzagjeruan, duke i bërë hije Myderriz Ymer Prizrenit, edhe Mit’hat Frashëri, më 1928, dhe Mehdi Frashëri, më 1938.”) -. Arsyet shtesë për një qëndrim të tillë të historiografi së shqiptare, për mendimin tim, mund të jenë: Ymer Prizreni largohet nga vendi dhe strehohet në Malin e Zi armiqësor, ku merr edhe statusin e azilkërkuesit politik, përkundrejt Abdyl Frashërit që arrestohet dhe burgoset nga ana e autoriteteve Osmane. Arsyeja e dytë, mund të ishin efektet e represionit të madh që ushtroi ushtria ndëshkuese osmane krye të Lidhjes Shqiptare apo në krye të Qeverisë në medresenë “Mehmet Pasha”. I ati i tij, myderriz në Kosovë dhe propaganda antishqiptare e së Përkohshme të Shqipërisë. Dhe, të thuash, asnjë Sylejman efendiu, një njeri i paepur arsimdashës, përdhosjes së aktiviteteve ushtarake të Lidhjes fjalë për jetën dhe për veprimtarinë e tij në Ulqin, siguron shkollimin e mëtutjeshëm të djalit të vet, dhe personaliteteve që udhëhoqën këtë lëvizje kaq nga 18 maji 1881–12 qershor1887”) -. duke dërguar atë në kryeqytetin aktual të kohës, të gjerë dhe të organizuar mirë, kundër shtypjes Me zhvillimin arsimor – kulturor të Kosovës, u në Stamboll ) -. Atje, Ymer Prizreni do t’i vijojë shekullore e për liri e pavarësi kombëtare. zhvillua edhe mendimi historik për ngjarjet dhe studimet, përderisa merr titullin e myderrizit. Arsyeja e tretë, mund të kërkohet në faktin se personalitetet që kishin kontribuar në organizimin Nga koha kur Haxhi Ymer Prizreni ka ligjëruar në Shqipëria u pavarësua, ndërsa Kosova dhe trevat e tyre. Kështu në kohët e fundit u botuan edhe medresenë “Mehmet Pasha”, kemi dy ixhazet- e tjera etnike përreth saj hynë nën një okupim disa libra për jetën dhe veprimtarinë politike name (diploma) për dy të diplomuarit nga Prizreni, ende më të egër dhe më perfi d; kështu që edhe – organizative të Ymer Prizrenit, si patriot dhe të lëshuara nga vetë ai. Nga këto dy ixhazet-name, patriotët, martirët dhe të gjithë ata që u fl ijuan udhëheqës politik i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, vërtetohet se ai studimet i ka mbaruar në Stamboll në këtë anë të atdheut, disi mbetën pa përkrahës i cili më 1880 u zgjodh Kryetar i Qeverisë së dhe se përveç diplomës për kryerjen e studimeve, dhe jetimë. Përkohshme të Shqipërisë Etnike, siç është bërë ka marrë edhe “diplomën e posaçme për tevsir, Qëndrimi mospërfi llës për rolin e Ymer Prizrenit zakon të thuhet për trojet shqiptare para formimit hadith dhe për sheh të tarikatit Nakshibendi.”)-. si fi gurë qendrore në tërë veprimtarinë e Lidhjes të Shtetit Shqiptar. Këto ixhazet-name, hedhin dritë gjithashtu edhe Shqiptare të Prizrenit, mund të ilustrohet edhe me Vepra e Dr. Muhamet Pirrakut: “Myderriz – Ymer për vlerat etike dhe pedagogjike të tij. Që në fi llim citatet në vijim: Prizreni, ora, zemra dhe shpirti i Lidhjes Shqiptare, të këtyre diplomave, Ymer Prizreni do të lavdërojë - Dr. Muhamet Pirraku, duke konstatuar se 1877 - 1887”, padyshim pasqyron personalitetin e diturinë duke thënë: “Dituria është më e vlefshmja historiografi a shqiptare si dije për Lidhjen Ymer Prizrenit në mënyrë shumë komplekse dhe nga bukuritë që jeta na i ka ofruar - për ta nxënë Shqiptare të Prizrenit, mund të thuhet se nisi me të plotë. Megjithëkëtë, libri përmban edhe disa atë, tokë e shkretëtirë kam kaluar” dhe duke u Kristo A. Dakon më 1922, citon mendimin e tij se lëshime autobiografi ke, si edhe përzierje të disa dhënë këshilla diplomantëve, si p.sh. “Me njerëzit Abdyl be Frashëri ishte ideatori dhe fryma e Lidhjes veprave të vëllait të tij Aliut, si të bëmat e vetë sillu mirë, me dhembshuri, butësi e afërsi. Fale atë Shqiptare: Ai, “vente pra në Prizrend si prurës i një Ymer Prizrenit. Këto lëshime të vogla të kësaj që të ka bërë dëm e keq. Bën mirë,bëhu modest, ideje dhe i një ideali të ri”) -. vepre madhore, për hir të së vërtetës, do të ceken i shoqërueshëm, i butë, i frenuar në zemërim, i - “ Historiani i përkushtuar i Lidhjes Shqiptare të në vendet e duhura të kësaj gjenealogjie. përmbajtur në hidhërim sa të mundesh.” ) -. Prizrenit, Xhafer Belegu, më 1939, hapi hulli të Për kohën kur jetoi, Ymeri ishte një intelektual i re në ndriçimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit 1.1. - VENDLINDJA DHE SHKOLLIMI shquar dhe i përkushtuar për zgjerimin e kufi jve të me Myderriz Ymer Prizrenin personalitet qendror. dijenisë personale, gjatë tërë jetës së vet. Tregojnë, Mirëpo, pas fi tores së LANÇ-së në Shqipërinë Ymer Prizreni u lind në Prizren më 1820, në lagjen se në dhomën e punës ka qenë një qoshk prej druri londineze, primati i studimit institucional shtetëror e Bajraklisë, ku vetëm një mur e ndante nga oborri të gdhendur (ngjashëm me atë të xhamive) dhe të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, prapë, ra në duart i medresesë të xhamisë së Mehmet Pashës, tash aty rregullisht ka lexuar libra të ndryshëm nga e toskëve. Ndaj, Abdyl be Frashëri, vazhdimisht, me Qendra Memoriale e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. biblioteka e pasur personale. Në fotografi shihen dy subjektivizëm, do të tregohet eminencë e kaltër e Megjithëkëtë, disa autorë ende shfaqin dilemën vëllimet e Imam Taberiut, që është i shkruar me Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, kurse Myderriz Ymer se ku dhe kur lindi Ymer Prizreni: Në Prizren apo dorë para 470 vjetësh (Hixhri 946, Gregorian 1540), Prizreni, me emrin “Omer Efendiu” dhe “myderriz në fshatin Zgatar të Opojës, Komuna e Sharrit si pjesë e mbetur e kësaj biblioteke. Omer Efendiu” u paraqit kryesisht njëri në (Dragashit). Sikurse është thënë më lart, në vistrin e personaliteteve të Lidhjes Shqiptare të fshatin Zgatar të Opojës është lindur gjyshi i Ymer 1.2. - JETA FAMILJARE Prizrenit, si ndjekës i të tjerëve dhe jo si prijës i Prizrenit – Ismaili, i cili vjen në Prizren si fëmijë, të gjithëve.”) -. për t’u shkolluar. Pra, jo Ymeri, por edhe babai i tij Ymeri kishte edhe dy vëllezër: Osmanin dhe Aliun. - “Personaliteti i Myderriz Ymer Prizrenit, në Sylejmani, janë lindur në Prizren. Osmani u vendos dhe jetonte deri në vdekje historiografi në shqiptare dhe të huaj deri në fund Ymeri, fi llimisht u shkollua në qytetin e vet të në Mostar të Bosnjës, ndërsa Ymeri dhe Aliu të viteve 70-ta të shekullit XX, shikohet ftohtë, lindjes, gjegjësisht mësimet e para i mori në vazhduan të jetojnin në vendlindje, në Prizren. madje edhe atëherë kur detyrimisht pranohej se mejtepin e mëhallës, duke vijuar pastaj mësimet Me kohë, shtëpia përdhese të cilën e kishte blerë ishte në krye të Komitetit (Qendror) Drejtues, në 11

i ati Sylejmani, fi lloi të bëhej e ngushtë dhe e Medresenë e Mehmet Pashës, që është karakterizuar se mjedisi metropolitan pati efekt thelbësor në papërshtatshme për jetesë. Prandaj, pas vdekjes me disiplinë dhe cilësi të lartë mësimore. Në qytet formimin e tij si vizionar politik dhe burrështetas i së tij, ata e rrëzojnë këtë shtëpi, e ndajnë truallin ka ekzistuar edhe medreseja e dytë, pranë xhamisë ardhshëm i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. përgjysmë dhe secili ndërton nga një shtëpi të së Sinan Pashës. Fillimisht jam deklaruar se nuk do të thellohem bukur për vete, me tavanin e zbukuruar me allçi në Si imam i xhamisë qendrore të qytetit, në një në çështjet historike, por vetëm për aq sa ka dhomën e pritjes. farë dore llogaritej si kryeimam i Prizrenit. Për nevojë, do të shërbehem nga literatura ekzistuese. Në hyrje të shtëpisë prej rrugës, ishin të vendosura këtë arsye edhe përgjegjësitë e tij kanë qenë më Megjithëkëtë në këtë vend dëshiroj t’i bëj disa stallat e kafshëve, ndërsa mbi to hapësira për të mëdha dhe specifi ke. Kuptohet se disa prej pyetje dhe konstatime, që më preokupojnë: vendosjen e ushqimit të tyre. Në vazhdimësi, problemeve të atëhershme, sot nuk janë fare Përse Lidhja Shqiptare e Prizrenit u mbajt në pasonte shtëpia me oborrin e madh përpara. Në një problem, madje duken edhe të pabesueshme. Ja Prizren dhe mu në lokalitetet e xhamisë së Mehmet largësi rreth 20m. prej shtëpisë, ishin të vendosura disa prej përgjegjësive specifi ke, që ai i ka kryer si Pashës ? ndërtesat ndihmëse: kuzhina e verës, hambari i Imam dhe si Myfti: Rrethanat historike ndikuan, që Kosova u desht drithit dhe pasazhi për të kaluar në pjesën e dytë të Dihet se lutjet nëpër xhami zhvillohen pesë herë në të përballet me pasojat e pushtimeve të trojeve oborrit, që zgjatej deri te brigjet e Lumbardhit. Mbi ditë. Koha e këtyre lutjeve varet nga pozita e diellit shqiptare nga fqinjët (një masë e madhe refugjatësh) këto objekte ndihmëse, ishin çardakët dhe koshat në qiell dhe nga gjatësia e ditës gjatë vitit, që do të dhe me vetë rrezikun që realisht po i afrohej edhe për tharjen dhe vendosjen e misrit tramak. Oborri thotë se ndryshon në vijimësi, prej dite në ditë. Në asaj, prandaj edhe u bë qendër e rezistencës i parë para shtëpisë (rreth 15x20m.), përmbante ato kohë, nuk ka pasur kalendarë që paraprakisht Shqiptare. Nëse Kosova ishte bërë qendër e lulishten dhe pjesën ku mbilleshin perimet, ndërsa përcaktonin kohët e lutjeve, mirëpo në shumë rezistencës Shqiptare, e qendra administrative – oborri i dytë pas objekteve ndihmëse (rreth qytete ka pasur familje, që kishin një instrument kulturore – ekonomike e Kosovës ka qenë Prizreni, 13x32m), ishte një pemishte e madhe, me lloje të fabrikuar, me anë të të cilit kryenin matjet me atëherë domosdo edhe zemra e kësaj Lëvizjeje të zgjedhura të mollëve, dardhave dhe pemëve të diell dhe përcaktonin kohët e namazeve (Irtifa). duhej të ishte në Prizren. A thua edhe vetë qyteti tjera frutore. Një punë të tillë në xhaminë e Mehmet Pashës e mund të ishte një prej arsyeve për këtë përcaktim?! Nëpër oborr kalonte një jaz me gjerësi 120cm. kryente Haxhi Ymer Prizreni, ndërsa xhamitë e Në këtë vend, me një gjysmë mendje por me zemër ku thellësia e ujit ishte rreth 50cm. Ky jaz, anët tjerë të qytetit orientoheshin sipas udhëzimeve të plotë, do të jap një citat, që fuqimisht konfi rmon e të cilit ishin të rregulluara me gur të gdhendur, të xhamisë kryesore. Ky instrument, të cilin e kam prioritetin e Prizrenit për zbatimin e misionit paraqiste një pasuri të paçmuar për shtëpinë dhe sot e kësaj dite, është punuar në një copë dërrase historik për kombin shqiptar: Ekspedita Austro- familjarët. Banorët e Prizrenit, me një vetëdije të tepër kualitative në formë të 1/4 së rrethit me Hungareze, me në krye shkencëtarin gjerman lartë të edukimit fetar dhe të traditës qytetare, ujin rreze prej 11cm. Aty ku është qendra e rrethit, ka Johann Georg von Hahn (1811-1869), udhëtoi prej si loti të jazit, e mbanin të pastër, sepse pos për një vrimë tepër të vogël (sa maja e gjilpërës), të Durrësit për në Shkodër, vijoi nëpër luginën e ujitjen e luleve, perimeve dhe pemëve të shumta, kalibruar me metal, nëpër të cilën me gjasë është lumit Drin dhe në fi llim të shtatorit 1863, mbërriti që kultivonin nëpër oborret e tyre, i përdornin edhe varur peri që caktonte vendin ku duhet lexuar në Prizren. Këtu fotografi Josef Szekely bëri pesë për të gjitha nevojat e tjera të shtëpisë. Jazi, pasi kohën. Në njërën anë të kësaj dërrase, vijat janë fotografi të qytetit, mbase fotografi të e para për përvijonte rrugëtimin e vet nëpër shumë shtëpi të gjeometrike (vija të drejta horizontale e vertikale Prizrenin. Rrëfi met nga ky udhëtim, Hahn-i do t’i qytetit, përfundonte në fushën e gjerë të Prizrenit, dhe gjysmë e çerek rrethe), ndërsa në anën tjetër botojë më 1867 në Vjenë “Reise durch die Gebiete duke ujitur kopshtet e perimeve të kopshtarëve të kemi vija “astronomike”. des Drin und Vardar” (“Udhëtim nëpër viset e Drinit famshëm prizrenas. Në shtëpi mungonte vetëm uji Bazuar në arsyetimet e njëjta, përcaktimi i saktë e të Vardarit”), ku, veç tjerash, konstaton: “Grupi për pije dhe për nevojat e kuzhinës, e që merrej për fi llimin e muajit të Ramazanit ose të Bajrameve, u ribashkua në Prizren, i cili në atë kohë ishte prej krojeve në Xhaminë e Bajraklisë. shpesh ka paraqitur problem. Në anën tjetër rregulli qyteti më i madh i Shqipërisë. Prizreni kishte rreth Në këtë ambient të këndshëm dhe të rregulluar islam urdhëron: “Agjëroni kur të shihni Hënën 46.000 banorë, prej të cilëve 36.000 myslimanë, për bukuri, me Kalanë përballë dhe me freskun e dhe bëni Bajram kur të shihni Hënën”. Në ditën 8.000 bullgarë e vllehë dhe 2.000 katolikë. Kishte maleve të Sharrit që vinte nga gryka e Lumbardhit, e parë të muajve hënor, pra Hëna e Re, gjendet jo më pak se njëzet e gjashtë xhami, si dhe dy kisha Haxhi Ymer Prizreni jetonte me gruan Fatime dhe në horizontin Perëndimor dhe shumë shpejt edhe ortodokse dhe një kishë katolike. Në krahasim me me dy vajzat e mitura: Ajshen dhe Shefkinazen. perëndon, duke vështirësuar kështu konstatimin të, Shkodra, Durrësi dhe Vlora ishin fshatra” ) -. Mirëqenia ekonomike e familjes, plotësohej me se a fi lloi muaji i ri, ose jo. Bazuar në tregimet e Lëvizja kishte Komitetin Organizativ ku merrnin mirëqenien shpirtërore, që buronte nga të jetuarit babait Osman, meqë fshatrat e Zhupës kanë pozitë pjesë anëtarë nga shumë vise të banuara me në harmoni, pranë Aliut, vëllait të tij. të përshtatshme për vështrimin e Hënës së Re, disa shqiptarë, por vetëkuptohet se anëtarët nga fshatarë me ngutim kanë ardhur në zyrën e Myftiut Prizreni dhe rrethina duhet ta bartnin peshën më 1.3. - JETA FETARE për të marrë myzhden se kanë parë Hënën e Re, me të madhe të punëve, përgjegjësive dhe marrjen gjithë faktin që agjërimi ka qenë dashtë të fi llojë e vendimeve të rënda për fatin e kombit. Këtu Duke marrë parasysh nivelin e lartë arsimor të Ymer një ditë më vonë ! Myftiu me vëmendje ka dëgjuar do të dalë në pah roli vendimtar i Ymer Prizrenit Prizrenit, karakterin e theksuar të virtyteve morale tregimet e tyre, shpesh duke bërë ndonjë pyetje si organizator i përgjegjshëm për mbajtjen gjallë dhe devotshmërinë në besimin e palëkundshëm në dhe duke krahasuar tregimet e disa dëshmitarëve. të frymës dhe idealeve të larta kombëtare deri në Zotin xh.sh., atij i janë besuar postet më të larta Nëse i ka pranuar si të vërteta, menjëherë ka fund të jetës së vet. në hierarkinë fetare të Prizrenit. Kështu, ai me shpallur fi llimin e Ramazanit, duke lajmëruar Ymer Prizreni gjithnjë ka qenë i angazhuar në përkushtim do të kryejë shërbimet fetare, fi llimisht popullatën natën nëpërmjet tupanëve dhe me një xhaminë dhe medresenë e Mehmet Pashës: Fillimisht si Imam në xhaminë e Mehmet Pashës dhe pastaj si shkrepje topi nga kalaja. Rastet e tilla paskan qenë si nxënës i medresesë, pastaj si mësimdhënës e Myfti i Prizrenit. të rralla, megjithatë paskan pasë ndodhur. udhëheqës dhe më vonë, bashkë me vëllanë, Aliun, Posedimi i një pasurie të patundshme të si donator i rëndësishëm i saj. Në kohën kur u mor konsiderueshme, përveç mirëqenies materiale të 1.4. - JETA POLITIKE – PATRIOTIKE vendimi për mbajtjen e Lidhjes Shqiptare në qytetin familjes, u ka mundësuar Ymerit dhe Aliut të kryejnë e Prizrenit, Ymeri pa u hamendur u orientua në bamirësi të shumta dhe të llojllojshme. Këtu do të Ymeri ishte djali i madh i Myderriz Sylejman xhaminë e Mehmet Pashës, ku përveç seancave me ceket vetëm dhurata më e bukur të cilën kanë bërë efendiut dhe qysh nga fëmijëria e hershme u delegatët që mbaheshin në xhami, kishte mundësi me një vakufname, me anë të të cilës në ditën e edukua dhe u shkollua nën kujdesin rigoroz të t’et. edhe për strehimin e një pjese të delegatëve në lëshimit në punë të mullirit me 5 gurë të ndërtuar Në këtë vazhdë, vend të rëndësishëm ka nxënë lokalet e medresesë, si edhe një vend shumë intim përballë Marashit, dy gurë dhurohen për plotësimin edhe formësimi i ndjenjave për atdhedashurinë, për seancat e Këshillit Organizativ dhe më vonë të e nevojave të nxënësve në medresenë e Mehmet arsimin, besimin fetar dhe për të afërmit. Qeverisë së Përkohshme, në ndërtesën e dedikuar Pashës, ndërsa guri i tretë i dhurohet personit Ymeri është quajtur me mbiemrin “Prizreni”, për trupin mësimdhënës të medresesë. Sikundër përgjegjës për mirëmbajtjen dhe përkujdesjen e meqë ka qenë i deleguar nga Prizreni si deputet që shpesh fati i përcakton rrjedhat jetësore të këtij institucioni të rëndësishëm arsimor në qytet. në parlamentin e Perandorisë Osmane në Stamboll. njerëzve, fati e përcaktoi që mu ky objekt i dorës Si besimtar i devotshëm, Ymeri nuk do të vonojë Mirëpo mbiemri Prizreni u kufi zua vetëm në së dytë në aspektin arkitektonik në tërë kompleksin dhe do të realizojë edhe vizitën në vendet e Shenjta personalitetin e tij dhe asnjëherë nuk u bë mbiemër monumental të xhamisë së Mehmet Pashës të bëhet Islame, në qytetet e bekuara të Mekës dhe të i familjes. Mbiemri familjar “Myderrizi” edhe simbol i identifi kimit të vetë Lidhjes Shqiptare të Medinës.) -. Pas këtij udhëtimi ai do të fi tojë titullin më tutje mbeti në përdorim zyrtar. Kjo traditë e Prizrenit. “Haxhi”, kështu që tash e tutje, ai rregullisht do të identifi kimit të personaliteteve me vendbanimet Pra, mund të konstatohet se Ymer Prizreni tërë emërtohet gjithkund si Haxhi Ymer Myderrizi, por prej nga vinin, më vonë u përcoll edhe te krerët aktivitetet e Lidhjes i orientoi dhe i zhvilloi në atë edhe si Haxhi Ymeri (P.sh. rruga ku gjendej shtëpia dhe delegatët e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. pjesë të qytetit, ku ai vepronte me kohë, aty ku e Ymer Prizrenit, në periudhën 1941-1944, kur në Gjatë qëndrimit në Stamboll, Ymeri shoqërohet me ndihej i sigurt, kishte ndikimin e vet dhe përkrahjen Kosovë u vendos administrata shqiptare, u emërtua shumë intelektualë dhe personalitete të ndryshme, e popullit. Kalimthi të konstatojmë: A thua janë të si rruga “Haxhi Ymeri” ) -. në mesin e të cilëve edhe me intelektualë dhe rastësishme, që edhe Skënderbeu më 1443 ngriti Haxhi Ymer Prizreni ka qenë fi gurë qendrore në patriotë nga viset e ndryshme shqiptare. S’do mend fl amurin mu në Krujë, Abdyl Frashëri më 1878 12

organizoi një mbledhje të rëndësishme në Teqenë Xheladin Efendiu, Xhemshit Beu, Hasan Beu etj. si Gucisë me popullatë myslimane, t’i japin Malit të e Frashërit)- dhe Ismail Qemali më 1912 ngriti dhe: Haxhi Sylejmani dhe myderrizi Ali Efendiu nga Zi krahinën e Hotit dhe të Grudës me popullatë fl amurin në Vlorë ? Pra, secili në vendlindjen e vet Gjakova, Zejnel Efendiu nga Peja, Rauf Efendiu, katolike. Mirëpo, me dërgimin e rreth 12.000 ! A thua të gjitha këto raste mund të jenë vetëm Haxhi Jonuzi, Jakup Efendiu dhe Abdyl Efendiu vullnetarëve në Tuz e rrethinë, Hoti e Gruda u rastësi të rrethanave historike ?! të Prizrenit, të cilët e mbanin nën vështrim mbrojt pa luftë. veprimtarinë e post-telegrafi t në Prizren së paku Më 26 qershor 1880, ambasadorët e fuqive të mëdha 1.5. - REZISTENCA prej 28 marsit 1881”)-. në Stamboll u detyruan të ndryshojnë vendimin e “Mandej, anëtarë të Këshillit Drejtues, asokohe tyre për herë të dytë: Në vend të Hotit dhe Grudës, Rezistenca e popullit shqiptar kundër pushtuesve ishin edhe Myderriz Hasan Efendi Shllaku i Gjakovës të dorëzohet Ulqini me rrethinë, ku fuqitë e mëdha të huaj, herë me kundërshtim të armatosur e dhe komandantët heronj legjendarë të Slivovës - mund të mbështetnin vendimin edhe ushtarakisht herë me mënyrat e mosdëgjimit qytetar, ka qenë Shtimes: Mic Sokoli i Bujanit të Krasniqes, Sadri nga deti. thuajse permanente. Përpjekje të tilla të shumta Bajraktari i Morinës, Ali Ibra i Shipshanit, kryetar i Ky vendim vuri në lëvizje degët e Lidhjes për në nivele lokale, pati edhe gjatë viteve para Gashit, dhe krerë e bajraktarë të tjerë nga viset e mbrojtjen e Ulqinit, duke dërguar vullnetarë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Mirëpo, “Komiteti Kosovës e të Dukagjinit”) -. dhe ndihma materiale. Ushtria malazeze u vu drejtues i Lidhjes, si masë përgatitore, më 2 korrik “Ndërkaq, për anëtarë aktivë të Degës së Lidhjes në lëvizje, por nuk pati guximin të përballet me 1878 shpalli Udhëzimet ushtarake me të cilat për Prizren, krahas kryetarit Shuaip agë Spahisë mbrojtësit vullnetarë. Në fi llim të shtatorit 1880, bënte të ditur se krahinat e Shqipërisë Veriore e – Perollit dhe sekretarit Hizir Efendi Koçanit, një skuadër detare ndërkombëtare prej 20 anijesh, Lindore dhe Bosna, ishin bashkuar me qëllim që të përmenden: Rexhep agë Koçani, Haxhi Beqiri, Haxhi në mënyrë demonstrative përshkroi bregdetin mbronin vendin e tyre dhe të ripushtonin tokat e Salihu, Kara Muçoja, Haxhi Ilijaz Zhile, Mahmud shqiptar dhe u vendos në grykën e Kotorit. Në fi llim zëna nga Mali i Zi dhe Serbia. Njëkohësisht jepeshin agë Maloku, Daut Spahiu, Omer agë Ballabani, të nëntorit 1880, Dervish Pasha me 21 batalione udhëzime për formimin e 5 - 6 korpuseve me një Maksut Ibrahim Aga, Alishan agë Gjakova – Rugova, hyri në Shkodër, shpalli shtetrrethimin dhe ngriti forcë prej afro 100.000 burrash për mbrojtjen Veli agë Saraçi, Halim agë Çerçizi, Selim Ibrahim gjyqin ushtarak. Pasi shpartalloi njësitet vullnetare, e kufi jve. E përgatitur kështu politikisht dhe Grabkofça (Bajraku i Sarikës -, Ali Bllaca (Bajraku më 23 nëntor hyri në Ulqin dhe më 26 nëntor 1880 ushtarakisht, Lidhja po priste vendimet e Kongresit i Aztrazupit), Rexhep Retemela (nga Bajraku ua dorëzoi qytetin ushtrisë malazeze. Kështu, me të Berlinit“) -. i Rahovecit), Shaban Bajraktari (nga Bajraku i bekimin e fuqive të mëdha të Evropës, Ulqini u Traktati i Berlinit i nënshkruar më 13 korrik, e Palluzhës), Sulo Fetah Furusha ( nga Krahina e shkëput padrejtësisht nga trungu shqiptar. njohu pavarësinë e plotë të Serbisë dhe zgjerimin Hoçës), Mulla Hasani (nga Bajraku i Lubinës – Ana Dorëzimi i Ulqinit shkaktoi dëshpërim të madh në krahinat e Nishit deri në Vranjë. Malit të Zi, po e Zhupës), Ahmet Beu (Krahina e Opojës), Mulla në mesin e popullatës, por edhe aktivizimin e ashtu iu njoh pavarësia dhe zgjerimi me rrethinat Mustafë Gurra (nga Krahina e Gurrës), Dervish Nuro krahut radikal për autonomi. Tani, kur Shkodra e Tivarit, Podgoricës, Plavës dhe Gucisë; ndërsa Zadeja, Ukshin Berisha etj. ) -. ndodhej nën shtetrrethim dhe në Shqipërinë e Greqisë iu premtua zgjerimi i kufi jve me anë të Më 25 gusht 1878, Mehmet Ali Pasha mbërrin në Jugut ishin përqendruar 50.000 ushtarë turq (për një “Rekomandimi”, që si bazë do të kishte vijën Prizren dhe thërret Komitetin drejtues të Lidhjes arsye të konfl iktit të mundshëm me Greqinë), fusha e formuar nga lumi Selemvria dhe Kalamas, pra për datën 27 gusht. Bojkotimi ishte i plotë, meqë kryesore dhe vendimtare e ngjarjeve në Shqipëri rrethet e Janinës, Prevezës, Artës dhe krahina asnjë anëtar i Komitetit nuk u paraqit në takim. u bë Kosova. Kështu, shembullin e Prizrenit, që shqiptare e Çamërisë. Vetëm kërkesa e shqiptarëve Në ndërkohë vritet telegrafi sti i pashait, kështu që kishte dëbuar qysh më parë mytesarifi n dhe kishte për një autonomi nën sovranitetin e Turqisë, nuk u më 31 gusht Mehmet Ali Pasha largohet në panik shtrirë autoritetin e Lidhjes në të gjitha fushat mor në konsideratë dhe nuk u shqyrtua, ngase s’pati nga Prizreni për në Gjakovë. administrative dhe mbrojtëse, tash zbatojnë edhe asnjë shtet të pranishëm që kishte me përkrahë Reagimi i popullatës në Gjakovë ishte edhe më i qendrat e tjera, si në Shkup, Tetovë, Pejë, Gjakovë, çështjen e pazgjidhur shqiptare. Për më keq, troje ashpër dhe përfundoi me vrasjen e Mehmet Ali Kaçanik dhe Guci. të banuara me shqiptarë ose me shumicë shqiptare, Pashës, më 6 shtator 1878. Me riorganizimin e Lidhjes, “Në komitetin e ri që iu dhanë si trofe lufte fqinjëve tanë. Tani rreziku Pasoi shthurja e administratës turke në Kosovë dhe u krijua, pozitat mbizotëruese kaluan në duart e nuk vinte vetëm nga veriu, por me “rekomandim” u krijimi i strukturave vendëse për ruajtjen e rendit elementëve autonomistë të vendosur, si myderriz paralajmërua edhe rreziku për viset jugore. publik, gjyqeve, fi nancave dhe forcave vullnetare Omer Efendiu, Sulejman Vokshi, Shuaip Agë Spahiu, Vendimet e Kongresit të Berlinit, krijuan shqetësim ushtarake. Ali Ibra etj. Në dhjetor 1880, me ardhjen e Abdyl të madh anë e mbanë trojeve shqiptare, njëkohësisht Komiteti i Stambollit formuloi projektin e Frashërit me disa përfaqësues të Shqipërisë së mobilizuan edhe më shumë popullatën: Delegatët e autonomisë, i cili u botua më 27 shtator 1878 në Jugut në Prizren, Komiteti i Lidhjes e shpalli veten Lidhjes së Prizrenit, me të kthyer nëpër vendet e gazetën “Terxhuman-i Shark”(Interpreti i Lindjes), si “Kuvernë e përdorme” (Qeveri e përkohshme)”)-. tyre, krijuan degë të Lidhjes dhe reparte ushtarake që botohej në Stamboll nga Sami Frashëri. E pabesueshme, por të shkruhet historia e popullit për mbrojtje. Këto aktivitete ishin më të cekura në Më 27 nëntor 1878, Këshilli i përgjithshëm i Lidhjes shqiptar nga niveli më i lartë shtetëror - shkencor, Kosovë dhe në Shkodër, ngase synonin mbrojtjen në Prizren, në mbledhjen e vet plenare, aprovoi një përmenden mijëra ngjarje e personalitete dhe kur dhe mosdorëzimin e Plavës dhe Gucisë, Malit të Zi. memorandum për autonominë e trevave shqiptare, vjen te ngjarja vendimtare për Lidhjen Shqiptare të Për shkak të këmbëngulësisë së Lidhjes Shqiptare drejtuar Portës në Stamboll. Prizrenit dhe formimin e Qeverisë së përkohshme, të Prizrenit, në njërën anë dhe obligimeve që kishte Në fund të janarit 1879, një delegacion me në atëherë as që përmendet se kush ishte Kryeministri marrë përsipër Turqia në Kongresin e Berlinit, në krye Abdyl Frashërin, dorëzon memorandumin i kësaj Qeverie dhe ministrat, që në kohë pakohë, anën tjetër, do të kemi një zhvillim dramatik të qeverisë turke në Stamboll. Me gjithë premtimin me fl ijime të mëdha, vuan themelet e një ngjarjeve në vijim: për shqyrtim, nuk u mor asnjë hap në lidhje me vetëqeverisjeje për mbrojtjen e qenies tonë si Lidhja organizon reparte vullnetarësh për mbrojtjen kërkesat:: komb! e Plavës e Gucisë. 1.- Të gjitha krahinat e Shqipërisë të përmblidhen Qeveria e përkohshme ngriti njësitet e rregullta Stambolli dërgon Mehmet Ali Pashën në Shqipërinë në një vilajet dhe qendra e tij të bëhej në një qytet ushtarake, që nën komandën e Sylejman Vokshit, Veriore për t’i bindur shqiptarët që t’i pranojnë në mes të Shqipërisë, 2.- Nëpunësit që më 4 janar morën Shkupin, më 18 janar Prishtinën, vendimet e Kongresit të Berlinit. do të shërbenin në këtë vilajet duhet të dinin shqip, më 25 janar 1881 Mitrovicën dhe pastaj Vushtrinë Në Prizren, “Tri personalitete që paraqitnin 3.- Arsimi duhej të përhapej në të gjitha anët dhe dhe Gjilanin. Autoriteti i Lidhjes u shtri edhe në triumviratin drejtues të fazës më vendimtare nëpër shkollat të mësohej gjuha shqipe, Kumanovë, Tetovë, Gostivar e Dibër, ndërsa në të Revolucionit Kombëtar Shqiptar, që udhëhoqi 4.- Duhej të krijohej një këshill i përgjithshëm i Mirditë dhe në Malësinë e Mbishkodrës vepronin Lidhjen Shqiptare të Prizrenit në fazën e cili do të mblidhej katër herë në vit në qendër të vetëm disa emisarë të Lidhjes, ngase në Shkodër veprimtarisë më të lavdishme të saj”, ishin: vilajetit dhe do të hartonte ligje të dobishme për ishte në fuqi shtetrrethimi. “Myderriz Ymer Prizreni, kryetar i Këshillit Qendror vendin, Letra e Sami Frashërit, dërguar më 20 shkurt Drejtues, Shuaip agë Spahiu, nënkryetar i Lidhjes 5.- Një pjesë e mjaftueshme e të ardhurave të 1881 Jeronim De Radës, më së miri tregon për dhe kryetar i Komitetit të Degës së Prizrenit dhe vilajetit duhej të përdorej për punë botore në përpjesëtimet e lëvizjes dhe qëllimet e Lidhjes: Sylejman agë Vokshi, anëtar i Këshillit Qendror vend. “Lidhja e shqiptarëve, që ka kërthizën në Prizrend, Drejtues dhe i ngarkuari për punë të mbrojtjes në Dorëzimi i Plavës dhe Gucisë nuk u realizua, sepse në Gegëri, ka kërkuar shumë herë që nga tre vjet Qeverinë e Përkohshme”)-. u pamundësua nga mijëra vullnetarë të Lidhjes që e tëhu bashkimin e Shqipërisë në një provincë me Në shenjë nderimi për veprimtarët e Lidhjes, do shkuan nga Kosova dhe Shkodra. Luftimet sporadike autonomi; po mbretëria gjer më sot e kish gënjyer t’i përmendim emrat e një pjese syresh: “Në ditët midis forcave shqiptare dhe malazeze nga fundi me fjalë. Këtë herë shqiptarët e kuptuan fort mirë dramatike për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, në i vitit 1879, përfunduan me një luftë frontale që mbretëria nuk do të bënjë gjë kurrë për ta, prill të vitit 1881, përkrah myderrizit Haxhi Ymer në janar 1880, ku 8.000 vullnetarë shqiptarë u edhe Lidhja e Prizrendit pa nevojë të bashkonjë Efendi Prizreni, në Komitetin Drejtues (Qendror) detyruan të sprapseshin, 12.000 ushtarë malazez të Shqipërinë e ta bënjë një me autonomi, e mbase të Lidhjes në Prizren, ishin të pranishëm dhe udhëhequr nga vojvoda Mark Milani. me shkëputje fare, pas punës. Kështu Lidhja vepronin: Halim Efendiu, Zekeria Aga, Sylejman Më 2 prill 1880, përfaqësuesit e fuqive të mëdha mori emrin e kuvernës së përdorme dhe përzuri Vokshi, Haqim Efendiu, Mustafë Aga, Halil Efendiu, në Stamboll pranuan që në vend të Plavës dhe guvernatorët turq nga gjithë vilajeti i Kosovës dhe 13

nga Prizrendi, nga Gjakova, nga Tetova, nga Dibra Qendror të Lidhjes dhe që ishin nisur drejt Gjakovës. zemërgjerësi ironike të fi tuesit të dyfi shtë: Rrëmbeu etj. 10.000 shqiptarë të armatosur kanë zënë Duke kaluar nëpër Çarshinë e Saraçhanes, çallma i Ulqinin dhe tash e ka përpara personalitetin kryesor Ysqypnë (Shkupin) edhe udhën e hekurtë, 10.000 has në degët e hardhisë dhe i bie në tokë. Askush të institucionit që e mbronte atë, por duke kërkuar të tjerë po bëhen gati për t’u unjur në Toskëri. Për prej esnafi t nuk i afrohet për t‘ia dhënë çallmën. mëshirën e tij për strehim në po atë qytet. E pra, pak kohë do të dëgjoni një ngritje (kryengritje) të Zbret prej kalit dhe e merr vetë. Thonë se me këtë a ka më keq për Ymer Prizrenin krenar dhe a ka më madhe në Shqipëri” )-. rast e paska pasë nëmur popullatën e qytetit.)-, si tepër kënaqësi për knjaz Nikollën!? Këtë kënaqësi jo mirënjohëse ndaj punës dhe sakrifi cës së tij për e shpreh edhe komandanti i xhandarmërisë së 1.6. - DËSHTIMI çështjen e vendit dhe të kombit. Duhet kuptuar Ulqinit V.S.Popoviq në telegramin e dërguar frikën e madhe të njerëzve, sepse furtuna që i Ministrit të Punëve të Brendshme në Cetinje, zotëri Jemi në Kosovën e vitit 1881. Se çfarë vullneti afrohej me Dervish Pashën, veç kishte krijuar një V.M.Vërbicës, ku veç tjerash shkruan: “Është mirë dhe entuziazmi kanë treguar luftëtarët, kur janë panik të përgjithshëm në popull. Për këtë ngjarje të dëgjohet se Lidhja që e ka mbajtur Ulqinin, tash nisur rrugës së lirisë, pa veshmbathje, ushqim dhe bën fjalë edhe citati: “Nga burimet historiografi ke në të kërkon strehim.”) -. Knjazi propozon t’ia armatim të duhur, pa përkrahje nga askund, të shihet se Myderriz Haxhi Ymeri me njësinë pranë lidhë një pension të majmë, por Ymer Prizreni e rrethuar nga të gjitha anët me hiena, është vështirë Shtabit iu bashkua forcave të Lidhjes në Malësi të refuzoi me mirësjellje, duke thënë: ”Kam pasuri të merret me mend e lëre më të përshkruhet me Gjakovës, të bashkuara nën komandën e Sylejman të mjaftueshme në Prizren, por së fundmi mua fjalë. Po, çfarë ishte disponimi i masave të gjera agë Vokshit. Nga të dhënat që do të sillen në kreun po më mban populli im këtu”. Tregohet, një ditë popullore: Të shtypur, të leckosur, të uritur dhe pa në vijim,nga deponimet e dëshmitarëve për gjykimin papritmas knjaz Nikolla hyn në dhomën e tij dhe asnjë perspektive!? Gëzimi i tyre, që paska dikush e Sylejman agë Vokshit, do të shihet qartë se ka e gjen në sofër duke drekuar. Meqë ky s’ka lëvizur që është në gjendje të ngrihet në mbrojtje të ekzistuar një marrëveshje midis Myderriz Haxhi vendit, qenka drejtuar me zë të fortë: “Efendi, vendit dhe të kërkojë që ky mjerim të ndryshojë në Ymer Prizrenit e Sylejman agë Vokshit për veprim ustani na noge jer ja sam crnogorski kral Nikolla!” të mirë; është i pamasë dhe një mrekulli që s’mund të mëtejshëm kundër Perandorisë Osmane mbi (Efendi, çohu në këmbë se unë jam mbreti malazez t’i besohet. Shkurt e thjesht, shkëlqimi i fytyrave Programin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Vërtet, Nikolla!”) -. Rreth kësaj Ymer Prizreni me urtësi të njerëzve, tregonte disponimin e një “Feste të Myderriz Haxhi Ymer Prizreni duhej të kalonte në përgjigjet: “Sipas fesë tonë është adet që kur je Madhe”, por . . . ja se kombi ynë, duhet të kalojë ekzil dhe të vepronte politikisht për sendërtimin e në sofër mos t’i çohesh as mikut!” Siç duket, me përsëri nëpër një “acar dimri” të stërzgjatur! bashkimit dhe të autonomisë së Shqipërisë, kurse këtë rast, në shenjë respekti për hoxhën, mbreti Stambolli bekon nisjen e 24 batalioneve të Dervish Sylejman agë Vokshi të qëndronte në Atdhe, me ia paska dhuruar një unazë ari. Këtë unazë, Ymer Pashës me 15.000 ushtarë, për një ekspeditë pushkë në dorë, për ta mbajtur të gjallë frymën Prizreni kurrë nuk e ka përdorur, ndërsa pas vdekjes ndëshkuese në Arnautllukun Verior, me fetvanë e çlirimtare të Luftës për autonominë – pavarësinë e së tij, do të kalojë dorë më dorë, fi llimisht duke Sheh-ul-Islamit dhe me urdhrin e prerë të Sulltanit: Shqipërisë”) -. u bërë pronë e vajzës së tij – Ajshes, pastaj e “Të shuhet Lidhja Shqiptare e Prizrenit, madje me Ymer Prizreni, për një kohë sa qëndroi në rrethinën vajzës së Hysejnit – Iqramijes, pastaj të vajzës përdorimin forcës kundër myslimanëve shqiptarë.” e Gjakovës, bashkë me udhëheqësit e tjerë të së Iqramijes – Dehares, pastaj pronë e Muzeut të Ngjarjet që do të pasojnë, kanë me qenë fatale për pranishëm të Lidhjes, mundohet të riorganizojë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe në fund pronë e kombin: rezistencën popullore kundër pushtetit Osman. një rrëmbyesi, që e vodhi nga Muzeu (maj 1988) ! Më 22 mars 1881, repartet e para të ushtrisë Në kohën kur bindet se për momentin angazhimet Nga telegrami i lartpërmendur të Kapetanisë së osmane mbërrijnë përpara dyerve të Shkupit dhe nuk mund të ishin të frytshme, vendosi të largohet Ulqinit, del se Ymer Prizreni qenka vendosur në me dredhi e tradhti bashkë, pushtojnë qytetin kyç dhe të lëshojë vendin. Kështu, kaloi në Shkodër shtëpinë e hoxhës Salih Efendiu dhe paska kërkuar për zhvillimet e mëtutjeshme. Më 7 prill 1881, dhe një ditë zuri me qira një barkë, gjoja për të që me anë të konzulit rus në Prizren të informohet në Shkup mbërrin edhe vetë Dervish Pasha me bërë një shëtitje nëpër Liqenin e Shkodrës. Kur për fatin e familjes, që kishte mbetur në Prizren. batalionet e veta. lundërtari e pyeste se a të kthehemi më në breg, ) -. Më 16 Prill 1881, pa ndonjë qëndresë të madhe, Ymeri përgjigjej se dëshironte të shkonte edhe më Popullata e Ulqinit e mirëpret ardhjen e Ymer ushtria hyn në Ferizaj. Tash ekspedita i drejtohet tutje në brendi të liqenit. Dikur lundërtari fi lloi të Prizrenit në mesin e tyre dhe me një nderim qendrës së Lidhjes – Prizrenit. dyshojë në qëllimet e udhëtarit të panjohur dhe pa të paparë, mundohet të ofrojë ngrohtësinë e Më 21 prill 1881, zhvillohet beteja e Shtimes, të e pyetur fare, ktheu lundrën kah pika e nisjes. Në munguar familjare dhe të vendlindjes. Mirëpo cilën e mbronin 3.000 vullnetarë nën udhëheqjen këtë moment Ymer Prizreni nxori alltinë nga brezi lajmet që vinin nga Kosova ishin tepër të rënda e Mic Sokolit dhe Ali Ibrës. Trimëria, vullneti dhe dhe ia drejtoi lundërtarit: “Tani je nën urdhrin tim! dhe shqetësuese. Dervish Pasha, i egërsuar nga përkushtimi i luftëtarëve u thye nga grykat e Duhet të më qet në bregun tjetër, në Mal të Zi, e mosbindja e shqiptarëve, kishte vendosur një topave të Dervish Pashës. Kështu ata u detyruan të pastaj je i lirë të kthehesh. Sa për mundin tënd, atë regjim të rreptë shtetrrethimi në Prizren: Krerët tërhiqen në brendi të Grykës së Caralevës. do ta paguaj dyfi sh dhe me para fl oriri”. e Lidhjes, që s’kishin mundur të largoheshin, u Më 22 prill 1881, zhvillohet beteja e dytë Sa situatë pa rrugëdalje dhe e vështirë për një kapën, u torturuan dhe u burgosën me dënime vendimtare e Slivovës në Grykën e Caralevës, ku njeri që ishte munduar aq shumë për mbrojtjen e shumëvjeçare nga gjyqi ushtarak. Familjarët e kishin zënë pozitat mbrojtëse forcat e komanduara pasuksesshme të Ulqinit kundër aneksimit malazez, krerëve që ishin arratisur, u internuan në vendet e nga Sylejman Vokshi. Në këtë betejë morën pjesë e tash po ky burrë kishte ardhur gjer në atë pikë, ndryshme të Anadollit, si peng deri në dorëzimin edhe vullnetarët e zmbrapsur nga Shtimja, nën saqë të kërkojë strehim nga ky pushtet rrëmbyes i ose kapjen e tyre. Me internimet e më të dashurve udhëheqjen e Mic Sokolit dhe Ali Ibrës. Luftimet trojeve të banuara dem baba dem me shqiptarë! të shumë udhëheqësve të Lidhjes, pushteti kishte zgjatën 5 orë dhe shkaktuan humbje të rënda për Në bazë të këtyre tregimeve të mësipërme, disa për qëllim ushtrimin e një presioni shtesë për t’u të dyja palët. Shqiptarët luftuan me heroizëm, piktorë janë munduar të ngjallin momentet më dorëzuar, por edhe arritjen e frikësimit të masave duke u përleshur trup më trup me armikun. Flijimi i kritike nga jeta e Ymer Prizrenit, mjerisht në një të gjera popullore për një bindshmëri të pakusht. Mic Sokolit, që u hodh mbi grykën e një topi, ngriti nivel të ulët artistik: Duke u përshëndetur me Aktivistët dhe vullnetarët që ziheshin, torturoheshin moralin e luftëtarëve në betejë dhe ata luftuan familjen dhe në varkë duke e detyruar lundërtarin publikisht në qendër të qytetit në Shatërvan, ku në trimërisht, por epërsia në numër dhe në armatim, ta qesë në Mal të Zi. grupe nga 5 - 6 shtriheshin në hasra dhe rriheshin i detyroi ata që më në fund të tërhiqen drejt Për kalimin prej Gjakovës deri në Shkodër, kemi me kamxhik. Rastet më të rënda rriheshin nga dy perëndimit të vendit. këto shënime: ekzekutues, që fshikullonin alternativisht. Tregohet Në fshatin Duhël u zhvillua beteja e tretë, ku 2.000 Sipas K. Priftit, kalimi për në Shkodër bëhet: “Haxhi për një malësor që s’paska kuptuar asnjë fjalë vullnetarë që ishin nisur për në Slivovë, më kot u Ymer Efendi Prizreni, më 30 prill 1881, u nis në turqisht, me t’u kthyer në fshat, është shprehur munduan të ndalnin përparimin e ushtrisë turke. drejtim të Durrësit. Fillimisht,kaloi në fshatin para të afërmve të vet: “Të mos ishte ai dur-duri, Beteja e katërt dhe e fundit, që u zhvillua në Bytyç të kazasë së Pukës, në vartësi të Vilajetit pat me na mbyt ai vur-vuri (vur – mësho! ; dur - Suharekë, nuk kishte më asnjë shans as kuptim, por të Shkodrës dhe u vendos ilegalisht në shtëpinë e ndalo!) ; ngase fshikullimet me kamxhik janë bërë ishte thjesht pasojë e shprehjes së një mospajtimi imamit Mahmud Efendiut, i cili do të organizojë me komandën e eprorit. me realitetin e hidhur dhe dëshpërues. Kështu, lidhjen për përcjelljen e sigurt të Muderrizit deri Autoritetet osmane e joshën Ymer Prizrenin për pas dështimeve të njëpasnjëshme të forcave të në Shkodër.)-. t’u dorëzuar, duke premtuar falje dhe duke ofruar armatosura të Lidhjes, kryesisht e përbërë prej Ndërsa sipas studiuesit Kahreman Ulqinit, kemi: poste të larta në administratë. Ai nuk besoi në vullnetarësh, rruga për në Prizren tash ishte e “Ymer Prizreni ndoq këtë rrugë në mes të maleve: këto premtime, duke u shprehur se: “A doni edhe hapur. “Gjakovë – Bytyç – Ura e Vezirit – Shënmri – Qafë mua me më dhënë kafen, siç keni dhënë Shuaip Më 23 prill në mesditë, përfundimisht trupat turke Mali – Kabash (Pukë) – Qerret – Dush – Karmë Agë Spahiut ?” (Duke aluduar në vdekjen e tij në hynë në kryeqendrën e Lidhjes, në Prizren. Në këto Breg i Gomsiqes – Vau i Dejës ose Vau i Bushatit – Stamboll, ku e kishin thirrur për bisedime dhe, momente kritike të hyrjes së forcave ndëshkuese Shkodër.”) -. mbase, e kishin helmuar me një fi lxhan kafeje!). në qytet, Ymer Prizreni vjen në shtëpi, merr një Por, siç duket, ka ekzistuar edhe një arsye më qese me fl ori, përshëndetet me familje, shalon atin 1.7. - JETA NË MËRGIM - ULQINI I BEKUAR madhore për mosdorëzim: “Haxhi Ymer Prizreni i e bardhë dhe niset me nguti për t’u vënë në krye të vendosur në veprën e fi lluar – për nder të atdheut, njësisë prej 500 luftëtarësh, që siguronte Komitetin Mali i Zi e pranon strehimin e Ymer Prizrenit me Shqipërisë së rënë përsëri nën sundimin turk, u 14

tërhoq në male dhe më vonë, pasi iu këput çdo Unë edhe tash qaj për lirinë e pavarësinë, që nuk të një agjitacioni për çështjen shqiptare, Ymer shpresë për rimëkëmbjen e Lidhjes dhe ngase e e fi tuam, por – kuptova, se ajo virane, po deshka Prizreni do të thirret të dëshmojë pafajësinë në kishte stërlodhur pleqëria, shkoi në emigrim vetëm edhe më shumë gjak . . .”)- rezidencën e Knjaz Nikollës. Madje edhe trazirat në të mos pranonte të nënshkruante kapitullimin e Në Ulqin Ymer Prizreni u strehua në familjen e vise të ndryshme të Perandorisë Osmane, shiheshin Lidhjes shqiptare të Prizrenit, që ajo të mbetet myderrizit Salih Efendi Hylja-s, personalitet me si të frymëzuara prej tij, si për shembull: si punë e fi lluar, e rritur deri në një masë dhe e virtyte të larta patriotike dhe fetare. Mirëpo, kur - Kryengritja antiosmane e malësorëve të Grudës, penguar, por e papërfunduar, e thyer në betejën presioni i pushtetit u rrit dhe Salih Efendi Hylja u Hotit, Kuçit dhe të Tuzit, nga mesi i vitit 1883. e parë nga armiku shumë herë më i fortë.”) detyrua të kalojë në Shkodër, Ymer Prizreni u vendos - Kryengritja Shqiptare në vise të Prizrenit, tetor -. Një konstatim i tillë për mosdorëzimin e Ymer në lokalet e Vakufi t të Ulqinit, përballë xhamisë së 1884. Prizrenit, shihet edhe te dokumentet dhe autorët Namazgjahit. Ai kishte në disponim edhe një dhomë - Kryengritja Shqiptare në vise të Prizrenit – Lumës, e tjerë: në shtëpinë e familjes së Mullabeqirëve, ku vinte në dimër 1885. Ymer Prizreni “kishte me vehte dokumenta me kohë pas kohe dhe mbetej aty për një kohë. Pos Haxhi Ymer Prizreni, në momentin kur vendosi për randësi si letrat që ua pat drejtue Sulltani ati e kësaj, Ai gëzonte edhe mbështetjen e fuqishme të t’u mos u kthyer në Prizren, shkroi testamentin për kryetarve të tjerë, me të cilat premtonte autonomin familjes së Mullabeqirëve. Së fundmi, i tërë Ulqini pasurinë dhe ia dërgoi familjes, si vijon: e Shqipnisë. Turqia kishte frikë se mos diskreditohesh u soll ndaj tij, sikur të ishte anëtar i familjes së - Gruas Fatime 1/3 me kta dokumenta.” dhe në vazhdim: Ymer Prizreni tyre. Asnjë ceremoni e gëzim familjar, nuk mund - Vajzës Ajshe 1/3 “Pranoi nga zemërimi të rrojë nën sllavët se sa nën të paramendohej pa praninë e Hoxhës t’Madh, siç - Vajzës Shefkinaze 1/3 Turqit të cilët nuk e mbajtën fjalën e i dulën të thuhej në Ulqin. Me marrjen e lajmit për vdekjen e vajzës së vogël pabesë” )-. , sepse Sulltani dhe Porta ia mohuan Ardhja dhe qëndrimi i Ymer Prizrenit në Ulqin, në Izmir, ai shkruan testamentin e dytë: premtimet për Autonominë e Shqipërisë. në ditët e para të okupimit malazez, erdhi si - Gruas Fatime 1/2 Nënkonsuli austro-hungarez në Shkup i shkroi “melhem për varrë !” Prania e tij refl ektonte - Vajzës Ajshe 1/2 Vjenës, më 14 qershor 1881, se Ymer Prizreni siguri, këshillat për mos-shpërngulje, si mesazh të dhe, dy burrave të Ulqinit që kishin bërë nijet të “Përkundër thirrjeve të njëpasnjëshme të (Dervish) palëkundur se Ulqini do të mbetet tokë shqiptare, shkonin në Haxh ua pagoi shpenzimet shtesë për t’u Pashës të kthehet në Prizren, ai arriti të qëndrojë ndërsa “hydbet” e të premteve në xhami, forconin kthyer deri në Izmir dhe për t’i dorëzuar testamentin i fshehur në këto male” të Malësisë së Gjakovës vetëbesimin për të rezistuar me metoda paqësore e ndryshuar. Si duket ky testament i dytë, nuk ka dhe “më vonë fi lluan reprezaljet për ta shtrënguar kundër asimilimit. Këto përpjekje të Hoxhës t’Madh mbërritur në duart e familjarëve në Izmir. Kështu të paraqitet te Mareshalli”, Dervish Pasha e së nuk mbetën pa efekte konkrete. Ulqinakët u bënë pas vdekjes të Ymer Prizrenit dhe kthimit të familjes fundi duke ia “arrestuar familjen për t’ia dërguar të durueshëm, të vyeshëm e dinjitozë dhe nuk u në Prizren, në mungesë të testamentit dhe në bazë në Stamboll.” shpërngulën në masë, siç ndodhi me Sanxhakun e të Ligjit të Sheriatit që merrte parasysh mungesën Pasojat e mosdorëzimit të Ymer Prizrenit, u Nishit! Në momentet kritike, atyre do të kujtohen e trashëgimtarit mashkull, gjyqi bëri këtë ndarje të kthyen në vuajtje të pasosur të familjarëve fjalët e Ymer Prizrenit: “Mirë e keni këtu: natyra u pasurisë së Ymer Prizrenit: të tij në Prizren. Kështu, gruaja, Fatimeja me ka falur shumë. Ushqimin e keni në dorë. Po u bë - Gruas Fatime 2/16 vajzat e mitura Ajshenë dhe Shefkinazenë, së luftë, skamje, ngat e keni detin, peshkun e keni - Vajzës Ajshe 8/16 pari internohen për në Selanik dhe pastaj, kur bukë. Po u mbetet të shkolloheni, të dini më shumë - Djalit të vëllait, Sylejmanit 3/16 shpresat e pushtetit për dorëzimin e Ymer Prizrenit për vete”) -. Por edhe Ymer Prizreni ka qenë aq - Djalit të vëllait, Hysejnit 3/16 shterohen, ato internohen për në Izmir. Atje do të i kënaqur me ulqinakët, saqë i thonë se në një Me këtë ndarje nuk u pajtuan gruaja dhe vajza dhe mbahen peng për një kohë të pacaktuar, gjegjësisht moment e ka bekuar qytetin, që asnjëherë të mos insistuan në zbatimin e testamentit, kopjen e të përderisa kryefamiljari i tyre nuk do të mëshirohet përjetojë ndonjë katastrofë të madhe! Ai ushtroi cilit e kishin kërkuar më kot nga arkivat e Malit të për gjendjen e vështirë të tyre dhe t’u dorëzohet edhe detyrën e një veprimtari edukativ e fetar. Zi. Në ndërkohë Sylejmani dhe Hysejni heqin dorë autoriteteve shtetërore. Meqë asnjëra anë nuk Në rend të parë punoi në arsimimin e fëmijëve, nga hiset e tyre dhe gjyqi përfundon lëndën në lëshojë pe në qëndrimet e veta, kthimi i tyre për duke dhënë dituri të mirëfi lltë fetare dhe edukatë favor të gruas dhe të vajzës. në vendlindje do t’i lejohet tek pas vdekjes tragjike kombëtare shqiptare. Ngritjen edukative, kulturore të Ymer Prizrenit në Ulqin. e politike të të rriturve e realizonte nëpër ndejat 1.8. - THERORIZIMI Me gjithë brengat familjare, Ymer Prizreni vijoi të e ndryshme familjare dhe nëpërmjet “hydbeve jetë aktiv në çështjet madhore të kombit. Ai mbajti të xhumasë”, si Imam nderi në xhaminë kryesore Ymer Prizreni ndërroi jetë dhe u varros në Ulqin. një korrespondencë të rregullt me vëllanë e vet, të qytetit. Në kujtesën historike të Ulqinit është Në rrethin familjar asnjëherë nuk është biseduar Osmanin, kadi në Mostar të Bosnjës. Këtë fakt e ballsamosur një kërkesë politike, të cilën Myderriz për rrethanat në të cilat ka ndodhur kjo ngjarje. vërtetojnë edhe Enti për Mbrojtjen e Përmendoreve Haxhi Ymeri e spikati në hydben e parë: “Ai i cili Ndoshta edhe është ditur, por unë nuk kam qenë Kulturore të Komunës së Prizrenit, duke intervistuar është shqiptar mysliman i vërtetë sot duhet të ngelë në dijeni dhe kam menduar në vdekjen natyrale disa burra të moshuar ulqinakë, të cilët, veç këtu, të vdesë në Vatan, e këtu t’i lërë fëmijët e të tij. Ajo që është ditur, ka qenë se Ymer Prizreni tjerash, deklaruan: “Ymer Prizreni ka kontaktuar fëmijëve deri në Ditën e Gjykimit, e ai që është turk paska shprehur dëshirën për t’u varrosur në pronën me një të “mësimit” (shpesh e përdornin fjalën nuk e ka për detyrë, le të shkojë në Turqi ...!”) -. Në familjare të personit, në shtëpinë e të cilit ka “kadi”) nga Mostari, dhe shprehën mendimin se një rast tjetër, ai do të deklarojë se për shqiptarët banuar. Kur ky person, ka kërkuar leje për një varr përmes tij ka kontaktuar edhe më tej me krerët nën robërinë serbo–malazeze “Shqiptaria dhe Islami jashtë varrezave të qytetit, thuhet se pushteti e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, duke theksuar se janë një dhe të pandashme, sepse e ruajnë njëra malazez është shprehur se, “Për Haxhi Ymerin, shumë “libra” dhe “letra” ka marrë nga ai ose ia tjetrën”, si edhe dha “Fetvanë”) - për të drejtën nëse dëshironi, mund të varrosni edhe në qendër të ka dërguar atij.”) -. Korrespondenca me vëllanë, legjitime të çdo shqiptari që të luftojë kundër qytetit ! ” ose në një variant tjetër: “ . . . nëse doni, Osmanin, ka qenë më e sigurt se me vëllanë Aliut Turqisë – për bashkimin, për lirinë dhe autonominë mund të varrosni edhe te Çinari ! “, pra në qendër në Prizren, që vijimisht ka qenë i dyshuar dhe e Shqipërisë të shpallur nga Lidhja Shqiptare e të qytetit, ku paska qenë një çinar shumëvjeçar. E nën vëzhgim. Përndryshe, Osmani as që ka qenë i Prizrenit: “Çdo shqiptar asht i detyrueshëm me vërtetë ose mahi, nuk dihet, por sigurisht thënie përzier në punët e Lidhjes. Megjithëkëtë tregohet luftue kundra ushtris turke, mbassi Turkija don me me ironi! Sido që të jetë, ulqinakët e realizojnë edhe për një vizitë shumë domethënëse të Aliut në ja lëshue tokën shqiptare shkjaut”. Kjo deklaratë amanetin e Hoxhës t’Madh dhe varrimi bëhet në Ulqin. Me këtë rast Ymer Prizreni mori informata korrespondon edhe me mesazhin e këngës popullore vendin e preferuar prej të ndjerit. Respekti ndaj të hollësishme për gjendjen aktuale në Prizren, për për Ymer Prizrenin: fi gurës së Ymer Prizrenit dhe kujdesi për ruajtjen e pësimet e popullatës, të aktivistëve dhe të krerëve “Efendi, na çka me ba, varrit të tij nga ulqinakët, ka kaluar brez pas brezi të Lidhjes, e në veçanti edhe për familjen e tij të A ban turkut pushkë m’i ra? gjer në ditët e sotme. Këtë dashuri ata më së miri syrgjynosur. Të dy vëllezërit, pasi që u ç’mallëngjyen Myderrizi kish pas thanë: e kanë shprehur me rastin e zhvarrimit të eshtrave mes vete për disa ditë, Aliu përshëndetet dhe e lë - Kur asht fjala për Vatan, për qëllime hulumtuese: “ Na lejoni që në gjirin lamtumirën, duke siguruar të vëllanë se derisa është Jo veç turkut e ati tjetrit, tonë ta kemi këtë njeri të madh të kombit shqiptar ai, nuk duhet të brengoset as për familjen e as për Po ni plumb kush ja jep Mbretit, ! “) -. pasurinë. Nga kjo vizitë, gjer tek unë, ka mbërritur Ka me shkue në lula të xhenetit! Vend meritor për hulumtimet rreth personalitetit vetëm një rrëfi m: Ymer Prizreni, duke u rrëfyer para Fjalt e hoxhës kur i nguen, të Ymer Prizrenit padyshim i takon edhe Entit për vëllait të vet, Aliut, për peripecitë nëpër të cilat ka Të tanë burrat n’kamë u çuen, Mbrojtjen e Përmendoreve Kulturore të Komunës kaluar në mërgim, paska përmendur edhe refuzimin Lidhën besën e pajtuen gjaqe, së Prizrenit dhe në veçanti punës këmbëngulëse e pensionit të ofruar nga Knjaz Nikolla. Me këtë rast - Me vent tonë s’ka pazarllëqe! të drejtorit të Entit, zotëri Muhamed Shukriut. Ky Aliu me shpoti ia paska kthyer: “Pse bre vëlla nuk S’njohim pashë, kral as mbret, aktivitet u bë i mundshëm pasi që “Njoftimet e para pranove, e kishim nda përgjysmë!”. Këtë shaka të Venin tonë e sunojmë vet!“ -. arritën nga pasardhësit e Ymer Prizrenit, të cilët vëllait, Ymeri e priti me një revoltë që buronte Në kryeqytetin malazez, në Cetinje, fi lloi të shikohet gjatë pushimeve në Ulqin kishin vizituar varrezat nga ndjeshmëria dhe serioziteti i momentit aktual: me dyshim rritja e autoritetit të Ymer Prizrenit dhe familjare të një ulqinaku dhe kishin vërejtur se “Ali, s’luftova unë që të shpërblehem me të holla. implikimi i tij i mundshëm në trazira. Me pretekst varri i Ymer Prizrenit ishte i ruajtur mirë dhe se 15

në të ekzistonin mbishkrime.”) -. Kështu, Enti bëri me rastin e 121-vjetorit të ardhjes së tij nga hapjen e varrit, ekzaminoi eshtrat dhe nxori në Prizreni në këtë qytet. Sesionin, ku ishin të ftuar 1.10.- MBIJETESA dritë konstatime të rëndësishme për të ndjerin. Kjo historianë nga Shqipëria dhe Kosova, e hapi kryetari përpjekje u realizua duke angazhuar ekspertë të i shoqërisë kulturore “Art – klub”, dr. Nail Draga. Me të përfunduar të periudhës heroike të fushave përkatëse: Ndër të tjera ai tha: “Kjo është përpjekja e parë Skënderbeut, Shqipëria dhe shqiptarët u vuan para Me vendimin e Entit të datës 5 prill 1978, u caktua për rivlerësimin e rolit të madh që Ymer Prizreni një situate plot vuajtje dhe mjerim. Përpjekjet e që ekspertizën ta bëjë dr-sci Janos Nemeskery, ka luajtur në mbrojtjen e tokave shqiptare dhe tyre, mjaftonin vetëm sa për të mbijetuar dhe për ndërsa analizat laboratorike të rekonstruimit kërkesat për krijimin e një shteti shqiptar”. Në të mbajtur gjallë frymën kombëtare. Dhe, këtë biologjik dhe kimik t’i bëjë dr-sci Imre Lengyel, që referatin e tij dr. Riza Rexha (Kosovë) u ndal në qëllim ata arritën me sukses: Me kundërshtime të të dy nga Budapesti. kontributin e Ymer Prizrenit si një nga drejtuesit pandërprera ndaj okupatorit, me Luftërat heroike Me vendimin e Entit të datës 4 qershor 1978, u e LSHP. Prof. dr. Kristaq Prifti (Shqipëri) kumtoi për të periudhës së L.Sh.P. dhe caktua që ekspertizën në aspektin e medicinës rolin e këtij personaliteti të shquar të lëvizjes sonë pastaj duke u përballur me ferrin e Luftërave ligjore ta bëjë dr-sci Fadil Batalli, specialist pranë kombëtare në dritën e dokumentacionit osman. Ballkanike dhe të Luftës së Parë Botërore. Shpallja Institutit të Mjekësisë Ligjore të Fakultetit të Ndërsa, dr. Shaban Sinani dhe prof.dr. Marenglen e pavarësisë së Shqipërisë ishte një mrekulli, që Mjekësisë në Prishtinë. Verli (Shqipëri) mbajtën temat “Ymer Prizreni kurorëzojë përpjekjet dhe sakrifi cat e të gjitha Ekipi udhëhiqej nga drejtori, Muhamet Shukriu, me në gojën e popullit” dhe “Dokumentacioni austro- gjeneratave të gjeratëhershme. Mirëpo, kjo ishte bashkëpunëtorin e Entit për konservime, krijuesi hungarez për Ymer Prizrenin” etj. Në vitet 1878- vetëm një fi tore e pjesshme, sepse më shumë se fi gurativ Vefa Hapçiu dhe Gjorgjina Gabriçeviq, 1881, Ymer Prizreni ka dhënë një kontribut të madh gjysma e trojeve shqiptare mbeti jashtë kufi jve konservatore dhe arkeologe e Muzeut Popullor për çështjen shqiptare. Në vitin 1880, ai u zgjodh dhe u bë pjesë e Mbretërisë së Jugosllavisë. Në të Beogradit. Ja disa prej konstatimeve më të Kryetar i Qeverisë së Përkohshme Shqiptare, e strukturën e këtij shteti, nuk mund të durohej rëndësishme të këtyre hulumtimeve: dalë nga Kuvendi i LSHP dhe pas shtatë vjetësh u ekzistenca e një popullate, që njëkohësisht ishte Antropologu, dr-sci Janos Nemeskery, konstaton: vra në mënyrë misterioze në Ulqin nga pushtuesit “hem shqiptar – hem mysliman”! Për zgjidhjen “...me një gjësend të fortë e të topitur i është osmanë.” ) -. e këtij problemi, do të përpilohen programe mëshuar në pjesën e majtë të nofullës së epërme, “garasheniane – qubriloviqiane”, me reperkusione pastaj është rrotulluar, duke u rrëzuar nga një 1.9. - REKONSTRUIMI FIGURATIV shumë të dhembshme për shqiptarët: Një pjesë lartësi prej 4-5m, duke u përplasur në një objekt I YMER PRIZRENIT e popullatës do të shpërngulet për në Turqi, të fortë (gur ose dru), me ç’rast përjetoi thyerjen e ndërsa pjesa e mbetur, përmes reformës agrare, unazës së 4 e 5-të të kurrizit dhe kështu mizorisht Mungesa e fotografi së së Ymer Prizrenit, do ta shtyjë tatimeve, poreza e prileza, do të varfërohet deri vdiq.” ) -. Entin për Mbrojtjen e Përmendoreve Kulturore të në rraskapitje tërësore. Dhe, kur mjerimi kishte Specialisti i mjekësisë ligjore, dr-sci Fadil Batalli, Komunës së Prizrenit që edhe në këtë drejtim të prekur fundin, u ndez një shkëndijë! Nisi Lufta e tërësisht pajtohet me rezultatin e kërkimeve tregohet këmbëngulës. Krijimin e shtatores së Ymer Dytë Botërore. Shkëndijë kjo, që do të përvëlojë antropologjike dhe të analizave laboratorike Prizrenit, Enti do t’i besojë skulptorit akademik tërë botën, por që për shqiptarët këndej kufi rit, biologjike e kimike dhe konkludoi: “ thyerja e kosovar prof. Agim Çavdarbashës. Mirëpo, formësimi do të jetë një infuzion ogurmirë, shpresëdhënës, unazës së 4 e të 5-të lumbale, i kokës si pjesë më reprezentative, u realizua me jetëdhënës! Shqiptarët e Shqipërisë gëzonin shtetin mund të konstatohet në mënyrë retrograde se këto pjesëmarrjen e J. Nemeskery-t si antropolog, Gj. e tyre dhe normal sundimin italian e përjetuan si dëmtime janë shkaktuar në mënyrë mekanike nga Gabriçeviq si arkeologe e konservatore dhe V. një okupim të rëndë; ndërsa shqiptarët që jetonin veprimi i një mjeti të fortë dhe të rëndë mbretës Hapçiut si krijues fi gurativ i Entit. Për një perceptim në Jugosllavi e tashti u përfshinë brenda kufi jve të (topitur) ...“. Më tej ai përfundon: “... atëherë më të përafërt të fytyrës, bashkëpunëtorët e Entit u Shqipërisë, patën një perceptim krejt ndryshe – mund të vihet edhe një lidhje e drejtpërdrejtë në konsultuan edhe me disa pjesëtar të familjes Drini. baras me çlirimin kombëtar: U vendos administrata mes të dëmtimeve të lartpërmendura dhe të shkakut Kështu që, shtatorja e Ymer Prizrenit u formësua në shqiptare, u hapën shkollat në gjuhën shqipe, fi lloi të vdekjes, d.m.th. se ekziston lidhje e ngushtë bazë të dimensioneve të skeletit dhe të fotografi së të mësohej historia kombëtare, të valojë Flamuri kauzale në mes të dëmtimeve të lartpërmendura si së Osman Drinit, i cili i paska pasë përngjarë më shqiptar, u liruan tokat e zaptuara dhe fi lloi të dhe të shkakut të vdekjes.”) -. së shumëti, me mollëzat e theksuara dhe me sytë lulëzojë tregtia. Tani për herë të parë u krijuan Drejtori i Entit, Muhamet Shukriu, në Konferencën e gjelbër. kushtet për të nderuar edhe udhëheqësit e Lidhjes shkencore të 100-vjetorit të LSHP, u paraqit me Duke marrë parasysh kohën tepër të kufi zuar për Shqiptare të Prizrenit. Kështu, rruga ku gjendej një komunikatë rreth kërkimeve antropologjike e përpunimin e shtatores, mendoj se skulptori nuk shtëpia e Ymer Prizrenit u emërtua si rruga “Haxhi diagnostikimi antropologjik dhe i mjekësisë ligjore. arriti nivelin e dëshiruar artistik të fi gurës dhe as Ymeri”, ndërsa “busta e Abdyl Frashërit, punuar nga Ja teksti origjinal i komunikatës: pamjen reale të një personi fi zikisht të zhvilluar skulptori Odise Paskalli, më 28 Nëntor 1942 u vendos “Duke u bazuar në rezultatin e kërkimeve dhe të dhe me një qëndrim dinjitoz: “Gjatësia e trupit në Shatërvan, në parkun para kishës ortodokse të rekonstruimit antropologjik të individualitetit të është e madhe, trupi është mesatarisht i gjatë, Shën Gjergjit, nga është larguar në pranverë të Ymer Prizrenit dhe të rezultateve të kërkimeve ekstremitetet e epërme dhe të poshtme janë vitit 1946 me fondamentin e vet prapa plepave laboratorike të rekonstruimit biologjik dhe kimik proporcionale dhe më shumë të shprehura në afër ndërtesës së LSHP. Me rastin e përgatitjeve të eshtrave dhe të ekzaminimit të materialeve të drejtim të ekstremiteteve. Gjerësia e krahëve për 90-vjetorin e LSHP, busta u vendos në fasadën e këtyre kërkimeve, nga aspekti i mjekësisë ligjore, hyn në grupin e krahëve “shumë të gjerë”.Kafazi i Muzeut të LSHP. Kjo bustë tani gjendet në Galerinë Enti për Mbrojtjen e Përmendoreve Kulturore të kraharorit është i gjatë, i qitur, i gjerë, e të njëjtat e Arteve Figurative të LSHP.”) -. Komunës së Prizrenit, bënë këtë: vlera i përmban edhe kombliku, që është i matur në Kremtimet e festave të Flamurit Kombëtar në sheshin KOMUNIKATË varr. Në bazë të lugjeve dhe të prerave në eshtrat Shatërvan më 28 Nëntor, ishin vërtet madhështore. Ymer Prizreni, kryetar i Lidhjes së Prizrenit (1878 – e skeletit, konstatohet se ka pasur muskulaturë Në tri pikat hyrëse të sheshit, ngriheshin dyer 1881), varri i të cilit gjendet në gastrën kadastrale të fortë. Duke marrë parasysh karakteristikat triumfal të veshura me degë të njoma bredhi, të 6/86/1 KK – Ulqin, në moshën 65 vjeçare ka sekondare seksuale, masculinitet-in shprehimor, stolisura me fl amuj kombëtarë dhe me një “Rroftë përjetuar lëndime të rënda trupore të fi tuara në personi mund të konsiderohet për nga shtati atleto- Flamuri Shqiptar” midis portalit. mënyrë mekanike nga veprimi i një mjeti të fortë, muscularis. Një avokat i ardhur dhe i vendosur me shërbim mbretës (topitës) dhe të rëndë. Në mes të këtij dhe Sylejman Drini do të reagojë, duke konstatuar në Prizren, i cili haptas ka shprehur synimet për shkakut të vdekjes ekziston një lidhje e ngushtë se “Shtatorja nuk paraqet fi gurën reale të Ymer shtrirjen e Serbisë gjer në Durrës, me rastin e kauzale. Prizrenit, i cili ka pas një trup të zhvilluar dhe largimit, paska thënë: “Pasi që ky popull një herë e Pjesë përbërëse të kësaj komunikate, janë: ka qenë me veshje të një fi sniku me skeptrin pa fl amurin e vet, më për ne këtu nuk ka vend !” 1.- Rezultati i kërkimeve dhe i rekonstruimit (bastunin) në dorë.” Një delegacion nga Shqipëria, Megjithëse kjo periudhë zgjati vetëm katër vjet, antropologjik i individualitetit të Ymer Prizrenit, i pa kënaqur me këtë shtatore, reagojë duke u pati një ndikim kolosal në ripërtëritjen e vetëdijes 2.- Ekzaminimi i shkakut të vdekjes së Ymer shprehur: “Populli kërkon me pa heronjtë e vet më kombëtare. Jeta në Jugosllavinë e Re, sado që Prizrenit. dinjitoz ! ” nuk kaloi pa trazira e represione, disa të drejta Drejtori i Entit: Muhamed Shukriu, jur. i dipl. Në mungesë të një punimi më kualitativ, kjo të fi tuara nuk mundën më të shpërfi llen. Flamuri Vendi i krimit: Shtëpia e vjetër, e zhdukur me shtatore u bë reprezentuesi i vetëm për paraqitjen kombëtar, fi llimisht vazhdoi të valojë, por shumë djegëse, në gastrën kadastrale 6/86/1 KK – Ulqin. e fi gurës së Ymer Prizrenit. Shtatorja u fotografua shpejt u hoq nga përdorimi, pastaj u ndalua dhe kah Ekzekutuesi i vrasjes me paramendim, për shkaqe dhe u dizajnua me kompjuter dhe kështu u fi tua një fundi fi lloi të shërbejë si pretekst për reprezaljen e politike është i panjohur.) -. fotografi me ngjyrë. Shpresojmë se në të ardhmen personave të caktuar, për t’u rishfaqur sërish me Më 27 Maj 2002, ATSH nga Shkodra lajmëron: hulumtuesit do të gjejnë në Arkivat e Turqisë disa adoptime. Arsimi, letërsia, mediet e shkruara “Përfundoi të dielën në mbrëmje në qytetin dosjen e Ymer Prizrenit si deputet në Parlamentin e Ulqinit sesioni shkencor “Ymer Prizreni, Osman dhe të qartësohen shumë gjëra. Mbase në dhe elektronike, të fi lluara në këtë periudhë, vijuan personalitet i shquar i lëvizjes kombëtare“, atë Dosje, sipas praktikës, mund të gjendet edhe të kultivohen dhe të zhvillohen me xhelozi, herë – organizuar nga shoqëria kulturore “Art – klub” fotografi a e Haxhi Ymer Prizrenit. herë jo pa fl ijime. 16 HISTORI KUSH ISHTE SPIRO KOSOVA?

Dr. Marenglen Verli Si shumë të tjerë, me biografi politike të veprime personale, ngjarje ose individë. Së ngjashme, pas pushtimit të vendit nga Italia, fundi, vërehet edhe ajo bojatisje, apo fokusimi mori pjesë në administratën e ngritur nga i ngjarjeve, momenteve, e aty-këtu individëve, Po kush ishte Spiro Kosova, dekoruar më regjimi fashist në Shqipëri dhe, pas prillit të nga ai këndvështrim që nuk do të pritej keq nga 18.01.1998 nga Presidenti i Repulikës vitit 1941, edhe në trevat shqiptare që deri në regjimi i kohës. Dhe në këtë ndërhyrje të tretë “Për veprimtari patriotike të Kl. I-rë” me atë kohë ishin nën sundimin jugosllav. Kryesisht në tablo, e cila vjen e shquhet për periudhën motiviacionin “Për veprimtari të shquar shërbeu si nënprefekt në disa krahina dhe në e pas luftës se Dytë Botërore, penelatat e bëra patriotike në organizimin e mbarëvajtjen e vitin 1943, fare pak, si prefekt në Berat, detyrë për koniunkturë janë aq të pavërteta sa sjellin Kongresit Kombëtar të Lushnjës”? nga e cila u pushtua në shtator të atij viti, për ndonjëherë pamje groteske, shëmtinë e të Spiro Kosova ishte përmetari me emrin e Spiro mungesë besimi nga eprorët, sikurse pohon cilave autori në subkoshiencë e ka të kthjellët, Naqe, lindur më 5 maj 1885 në fshatin Kosovë, vetë. por nuk ndjen forcën t’i eliminojë. prej nga mori edhe mbiemrin me të cilin e Pas vitit 1944, S. Kosova e ndjeu veten element Pavarësisht nga të metat apo subjektiviteti dhe njohën shumë njerëz. Energjik dhe autodidakt, të deklasuar. U përpoq të përshtatej në ndonjëherë pozicionimi i imponuar, që në një ai emigroi nga vendlindja disi ndryshe nga shumë situatën e re dhe të mbijetonte. E ndjente se i masë ose në një tjetër janë të pranishme në bashkëvendës të tjerë përmetarë. Fillimisht për përkiste një brezi tjetër, një psikologjie tjetër gjininë e kujtimeve, madje edhe te produktet arsye ekonomike shkoi në Stamboll e më pas dhe se patriotizmi në të kaluarën nuk ishte më të mira të kësaj gjinie, kujtimet e S. në SHBA, por shpejt problemet ekonomike nuk gjithnjë mburojë efi kase për momentin, aq më Kosovës kanë vlera të mirëfi llta. Ata sjellin ishin parësore për të. Sipas studiuesit përmetar tepër, sepse jo gjithçka nga veprimtaria në të mjaft informacion, shpesh këndvështrime Prof. Stilian Adhamit, në librin “Përmeti dhe kaluarën konsiderohej veprimtari patriotike. origjinale, ndriçojnë segmente të caktuara përmetarët në faqet e historisë”, S. Kosova në Në këtë periudhë të pasluftës, gjatë së cilës të historisë sonë, shpesh jo fort të njohura, Stmaboll u bë anëtar i shoqërisë “Bashkimi”, provoi edhe internimin në një situatë të rënduar madje këtë e bëjnë për vise të ndryshme, çka shënon edhe fi llimin e aktivizimit të tij jo vetëm nga “lufta e klasave” e “pushtetit për periudha të ndryshme, japin elemente në lëvizjen atdhetare shqiptare. Kthimi nga popullor”, por edhe nga konfl iktet familjare, biografi ke interesante, që vështirë të gjenden SHBA, në fund të vitit 1912, për të kontribuar S. Kosova tentoi të vriste veten. Më pas në gjetiu etj. si vullnetar në mbrojtjen dhe konsolidimin e përpjekjet e mëtejshme për të mbijetuar Në rastin konkret lexuesit do të ndeshen në Shqipërisë së pavarur të porsakrijuar, dëshmon duket u thyer shpirtërisht, vuan ndoshta edhe informacione interesante për ngjarjet në se anëtari i “Vatrës” ishte një atdhetar i nga paranoja, por përmes kujtimeve të tij Shqipërinë e Jugut, veçanërisht në rajonin formuar, që nuk ngurronte të sakrifi konte për biografi ke, që i hodhi në letër në gjysmën e e Përmetit dhe në Vlorë në vitet 1912-1914, idealet e kombit të tij. Ai, sikurse pohon vetë parë të viteve 60, tenton të tregojë se nuk ka mandej disa të dhëna për diasporën shqiptare në kujtimet që hodhi në letër ne vitet e ‘60- qenë një njeri i rëndomtë dhe, kryesorja, se në Egjipt, më tej një tablo të situatës në ta, u përfshi në radhët e forcave të armatosura gjithnjë ka vepruar si një patriot i mirë. zonën italiane të pushtimit në vitet e Luftës të Qeverisë provizore të Ismail Qemalit, për të Në situatën e sipërpërmendur në të cilën u së Parë Botërore etj. Për vitet 1920-1939 luftuar kundër bandave greke që terrorizonin shkruan kujtimet e S. Kosovës, sa të besueshme tabloja paraqitet me ngjyra të ndezura në vise Shqipërinë e Jugut dhe kërcënonin integritetin duhen konsideruar ato? të ndryshme duke u spostuar nga Lushnja në e shtetit. Ndërkohë u emërua drejtor i shkollës Lexuesit e sotëm të arsimuar, njohës relativisht viset më veriore, në Dukagjin e në Kosovë, ku shqipe në Kaninë të Vlorës ku shërbeu deri i mirë i historisë shqiptare të shek. XX, do veçanërisht interesante pasqyrohet kryengritja në gjysmën e dytë të vitit 1914. Rebelët e t’i duhet të mendohet për shumë momente e Dukagjinit e vitit 1926. Më tej në vitet 1939- Shqipërisë se mesme e futën në burg porsa të historisë që përmenden në këto kujtime, 1944, me syrin e një nëpunësi të lartë model shtinë në dorë qytetin, më 1 shtator të atij si edhe për vlerësimin e personaliteteve të të administratës së kohës, vrojtohen ngjarje viti, por ai mundi të arratisej dhe të mbërrite ndryshëm të kësaj periudhe, aq më tepër se e situata të ndryshme konkrete dhe individë në Egjipt. I sëmurë nga puna e rëndë për të shpesh në historiografi në tonë dhe jo vetëm të shquar apo të rëndomtë, në një shtrirje mbijetuar, u detyrua të rikthehej në atdhe. në të, gjatë 17 viteve të fundit të zhvillimeve gjeografi ke që hapet nga Kukësi e Dukagjini, Porsa iu përmirësua shëndeti doli përsëri demokratike, janë shfaqur pikëpamje të në Gorë, Berat, Tiranë dhe Durrës. Periudha vullnetar dhe në krye të forcave atdhetare u ndryshme. Ndryshimet lidhen me shkallën e “pushtetit popullor” ofron një informacion aktivizua kundër bandave greke dhe kundër e njohjes në përgjithësi dhe të autorëve të shumëplanësh me vlerë. E veçanta në këtë keqbërësve vendas, të shtuar së tepërmi në ndryshëm në veçanti, por edhe me botëkuptimin rast është se fokusimi bëhet me syrin e të situatën e amullisë së përgjithshme. e autorëve dhe, së fundi, edhe me sedrën e deklasuarit, që përpiqet të dalë nga vorbulla Në vitet e Pasluftës së parë Botërore S. Kosova tyre profesionale për të shfrytëzuar të drejtën e ciklonit klasor të diktaturës, duke përballuar ishte i pranishëm në shumë ngjarje të shënuara e lirisë akademike për të paraqitur lirisht edhe problemet e rënduara familjare. të historisë sonë kombëtare. Në vitin 1920 ai pikëpamjet. Nëse ky botim i përgatitur sipas kritereve kontribuoi në mbarëvajtjen e Kongresit të Kujtimet e S. Kosovës, nëse lexohen me të paraqitjes së materialeve të gjinisë së Lushnjës dhe në luftën e Vlorës. Më pas, në vëmendje, madje më mirë të themi nëse kujtimeve, ku nuk cenohen të dhënat faktike periudhën 1921-1924, u rreshtua me forcat e studiohen, japin një tablo me tre shtresa, për dhe pikëpamjet e origjinalit, do të vlerësohet opozitës, kurse në gjysmën e dytë të viteve fat të mirë mjaft të dallueshme. Informacioni për aq sa duhet vlerësuar kjo gjini, unë besoj se ‘20, ndonëse emigrant politik, u rifut në i saktë, detajet e vlefshme, jo vetëm me shumëkush ka për të qenë i bindur se S.Kosova Shqipëri dhe u aktivizua për ndryshimin me vlerë historike, por edhe sociale, ekonomike, na ka ofruar me shumë dashuri e sakrifi cë dhunë të pushtetit politik. Ishte mjaft aktiv në biografi ke etj., të konfi rmuara pjesërisht edhe një informacion të vlefshëm që, pa dyshim, kryengritjen e dukagjinit të 20 nëntorit të vitit nga burime të tjera dhe të njohura në një masë është maksimumi që ai mund të na jepte në 1926 dhe, pas riarratisjes përtej kufi rit, humbi të konsiderueshme edhe nga historiografi a, kushtet kur u prononcova për atë periudhë çdo shans për t’u rikthyer deri ne prillin e vitit dallohen relativisht lehtë nga moralizimet rreth gjysmëshekullore të historisë të trazuar 1938, kur riskoi ta bënte për shkaqe familjare. apo argumentet e sforcuara për të arsyetuar të viteve 1912-1964. HISTORI 17 SHQIPËRIA E VITEVE 1912-1964 NË KUJTIMET E SPIRO KOSOVËS

Dr. Marenglen VERLI në shtëpinë e Islam Hoxhës. Me të isha njohur në rastin kur kishte qenë anëtar i komisionit për Një ndërmarrje për vendosjen çështjen e zgjedhjeve të kryepleqërisë të rrethit e rendit në Dragash (Gorë) të Lumes dhe me rastin e pajtimit të gjaqeve. Mbasi e njoftova Islam Hoxhën për qëllimin e Të nesërmen, përgjegjësi i postëtelegrafës së ardhjes në Shishtavec, ai më thotë: “Kam parë Bicajt më njoftoi se linja telefonike me komunën të tjerë nënprefektë në kazanë tonë (rrethin) e Shishtavecit ishte rregulluar dhe funksiononte por ata nuk e kanë çarë kokën për popullin dhe se kryetari i komunës po më thërriste urgjent fukara ashtu siç po bëni juve. Këtë nuk ia u në telefon. U gëzova dhe menjëherë shkova në them që t’iu bëj qejfi n, porse ashtu e kallëzon postë. Kryetari i komunës së Shishtavecit, Mulla puna vetë. Nënprefektët e mëparshëm mbanin Osmani, po më priste gati në mikrofon. Sa i anën e parësisë së vendit dhe fakir fukarasë nuk rashë ziles pyeti nëse jam nënprefekti. “Po unë i shikohej e drejta, ashtu siç bëni juve tash. jam”, i them, dhe e pyeta për situatën. Kryetari Drejtësinë tuaj e bëri ispat, ( e vërtetoi) çështja më përgjigjet: “Me gëzim të madh ju njoftoj e zgjedhjes së kryepleqve, kur kundërshtuat se retë e zeza u zhdukën. Ushtria jugosllave e listën e kryetarit të bashkisë së Kukësit, Tahir theu qafën përtej kufi rit, në drejtim të Dragashit Kolgjinit, si dhe në rastin e pajtimit të gjaqeve, (Jugosllavi). Gjatë tërheqjes së ushtrisë armike që mundoheni e dëshironi qetësi e vëllazërim në nuk janë bërë dëme me rëndësi në popull, veç i popull. Nuk e harroj kurrë që kur shkuam në Kala kanë dëmtuar familjet, duke u rrëmbyer me zor të Dodës për pajtimin e gjaqeve si komision, juve sende ushqimore kudo ku gjenin. Sot në mëngjes të vini në shtëpinë e Osman Litës, i cili kishte m’u paraqit një komision prej anës përtej kufi rit, përgatit darkën, por shkuat e fjetët në zyrën e të varur nga nënprefektura e Dragashit dhe me komunës dhe kur të lutëm baba Aliu, unë dhe lot në sy kërkoi sa më parë ndihmën e qeverisë Sadik Spahiu nga Kolesjani, për të shkuar se shqiptare për marrjen e masave kundër një çete unë jua premtova. “Prandaj, ju lutem, i them, iu prêt dhe harxhet i shkojnë dëm, juve na u kriminelësh të arratisur nga ana e Shqipërisë. që të nisemi së bashku me krejt kompaninë përgjigjët, “juve mund të si të njojtur që jeni, Çeta kryesohet nga njëfarë Bahtijar Kollovozi për Shishtavec për të shpëtuar familjet e mua s’më ngjitet buka dhe muhabeti me agallarë i krahinës së Shishtavecit dhe po plaçkit e pambrojtura, të cilave iu mungojnë edhe burrat. dhe bajraktarë. Këtë le ta marrë vesh mbarë torturon popullin e pambrojtur të fshatrave të Kjo gjë shkon jo vetëm në favor të qeverisë populli i Lumes”. Unë i them: “Këtë tabijet e nënprefekturës së Dragashit. Nderi dhe pasuria shqiptare por dhe në interes të ushtrisë italiane. kam prej natyre”. e familjeve të kësaj nënprefekture, më thotë Me një rast të tillë fi ton simpatinë e popullit Islami vazhdoi bisedën e më thotë: “E mora kryetari në telefon, ka mbetur në mëshirën e të vendeve përtej kufi rit, që po shpëtojnë nga vesh qëllimin e ardhjes tuaj në Shishtavec. këtyre hajdutëve kriminelë, të cilët kontrollojnë zgjedha jugosllave”. Ashkollsun të qoftë z. nënprefekt se me tamam dhe sepetet e grave dhe iu marrin të gjitha Kapiteni italian u mendua dhe më përgjigjet: është nevojë e madhe për t’i shkue në ndihmë plaçkat e vyera që kanë. Mbasi Bahtijar Kollovozi, “Rregullat ushtarake nuk më lejojnë të largoj popullit që ka mbetur si peshku pa ujë. Jam gati kryetar i kësaj çete grabitëse dhe keqbërëse kompaninë nga vendi ku është caktuar pa urdhër dhe unë të vij bashkë me juve, se njoh vendin është i anës shqiptare, na takon neve të marrim të komandës së batalionit dhe duhet të presim”. dhe shume persona të asaj ane, që mund të na masat e menjëhershme për të shpëtuar familjet Unë i them: “ Koha nuk prêt dhe mua më duhet vlejnë për këtë qëllim”. Unë i përgjigjem: “Këtë e pambrojtura, që i kanë burrat nëpër kurbete. të nisem qysh tani që të mbërrij në kohën që e kam menduar dhe unë, prandaj u ktheva që të Urdhërojmë, shton kryetari, se ç’përgjigje t’i kam dhënë fjalën”. Kapiteni si u mendua pak më takohem me ty”. jap këtij komisioni dhe si duhet të veproj unë”. thotë: “Mbasi çështja është tepër urgjente dhe Prej Novoseje, së bashku dhe me Islam Hoxhën, Ndërsa kryetari fl iste në telefon, unë po duhet të nisemi pa pritur urdhrin e superiorit tim, shkuam në Shishtavec. Kryetari i komunës, Mulla mendoja dhe i përgjigjem: “Qysh tash po nisem unë kam kompetenca t’iu jap 20 ushtarë me dy Osmani, e kishte marrë vesh mbërritjen tonë në për Shishtavec. Gjallë a vdekur, sonte mbërrij mitraloz të lehtë e municion të mjaftueshëm për Novosejë dhe kishte dalë e po na priste bashkë në Topojan dhe nesër paradreke do të jem aty. çdo ushtar, nën komandën e një togeri, si roje me disa burra të Shishtavecit. Si shkuam në Komisionit i thuaj nga ana ime dhe nga ana jote të sigurt për personin tuaj. Togerin do ta kini në zyrën e komunës, unë, ofi ceri italian dhe Islam se qeveria shqiptare ka marrë të gjitha masat e dispozicion dhe për çdo gjë përgjegjësia iu takon Hoxha, menjëherë fi lluam të bënim planin se si duhura kundër keqbërësve dhe për qetësinë e juve. Po urdhëroj përgatitjen e ushtarëve nga të vepronim për t’i shkuar në ndihmë sa më parë rrethit të Dragashit sot po niset prej Bicajt një më të stërviturit për udhëtime të ngutshme dhe popullit të Dragashit. Kryetari i komunës propozoi fuqi ushtarake në drejtim të Dragashit, nga ana që kanë eksperiencë luftarake. Ju uroj rrugë të të thirrej edhe tregtari Beqir Shishtaveci, i cili e Shishtavecit”. Këto fjalë ia thashë me shpresën mbarë e suksese të mira”. ishte një burrë i ndershëm, i simpatizuar dhe i e fjalës që më tha kapiteni italian, që kishte E falënderova nxehtësisht kapitenin dhe i them: besuar prej popullit. Ai njihej me shumë persona ardhur në Bicaj me një kompani ushtarësh. “Edhe me këtë fuqi, shpresoj se kam për t’ia të rëndësishëm në rrethin e Dragashit, që i sillnin “Komisioni të kthehet sa më parë në vendet arritur qëllimit”. besim fjalës së tij. e veta, shtova, duke i vënë në dijeni të gjitha Mbas një ore u nisa prej Bicaj. Ishte data 31 Islam Hoxha thotë: “Edhe unë jam i atij familjet e fshatrave për përgjigjen që u dha gusht 1940”. mendimi”. qeveria shqiptare. Sa për veprimin nga ana e Kur mbërritëm në qafë të malit Gjallicë, fi lloi U thirr Beqir Idrizi (Shishtaveci) dhe fi lluan të juaj si kryetar komune, ju urdhëroj të angazhoni të erret. Moti ishte shumë i vrenjtur dhe zuri bisedonim çështjen, si të shkonim sa më parë, nga fshatrat varëse 20 – 25 kuaj hipës (shale) dhe të binte dëborë. Era e të ftohtit na pengonin për situatën e asaj ane, ç’mund të na ngjiste nesër t’i gjej aty në komunë, patjetër”. udhëtimin. Deri në mesnatë, me zor mbërritëm dhe a ishte e mundur t’i mbërrihej qëllimit me U ktheva nga telegrafana dhe shkova u takova me në katundin Topojan. Çokitëm në derën e të parës fuqinë e pakët që kishim. Beqiri e mori fjalën i kapitenin italian. E vura në dijeni mbi sa mora shtëpi të këtij katundi. Kërkova kryeplakun, pari dhe thotë: “Unë po çfaq mendimin tim dhe njoftim nga kryetari i komunës së Shishtavecit i cili na vendosi të gjithëve në një shtëpi të nëse pëlqehet le ta vemë në veprim. Populli i dhe mbi nisjen time të menjëhershme për atje, përshtatshme. asaj ane ka kërkuar vetë ndihmën praj anës sepse të nesërmen paradite duhej të mbërrija Të nesërmen në mëngjes ktheva nga Topojani tonë dhe s’gjejmë asnjë kundërshtim. Sikur dhe në Shishtavec për t’i shkuar në ndihmë në kohë rojtësin e katundit Bicaj, të cilin e kisha marrë si me shkopinj në dorë qofshim, ai do të gëzohet popullsisë përtej kufi rit, që kishte mbetur pa udhërrëfyes, se për herë të parë po udhëtoja për dhe do të na presë si miq e vëllezër, prandaj asnjë mbrojtje e në mëshirën e keqbërësve. E në Shishtavec dhe, pasi mora një civil nga Topojani kjo fuqi është e mjaftueshme dhe s’kemi pse informova për komisionin, që kërkoi ndihmë për të na udhëhequr deri në Shishtavec, u nisa te dyshojmë. Sa për atë maskaranë, hajdutin urgjente nga ana e autoriteteve shqiptare dhe që bashkë me grupin për udhëtim. Kur mbërritëm Bahtijar Kollovozin, kur ta marrë vesh se bashkë në katundin Novosej afër Shishtavecit, u ktheva 18

me ushtrinë është dhe nënprefekti i Lumes, vëllezërit tonë se nga Kaçaniku, krejt Kosova e zgjedhur nga një person për çdo komunë, me ai me gjithë shokët do të zhduket vrimave të Metohija, që përfshin qytet Prizren, Gjakovë, cilësi të pëlqyera nga çdo pikëpamje. Personat maleve, sepse s’ka se si i kundërshton qeverisë Pejë, Mitrovicë, Prishtinë, Gjilan, Shtime, duhet të jen të dëshirueshëm prej popullit për shqiptare ashtu si luftonte me serbët, se s’ka Ferizoviq, Kaçaniku etj i përkisnin dhe i përkasin sjelljet e tyre në të kaluarën e në të tashmen. se ku të futet. Për të përhapur lajmin e nisjes Shqipërisë. Por fatkeqësisht dhe padrejtësisht Ky këshill do të jetë nën kryesinë e nënprefektit tonë për në Dragash, unë po i shkruaj në gjuhën këto vise iu grabitën Shqipërisë prej Fuqive të dhe e zëvendëson atë rast mungese. Ai vendos, turqisht letrat hoxhës së Glloboçicës, Vranishtit Mëdha dhe iu dorëzuan Serbisë, sepse, mbas urdhëron dhe merr masat e duhura kundër dhe myftarit të Dragashit, të cilët i njoh dhe Luftës Ballkanike kur u mund Turqia, këto vise padrejtësive dhe keqbërjeve në popull me anën më njohin. Do t’i njoftoj nga ana ime, si miku i shqiptare i okupoi Serbia. Ja ku erdhi koha tashti e një fuqie vullnetare të armatosur, që do ta tyre, se nënprefekti i Lumes ka mbërrit me fuqi që këto vende të humbura prej vitit 1912, të ketë në dispozicion provizorisht”. ushtarake në Shishtavec dhe sot po niset për në bashkohen prapë me mëmën Shqipëri. Prandaj Unë dhe kryetari i komunës menduam dhe Dragash. Lajmëroni popullin e të gjithë fshatrave juve o vëllezër mos e konsideroni veten sit ë huaj vendosëm këto masa: të gëzohen e të qetësohen se po shpëtojnë nga por sikur jemi prej një mëme e një babe. a) Lidhjen e shpejtë telefonike Prizren vuajtjet, të marrin guxim e të mos i tremben një Qeveria shqiptare është gati ta ndihmojë – Dragash dhe Dragash – Shishtavec dhe më pas hajduti të keq si Bahtijar Kollovozi”. popullin e këtij vendi për çdo nevojë që të edhe të Dragashit me komunat Opojë – Brod dhe Mendimi i Beqir Idrizit u pëlqye. i them: ketë. Për këtë merrni parasysh mbërritjen time Krushevë. “Shkruaju letra shpejt atyre personave dhe t’i të menjëhershme pranë jush për stabilizimin b) Formimin e një kompanie vullnetarësh nisim me anën e një kalorësi civil më parë se të e qetësisë dhe të rregullit dhe për marrjen e të armatosur, me qendër në Dragash, në nisemi neve”. masave të rrepta kundër çdo keqbërësi, kundër dispozicion të nënprefektit, me qëllim që ky ta Kryetarit të komunës i them: “A janë gati kuajt atyre që dëmtojnë popullin dhe prishin qetësinë. përdorte ku ta lypte nevoja. që të kam porositur nga Bicaj?” Ai përgjigjet: Nga ana tjetër dhe populli është i detyruar që të c) Për inkurajim të popullit të qetë “Pres të më vijnë edhe dy, 25 kuaj i kam gati”. respektojë ligjet, t’i bindet urdhrave të qeverisë kundër keqbërësve, si Bahtijar Kollovozi me “Shumë mirë. i them, atëherë të thirret sa më të hedh prapa krahëve të kaluarën dhe të fi llojë shokë, të bëhej një demonstrim me kompaninë e parë rojtësi i katundit, jepi një kalë të fortë dhe një jetë të re, me dashuri e vëllazërim ndër veti, armatosur vullnetare në ato fshatra që dyshohej ta nisim sa më parë me letrat e Beqir Idrizit për përndryshe qeveria shqiptare është e detyruar të se bashkëpunonin me keqbërësit. t’ia dorëzuar në vendet e caktuara personave që marrë masat më të rrepta kundër atyre që nuk i Beqir Idrizi dhe Islam Hoxha nga Novoseja i drejtohet secila letër”. binden qeverisë dhe urdhrave të saj si dhe kundër propozuan për komision ekzekutiv të rrethit të Gjysmë ore pasi u nis rojësi i katundit dhe u bë keqbërësve. Me kaq iu uroj, lumturi, mirëqenie, Dragashit këta persona: Për komunën e Dragashit, gati edhe tregtari Beqir Idrizi, iu dhashë nga mbarëvajtje dhe vëllazërim midis jush. Tashti Eshtref Pllajnikun, për komunën e Opojës Din një kalë 20 ushtarëve italianë dhe të tjerëve, iu lë me shëndet se na duhet të nisemi për në Plavën, për komunën e Brodit Abedin Qahajan kryetarit të komunës, ofi cerit italian, Islam Dragash që të mbërrijmë sonte atje se ashtu e dhe për komunën e Krushevës Eshtref Sherifi n. Hoxhës dhe Beqir Idrizit dhe nisëm kaluar në kemi planin dhe s’mundet ky të ndryshohet”. drejtim të Dragashit. Ecnim shpejt se e kishim Të gjithë përplasën duart duke thirrur: “Rroftë Personat e lartpërmendur unë nuk i njihja, por vendosur që në mbrëmje të arrinim në Dragash. qeveria shqiptare, zhivio allbanska vllada”. Islam Hoxha dhe Beqir Idrizi më dhanë fjalën se Kur kishim kaluar kufi rin e Shqipërisë dhe kishim U nisëm prej Glloboçice për t’u përcjellë prej garantonin ata dhe ishin ata përgjegjës për çdo dalë në qafë përkundrejt katundit Glloboçicë, banorëve deri jashtë katundit dhe mbërritëm të keqe. Unë i pranova dhe i regjistrova në planin dëgjuam krisma pushkësh. Ofi ceri italian m’u në mbrëmje në katundin Vranisht. Porsa kishte e punës. afrua dhe më thotë: “Z. nënprefekt, shenjat janë fi lluar të bëhej natë. Këtu nuk bëmë asnjë të dyshimta dhe duhet të jemi të përgatitur”. ndalesë, vetëm një përshëndetje vëllazërore me Mbasi përfundoi plani i punës si përshkrova Menjëherë iu dha urdhër ushtarëve që të zbrisnin popullin që ishte duke na pritur. I porositëm që më lart, u thirr kryeplaku i Dragashit, që ishte nga kuajt dhe t’i tërhiqnin për dore. Beqiri që të paraqiteshin të në Dragash, mbasi Vranishti në afërsi me vendin ku ndodheshim ne dhe e ndodhej mbrapa nesh erdhi me vrap e na pyeti me Dragashin nuk ishin më shumë se 40 minuta urdhërova që të dërgonte në fshatin më të afërt përse u ndalëm. Unë i thashë se ofi ceri italian larg. të çdo komune nga një civil të Dragashit për të dyshoi nga të shtënat e pushkëve dhe do që të Kur mbërritëm në Dragash kishte kaluar ora një e njoftuar për pjesëmarrjen e të gjithë burrave jemi të parapërgatitur për çdo ngjarje. Beqiri natës, allaturka. Populli, i madh e i vogël, kishte në mbledhjen që do të bëhej të nesërmen në më thotë: “Thuaj zotit ofi cer të mos dyshojë dalë jashtë Dragashit e po na priste, simbas Dragash. Mbledhja e përgjithshme përpara për asgjë të keqe, se këto të zbrazura pushkësh letrës së dërguar nga Beqiri një ditë më parë. nënprefekturës do të bëhej me rastin e ardhjes janë shenja gëzimi të popullit, që e njoftuam me Mbasi ishte errësirë dhe nuk e njihte njeriu së nënprefektit të Lumes me ushtri në ndihmë të anë të letrave vajtjen tonë për të mirën e tyre”. njerinë, nuk e pashë të arsyeshme të zgjatesha, popullit në Dragash dhe, në prezencë të popullit, E vura në dijeni ofi cerin italian për sa më tha e përfundova me një përshëndetje “mirë se u do të ngrihej fl amuri i Shqipërisë në ndërtesën Beqiri, por mbasi vendi ishte shumë i tatëpjetë gjejmë vëllezër” dhe ata na përgjigjen, “ mirë se e nënprefekturës. Porosia ishte që të mos dhe i vështirë për të udhëtuar kaluar, zbritëm të na erdhët o shpëtimtarë të këtij populli”. Pastaj mungonte askush në këtë mbledhje me rëndësi gjithë nga kuajt dhe i tërhoqëm për dore. i thashë Beqir Idrizit që të fl iste me kryeplakun, të madhe historike. Fshati i parë të njoftonte Kur mbërritëm përposh në përrua dhe do të të cilin e njihte se kush ishte, t’i thoshte se fshatin tjetër më të afërt dhe, në këtë mënyrë, ngjiteshim përsëri përpjetë për në katundin çdo veprim ka mbetur për të nesërmen dhe se duhej të njoftoheshin të gjithë fshatarët e të Glloboçicë gjetëm aty hoxhën e këtij katundi populli duhej të mblidhej përpara ndërtesës së gjitha komunave. me fl amurin kuq e zi të Shqipërisë në duar dhe nënprefekturës. Për sonte ai të kujdesej për bashkë me të një grumbull burrash, që po na ushqimin e kuajve, për vendbanimin e ushtarëve Mbasi u krye dhe kjo punë, u shtrimë nëpër prisnin përtej përroit. dhe për ushqimin e tyre me ç’të ndodhej, si dhe dyshekët që na kishin përgatitur për të fjetur. Ishte një moment që nuk di si ta përshkruaj. Të të siguronte dy dhoma të veçanta, njëra për Ora kishte kaluar një mbas mesnate; ishim të gjithë ranë në gjunjë me duart lart në qiell, kur ofi cerin italian dhe tjetra për ne të katërt, për lodhur e të këputur, sidomos unë që kisha bërë iu afruam. Të gjithë u vërsulën të na përqafonin mua, kryetarin, Islamin dhe Beqirin. një rrugë shumë të gjatë për 24 orë pandërprerë, me lot në sy e duke qarë si foshnjat nga gëzimi Beqiri foli me kryeplakun, që me kënaqësi i prej Bicajt e deri në Dragash. i madh që ndjenin. Ofi ceri italian u impresionua mori përsipër t’i plotësonte këto kërkesa dhe Të nesërmen populli fi lloi të mblidhej përpara aq shumë sa më thotë: “Z. nënprefekt, nuk më menjëherë i vuri në zbatim. nënprefekturës së Dragashit duke ardhur grupe- dhimbset jeta sikur ta di që të vdes në këtë Më parë kryeplaku shpërndau kuajt nëpër grupe nga fshatrat e të gjithë rrethit. Bashkë minutë”. shtëpia, ku dy, ku tre, ku katër. Strehuesit me popullin ishin dhe personat e caktuar për në U ngjitëm në fshat. Rruga kalonte përmes fshatit. kishin për detyrë të siguronin për tagji e bar. këshillin e rrethit. Si u mblodh një shumicë, lart Gjetëm të mbledhur përpara sheshit të Xhamisë Pastaj shpërndau ushtarët në katër shtëpi dhe nga 500 vetë, se më të shumtët ndodheshin nëpër një shumicë tjetër njerëzish, burra pleq, gra e më në fund, na vendosën ne në dy dhoma të kurbete, shkova në nënprefekturë për të bërë të reja dhe vajza e fëmijë shkolle, të cilët po veçanta. Mbas darke ofi ceri italian shkoi të fl erë takim me popullin e për të kryer formalitetet na prisnin me fytyra të qeshura dhe duke thirrur në dhomën e vet, kurse ne të katër qëndruam e ceremonisë, ngritjen e fl amurit të Shqipërisë me zë të lartë, disa “Rroftë Shqipëria” dhe disa në dhomën tonë dhe fi lluam të pleqëronim një në godinën e nënprefekturës, ku para dy ditëve “Zhivio Allbanija”, se në përgjithësi populli goran plan pune. Iu them Beqirit dhe Islam Hoxhës: qëndronte i ngritur fl amuri i Jugosllavisë. U nisa fl et maqedonçe në familje. “Unë dhe kryetari i komunës së Shishtavecit prej shtëpisë ku bujtëm asaj nate së bashku Si u zbritëm kuajve dhe u përshëndetëm miqësisht do të mendojmë se ç’duhet bërë për mbajtjen me ofi cerin italian, Islam Hoxhën, Beqir Idrizin e vëllazërisht, unë, si nënprefekt, mbajta një e qetësisë dhe të rregullit administrative në dhe kryetarin e komunës Shishtavecit, në orën fjalim të shkurtër në serbisht, mbasi e zotëroja rrethin e nënprefekturës së Dragashit, kurse 10.00 paradite të datës 2 shtator 1940, ora 4.00 këtë gjuhë dhe me qëllim që të merrnin vesh të juve të dy do të mendoni thellë mbi formimin allaturka dhe data 19 gusht (populli vazhdonte gjithë. Në fjalën time u them: “Duhet ta dini ju e një pleqësie të rrethit të Dragashit, duke akoma me zakonin e vjetër të kohës së Turqisë). 19

Kur mbërritëm në vendin e mbledhjes së popullit, me vullnetarët e armatosur të katundit të vet keqbërësit dhe dëmprurësit e atdheut, duhet në u pritëm me bukë e kripë. Duke salutuar popullin nesër detyrohet të paraqitet patjetër në këtë njërën anë drejtësia dhe më tjetrën anë dënimi në mënyrë gazmore e vëllazërore hymë brenda nënprefekturë. Kjo fuqi vullnetarësh do të jetë i meritueshëm, pa marrë parasysh nëse bëhet në nënprefekturë dhe dolëm në ballkon përpara në dispozicion të nënprefektit të përkohshëm fjalë për bej, aga, pasha ose kushdo qoftë”. popullit të mbledhur. Populli përplaste duart dhe do të përdoret si organ i policisë në çdo Me kaq mbaroj mbledhja e ceremonisë për nga gëzimi duke thirrur “Rroftë Shqipëria, rast dhe në çdo vend që e lyp nevoja. Të gjithë ngritjen e fl amurit dhe për veprimet e tjera që u rroftë qeveria shqiptare!”. Neve nga ballkoni i vullnetarët, mbasi janë pa uniforma, në krahun përmendën më lart. Sa për personat e këshillit, salutonim me duar e duke ngritur e ulur kokën. e majtë do të jenë të pajisur me shenjën “kuq e i mbajta dhe iu caktova zyrën për të fi lluar Pastaj fi llova të mbaja fjalimin e rastit. U fola zi” prej pëlhure, të qepura bashkë të dy ngjyrat nga detyra, duke i urdhëruar që asnjëri të mos si në katundin Gllobocicë duke shtuar: “Ju them me nga 5 – 6 centin gjerësi secila ngjyrë. Kjo largohej nga Dragashi pa marrë më parë leje. se dita e sotme është një ditë që gëzon zemrat shenjë është fl amuri ynë. Të gjithë duhet t’i Të nesërmen u kthye sipërmarrësi i rregullimeve tuaja dhe të krejt popullit shqiptar. Është dita binden e ta respektojnë policinë vullnetare që e të linjës telefonike Dragash – Prizren dhe më e çlirimit të viseve shqiptare të shkëputura me mban këtë shenjë. njoftoi se linja nga Prizreni deri në Qafën e përdhunë 28 vjet më parë nga gjiri i Shqipërisë Vini re dhe mbani vesh të gjithë, shtova më Zhurit ishte rregulluar dhe kishte biseduar me nga ana e Fuqive të Mëdha, për t’u plotësuar tej. Në bazë të informative të sigurta unë kam Prizrenin me aparatin personal. Tashti mbetej të dëshirën lakmitarëve fqinjë për tokat pjellore që formuar një këshill administrativ për rrethin e lidhej telefoni i postës me linjën e Prizrenit dhe i takonin Shqipërisë, si është për shembull për Dragashit. Ky këshill do të jetë nën kryesinë e ndërlidhja do të ishte në rregull. Kosovën dhe Metohinë, me vende fushore e me nënprefektit dhe mbulon detyrat e tij, kur ky Mbas lidhjes së telit menjëherë kërkova Prizrenin; një popullsi më se një milion frymë me kombësi mungon. Është i plotfuqishëm të urdhërojë, të ishte një telefonist qe m’u përgjigj. E pyeta nëse shqiptare, siç dihet dhe siç vërtetohet nga vendosë e të marrë masa në të gjithë drejtimet kishte lidhje me prefekturën dhe a ndodheshin ngjarjet historike të kohëve të kaluara. Është administrative. Ky këshillë përbëhet prej këtyre nëpunësit atje. Ai më njoftoi se ndodhej prefekti një ditë historike për rrethin e Dragashit, të zotërinjve: i Kukësit, i cili kishte ardhur para dy ditëve dhe shpalosë fl amurin e Shqipërisë, që e morëm nga a) Zotit Eshtref Pllajniku, si përfaqësonjës kishte marrë në dorëzim prefekturën. I them: komuna e Shishtavecit, sepse ky fl amur i shenjtë, fuqiplotë i komunës së qendrës Dragash: “Më jep prefekturën, jam nënprefekti i Lumes po ngrihet sot mbi drurin e atij fl amuri të huaj b) Z. Din Plavës të komunës së Opojës; këtu në Dragash”. që dy ditë më parë u zhduk përgjithmonë nga ky c)Z. Abedin Qahajai, të komunës së Brodit, U lidha me telefon me prefektin e Kukësit, Hysni rreth. Nën hijen e këtij fl amuri me shkambonjën d) Z. Eshtref Sherifi t, të komunës së Krushevës. Pejën. Mbas përshëndetjeve, më pyeti lidhur dy krenore, në saje të ushtarëve italo-gjermanë Këta zotërinj janë një trup i përbashkët me me vajtjen time në Dragash dhe mbi situatën. do të rikthehen e do të jenë të pandara nga të drejta të barabarta dhe s’merret parasysh Unë i përgjigjem: “Më fal z. prefekt se, mbasi Shqipëria të gjithë ato vende shqiptare, që se kush është pasanik, kush është i shtresës së juve ndodheshit në Shkodër, mora disa masa u grabitën padrejtësisht më 1913, me rastin e mesme dhe kush është i shtresës së ulët. Në këtë urgjente, pa urdhër dhe me iniciativën dhe caktimit të kufi jve nga ana e Fuqive të Mëdha drejtim s’ka ekspresion, të gjithë janë një lloj përgjegjësinë time. Jam larguar nga Bicaj qysh Evropiane”. si njeri dhe tjetri, në të gjithë veprimet zyrtare nga data 31 gusht dhe mbërrita në Dragash më 1 Gjatë ngritjes së fl amurit në shtizë, populli i që këta do të kryejnë. Nga ky këshill do të lindë shtator, se kështu e lypi nevoja që t’i ardhur në mbledhur ranë në gjunjë në shenjë nderimi dhe drejtësia, mirëqenia e popullit, mbarëvajtja ndihmë popullit të nënprefekturës së Dragashit, bindjeje. Sytë njerëzit i mbanin të drejtuara nga administrative, liria e popullit paanësisht, si i cili me anën e një komisioni kërkoi ndihmën e fl amuri dhe thërrisnin me zë të lartë, “Rroftë dhe zhdukja e padrejtësive dhe e keqbërjeve. autoriteteve shqiptare, sepse po plaçkitej prej fl amuri i Shqipërisë”. Megjithëse personat e përmendur i kam zgjedhur të arratisurve kriminelë si Bahtijar Kollovozi me Mbas ngritjes së fl amurit, mora listën e vetë për këtë këshillë, prapëseprapë i jap të shokë. Sa për situatën e sotme, mbretëron qetësi shënimeve për planin e veprimeve që duheshin drejtë popullit që t’i kundërshtojë këta dhe e plote dhe jam duke marrë të gjitha masat që kryer sa më parë dhe i them popullit: “Si të propozojë e të zgjedhë të tjerë më të mirë i shoh të nevojshme. Më datën 2 shtator u ngrit përfaqësues i qeverisë shqiptare dhe si qeveritar nga të gjitha pikëpamjet në këtë mbledhje të me ceremoni fl amuri shqiptar, me pjesëmarrjen i përkohshëm i këtij vendi, me qëllim që të vihet përgjithshme. Në qoftë se formimi i këshillit e krejt burrave të rrethit të Dragashit”. rregull administrative, të stabilizohet qetësia aprovohet në këtë mbledhje me personat që unë Prefekti Hysni Peja më thotë: “Shumë mirë ke dhe të merret kontakt me autoritetet superior ju tregova, atëherë pëlqimi të jetë me ngritjen bërë se dhe unë ashtu si ti kam vepruar, pa sa më shpejt, mbi nevojat e ngjarjet e popullit e dorës përpjetë dhe mospëlqimi pa ngritjen e urdhër të Ministrisë. Me të mbërritur në Kukës, të këtij rrethi, si edhe për të larguar nga ky vend dorës. Në këtë mënyrë merret vesh se nga anon menjëherë u nisa për në Prizren dhe mora në çdo keqbërës të jashtëm e të brendshëm, e shoh shumica dhe le të zgjedhë populli vetë trupin dorëzim prefekturën. Mos u largo prej Dragashit të nevojshme që në bashkëpunim me juve dhe këshilltar”. derisa të emërohet provizorisht një nënprefekt me ndihmën tuaj, të merren disa masa kryesore. Propozimet që bëra u pëlqyen prej të gjithëve tjetër dhe mbasi t’i bësh dorëzimet këtij, nisu Së pari, të paraqiten sa më parë ata persona që në mbledhje dhe s’mbeti asnjë person pa ngritur për në Bicaj”. kanë shërbyer në postëtelegrafë dhe që kanë dorën. Mbas ceremonisë të ngritjes së fl amurit dhe pas praktikë në rregullimin e linjave telefonike”. Si u mor edhe pëlqimi i popullit, thirra nga shpërndarjes së popullit, kryetari i komunës Nga poshtë përgjigjet një person dhe më ballkoni emrat e personave të caktuar për së Shishtavecit Islam Hoxha dhe Beqir Idrizi, u thotë: “Jam këtu z. nënprefekt dhe jam gati në këshill dhe i ftova të vinin në ballkon. U kthyen në Shishtavec. Kryetarin e porosita që të marr përsipër këtë shërbim”. Shumë mirë, përshëndeta me ta dhe me atë rast i njoha se të fi llonte prej Shishtavecit rregullimin e linjës i them. Qysh tani ai u ngarkoj këtë detyrë dhe cilët burra ishin. Pastaj iu drejtova nga ballkoni telefonike në drejtim të Dragashit, me qëllimit menjëherë fi lloni nga puna për rregullimin e popullit duke i thënë: “Këta zotërinj janë ata që që puna të mbaroj sa më parë. Kështu do të linjave telefonike, më parë atë Dragash - Prizren, keni zgjedhur e pëlqyer për këshillin e rrethit. isha në kontakt të menjëhershëm prej Dragashi mbasandej Dragash – Shishtavec dhe mbas këtyre Këta janë prej këtij vendi, e njohin të mirën e të me Shishtavecin dhe Bicajn, për rregullimin e linjave të kontrollohen e të rregullohen linjat e keqën, e dinë ç’nevoja ka vendi dhe populli nga problemeve në të dy nënprefekturat, të Lumes Dragashit me komunat Opojë, Brod dhe Krushnjë çdo pikëpamje. Qeveria shqiptare ka në program dhe të Gorës. (Krushevë). Sa për materialet e nevojshme je i drejtësi, qetësi, liri, mirëqenie, bashkim e Aktet zyrtare i nënshkruaja si nënprefekt i Lumes autorizuar që t’i marrësh ku të gjenden, fundja vëllazërim dhe zhdukjen e veseve të këqija dhe i Dragashit. edhe telat e gardheve të popullit”. Sipërmarrësi e të dëmshme të trashëguara nga e kaluara. Ashtu siç i kisha porositur ditën e mbledhjes, më përgjigjet: “Për material s’kemi nevojë se e Për zbatimin e programit qeveritar nga ana e kryepleqtë e të gjithë fshatrave të rrethit të di që depon ushtarake në katundin Vranisht ka këshillit, mjafton të mos ju mungojë vullneti Dragashit mblodhën ditën e nesërme në Dragash mjaft material si tel, izolatorë etj. dhe shkoj e dhe ndërgjegjja njerëzore dhe çdo punë shkon vullnetarët e çdo katundi. Ishin të armatosur i marr atje”. “Shumë mirë, i them, më gëzove, mbarë, qofshin edhe analfabetë dhe panjohuri me pushkë serbe dhe të veshur mirë. Edhe fi llo nga puna, merr dhe sa shokë që të kesh për ligjet. Unë kam studiuar një ligj të veçantë vullnetarët e komunës së Opojës ishin të gjithë nevojë”. nga ligjet në fuqi. Është ligji i falur prej natyrës me kapuça të bardhë në krye, sepse shumica e Pas këtij dialogu vijova: “Mbasi kryepleqtë dhe dhe e kam parasysh orë e çast dhe s’më harrohet popullsisë së fshatrave të kësaj komune ishin paria e popullit të këtij rrethi, ndodhen këtu kurrë. Me anën e këtij ligji natyral ia kam mbërrit thjesht me kombësi shqiptare, me përjashtim prezent, të bëhet menjëherë një listë emërore çdo qëllimi për mbarëvajtjen e punës time. Ky të fshatit Rrapshë (Rapçë) që fl iste gjuhën për formimin e një kompanie vullnetarësh të ligj është shumë i vlefshëm për cilindo njeri që e maqedonase. Ndërkohë që kompania vullnetare armatosur, nga çdo fshat deri në 130 vetë. Këtë përqafon, mësohet shumë kollaj dhe s’harrohet ishte në formim e sipër, ofi ceri italian mori barrë ia u ngarkoj kryepleqve të çdo katundi, kurrë. Vini re dhe dëgjoni të gjithë se cila është urdhër nga komanda ushtarake e Bicajt që të të cilët do të jenë përgjegjës që të caktojnë baza kryesore e këtij ligji natyral. Mos bëj atë kthehej urgjentisht pranë kompanisë vet, për personat për këtë shërbim të detyruar, aq sa i që s’ta dëshiron zëmra të ta bëjnë të tjerët ty, arsye se kompania që ndodhej në Bicaj kishte takon çdo fshati simbas frymëve. Çdo kryeplak pra, mendo, gjyko dhe masandej vepro. Sa për marrë urdhër nga batalioni që të nisej për në 20

Prizren. Për të mos humbur rrugën e shoqërova masat e nevojshme sa pa ngjarë e keqja, sepse duhet të hidhen prapa krahëve e të harrohet çdo me dy vullnetarë të armatosur deri në Shishtavec çdo masë që mund të merret mbas ngjarjes, nuk gjë e kohës të padrejtësive e të fi llojmë jetë të dhe prej andej deri në Bicaj e shoqëroi kryetari i shkon në dobi të popullit dhe as të autoriteteve re, ashtu siç na mëson e këshillon z. nënprefekt. komunës së Shishtavecit. të këtij vendi. Për shumë kohë dhe vjet do të Të kemi qetësi, vëllazërim e bashkim midis nesh vazhdojnë telashet dhe prapë plagët mbeten që t’i mbërrihet këtij qëllimi shumë të vlefshëm Zgjidhja e një mosmarrëveshjeje pronësore të pashëruara dhe të paharruara. Prandaj po ju për popullin, për qeverinë dhe për vendin tonë, midis fshatrave Plavë e Rrapshë (Rapçë) lutem juve përfaqësuesve të popullit të secilës Pra duhet edhe populli në përgjithësi ta largojë komunë, mendohuni mirë dhe vendosni ashtu si nga mendja çdo vepër të keqe kundër njëri tjetrit Pasi formova kompaninë vullnetare, simbas është e drejta dhe si e lyp nevoja dhe interesi dhe të mos kërkojë hesape të së kaluarës, me rregullores ushtarake, me tetësh, komandantë i përgjithshëm i këtij vendi. Ja ku po u them kokë të vet, por çdo gjë të bëhet me anë të ligjit e togëkomandantë, vendosa të bëj një shëtitje se unë nga ana ime bëra hetime të imta dhe ose në marrëveshje paqësore e vëllazërore”. në komunën e Opjoës, sepse në këtë komunë konstatova se të dyja palët janë të pafajshme Unë i shtrëngova dorën për fjalën e tij, kurse dyshohej të ndodhnin ngjarje hakmarrëse për dhe se faji rëndon mbi ish-autoritetet jugosllave, anëtarët e këshillit u ngritën dhe e përqafuan problem të së kaluarës. Më parë shkova në të cilat mundoheshin të gjenin sebep pa sebep përzemërsisht si vëllezër, me buzë në gaz e me fshatin Rrapshë. Aty mora vesh se banorët e dhe padrejtësisht të dëmtonin anën e popullit që fytyra që u ndrinin. këtij katundi ndodheshin në grindje për çështje fl iste gjuhën shqipe dhe të përkrahnin anën që Pastaj u ngrit Eshtref Sherifi dhe thotë: “Unë si kufi ri me ata të katundit Plavë dhe mund të fl iste gjuhën serbe; ndonëse të dy palët ishin të më i ri nga mosha, s’kam ç’të them më tepër nga ndodhnin edhe vrasje po të mos merreshin masa një feje dhe të një nënshtetësie jugosllave. sa tha z. Abedin Qahaja, veçse bashkohem me të menjëhershme. Gjatë kohës së sundimit të Jugosllavisë, kanë gjithë shpirt me fjalët e tij dhe do të jem anëtar U desh të ndalesha në Rrapshë dhe, me anën ngjarë padrejtësi dhe barbarizma edhe më të besnik i së drejtës, i qetësisë, i bashkimit dhe e një tetëshe vullnetarësh, dërgova e thirra këqija e më të mëdha se çështja e grindjes që ka vëllazërimit, simbas betimit që bëra” dhe u ul. kryeplakun dhe krejt banorët e katundit të fi lluar sot Plava me Rrapshën, për një copë vend Unë dhe këshilli i përgjigjemi: “ashtu qoftë krejt Plavës. i urdhërova të paraqiteshin sa më parë të pafrytshëm e të parëndësishëm, sepse nuk populli dhe çdo punë ka me shkue mbarë”. në vendin për të cilin kishin grindje. Gjithashtu është tokë e punueshme, ara ose vreshta, por Ndërkohë që bëmë bisedimet e mësipërme, ia urdhërova dhe kryeplakun e Rrapshës që me një pyllishte që përdoret për prerje dru zjarri e mbërritën banorët e Plavës me kryeplakun në të gjithë banorët të mblidheshin në të njëjtin kullotë bagëtish. krye. Din Plava, si bashkëfshatar i tyre, iu doli vend. Për barbarizmat, padrejtësirat dhe keqsjelljet përpara dhe iu caktoi vendin ballë për ballë me Fillova të bëja hetime mbi kufi jtë e vjetër të e autoriteteve jugosllave ndaj popullit me banorët e Rrapshës, të cilët kishin ardhur më të dy palëve dhe për shkaqet pse u ngjall kjo kombësi shqiptare po ju sjell si shembull rrethet parë, në largësinë dy metra nga pala tjetër. Ai grindje. Konstatova se faji rridhte nga padrejtësia e Gjakovës, ku jam ndodhur dhe kam parë me vetë qëndroi midis dy palëve, në këmbë, duke e autoriteteve jugosllave, që mbanin anësi dhe sytë e mi veprat e padrejta, antiligjore dhe ju thënë të dy palëve: “ Nënprefekti, në emër përkrahnin popullin që fl iste gjuhën sllave, çnjerëzore. Aty në mënyrë barbare e çnjerëzore të qeverisë shqiptare, urdhëron që qysh sot të kundër atyre që fl isnin gjuhën shqipe. Mu desh i përjashtonin familjet shqiptare nga tokat e rregullohet në mënyrë paqësore e vëllazërore, të mendohesha se si ta zgjidhja këtë çështje në punuara dhe nga shtëpitë e veta dhe në pronat drejtësisht dha paanësisht, çështja e grindjes mënyrë që të dy palët të mbeteshin të kënaqur e grabitura prej shqiptarëve vendosnin familje kufi tare midis banorëve të Plavës dhe të e të pajtoheshin. Vendosa të thërrisja urgjent malazeze. Atyre që nuk u merrej shtëpia, ja Rrapshës. Doni të bëhet kjo me anën e këshillit këshillin e rrethit nga Dragashi. Pa humbur kohë u vinin kufi rin në rrëzë të shtëpisë dhe arat dhe të nënprefektit apo dëshironi të zgjidhni të i dhashë kalin tim një tetari vullnetar për të e punuara, bahçet e livadhet ia u dorëzonin dy palët edhe nga një komision fuqiplotë prej shkuar në Dragash, që ndodhej larg një orë e familjeve malazeze, që shpërnguleshin praj Malit tre vetash, që të marrin pjesë si përfaqësues të gjysmë këmbësorçe, me urdhër që të njoftonte të Zi, me urdhër të qeverisë jugosllave. Besoj fshatrave në vendimin që do të jepet. Vendimi këshillin për t’u paraqitur sa më parë në vendin se dhe juve i dini këto ngjarje të poshtra, të do të jetë i prerë dhe pa të drejtë kundërshtimi e grindjes dhe të kthehej së bashku me të katër turpshme e çnjerëzore për qeverinë jugosllave nga asnjëra anë. Mendohuni mirë se nuk është këshilltarët e rrethit. në shekullin e sotëm. e lejueshme të veprohet simbas qejfi t të njërës Këshilli me të marrë urdhër, menjëherë i kërkoi Po ju them dhe një gjë tjetër që ta dini dhe që ose tjetrës anë, por ashtu si të jetë e drejta dhe kryeplakut të Dragashit 4 kuaj dhe së bashku me ka lidhje me çështjen e grindjes midis Plavës si e lyp nevoja”. tetarin arritën më parë se banorët e Plavës. dhe Rrapshës. Po të shkojmë me baza ligjore, Banorët e të dy fshatrave u përgjigjën njëzëri: U shtruam nën hijen e një peme, në distancë nga banorët e Plavës e humbasin dhe ja sepse: “Kemi besim të plotë ndaj këshillit dhe te z. banorët e Rapshës, që ndërkohë simbas urdhrit Çështja e kufi rit të mëparshëm është vjetruar nënprefekt dhe do t’i bindemi çdo veprimi që do ishin mbledhur. dhe, simbas ligjit të Turqisë, po kaluan 12 vjet të merret”. Si e vura në dijeni se këshillin se përse e kisha dhe, simbas ligjit të sotëm, 6 vjet e lart, e drejta Din Plava kthehet dhe më thotë: “Z. nënprefekt thirrur urgjent dhe për ç’qëllim kisha urdhëruar u jepet banorëve të Rrapshës që e zotërojnë praj jam fare i sigurt se çështja e grindjes së kufi rit mbledhjen e banorëve të katundeve Rrapshë 28 vjetëve e deri më sot e kësaj dite. Prandaj ka marrë fund ashtu si do të vendoset nga ana e e Plavë, u them të katërve: “Dëgjoni zotërinj, unë me këshillin bashkë, duke marrë parasysh se juaj dhe nga ana e këshillit. Duhet pra të fi llojmë në mbledhjen e përgjithshme të Dragashit ja u të dy palët në grindje janë të pafajshëm dhe se nga puna duke shfaqur secili mendimin e vet, kam shpjeguar juve dhe mbarë popullit të këtij fajtorët kryesorë u zhdukën përgjithmonë prej mbi rregullimin e kësaj çështje dhe të merret rrethi programin e qeverisë shqiptare dhe prapë këtij vendi, mendojmë që pa marrë parasysh vendimi përfundimtar”. ja u përsëris: Drejtësi, qetësi, liri, mirëqenie, ligjin, të përpiqemi me çdo sakrifi cë që çështja e Me njëherë e mori fjalën Eshtref Pllajniku dhe bashkim e vëllazërim dhe zhdukje e çdo vesi kufi rit të zgjidhet qysh sot. Të zgjidhet me gur në thotë: “Më lejoni z. nënprefekt të fl as në emër të keq e të dëmshëm, të trashëguar nga koha qafë, drejtësisht dhe paanësisht, në mënyrë që të këshillit të rrethit. Si kryetar që të kemi dhe e kaluar. Grindja është ves i keq dhe ka pasoja të mbeten të kënaqur banorët e të dy fshatrave mbasi merreni gjithnjë me ngjarje të ndryshme shumë të dëmshme për njerëzit në këtë botë, e të mos mbetet asnjë shteg për përsëritjen e të popullit dhe si më i ditur nga neve, kërkojmë sepse fjalë mbas fjale dhe inat mbas inati njëri grindjes mbas sodit, për çështje kufi tare”. mendimin e zotërisë suaj më parë”. me tjetrin, ngjasin dhe vrasje. Mirëpo që të U ngrit më këmbë këshilltari i komunës së Unë i përgjigjem: “Mendimi im është ky, të vritet një njeri është një dëm shumë i madh se Opojës, Din Plava dhe në mënyrë serioze e plot bëjmë një kufi të ri dhe të vendosen piramida s’ka ilaç që ta ngjallë prapë, s’ka se ç’bën as sinqeritet, mbasi mori prej toke një gur dhe e të përhershme me distancë 200 metra njëra prej qeveria as Perëndia. Prandaj kësaj grindjeje t;I vuri në qafën e vet, më thotë: “Më takon mua tjetrës. Duhet vepruar në këtë mënyrë: së pari, gjejmë një melhem qysh sot që e kemi në dorë, më parë të betohem përpara jush me gur në të matet gjerësia e tokës prej vijës së kufi rit të pa mbërritur puna deri në ngjarje të papëlqyera qafë se, me mish e me shpirt e me çdo sakrifi cë, sotëm të katundit Plavë deri në vijën e vjetër të e të rënda.” do të qëndrojë nga ana e drejtësisë, qetësisë, pretenduar nga banorët e Plavës që para se të Përfaqësuesi i popullit të komunës së Dragashit, dhe vëllazërimit e bashkëpunimit, për të mirën okupohej vendi prej Serbisë në Luftën Ballkanike Eshtref Pllajniku, më preu fjalën dhe thotë: “ e popullit, besnikërisht deri në fund” dhe u ul të vitit 1912. Kufi ri i vjetër ka qenë në brendësi Tamam fjalë me konak e fjalë burrash”. pranë meje. Mbas Din Plavës po në atë mënyrë u deri në aksh vend. Kufi ri i sotëm u ndryshua prej E merr fjalën i dyti përfaqësuesi i komunës së betuan dhe përfaqësuesit e komunave të tjera, autoriteteve jugosllave padrejtësisht dhe me Opojës, Din Plava dhe thotë: “Zoti nënprefekt, Eshtref Pllajniku, Abedin Qahaja dhe Eshtref qëllim të keq. Së dyti, më parë se të vendosim kam dash t’ju njoftoj çështjen e kësaj grindjeje Sherifi . për një kufi të ri, duhet të hetojmë drejtësisht qysh më parë unë vetë, por mbasi e pashë se kini Mbas betimit e mori fjalën Abedin Qahaja nga e paanësisht se deri ku në brendësi ishte kufi ri shumë telashe e lashë për më vonë”. I përgjigjem: Brodi, që e fl iste mirë gjuhën shqipe dhe thotë: i vjetër i katundit Plavës me katundin Rrapshë. “Ke bërë gabim dhe shumë gabim të madh, sepse “Or shokë dhe vëllezër, me të vërtetë në kohën e Mandej të hetojmë nëse kufi ri i vjetër i Plavës të parët tanë thoshin në të tilla raste, se, ç’sjell sundimit jugosllav janë bërë shumë padrejtësira, ishte trashëgim gjysh stërgjyshi apo i grabitur në sahati nuk e sjell moti. Prandaj duhet të merren që s’duroheshin as nga Perëndia, por sot ato kohën e Turqisë me forcë prej Rrapshës. Kjo pikë 21

ka një rëndësi të madhe dhe duhet e drejta të ky vend pa u përfunduar kjo grindje, ashtu sit a ngarkuara me vegla nga katundet Rrapshë e dalë në shesh. Sa për hetime, unë them se nuk kërkoni juve, të bardhë ose të zezë”. Plavë fi lloi matja e gjerësisë nga të dy anët, prej është nevoja të humbasim kohë e të gdhihet i Të dyja palët preferuan paqe e vëllazërim ndër kufi rit ekzistues dhe prej kufi rit të pretenduar gjithë ky popull në mal dhe unë bashkë me të, se veti, duke thirrur, “duam të bardhën dhe jot ë nga plavjanët, që të merrej vesh ku ishte gjysma unë nuk lejoj të largohet asnjë prej këtij vendi zezën”. Unë iu them: “Tashti po ju kallëzoj se e vendit. Pasi mbaroi matja dhe u vu shenja në pa përfunduar këtë çështje delikate. Jam i sigurt banorët e katundit Plavë, me ligj e kishin humbur gjysmën e gjerësisë, u morr drejtimi i vendeve se njëri prej jush, në mos të gjithë, e dini fare davanë, sepse pretendojnë për një vend që nuk e ku duheshin ngulur piramidat. Pastaj banorët e mirë si ka rrjedhur çështja e kufi rit në grindje, kanë pasur të tyren, as me të blerë, as trashëgim të dy fshatrave fi lluan punën me vrull, kush me prandaj ju lutem ma shpjegoni sa më parë që prej gjyshërve e stërgjyshërve, por e kanë pasur kazma e kush me lopata, në çdo gropë të shënuar. të vendosim në një mënyrë të kënaqshme për të të rrëmbyer në kohën e Turqisë prej katundit Të tjerët u aktivizuan në gjetjen e gurëve të dy palët”. Rrapshë, si më të fortë dhe sipas parimit se mëdhenj, të përshtatshëm për piramidat. Këshilltari i komunës së Dragashit, Eshtref ashtu dua unë. Gjithashtu dhe sikur ta kishin të Në këtë mënyrë çështja e grindjes për kufi rin Pllajniku, e mori fjalën dhe thotë: “Z. tyren, mbasi ka kaluar afati i së drejtës ligjore, u shua njëherë e mirë. Kufi ri i ri u përfundua nënprefekt, nuk ja u them për lëvdatë se ashtu të humbur e kanë davanë. Prandaj i këshilloj të brenda 2-3 orësh dhe banorët e të dy fshatrave u e kallëzon puna vetë; i mendoni dhe i gjykoni heqin dorë tashti e tutje nga veprime antiligjore kthyen në shtëpi të gëzuar e të kënaqur. punët si një “Pejkamber”. Ja pra dhe unë po u dhe jo vëllazërore dhe të mos e sjellin kurrë Ishte kohë mbrëmjeje, gjithë dita kaloi duke kallëzoj me pak fjalë se si qëndron e vërteta e ndërmend çështjen kufi tare”. Të gjithë me një punuar e pa ngrënë bukë. Banorët e kryepleqtë kufi rit që po grinden sot Plava me Rrapshën. Në zë thërresin: “Heqim dorë, heqim dorë”. e të dy fshatrave, Plavës dhe Rrapshës, më kohën e Turqisë, Plava me forcën e autoriteteve “Sa për banorët e Rrapshës, vijova, që e kanë të propozuan që të bujtja në fshatin e tyre. turke, e vuri kufi rin atje ku i desh qejfi dhe fi tuar davanë, gjithë qysh unë po ju lutem që për Për të mos i prishur qejfi n asnjërës palë, në Rrapsha me ndihmën e autoriteteve jugosllave hir të qetësisë, të bashkimit e të vëllazërimit ndër fshatin Rrapshë dërgova këshillin e rrethit, me e vuri kufi rin ku e ka pas më parë. Tashti që u veti, të pranojnë një kufi të ri e të përhershëm, përjashtim të Din Plavës që duhej të vinte me larguan jugosllavët, Plava shkaktoi grindje dhe duke skrifuar gjysmën e kufi rit që zotërojnë sot, mua. Unë me këtë dhe me kompaninë vullnetare kërkon mallin e grabitur që nuk ja u kanë lënë vullnetarisht dhe jo me imponim”. Të gjithë u nisëm për në Plavë, sepse shkurtoja rrugën trashëgim gjyshërit e stërgjyshërit. Le te fl asim njëzëri përgjigjen: “Pranojmë me kënaqësi një për ditën e nesërme për të shkuar në qendrën e dhe shokët e tjerë në mos qofshin të vërteta kufi të ri dhe të kemi vëllazëri. Hallall e paçin komunës së Opojës e në disa fshatra të tjerë, që këto që them unë”. plavnjotët gjysmën e kufi rit tonë”. i kisha në plan për t’i shëtitur. Atëherë u them: “Tashti, duhet menduar se Unë iu them: “Ju lumtë dhe rrofshi të dy palët Në kohën që u ndava prej anëtarëve të këshillit, si ta shuajmë këtë sherr dhe ç’far melhemi t’i të vëllazëruar e të bashkuar për gjithë jetën”. i porosita që të ktheheshin të nesërmen sa më vëmë”. Pastaj i nxis të dy palët: “Ngrehuni e bashkohuni parë në Dragash në zyrën e tyre dhe të mos Këshilltari i komunës Brod, Abedin Qahaja, e merr tok, përqafohuni e puthuni si vëllezër prej një mungonte askush prej tyre deri në kthimin tim fjalën dhe thotë: “Më erdhi siraja të fl as dhe unë nënë e një babe”. Që të dy palët u bashkuan tok, në detyrë. në emër të këshillit të rrethit. Simbas mendjes u përqafuan dhe u puthën si vëllezër. time dhe gjykimit tim, mua s’më mbushte mendja Pas këtij moment iu drejtohem sërish: “tashti Çështja e Muharrem Bajraktarit që nga ana e këshillit të gjendet ai melhem që dërgoni e merrni nga shtëpia sa më shumë kazma shëron plagën e këtij sherri, që të kënaqen të dy e lopata dhe 100 pash litar. Këto duhen për Kur mbërritëm në katundin Plavë i gjetëm të palët në grindje, pa rënduar asnjërën palë, se gropat e piramidave dhe për matjen e gjerësisë përgatitura vendet e fjetjes. Vullnetarët u pse doli e drejta sheshit dhe dihet se cila palë së vendit, prej kufi rit që pretendon Plava deri shpërndanë në shtëpitë e caktuara për fjetje e është fajtore. Këtë melhem jo neve të katër por në kufi rin e Rrapshës që ekziston sot. Këto vegla ushqim, kurse mua më mori në shtëpinë e vet edhe prefektura e Prizrenit të mblidhet nuk i jep duhen sa më parë që të mos gdhihemi këtu në këshilltari Din Plava. dot karar. Prandaj unë nga ana ime, iu propozoj mal”. Në muhabet e sipër Din Plava më njofton: “Sot shokëve të këshillit të rrethit që këtë barrë të U ktheva prapë pranë anëtarëve të këshillit të që neve ndodheshim në Rrapshë, paska ardhur rëndë t’ia lëmë në dorë z. nënprefekt dhe si ta rrethit dhe ua shpjegova mënyrën e veprimit në katundin Plavë, Muharrem Bajraktari nga shoh ai me nasip, të kemi besim të plotë dhe t’i me banorët e të dy fshatrave. “Sherrin e kufi rit, Ujimishti i Lumës, me 20 civilë të armatosur. themi të gjithë “Amin” e t’i falemi nderit”. iu them, e kemi shuar përgjithmonë në mënyrë Kur mori vesh se nënprefekti i Lumës me një Të gjithë e aprovuan propozimin e Abedinit dhe paqësore e vëllazërore, tashti duhet të merrni fuqi vullnetarësh ndodhet në Rrapshë dhe i ka m’u lutën të jepja një vendim si ta shihja unë pjesë aktive për matjen e tokës drejtësisht e thirrur atje të gjithë banorët ( burrat e Plavës në të arsyeshëm dhe ata ta nënshkruanin pa asnjë paanësisht, për të caktuar gjerësinë e vendit në Rrapshë) dhe s’lejon asnjë burrë të kthehet në dyshim. grindje, që të ndahet përgjysmë pa kaluar asnjë Plavë pa u rregulluar çështja e grindjes kufi tare Unë nxora nga xhepi kutinë e duhanit dhe, si u pash nga njëra anë, barabar sa njëra anë dhe ndërmjet banorëve të të dy këtyre katundeve, dhashë nga një cigare, e ndeza dhe vetë duke tjera. Për midis kufi rit ekzistues do të ngrihen menjëherë u largua me të gjithë shokët e vet në iu thënë: “Tani juve pini duhan … dhe unë do të piramida prej guri në gjatësinë e vendit dhe çdo drejtim të komunës së Opojës”. mendohem”. piramidë duhet të jetë në vijë të drejtë e në Lajmi mbi Muharrem Bajraktarin më shqetësoi Pasi u mendova mirë se ç’duhej bërë u ngrita dhe largësi jo më shumë se 300 metra më njëra – dhe më preokupoi shumë. U mendova se ç’e shkova vetë midis banorëve të të dy fshatrave tjetrën. Sa më afër të jenë aq më mirë”. shtrëngoi të largohej nga Luma dhe cili ishte dhe iu them: “Dëgjoni o vëllezër, unë e mora Mbas shpjegimeve dhe porosive që i bëra qëllimi i ardhjes së tij në viset e porsaçliruara vesh pikë për pikë se si rrjedh çështja e grindjes këshillit, Abedin Qahaja thotë: “Grindja e këtyre prej okupatorëve jugosllavë. Në këtë drejtim i midis të dy palëve. E mora vesh se cila palë ka të dy fshatrave ishte me të vërtetë në telhyqe për kërkova mendimin Din Plavës. Më përgjigjet: drejtë më shumë dhe cila palë është fajtore dhe vrasje dhe shumë e zorshme për t’u rregulluar “Edhe unë çuditem dhe nuk di si ta shpjegoj po ju pyes të dy palëve: A doni të marrë fund kjo në mënyrë paqësore e vëllazërore. T’i biem në ndryshe, veç nëse Muharremi do të ketë qenë në grindje me baza ligjore, që njëra palë e humbet gjunjë qeverisë shqiptare që e dërgoi sa më parë marrëveshje me Kral Pjetrin, me anë të gjeneralit davanë, porse do të mbetet me kokë mënjanë me në vendin tonë nënprefektin dhe po i rregullon të Prizrenit, që të bashkohej me ushtrinë serbe palën tjetër fi tuese, përgjithmonë si armiq e pa punët si do zoti vetë”. që sulmoi kufi jtë shqiptarë, kundrejt premtimit vëllazërim, apo dëshironi të zgjidhet kjo çështje Unë këtij i përgjigjem: “Qeveria shqiptare nuk për ndonjë gradë të madhe dhe tani, mbas në mënyrë paqësore e vëllazërore dhe të jeni të bëri gjë tjetër veçse programin e saj dhe unë shkatërrimit të ushtrisë jugosllave, i trembet dy palët si miq e të vëllazëruar përgjithmonë? jam i detyruar të zbatoj besnikërisht dhe me arrestimit nga qeveria shqiptare për tradhti. Ose Natyrisht, për t’ia mbërrit këtij qëllimi duhet ta drejtësi programin e qeverisë për të mirën e ka ardhur në këto anë të bashkohet me Bahtijar dini se pala që do të dilte fi tuese në bazë të ligjit vendit dhe të popullit”. Kollovozin për të plaçkitur popullin, me rastin e është e nevojshme të bëjë dhe sakrifi cë. Pra, Me qëllim që puna për caktimin e kufi rit të rrumullës mbas largimit të ushtrisë jugosllave, mendohuni mirë e thellë dhe vendosni të dy palët ri të përfundonte sa më parë, saktësisht, si në një vend pa zot e pa qeveri. Mendja ime se cila rrugë ju pëlqen, armiqësi apo miqësia dhe drejtësisht dhe paanësisht, bëra këtë plan. Për kështu e gjykon dhe nuk di ndryshe ç’të them”. vëllazërimi ndër veti. Të zezën apo të bardhën. E matjen e gjerësisë të vendit në grindje caktova Duke menduar dhe duke studiuar fjalët e Din zeza është baza ligjore dhe e bardha është baza si përgjegjës për katundin Plavë këshilltarin Plavës më ranë ndërmend dy raste të para pak miqësore e vëllazërore? Jeni të gjithë të lirë të Eshtref Pllajnikun dhe kryeplakun e Plavës, kohe. Ditën e parë që fi lloi sulmi nga na e ushtrisë përgjigjeni, në se dëshironi për të bardhën ose kurse për katundin Rrapshë caktova këshilltarin jugosllave kundër kufi rit shqipatë, prej Qafës së për të zezën. Qeveria do të veprojë në atë bazë Abedin Qahajan dhe kryeplakun e Rrapshës. Sa Zhurrit në drejtim të Kukësit, Muharremi prej që do të pëlqehet nga ana e juaj dhe nuk ja u për gropat për vendosjen e piramidave në vijë Ujimishti më erdhi drejt në shtëpinë time ku imponon të bardhën ose të zezën. Ajo është në të drejtë njëra me tjetrën e pa shtrembërim, banoja, para orarit të zyrës dhe më njoftoi s dëshirën tuaj. Duhet ta dini dhe këtë, se unë nuk caktova veten time dhe këshilltarët, Din Plavën kishte dëgjuar në radion e vet se plasi lufta në lejoj të largohet asnjëra prej të dy palëve nga e Eshtref Sherifi n. Me të mbërritur kafshët e kufi dhe se ushtria jugosllave po përparonte në 22

drejtim të Kukësit. Mandej më kërkoi mendimin tjera të rrethit të Dragashit, se qeveria vepron dite. Mbasi nuk e pashë të nevojshme shëtitjen se ç’duhej bërë. Unë i isha përgjigjur: “Pa drejtësisht e paanësisht dhe nga ana tjetër merr edhe në katunde të tjerë të komunës së Opojës, humbur asnjë minutë kohë, të bëjmë atë që i masat më të rrepta e të pamëshirshme kundër lashë në dispozicion të kryeplakut të Opojës 20 takon ç’do burri shqiptar; të rrëmbejmë armët e keqbërësve dhe të pabindurve ndaj urdhrave, vetë, vullnetarë të armatosur (dy tetëshe me në t’i bëjmë ballë armikut me zjarr e të mos rrimë cilët do qofshin ata persona. Prandaj e porosis krye tetarë), për t’i përdorur në çdo rast që ta me duar lidhur. Unë jam i mendimit, i thashë, që të gjithë popullin e këtij rrethi t’i përmbahet lypte nevoja për qetësinë e vendit. Unë vetë, me një fuqi të armatosur 300-400 vetë, lumjanë me vëmendje e të ketë parasysh porositë. 1) së bashku dhe me Din Plavën e me vullnetarët e të vendosur, në qoftë se zihen vendet strategjike Të kini dashuri e vëllazërim ndër veti. 2) Të mos tjerë, u nisëm në drejtim të Dragashit. më parë se të mbërrijë armiku, ka mundësi të plaçkitni e të mos grabitni mallin e njëri tjetrit. Në mbrëmje mbërritëm në katundin Pllajnik të ndalohet hovi i armikut pa e shkelur Lumën. Sa 3) Të ndihmoni njëri tjetrin për çdo nevojë. 4) komunës së Qendrës Dragash, ku dhe bujtëm për armë e municione, jam i sigurt se ushtria Të mos i shpifni të paqena njëri-tjetrit për inate atë natë, Të nesërmen paradreke arritëm në italiane do të na furnizojë, meqë kjo punë shkon personale. 5) Të mos harroni çdo ngjarje të së Dragash. dhe në interesin e tyre”. Muharremi m’u përgjigj kaluarës e të fi lloni një jetë të re njerëzore e Nuk kishin kaluar as dy orë pas mbërritjes tonë duke më thënë se dhe ai ishte i këtij mendimi. mbarëvatëse më të gjithë drejtimet, si vëllezër. në Dragash, kur me anë të një civili të komunës “Shumë mirë, i thashë, nisu sa më parë dhe fi llo 6) Të mos përkrahni fajtorët e të mos strehoni së Krushës mora lajmin e hidhur se në malin përgatitjen e njerëzve dhe unë do të fi lloj për kriminelët e keqbërësit që i fshihen drejtësisë. ndërmjet Vranishtit dhe Krushevës, njerëz të përgatitjen e armëve”. Këta dëmprurës të gjurmohen e të diktohen dhe panjohur e të armatosur kishin kapur bariun, që U ngrit e shkoi nga Bicaj dhe mori drejtim për menjëherë të kapen prej popullit e t’i dorëzohen ishte duke kullotur një tufë dhen, më se 200 kokë në Qafën e Kolesjanit. Akoma pa mbërritur në drejtësisë për t’u marrë masa ligjore karshi dhe, mbasi e kishin lidhur, i kishin vënë përpara Qafë të Kolesjanit, në një distancë prej gjysmë tyre”. të gjitha delet me gjithë bariun dhe nuk dihej se ore, ktheu për në Bicaj një njeriun e vet dhe më Bashkë me popullin e Opojës në pritjen tonë ku i kishin çuar. Drejtimin e kishin marrë për në njoftoi, “për fjalën që bëmë mos mbaj shpresë, ndodheshin dhe kryepleqtë e katundeve vartëse krahun ndërmjet kufi rit të maleve, Vranisht dhe se s’ka mundësi të bëhet”. Ky ishte rasti i parë. të komune së Opojës. Ishin paralajmëruar Glloboçicë, nga perëndon dielli. Rasti i dytë. Në kohën që u largova nga Bicaj, se neve prej Plave e Rrapshe do të vinim në Menjëherë thirra këshillin për të vendosur mbi mbasi Kukësi u okupua prej ushtrisë jugosllave komunën e Opojës. Kështu u vunë në dijeni të masat që duheshin marrë, pa humbur kohë. U dhe italianët u hodhën përtej Drinit për gjithë katundet e kësaj komune mbi porositë vendos ndjekja e tyre deri ku të mbërriheshin, rezistencë, mora drejtim për në Qafë Kolesjan- e lartpërmendura, ndaj nuk ishte e nevojshme qoftë Brenda ose në atë të ish-kufi rit shqiptaro- Ujmisht për të kaluar nga ura e Ujmishtit përtej shëtitje nëpër katundet e tjera, çka do të jugosllav. Për t’i mbërritur sa më parë dhe pa u Drinit. Kur mbërrita në Ujmisht, meqë rruga rëndonte popullin për ushqimin e vullnetarëve, bërë natë, angazhuam të gjitha kafshët hipëse të kalonte afër shtëpisë së Muharrem Bajraktarit, të cilët ishin më se 120 vetë. Dragashit, porse në atë kohë nuk u ndodhën më u ndala dhe bëra takim me të. Ai më priti mirë. Të gjithë kryepleqtë e fshatrave të komunës shumë se 10 kafshë, Në to hipën 10 vullnetarë Ishte i pa shqetësuar nga lufta që bëhej dhe së Opojës i thirra në një mbledhje të veçantë dhe i nisëm menjëherë në drejtim të perëndimit për okupimin e Kukësit prej armikut. Më bëri në zyrën e komunës dhe iu them: “A e dini nga dyshohej se kishte kaluar tufa e deleve të përshtypje dhe i thashë: “E ç’po bën? A je gati të se kryeplaku i një katundi është organi më i grabitura, me qëllim që t’iu dilnin përpara hidhemi bashkë përtej Drinit” Ai qeshi dhe m’u parë i administratës, i cili mban barrën më grabitësve e t’u prisnin rrugën. Vullnetarët e përgjigj: “Jo që unë me krejt familjen time nuk me rëndësi dhe më të përgjegjshme për çdo tjerë, nën komandën e këshilltarit të komunës së luaj vendit, por ju këshilloj dhe juve të qëndroni mbarëvajtje të vendit? Dhe ja pse. Puna e Krushnjës, Eshtref Sherifi t, duke marrë me vete këtu bashkë me mua. Jeni në besën time dhe ju mbarë ose e mbrapshtë fi llon më parë nga edhe civilin lajmëtar, u nisën në këmbë mbas kam unë në qafë”. kryeplaku i katundit. Ky i njeh bashkëfshatarët tyre në drejtim të vendit ku u grabitën delet. Mbas kësaj përgjigjeje të Muharremit, pa e më së miri, kush sillet mirë dhe kush sillet keq Njëkohësisht, njoftova me telefon prefekturën e zgjatur muhabetin më tutje i thashë: “ Ju le me dhe shkarkohet nga përgjegjësia kur anon nga Prizrenit mbi ngjarjen dhe mbi masat që mora. shëndet se po shkoj dhe mirë u pafshim”. e drejta dhe jo nga e shtrembëta, për hatër të Nga nënprefektura mora urdhër të prerë që Muharremi, si e pa që unë udhëtoja në këmbë, miqësisë që mund të ketë me ndonjë, ose kur të vazhdohej ndjekja e grabitqarëve, në çdo më tha: “Mbasi ura prej këtej ka gati dy orë merr ndonjë ryshfet. Kryeplaku detyrohet dhe ka mënyrë dhe në çdo vend, të gjendeshin delet largësi, po u jap mushkën time të shkoni kaluar të drejtë të ndërhyjë menjëherë në çdo çështje dhe t’i dorëzoheshin të zotit. Keqbërësit, gjallë deri tek ura dhe ma ktheni me shërbëtorin që do që e shkakton grindje dhe ngjarje të papëlqyera ose vdekur, të kapeshin. Njëkohësisht mora dhe t’ju shoqërojë deri atje”. Si e falënderova për me njëri-tjetrin, duke i rregulluar punët në lavdërime për shërbimet që po bëja në interes të mirësinë që më bëri, u nisa menjëherë. mënyrë paqësore e vëllazërore, drejtësisht dhe përgjithshëm dhe në të mirën e popullit. Këto dy raste i lidha me mendimin e këshilltarit paanësisht. Në rast mosbindjeje të njërës palë Eshtref Sherifi kur mbërriti më vendin ku ishin Din Palvës dhe fi llova të besoja se Muharremi me që insiston “se ashtu dua unë” dhe i shkelet e grabitur delet, gjeti vazhdën e këmbëve të të vërtetë paska pasur marrëveshje të fshehtë drejta atij që i takon, kryeplaku, menjëherë ia deleve që kishin kaluar. Duke shkuar pas saj me jugosllavët dhe prej frike ishte shtrënguar raporton çështjen kryetarit të komunës, kryetari vazhdoi ndjekjen dhe pas dy orë udhëtimi të largohej nga Luma dhe jo me qëllim që i komunës nënprefektit, nënprefekti prefektit, dëgjoi një zë që thërriste: “Bozhe pomozhene” të bashkohej me Bahtijar Kollovozin për të dhe prefekti i drejtohet Ministrisë së Brendshme (Perëndi ndihmomë). Ishte zëri i bariut të plaçkitur. drejtpërdrejt, për ato çështje që nuk i ka në deleve, që keqbërësit e kishin lidhur pas një Të nesërmen u nisa prej katundit Plavë në kompetencë vetë. Juve kryepleqtë e katundeve peme. Përpiqej të zgjidhte litarin e të lirohej, drejtim të komunës së Opojës, duke marrë me duhet t’i vini në dijeni të gjithë banorët e por nuk mundej. Sikurse më raportoi Eshtrefi vete dhe Din Plavën, i cili ishte dhe si këshilltar katundit se ai që strehon e fsheh kriminelë kur u kthye ne Dragash, të gjithë vullnetarët u i rrethit nga ana e popullit të kësaj komuneje e keqbërës dënohet me burg të rëndë e me vërsulën në drejtim të zërit dhe e gjetën bariun dhe i nevojshëm nga çdo pikëpamje, sidomos për internimin e familjes, sepse konsiderohet fajtor të lidhur. Menjëherë e zgjidhën dhe e pyetën: hetimit mbi Muharrem bajraktarin se ku ndodhej, e bashkëpunues me kriminelët e keqbërësit”. “Si ka ngjarë puna? Cilët ishin keqbërësit dhe që të merrja masa ndjekëse kundër tij. Pastaj i pyeta nëse dinin gjë për Muharrem a e njohte ndonjërin prej tyre? Sa vetë ishin, Kur mbërritëm në Opojë në drejtim të komunës, Bajraktarin, me sa shokë ishte dhe ku ndodhej sa kohë ka kaluar që të kanë lidhur? Ku do t’i na doli përpara ish-kryetari i komunës në kohën sot. Kryepleqtë të gjithë m’u përgjigjën me një çonin delet?”. Bariu përgjigjet: “Puna ka ngjarë e Jugosllavisë, me fl amurin e Shqipërisë dhe me gojë: “ Muharremin as që e kemi parë dhe as që kështu. Unë rrija i mbështetur mbas një guri, ata një shumicë populli nga mbrapa. Na mirëpritën e dimë se ku gjendet”. më vijnë nga mbrapa, pa u ndjerë, më hedhin me gëzim dhe duke thirrur “Rroftë Shqipëria” E mori fjalën këshilltari i Opojës, Din Plava dhe një gunë përsipër dhe më mbuluan fytyrën, “Rroftë fl amuri i Shqipërisë”. ju thotë: “Kallëzoni të drejtën, sepse Muharremi më pushtuan kokën dhe m’i kapën të dy duart Pasi shkuam në komunë. Fola para popullit mbi dje kishte ardhur në Plavë dhe u nis në drejtim e m’i përdrodhën nga mbrapa dhe më lidhën. mbajtjen e qetësisë, për të mos lejuar keqbërje të Opojës me njëzet vetë”. Kryepleqtë u betuan Mbasandaj më lidhën sytë me shaminë time që ndaj njëri-tjetrit, për bashkim e vëllazërim ndër se deri në atë orë s’kishin marrë vesh gjë dhe se e mbaja lidhur në brez për të fshirë fytyrën dhe veti. Iu përmenda si shembull grindjen kufi tare me të marrë vesh gjë do të njoftonin menjëherë djersën. Ndërsa më mbajtën aty mbrapa gurit midis katundeve Plavë e Rrapshë. Fola edhe për këshillin në Dragash. dy vetë, të tjerë mblodhën bagëtinë dhe i vunë çështjen e Muharrem Bajraktarit, që ndodhej I pyes nga ana ime: “ por për Bahtijar Kollovozin përpara. Isha me sy të mbyllur dhe as i pashë i fshehur në këto anë, gjithashtu dhe mbi atë a dini gjë të më thoni?”. Kryepleqtë përgjigjen, këta hajdutë, as njoha njeri, veçse ç’dëgjoja me të poshtrin e arratisur Bahtijar Kollovozin, që se me të mbërritur fuqia e qeverisë shqiptare në vesh kur lëviznin poshtë lartë dhe udhëtimin e kishte plaçkitur popullin para se të vinte ndihma Dragash, Bahtijar Kollovozi u largua menjëherë blegërimat e deleve. Me tahmina them se kishin e qeverisë shqiptare. Duke përfunduar u thashë: dhe u fut nga ana e Shishtavecit dhe nuk ishte 5 ose 6 vetë dhe jo më tepër. Ata nuk bisedonin “Duhet ta dijë e të mendojë mirë secili banor parë në këtë anë dhe as që kishin dëgjuar të ishte ndërvedi me zë por me isharete. Kur fi lloi njëri i fshatit të kësaj komune dhe të komunave të kthyer në anën e Dragashit. Mbasdreka e asaj prej tyre të fl iste, njëri nga shokët e tij i tha 23

“sytë” dhe ai menjëherë pushoi. Simbas tahminit u ngushtua deri në atë shkallë sa të bëhej kryepleqtë e katundeve Rrapshë, Brod, Dragash tim, gjatë kohës që më sollën deri këtu ku më marrëveshje gojarisht dhe të dëgjohej fjala nga dhe Zlipotok, të cilët i drejtohen këshillit të lidhën mbas këtij lisi, kuptoja se ecja me fytyrën maja e malit, anembanë rrethimit. rrethit me lutje që të ndërmjetësojnë ku duhet nga perëndon dielli. Unë nuk shihja ku ta hidhja Pritej minutë pas minute të kërciste pushka për moslargimin tuaj nga rrethi i Dragashit, këmbën por njëri prej hajdutëve më mbante prej nga ana e kriminelëve, por kurrgjë s’dëgjohej. duke propozuar që të shkoje në Prizren pranë krahu dhe më drejtonte rrugën për ecje. Tashti Vullnetarët iu afruan deleve të grumbulluara nën prefektit një komision e të bëjë lutjen për që po e shoh se ku gjendem e marr me mend dhe, hijen e lisave. Kalorësit menjëherë u zbritën moslargimin tuaj se ashtu e lyp nevoja e vendit siç kallëzon dhe vazhda e gjurmëve të deleve, kuajve dhe i lidhën nëpër dushqe dhe së bashku sot për sot. Gjithashtu dhe këshilli është drejtimi nga kemi ecur është për në katundet me vullnetarët e tjerë këmbësorë morën masa plotësisht dakord me kërkesën e drejtë dhe Orgjoz, Zlipotok, Vala. Hajdutët mund të jenë mbrojtëse për çdo eventualitet. Disa qëndruan të nevojshme të popullit. Neve përfaqësuesit prej katundeve Bele e Lojmes, se ashtu ka bërë në pozicione të sigurta dhe disa përparuan me e banorëve të të katër katundeve e pamë të vaki dhe herë tjera që këto katunde na kanë kujdes dhe mbërritën pranë deleve në mriz. arsyeshme dhe vendosëm të nisemi qysh sot për grabitur. E dinë që neve zlipotokasit nuk kemi Por pos deleve asnjë frymë nuk ndodhej dhe në Prizren, si një komision i plotfuqishëm dhe zanat pushkën dhe ata nuk kanë frikë prej nesh. as shihej në afërsi të vendit. U bënë kontrolle të ndërmjetësojmë pranë prefekturës në emër Aman, ju lutem, vijoi bariu, të mos vonojmë me në kaçuba dhe në disa vende të dyshimta por të krejt popullit të rrethit të Dragashit. Prandaj fjalë, kam shpresë t’i arrijmë pa kaluar kufi rin e më kot. Keqbërësit kishin braktisur tufën e erdhën t’iu vëmë në dijeni mbi dëshirën e Shqipërisë, se nuk kanë më shumë se një gjysmë grabitur dhe ishin larguar përtej kufi rit para se popullit dhe për mungesën dy ditore që do të ore që janë nisur prej këtij vendi dhe delet ecin të rrethoheshin. Siç duket qenë larguar që kur bëjmë nga detyra”. avash dhe jo me vrap”. dëgjuan hingëllimën e kalit dhe u lajmëruan Unë u mendova dhe iu përgjigjem: “ Nuk jam Vullnetarët kalorës, që u nisën nga Dragashi për nga njeriu i tyre që kishte dalë majë bregut dhe dakord me mendimin tuaj dhe të popullit për t’iu prerë rrugën nga ana e djathtë, përfund kishte parë fuqinë ndjekëse. këto arsye: a) duhet ta dini se unë kam kaluar maleve, udhëtuan në largësi prej vendit të Eshtref Sherifi , i vërente lëvizjet e vullnetarëve kufi rin me kokën time pa urdhër superior me ngjarjes dhe në mënyrë që të kontrollonin por nuk e dinte se dhentë ishin gjetur, derisa shkrim, duke marrë parasysh çdo përgjegjësi si drejtimet djathtas dhe majtas, nga ku mund njëri prej vullnetarëve thirri nga poshtë: “U shqiptar, sepse çështja ishte tepër urgjente dhe të bëhej kalimi i dhenve matanë kufi rit të gjetën delet, hajdutët janë larguar dhe nuk duhej sa më parë ndihmuar populli i Dragashit mëparshëm Shqipëri-Jugosllavi. Ata mbërritën shihen kërkund”. Eshtrefi u gëzua dhe menjëherë prej qeverisë shqiptare, së cilës i kërkoi shumë shpejt në destinacion dhe, mbasi askund nisi dy vullnetarë së bashku me të zotin e deleve, ndihmë me anën e një komisioni që dërgoi nuk kishin gjetur gjurmë delesh që të kishin bariun, me porosi që pa humbur kohë t’i vinin në Shishtavec. b) Duhet ta dini se unë me kaluar matanë kufi rit, u bindën se keqbërësit delet përpara e të ecnin në drejtim të rrugës që detyrë nënprefekti në Bicaj dhe s’ka mundësi ndodheshin ende brenda kufi rit, prandaj u kthyen vinte prej Glloboçice për në Vranisht e Dragash, të transferohem defi nitivisht për Dragash pa dhe u drejtuan për në vendin ku ishte grabitur duke ndjekur shtigjet më të shkurtra që bariu i vendim dhe urdhër ministerial, ndaj më duhet tufa e deleve me gjithë bariun. Ecën në vijë të njihte mirë. i porositi që kur të mbërrinin bash të kthehem. c) Duhet të dini gjithashtu se drejtë në largësi njëri prej tjetrit. Djathtas e në rrugën e përmendur aty të qëndronin. “Unë, u për viset e çliruara do të emërohen kuadro majtas ecnin dy tetarët. Kështu iu afruan vendit tha, me fuqinë time vij mbas jush si mbraparojë. të posaçëm si në administratë e në të gjithë ku ndodheshin grabitqarët me tufën e deleve, Me të nisur tufën prej atij vendi dhe mbasi të degët e ndryshme. Kjo do të bëhet me vendim të cilët po pushonin nën hijen e disa pemëve. jenë larguar pak delet, do të zbrazni dy batare e pëlqim ministerial për personelin e çdo zyre Nga vapa delet nuk bënin këmbë përpara dhe pushkësh në drejtim të fshatrave përtej kufi rit. me përgjegjësi. Prefekti ka të drejtë propozimi ata i kishin vënë në mrizim. Vullnetarët akoma Ashtu do të veprojmë edhe neve nga maja e por jo emërimin drejtpërdrejt. ç) Sa për s’e dinin se ndodheshin në afërsi të keqbërësve. bregut, do të zbrazim pushkët në atë drejtim”. emërimin e nënprefektit që pritet të vijë këtu Njëkohësisht iu afruan vendit edhe vullnetarët e Mbasi u bënë veprimet e mësipërme, Sherifi me në Dragash, kjo është një masë e përkohshme tjerë që po ndiqnin gjurmët e deleve nga mbrapa. të gjithë vullnetarët dhe me tufën e dhenve, se e lyp nevoja në rrethanat e sotme, Jam i Edhe këta s’e dinin se u ishin afruar keqbërësve. në orën 3.00 të natës, allaturka, mbërriti në sigurt se nga vajtja juaj në Prizren nuk do të Kurse keqbërësit e morën vesh se po i rrethonte Dragash fi tues e pa dëm, me përjashtim të 7 përfi toni gjë dhe nuk do ia mbërrini qëllimit, një fuqi e madhe, së cilës nuk mund t’Ii bënin deleve që mungonin, nga numri që dha bariu. Të madje iniciativa juaj shkon në të kundërtën. ballë e të shpëtonin gjallë. Ja se si e morën nesërmen, me anë të këshillit iu dorëzuan delet Nga njëra anë, kërkohet anulimi i vendimit vesh. Një prej kuajve të vullnetarëve iu afrua në e grabitura bariut të katundit Zlipotok, i cili i nisi të nënprefekturës dhe nga ana tjetër më ecje e sipër një pele dhe hingëlliti. Keqbërësit prej Dragashit për në katundin e vet. diskreditoni mua se do të dyshojnë se jeni të menjëherë dyshuan dhe dërguan në majë të Rregullimi i grindjes kufi tare ndërmjet katundeve shtytyr prej meje. Prandaj ju lutem fort të bregut një shokun e tyre që të kontrollonte Rrapshë e Plavë dhe masat e menjëhershme anuloni vajtjen tuaj në Prizren për këtë qëllim. vendet nga mbrapa e nga përpara. Ky i pa të marra kundër keqbërësve, si edhe gjetja e Juve këshilli me krejt popullin e këtij rrethi mos kalorësit përpara dhe këmbësorët mbrapa, që deleve të grabitura, bënë një përshtypje të mirë ju jepni rëndësi të madhe veprimeve të mia për po marshonin drejt tyre dhe menjëherë lajmëroi në krejt rrethin e Dragashit sa që banorët, burra këtë kohë të shkurtër të qëndrimit tim dhe as shokët, të cilët me shpejtësi dhe fshehurazi u e gra, thoshin ndërvedi se s’kemi parë më të mos u shqetësoni për largimin tim sepse unë larguan rrugë pa rrugë në drejtim të kufi rit dhe mirë qeveri se qeveria shqiptare. jam shërbëtor i popullit. Populli më ushqen dhe u hodhën përtej tij, nga ana e katundit Orgjoz. Mbas njëzet ditëve të shërbimit vullnetarisht në populli më paguan me djersën e ballit si një Njeriun që doli në majë të bregut fuqia e Eshtref nënprefekturën e Dragashit, ia dorëzova detyrën atdhedashës dhe si shërbëtor i popullit. Populli Sherifi t e kishte parë. Eshtrefi menjëherë bëri një djaloshi nga Prizreni, që u emërua aty nga më ushqen dhe populli më paguan me djersën planin e rrethimit, djathtas e majtas bregut, ana e prefekturës së Prizrenit, të cilit nuk ia e ballit si një atdhedashës dhe si shërbëtor i me kujdes të madh. Një pjesë e vullnetarëve mbaj mend emrin. Pasi dorëzova nënprefekturën popullit që jam. Nuk kam bërë kurrgjë tjetër marshoi drejtpërdrejt vendit ku u duk dhe u u largova dhe u ktheva prapë në Bicaj në detyrën veçse detyrën që më përket e që më është zhduk njeriu. që kisha pasur. besuar nga qeveria për t’I shërbyer popullit Me pjesën që marshonte drejt vendit ku ishte Largimi im nga Dragashi u mor vesh më parë dhe atdheut besnikërisht, me ndërgjegje parë njeriu i dyshimtë, ndodhej vetë Eshtrefi se të largohesha. Lajmi u përhap menjëherë njerëzore, drejtësisht dhe paanësisht, duke dhe kur dolën majë bregut, pa ndeshur asnjë dhe e mori vesh i gjithë populli. Nga shumë qenë i mirësjellshëm për ata që sillen mirë dhe kundërshtim, panë vullnetarët kalorës që po fshatra u dërguan pranë këshillit të rrethit i pamëshirshëm ndaj keqbërësve. Kjo detyrë i ngjiteshin përpjetë drejt atij vendi. Mbas pak kryepleqtë, të cilët në emër të krejt banorëve përket çdo nëpunësi, në çdo rast e në çdo vend u panë dhe vullnetarët e krahut të djathtë që të fshatit iu lutën këshillit të ndërmjetësonte që të ndodhet. Në rast të kundërt atëherë juve u takuan me kalorësit. Gjithashtu mbas pak u pranë prefekturës së Prizrenit për qëndrimin kini plot të drejtë t’i drejtoheni vendit ku duhet bashkohet dhe krahu i majtë. Rrethimi u bë i tim si nënprefekt në Dragash. Këtë dëshirë e për të denoncuar të metat e një nëpunësi, duke plotë dhe u mor vesh se keqbërësit me tufën e kishte dhe vetë këshilli dhe së bashku me disa parashtruar ankesa me fakte e pa shpifje, të deleve ndodheshin brenda rrethimit dhe s’kishin kryepleq më erdhën në zyrë e më thonë: “Zoti drejta e me baza ligjore. Atëherë pra qeveria dalë jashtë kufi rit, pasi nuk u gjet vazhdë nënprefekt populli i nënprefekturës së Dragashit e merr parasysh ankesën dhe merr ato masa që gjurme delesh që të kishte kaluar. Për shkak se është kundër largimit tuaj. Ka mbetur tepër duhen marrë. Me kaq besoj se u kuptuam në maja e bregut ishte e papërshtatshme për të i kënaqur nga shërbimet që kini bërë në këtë mes tonë dhe mbetemi të kënaqur”. kontrolluar gjithë terrenin. Eshtrefi e kishte parë vend aq sa nuk shpresohej. Ju njofti dhe ka Të nesërmen arriti nënprefekti që ishte emëruar të nevojshme të qëndronte e të mos luante nga besim të plotë për çdo punë ndaj personit tuaj, në Dragash. I dorëzova zyrën, i urova suksese vendi, sepse pozicioni ishte i përshtatshëm për sidomos që dini dhe gjuhën jugosllave që e në detyrën e re dhe u nisa për në Shishtavec i të drejtuar veprimet nga të gjithë anët, në rast fl asin një pjesë e popullit, gjë kjo që e ndihmon përcjellë nga dy vullnetarë të armatosur. Këtu të përpjekjes me kriminelët. Forcat vullnetare popullin për marrëveshje të drejtpërdrejtë mori fund misioni im dhe më tutje s’di gjë të duke iu ngjit malit kontrollonin vendet. Rrethimi pa terxhuman. Ja ku janë përpara jush dhe them për në anën e Dragashit. 24 VËSHTRIM GORANËT DHE ‘BOSHNJAKËT’- NËRSKAMËZ TJETËR PËR KOSOVËN!?

Dr. Skënder GASHI janë: Borje, Cërnalevë, Kosharisht, Orçikël, të ndryshëm: pomakë, torbeshë, mijakë, Orgosht, Oreshk, Pakish, Shishtavec/ var. shopë ose, sipas vendeve ku u vendosën, I. Të dhëna aktuale e historike për Shishtovec dhe Zapod. edhe babunë (në Maqedoni) e goranë. regjionin dhe emrat e popullatës së Gorës Pas Luftës së Dytë Botërore, nga tërësia Duke e nënkuptuar në këtë kontekst edhe kosovare e Gorës u shkëputën edhe dy popullatën e Gorës, si pjesë e tërësisë së Temën e shtruar këtu kam nisur ta trajtoj që katunde: Urvič e Jalovjane të cilat iu dhanë trakasve të romanizuar, le të shohim diçka para tridhjetë vitesh. Asokohe e pata shkruar Maqedonisë, për t’u bërë atje një nëngrup krejt shkurtazi se ç’thuhet në trajtesa për një punim thjesht gjuhësor-onomastik [khs. më vete. prejardhjen e bashkëkombasve origjinarë Shtresa shqipe e etnonimisë dhe e toponimisë Dëshmia më e vjetër e përmendjes së Gorës të goranëve, përkatësisht të pomakëve/ së Gorës, Gjurmime Albanologjike, Seria për regjion më vete rrjedh nga viti 1348 torbeshëve, çfare janë psh. edhe banorët e shkencave fi lologjike 9/1979, fq. 115- [Hrisovulja cara Stefana Dušana koiomь e katundit Reçan të Prizrenit. Barazimin 140 dhe botimin gjermanisht Albanisch- osniva monastirь Sv. Arhangela Mihaila i pomak = goran e tregon mjaft mirë ekzistimi slawische Parallelen auf dem Gebiet der Gavrilja u Prizrenu godine 1348 ?, Glasnik i emrit Pomakovci të një vëllazërie gorane Flur- und Spennamen in den Regionen Društva Srbske Slovesnosti 15 (1862) , bot. J. të katundit Brod të Gorës. Për grupin etnik Gora und Opoja, DARDANIA - Zeitschrift für Šafarik, fq. 305.]. Ekzistimin në kontinuitet të pomakëve thuhet se ata janë popullatë Geschichte, Kultur, Literatur und Politik, 8, më vete të kësaj krahine e tregon mbase e Azisë së Vogël e sjellur në Ballkan nga Wien,1999, fq. 55-85] përkitazi me paralelet edhe dëshmia e vitit 1571 kur në katundin pushtuesit osmanë-turqë me qëllim të opojare-gorane në fushën e emrave të Zaplugjë të Opojës shqipfolëse përmendet popullimit të viseve të pushtuara të Ballkanit vëllazërive dhe të mikrotopnimeve. një Bashtina e Kola Gorës, që ishte në dorën me popullatë turqishtfolëse. Në vazhdim po i sjell në formë të shkurtuar e Hasanit, të birit të Memit, kalorës. [sh. Grupi etnik i pomakëve është vendosur dhe rezultatet e arritura në këtë temë tek Selami Pulaha, Të dhëna ekonomike dhe vazhdon të jetojë kryesisht në Bullgari, punimi im i botuar shqip e gjermanisht dhe demografi ke për krahinën e Opoljes (Opoja), Maqedoni e në Greqi. St. Mladenov shkruante tek versioni i tij i përpunuar rrënjësisht, në Studime Historike 3/ 1975] psh. më 1925 se në rrethina të Shkupit e të dorëshkrim, mbi Gorën e goranët. Në bazë Sipas të dhënave jozyrtare, në këto katunde Dibrës dhe gjithandej në pjesën perëndimore të hulumtimeve të mia tridhjetëveçare më paskan jetuar rreth 13 000 banorë goranë. të Maqedonisë ka përplot pomakë të cilët rezulton se: Nëpër vendbanime të tjera të Kosovës „nga vëllezërit e tyre të krishterë” (SG. Gora, bashkë me Opojën (sh. më poshtë), paska edhe rreth 5.000 goranë të tjerë. nënkupto: bullgarë, maqedonë) po u quajkan janë zona dialektore e etnologjike të cilat Po u inkuadruan këtu edhe goranët në me emrin përbuzës „torbeši, torbešitĕ”. shtrihen midis qyteteve të Prizrenit në Republikën e Shqipërisë dhe në vende të Për Mladenov-in, pomakët/torbeshët - duke Kosovë, Tetovës në Maqedoni dhe Kukësit në ish Jugosllavisë, del se paska gjithsejt midis i përfshirë nën këtë term (historikisht me Shqipëri. 30-40 mijë goranë. Sipas vlerësimeve më të të drejtë) edhe goranët - qenkan „bullgarë Pjesës kosovare të Gorës i takojnë sot reja, nga rreth 18.000 banorë të dikurshëm, të muhamedanizuar”. Në Bullgari, këta po katundet: Bačka, Brod, Globočica, Dikance, në pjesën kosovare po jetuakan sot [sipas u quajkan, siç na njofton Jordan Ivanov, [i Zli Potok, Krstec (i Poshtëm dhe i Epërm), Samir Velija Quo vadis, Goranac? në http: // cili në referncën 1 të punimit të tij sqaron Kruševo, Kukaljane, Orćuša, Restelica, www.prizren-web.com/magazin/ ] vetëm se ky emër po rrjedhka nga fjala torbà Dragaš, (emri më i vjetër, sipas kujtesës edhe rreth 6.000 banorë goranë, kryesisht „strajcë; strajcë lypsaku” dhe se në krye kolektive, Krakovište/Krakojšte), Ljubošte/ të shtyer në moshë. të herës kështu emërtoheshin bogumilët Ljubovište, Mlike, Radeša, Rapča (e Poshme Siç do të rezultojë në vazhdim të kësaj që e bartnin nga një strajcë në të cilën dhe e Epërme), Vraništ dhe Leštan. Të gjitha trajtese, goranët janë pjesë me emër më gjithmonë paska pasur edhe një ungjill] këto katunde i takojnë sot, pas ndarjes vete, sipas regjionit (Gora) në të cilin u torbeš. Bogumilët u quajtën, sipas J. Ivanov, artifi ciale me prapavijë politike nga tërësia vendosën e vazhdojnë të jetojnë, e një [Bălgarite v Makedonija ..., fq. 55.] greqisht unike gjeografi ke ku bien edhe katundet popullate në krye të herës e përkatësisë fundaiti përkatësisht fundatiai (sipas St. shqiptare të Opojës, komunës së Dragashit, etnike trakase, së pari e romanizuar e pastaj Mladenov: fundaité) Fundaitai nga greq. e cila e përfshin më vete vetëm popullatën e bullgarizuar, e Jugut të Ballkanit e cila - funda, përkatatësisht fúnda „strajcë”. Edhe sllavofone. duke nisur nga shek. 10-12 - u përndoq nga kur bogumilët u islamizuan, vazhduan të Katundet gorane nga kjo njësi unike etno- ato hapësira nga kisha ortodokse bizantine quheshin torbeshë. Mladenov thotë se edhe linguistike që sot i takojnë shtetit të e bullgare për shkak se e kishte përqafuar bogumilët shqiptarë që paskan konvertuar Shqipërisë, përkatësisht rrethit të Kukësit, dogmën e bogumilizmit dhe njihet me emra në katolicizëm, po i ruajkan ende disa 25 rituale bogumile dhe po u quajkan edhe II. Mendime rreth prejardhjes së Goranëve vete të gjitha veçoritë e bullgarishtes, si në sot e gjithë ditën Funda (SG: Fanda ?). dhe të folmes së tyre rrafshin e morfologjisë e të sintaksës, ashtu Nga turqët, torbeshët po u quajkan edhe edhe në atë të fonetikës”. [khs. Prof. Dr. St. dilcăzi „të pagjuhë”, përkatësisht „ata që Përkitazi me prejardhjen, përkatësisht me Mladenov, Bemerkungen über die Albaner nuk dinë turqisht”. Torbeshë paska edhe në përkatësinë etnike të popullatës së regjionit und das Albanische in Nordmazedonien und rrethina të Tikvesh-it, Dibrës, Kërçovës e të të Gorës janë shkruar shumë trajtesa. Altserbien, Balkan-Archiv 1 (1925), fq. 58, Shkupit. Pjesa më e madhe e studimeve të shkruara 59] Kjo popullatë, më e lashtë se koha e pushtimit përkitazi me prejardhjen e popullatës Edhe historianë e etnografë të tjerë osman të Ballkanit, paska qenë bogumile dhe së këtij regjioni është e karaktetrit bullgarë e konsiderojnë popullatën e Gorës dialektologjik e etnografi k, gjithherë porse për popullatë bullgare. Sipas mendimit më së lehti, bashkë me bogumilët e Bosnes, punime të motivuara politikisht. Janë të J. Ivanov, [pa e pas theksuar se prej paska konvertuar në islamizëm. Për të dy bërë përpjekje që materiali onomastik i kur, përkatësisht prej pushtimit bullgar këta dijetarë bullgarë pomakët/torbeshët këtij regjioni të vlerësohet në aspekte të në shek. 9 të pjesës më të madhe të qenkan popullatë bullgare e islamizuar ndryshme, sepse Gora - duke qenë zonë hapësirës etnolinguistike të shqiptarëve] e edhe sot, mbase me të padrejtë, në kryesisht blegtorale, si një ishull gjuhësor, deri në fund të shek. 12 psh. Prizreni dhe Bullgari e në Maqedoni e mbajnë për të një oazë gjuhësore sllavofone mespërmes vendbanimet përreth tij paskan qenë të këtillë. Gjuha e pomakëve në Bullgari, për zonave me banorë shqipfolës - paraqet banuara nga një popullatë bullgare. Vetëm të cilën thuhet se në krye të herës paska njërin ndër regjionet shumë interesante që pas përpjekjeve të suksesshme të kontit qenë turqishtja, është sot dialekti bullgar meriton të studjohet në rrafshe të ndryshme të Madh rasian Stepan Nemanja, i cili e i Rodopeve. Sipas regjistrimit të popullsisë të dijes fi lologjike. Mbase pikërisht për këtë synonte bashkimin e fi seve të serbëve dhe më 1992 në Bullgari kishte rreth 65.000 arësye edhe rezultatet e deritanishme të sidomos gjatë kohës së sundimit të Stefan pomakë. Shoqata për Mbrojtjen e Popujve studiuesve - sidomos përsa i bie përkatësisë Uroš-it I (1243-1276) Prizreni, Maqedonia të Rrezikuar me seli në Heidelberg kujton së gjuhës që e fl asin goranët e prandaj edhe Perëndimore bashkë me Shkupin, Tetovën e porse se në Bullgari po jetuakan 250.000, përsa i bie përkatësisë etnike të folësve me Dibrën ranë nën sundimin serb e prandaj ndërsa në Greqi 30.000 pomakë. Në Greqi, të asaj gjuhe, janë aqë të ndryshme e aqë edhe fuqia bullgare qenka vyshkur. Mirëpo, pomakët jetojnë sot vetëm në Thrakë, sepse kundërthënëse. popullata bullgare paska mbetur të jetojë të gjithë pomakët e Maqedonisë së Egjeut u Njohësi i mirë i historisë antike dhe sidomos edhe më tutje në rrethina të Prizrenit e të shpërngulën në vitin 1922 për në Turqi, në i asaj mesjetare të shqiptarëve, kroati Tetovës, përkatësisht në të 40 katundet e kuadër të „ndërrimit të popullsisë” midis Milan Šuffl ay, kur po fl iste për Kucovllehët, Gorës dhe kjo popullatë po e fl iska edhe Greqisë e Turqisë. As në Bullgari, as në Greqi të cilët ky i barazon thjesht me rumunë, sot e gjithë ditën bullgarishten, sado që dhe as në Maqedoni pomakëve nuk u është thoshte se këta paraqisnin në mesjetë një kjo (popullatë) është e përkatësisë fetare „Kontinuitet të zonës dalmate të Morlakëve/ myslimane. Rrethanën që banorë të disa njohur statusi i minorietit. Morovllehëve të Zetës Lindore ose të Malit katundeve gorane po fl iskan shqip, Ivanov e Për të përkatësisë etnike pomake/torbeshe të Zi. Kjo degë (e vllehëve) në perëndim sqaronte, për mendimin tim shumë lehtë, në Kosovë e mbanin veten banorët e të Drinit të Zi deri në masivin e Bjeshkëve me rrethanën se këtë gjuhë goranët thjesht katundit Reçan me 800-1.000 banorë të të Nemuna shqiptare paraqiste në mesjetë na e paskan „marrë” nga fqinjët e tyre rrethinës së Prizrenit, të cilët sot porse një brez interesant të simbiozës etnike, në shqiptarë. Në mbështetje të hulumtimeve po e quajkan veten boshnjakë. Banorët të cilin popullata blegtorale shqiptare e të tij, ky dijetar i dilte zot mendimit e këtij katundi për veshje tradicionale rumune u shkri me bujqërit sllavë”. [khs. se edhe emrat e vendeve si Celogražda të burrave i paskan tierqët e bardhë dhe Serbët dhe Shqiptarët, Prishtinë, 1968, fq. (shq. Sallagrazhdë), Graždanik, Leštance, kësulën e bardhë prej leshi [e tipit dibran, 29.] Ljubižda, Leskovec, Krstec, Kostrec, (shq. kërçovar] e cila nga këta po u quajka Pikërisht ky konstatim, përkatësisht kjo Kosterc), Našec, Tupec, Bubovec, Gradec keće. Një informant imi nga ky katund më simbiozë, nuk u muarr parasysh nga studiues (shq. Greiçevc) dhe të tjera në rrethina shpjegonte se instrumentet bazë muzikore bullgarë e serbë, prandaj përkatësia të Suharekës, përkatësisht në regjionin e të këtij entiteti qenkan zurla e tupani, i gjuhësore e goranëve ka mbetur deri edhe Gorës, qenkan toponime me prejardhje cili ndryshe po u quajka edhe goč; se këto në ditë tonat një pikë e kontestueshme, bullgare. [khs. Bălgarite v Makedonija, instrumente na qenkan marrë nga shqiptarët sidomos midis dialektologëve e fi lologëve Izdiranija i dokumenti za tehnoto poteklo, dhe se pjesa më e madhe e ceremonive bullgarë e serbë, sepse fi lologjia shqiptare ezika i narodnosta s etnografskata karta i të dasmës qenkan të ngjashme me ato të nuk është marrë me këtë çështje - sado që statistika, Sofi ja 1917, fq. 47, 52, referenca. shqiptarëve. Banorët e këtij vendbanimi, kjo nuk do të duhej të ishte kaqë indiferente 1.] kështu më mëson informanti im, në shtëpi ndaj një problemi të hapësirës së vet Për ndryshim nga politika tradicionale dhe po e fl iskan një variant të bullgarishtes që etnolinguistike. Kështu, fi lologu bullgar St. bashkëkohore serbe, dialektologët serbë, po ndryshuaka nga ai i folur nga goranët, Mladenov shkruante qysh më 1925 psh. se në nga ana tjetër, ose e konsiderojnë të folmen ndërsa për gjuhë të administratës e paskan të folmen e katundeve të Gorës zanorja ă e goranëve për dialekt serb ose janë pak (ъ) e bullgarishtes së vjetër (= e sllavishtes më të rezervuar në dhënien e mendimeve variantin e sandardizuar të serbishtes. së vjetër) u refl ektua këndej në o, ă (ь) dhe të prera. Kështu, dialektologu serb A. Duke e anuluar mundësinë që ndonjë në e si edhe në bullgarishten e vjetër dhe jo Belić ishte psh. i mendimit se zhvillimi i bashkësi fi sërore do të shpërngulej nga në a si në serbishten e vjetër: khs. bullg. son dialekteve të serbishtes është i pandashëm fusha në bjeshkë, ka vend të paravendohet serb. san „ëndërr”, bullg. pèsok, serb. pesak nga procesi i kolonizimit serb të Kosovës së që ndoshta edhe banorët pomakë/torbeshë, „zall, rërë”, bullg. vòsok serb. vosak „dyll”, sotme. Ai thotë se: „Drejtimin e kolonizimit përkatësisht goranë të Reçanit të Prizrenit, bullg. òcet serb. ocat „uthull”, bullg. lèsno serb mund ta karaktzerizojmë përgjithësisht që sot kanë nisur ta mbajnë veten për serb. lako „lehtë”, bullg. dèneska serb. danas sipas qendrave dhe selive të sundimtarëve „boshnjakë”, do të jenë pjesë e vëllazërisë „sot” etj. Së këndejmi, Mladenov e nxjerr serbë si para ashtu edhe pas Betejës së së Pomakovci’ve goranë të Brod’it që - si përfundimin se „Të folmet e disa katundeve Kosovës. Këto qendra e seli u shtrinë në rezultat i fenomenit të „territorializimit” në veri të Maleve të Sharit me qendër Sreckën shek. 13 nga Ras-i (Arsia parasllave, serb. të katuneve blegtorale të arbanasëve dhe sidomos ato të popullatës sllave (sic !) Raška, afër Novi Pazar- it) në drejtim të „blegtorëve shqiptarë” e të vllehëve - do të të Gorës „Gora” (= Gora e Prizrenit”), në Prishtinës. Prej këndej depërtoi pastaj në jenë zhdjergur në rrafsh. perëndim të Maleve të Sharit [...] i kanë më shek. 14, gjatë kohës së sundimit të carit 26

Dušan, në drejtim të Prizrenit e të Shkupit. pothuaj po atë veshje si edhe fqinjët e tyre serbët e vjetër („Starosrbijanci”) porse me [...] Në mbështetje të gjithë kësaj mund të opojarë shqipfolës dhe poatë të shqipfolësve krejt popullin serb në përgjithësi. Ne nuk thuhet se gjuha e shtetit të vjetër serb e të Kukësit e të rrethinës së tij (në Shqipëri) jemi maqedonë (myslimanë maqedonë, kishte për qendër Rashën. Kjo gjuhë shërbeu si edhe atë të shqiptarëve të Malësisë së torbeshë - siç na quajnë ata që duan të na për bazë të zhvillimit të këtyre dialekteve. Tetovës. Thënë shkurt, vështruar në aspektin përvetësojnë) e aqë më pak boshhnjakë, Derisa gjuha jonë (mendohet serbishtja S. etnografi k, goranët janë shqiptarë, ndërsa ndonjëfarë myslimanësh fl atantë „të G.) në jug të Maleve të Sharit dhe të Shkupit në aspektin gjuhësor, thënë në përgjithësi, papërcaktuar; të luhatshëm”. Ne nuk i u zgjerua në drejtim të Prilepit e të Velesit janë sllavë. Për shkak të lëkundjes së tyre takojmë pra kombit politik mysliman të dhe në vende të tjera e ruajti formën e saj të përherëshme varësisht nga moti politik komponuar së voni, e më së pakut etnitetit arkaike, nën ndikimin e të folmeve jugore se cilit etnos në të vërtetë i takojnë këta, shqiptar apo turk. Ne jemi, thjesht - grup maqedone rrënzë Sharit u krijua në Prizren Goranët kanë qenë dhe janë objekt që i veçantë etnik.” thuhet në një Apel të një e në vendbanimet përreth tij në drejtim të për shumë kohë janë përdorur për “Kal grupi qytetarësh goranë më 20 qershor 1996 Shkupit e të Kumanovës e folmja e Prizrenit, Troje” e për “Kolonë e Pestë” përbrenda [cit. sipas S. Idrizi, Goranstvo, http//www veçoritë më të moçme të së cilës i heqin territorit gjuhësor të shqipes: një kohë scribd.com/doc/8012745]. Ndonjë grup rrënjët nga shekulli 12”. [sh. A. Belić, Stara për bullgarët, pastaj për maqedonët. tjetër „përfaqësues” i goranëve i drejtohej Srbija s istorisko-jezične tačke gledišta, Kohëve të fundit, sidomos pas mbarimit të qeverisë bullgare me një lutje me shkrim që Beograd 1912, fq. 7-9.]. P. Ivić, njohësi më Luftës për Kosovën (1999), goranët janë kjo (Bullgaria) t’u dalë zot goranëve të cilët i mirë ndër të gjallët i historisë së gjuhës bërë objekt përfi timi midis Serbisë e, për po e ndjejkan veten për bullgarë dhe nga serbe, nuk deklarohet qartazi sa i përket çudi, edhe Bosnës myslimane. Përkundër shteti i Bullgarisë po kërkuakan angazhimin dialektit të goranëve. Ai e vendos këtë të përkatësisë së kryeherëshme etnike vllahe e saj ndërkombëtar për njohje institucionale folme në lindje të linjës së izoglosave dhe të ardhur në Kosovë si vllehë të bullgarizuar ndërkombëtare të satusit prej minoriteti mendon se megjithatë „për dialekte serbe nga Bullgaria e nga hapësira shqiptare e bullgar të goranëve në Kosovë. Një grup të konsiderohen ato që edhe fl iten nga bullgare e shtetit të quajtur Maqedoni (sh. tjetër, i quajtur Lidhja e Maqedonëve të serbët”. [sh. Die serbokroatischen Dialekte, më poshtë) me bullgarishten si gjuhë të tyre Besimit Islam me përfaqësues të goranëve ihre Struktur und Entwicklung, Mouton s’ të tamlit dhe si grup etnik i islamizuar në nga Serbia, Shqipëria, Maqedonia e Kosova Gravenhage 1958, fq. 44.] hapësirën ku jetojnë edhe sot, goranët [falë organizoi në Shkup (në janar 2006) një Flaka e luftës midis dijes fi lolologjike e të lëkundshmërisë së tyre kronike] u bënë konferencë në të cilën u kërkua autonomi politikës shtetërore bullgare dhe të asaj element shumë i lakmueshëm, i gatshëm gjuhësore, përkatësisht shkollim në „gjuhën serbe drejt determinimit të përkatësisë të bie nën ndikimin e politikave të ditës. tonë amëtare” maqedone dhe që Gora të gjuhësore të së folmes së goranëve dhe të Kjo shihet më së miri kohëve të fundit kur shpallej Regjion i Europës”. përkatësisë etnike të tyre u shua pas Luftës kjo popullatë, e ngopur nga propagandat Nga shkrimet në sajtin Nezavisna Gora së Dytë Botërore. Kjo ndodhi në rend të parë bullgare, maqedone e serbe, po deklarohet „Gora e Pavarur” mësohet se paska goranë pse nga politika e Titos u krijua artifi cialisht për „boshnjake”. Para krejt pak kohësh, nga që po kërkuan madje edhe një Gorë të më 1948 një gjuhë e ashtuquajtur maqedone politikanë u lansua edhe termi boshnjako- pavarur, me vetëqeverisje në fushat e dhe një komb maqedonas, kështu që luftën goranët. arësimit, të shëndetësisë dhe të policisë, e tyre fi lologjike-historike-politike bullgarët pa e pas zbuluar porse sekretin se cila do e orientuan tani rreth dokumentimit të III. Përpëlitje të politizuara për të duhej të ishte gjuha „zyrtare” në këtë ngutshëm politikisht aktual se në vetë destabilizimin e Kosovës regjion. Maqedoninë nuk ka ndonjë popull „maqedon” E përditshmja Dnevnik e Shkupit njoftonte dhe se nuk ekziston së këndejmi as edhe një Fara e mbjellur përmes studimesh të më 29 janar 2006 edhe se në Prishtinë qenka „gjuhë maqedone”. Për konseguencë, sa më karakterit antropogjeografi k-fi lologjik dhe mbajtur një takim i Forumit të Boshnjakëve të fortë që maqedonët e ndienin veten në veçmas propaganda politike mbiu sidomos të Kosovës në të cilin qenka shkrirë mend sjelljen e dëshmive për identitetin e tyre në vitet e 90-ta të shekullit që shkoi. se si të sigurohet statusi prej populli i më vete nacional „maqedonas”, gjithnjë Prej atëherë nisën të paraqiteshin grupe boshnjakëve në kushtetutën e Kosovës dhe e më shumë angazhoheshin tani që ta „intelektualësh goranë” të cilët ishin se këtu qenka thënë se nocioni goran nuk dëshmonin madje edhe identitetin etnik identifi kuar me librat që i kishin lexuar. paska forcë të distinktivit etnik prandaj e gjuhësor maqedonas të minoriteteve Nndonjëri nga këto grupe e kishte marrë po u dashka që banorët e gjithë Gorës sllavishtfolëse të goranëve, të pomakëve, anën e politikës antishqiptare të regjimit të përfshihen nën nocionin, përkatësisht përkatësisht torbeshëve, të jurukëve e të të Milošević-it dhe dilte me apeelin: „Ne në etninë boshnjake. Teza e përcjellur grupeve etnike të tjera të besimit islam të Goranët jemi njerëz me mendje racionale, me propagandë agresive e cilësimit të sjellura në Ballkan nga pushtuesit serbë të tolerantë, njerëz që e duan punën, të goranëve, të torbeshëve e të pomakëve jo shek. 13 dhe nga pushtuesi otoman të shek. kujdesshëm, njerëz që dinë t’u përshtaten vetëm të Kosovës i ka rrënjët tek nisma në 15. Sot kështu po sillet entiteti boshnjak i situatave dhe të qëndrueshëm e mbi të vitin 1993 në Sarajevë kur e ku u instalua BeH dhe fi lialat e tij në Kosovë. gjitha të lidhur me vendlindjen dhe me termi „boshnjak” për të gjithë myslimanët Ithtar i tezës se e folmja e banorëve në identitetin si dhe me shtetin e Serbisë i cili sllavishtfolës. Kjo çpikje ka frymëzuar 9 katundet e rrethit të Kukësit dhe ajo e na ka pranuar për si qytetarë të lirë e të ëndrrimtarë për formimin në perspektivën atyre në pjesën kosovare të Gorës është barabartë, të bërë me plang në Beograd iluzore të një shteti të madh të myslimanëve nëndialekt i maqedonishtes është studiuesi dhe gati në të gjitha qytetet (e tjera) të në Ballkan i cili, nën patronatin e Bosnes, shqiptar me prejardhje gorane Nazif Dokle. Serbisë. Ne i dimë rrënjët tona serbe-sllave do të përfshinte Bosnen, Sanxhakun, pjesët Sot, gjendja është sa vijon: Goranët, pa dhe komponenten e krishterë, ortodokse myslimane e boshnjake dhe shqiptare të përjashtim, i takojnë besimit islam. E në dritën e kulturës tradicionale të pasur Malit të Zi, gjithë Shqipërinë, Kosovën dhe folmja e tyre sot është sllave, përkatësisht shpirtërore të cilën e kultivojmë edhe në pjesën shqiptare të Maqedonisë. me shumë veçori të bullgarishtes. Muzika vendlindje dhe gjithandej hapësirës së Ideologë të zbatimit të kësaj direktive popullore dhe instrumentet muzikore të Serbisë, Maqedonisë dhe tjetërkah nëpër u bënë në Kosovë sidomos Numan Balić goranëve janë në mos idektike, atëherë së botë ku jemi të ngulitur. Ne e fl asim një në rrafshin politik dhe Sadik Idrizi (të pakut fort të ngjashme me ato të fqinjëve variant të mëvetshëm të serbishtes dhe cilit kosovarët ia dhanë besimin ta kishin të tyre shqipfolës të krahinës së Opojës, e kemi në përdorim alfabetin çirilik dhe ministër të shëndetësisë të shtetit të tyre sidomos surla e tupani. Goranët e kanë jemi të ngjashëm gjenetikisht jo vetëm me dhe aktualisht është Deputet i Kuvendit të 27

Kosovës nga radhët e minoritetit boshnjak) dhe mund të kenë ndikuar edhe këta vetë Elemente vllahe në toponiminë, në rrafshin „historik”. Kësaj iu shtua këto mbi fqinjët e tyre shqiptarë, me të cilët etnoniminë dhe në leksikun e Gorës ditë edhe kërkesa që katundet e regjionit kufi zohen në kuptimn e mirëfi lltë të fjalës, të Gorës të sajojnë komunë më vete të nga të katër anët e horizontit. Gjurmët Për t’u sqaruar mbetet koha e mundshme “komunitetit boshnjako goran”. Koalicioni dhe pasojat e simbiozës me shqifolësit e ardhjes së popullatës gorane. Nga aqë "Vakat", përkatësisht parashtuesi i kërkesës janë të forta sidomos në mentalitetin, burime sa ka për këtë regjion, mësohet se shpreson se “do të këtë mirëkuptim edhe veshjen, muzikën, besimin, porse edhe në emrat e sotëm të vendbanimeve të këtij nga krerët më të lartë të vendit, duke fushë të leksikut dhe sidomos në rrafshin regjioni janë poata që dëshmohen më apostrofuar me këtë rast kryeministrin e paraleleve të shumë emrave të vendeve 1348. Kjo don të thotë se kjo popllatë ishte Thaçi, i cili këtë ua ka premtuar qytetarëve (mikrotoponimeve) dhe të emrave të këtu shumë kohë para lindjes së krisobulës të kësaj treve gjatë fushatës në fshatin familjeve, përkatësisht të vëllazërive që serbe të shek. 14. Në dritën e ruajtjes së Restelicë të Gorës.” këta i kanë nga një substrat i përbashkët disa toponimeve në trajtat bullgare të tyre Sipas turrit që e ka marrë Bosna myslimane josllav e jooriental me shipfolësit e dëshmohet se procesi i serbizimit onomastik përmes përfaqësuesve të saj kosovarë, regjionit të Opojës. të kësaj zone malore ishte fort më i dobët për „boshnjakë“ duhet të shpallen edhe Pa pretendime se përmes këtij shkrimi se në viset rrafshinore. Vazhdimësia e pomakët e Bullgarisë e të Greqisë dhe do të zgjidhet njëherë e mirë çështja e toponimisë bullgare dhe sidomos dëshmimi torbeshët e Mijakët e Maqedonisë e ndoshta përkatësisë etnike të goranëve, sepse në i emrave të vendeve me prejardhje të edhe goranët e Repubikës së Shqiprisë. rastet e minoriteteve që regjimet serbe latinitetit ballkanik, përkatësisht vllahe siç Historiografi a militante e boshnjakëve do t'i të të gjitha kohëve i krijuan dhe sidomos është psh. emri i një lugu që përbënte kufi rin shpall nesër për “boshnjakë” ndoshta edhe i keqpërdorën për ta zvogëluar forcën midis bjeshkës së katundit Radesh të Gorës kumanët e peçenegët e zhdukur aziatikë vendimmarrëse politike të popullatës dhe regjionit të Opojës të quajtur më 1348 që ishin sjellur në shek. 13 në Kosovë dhe prej mbi 90% shqiptare të Kosovës, nuk Tudorč dol; një pikë tjetër e kufi rit të kësaj ato dy-tri katunde çerkezësh kosovarë e kanë respektuar dhe nuk e respektojnë bjeshke e quajtur Milšor dhe vendi tjetër dhe ndonjë vëllazëri shqiptare e quajtur historinë, synim i këtij shkrimi është i quajtur Milšin katun [sh. Hrisovulja…., Tatari/Tartari, tanimë të shqiptarizuar. paraqitja ekzemplare vetëm e substratit fq. 300-301] dëshmojnë se në këtë zonë Kjo sepse këtu kemi të bëjmë me një roman ballkanik dhe e superstratit shqip, kishte edhe shumë kohë para shek. 14 një ofensivë militante të entitetit boshnjak jo porse edhe e shtresave greke-bizantine, popullatë romane ballkanike, përkatësisht „mysliman” të Konfederatës së BeH, në sllave e orientale në emrat e vëlazërive vllahe. Toponimi i parë Tudorč doll është i e parë e përndjekur bogumile/babune/ dhe në mikrotoponiminë e regjionit të tipit antroponmik. Në këtë emër vendi ruhet patarene sllavishtfolëse që kurrë nuk Gorës në relacion me atë të krahinës fqinje antroponimi i gjithkrishterë me origjinë arriti ta ketë identitetin e vet etnik por shqipfolëse të Opojës. Dhe, këtë prerje greke Theòdoros në trajtën karakteristike që tani, përmes gojës së kelmendasve kohore të shtresimeve gjuhësore e etnike rumune, vllahe të tij Tudor; në toponimin shqiptarë të sllavizuar në krye të herës të e bëjnë të mundshme pikërisht emrat e e dytë ruhet një trajtë e shkurtër e një ritit katolik, të „boshnjakizuar” përmes vëllazërive. baze antroponimike Mil- i zgjeruar këtu martesash, të regjionit të Sanxhakut që, Në këtë kontekst dëshmohet se shumë emra me prapashtesën karakteristike vllahe të të vendosur në toka të buta të Rrafshit familjesh të banorëve të Gorës, të parë përkëdhelisë -şor (ks. emrin e katundit të Dukagjinit, është agresivizuar (për të në kuadrin e arealit onomastik që këta e Nishor të Suharekës dhe emrin e vëllazërisë mos thënë shqip tërbuar) deri në atë masë krijojnë bashkë me emrat e familjeve e të Brajshor në katundin me emrin poashtu vllah sa ta ndjejë veten patrone të të gjithë vëllazërive të banorëve të viseve të tjera të Sharban të Prishtinës; emrin Nekshor, në myslimanëve aziatikë e të atyre të Ballkanit banuara nga shqiptarët, janë më të vjetër shek. 16 ishte shënuar për katund më vete, (kushedi ndoshta nesër edhe mbrojtëse se shtresimet e mëpastajme (sidomos më ndërsa sot lagje e katundit Prapashticë të e shqiptarëve „myslimanë”?) që ndoshta të vjetër se shtresat bullgare e orientale Prishtinës; Skokšor - një ujvare në rrethina mund ta rrezikojnë qenien e Kosovës si e emrave personalë) të banorëve të këtij të Istogut, e dëshmuar në shek. 13 [Për këtë shtet demokratik i shumicës absolute dje e regjioni. të fundit khs. Fr. Miklosich, Monumenta sot të shqiptarëve dhe i qytetarëve të tjerë As në dokumentacionin kishëtar serb serbica …, fq. 86] etj. Kjo prapashtesë e (edhe i atyre që duan të jenë „boshnjakë”) të shek. 14 e as në defterët osmanë të rumanishtes dëshmohet edhe në emrin e të saj. „Boshnjakët” kosovarë (Kelmendas regjistrimit të kryefamiliarëve të shekujve vreshtës Dabšor i cili (emër) për në rrethina të sllavizuar të Sanxhakut dhe bij nënash të 15-17 nuk përmendet ndonjë grup etnik të Prizrenit përmendet në vitet 1198-1199 ndershme boshnjake të etërve shqiptarë) me emrin goran/ë. Popullata e regjionit të [khs. St. Novaković, Zakonski spomenici shkojnë aqë largë sa, duke vepruar Gorës nuk përmendet në këto burime, që …, fq. 384.] ndërsa në toponimin e tretë sipas modelit serb se Kosova na qenka edhe janë të vetmet nga të cilat mund të kemi të bëjmë me antroponimin sllav mozaik „kombesh e kombësish” prandaj pritej një gjë e tillë, sikur të kishte pasur Mil- në gjinoren sllave dhe me fjalën me edhe ambient „multietnik” e jo vend i ndonjë emër etnik më vete i cili më vonë pejardhje nga shqipja katun(d) në kuptimin kosovarëve, edhe për dy katunde: Reçanin do të ndryshohej e do të vazhdohej deri në e kryehershëm të saj „tban”. e pomakëve, përkatësisht torbeshëve të ditë tonat. Fundja, emri goran është emër Se këto mikrotoponime që e dëshmojnë rrethinave të Prizrenit me më së shumti që e shenjon banorin e quajtur në bazë të praninë që para shekullit 14 të elementit 1.000 banorë që nuk e kanë as më të emrit Gora të regjionit. Si i këtillë emri roman ballkanik - pararendës të goranëve të voglën lidhje as etnike e as histiorike me goran nuk është kurrfarë distinktivi për sotëm - nuk janë të rastit e tregon rrethana „boshnjakë” - kelmendas e sllavizuar prej përkatësinë etnike, gjuhësore e religjioze se edhe sot ka ndër emra vëllazërish të nga vjen ndoshta edhe kumbara Balić- dhe të banorëve të vendosur aty. Kjo tezë goranëve sish me prejardhje vllahe. Të Vitomiricën „boshnjake” të periferisë së bëhet më e pranueshme edhe po u tërhoq këtillë janë psh. emrat Surdulovci nga Pejës po na u dashka të realizohej statusi një paralele psh. me popullatën fqinje rum. surd „i shurdhët”; Çuçulovci (khs. prej komunash më vete. shqipfolëse të Opojës e cila nuk e ka për mb. rum. Cucea, Cucescul, Cuceşti etj.); Mbetet porse fakt se, pa e marrë parasysh emër etnik emrin e regjionit, por emrin Ursulovci nga rum. ursă „arushë”, Muševci përkatësinë e tyre të kryeherëshme etnike e mirëfi lltë nacional: shqiptar, e vërtetë (khs. antroponimin vllah Muşat, emrin e vllahe, goranët kanë jetuar dhe jetojnë në kjo që vlen edhe për popullatën e viseve vëllazërisë rumune Muşateşti dhe emrin e një simbiozë të fortë me fqinjët shqipfolës të tjera përreth, të banuara kryesisht me katundit Mushtisht të Suharekës) që rrjedhin të tyre dhe për pasojë janë ndikuar nga ata shqiptarë. nga mbiemri sinonim muşat „i bukur” i 28 mbiemrit bucur përkatësisht a se bucura „i në Itali, që kishin ruajtur kujtimin se atje vëllazërive të popullatës shqipfolëse të lumtur, gazmor” të rumanishtes; emri Mutaš kishin shkuar nga hapësira etno-linguistike krahinës së Opojës, të Malësisë së Tetovës, të i një vëllazërie të katundit Restelicë i cili s'ka shqiptare dihet që në shek. 13. Edhe në vendbanimeve të Kukësit të dëshmuar në fi llim si të ndahet nga mbiemrat/emrat familiarë Francë bogumilët dëshmohen në shek. 12- të shek. 15 e lejon nxjerrjen e përfundimit Mutul, Mutescu, Mutovici të rumunëve, pa 13. (për këtë shih nënkapitullin Përfundim) se këtu kemi të bëjmë me një bashkëjetesë marrë parasysh nëse ky emër rrjedh nga aktive midis këtyre dy popullatave - rezultat folja rumune mutàre „lëvizje, rivendosje”. IV. Përkatësia etnike e goranëve dhe i së cilës është madje më parë bullgarizimi apo nga mbiemri sllav mut,-av „i pagaojë; bashkëjetesa e tyre me shqiptarët „goranizimi” i mundshëm i disa vëllazërive memec, i qetë” Përveç kësaj, në hapësirën shqiptare se sa shqiptarizimi i vëllazërive vllahe e Gorës ka edhe mikrotoponime me Për lashtësinë e popullatës së sotme sllavofone bullgarishtfolëse, përkatësisht gorane. Këtë prejardhje vllahe si Barbula në Krushevë; në regjionin e Gorës fl et edhe kontinuiteti do ta ilustronin mjaft mirë emrat shqiptarë Vlaška, Vlaški potok, Vlaške livade në absolut i emrit Dikanoviki të priftërinjëve të psh. të vëllazërive gorane: Bajzovci (nga Vranisht, Ljupanovci, Ljupanovo Jabuče, vitit 1348 (të cilët nuk kanë mundur t’i takojnë emri shqip bajzë i shpendit Fulica), Baljevci Šundinci e Vlahinica në Borje Vlani Sad në kurrnjë kishte tjetër përpos asaj orthodokse (nga antroponmi shqip Balë,-a), Bibarovci Crnolevo (Kukës) e disa të tjera. serbe) tek emri i vëllazërisë së sotme Dikanovci (nga antroponimi shqip Bib nga lat. Bibius, Në të mirë të pranisë së një popullate të katundit Brod si edhe kontinuiteti territorial- Vibius), Bufl e (nga shq. buf,-i „hut” zool. romane ballkanike në regjionin e Gorës emëror i mikrotoponimit mesjetar potokь noctua, nottola, ulula, alocco,); Cakovci (khs. do të fl iste ruajtja deri në ditë tonat e makočevski tek emri homonim Makočevci i emrat shq. Cak, u/ Cakë/a ), Cekovci (khs. mikrotoponimeve latine-ballkanike si Udha vëllazërisë gorane të katundit Brod të regjionit mbiemrin shq. Ceka), Ćafševci (khs. shq. Qaf'- pukë nga emri latin ballkanik *Via publica të Gorës. Dëshmitë e tjera jashtëgjuhësore lesh ); Krčovci (khs. variantin shqip të emrit në katundin e sotëm Zgatar të Opojës, emri e gjuhësore vërtetojnë se edhe popullata e Kërçovë të qytetit, sllav. Kičevo); Kokljevci Blaq (nga antroponimi me pejardhje latine sotme sllavofone e regjionit të Gorës jetonte në (khs. mibiemrat e shqiptarëve Koka, Kokaj); Blasius) dhe ruajtja e fjalës kurt,-i nga lat. shek. 14 po në këtë regjion, si edhe popullata Kolješevci (khs. mbimerat e shqiptarëve Kolaj, ballkanike curtis „oborr, kopësht”; burg,-u edhe sot shqipfolëse e krahinave fqinje të Kolshi, Koleci etj.); Lekovci (khs. mbiemrat „vath; shtrungë rrënzë shkëmbit” nga lat. Opojës, Malësisë së Tetovës dhe të regjionit të e shqiptarëve Leka, Lekaj), Likovci (khs. burg, burgus me kuptimin „mal, kurriz mali, Kukësit. Ndryshe, do të ishte e vështirë, për të antroponimin e shqiparëve Lik dhe emrat e gungë shkëmbore” në të folmen shqipe të mos thënë e pamundshme, të gjendet ndonjë vëllazërive Likaj, Liku etj.); Ljokanovci (khs. krahinës së Opojës dhe në mikrotoponiminë saqrim tjetër për inkuadrimin plotësisht të mbiemrin e shqiptarëve Lokaj), Luminci (khs. e këtij regjioni. Për si elemente leksikore të emrave të vëllazërive, të mikrotoponimeve e antroponimin e shqiptarëve Lum dhe emrat përbashkëta për goranët e ardhur dhe për pjesërisht edhe të emrave të vendbanimeve e vëllazërive Lumaj, Lumi dhe emrin Luma shqiptarët vendës duhet përmendur edhe në arealin gjuhësor të shqipes në lashtësinë të lumit e të regjionit); Malezinci (nga emri termat të administratës, të trashëguara nga mesjetare dhe këtë të sotmin. i një vendi të quajtur Mali i Zi, që ishte në koha e sundimit bizantin: paraspor, strator, Është për t’u sipaktur në këtë mes se shumë këtë regjion); Rendovci (nga fjala shqipe perivoj e ndonjë tjetër, që janë elemente nga studiues që janë marrë me çështjen e rendës „vrapues”); Shatinci (nga fjala shqipe bizantine të shtresës së përbashkët prejardhjes së goranëve e konstatojnë, kush shat, fshat „katund”); Shukekinci (nga trajta paraserbe (e cila këndej u instalua nga më pak e kush më shumë, komponenten e shkurtër shqipe Shuk e antroponimit të shek. 12). vllahe gjuhësore, onomastike e historike të shqiptarëve Pashk); emrat e vëllazërive Në dritën e rrjedhave reale histoike, goranëve. Dijetarë si Sadik Idrizi [Aromunsko- aktuale Doda e Kuši në Restelicë, Kokle në mua më rezulton që pararendësit vllehë vlaški tragovi u Gori (I-IV) gusht, 2008, fejton Zlipotok, Buza, Čapar, Karpać, Koljo, Lala, bullgarishtfolës të Gorës së sotme mund në http://www.prizren-web.com/magazin/ Lika, Lila, Ljuša, Paljoš e Ziza në Brod. Këtu të jenë të ardhur në këtë hapësirë përpara dhe Gora kroz stoljeća, www.bosnjaci.net/ bie edhe emri Lulo, përkatësisht Mahalla e shek. 12, përkatësisht përpara pushtimit aktuelnosti.php?id=56&polje=historija - 90k]; Lulove i një vëllazërie aktuale të katundit të Kosovës nga sundimtarë të bërthamës Nazif Dokle: [Për Gorën dhe Goranët, (Artikuj Brod të Gorës dhe lagjet-vëllazëritë Bardonik shtetërore të serbëve - Rashës. Kjo sepse e Studime), Prizren, 2002] e ndonjë tjetër e Gjonoviq të këtij katundi që janë evidentuar duke nisur nga vitet e ’50-ta të shek. 9 e tregojnë se fjalë me prejardhje vllahe në të në një defter osman-turk të viteve 1451-1452 deri në vitin 1018 Kosova ishte nën sundimin folmen e goranëve në të dyja anët e kufi rit si edhe emri i vëllazërisë ekzistuese Bardovci e perandorisë bullgare e cila, që nga fundi politik midis Kosovës e Shqipërisë qenkan psh. të katundit Leshtan të goranëve. Thellësia e i shek. 9 deri në çerekun e tretë të shek. bate „atë,-i; baba,-i”; dada, „nëna; motra e bashkëjetesës ndoshta porse edhe relikte të 10, mbizotëronte në Ballkanin që e kishte madhe”; dropul „i pëgërë, i papastër; që s’e shqiptarëve të „goranizuar” shihet tek fjalët pushtuar dhe shtrihej që nga Adriatiku e mban veten”; drosulj/mrsulj ,,qyrra” hërkul, shqipe që janë në përdorim në pjesën kosovare deri në Detin e Zi. „pështymore”; junec „bagëti e njomë”; kërluk të Gorës: karpa, krepica, st'rga, grika, nusa nga Pas shprishjes së perandorisë bullgare, „shkop i bariut; kërrutë; kërrabë”; manxha shq. karpë, (sh)krep; shtrungë, grykë, nuse kjo iu përngjit perandorisë së Bizantit, që „hae, ushqim”, mendilj, „lloj faculete”; e ndoshta edhe ndonjë tjetër.” [sipas Sadik Kosovën e sundoi deri në fund të shek. 12. porta „portë, derë”; qaja „pronar grixhe të Idrizi Aljabak: Gora - Jedan pogled unazad Nën këso rrethanash, është plotësisht e madhe delesh; kryebariu”; pallavra, „dokrra; (dorëshkrim)]. Përveç këtyre albanizmave, kuptueshme që nuk do të ketë pasur nevojë zhurmë”; qula „lloj kësule”; skut „prehër”; që kujtoj se janë të vjetra, sidomos në të shënohej në anale lëvizja e popullatës tarxhuk „tarçuk, lloj strajce bariu nga lëkura dritën e ruajtjes tek goranët të fjalës karpë vllahe të bullgarizuar, edhe për shkak të e deles” dhe urda „lloj djathi i butë”. e cila në të folmen e përditshme të opojarëve përqafi mit të dogmës së bogumilizmit, Paravendimit të mëspipërm duhet shtuar shqiptarë nuk është më aktive, po e shtoj edhe përbrenda hapësirës së perandorisë, shtetas sqarimin se ndonjëra nga këto fjalë si psh. sugjerimin e një mjeku shqiptar, njëkohësisht të së cilës ishin edhe vllehët. Në të mirë dadë, pallavër e portë jo domosdo duhet të drejtor i Departamentit të Shëndetësisë në të ardhjes para shek. 12 të pararendësve jenë me prejardhje vllahe sepse fjala e parë komunën e Dragashit i cili në vitin 2007 më vllehë të bullgariuzuar, bogumilë të ndeshet si në shqipen ashtu edhe në gjuhë kumtote, se në të folmen e goranëve paska goranëve të sotëm në hapësirat shqiptare të tjera të Ballkanit ndësa dy të tjerat janë shprehje si: tera me srce; săm teška; a si stana fl asin dy rrethana. Pushtimi nemanjidas i romanizma vetëm të shqipes. e donjë tjetër, të cilat qenkan përkthime të shek. 12 gjeti (edhe) në hapësirat e Kosovës Përputhja e jo pak emrave të vëllazërive të fjalëpërfjalëshme të shprehjeve lokale shqipe: bogumilë dhe e institucionalizoi përndjekjen popullatës së Gorës, pa e marrë parasysh po m’qet zemra „më shkon barku, kam kolit”; e tyre dhe së dyti, për bogumilë të arratisur prejardhjen e atyre emrave, me emrat e jam e rândë „jam me barrë; shtatzënë” dhe 29 a u çove? rrethana që vala e dytë e vendosjes së vllehëve Nga ky shtet duhet të kërkohet një propozim Përveç në leksik, ndikim shqiptar apo, do të bullgarishtfolës ishte më masovike. Po të mos konform me zgjidhjen bullgare të statusit thosha unë: relikte të shqipes, gjenden edhe ishte kështu, edhe këta do ta pësonin fatin, të më shumë se 350.000 pomakëve që, siç në sistemin morfologjik të së folmes së Gorës. përkatësisht serbizimin - siç ndodhi me vllehët u konstatua, historikisht janë pjesë e të Sado pa ndonjë kompetencë në fushën e e „katunit të bullgarëve” të vitit 1313 sot njëjtit entitet të cilit i takojnë edhe goranët gjuhësisë, antropogjeografi serb Jovan Cvijić shqip Bugariq, serb. Srbobran të Mitrovicës kosovarë. Shteti i Bosnes dhe eksponentët e kishte hetuar se në të folmen e Gorës paska dhe fatin e pothuaj të të gjitha katuneve të tij në Kosovë nuk kanë kurrëfarë kompetence edhe konstrukte gjuhësore si psh. „imam shkapërderdhura të vllehëve të shek. 14 nëpër të mbahen për patronë të goranëve, të cilët; videno, čujeno, razbrano” (në vend të : vidio Kosovë, shqiptarizimi dhe pjesërisht serbizimi përveç me fenomenin e bogumilizmit dhe me sam, čuo sam, razabrao sam) që, midis të i të cilave ka përfunduar qysh në shek. 15. besimin islam, nuk kanë asgjë të përbashkët: tjerash, ta kujtojnë edhe perfektin e shqipes: as me prejardhjen etnike të kryeherëshme, kam pa, kam ndigjue, kam kuptue”. Dijetari Përfundim: as me gjuhën, as me veshjen dhe as me doke i paautorizuar në fushën e gjuhësisë e paska e zakone me myslimanët e Bosnes e as me vërejtur në këtë të folme edhe përdorimin jo Sipas jo pak dijetarëve, midis të cilëve shquhen kelmendasit e boshnjakizuar të Sanxhakut. konseguent të nyjes shquese e cila në këtë të Dautat e Geitler, rezulton se sllavishtfolësit e Të njëjtat argumente fl asin edhe kundër folme e paska edhe kuptimin dhe funksionin e besimit islam të Ballkanit (duke i përjashtuar lidhjes së goranëve me serbizmin. Poaqë e përemrit dëftor si edhe të folurit e shpejtë me nga ky rreth boshnjakët) të quajtur me emra paqëndrueshme është edhe teza e prejardhjes theks të veçantë të theksimit të shkurtër. të ndryshëm përkatësisht pomakë, torbeshë, turke të goranëve, e ngritur nga një grup Në hapësirën e Gorës ka edhe mikrotoponime mijakë, shopë ose edhe sipas vendeve ku u profesorësh turqë, sipas së cilës goranët tanë na shqipe si Murga midis Krushevës e Shishtevecit vendosën, babunë e goranë ishin në krye të qenkan me prejardhje tyrkmene, përkatësisht dhe Muridža në Brod, që rrjedhin nga mbiemri herës popullatë e përkatësisë etnike trakase kumane vetëm pse tek goranët e katundit shqip murg „i zi, e zezë“ dhe nga emri murriz e romanizuar, përkatësisht vllahe dhe më Shishtovec/Shishtojec të rrethinave të Kukësit i drizës. vonë e bullgarizuar. Për shkak të përqafi mit paska një vëllazëri e quajtur Kumaničovci dhe Shembujt e mësipërm nga fusha e emrave të dogmës së bogulimizmit, kjo popullatë u se midis viktimave/dëshmorëve në Betejën të vëllazërive tregojnë se pararendësit dëbua nga autoritetet e perandorisë së Bizantit e Qanakalasë (Kretës) të rënë në mbrojtje ardhës, vllehë të bullgarizuar në atdheun e nga hapësira e Bullgarisë që e përfshinte edhe të Perandorisë Otomane, paska pasur edhe tyre të kryeherëshëm, të goranëve të sotëm Maqedoninë e sotme. Pjesë nga masa e dëbuar pjesëmarrjes kumanë e peçenegë të etnisë bashkëjetuan me popullatën shqiptare të e bogumilëve do të jenë vendosur në hapësirat tyrkmene pikërisht (edhe) nga regjioni i sotëm krahinës fqinje të Opojës e më gjerë më shqiptare para shek. 12. Një pjesë syresh kaloi i Gorës. Prandaj është e kuptueshme që këtij heret se shek. 14 dhe se nuk pati, siç do të prej këndej në Perëndim dhe atje që nga autori i intereson vetëm fati i peçenegëve, i mund të pritej, shqiptarizim të ardhësve shek. 12-13 njihen me emrat kataren, [nga hazarëve, jurukëve, tatarëve, i kumanëve, porse, përkundrazi, sllavizizim të vendësve greq. katharos „i pastër, i mirëfi lltë”], pataren për të cilët historia na mëson se as pushteti shqiptarë. Përputhjet e emrave të goranëve [sipas emrit të lagjes Pataria të varfanjakëve mesjetar serb, përkatësisht sundimtari serb me ata të shqiptarëve janë rezultat i një në qytetin e Milanos] dhe albinez [sipas emrit Stefan Uroš Milutin-i (1253-1321) që paska homogjeniteti onomastik të viseve të banuara Albi të një qyteti të Francës, në brigje të Rinit] sjellur ca kumanë (ndonjë historian serb fl et nga shqiptarët. Homogjeniteti është rezultat etj. Hapësira shqiptare ishte njëri nga vende madje për mijëra të tillë) e as pushtuesi osman edhe i një substrati të përbashkët etnik roman të strehimit, vend tranzit, jo porse edhe vend që i solli ca bashkësi të vogla tyrkmenësh si ballkanik dhe i superstrateve të përbashkëta i lindjes së bogumilizmit. Goranët do të jenë jurukë, tatarë e çerkezë nuk arritën që me onomastike të mëvonëshme. Shembujt e pjesë e atyre bogumilëve që nuk u arratisën ato të popullonin as edhe oaza kompakte (siç mësipërm tregojnë pra se ardhësit „goranë” për në Dalmaci, Bosne e në Perëndim, porse që është rasti me Gorën) por vetëm vendbanime bashkëjetuan më shumë se me këdo tjetër mbeti e strehuar në viset malore të hapësirës të veçanta me popullatë shqiptare, prandaj me shqiptarët, por që nuk dashtën e nuk po etno-linguistike të shqiptarëve. edhe, duke qenë pakica të parëndësishme duan as sot t'i shohin për të afërm (edhe) të Së këndejmi kujtoj se konstatimi i studiuesit në kuptimin e shumësisë, e humbën në detin gjakut. shqiptar A. Alijaj [sh. www.forumishqiptar. etnik shqiptar plotësisht identitetin etnik të Së këndejmi do të mund të mbrohej com › ... › Historia shqiptare] sipas të cilit „Në tyre. edhe mendimi se tek popullata e sotme Shqipëri „herezia” bogomile pati një përhapje Po u shtrua në rrafshin europian, duhet thënë sllavishtfolëse e Gorës kemi të bëjmë me dy mjaft të gjerë dhe këtu ishte një nga vatrat që nuk është vetëm Kosova e banuar me mbi shtresa romane ballkanike: shtresa më e vjetër kryesore të saj. [...] Shqipëria ishte gjithashtu 90% nga shqiptarë autoktonë e cila, si edhe autoktone romane ballkanike të cilës i takojnë një nga vatrat, nga ku herezia bogomile u Sllovenia, janë shtetet më etnike kompakte edhe dardanë, ilirë e thrakë të romanizar dhe përhap drejt Italisë.” [...] duhet të merret të Ballkanit Perëndimor - të cilën, porse, një shtresë më të re vllehësh të ardhur pas me rezervë, duke i çmuar porse shumë lart Bashkësia Europiane e ka „stolisur” me epitetin pushtimit bullgar (shek. 9-12) të Prizrenit e të dhënat e tjera që i sjell ky: „Domethënës „shtet multietnik” jo porse edhe Serbinë cila (shtresë) ishte sllavizuar (bullgarizuar) është fakti se i pari shqiptar, që na përcillet me rreth 1 milion vllehë, me hungarezë, gjuhësisht qysh në pjesën jugore të Ballkanit. me emër tipik kombëtar nga burimet shqiptarë e të tjerë, ajo që status minoriteti Këta erdhën këndej si të krishterë të ritit mesjetare, është një farë Leka, drejtues rreth duhet t’u njohë çdo grupi etnik. Statusi orthodoks, me bullgarishen gjuhë të kishës. vitit 1070 i një lëvizjeje bogomile në rrethet i goranëve do të duhej parë në kuadër të Dhe, këta as nuk kanë pasur kurrë e nuk e Sofjes, ku ai kishte shërbyer deri atëherë si „zgjidhjes” së problemit të myslimanëve kanë as sot asgjë të përbashkët, në kuptimin funksionar bizantin. Në shek. XIII përkrahësit bullgarisht- e greqishtfolës, përkatësisht të etnik, me boshnjakët. Duket se kjo rrethanë e bogomilit (patarinët) kishin krijuar në Itali më së pakut 350.000 pomakëve të Bullgarisë tregon përse kisha serbe nuk shtiu rrënjë e pra një kishë të tyre, në opozitë me Romën, e cila dhe të 30.000 syresh të Greqisë; çështja e as nuk e arriti serbizimin e kësaj popullate. në disa vende të Italisë së Veriut quhej „kisha torbeshëve dhe e mijakëve në Maqedoni Rrethana që këta vllehë nuk u shqiptarizuan shqiptare” (ecclesia Albanensis), duke treguar dhe çështja e rreth një milion vllehëve në mbase mund të shpjegohet me paravendimin kështu vendin e origjinës nga ku kjo herezi Serbi, pa i llogaritur në këtë kontekst dhe që popullata shqiptare e krahinës fqinje, e kishte ardhur në Itali.” shopët. Shkrimet e motivuara me ndjenjën Opojës - si vazhdim territorial i Pultit katolik Vështruar në rrafshin politik, përkatësisht në nacionaliste propagandistike po fl iskan për përkatësisht i Principatës së Arbërit - do rrafshin e solucionit për një status të 6.000 rreth 6 milionë pomakë në Ballkan e në të ketë qenë e besimit të krishterë të ritit goranëve, autoritetet e Kosovës munden, nëse pjesën europiane të Turqisë. katolik. Duket se në këtë mes ndikoi edhe duhet, të fl asin vetëm me shtetin bullgar. Vjenë, Tetor 2011 30 HISTORI LUMA NË KRYENGRITJEN ANTISERBE SHTATOR – TETOR 1913

Dr. Shefqet HOXHA e këtyre viseve me mision shumë të e përcaktuar qartë ” fshati ose qyteti ku rëndësishëm për fatet e Shqipërisë, të cilin ndodheshin trazira shkatërrohej me zjarr, ajo e kreu me nderë në muajin e fundit të kurse banorët, pesëmbëdhjetë vjeç e sipër, 1. Fitoret ushtarake gjatë konfl iktit ballkanik 1912 – ës, madje edhe deri në fund të Luftës vriteshin me bajonetë”. bënë që Serbia, në fi llim të nëntorit 1912, të së Parë Botërore, duke mos i lënë të qetë Urdhri i gjeneralit Jankoviç, komandant i pushtonte një territor të gjerë shqiptar. Pas asnjëherë pushtuesit serb, derisa i përzuri Armatës së Tretë serbe, ishte që të shfarosnin pushtimit të Kosovës, qarqet sunduese serbe përfundimisht nga trojet e veta”. krejt lumjanët me gra e fëmijë. i drejtuan forcat ushtarake nga Shqipëria e Serbët rifi lluan sulmin njëherazi në disa Një gjenocid i pastër sllav që u tentua të brendshme. Më 3 nëntor 1912, sapo ushtria drejtime: nga Gjakova drejt Hasit e Malit zbatohej, nga autoritetet ushtarako-policore serbe hyri në Prizren e Gjakovë, qeveria të Zi, nga Prizreni për të ripushtuar Lumën, në tërë Shqipërinë e shkelur, po që, në e Beogradit i kërkoi komandës supreme sepse këto veprime, pas pushtimit të Lumë, kaloi çdo masë egërsie. Në veprën e të përgatiste njësit që t’i drejtoheshin Manastirit prej tyre (19 nëntor), mund të L. Frenudlich “Il golgota d’Albania” sillet Adriatikut për të kapur Lezhën e Durrësin. mbështeteshin me forcat e tjera që vinin nga edhe kjo e dhënë: “në Lumë u shkatërruan Marshimi parashikohej të kryhej në dy Gostivari, Dibra dhe Lugina e Drinit të Zi. plotësisht 27 fshatra dhe popullsia e tyre u drejtime: Gjakovë – Qafë e Prushit – Vau i Pra, për të realizuar këtë plan, u angazhuan masakrua pa përjashtuar as fëmijët…u dogjën Spasit – Qafë e Malit – Pukë – Lezhë; Prizren forca nga Prizreni, Gjakova si dhe ato që të gjallë gra e fëmijë të mbështjell më – Kukës – Qafë e Kumbullës – Mirditë – Lezhë. sulmonin në drejtim të Dibrës. Edhe këtë kashtë para syve të burrave e baballarëve të Kolonat do të përbëheshin nga divizionet herë, popullsia e këtyre krahinave luftoi me lidhur me pranga…Qindra lumjanë u dërguan Drina (me qendër në Gjakovë) e Shumadia vendosmëri kundër pushtuesit serb, i cili iu në Prizren, ku ekzekutoheshin në grupe nga (me qendër në Prizreni), që bënin pjesë në sul Dibrës me forca të divizionit “Morava”, 40-60 vetë në ditë. Armatën e Tretë serbe. nga ana e Kërçovës dhe e Gostivarit, dhe Me urdhër të veçantë ndalohej lëvizja e Trupat e tjera të Armatës së Tretë morën me forca të tjera nga Luma. Pas betejave të popullsisë nga fshati në fshatë a në qytet dhe detyrën të mbështesnin divizionet Drina e ashpra në Grykën e Radikës në Mogarcë etj., për këtë duhej leje e posaçme. Lumjanët Shumadia dhe të shtypnin çdo qëndresë të më 29 nëntor, trupat serbe hynë në Dibër nuk mund të futeshin në rrugën e Prizrenit shqiptarëve në Kosovë “ku përfshiheshin edhe dhe marshuan luginës së Drinit të Zi deri në dhe kjo detyroi konsullatën austro-hungareze Luma, Malësia e Gjakovës dhe e Dukagjinit, lumen e Gramës ku, më 6 dhjetorë 1912, u t’i drejtohej Vjenës për të ndërhyrë te të pa pushtuara ende. takuan me forcat që vinin nga Luma. Kështu autoritetet e Beogradit që “vendoseshin Më 9 e 10 nëntor 1912,”njësitë e Luma e Dibra ranë nën pushtimin serb. parime për hyrjen e lumjanëve lirisht atje’’. bregdetit”fi lluan marshimin për të pushtuar 3. Pushtuesi, bashkë me forcat ushtarake që i Sipas dekretit mbretëror “Për sigurimin Shqipërinë Veriore e për të dalë në det. dislokoi nëpër pika strategjike, vendosi edhe publik”, dënoheshin rreptësishtë, deri në Për të siguruar, nga e majta, këtë marshim administratën e vetë, e cila iu shmangë, në pushkatim, të gjithë ata që dyshoheshin drejtë Adriatikut, komanda e Armatës së fi llim, zullumeve për të mos shkaktuar trazira si kryengritës, që mbanin armë pa leje, Tretë dërgoi disa batalione për pushtimin e të menjëhershëm. ose që dëmtonin rrugët dhe mjetet e krahinës së Lumës, nga mendohej se mund Të dyja palët, serbë e shqiptarë, “të lënë në komunikacionit. të rrezikoheshin divizionet Drina e Shumadia mëninë e njëri – tjetrit”, - siç thoshte Fishta, Edhe çarmatimi i popullsisë shqiptare krijoi që përdornin drejt Lezhës e Durrësit. - dukeshin të qetë, por nuk ndjeheshin skena të përgjakshme, sepse edhe gratë, që Por, rezultatet e kësaj ekspedite qenë kështu, mllefi u vlonte përbrenda; serbët për fshihnin në rrobat e tyre armët e burrave, katastrofale për armikun. Forcat lumjane, në t’u hakmarrë për humbjet që kishin pasur, në pushkatoheshin. Megjithatë, asnjë aksion për bashkëveprim me ato të Reçit e të Dardhës nëntorin e shkuar, lumjanët për të përzënë armatimin nuk përfundoi me sukses, edhe pse etj., gjatë periudhës 14-17 nëntor 1912 e cubat e kralit zullumqarë, që i kishin rënë në gjenerali Jankoviç kishte lëshuar një urdhër 19-20 nëntor, i shkaktuan armikut humbje vatër. “Heshtja” dukjes thoshte; “ra nji punë që “duke fi lluar prej Hasit e Lumës e deri të mëdha në njërëz e armatime. Sipas e t’due për dhunë”, por nuk ishte kështu; ku vepronin forcat e divizionit të Kosovës, dokumenteve të kohës, “populli i Lumës dhe fl akadani, vetëm për një farë kohe, kish rënë çarmatimi duhet të kryhet plotësisht”. Dhe një pjesë e Malësisë së Dibrës, ngjitur me të, në prush e ky kish vënë një farë shpuze… këtë e tregon edhe një raport i komandantit të ndezur nga hyrja e serbëve në Lumë me Në të gjitha viset shqiptare që u pushtuan të batalionit serb në Vasije, i cili ankohej se vrasje e djegie shtëpish, u janë kundërvënë nga serbët, përfshirë edhe Lumën, pushtetin mbledhja e armëve po bëhej me vështirësi. atyre dhe kanë vrarë afërsisht 6 batalione e morën tërësisht në duar autoritetet Edhe përpjekjet e Beogradit për të përçarë ushtarë. Fuqinë tjetër që ka mbetur e kanë ushtarake. Në strukturën e re administrative krerët e Lumës nuk mungonin, po ashtu shporrë e larguar nga Luma”. provizore të zonave të pushtuara, një pjesë edhe organizimin i ndonjë kuvendi, ku do të Këto fi tore të shqiptarëve mbi forcat serbe e Lumës (apo e tëra?) hynte në rrethin e merreshin vendime në përkrahje të politikës janë skalitur edhe në vargjet popullore: Radomirës, i cili së bashku me rrethet e së tij shoviniste, por, më 1913, ishte ende “Krali i Serpit ban”medet!”, Dibrës e të Matit, formonin qarkun e Dibrës, herët që kjo politik të ishte e suksesshme në m’faroi Luma askerinë krejt, sipas një raporti të Vujiçiçit (18.4.1913), këtë krahinë. ma faroi askerin e ngatë, në këto krahina pushteti serb nuk u vendos Prandaj autoritet ushtarake serbe nisën të burrat me pushkë e gratë me spatë. fare. përgatisnin plane për të likuiduar fi zikisht Kadal, kral, u mlofsh me more, Një ndër synimet kryesore të pushtetit të ri krerët më të shquar të malësorëve të Dibrës dimdhetmij’, t’metën pa vorre…” serb ishte realizimi i një politike koloniale e të Lumës: Elez Isufi n, Ramadan Zaskocin e serbizuese. Ai i trajtoi shqiptarët, por edhe Qazim Likën, të cilët pengonin realizimin e 2. Disfata e ushtrisë serbe në Lumë (e Has) lumjanët, vetëm si popullsi armike dhe qëllimeve të tyre. Kështu, kapiteni Vukotiç, qe një nga goditjet më të fuqishme që përdori ndaj tyre metodat më të egra të komandant i garnizonit të Oroshit, në mesin morën pushtuesit e Beogradit në Shqipëri. dhunës, me qëllim që të mposhte qëndresën, e qershorit 1913, i dërgonte një raport Megjithatë, ata nuk hoqën dorë nga krahinat t’i nënshtronte e t’i shfaroste gradualisht majorit Leovac në Lumë (në Vasije), me e Lumës, Hasit, Malziut, Dibrës, të cilat kishin rrahjet, poshtërimet, vrasjet, therjet, të cilin e njoftonte së ishte vënë në lidhje rëndësi të madhe strategjike, sepse pushtimi varjet, djegiet, masakrimet ishin mjetet me disa mercenar shqiptarë, të cilët mund i qëndrueshëm i këtyre siguronte nënshtrimin që pushtuesi përdori kundër shqiptarëve. të eliminonin këta krerë të rrezikshëm. Më e Shqipërisë bregdetare. Politika e territorit dhe e shfarosjes, që 26 qershor, komanda serbe në Lumë, për “Momenti historik e ngarkoi popullsinë u shpallë publikisht, më 5.1.1913, ishte këtë informacion vuri në dijeni komandën e 31

trupave në Kosovë e kjo Komandën Supreme që zhvillonin udhëheqësit e Kosovës: të shkurtër midis malësorëve lumjanë e duke theksuar se: “ndërprerja e veprimtarisë Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini reparteve serbe në Ujmisht, kryengritësit e dhe e ndikimit të këtyre krerëve kishte etj., të cilët, duke shpërfi llur vendimet e Lumës, të ndarë në dy kolona, përparojnë rëndësi për pushtetin serb, jo vetëm për këto Konferencës së Ambasadorëve mbi kufi jtë e drejt veriut. Kolona kryesore e përbërë nga kohë të vështira, por edhe për të ardhmen”. Shqipërisë, fi lluan një lëvizje e cila synonte malësoret e Nahijes së Lumës (Bushtricë, Gjithsesi major Leovac kërkonte që për çlirimin nga pushtimi serb e malazez të të Kalisë, Kala e Dodës, Radomirë, Çajë), në kokën e Elez Isufi t, Ramadan Zaskocit e gjitha krahinave shqiptare dhe bashkimin e udhëheqjen e Qazim Likës, Cen Dacit, Idriz Qazim Likës të paguheshin nga 1.000 – 1.200 tyre me shtetin shqiptar të pavarur. Zholja, Molla Tofi ku etj. mori drejtimin dinarë. Komanda Ushtarake Supreme këtë Kjo lëvizje, që në të vërtetë kish nisur me Buzmadhe – Topojan – Gore (Vranisht) – propozim ia dërgoi Ministrisë së Punëve të aksione çetash e grupesh të veçuara në Prizren, ndërsa kolona tjetër, nën kryesinë Jashtme, e cila, me 8 korrik, në përgjigjen disa fshatra të Dibrës, Ohrit etj., në mesë e Osman Litës, Ramadan Çejkut, Ramadan e nënshkruar nga Nikolla Pashiçi, theksonte: të shtatorit, u shndërruan në kryengritje të Zaskocit, Sali Spahisë, Mustafë bej Deshatit, ” Meqë njerëzit e përmendur janë të njohur armatosur, në një front të gjerë që shkonte Haxhi Nikës, Riza Matit etj., i detyroi forcat si kriminelë…ndaj tyre duhet vepruar sipas nga Ohri në Prizren e Gjakovë. e armikut të tërhiqen nga Kolesjani e Bicaj ligjit. Në qoftë se duhet para, ato të merren Që më 16 shtatorë1913, lumjanët (nën e të marrin rrugën drejt Zhurit, nga Kulla e nga kreditë ushtarake”. Por, për arsye udhëheqjen e Ramadan Zaskocit, Sali Spahisë Lumës një tubë burrash ngjitën drejtë qafës të panjohura, u dha urdhër që aksionet e patriotëve të tjerë të Lumës) – sipas një së Zbinecit për t’u bashkuar me luftëtarët për likuidimin e udhëheqës shqiptarë të njoftimi të byrosë së shtypit të Beogradit lumjanë në Gorë e në viset rreth malit të ndërpriteshin përkohësisht dhe materialet kishin zaptuar “qytetin Luma” (Kulla e Koretnikut, ku do të bëhen luftime të ashpra përkatëse të depozitoheshin në arkiv. Lumës) dhe një luftë e rreptë ish bërë aty. me repartet e armikut për disa ditë rresht 4. Burimet dokumentare, plotësuar me ato Ishin marrë masa të shpejta që të arrijnë të (Ramadan Çejku). gojore, si dhe informatat e shtypit të kohës, përzënë shqiptarët”. Po edhe më parë, nga Më 4 tetor 1913, luftime të ashpra u zhvilluan japin të dhëna, por jo mjaftueshme, për të fundi i gushtit dhe fi llimi i shtatorit, nga viset në rrethin e Vranishtit, Gorë e rreth malit të njohur përmasat dhe zhvillimin e kryengritjes e pushtuara raportohej për një lëvizje që Pikëllimës (në fshatrat Shishtavec, Novosej, antiserbe në krahinën e Lumës, në periudhën dukej në horizont. Aksionet e kryengritësve, Zapod, Dragash, Brrut e Zhur). Në këto shtator-tetor 1913. Ato fl asin për një që synonin çlirimin e qyteteve të Dibrës, luftime u vranë 11 malësorë (Kadri Shahini, bashkëveprim në luftime të malësorëve Strugës, Tetovës, Gostivarit, Prizrenit e Dajlan Basha, Murat Zhivko (Murati), Qerim lumjanë e dibranë, frymëzuar jo vetëm nga Gjakovës i zunë në befasi forcat ushtarake Krasniqi etj.) ndërsa armiku pati rreth 30 të tradita e fuqisë, por edhe nga interesat serbe. vrarë e të plagosur. kombëtare dhe orientimet e Qeverisë së Kryengritësit sulmuan në katër drejtime: Më 6 tetor 1913, forcat e përforcuara serbe Përkohshme të Vlorës. Qafë Thanë – Strugë – Ohër – Resnjë e më tej; ndërmorën një kundërgoditje të fuqishme në Sipas një njoftimi të botuar në gazetën Ura e Arrasit – Peshkopi – Dibër – Gostivar; disa drejtime e njëri krah i tyre përparoi kah “Përlindja e Shqipërisë”, më 12 gusht, Elez Kala e Dodës – Ujmishtë – Bicaj – Vranisht – Kulla e Lumës. Me gjithë qëndresën, pothuaj Isufi , udhëheqës i shquar i Dibrës, Ramadan Prizren – Rrafshi i Dukagjinit; Krasniqe – Gash mbinjerëzore të lumjanëve, armiku arriti të Zaskoci (Lumë) e Rexhep Bajraktari (Has), – Gjakovë. Forcat e kryengritësve arrinin në ripushtojë një pjesë të krahinës së Lumës me shpurat e tyre, ndodheshin në Vlorë rreth 12.000 vetë. e më pas të arrijë në kufi me Dibrën, ku dhe, një ditë më pas, u takuan e biseduan Forcat më të mëdha serbe ishin dislokuar përleshjet kishin arritur shkallën më të lartë. me kryetarin e Qeveris së Përkohshme, në krahun e Kalasë së Dodës (Vasije), po Kudo që kaluan forcat e armikut, fshatrat iu Ismail Qemalin,”… mbi gjendjen e Malësisë edhe në Ujmisht, Bicaj, Kulla e Lumës, nënshtruan zjarrit të artilerisë, plumbave e që përfaqësonin dhe mbi masat që duheshin Topojan, Vranisht, Zhur etj. Në krye të tyre bajonetave. Luma ra përsëri nën plojën e marrë për të sunduar ato vise… pas interesit ishin ofi cerët Vadimir Tucoviç (nënkolonel), pushtuesit serb. të Shqipërisë. Tani, të nderuarit bajraktar,- Nikodijeviq (major), M. Nedelokoviç Më 6 tetor 1913, forcat e përforcuara serbe thuhej në atë njoftim,- presin të ikurit e (kapiten). Malësoret e Lumës udhëhiqeshin ndërmarrin një kundërgoditje nga ana e ushtrisë serbe prej atyre viseve që të mund të nga Qazim Lika, Ramadan Zaskoci, Bajram Prizrenit, por, ndërkohë, njësi të armikut venë në vendin e tyre e të zgjerojnë kësisoj Gjana, Sali Spahia, Osman Lita, Dervish kishin sulmuar Lumën edhe nga jugu. Sipas fushën e qeverisë…”Pra, Qeveria e Vlorës Bajraktari, Islam Spahia, Ramadan Çejku etj. ditarit të kolonelit Milivoje Stankoviç, (dhe kryetari i saj Ismail Qemali), megjithëse dhe në Gore printe Nail Hyseni (Dana). komandant i kompanisë XII të këmbësorisë nuk kishte fuqi ushtarake e mjete fi nanciare, Sipas një telegrami të kryengritësve dërguar “Car Llazar”, më 5 tetor, njësia e tij u nis nga u premtoi krerëve të Lumës, Dibrës e Hasit kryetarit të Qeverisë së përkohshme të Visijet për në Bicaj, ndërsa malësorët Lumës ndihmë për t’u çliruar nga pushtimi serb, por Vlorës, 27 shtator 1913, merret vesh se “pas kishin nisur të tërhiqeshin nga Koretniku edhe i udhëzoi që, me t’u kthyer në krahinat luftimeve të rrepta, Gjakova ish çliruar nga drejt Kullës së Lumës e Kalasë së Dodës. Një e tyre, të organizonin qëndresën kundër tij. shqiptarët dhe Prizreni qe rrethuar”. ditë më pas, kalorësia e njësitit së kolonelit Në fund të gushtit 1913 (sipas një burimi Dy ditë më vonë, konsullata austro – hungareze Stojanoviç zbriti në Fshatin Brrut, ndërkohë gojor, 1968), u mblodhën në Shtiqën dheu i e Prizrenit njoftonte telegrafi sht Vjenën: që edhe reparti që komandonte nënkolonel Lumës. Në këtë kuvend, veç krerëve të tjerë “Shqiptarët, nën udhëheqjen e Qazim Likës, Vladimir Tucoviq mbërriti nga ana e Prizrenit të krahinës, foli edhe R. Zaskoci, i sapo kthyer pas luftimesh të gjata, i kanë thyer serbët në në krahun e djathtë të lumit “Luma”. Kështu, nga Vlora. Ai ndër të tjera, tha: ”Ej, popull Lumë, në Kala të Dodës (Vasije) e deri afër forcat ushtarake serbe shuan kryengritjen e lumjan, për këtë liri ne nuk e shesim vatanin Bicajt. Trupat, në tërheqje kanë djegur e vitit 1913 dhe ripushtuan territore shqiptare pa dekë”, se vatani është ma i shtrenjtë plaçkitur shumë fshatra. Kanë mbërritur në që Konferenca e Londrës ia kish njohur shtetit se fl oriri…, por të rrokim pushkët të gjithë Prizren afërsisht 50 të plagosur…” shqiptarë. Fshatrat e Lumës, tashmë, edhe bashkë kundër serbëve që na kanë vra e pre Por luftimet më të ashpra u zhvilluan midis njëherë i nënshtrohen zjarrit të artilerisë, e na kanë pushtue vatanin…”. datave 20 shtator – 4 tetor 1913. Përsëri, plumbave e bajonetave të armikut. Krahina Ndërkohë, dhe në Dibër, kishin fi lluar sipas një informacioni telegrafi k austro- ra përsëri nën sundimin e Serbisë. përgatitjet për kryengritje kundër serbëve. hungarez nga Prizreni kryesisht lumjanë e 5. Udhëheqësi i kësaj kryengritje, Qazim Më 24 gusht, inspektori i policisë së Shkupit dibranë i detyruan forcat serbe të tërhiqeshin Lika, një ndër krerët më të njohur në njoftonte Komandën Supreme se Elez Isufi tej Bicajve, në drejtim të Prizrenit. Sipas të bajrakun e Qafës (Bushtricë), madje edhe në gjendej në Dardhë dhe ftonte shqiptarët për dhënave dokumentare serbe të cituara nga Lumë, vinte nga vëllazëria e Likajve (Vasije) kryengritje. Prandaj propozonte shkatërrimin Z.Cana, luftimet të ashpra u zhvilluan në dhe ish lindur më 1869. Kishte marrë pjesë e fshatrave Reqë, Dardhë, Kalis, prej nga Vasije, ku ndodhej përqendrimi më i madh në lëvizjet antiosmane të malësorëve të vepronin të gjithë grupet e armatosura. Ai serb në Lumë, pastaj në Kalis, ku u asgjësuan Lumës në dhjetëvjeçarin e fundit të shek. kërkonte që aradha e sigurimit në Zirovnicë disa reparte të armikut. Prej këtu, mbeturinat XIX, po sidomos në ato të fi llimit të shek. të përforcohej edhe me një qetë. e reparteve serbe u tërhoqën drejt Ujmishtit, XX. Në krye të malësoreve të bajrakut të Përpjekjet e Elez Isufi t, Ramadan Zaskocit madje shumë ushtarë të regjimenteve X, XI Qafës, Qazim Lika kishte luftuar në Qafën e e Qazim Likës për organizimin e një u detyruan të lemerisur të braktisin Lumën Kolesjanit kundër oborreve të Xhavit Pashës kryengritjeje në krahinat e tyre Dibër e e të tërhiqen drejt Vranishtit, kryeqendrës (shtator 1909) e më pas, edhe kundër forcave Lumë, ishin në përshtatje me veprimtaritë së atëhershme të Gorës. Pas një ndeshjeje të Dërgut Pashës (1910) në Jezercë e në 32

Caralevë. Edhe në betejat e përgjakshme të ngulura në pika dominuese e të mbrojtura me Në Vasije: Përveç të plaçkiturit e shtëpive, Lumës kundër barbarëve serbë, në vjeshtën e “ tabe, llogore, shtona”, për të përballuar morën 230 krerë bagëti, 32 lopë, 15 kuaj dhe vitit 1912, ai kishte prirë me urtësi e trimëri mësymjet e malësorëve të tërmegjur, me 2 mushka. malësorët e Kalasë së Dodës, së bashku me të cilin kishin ndërprerë çdo kontakt, me Në Barruc: Morën gjithçka kishte fshati si Bajram Gjanën, Cen Dacin, Osman Litën, një histerizëm gjenocidist e mllef hijenash, edhe 13 lopë, 14 dele dhe 6 kuaj. Merë Sufën etj. nisnin të masakronin, të vrisnin të thernin, Në Gjabër: Bënë plaçkë fshatin dhe morën Në verën e vitit 1913, qeveria serbe e Pashiqit të rripnin, të hidhnin në zjarre burra, gra e 3 gomarë, 25dhen e dhi, 4 kuaj dhe 40 lira përgatiti plane për vrasjen e Qazim Likës, fëmijë, pleq, t’u qanin barkun me bajoneta turke. Ramadan Zaskocit, dhe Elez Isufi t, duke vënë grave shtatzëna, të përdhunonin femrat që Në Drazh: përveç katandisë dhe ushqimeve, për kokat e tyre, siç thonë dokumentet, nga kapnin, të grabitnin vajza e nuse të reja e sidomos 500 – 600 okë fasule, morën 2 kuaj 1000 deri 1200 dinarë. Por, për arsye që nuk t’i nisnin drejtë Shumadisë…,të përdhosnin dhe 250 derre.; dihen, këto plane, më vonë, u pezulluan. vendet e kultit mysliman – xhamitë, teqetë, Në Gjin: Plaçkitën fshatin dhe morën 400 Për formimin e tij atdhetar kishte ndikuar, tyrbet…. berre, 5 lopë e 1 kalë. sidomos, patrioti i madh kosovarë, Hasan Pa qelë drita, ushtarët serb mbyllnin shtigjet Në Kalis: Bënë rrëmujë gjithë gjënë, dogjën Prishtina, por edhe Isa Boletini e Ismail e leqet e katundeve, pastaj fi llonin gjahun: 40 shtëpi dhe vranë 67 vetë – gra, burra e Qemali, me të cilin, siç kujtonin bashkohësit kapnin kë mundnin, pa dallim moshe e kalamaj dhe rrëmbyen 500 krerë bagëti, 50 e dëshmojnë dokumentet, kishte shkëmbyer seksi, i lidhnin me konopë, me tela, me lopë, 10 kuaj, 10 gomarë, 4 mushka. edhe letra nëpërmjet Halil Shirës. zinxhirë dhe i vargonin njëri pas tjetrit ose Në Lusnë: Dogjën 25 shtëpi, therën 52 vetë Pas dështimit të kryengritjes antiserbe të i grumbullonin nëpër vende të caktuara dhe (76 vetë – Sh.H.), rrëmbyen 1000 bagëti, 100 vjeshtës se 1913-ës Qazm Lika largohet hidheshin mbi prenë e tyre me plumba, me lopë, 6 mushka, 10 gomarë, 25 kuaj. nga Luma e, për disa kohë, qëndron edhe thika me e bajoneta që të merrnin gjakun e Në Vilë: Plaçkitën e dogjën 6 shtëpi… në Shkodër, ku njihet me konsullin austro – “stërvinave” që u kishin mbetur, në nëntorin Në Ujëmishtë: Plaçkitën e dogjën 21 shtëpi… hungarez, Halle. Në një informacion që ky e 1912 – së, nëpër përroskat, përrenjtë e si dhe rrëmbyen 400 berra, 50 lopë dhe 30 do t’i dërgonte më vonë Ministrit të Punëve Lumës. E, në këto mynxyra, shiheshin sy kuaj. të Jashtme, Baronit Stefan Burian (19 maj, më sy bijë e prindër, motra e vëllezër, gra Në Xhafere: Ketë fshat prej 25 shtëpiash e 1916), lexojmë:”Qazim Likën unë e kam e burra… dogjën fund e krye dhe gjithë gratë e burrat njohur vitin e kaluar në Shkodër, ku ai ishte Me aksione e përgjakshme që realizuan, gjatë i vranë me bajoneta, dy veta që s’u ndodhën arratisur, për shkak se, mbas largimit të Hasan një viti në Lumë, po sidomos në muajin tetor në fshat, shpëtuan. Prishtinës (shkurt 1915), Luma kërcënohej të – nëntor 1913, barbarët serbë dogjën mbi 700 Në Brekijë: Edhe këtë fshat prej 150 shtëpiash pushtohej nga serbët. Qazim Lika kishte lidhje shtëpi e kulla, theren e shkrumbuan mbi 1800 e bënë hi dhe njerëzit, që ndodhën aty… me Hasan Prishtinën, të cilin ai e ndihmoi banorë, grabitën rreth 7000 krerë bagëti të Në Lojme: Dogjën 60 shtëpi dhe therën gjithë gjatë aksionit të tij kundër serbëve (për imta e të trasha, veç mijëra të tjerave që s’u meshkujt, gra e çiliminj. pushtimin e Prizrenit – Sh.H) dhe, kështu, më kthyen nga fushë e Selanikut. Në Nimçë: Katundin e bënë hi, nga njerëzit ishte rekomanduar tepër prej tij. Ai ishte një Serbët, shkruante gazeta”Shqiptare e re”, në shpëtuan vetëm5 vetë; të tjerët, burra, gra ndër krerët më të shquar të Lumës dhe u ka çdo vis shqiptar që shkojnë, vrasin, presin, e foshnje, i shkuan me bajoneta. rezistuar mundimeve të Esat Pashajt për ta burgosin, dhunojnë e plaçkitin popullsinë e Në Përbreg: Fshatin e tërë e dogjën dhe e bërë për vete. Prej Shkodër, para se të hynin pa fajshme, vetëm pse janë shqiptarë…”. bënë hi dhe gjithë njerëzinë, 375 veta burra, malazezët, Qazim Lika iku për disa kohë në Kështu bënë ata edhe në Lumë, jo thjesht i shkuan me bajonetë. Mirditë. Arsyeja e arrestimit të tij në Selanik për hakmarrje, por për pastrimin etnik, Në Surroj: Dogjën 130 shtëpi dhe vranë 55 (zonë e pushtimit francez – Sh.H.) nuk dihet tamam ashtu siç po vepruan në Kosovë. burra e 2 gra të cilat i zunë besën amnestin prej meje”. Gjakatarët serbë masakruan në breg 375 Në Novosej: i vunë zjarre tërë fshatit… Prej Shkodër, sigurisht me ndihmën e vetë, në Topojan e Xhaferaj 500 vetë, në sembërit arritën që të vrasin të shoqen e francezeve, Qazim Lika iku në Selanik, duket Breki 120 vetë, në Lusnë 76 vetë. Islamit, hanxhiut, katër fëmijët e tij, dhe i ngarkuar me misionin nga H. Prishtina, por Dhe, për të ndjerë më për së afërmi “aromën” tërë fëmijët e Ramadan Isufi t, të cilët i aty u kap dhe burgos. Vdiq atje, siç duket, i e barbarive serbe në Lumë, po sjellim disa hodhën të gjallë në zjarr. Gjë e gjallë që helmuar, në dyqanin e në pastiqeri ambulant nga të dhënat e detajuara që ka mbledhur e rrëmbyen serbët janë: 40 kuaj, 280 lopë e nga Shishtaveci, më 1915 (?). botuar Sotir Koleja në “dimëruar” (dhjetor qe, 1300 dhen e dhi. Pas masakrave të përbindshme në Lumë 1913) të prira nga shënimi: “Gjaksijat dhe Në Surroj: dogjën 24 shtëpi… rrëmbyen 500 (tetor – nëntor 1913), serbët ia internuan ligësijat të panumërta që punoj ushtria e dhen, 10 dhi, 10 kuaj. familjen, fi llimisht në Prizren e më vonë në Serbisë në rrethet … e Lumës në Shqipërinë Në Arën : Dogjën 10 shtëpi dhe vranë 8 vetë. Shkodër. e Veriut, pasi u shua lëvizja e malësorëve në Këto masakra e grabitje të llahtarshme, që Eshët shpallur dëshmori i atdheut, me vjeshtën e parë 1913 dhe pasi lëçiti amnestin demaskonin keqas edhe qeverinë e Beogradit vendimin nr. 72, datë 23.5.1078 të kom. Ekz. guverna e Serbisë. Nga këto që u panë dhe u në opinionin evropian, detyruan emisar serbë të rrethit të Dibrës, si dhe është dekoruar shënuan, - vazhdon shënimi i Kolesë – mendja të shtrëngonin lumjanët të jepnin deklarata me Urdhërin e Klasit të III” për veprimtari e njeriut mund të kuptojë mërit dhe tmerret se gjoja këto akte nuk ishin vepër e ushtrisë, patriotike”. që as u panë dhe as u dëgjuan, sa s’i mban por e bandave bashibozuke. Por nuk mbulohej Emir i tij është përjetësuar në një këngë goja për me i tregu: dielli me shoshë. Kjo demagogji u hodh poshtë popullore, që i kishte kushtuar kryengritjes Në Shullan: Ushtria serbe plaçkiti tërë edhe nga vetë shtypi serb, i cili botonte atë antiserbe të vjeshtës së 1913-ës: fshatin, dogji 5 shtëpi dhe shkoi në bajonetë ditë një letër të një ushtaraku nga fronti i “Kur vikati Petro krali: gjithë njerëzit. Shpëtuan vetëm 3 njerëz, Lumës, ku ai bënte pjesë. Ai shkruante:”Luma “Përzerenin kush e kalli?” sepse u ndodhën jashtë fshatit, kur therej nuk ekziston më. Nuk ka mbetur tjetër veç - Qazim Lika e Bara ‘Gjana – gjindja… kufoma, pluhur e hi. Në fshatrat prej 150 - rrall’ ksi tramajsh i ban nana, Në Topojan: Fshatin e dogjën fund e krye dhe ose 200 shtëpiash nuk gjendet më asnjeri. bajn’ hugjum si di asllana. njerëzit, si nja 500 vetë, burra e gra të çdo I mblidhnim shqiptarët grupe-grupe nga 40- Gjimon Dragashi ene Pikllamja, moshe i vranë me bajonetë. 50 vetë dhe i pushkatonim a i thernim me kjo Nahija plot me trajma. Në Ceren: Plaçkitën gjithë çfarë gjetën, bajonetat tona derisa i mbytnim kryesisht”. Qazim Lika po vikat: rrëmbyen gjithë gjënë e gjallë. Por nuk ishte e thënë të zhdukeshin lumjanët, “s’shkelet Luma pa u la n’gjak, Në Bushtricë: Dogjën tre shtëpi, morën 50 ashtu siç pat shkruar edhe Fishta: n’dash koft’ serp, n’dash karadak!” kuaj… ”Që pra sod po ka Shqipni, qe pra sod po ka Qazim Lika po pisket: Në Palush: Dogjën fshatin fund e krye dhe shqiptarë!”.Dhe, me gjithe “arsyetimet” e “S’duroj kral e s’douroj mret!” vranë e hodhën në zjarre më tepër se 100 Pashiqit se “Luma…nuk mund të shkëputet Qeksi tramjash ka nahija, vetë, gra, burra dhe kalamaj. nga tokat e okupuara”, ajo, pas një kalvari Ksi dragojsh ka tan’Shqipnija”. Në Gjegje: Plaçkitën fshatin dhe rrëmbyen dhjetëvjeçar, si përballoi tri pushtime sllave: 6. Si u fashit kryengritja, vijuan reprezaljet 27 lopë e 130 bagëti. nëntor 1912 – tetor 1913; qeshor 1915 –mars si një vit më parë. Gjatë muajve tetor – Në Matranxh: Bënë rrëmujë gjithë katundin 1916; nëntor 1918 – dhjetor 1921, hyri nëntor 1913, forcat gjakatare të armikut, të dhe rrëmbyen 4 kuaj, 17 qe e 400 dhen. përfundimisht në gjirin e shtetit shqiptar. ETNOLOGJI 33 GJURMË TË LASHTËSISË PAGANE NË LIRIKËN POPULLORE TË STRUGËS DHE TË OPOJËS

Dr. Nuhi VINCA Ndër festat e ritet depërtuan në masë, etj. Janë të vjeshtës e të dimrit. Në këngët për to e lidhur me to nuk mbeten tërësi, ato të pranverës janë edhe ritet gjithmonë masive, sepse ndërruan më të gjalla që shoqërohen me këngë Gjurmë të lashtësisë parakristiane hasen edhe kushtet ekonomiko-shoqërore qe si edhe vlera artistike, ndërsa ato të në gjithë lirikën popullore shqiptare i lindën. Shkencëtarë të ndryshëm, dimrit e të vjeshtës janë në braktisje e ashtu si edhe në shumë lirika popullore të kur kanë studiuar lindjen e letërsisë sipër. Këtyre u mungojnë këngët ose kanë popujve të tjerë. Iniciacioni I këngëve të në plan të përgjithshëm, kanë pasur mbetur në gjendje fort fragmentare. dasmës, elemente lashtësie të këngëve parasysh botëkuptimin e drejtë shkencor: Të gjitha këngët e motmotit ndahen në: të punës, të vajtimit etj. Janë gjurmë materializmin historik që shkurtimisht këngë shumë të lashta parakristiane e pagane, por ne kësaj here qëllimisht do të mundë të përmblidhej në fjalët e në një grup këngësh pak më të vonshme. ndalemi te këngët dhe ritet e motmotit parafrazuara të Plehanovit- në historinë Kjo vërehet nga gjurmët pagane të tyre (apo festat periodike, siç i quajnë disa) e njerëzimit ndryshojnë marrëdhëniet sidomos kur këndojnë kultet e perëndive ku më së shumti del aspekti i lashtësisë e prodhimit. Kjo e orienton edhe të vegjetacionit, të pjellorisë, të zjarrit, parakristiane në krijimin e tyre. krijimtarinë artistike. Botëkuptimet e të ujit, si elemente të përbashkëta Është një veçori sa e çuditshme aq edhe drejta shkencore i ka përqafuar edhe ballkanike e jashtëballkanike si dhe tragjike për shqiptarët e këtyre dy shkenca shqiptare. Kështu tani kemi një nga specifikat e jetës siç është kurbeti, regjioneve (mbase nuk është vetëm për varg studimesh qe i kanë konkretizuar humori si elemente më të reja. banorët e këtyre trevave), veçoria që këto pikëpamje shkencore duke i bazuar Kur theksojmë se disa nga këto këngë të konsiston në faktin se ky popull që kur në mendimet largpamëse të klerikëve të lashta janë në braktisje, jemi të mendimit pranoi fenë islame edhe më herët ka marksizmit. se tani, kur në shtëpinë e bujkut e të ushtruar si të thuash dy lloj normash Të hedhësh vështrimin mbi këngët e blegtorit kanë zënë vend mjetet e shpikjet paralelisht, në të njëjtën kohë. ritet e motmotit në gjendjen e sotme, moderne që paralajmërojnë kohën për Dy lloj normash e botëkuptimesh u nuk është e mundur të mos mendosh për nesër, këngët e lashta të motmotit janë ngulitën në kokën e njeriut tonë e lashtësinë pagane të burimit të tyre, edhe çastet e fundit. Koha e re po hyn me hov sidomos në shtëpi të tij: jeta e normave pse fetë monoteiste kanë bërë përpjekje në jetë. Ajo krijon kushte të reja, njerëz dhe e botëkuptimeve fetare e ardhur duke i luftuar vazhdimisht ose duke u të rinj dhe natyrisht këngë të reja, por dhe e imponuar përmes fesë dhe jeta e përpjekur t’i pleksin me elemente të reja këto që janë, shndërrohen në ura lidhëse normave të trashëguara, tradicionale, të të fesë kristiane apo islame duke dashur për të shkuar e për të shkelur me hapa të vjetra. E gjatë qe kjo luftë aq sa po zgjat t’i bëjnë si festa të tyre. sigurt në një botë të re e më progresive. edhe në ditët tona. Karakteri konservator Një pjesë relativisht të vogël të lirikës Këngët e motmotit, sidomos ato të botës i festave dhe i këngëve të motmotit nuk së këtyre regjimeve e përbëjnë këngët bujqësore apo fushave të tjera, flasin do të ishte aq konsekuent dhe deri diku e motmotit. Ky proporcion është analog për një kohë të lashtë, atëherë kur të i pamposhtur sikur festat e reja të kishin edhe me gjithë lirikën gojore shqiptare, menduarit për fenomenet e natyrës e të thelbësisht karakterin më progresiv apo por me një veçori karakteristike se dy jetës bashkë me mënyrën e prodhimit sikur t’i përgjigjeshin etnopsikologjisë së regjionet janë mjaftë të pasura me material ishin në një shkallë të ulët, popullit, gjithmonë varur dhe kushtëzuar këngë e rite të këtij lloji. Kështu vetëm të pazhvilluar. Atëherë në mendjen e nga rrethanat ekonomiko-shoqërore, se në Opojë u regjistruan mbi dyzet këngë njeriut lindi mistika dhe fantastikja, pra “nocionet morale ndryshojnë bashkë me të motmotit gjatë dy ekspeditave të një bindje pagane. ndërrimet e atyre kushteve, në të cilat fundit (1978-1979), një pjesë e madhe Edhe njeriut të këtyre anëve, si çdokujt jetojnë njerëzit” thotë Plehanovi. Kështu, e të cilave nuk janë publikuar në asnjë tjetër në rruzullin tokësor, në stadin ithtarët e fesë islame në regjionet, për të nga burimet e deritashme folklorike. Ato përkatës të zhvillimit, i gjetur kësisoj cilat e kemi fjalën, në institucionin fetar- ruhen në AIA në dosjen e Ekspeditës së para fenomeneve të pakapshme të natyrës xhaminë, nuk guxuan as t’i përmendin as Institutit Albanologjik pranverë 1978 si dhe para shumë nocioneve abstrakte të t’i respektojnë, por përkundrazi i luftuan, dhe Ekspeditën e vjeshtës të përbashkët jetës e të vdekjes, i lindi dëshira që t’i por me të ardhur në shtëpi, bota femërore, me Institutin e Kulturës Popullore të lutet lules së parë në Ditën e Verës (13 me të tjerët vazhduan t’i ushtrojnë ritet Tiranës. mars) e t’i thotë: dhe t’i këndojnë këngët e Ditës së Verës, Të gjitha festat periodike apo të Kukureku i roj të Nevruzit, të Shëngjergjit, të Eremisë, motmotit ndahen në dy grupe: në atë Rumi sojt e moj, e të Shën Mitrit (Strugë) apo të Verzës, të ciklit të beharit dhe në ato të ciklit Niçin e ni vjet, Shingjergjit, Shin Kollit, Jeremisë, dimëror. Shumica e këtyre festave janë Kurxho mos m’i xhet’!. (Strugë) Bozhiqit, Plakast, Dodolisë apo Dadolisë të pranverës e të verës, kurse vetëm Ose në ditën e Eremisë të shkojë për t’u etj. (Opojë). Ato u festuan në vazhdimësi Shënmitri (strugë) dhe Plakast, Bozhiqi larë në Drinin akoma të ftohtë, (më 14 shekujsh dhe festohen edhe sot. 34 maj) e t’i pëshpërit gjithë mistikë: e ngrohtë që qarkullon nëpër vargje e ka figurash e tropesh, por tërësia e pamjes Ujt teposht, shndeti terma….etj. shprehje figurative të qëlluara. Kënga e gjithë kolorit paraqet skenën e hareshme (Strugë) luleve është e përhapur mjaft. Dihet se të stinës së re, për të cilën stinë në Ndërsa në Opojë vajzat dalin në natyrë, nga kjo këngë u frymëzua L.Poradeci. Siç këngët pagane lavdërohen perënditë. buzë lumit krehin flokët duke thënë: na njofton Dh.Shuteriqi në veprën e tij Këtu fryma e këngës është ditirambeske, Si uji xhi shkon teposhtë, “Nëpër shekuj letrare” (Tr. 1973, f.12 e gëzimi për stinën e re është ngjyrosur Përpjetë flokt e mija shkofshin! 13) variantin e kësaj kënge e gjejmë edhe me ndjenjën spontane, stilin e qartë e të Sikur uji i visë xhi rritet e hec ndër arbëreshë: rrjedhshëm, idenë e porosinë humane, të Ç’ashtu flokët e mija u rritshin shpejt! N’është gjarpëri që u zu derdhur në gjithë nëntekstin e saj as jo (Opojë) Kanë barëra fushat; të qartë deri në tepri, por as jo të fshehur Të rinjtë e të rejat ndezin zjarrin, N’është dora që e ngau deri në labirinte abstrakte. Mendimi dhe lidhin belin e kokën që të mos kenë Atë dorë ajo e do… ndjenja e kulluar që përshkon tërësisht dhembje verës në punë: djemtë venë Pas kësaj strofe vijon ky komentim: këngën aq dhe befason si fryt i pjekur “Potka” nëpër livadhe që të marrë mbarë Vargjet e fundit të kësaj kënge janë poetik dhe fakt i pamohueshëm estetik: bereqeti. Barinjtë në ditën e kryemotit, njëlloj me vargjet e fundit të një kënge Po këndon bilbili në ditën e Verzës po edhe në bagëtinë të viseve tona që edhe sot dëgjohet në Po këndon në ferrë; në natyrë me krunde, barishte me kripë. fshatrat e Pogradecit: ”N’e zu gjarpëri u Këndo të lumtë goja Pra të gjitha këto edhe në folklorin tonë shëroftë/ N’e zu trimi u trashëgoftë/. Se dolëm në ver’. zbulojnë gjurmë të besimit në kulte Kjo e Pogradecit është këngë pranverore, Kënga “Po këndon bilbili” është një pagane të pjellorisë. Me këso këngë nuk këngë lulesh si i thonë, e cila me sa kemi margaritar i kësaj lirike dhe meriton një kënaqet shija estetike, por në radhë gjurmuar ka të bëjë me këngët rituale shqyrtim të hollësishëm për t’u vënë në të parë këndohen ata që i duhen më të ringjalljes së natyrës në pranverë dhe pah të gjitha kualitetet e saj poetike, së shumti për punë: sytë, aftësitë e të këndohen ndër festa si Pashka dhe Dita estetike me një qasje të gjithanshme. menduarit. Pra ndillet shëndeti, dobia, e verës”. Qasjet e shumta të studiuesve Asaj edhe pse ka të gjitha kualitetet utilitariteti. Karakteri i punës dhe ai ndaj riteve e të këngëve të motmotit janë e larta artistike, i kërcënohet rreziku utilitar manifestohet edhe te fjalët që përqendruar më shumë në jetën rituale i zhdukjes. Ne e shënuam nga një e ndihen nga kopshtarët struganë, kur dy të tyre se sa në atë estetike për arsye moshuar 70 vjeçare në rastin kur ajo ishte veta, me kashtën e thekrës ndër sqetull se është menduar se mungojnë vlerat e rrethuar nga grupi i vashave, të cilat dhe me sëpatën në duar, u afrohen e njëmendta estetike. Prandaj, këto nuk e dinin këtë këngë. Kjo e dhënë flet pemëve një nga një dhe u thonë dialogun janë vështruar nga aspekti etnologjik. dhe e sinjalizon edhe një herë pohimin e e njohur: ( A ta pres?- Jo, se bon me thes. Por, grupi tjetër i këngëve që për nga përsëritur se koha është e pamëshirshme A ta hosh?-Po se bon me kosh. A t’i sojll?- përmbajtja, japin të kuptosh se janë ndaj kulturës materiale e shpirtërore, Mo se bon me kojll). krijime postpaganike, aspak nuk përkon prandaj mbledhësit e kësaj trashëgimie i Ndër këngët më të lashta të momentit me këtë konstatim mohues vlerash. pret punë e ngutshme. nuk janë primare vlerat estetike si qëllim Kështu, këngët e regjistruara nga gratë Një numër tjetër këngësh rituale, që po i këngëtarit të popullit. Primare janë e moshuara edhe në Opojë, pos dy-tri ashtu befasojnë si për tematikën e tyre, komponentët e tjera që zanafillën e këngëve që u veneruan në Strugë, flasin ashtu edhe për realizimin artistik , janë kanë në vetëdijen e njerëzve që jetojnë vetë bindshëm si fakt i gjallë estetik. Të edhe Këngët e Botës. Këto janë të lidhura në gjirin e shoqërisë, udhëhequr me tilla i konsiderojmë disa këngë motmoti me motivin e punës: punimin e çerepëve botëkuptimet e shoqërisë përkatëse. të festave të Ditës së Verës dhe të që në fshatrat e Opojës bëhet me një Prandaj, këto këngë janë studiuar më Shingjergjit apo Eremisë si është cikli i ritual të posaçëm. Vashat, e më parë shumë me qasje jashtë letrare, me qasje tetë këngëve që fillojmë me vargun botë edhe gratë, të veshura si për ditë feste që kapin relacionin letërsi-shoqëri- e tokës tonë e sidomos kënga e Verzës që kryemoti, duke kënduar këngën: religjion e relacione të tjera, fort pak, nis me vargun: po këndon bilbili, të cilat I kemi vu shamijat me topa pra, ose gati aspak në aspektin estetik. i shënuam në Kuk dhe në Pllavë të Opojës Sot po shkojmë me çel gropa. Kënga -Maj maj kokomaj/Rrjotmi fjokët (1978-1979). Ja si duket ky fakt estetik: O i kemi vu shamijat me pika sa t’i mbaj/ Për nji jav’ sa ni stav’, Për Po këndon bilbili O jemi kënaq te Kreveçica. një muj sa nji duj/ Për nji vjet sa ni qep/ Po këndon no ferr: Nisen për në një skaj të katundit për të Sa bishti i kalit/ Sa litari samarit/ Sa usha Këndo të lumtë goja marrë botën e çerepëve dhe kthehen me pazarit/ etj., - bën përjashtime nga grupi Se dolëm no ver! këngë: i tillë sepse, siç është thënë edhe nga Po këndon bilbili Duke punuar çerepin ato i këndojnë: një studiues tjetër, kjo del si njëra nga Nopor fush t’gjona: O çerepi i ri variantet më të bukura në llojin e vet Këndo, bilbil, këndo Me botë t’tokës tonë, në gjithë lirikën shqipe e që lidhet me Se verza- e jona. Dora e devojkës ritin e “kullotjes së flokëve gjatë ditëve Po këndon bilbili Po t’limon për onë. të festave pranverore nga ana e vashave Po këndon tu dera: Gjatë procesit të punës që vazhdon kur strugane. Kur e theksojmë faktin se këngët Këndo, bilbil, këndo nisin ta shkelin çerepin këndojnë: e motmotit nuk shquhen shumë për vlerat Se na erdh pranvera!) Për çerep lloçin estetike, nuk mohojnë këto vlera edhe Kënga “Po këndon bilbili” paraqet një Na jemi tuj shkel, për disa këngë relativisht më të reja se pikturë të gjallë e realiste nga jeta rituale Botën kur e morëm ato me gjurmë të lashta pagane. E tillë rurale apostrofuar bilbilit, shpendit Shum’ e kemi zgjedh. b.f. është kënga e Majit që u citua më lart aq të kënduar në poezinë e shkruar të Si dhe vargjet; dhe ajo e mbledhjes së luleve për ditën romantikëve të të gjitha kombeve. Por, Botë e Kreveçicës e verës, në të cilat vërehen elemente këtu vargjet na dalin të gdhendura e të Botë e tokës tonë, poetike të një niveli pak më të lartë. Në gjetura nga çdo gjë e tepërt. Duort e devojkës këto këngë është e pranishme një ndjenjë Vargjet nuk kanë ndonjë stolisje të dalluar Çerep to t’bojnë. 35

Pasi mbarohen çerepët grupi i femrave e pamundur të ndahet poezia nga riti, nga tha: “Elementet degraduese duken po përfundon vargun e shumtë të këngëve magjitë, nga puna ose nga loja’. të shikosh këngët në gjendjen e tyre të me vargjet: Në qoftë se shkenca dhe mënyra e fundit: Ato janë të mbushura me shakara Mori nan’, nana jeme prodhimit do të kishin arritur deri në atë e lodra fjalësh, që shpesh përdoren për M’le me shoqet shkallë sa që njeriu të mendojë e të dijë ritmin të vargjeve e që s’kuptohen se T’baj ryfene. se si shkaktohet shiu, me siguri s’do të ç’farë thonë”. Dhe, pas gjithë kësaj, siç thotë dhe kënga, lindte kënga e Dordolecit: Këto mendime e përforcojnë bindjen fillon ryfeneja që është ceremoniali pas Dordolec, dordolec, (tonë) se këngët e motmotit janë të kryerjes së çerepëve, duke shkuar shtëpi Bon dua t’gjere shoj, gjykuara të zhduken, sepse zhduken edhe për të mbledhur sende ushqimore për T’boen mojsrat me kalloj…etj. botëkuptimet apo mënyrat e prodhimit të përgatitur drekë të përbashkët me të (Veleshtë) primitiv e perspektiva e tyre shihet gjitha ato që kanë punuar çerepët: fli, Apo: në zëvendësimin me këngë të reja që korolan (krelaë),ëmbëlsirë etj. Oj li dododli do t’u përgjigjen konteksteve të tjera Këngët herë luhen valle, herë përcillen Qite zot nji pik’ shi,…etj. kohore. Jemi të disponuar të themi me def e herë vetëm këndohen. (Pllavë, Opojë, 1979) se dy janë komponentët deteriminues Këto këngë, ashtu si edhe ajo qe u prek Këto dy këngë lidhen ngushtë me ritin të tyre: mënyra e prodhimit material më sipër, nuk janë të botuara në asnjë pranveror e veror për të rënë shi dhe si si komponentë e parë dhe aktiviteti i nga botimet e deritanishme folklorike, rit i tillë është i njohur në gjithë Ballkanin vetëdijshëm njerëzor si komponentë e pra janë të panjohura për opinionin e më gjerë (shih punimin e S. Zeçeviqit: dytë: letrar, folklorik. German, botuar në Zbornik Radova sa Duke veneruar kompletaritetin e jetës së Tematika e Punës zgjerohet dhe Kongresa Follklorista Jugoslavije. Në këngëve e të riteve të motmotit mund të gërshetohet edhe me tematikën e këtë punim ai informon se riti i lutjes për numërojmë këto karakteristika themelore kurbetit: shi te serbët e bullgarët quhet German, si tipare dalluese: Kur tot t’na vijn’ vllaznit, kurse te rumunët kalojan. Aty mandej -se këto janë më shumë tekste poetike që Vllaznit pi gyrbetit, sqaron edhe çështjen e kulteve pagane). këndohen apo recitohen të skanduara; No çerept e rij Këngët Shqipe janë një lutje për të rënë -shumica e kanë të gjallë ritualin përkatës Bukën tot t’jau pjekim. shi dhe manifestojnë më shumë shpirtin dhe janë lidhur ngushtë me të; Ose: fetar se sa atë poetik. -se këngët vetë nuk janë më masive se Kapërceva fushën, Kur theksojmë anën konservatore e ritet, të cilat i ushtrojnë edhe shtresat Kapërceva malin, konsekuente të këtyre këngëve ndaj e të rriturve, d.m.th. riti dhe kënga nuk Tuj shkel çerepët petkut religjioz postpaganik dhe luftës kanë përhapje të njëjtë; Për vlla m’muer malli etj, që i patën shpallur fetë monoteiste, na -shprehin botëkuptime të një shkalle Këto këngë të bukura paraqesin një bie ndërmend një fabul alegorike që e të ulët të civilizimit dhe ose karakteri i fenomen të rrallë në folkloristikën tonë: shënuam në Veleshtë të Strugës. tyre ndaj fenomeneve të natyrës është i një varg punësh të përcjella me këngë. Në këtë fabul bëhet fjalë për Shëngjergjin varur nga raporti religjioz e paganik duke Këto këngë të bukura humbin shumë dhe Bajramin, duke e favorizuar të parin i pleksur me gjurmë nga fetë monoteiste nga vlera e tyre po t’i shkëpusin nga si rezistues, konsekuent dhe stabil, sepse islame e kristiane; ambient i një varg punëve që janë: nisja “nuk luan kurrë, vjen gjithnjë në të -janë ndër më konservatoret edhe pse për në kodrën e Kreveçicës, arritja, çelja njëjtën kohë e jo si Bajrami që luan “ . Kjo s’kanë mbetur pa marrë elemente të reja e gropave, zgjedhja e botës, kthimi, fabul duhet të jetë mjaftë e vjetër, aq sa postpaganike; shndërrimi i botës në lloç, shkelja e botës, duhet të lidhet me kohën e përhapjes së -struktura poetike e tyre është e larmishme të lëmuarit e anëve të çerepëve, kryerja fesë islame ndër këto vise, fesë e cila, e me gjashtërrokëshin dhe tetërrokëshin e e punimeve, pjekja e bukës në çerep të ri imponuar me forma e mjete të ndryshme poezisë popullore shqipe në tërësi dhe etj. Këtij ceremoniali i jep shpirt kënga të një sunduesi, pretendonte të ushtronte me elementin e pranuar të rimës që në si faktor i rëndësishëm si dhe veshja me ndikimin e vet edhe në etnopsikologji. zanafillë nuk do të ketë pasur. kostume kombëtare tradicionale, pamja Kur njeriu mediton rreth këngëve të -“Bartësit e ashtuquajtur civilizues dhe e gjithë atmosfera bëhet dinjitoze motmotit detyrohet spontanisht të pyesë: perëndimorë e kanë konsideruar, deri për t’ia marrë lakmi dhe për respekt të si është perspektiva e tyre? vonë, kulturën e tyre si të vetmen thellë ndaj krijuesit të popullit. Rreth kësaj pyetjeje janë dhënë mjaft kulturë të vërtetë, kurse çdo manifestim Këto këngë, lidhur kaq ngushtë me punën, mendime nga studiuesit tanë. Mendimet tjetër kulturor që shfaqej në tjetër behët dëshmi e qartë e shpirtit jo primitiv, përqendrohen në faktin se trajtat e vjetra ambient, konsiderohej për ta shprehje por një dëshmi e rrallë e shpirtit të madh dhe ritet dalëngadalë zhduken, sepse e barbarizmit. Kjo kulturë vështrohej poetik që di të himnizojë punën me këngë llojet dhe ritet janë kategori historike që vetëm nga aspekti etnologjik e si fryt i që në shumë aspekte janë margaritarë të u nënshtrohen ndryshimeve të përhershme një fantazie të sëmurë e primitive…”. lirikës popullore shqiptare: deri sa një ditë shuhen këngët e ritet e Ky mendim, ashtu si edhe shumë të tjerë, O çerepi i ri moçme për t’ua zënë vendin këngët e i kundërvihet megalomanisë së kulturave Me bot’t’tokës tonë… reja. Në këtë drejtim vlen të përmenden të popujve të mëdhenj e aq më bindshëm Duke veçuar këtë grup këngësh që spikaten e të shihen mendimet e shfaqura si i kundërvihet vetë këngëve të popujve me frymë të ngrohtë poetike, këngët e është ai në HLSH, Pr. 1978, f.34 si dhe të vegjël që kanë kultivuar artin e fjalës tjera të motmotit ( ato lashtopaganike) ai në kumtesën e Arsen Mustaqit: Këngët poetike edhe pa ditur shkronjat edhe nuk kanë veti të lashta artistike siç ngjet rituale të pranverës. Kështu në HLSH pa mësuar alfabetet. Se është kështu me grupin që e veçuam si dhe me shumë lexojmë: Me zhvillimin e kohës, me dhe jo ndryshe flet edhe cikli i këngëve këngë të tjera të lirikës gojore. Dhe kjo përhapjen e teknikës dhe të njohurive të Opojës dhe të Strugës (këngë më të e ka burimin në pohimin e teoricienëve shkencore festat kanë përfunduar në reja për kah mosha) që me vlerat e tyre të letërsisë R. Velek-O. Voren të cilët lojna fëmijësh dhe janë braktisur. Këtë estetike do t’i përballojnë shumë kritere thonë: “Në shoqërinë primitive është e mendim e përsëriti edhe A. Mustaqi kur estetësh e studiuesin të ndryshëm. 36 DEMOGRAFI LEVIZJET MEKANIKE TE POPULLSISË SË OPOJËS

Prof. Dr. Hajriz MELEQI Familjet opojane të emigruara defi nitivisht jashtë Kosovës (1912-1998)

Vendi Nr. Nr. Vendi Nr. Nr. Shkaqet dhe llojet e migrimeve familjeve person. Familje person. ve Migrimet janë fenomene që përcjellin evolucionin etnik, politik, kulturor dhe ekonomik të popullsisë. Në Opojë në bazë të shkaqeve Turqi 101 768 Francë 1 4 që i kushtëzojnë, veçohen migrimet sukcesive të shpërnguljeve SHBA 4 27 Gjermani - 3 politike dhe migrimet e lira ekonomike kur njerëzit shkojnë nëpër Australi 1 7 Shqipëri - 7 vende të zhvilluara për të siguruar fi tim më të lartë dhe kushte më të mira të jetës. Sipas largësisë territoriale hasen gati të gjitha llojet Kanadë 1 2 Kroaci - 2 e migrimeve të brendëshme dhe të jashtme. Poashtu edhe sipas Bullagir - 1 Bosne - 2 kohëzgjatjes hasen migrimet ditore, javore, mujore, sezonale, të Greqi - 3 Maqedoni - 2 përkohëshme (pa interval të caktuar paraprak të këthimit) dhe të përherëshme (defi nitive). Gjithsej: 109 828 Migrimet nuk janë spontane, përkundrazi ato janë të kushtëzuara nga regjionet e pabarabarta ekonomike si dhe nga motivet që paraqiten në kohë dhe hapësirë të caktuar. Opoja, si krahinë e pazhvilluar Shpërnguljet defi nitive jashtë Kosovës sipas vendbanimeve ekonomike është kryesisht emigruese. Përveç të ashtuquajturës (1912-1998) “Rryma e Dukagjinit” në shekullin e XIV e cila gjëja kishte përfshirë edhe Gorën e Opojën, dhe për të cilën nuk ka fakte bindëse, nuk Vendi Nr. Nr. ban. Vendi Nr. Nr. ban. gjejmë burime tjera të shkruara që do të dëshmonin se ndonjëherë familjeve Familje në këtë territor të ketë patur të ardhur nga vendet tjera. ve Duke patur parasysh se Opoja ka sipërfaqe relativisht të vogël, në Blaç 11 66 Kapre 8 64 pikëpamje gjeomorfologjike është e izoluar, pa ndonjë potencial Bellobra - 13 Pllavë - 19 të veçantë të zhvillimit ekonomik dhe me një shkallë të lartë e d 37 230 Pllajnik 5 54 përmanent të shtimit natyror, popullsia e kësaj hapësire vazhdimisht ka jetuar në kornizat e një krize psikologjike, duke ndier një pasiguri Brrut 12 81 Rrenc 2 13 sociale e materiale dhe një perspektivë të pamundëshme jetësore. Bresanë 1 10 Shajne - 64 Faktorët më me ndikim të karakterit politik që kanë ndikuar në Buzez - 12 Zaplluxhe 8 37 emigrimin e popullatës së Opojës, kanë qenë të gjithë ata, që ishin të Bresane 6 22 Zgatar 4 36 lidhur me ngjarjet e njohura historike si: ardhja e sllavëve në kohën Buçe 9 30 Zym - 8 e Nemanjiqëve, të turqëve në shekullin e XIV, luftat ballkanike, Lufta Kuklibeg 1 36 Xërxe 1 4 e Parë Botërore, periudha ndërmjetë dy luftave botërore, Lufta e Kosavë 4 29 Dytë Botërore, grumbullimi i detyrueshëm i artikujve ushqimor nga Kuk shteti i pas luftës, akcioni i grumbullimit të armëve në Kosovë në vitet e pesëdhjeta, propaganda për “Kundërevolucionin” në Kosovë Gjithsej: 109 828 pas demostratave të vitit 1981, suprimimi i autonomisë më 1989, mospranimi nga të rinjët shqiptar që të rekrutohen në Armatën e Nga tabelat kuptohet se mbi 90% të familjeve të shpërngulura Jugosllavisë Komuniste e deri te shpërthimi i luftës së fundit në vitin opojase kanë imigruar në Turqi. Kontigjentet e migranteve për 1998. në Turqi përputhen me kohën (terminet) e kontratave jugosllavo- turke, për dëbimin e shqiptarëve nga trojet e tyre të cilat pa të Migrimet e përhershme jashtë Kosovës drejtë kishin mbetur në kornizat e Jugosllavisë. Realizimit të këtij plani, padyshim i ka ndihmuar edhe ndikimi fetar, njëkohësisht edhe Kontigjentet e familjeve të shpërngulura opojase jashtë Kosovës pasiguria ekonomike edhe pse për pjesën dërmuese të familjeve të në aspektin kohor përputhen me momentet e krizave politike. shpërngulura nuk ka qenë komponent kyçe. Shënimet dokumentojnë Gjatë punës në terren rreth mbledhjes së shënimeve lidhur me se janë shpërngulur kryesisht familjet e pasura, autoritative, të këtë kategori migrantësh kam hasur në vështërësi. Të moshuarit cilat kanë pasur ndikim të posaçëm në fshat dhe në Opojë. Edhe e anketuar të cilët evokojnë të kaluarën, nuk ishin në gjendje të për të shpërngulurit tjerë në shtetet tjera, motivet kryesore ishin të japin shënime për familjet e shpërngulura para vitit 1912, poashtu natyrës politike dhe ekonomike. as shënimet pas vitit 1912 nuk janë plotësisht të sakta Ata më Mbi 90% të të shpërngulurëve përputhen me etapën kohore të viteve mirë mbajnë mend familjet e shpërngulura si dhe vendet se ku janë 1912-1920, kur në popullatën e Opojës nga regjimi serb është bërë vendosur se sa kohën e shpërnguljes së tyre. represioni i paparë (djegie e fshatrave, tortura, vrasje masive etj). 37

Kurbeti – Forma kyresore e migrimeve ekonomike në Opojë të vitit 1971 tregojnë se nga komuna e Sharrit në botën e jashtme punonin 787 punëtorë. Sipas shënimeve të regjistrimit të vitit 1981, Të dhënat për këtë lloj të migrimeve kryesishst janë rezulat i punës numri i punëtorëve të Opojës në botën e jashtme është 1004 ndërsa kërkimore në terren. Mundësia e komparacionit me regjistrimet numri i anëtarëve të familjeve të ngushta të tyre e që nuk punonin zyrtare të popullsisë nuk ishte e mundur, ngase statistika nuk i ishte 579, kështu numri i përgjithshëm i imigrantëve kurbetqinj ishte përcjell të dhënat e migrimeve ekonomike. 1583. Fuqia e motivit ekonomik, kryesisht ka ndikuar në lëvizjen e fuqisë punëtore mashkullore. Tipi themellor dhe shumë karakteristik i Punëtorët e Opojës në botën e jashtme më 1981 këtyre migrimeve në Opojë është kurbeti. Të gjithë ata që kanë punuar dhe kanë fi tuar dhe që punojnë edhe sot jashtë Kosovës Vendi numri i nr. i anëtarëve të gjithsej: konsiderohen si kurbetçinjë. Në Opojë nuk ka familje që e siguron punëtorëve familjes së ekzistencën me t’ardhurat nga bujqësia dhe blegtoria, të cilat janë ngushtë veprimtari të karakterit ekstensiv, prandaj burimi kryesor i jetesës për opojasit është kurbeti. Austri 374 169 573 Kurbeti është lloj migrimi tradicional, dhe mjaft i shtrirë në hapësirë Gjermani 408 268 676 i fuqisë punëtore mashkullore opojase dhe mu për këtë është Zvicër 152 12 164 vështirë të përcaktohet fi llimi i tij. Shënimet na shpiejnë në kohën Francë 32 62 94 e perandorisë turke në shekullin XVIII, kur kurbetçinjt e Opojës si Suedi 13 6 19 barinj të vyeshëm, kostar etj. kanë shërbyer në shumë vende të Libi 13 9 22 botës (në Stamboll, Edrene, Qanakala, Izmir, Jallovë, Bursë, Rumeli, SHBA 6 5 11 Anadoli, Burgas, Sofje, Selanik etj.) Irak 2 - 2 Edhe pse këto migrime ishin të karakterit të përkohshëm kurbetçinjt Luksemburg. 4 18 22 e asaj kohe nuk këtheheshin në shtëpitë e tyre nga 3,7 e deri në 10 vite. Gati secila shtëpi kishte një apo më tepër kurbetçinj. Edhe rruga Gjithsej: 1004 579 1583 për kurbet ishte shumë e mundimshme. Deri në Selanik udhëtohej në këmbë, e prej andej me anije deri në Turqi. Ka patur raste kur udhëtohej deri në Turqi dhe anasjelltas në këmbë. Ky udhëtim ka zgjatur rreth një muaj. Ky lloj kurbeti ka zgjatur deri në prag të Pas vitit 1981, një numër i punëtorëve më të moshuar fi tojnë të Luftës së Dytë Botërore. drejtën e pensionit dhe këthehen në vendlindje Situata politike në Gjatë Luftës së Dytë Botërore paraqitet një drejtim i ri migrues i Kosovë gjithnjë e më tepër keqësohet, bëhet vendosja e vizave dhe kurbetçinjëve opojas për në shqipëri, ku brenda një kohe shumë të kështu zvogëlohet numri i punëtorëve opojas në botën e jashtme. shkurtër numri i tyre arrin mbi 200, të cilët në fi llim punonin në Tabela vijuese tregon numrin e punëtorëve para eskalimit të luftës ndërtimin e rrugës Bulçizë-Tiranë, pastaj si punëtor në fabrikën e në Kosovë. tullave ne Tiranë, si ndërtimtarë të pallateve dhe si punëtorë në çifl igjet e bejlerëve të asaj kohe si ai i Todë Çokut etj Pas Luftës Kurbetçinjtë opojas në botën e jashtme më 1998 së Dytë Botërore, bile edhe më parë kishte fi lluar drejtimi i tretë i lëvizjes së kontigjentit të kurbetçinjëve opojas. Caku i këtij drejtimi Fshati Nr. i pun. Fshati nr. i pun. Fshati nr. i pun. Fshati nr. i pun. ishte Beogradi dhe Maqedonia. Në Beograd opojasit bënin punë të Blaç 42 Bresane 92 Kapre 22 Zaplluxhe 72 rënda krahu si ndërtimtarë, pastrues të rrugëve, sharaxhinj, hamaj Bellobrad 45 Buçe 30 Pllavë 31 Zgatar 59 qymyri mihës kanalesh, kalldërmaxhinj etj. Në Maqedoni kryesisht si Brrut 59 Kuklibeg 33 Pllajnik 24 Zym 26 barinj të vyeshëm që shërbenin në kooperativa shtetërore blegtorale. Bresanë 117 Kosavë 28 Rrenc 14 Xërxe 8 Gjatë kësaj kohe në Opojë nuk gjejmë shtëpi pa një ose më tepër Buzez 17 Kuk 92 Shajne 25 kurbetçinj në Beograd apo në Maqedoni, d.m. th. në kurbet shkonin Gjithsej: 861 gati të gjithë meshkujt të aftë për punë. Drejtimi më i ri migrues i kurbetçinjëve opojas fi llon më 1968, kur Bashkësia Vetqeverisëse e Interesit për punësim e Kosovës organizon Momentalisht më tepër punëtor punojnë në Austri, Gjermani, punësimin në botën e jashtme. Opojasit të njohur si kurbetçinj Zvicërr, në vendet e Beneluksit, Suedi Itali dhe në Slloveni. Kurbeti me traditë, ishin ndër kosovarët e parë që lëshuan Beogradin e i Opojasëve i takon grupit të migrimit të përkohëshëm, sepse asnjë Maqedoninë dhe ia mësynë botës perëndimore. Në Beograd e Maqdoni kurbetçinj opojas nuk i shkëput lidhejt me vendlindjen, d.m.th. ai mbesin të punojnë më të moshuarit, të cilët ishin afër pensionimit këthehet dhe vdes në vendlindje, mirëpo realisht zgjat shumë (që dhe ndonjëri që kishte fi tuar të drejtën e banesës. Pas vitit 1968, për nga rinia e deri në pleqëri). Aktualisht kurbeti ka krijuar edhe një një kohë të shkurtër opojasit i gjejmë gati në të gjitha metropolet lloj të migrimit specifi k. Situata e rëndë ekonomike që është krijuar e Evropës. Tradita e gjatë e kurbetit ndikoi në gjeturinë e tyre për pas lufte, ka ndikuar që shumë të rinjë Opojas, për të siguruar vizat të fi tuar mirë. Në fi llim migronin vetëm mëshkujt e më vonë, me për në vendet perëndimore po martohen me vajzat e kurbetqinjëve sigurimin e të drejtës së banesës, pjesërisht edhe anëtarët e familjes opojas. së ngushtë. Se fundi pothuaj se kanë mbetur fare pak kurbetqinj që Kurbeti në popullatën e Opojës ka shënuar efekte pozitive por nuk e kanë marrë me veti familjen e ngushtë. Shënimet e regjistrimit njëkohësisht ka shkaktuar edhe pasoja. Në aspektin pozitiv ka 38 ndikuar në ngritjen e nivelit të standardit të jetës, si në ndërtimin është shpërngulur, qoftë në shtetet e Europës Perëndimore qoftë në e shtëpive bashkëkohore me të gjitha objektet përcjellëse, në SHBA Kanada etj Trendi i shkuarjes në botën e jashtme po vazhdon blerjen e tokave, automjeteve, maqinave bujqësore, në shkollimin edhe pas përfundimit të luftës gjegjësisht pas këthimit të popullatës e fëmijëve etj. Në aspektin negativ veçojmë harxhimet e tepërta në së shperngulur me dhunë Pothuaj se të gjithë punëtorët e vjetër, luks, në fejesa, në martesa e dasma Jeta e ndarë për një kohë të që janë afër pensionimit, ose janë pensionuar në botën e jashtme gjatë nga familja është përcjellur me shqetësime deri të traumat po marrin nënshtetësinë me qëllim që t’i tërheqin familjet e tyre psiqike. Ka patur edhe raste të divorcit. Punët e rënda të krahut, atje Mungojnë shenimet zyrtare për numrin e migrantëve aktual kushtet e dobëta të banimit, ushqimi i dobët, dëshira për fi tim sa më të Opojës Vlerësimet fl asin se ky numer tani është shumëfi shuar të madh (puna në dy ndërrime) etj. të gjitha këto kanë ndikuar në Poashtu është ndryshuar edhe mënyra e jetës në kurbet Nuk ka shkatërrimin e shëndetit. më kurbetqinj të vetmuar pa familjen e ngushtë të tij Pjesa më Te kurbeti i Opojasve i gjejmë të ngërthyera dhëmbjet e e madhe e fi timit po hargjohet në shtetet ku ata po punojnë si: krenaritë, përmallimet e shpresat, pritjet e peripetitë, gëzimet e rreth mbajtjes se familjes banimit shkollimit të fëmijëve etj E hidhërimet, prandaj nuk është e rastit kur të gjitha këto elemente vetmja anë që mund të konsiderohet pozitive është se shumë familje sociopsikologjike, si tematikë i gjejmë në të gjitha këngët popullore opojase në këto kushte të veshtira ekonomike ku nuk po shihet të Opojës që i kushtohen kurbetit. Këngët e kurbetit që këndohen ndonjë përspektivë e punësimit kanë zgjidhur problemin e jetesës në Opojë më tepër këndohen nga vajzat, e ndonjëherë rrallë së tyre Ky lloj i kurbetit po refl ekton edhe negativisht T’ardhurat edhe nga burrat. Përbmbajtja e këngëve kap motivin e fuqishëm nga kurbeti më nuk po investohen në Opojë sikur që veprohej në të ekonomik që vazhdimisht e ka nxit kurbetin në një anë dhe në anën kaluarën Ato të tërat po shpenzohen në vendet ku edhe po fi tohen tjetër dhembjet dhe krenarinë që ka shkaktuar ai. Shtëpitë e tyre mjaftë moderne po mbesin nën dry Poashtu po hetohet edhe një çrregullim i lehtë në strukturën e gjinisë. Në Opojë Kur ti bajsh djal njëzet vjetë ka fi lluar mbizotërimi i numrit të femrave Gjithnjë e më tepër po duhet me shkue në gyrbet shtohet kontigjenti i femrave që nuk po futen në martesë, fenomen krejt dyjaja fi qirohen që kurr nuk ka qenë evident në këtë krahinëz Pamundësia e futjes së pa fi tue nuk martohen… disa femrave në martesë drejtëpërsëdrejti nga aspekti psikologjik po ndikon në shtimin e rasteve të divorcit i cili në Opojë pothuaj Ti çoj djalit letër n’gyrbet se ka qenë i pahetueshëm Ky fenomen në t’ardhmen do të ndikojë t’ma çojë ni shami edhe ni syret edhe në shkallën e lindëshmërisë dhe të shtimit natyror Rrethanat ti çoj djalit letër për zogin e malit e veshtira ekonomike në Kosovë veçmas në Opojë nuk japin ndonjë t’ma çojë ni shami, ti qes theket ballit shpresë afatshkurtër të përmirsimit prandaj kurbetqinjt opojas do t’i çoj djalit letër ka përtinës të janë të detyruar që në botë të jashtme të qëndrojnë për kohë të t’ma çoj n’i shami, ti qes thekët shpinës pacaktuar Përkundër deshirës së migrantëve një pjesë e femijëve të tyre do t’i nënshtrohen edhe proqesit të asimilimit Kur të vish ka Tetova – mushi xhepat plot me molla të ma kthehesh në dyçan – të mi blejsh ni parë qitjan Migrimet nëpër qendra urbane të Kosovës ni parë qitjan mos me mi pru-sun e qojsh jetën me mu Këto migrime kryesisht janë të karakterit ekonomik dhe paraqiten ore djal hajde malit në dy forma: si migrime defi nitive (të përhershme) dhe migrime të se ka ardhë vakti ugarit përkohëshme. se e kije babon plak Për popullsinë e Opojës, toka pjellore e Prizrenit gjithmonë ka qenë po ta ngrehin kijot zhak motiv tërheqës. Kështu një numër i madh i familjeve kohëpaskohe në e ngrehshin zhak ishalla pelcet ka shitur pasurinë në fshat dhe me ato para ka blerë shtëpi dhe tokë pse se majti n’shpi djalin e vet në Prizren dhe atje është vendosur defi nitivisht. Të dhënat tregojnë se shpërngulja për në Prizren është shumë e hershme mirëpo me Do t’i shes kmishë e jelek intensive ka qenë ne decenjet e para të pas Luftës së Dytë Botërore, s’të le dada në gyrbet sidomos kur Prizreni bëhet qendër regjionale zejtare, industriale, do t’i shes lirat e mija arësimore, kulturoe, shëndetësore, tregëtare etj. Shpërngulja e s’të le dada pa t’pru te shpija familjeve të Opojës për Prizren bëhet edhe tani, ku krahas motivit do ta shes bofçën bajrak ekonomik ka ndikim edhe ai arësimor, kulturor dhe shëndetësor. s’të lë dada me ndejt larg. Familjet e shpërngulura në Prizren pas Luftës së Dytë Botërore Rrethanat ekonomike, politike, demografi ke ekzistuese nuk japin Fshati Nr. fam. Fshati Nr. fam. Fshati Nr. fam. Fshati Nr. fam. shpresë se brenda një kohe relativisht të shkurtë do të ndërprehet apo Blaç 26 Bresane 102 Kapre 23 Zaplluxhe 43 të paktën do të zvogëlohet kontinuiteti, respektivisht kontigjenti i Bellobrad 13 Buçe 39 Pllavë 29 Zgatar 52 kurbetit në Opojë. Gjatë kohes së shpërnguljes me dhunë të popullatës Brrut 51 Kuklibeg 45 Pllajnik 57 Zym 5 për Shqipëri dhe Maqedoni shumë anëtar të familjeve që më parë Bresanë 98 Kosavë 38 Rrenc 17 Xërxe 4 kishin dikend në botën e jashtme kanë shfrytëzuan këtë rast dhe Buzez 5 Kuk 45 Shajne 27 kanë dalur në botën e jashtme Ka patur raste kur e terë familja Gjithsej 699 39

Numri i familjeve të Opojës që pas Luftës Dytë Botërore janë Serbi (Beograd) Bosnje Shqipëri e në vende tjera të Ballkanit shpërngulur në Prizren është rreth 699.Kur kemi parasysh se të gjithë fi timin e kanë destinuar në sigurimin e ushqimit numri i familjeve në Opojë gjatë periudhës 1945-1998 është veshmbathjes dhe në ndërtimin e shtëpive dhe objekteve shtuar për 2,5 herë, një shkallë e njejtë shtimi mund të merret përcjellëse brenda rrethit të tyre familjar Kur migrantët edhe për familjet opojase në Prizren, kur dihet se ato më nuk ekonomik opojas kaluan hapsirën ballkanike t’ardhurat e kanë lëvizur nga Prizreni. Nga kjo del se numri i përafërt i tyre vazhdojnë t’i investojnë në përmirësimin e standardit të famijeve opojase që jetojnë në Prizren duhet të jetë rreth 1747. jetës në familjet e tyre në vendlindje Një pjesë e mjetëve Madhësia mesatare e familjes në Opojë është 9,5 anëtar Nëse hargjohet në luks pjesa tjetër në përmirsimin e infrastrukturës merret se familja opojasve në Prizren (qytet) ka mesataren 7,5 shtëpiake si në rregullimin e banjove ujsjellësit kanalizimit anëtarë, atëherë mund të konkludohet se numri i opojasve që në blerjen e teknikës bujqësore orendive etj Në disa vise sot jetojnë në Prizren është rreth 13100, e që është sa gjysma tjera kosovare migrantët e tyre ekonomik kanë investuar në e popullsisë që sot jeton në Opojë apo sa një e treta e numrit projekte të vogla dhe të mesme ekonomike Ky fenomen nuk ka të përgjithshëm të pupullatës së Opojës.Realisht ky numër nuk ndodhur të emigrantët ekonomik të Opojë Edhe tash kur në tërë pasqyron një realitet, sepse këtu nuk janë llogarituar familjet hapsirën kosovare po investohet në ngritjen e objekteve kapitale që janë shpërngulur para Luftës Dytë Botërore. Edhe përpjekjet të ndryshme në Opojë nuk nuk po ndryshon gjendja Emigrantët e autorit për të anketuar disa nga familjet e Opojës që shumë ekonomik të Opojës ende nuk janë të sigurtë për investime në më heret janë shperngulur në Prizren, nuk kanë dhënë rezultate objekte kapitale ekonomike Me siguri këtu ndikon edhe ajo se bindëse, sepse gjeneratat aktuale të këtyre familjeve, nuk dinin shumica e tyre me veti i kanë edhe familjet e tyre të ngushta sakt prejardhjen e të parëve të tyre. ku atje edhe janë duke i shkolluar fëmijet ku në një mënyrë Qendra e dytë pas Prizrenit ku ka më tepër migrant nga Opoja edhe po e orientojnë ardhmërinë e fëmijve të tyre në vendet është Prishtina. Këtu deri tani nuk ka patur shumë familje të perëndimore Arsyeja tjetër e mosinvestimeve të përmendura vendosura defi nitivisht por ka patur numër të madh të migrantëve mund të jetë edhe fakti se deri tani nuk kanë vërejtur ndonjë javor, mujor e sezonal, kryesisht student dhe punëtor. Në kohen përspektivë në Opojë. e fundit edhe këtu po shtohet numri i familjeve që po vendosen defi nitivisht. Familje Opojase defi nitivisht të vendosura gjejmë Martesat-forma kryesore e migrimeve lokale edhe në Therandë (Suharekë), Ferizaj, Drenas, Shtimje, Piranë etj. por me numër shumë të vogël. Martesat janë forma kryesore e migrimit lokal në Opojë. Sharri si qendër komunale për Opojën dhe Gorën, pas vitit 1974 Pozita specifi ke gjeografi ke dhe motivacioni psikologjik i cili bëhet qendër e arsimit të mesëm dhe me ndërtimin e “Drateksit” manifestohet përmes lidhjeve të fuqishme familjare, farefi snore edhe qendër industriale dhe për një kohë të shkurtë shtohet dhe të vendlindjes kanë ndikuar që mbi 95% të martesave të numri i migrantëve ditor i nxënësve dhe i punëtorëve deri të bëhen në kuadër të kufi njëve të Opojës. Jasht këtij kufi ri ka vendosja defi nitive e një numri të familjeve. Kështu në vitin raste të martesave reciproke me disa fshatra të Vërrinit (Zhur, 1989 numri i migrantëve ditor Opojë- Sharr dhe anasjelltas Billushë, Lez etj.). Migrime martesore të femrave janë bërë ishte rreth 1000. Pas vitit 1989 nga regjimi serb bëhet debimi edhe në Prizren ku edhe atje është ruajtur ajo lidhja e theksuar i dhunshëm i nxënësve dhe punëtorëve shqiptar nga Sharri d.m.th. edhe atje martesat janë bërë me familjet e shpërngulura kështu numri i migrantëve arrinë minimumin. Ky lloj i migrimit nga Opoja. rifi llon me çlirimin e Kosovës dhe me rikëthimin e Opojasve nga Martesat brenda në Opojë kanë distanca të vogla, d.m.th. më Shqipëria dhe Maqedonia. tepër bëhen ndërmjt fshatrave të afërta, mirpo ka raste që Në bazë të argumenteve që u përmendën më lartë dhe duke bëhen edhe brenda në fshat si në Bresanë, Kuk, Kosavë, Shajne, patur parasysh shkallën e lartë të natalitetit dhe të shtimit Pllavë, Brezne, Zgatar, Blaç, Zaplluxhe dhe Pllajnik. natyror, pasuritë e kufi zuara të tokës së punueshme, shkallën Martesat ndërmjet Opojës dhe Gorës janë shumë të rralla. Këtu e ulët të zhvillimit ekonomik, pozitën gjeografi ke periferike, me siguri ka ndikuar kufi ri i pastër etnik i cilii ndanë plotësisht larg rrugëve kryesore, lartësinë e madhe mbidetare e klimën këto dy popullata, pastaj mungesa e kontakteve të drejtpërdrejta relativisht të ftoftë që limiton disa prodhime bujqësore etj. dhe mos njohja e gjuhës. Edhe ato pak martesa që janë i gjejmë mund të konkludohet se Opoja edhe në të ardhmën do të ngelë në fshatrat kufi tare si në Shajne, Pllavë, Buçe etj. si krahinë e theksuar emigruese. Poashtu mund të konkludohet Kohëve të fundit distancat martesore po zgjërohen anë e mbanë se deri në vitin 1998 procesi i migrimit në Opojë nuk ka ndikuar hapësirës kosovare, ku motivacion kryesor është rritja e numrit në çrregullimin e strukturës së gjinisë, e cila kishte me ndikuar të të rinjëve që po studiojnë në qendrat universitare të Kosovës. drejtëpërsëdrejti në nubcialitet, fertilitet dhe në shkallën e Pjesëmarrja e femrës opojase në shkollimin e mesëm është bërë shtimit natyror. Pas luftës, disa lloje të migrimeve specifi ke pak ca me vonesë Për këtë arësye edhe numri i femrave opojase me siguri se do të ndikojnë edhe në çrregullimin e strukturës studente është i vogël në krahasim me numrin e meshkujve Në gjinore. këtë menyrë shtrirja e martesave në kufi jt kosovar pikrisht po Megjithatë migrimet ekonomike të opojasve janë mirqenja e bëhet nga meshkujt opojas e më pak nga femrat Me siguri se poullatës opojase Investimet nga migrantët ekonomik ishin dhe për një kohë afatmesme deri sa mos të barazohet shkollimi vazhdojnë të janë shtylla kryesore e ekzistencës dhe mundësia i femres më shkollimin e meshkujve në Opojë do të ndodhin e qëndrimit të kësajë popullate në Opojë Derisa kurbetqinjtë edhe disa çregullime në strukturat dhe në fenomenët biologjike opojas migronin dhe fi tonin në Turqi Bullgari Maqedoni demografi ke të cilat deri tani kanë qenë në barazpeshë. 40 GJUHËSI KONSONANTIZMI NË TË FOLMEN E OPOJES

Dr. Naser PAJAZITI të gjitha pozicionet e fjalës, qofshin ato të kufi zuar fjalësh. Në pozicion para fjalë të gurrës së shqipe apo fjalë të bashkëtingëllores t, b-ja shurdhohet në huazuara nga gjuhë të tjera. Në pozicion korrespondenten e saj, si te fjalët: i elptë Në sferën dialektore në mbarë të folmet në fi llim të fjalës kjo fonemë dëgjohet (i elbtë), i kalpt (i kalbët) etj. Kjo dukuri e shqipes sistemi konsonantik nuk te fjalët: pu:l, pjell, pak, posht, pjepon, fonetike nuk është karakteristikë vetëm ndryshon aq shumë nga një e folme në py:g (pykë), plot, poshty:m. Fonema p e kësaj së folmeje, por një fenomen që tjetrën, sa ndryshon sistemi vokalik, ku dëgjohet mirë edhe në pozicion në mes ka përhapje edhe në të folmet e tjera të dallimet ndërmjet të folmeve janë më të të fjalës: hapi, japi, arapi, lepor, lyps, gegërishtes verilindore, si në të folmen e theksuara. Në fushë të konsonantizmit e lapsi etj. Sikundër në pozicion në fi llim Hasit, në të folmen e Kaçanikut. folmja e Opojës në përgjithësi përputhet dhe në mes të fjalës kjo fonemë mjaft Ashtu si edhe në të folmen e qytetit të me të folmet e tjera të gegërishtes mirë shqiptohet edhe në fund të fjalës, Prizrenit, në pozicion në fi llim të fjalës, verilindore, megjithëse vërehen disa për shembull: top, lo:p, shkop, sevap, bashkëtingëllorja b ështëalternuar në p: ndryshime edhe në aspektin e fonetikës. hesap, hup, shup, gro:p etj. pash (bash), Pajazit (Bajazit). Pra, me gjithë tiparet e përbashkëta që ka kjo e folme me të folmet e tjera Fonema b Fonema t të gegërishtes verilindore, e folmja e Opojës karakterizohet nga disa veçori, të Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet cilat janë specifi ke për të dhe të cilat, si këtyre opozicioneve: /b/~/f/: /ba:r/~/ këtyre opozicioneve fonologjike: të tilla, meritojnë të vihen në spikamë. fa:r/, /tu:b/~/tu:f/; /b/~/z/: / /t/~/g/:/to:j/ ~ /go:j/, /rrotat/~/ ba:ll/~/ za:ll/; /b/~/t/: /me gabue/~/ rrogat/, /de:t/~/de:g/;/t/~/d/:/trũ/~ Sistemi i fonemave bashkëtingëllore me gatue/, /bã°:j/~/tã°:j/; /b/~/f/: / drũ/; /t/~ k/:/te:t/~/te:k/; /t/~/f/:/ ba:r/~/fa:r/, /bu:rr/~/fu:rr/; /b/~/m/: kuti/~/kufi /, /tu:t/~/tu:f/; /t/~/m/: / Sistemi bashkëtingëllor i së folmes së /bi:/~/mi:/, /bo: ll/ ~ /mo:ll/, /bi:r/~/ ta:ll/ ~ /ma:ll/, /te:t/~/me:t/, /teze/~/ Opojës është i përbërë nga 29 fonema: mi:r/; /b/~/g/: /bisht/ ~ /gisht/; meze/; /t/~/sh/:/ta:ll/~/sha:ll/. /p/, /b/, /t/, /d/, /g/, /c/, /x/, /ç/, / /b/~/h/:/bo:ll/~/ho:ll/,/ba:ll/~/ Fonema t është një bashkëtingëllore xh/, /ć/, /ğ/ (gj), /m/, /ň/, /n/, /nj/, ha:ll/, /bark/~/hark/.Fonema b është mbylltore, alveoledentale, e shurdhët. /f/, /v/, /th/, /dh/, /s/, /z/, /sh/, / bashkëtingëllore mbylltore, dybuzore, Kjo fonemë, ashtu si në të folmet e zh/, /j/, /l/, /ll/, /r/, /rr/, /h/. Siç e zëshme. Kjo fonemë njëherësh është tjera të gegërishte, edhe në të folmen e shihet, e folmja e Opojës në inventarin edhe korresponduese e zëshme e p-së. Si Opojës shqiptohet dhe dëgjohet mirë në e saj bashkëtingëllor, nuk dallon shumë në mbarë shqipen e veriut, edhe në këtë të tri pozicionet: në fi llim, në mes dhe nga gjuha letrare dhe nga të folme tjera të folme, bashkëtingëllorja b ruhet dhe në fund të fjalës: top, trim, tash, trup, të gegërishtes verilindore. Nga shumica shqiptohet mirë në të gjitha pozicionet e tlyn, tre, tul, fyti, rrota, sonte, prita, e të folmeve verilindore ajo dallohet nga fjalës: në fi llim, në trup dhe në fund të lot, kot, kat, shahat. T-ja proklitike prania e bashkëtingëllores hundore /ň/, fjalës: bu:k, bardh, bje:shk, bru:m, bark, sonorizohet në d kur ndodhet në pozicion që është krijuar si rezaltat i asimilimit bo:ll, bure, barut, krraba, baba, babalok, para bashkëtingëlloreve të zëshme b, g: të grupt konsonatik nd, dhe nga mungesa ço:rb, rob, tub, etj. Në të folmen që po d’bardh,d’zi, d’gurit, d’dhenve, d’dhive, e bashkëtingëllores η në vend të së trajtojmë fonema b është alternuar në p d’vaktit, d’but, d’zuna, d’vjetra, d’vodha cilës kemi grupin e paasimiluar ng, si te një grup fjalësh, kryesisht të huazuara etj. Sonorizimi i bashkëtingëllores t dhe nga rrafshimi i okluziveve palatale nga gjuha turke: xhevap (xhevab), sevap nuk është karakteristikë vetëm e kësaj në ato afrikative paragjuhore, që është (sevab), arap (arab), çitap (kitab). Kjo të folmeje, por dukuri që ka përhapje karakteristik për mbarë të folmet e dukuri ka prekur edhe disa emra të të gjerë edhe në të folmet e tjera të Kosovës. Në vijim do të ndalem në përveçëm të njerzëve me prejardhje gegërishtes, si në të folmen e Hasit, në të përshkrimin fonetik dhe fonologjik të nga gjuhët orientale, bie fjala:Jakup folmen e Rranxave të Mbishkodrës etj. Te secilës bashkëtingëllore veç e veç. (Jakub), Ejup (Ejub), Ragip (Ragib), Shaip ndajfolja sot fonema t alternohet në d: (Shaib),Taip (Taib). Një fenomen të këtillë sod (sot). Një grup emrash njerëzish me Fonema p e kemi hasur edhe në të folme të tjera të burim nga gjuhët orientale (turqishtja, gegërishtes verilindore, si në të folmen e arabishtja dhe persishtja), të cilët në Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet Kaçanikut, në të folmen e lokalitetit të gjuhën burimore në pozicion në fund të këtyre opozicioneve: /p/~/d/: /pi:/~/ Klinës, në të folmen e Podrimes etj. Te një fjalës shqiptohen me d, në të folmen tonë di:/, /(me) pa:/~/(me) da:/; /p/~/f/: numër i vogël fjalësh, në pozicion në trup na dalin me fonemën t: Ahmet (Ahmed), /pla: k/~/fl a:k/; /p/~/v/: /pi:m/~/ të fjalës, fonema b është alternuar në: v Hamit (Hamid), Mahmut (Mahmud), Esat vi:m/,/pa:l/ ~/va:l/;/p/~/z/: /pi:/~/ avdes (abdes), Avdi (Abdi), Avdyl (Abdyl), (Esad), Fuat (Fuad) Ferit (Ferid), Mexhit zi:/ ~ /shkop/ ~ /shko:z/; /p/~/th/: / Avdi (Abdi). Një alternim të tillë fonetik (Mexhid). Këtë veçori fonetike e hasim pi:k/~/thi:k/, /pi:/~/thi:/;/p/~/g/: e hasim edhe në të folmen e Kaçanikut58 edhe në “Mesharin” e Gjon Buzukut. /para/~/gara/, /papun/~/pagun/, me rrethinë dhe në të folmen e Podrimes, /pa:l/ ~ /ga:l/. Fonema p është porse në të folmen e Opojës, për dallim Fonema d bashkëtingëllore mbylltore, e shurdhët, nga dy të folmet e tjera, fenomeni i dybuzore. Ajo shqiptohet mjaft mirë në përmendur e ka përfshirë një numër Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet 41 këtyre opozicioneve: /d/~/j/: /de:t/~/ g/~/l/: /go:j/~/lo:j/, /zog/~/zoj/. Fonema ç je:t/; /d/~/th/: /due/~/thue/, /me Fonema g është korresponduesja e zëshme dae/~/me thae/; /d/~/m/: /due/~/ e k-së. Ajo është një bashkëtingëllore Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet mue/; /d/~/sh/: /daj/~/shaj/; /d/~/ t/: mbylltore, velare. Si e tillë ajo dëgjohet këtyre opozicioneve: /ç/~/m/: /çaj/~/ /drũ/~/trũ/; /d/~/dh/: /de:t/~/dhe:t/, / dhe shqiptohet njësoj si në të folmet e maj/; /ç/~/p/: /çel/~/pe:l/; /ç/~ dri:t/~/dri:dh/; /d/~/n/: /da:t/~/na:t/, tjera gege dhe si në gjuhën letrare në /d/: /çaj/~/da:j/Fonema ç është një /ka da:l/~/ka nal/; /d/~/h/: /de:r/~/ përgjithësi. Mbarë e folmja e Opojës e bashkëtingëllore gjysmëmbylltore, he:r/; /d/~/rr/: /di:t/~/rri:t/. Fonema d shqipton këtë bashkëtingëllore në pozita paraqiellëzore, e shurdhët. Ajo realizohet është korresponduese e pazëshme e t-së. të ndryshme të fjalës: në pozicion nistor në të gjitha pozicionet e fjalës: në fi llim, Ajo është një bashkëtingëllore mbylltore, në mes dhe në fund të fjalës: çmim, çaj, të fjalës: gogol, gum, goj, gac, grop, alveolodentale, e zëshme. Kjo fonemë në maçorr, kaçamak, veç, kaç, lloç. grusht, grumoll, gusht, gzim, gordi, gisht; të folmen e Opojës është ruajtur si në Në rastet kur tingull ç ndiqet nga një në pozicion mesor: zagar, zhagit, zhgun, shumicën e të folmeve tjera të shqipes, tingull i zëshëm, ai alternohet në zh, p. legen, lugat, bagrem, argat; në pozicion pra e pandryshuar, dhe shqiptohet njësoj sh.: zhdoğa (çdo gjë), zhdokush (çdokush). si në gjuhën e sotme shqipe në fillim fundor: zog, prag, i lig, larg etj. Një alternim i tillë nuk është veçori të fjalës: da:rdh, det, daire, da:l, do:r, Te disa emra të gjinisë mashkullore, të vetëm për të folmen e Opojës, ngase si e dash, demel etj.; në mes; lodra, kodra, cilët në njëjës sosin me bashkëtingëllore tillë është një dukuri që ka shtrirje edhe adet etj.; në fund të fjalës: çud, sod, g, në numrin shumës e palatalizojnë në të folmet e tjera të Kosovës. pod, mod etj. g-në, respektivisht e afrikatizojnë në Bashkëtingëllorja ç te mënyra dëshirore e ğ. p.sh zog-zoğ, pllugplluğ, burg-burğe. foljes kam ka dhënë sh, pash (paç) hajor Fonema k Kjo fonemë afrikatizohet edhe te foljet pash (hajër paç) për hajr t’koft nusja! apofonike në kohën e kryer të thjeshtë, Hajor pash//. Identifi kohet nëpërmjet këtyre kryesisht në pozicion në mes të fjalës: opozicioneve: /k/~/f/: /ku:rr/~/fu:rr/, djeg- doğa, zdjerg-zdorğa. Në rastet Fonema xh /kajde/~/fajde/; /k/~/p/: /(me)pa:/~/ kur fonema g ndodhet në pozicion para (me) ka:/, /ki:sh/~/pi:sh/; /k/~/b/: / bashkëtingëlloreve të shurdhëta t, sh, ç, Fonema xh realizohet nëpërmjet ka:l/~/ba:l/,/ku:rr/~/bu:rr/; /k/~/ s alternohet në k: ilagot (i lagët), i liksht këtyre opozicioneve fonologjike:/ dh/: /de:t/~/dhe:t/, kasht/~/dhasht/;/ (i ligështuar), i dukt (i dugtë), rroktar xh/~/d/: /xhã°m/~/dã°m/; /xh/~ k/~/h/: /hie/~/kie/, /ha:tor/~/ka:tor; (rrogëtar). /s/: /xhevap/~/sevap/;/xh/~/l/: / /k/~/z/: /ko:rr/ ~ /zo:rr/, /bu:k/ ~ / xhã°m/~/lã°m/; /xh/~/z/: /xhade/~/ bu:z/; /k/~/j/:/bu:k/~/bu:j/, /kã°m/~/ Fonema c Zade/. Bashkëtingëllorja xh, si e tillë, jã°m/,ka:sht/~/ja:sht/; /k/~/h/:/ në të folmen e Opojës shqiptohet në të kaj/~/haj/; /k/~/r/:/do:k/~/do:r/, / gjitha pozicionet e fjalës, qofshin ato Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet (me) lakue/~/(me) larue/; /k/~/dh/: / fjalë burimore të shqipes, qofshin fjalë këtyre opozicioneve: /c/~ /k/: /hec/~/ kã°:m/~/dhã°:m/,/dreka/~/dredha/. të huazuara nga gjuhë tjera: në ballë, hek/; /c/~/sh/: /koci/~/koshi/, / Fonema k është një bashkëtingëllore në trup dhe në fund të fjalës: xhade, mbylltore, e shurdhët, velare. Kjo kaci/~/kashi/;/c/~/j/: /ma:c/~/ma:j/; xhep,xhenet, xhevap, xhami, xhã°m, fonemë në të folmen e Opojës është /c/~/l/: /co:p/~/lo:p/; /c/~/x/:/ haxhi, taxhi, borxh, axh,hoxh, harxh etj. ruajtur mire dhe si e tillë shqiptohet ci:c/~ /xi:x/. Në të folmen e Opojës Fonema xh është një bashkëtingëllore në të gjitha pozicionet e fjalës. Atë e fonema c është ruajtur sikundër edhe në paraqiellëzore, e zëshme. Ajo njëherësh ndeshim në fi llim të fjalës: kurt, ka:l, shumicën e të folmeve të tjera shqipe, është e dhe korresponduese e zëshme e kasht, krevi, kajde, kalle, kerr, kumoll; pra e pandryshuar dhe shqiptohet njësoj ç-së. në mes të fjalës: shka, caktuot, jaka, si në gjuhën letrare. Fonema c është përkrah, fl aka etj. dhe në fund të një bashkëtingëllore gjysmëmbylltore, Fonema ć (q) fjalës: py:k, myk, ğak, plak, pak, pjek, alveolare, e shurdhët. Si e tillë ajo vek, hak etj. Disa fjalë, që në të folmet shqiptohet në të gjitha pozicionet e Kjo bashkëtingëllore identifi kohet tjera dhe në gjuhën letrare shqiptohen fjalës: në fi llim, në mes dhe në fund të nëpërmjet këtyre opozicioneve: /ć/ ~ me q, në të folmen e Opojës në vend fjalës: cu:c, carrok, cullak, co:p, cung, /d/: /me ćit/ ~ / me dit/, /ćark/ ~ / të saj ndeshim fonemën k: kinğ (qingj), koci, gaca, me:c, hec, spec, spi:c etj. dark/; /ć/ ~ /k/:/mić/ ~ /mik/, /uć/ ~ / shkelm (shqelm),shkelmoj (shqelmoj), uk/; /ć/ ~ /dh/: /ćen/ ~ /dhen/, /ći/ ~/ kime (qime), me kesh (për të qeshur),hek Fonema x dhi/. Në këtë të folme bashkëtingëllore (heq), kesh (qesh), kerr (qerre) etj. Ashtu mesgjuhore q nuk ka në asnjë rast, ndërsa si edhe në të folmen e Anadrinisë, edhe Fonema x identifi kohet nëpërmjet në vend të saj shqiptohet afrikatja ć, në të folmen në shqyrtim konsonantja k porse shqiptimi i saj është më i butë se i këtyre opozicioneve fonologjike: është alternuar në ćedhe te disa emra me afriktes së gjuhës letrare dhe i të folmeve /x/~/c/: /xi:x/~/ci:c/. Fonema x është origjinë nga gjuhët orientale, ta zëmë: të tjera, në të cilat shqiptohet palatalja një bashkëtingëllore gjysmëmbylltore, Ćerim (Kerim), Ćemajl (Kemajl), Shefćet q. Në këtë të folme shqiptohen me k alveolare, e zëshme. Kjo fonemë, në të (Shefket), Zećir(Zekir) etj. fjalët që në gegërishten veriperëndimore folmen që kemi për objekt studimi, nuk shqiptohen me q, p. sh.: kime (qime), Fonema g ka ndonjë ndryshim fonetik në krahasim kinğ (qengj), me kep (për të qepur), me të folmet tjera të gegërishtes dhe kerr (qerre),kep (qep) me kesh (për Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet si e tillë ajo shqiptohet në të gjitha të qeshur), kesh (qesh) etj. Dukuria e këtyre opozicioneve: /g/~/t/:/go:j/~/ pozicionet, ndonëse fjalët që e kanë velarizimit të bashkëtingëllores palatale to:j/, /rrogat/~/rrotat/, /de:g/~/ fonemën x, për nga numri, janë të kufi (afrikate) nuk është veçori vetëm e së de:t/;/g/~/j/: /ga:z/~ /ja:z/, /la:g/~/ zuara madje jo vetëm në të folmen e folmes sonë, por fenomen që ka përhapje la:j/ /g/~/l/: /tug/~/tul/, /me pague/~/ Opojës, por përgjithësisht në mbarë të edhe në të folmet e tjera të gegërishte me palue/; /g/~/r/: /de:g/~/de:r/; folmet e tjera të shqipes dhe në gjuhën verilindore. Kjo dukuri njëherësh është /g/~/f/: /gu:sh/~/fu:sh/, /ga:r/~/fa:r/; letrare. Ajo shqiptohet te fjalët: xix, i edhe veçori gjuhësore që i ndan të /g/~/t/: /rro:g/~/rro:t/, /zog/~/zot/;/ nxet, i nxit. folmet e gegërishtes verilindore nga të 42 folmet e gegërishtes veriperëndimore. Ekzistenca e kësaj foneme në inventarin bã°ni/; /nj/~/z/: / njã°/~/zã°/. Fjalët turke, që kanë hyrë në gjuhën e sistemit të bashkëtingëlloreve të së Ngjashëm me shumicën e të folmeve që po e trajtojmë, si në këtë të folme folmes sonë është pasojë e asimilimit të veriut edhe në të folmen tonë ashtu si edhe në të folmen e qytetit të të grupit të bashkëtingëlloreve nd në konsonantja nj ka pësuar ndryshime. Prizrenit, janë palatalizuar e pastaj bashkëtingëlloren e thjesht hundore ň. Kjo bashkëtingëllore në ballë të fjalës palatalja q është afrkatizuar në ć: asćer shqiptohet mirë te fjalët: njerk, njã°, (asker), berećet (bereket). Po këtë rrugë Fonema n njani, njã°na. Në trup të fjalës tingulli e kanë ndjekur edhe fjalët e huazuara nj është ruajtur te një numër i kufi zuar nga gjuhët tjera: maćin (makinë), paćet Fonema n realizohet nëpërmjet këtyre fjalësh: kurrnjani, asnjani,boshnjak etj. (paketë). opozicioneve fonologjike: /n/~/sh/:/ Përpos në shembujt e cekur më lart, pnoj/~ /pshoj/; /n/~/r/:/na:t/~ ra:t/, kjo bashkëtingëllore, kur ndodhet në Fonema ğ (gj) /neve/~/reve/;/n/ ~/l/:/nã°n/~/ pozicion në mes dhe në fund të fjalës, lã°n/, /vjen/~/vjel/; /n/~/ll/: / është jotizuar në j. Në pozicion fundor Kjo fonemë mund të identifi kohet buna:r/~/bullar/. Fonema n është një bashkëtingëllorja nj është jotizuar nëpërmjet këtyre opozicioneve bashkëtingëllore hundore alveolare. Kjo në të gjitha rastet në j në shumësin e fonologjike: /ğ/~/h/: /ğak/~/hak/, / bashkëtingëllore nuk ndryshon në këtë emrave dhe te mbaresat foljore. Kjo ğã°n/~/hã°n/; /ğ/~/z/: /ğã°/~/ zã°/, të folme, por shqiptohet njësoj si në bashkëtingëllore ka përfunduar në j te /ği:/~/zi:/; /ğ/~/rr/: /ğasht/~/rrasht/, të folmet e tjera veriore dhe në gjuhën disa emra në numrin shumës dhe te disa /ğun/~/rrun/; / ğ/~/l/:/ğã°/ ~/lã°/, letrare. Këtë bashkëtingëllore e gjejmë mbiemra: çobej, ğarpij, pej, t’ rij, frej, /ğuj/~/luj/. Kjo bashkëtingëllore si rregullisht në fillim, në mes dhe në fund brij, kusherij, mullij etj. Te një grup prepalatale e afrikatizuar realizohet në të të fjalës, si për shembull: nat, nuse, emrash në pozicion në ballë të fjalës gjitha pozicionet në fi llim, në mes dhe në mini, nafak, normjet, amanet, inat, kjo bashkëtingëllore është alternuar në fund të fjalës: ğak, ğasht, ğumi, ğarpon, dhelpon, hajvan, hã°n, pnon, ğarpon grupin konsonantik nx (ngj): me nğeh ğyshe, burğe, mağe,kinğ, derğ, pluğ etj. etj. Bashkëtingëllorja n, në të folmen (për të numëruar), i nğom (i njomë), me Tingulli ğ në pozicion nistor te një numër e Opojës, ashtu si edhe në të folmen e ğoft (për të njohur) etj. i kufi zuar fjalësh është alternuar në g, Qytetit të Prizrenit69, është alternuar Disa emra, të cilët në trajtën e pashquar ta zëmë, guh (gjuhë), guni (gjuni). Një në j te veta e tretë e imperfektit të disa të njëjësit sosin me grupin vokalik ue, alternim të tillë e ndeshim edhe në të foljeve: pnojke, bojkeshkojke, hajke, në shumës në fund të fjalës marrin folmet tjera të Kosovës, si në të folmen lajke, luftojke. Ky fenomen fonetik mbaresën j: ftoj, thã°j, prroje. Ashtu e Kaçanikut, në të folmen e Anadrinitetj. është i vonshëm në këtë të folme dhe në si edhe në shumicën e të folmeve Te emri gjeli bashkëtingëllorja ğ ka dhënë gegërishten përgjithësisht që ka përzier verilindore konsonantja nj edhe në g geli. I ka vojt geli. mbaresën vetore mbështetëse –te të pozicion nistor ka dhënë n ose ni: ni kësaj mënyre me mbaresat e habitores (një), nisoj (njësoj), nime (njëmend), Fonema m –ke, -ka. Në pozicion në fi llim të fjalës nizet (njëzet), niher(njëherë), nimij (një në këtë të folme tingulli n u shtohet mijë). Bashëtingëllorje nj është jotizuar Fonema m identifi kohet nëpërmjet këtyre fjalëve: nçohot (çohet) nkreva edhe te foljet e vetës së parë njëjës të këtyre opozicioneve: /m/~/l/: /mash/~/ (kreva), ntrashot (trashët), nklluç (klluç). kohës së tashme të dëftores që dalin me lash/, /maj/~/laj/; /m/~/f/: /mali/~/ Kjo dukuri fonetike është karakteristike temë me zanore: pnoj (punoj), bã°j (baj) fali/,/mola/~/fola/; /m/ ~/d/: /mora/~/ vetëm për të folmen e Opojës dhe, me mloj, (mbuloj),maj (mbaj). dora/ , /mue/~/due/; /m/~/t/:/mas/~/ sa dime ne, nuk haset te ndonjë e folme tas/, /meze/~/teze/; /m/~/g/: /mac/~/ tjetër e shqipes. Fonema f gac/, /muj/~ guj/.Fonema m është një bashkëtingëllore hundore dybuzore. Kjo Fonema nj Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet bashkëtingëllore në të folmen që po e këtyre opozicioneve fonologjike: /f/~/p/: shqyrtojmë, njësoj si në gjuhën letrare Dy dialektet e shqipes dallojnë ndërmjet /fl a:k/~/pla:k/; /f/~/b/: /fa:r/~/ba:r/, dhe në të gjitha të folmet veriore, tyre edhe në punë të shqiptimit të /tu:f/~/tu:b/; /f/~/v/: /fa:l/~/va:l/; shqiptohet në fi llim, në mes dhe në fund bashkëtingëllores qiellzore hundore /f/~/k/: /fajde/~/kajde/; /f/~/th/:/ të fjalës. Në fi llim të fjalës ajo del te nj. Të folmet e jugut në përgjithësi me frye/~/me thye/.Fonema f është një fjalët: muzat, ma:sh, mĩ,mas, mal, mjel, karakterizohen me ruajtjen e saj, bashkëtingëllore fërkimore e shurdhët, mish mjeko:rr etj.; në mes te fjalës: ndërsa në të folmet e veriut kjo buzore-dhëmbore. Si e tillë fonema amanet,kumoll, bume, e shkume, lakmi, bashkëtingëllore ka pësuar ndryshime. në fjalë ruhet në të gjitha pozicionet fęmon; në fund të fjalës: kã°m, lã°m, Pra, të folmet e gegërishtes dhe të e fjalës: në ballë, në trup dhe në fund prã°m, fr~:m, br~:m, trim, bĩm etj. folmet kalimtare nuk kanë nj në mes të fjalës, qofshin ato fjalë të gurrës së të fjalës, ndërmjet dy zanoreve dhe në shqipes apo fjalë të cilat gjuha shqipe Fonema ň fund të fjalës70, përkundrazi e kanë i ka huazuar nga gjuhë e tjera: fl o:k, jotizuar atë në bashkëtingëlloren j. Edhe fa:r,fi tim, fl i, fl ej, fshij, afroj, ko:fsh, Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet në të folmet e gegërishtes verilindore rrnofsh, nafa:k, lu:ft, plaf, zylyf etj. Te këtyre opozicioneve: /ň/~/j/: /ňasht/~/ bashkëtingëllorja nj, në shumicën e fjala thmi tingulli f është alternuar në jasht/; /ň/~/h/: /me ňie/~/ me hie/;/ň/ rasteve, është spirantizuar në j, por kufi th thmi (fëmijë). Një alternim i tillë nuk ~/r/: /ňuj/~/ruj/; /ň/~/d/: /ňer/~/de:r/ ri kohor i ruajtjes së bashkëtingëllores është vetëm veçori e së folme sonë, por Fonem ň është bashkëtingëllore hundore, nj nuk dihet me saktësi në mungesë të një dukuri që ka përhapje mjaft të madhe dhëmbore, e zëshme dhe si e tillë ajo dokumenteve të shkruara. Në mbështetje edhe në të folmet tjera të gegërishtes shqiptohet në pozitat të ndryshme të të studimit të Idriz Ajetit “Pamja verilindore. fjalës: në pozicion nistor të fjalës: ňuk, historike e ligjërimit të Gjakovës në fillim Fjalët të cilat në të folmet e jugut dhe në ňasht, ňer, ňie, ňej,ňuj, me ňye; në të shekullit XIX” mund të konstatojmë gjuhën letrare shqiptohen me f, në këtë pozicion mesor: shňeti, me pereňue, se deri në fi llim të shekullit XIX kjo të folme, ashtu si edhe në shumicën e të kňãoj,skeňer, meňim, yňy:r, muňash, bashkëtingëllore shqiptohej mjaft mirë. folmeve të veriut në vend të fonemës th kňena, aňena, voňoj, pereňi. Në pozicion Kjo fonemë realizohet nëpërmjet këtyre del fonema f: ufoll (uthull), fell (thellë), fundor kjo fonemë nuk realizohet. opozicioneve: /nj/~/b/: /njã°ni/~/ fl lã°z (thëllëzë), kfjellt(i kthjellët). 43

Sipas mendimit të Çabejt, kalimi i th- shqiptohet edhe në të folmet e tjera të zot/~/ lot/, /zã°j/~/lã°j/.Fonema z së në f, pas përhapjes së madhe që ka shqipes dhe në gjuhën letrare, prandaj, është një bashkëtingëllore fërkimore, e nëpër dialekte, nuk është edhe diçka aq si e tillë, kjo fonemë realizohet në të zëshme, alveolare. Kjo fonemë ruhet e e re dhe si duket ngjitet deri në periodën gjitha pozicionet e fjalës: në fi llim, në shqiptohet mirë, njësoj siç shqiptohet paraletrare të gjuhës. mes dhe në fund të fjalës: dhia, dhen, edhe në shumicën e të folmeve të shqipes me dhez, dhã°mi,me dhã°:n, e madhe, dhe në gjuhën letrare në përgjithësi në Fonema v gardhi, bardh, me vjedh etj. Në të folmen të gjitha pozicionet: në fi llim, në mes e Opojës bashkëtingëllorja në fjalë nuk dhe në fund të fjalëve. Pavarësisht nga Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet është alternuar në ll në asnjë rast ashtu tingujt që e shoqërojnë, me përjashtime këtyre opozicioneve: /v/~/b/:/voja/~/ siç është alternuar në disa të folme të të rralla, kjo bashkëtingëllore edhe boja/, /vjen/~/bjen/, /varra/~/barra/;/ gegërishtes, si bie fjala, në të folmen në të folmen e Opojës nuk ka pësuara v/~/h/: /krevi/~/krehi/; /v/~/sh/: / e qytetit të Prizrenit, në atë të Luginës alternime fonetike. Bashkëtingëllorja z va:l/~/sha:l/; /v/~/l/: /varg/~/larg/, / së Shkupit dhe në të folmen Rranxave të në pozicion para bashkëtingëlloreve të hava/~/hala/; /v/~/dh/: /vija/~/dhija/ Mbishkodrës. Për këtë dukuri gjuhësore të zëshme ka kaluar në afrikaten x: menxi ;/v/~/z/:/vi:/~/zi:/. Bashkëtingëllorja kalimit të dh-së në ll gjuhëtarja e njohur (mezi), kallxoj(kallëzoj), m’u rrxu (për v është një bashkëtingëllore fërkimore, ruse Desnickaja thekson: “Tendenca për t’u rrëzuar), i nxim (i nzirë). Një kalim të e zëshme, buzore-dhëmbore. Ky tingull përzierjen e l-së me dhnë është veçori më z-së në x e kemi hasur edhe në të folmet ruhet e shqiptohet mirë në të gjitha karakteristike e të folmes së posaçme, që e tjera të shqipes, si: në të folmen e pozitat: në fi llim, në mes dhe në fund rrjedh prej rrethit katolik të qytetit të Postripës, në të folmen e Kastratit etj. të fjalës: vlla, varg, val, i vokot, von, vi, Shkodrës”. Në pozicion nistor shqiptohet te fjalët: lava, preva, sevap, xhevap, hava, krevi, za, zemor, zi, zagar, zog, zotni, zullum, bakllav, tav. Në të folmen tonë, ashtu si Fonema s zj~m, zor, zo:rr etj. Në pozicion mesor: edhe në të folmet e tjera gege, tingulli v teze, meze, buza, rruza, lezet,bezi, kryen edhe funksionin e bashkëtingëllores Fonema s identifi kohet nëpërmjet azgan, morzi, ramazan etj. Në pozicion antihiatizuese, si p. sh.: lava, lave, këtyre opozicioneve: /s/~/sh/: / fundor: mã°z, hez, gaz, bu:z, rru:z, mi:z, preva, preve, nxeva, nxeve, bleva, bleve. masa/~/masha/, /kos/~/kosh/; /s/~/h/: ği:z etj. Tingullin v antihiatizues na shfaqet në /samar/~ /hamar/, /sã°n/~/hã°n/; trajtën e shquar edhe në një grup i vogël /s/~/ll/: /sall/~/rrall/, /kos/~/korr/; Fonema sh emrash mashkullorë të gurrës së shqipes, /s/~/z/: /sorr/~/ zorr/, /so:rr/~/zo:rr/. siç janë emrat: shkavi, thivi, kavi. Fonema s është një bashkëtingëllore Identifi kohet nëpërmjet këtyre fërkimore, e shurdhët, alveolare dhe si opozicioneve: /sh/~/h/: /lesh/~/leh/; Fonema th e tillë realizohet në të gjitha pozicionet /sh/~/l/:/shaj/~/laj/, /shuj/~/luj/; / e fjalës: në ballë të fjalës: sapun, sh/~/z/: /shi/~/zi/; /sh/~k/:/sherr/~/ Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet storpik, sonte,so:rr, sit:, setor; në trup: kerr/,/shuj/~/muj/,/shi:/~/ki:/; / këtyre opozicioneve fonologjike: /th/~/ masnesor, nesor, kosit, kysmet; dhe në sh/~/rr/: /maz/~/marr/; /sh/~/m/: dh/:/thi:/~/dhi:/, /thash/~/dhash/, / fund të fjalës: ko:s, me:s, be:s, kllos, me /sherr/~/merr/, /sha:rr/~/marr/. drith/~ /dridh/; /th/~/l/: /thahet/~/ sos. Kur bashkëtingëllorja s ndodhet në Fonema sh është një bashkëtingëllore lahet/, /thash/~/lash/; /th/~/f/: / pozicion prapa bashkëtingëlloreve l, ll, fërkimore, e shurdhët, paraqiellzore. methye/~/me frye/, /that/~/fat/; / m, n, t, r asimilohet në afrikaten c, ta Kjo bashkëtingëllore nuk paraqet veçori th/~/h/: /tha/~/ha/~/ thahet/~/hahet/; zëmë: rrenc, çelc, planc, drejci, thatci, dialektore në këtë të folme, por përdoret /th/~/p/: /that/~/pat/, /thika/~/pika/, shtypci, gjymc (gjysmë), mcus (mësues). njësoj si edhe në të folmet tjera dhe në /thash/~/pash/. Kjo bashkëtingëllore Ky alternim fonetik nuk është veçori gjuhën letrare. Si e tillë bashkëtingëllorja nuk ndryshon në këtë të folme, por vetëm e së folmes sonë, por fenomen që sh në të folmen e Opojës shqiptohet mire shqiptohet njësoj si në të folmet e tjera e ndeshim edhe në të folmet e tjera gege. në të gjitha pozicionet e fjalëve: në fi veriore. Bashkëtingëllorja th është një Fonema s para bashkëtingëlloreve b, d, llim, në mes dhe në fund të fjalës. Në bashkëtingëllore fërkimore, e shurdhët, g, v sonorizohet në bashkëtingëlloren z: fillim të fjalës: shahat, shok, shi:, shum, ndërdhëmbore. Këtë bashkëtingëllore, z’don, z’bon, z’doket, z’di, z’vi, z’droj, shaj, sha:rr, shyt, sherr, shkoj, shkel ashtu si edhe në të folmet tjera të z’gjã°j, z’da:l, z’ gatet, z’ gutet, z’ vi etj. Në mes të fjalës: rreshti, i prisht, shqipes dhe në gjuhën letrare, e gjejmë etj. Ashtu si edhe në të folmen e Anadrinit përshesh, veshi, pu:shk, telashe, mu:shk, rregullisht në të gjitha pozicionet: në fi dhe në të folmen e Malësisë së Tetovës, dushk, prushi, ćyshe, ğyshe etj. llim, në mes dhe në fund të fjalës, si për bashkëtingëllorja fërkimore s, nën Në fund të fjalës: shpesh, mish, lesh, me shembull: thik, thi, that, thash, thupor, ndikimin e gjuhëve të sllavëve të jugut, ğesh, kosh,pa:sh, kesh, çervish etj. thekon, ethe, drith, djath, math rreth, te një numër i kufi zuar fjalësh të huaja Në këtë të folme, për dallim nga disa m’u ćeth etj. është alternuar në c: fallc (fals),diciplin të folme të tjera të Kosovës në të cilat (disiplinë), cic (sisë), vakcin (vaksinë) bashkëtingëllorja sh ka kaluar në ç si në Fonema dh etj. të folmen e Llapit: çkruj (shkruaj), çpoj (shpoj), çkrij (shkrij) çkumoj (shkumboj) Identifi kohet nëpërmjet këtyre Fonema z etj. - kjo bashkëtingëllore nuk i është opozicioneve fonologjike: /dh/~/th/:/ nënshtruar alternimit në ç. dhi:/~/thi:/, /dhash/~/thash/, /dridh/~ Fonema z identifi kohet nëpërmjet /drith/; /dh/~/k/: /dhasht/~/kasht/, / këtyre opozicioneve: /z/~/p/: / Fonema zh dhã°m/~/kã°m/; /dh/~/d/:/dhe:t/~/ shkop/~/shkoz/, /zi:/~/pi/; /z/~/h/: / de:t/; /dh/~/rr/: /dhen/~/rren/, / za:ll/~/ha:ll/, /zor/~/hor/, /zile/~/ Kjo fonemë identifikohet nëpërmjet dhi/~/rri/; /dh/~/l/:/dhã°m/~/lã°m/, hile/; /z/~/th/:/zemor/~/themor/, / këtyre opozicioneve fonologjike: / /dhash/~/lash/; /dh/~/sh/: /dhi:/~/ zot/~/thot/; /z/~r/: /zã°n/~/rã°n/, / zh/~/l/: /zhag/~/lag/, /zhu:g/~ lu:g/. shi/~/dhasht/~/jasht/; /dh/~/t/: / mi:z/~/mi:r/; /z/~/ll/:/zall/~/rrall/, Fonema zh është një bashkëtingëllore dri:dh/~/dri:t/, /dhe:t/ ~ /te:t/.Fonema /maz/~/marr/; /z/~/k/: /korr/~/ fërkimore, e zëshme, paraqiellzore. Në dh në të folmen e Opojës shqiptohet zorr/, /bu:k/~/bu:z/; /z/ ~/t/: /ta:ll/ të folmen e Opojës kjo bashkëtingëllore njësoj dhe e pandryshuar ashtu siç ~ /za:ll/, /dhe:t/~ /dhez/; /z/~/l/: / shqiptohet njësoj si edhe në të folmet e 44 tjera të shqipes dhe në gjuhën letrare. Ajo bashkëtingëllorja l është alternuar në ll: bull/, ~/rru:g/~/llu:g/; /rr/~/t/: /rrog/~/ mund të gjendet në të gjitha pozicionet: blluz (bluzë),akumllator (akumulator), rrot/, /burr/~/but/ /; /rr/~/f/:/korra/~/ në ballë, në trup dhe në fund të fjalëve: fakulltet (fakultet), kille (kile), pllazh kofa/, /tu:rr/~ /tu:f/. zhug, zhiv, zhag, zheg, zhagoj, zhgun, (plazh), goll (gol). Përemrat pyetës cili, Fonema rr është një bashkëtingëllore grazhd,strazh, garazh etj. cila, cilit në të folmen e Opojës, ashtu dridhëse, alveolare, porse për dallim prej si edhe në të folmet e tjera të Kosovës: fonemës r, rr-ja karakterizohet me forcën Fonema j në të folmen e Kaçanikut në të folmen më të madhe të dridhjeve. Tingulli në e Shalës së Bajgorës, në të folmen e fjalë në të folmen e Opojës ndeshet në të Identifi kohet nëpërmjet këtyre Anadrinit shqiptohen me ll dhe jo me l: gjitha pozicionet: në ballë, në trup dhe në opozicioneve: /j/~/c/: /ma:j/~/ma:c/; i cilli, cillat, për cillin etj. Një dukuri e fund të fjalëve: rrã°j, rro:t, rru:g, rryp, /j /~/g/: /ja:z/~/ga:z/, /la:j/~/la:g/./ tillë gjuhësore është e pranishme edhe rro:g, rrezik, rreze, rreth, rrush, rruj, j/~/k/: /bu:j/~/bu:k/, /jã°m/~/kã°m/; te shkrimtarët e vjetër të Veriut. Në të rras, arrnoj,morra, korra, e vorra, nxorra, /j/~/d/: /je:t/~/de:t/. Fonema j është folmen tonë shqiptohet me ll e jo me l bu:rr, fu:rr, kurr, turr, a:rr,ba:rr etj. një bashkëtingëllore sonante, qiellzore, edhe dita e javës e diel: e dioll (e diel). e zëshme. Si e tillë, spirantja j ruhet e Fonema h shqiptohet mirë në të gjitha pozicionet: Fonema ll në ballë, në trup dhe në fund të fjalëve: Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet këtyre ja:v, ju, jo, jã°m, jap, jeremi, lulja, Fonema ll identifi kohet nëpërmjet opozicioneve: /h/~/sh/: /haj/~shaj/, / beja, e reja, e veja, laj,bã°j, shkoj, pnoj, të këtyre opozicioneve fonologjike: / leh/~/lesh/; /h/~/z/: /hall/~/za:ll/, / haj, maj, luj, vaj etj. Bashkëtingëllorja ll/~/z/: /rrall/~/zall/, /mall/~/maz/; hor/~/zor/, /hile/~/zile/; /h/~/s/: / j në pozicion në trup të fjalës e kryen /ll/~/k/: /pjell/~/pjek/, /mjell/~/ hamar/~/samar/, /hã°n/~/sã°n/; /h/~/ edhe funksionin e bashkëtingëllores mjek/, /hall/~/hak/; /ll/~/sh/: / th/: /ha/~/tha/, /hahet/~/ thahet/; antihiatizuese. Tingulli antihiatizues j u mo:ll/~/mo:sh/, /lloç/~/shoć./Fonema /h/~/ v/: /krehi/~/krevi/; /h/~/ğ/: / shtohet disa emrave dhe mbiemrave, disa ll është një bashkëtingëllore anësore, hak/~/ğak/, /hã°n/~/ğã°n/;/h/~/d/: / emrave të pashquar, si dhe disa trajtave alveolodentale. he:r/~/de:r/; /h/~/b/: /ho:ll/~ /bo:ll/, të mënyrës urdhërore: e reja,delmja, Në këtë të folme përdoret e shqiptohet /ha:ll/~/ba:ll/, /hark/~/bark/. Fonema shpija, lulja, reja, haje, ngiju, ruju; bashkëtingëllorja ll njësoj si edhe h është një bashkëtingëllore fërkimore, ndërsa ky tingull nuk e luan rolin e në të folmet e tjera dhe në gjuhën e shurdhët, laringale. Për dallim nga të bashkëtingëllores antihiatizuese te një e sotme letrare përgjithësisht. Këtë folmet e tjera të gegërishtes verilindore grup fjalësh, të cilat në të folmet e tjera bashkëtingëllore e gjejmë në të gjitha kjo fonemë, në përjashtime të rralla, të Kosovës i ndeshim të shqiptohen me pozicionet e fjalëve: në fi llim, në mes shqiptohet mirë në të gjitha pozicionet e j antihiatizuese. Pra, në të folmen tonë dhe në fund: lloç, lla:m, valle, llastik, fjalës. Pra, si e tillë, bashkëtingëllorja h shqiptohen pa j antihiatizuese te fjalët: llokum, llaf, plla:m, baklla:v, fl lad, shqiptohet në fi llim në mes dhe në fund dhia, Sevdia,Sadria, Maqedonia etj. bllok, vje:ll, mje:ll, pje:ll, ma:ll, ha:ll, të fjalës: hije, hyp, hamall, duhon, llohus, Tingullin epentetik j e marrin edhe një ğa:ll, shko:ll etj.Te një grup emrash lahem, nçohem, shahat, porkrahen, varg foljesh të vetës së tretë në kohën bashkëtingëllorja ll në pozicion në fund marhã°m, shehor (qytet), krah, shoh, e pakryer, tema e të cilave sos me të fjalës është jotizuar në j: bull-buj, leh, fsheh etj. Në të folmen e Opojës në zanore, siç janë foljet: dajke, hajke, mashkollmashkuj, kungoll-kunguj etj. disa raste e kemi vërejtur edhe rënien e majke, thojke, shkojke,pnojke etj. Në Një alternim i tillë fonetik nuk është bashkëtingëllores h, por natyrisht jo në të folmen e Opojës bashkëtingëllorja j, veçori vetëm e kësaj së folmeje, por atë shkallë sa në të folmet e tjera gege, si tingull protetik, u shtohet disa fjalëve dukuri që haste edhe në të folmet e tjera si te fjalët: Amar (hamar), Amet (Ahmet), si: kali j~m (kali im), kali jon(kali ynë), të shqipes dhe në gjuhën letrare. Mamuti (Mahmuti), Amdi (Hamdi), Yrmet jerdhi (erdhi). Një dukuri e tillë është e (Hyrmet), ajde (hajde), ater (atëherë), ajr pranishme edhe në të folmen e qytetit të Fonema r (hajër). Fjalët, të cilat i janë nënshtruar Prizrenit. këtij ndryshimi fonetik, janë kryesisht Kjo fonemë realizohet nëpërmjet këtyre të huazuara nga gjuhë të tjera me të Fonema l opozicioneve fonologjike: /r/~/v/: / cilat shqipja ka qenë në kontakt. Te një de:r/~/ve:r/; /r/~/k/: /rep/~ /kep/, / numër i vogël fjalësh tingulli h ka kaluar Identifi kohet nëpërmjet këtyre ruj/~/kuj/;/r/~/sh/: /ruj/~/shuj/, / në f, megjithatë numri i fjalëve që i janë opozicioneve fonologjike: /l/~/sh/: / mora/ ~ /mosha/, /dikur/~ /dikush/. nënshtruar këtij ndryshimi, në krahasim laj/~/shaj/, /lyt/~/shyt/, /luj/~/ Fonema r është një bashkëtingëllore me të folmet e tjera gege, është shumë i shuj/; /l/~/z/:~/lot/~/zot. /l/~/th/: dridhëse, alveolare. Me përjashtime të vogël: bafçe (bahqe), nğof (njoh). Ndërsa /lahet/~/thahet/; /thash/~/lash/; vogla ky tingull në të folmen e Opojës fjala ftohtë, që në të folme të tjera të /l/~/g/: /go:j/~/lo:j/, /zog/~/zoj/; ruhet e shqiptohet mirë, ashtu si edhe Kosovës, shqiptohet me f - ftoft, në të /l/~/m/: /lash/~/mash/, /laj/~/maj/; në të folmet e tjera të veriut, pa ndonjë folmen e Opojës shqiptohet me h - ftohot. /l/~/zh/: /lag/~/zhag/. Fonema l është ndryshim të theksuar: në fi llim, në mes Emrit yll në këtë të folme në pozicion në një bashkëtingëllore anësore, alveolare. dhe në fund të fjalës: ruj, rash, rep, fi llim të fjalës i shtohet bashkëtingëllorja Si te fjalët e brumit të shqipe ashtu rek, dera, dora, vdora, ura, fara, ftyra, h hyll. Te disa fjalë, kryesisht fjalë të edhe te ato fjalë, të cilat gjuha jonë i ryshfet, raki, far, a:r, lepor etj. Në disa huazuara nga gjuhët orientale, të cilat për ka huazuar nga gjuhët e tjera, ky tingull raste në të folmen që kemi për objekt nga numri janë të kufi zuara, në pozicion ruhet e shqiptohet mirë në të gjitha studimi, ashtu si edhe në të folmen e në fund të fjalës tingulli h dëgjohet mjaft pozicionet: në fi llim, në mes dhe në fund Andarinit, tingulli r këmbehet me tingullin dobët. Në këso rastesh bashkëtingëllorja të fjalëve: lule, lo:p, luj, lepor, lu:g, rr: mjekërr (mjekër), doktorr (doktor), h ka tendencë të rrëgjimit: xhyna livore,pula, fl e:t, ble:t, bluj, halet, mal, motor (motor), dhã°ndërr (dhëndër) etj. h,marabahh, allah. Bashkëtingëllorja kal, pe:l, shul etj. Ashtu si edhe në të h epentetike, e cila në gjuhën letrare folmen e qytetit të Prizrenit, te një grup Fonema rr dhe në disa të folme na del në format fjalësh të huazuar kryesisht nëpërmjet foljore, nuk mungon as në të folmen që po gjuhëve sllave, të cilat e shqiptojnë Kjo fonemë identifi kohet nëpërmjet shqyrtojmë. Atë e hasim te fjalët: lahom, mjaft dendur bashkëtingëlloren ll, këtyre opozicioneve: /rr/~/ll/: /burr/~ / kruhot, lyhot, thihot, sahat etj. HISTORI 45 RRETHANAT EKONOMIKE SI FAKTOR I MIGRIMIT TE POPULLATA E OPOJES

Mr. Hazer DANA i përgjithshëm i zhvillimit ekonomik në sidomos drejt Beogradit dhe Maqedonisë, Kosovë, jo vetëm se ishte i ulët, por ku ata kryenin punë të rënda krahu. edhe brenda territorit të saj ekzistonin Gjatë kësaj kohe, në Opojë nuk gjejmë Fillimi i shekullit XX e gjen Kosovën dallime të theksuara. Pjesët periferike shtëpi pa një ose më tepër kurbetçinj me mbeturina të bollshme të shoqërisë të Kosovës e sidomos viset e thella në Beograd apo në Maqedoni, d.m.th. në feudale në shumë segmente te jetës malore dhe të izoluara mbetën shumë kurbet shkonin gati të gjithë meshkujt familjare dhe prodhuese. Pas tërheqjes më të pazhvilluara në krahasim me disa e aftë fizikisht. Më vonë, kur Bashkësia së Turqisë në vitin 1912, gjendja e pjesë tjera. Vetëqeverisëse e Interesit për Punësim e përgjithshme në Kosovë dhe rreth saj, Si trevë e izoluar malore me lartësi të Kosovës organizon punësimin në botën e jo vetëm që nuk ndryshoi, por sikur u madhe mbidetare, pa infrastrukturë të jashtme. Opojasit që tani më kurbetin e keqësua edhe më shumë nga okupimi zhvilluar të komunikacionit, regjion i kishin bërë traditë dhe që kishin kushte të serb; marrëdhëniet feudalo-çifligare brezit kufitar me Shqipërinë, Opoja ishte rënda ekonomike në vendlindje, ndikuan nuk u suprimuan. Edhe Opoja si pjesë dhe mbeti treva më pakë e zhvilluar në që ndër të parët ta lëshojnë Beogradin përbërëse e Kosovës ishte në gjendje Kosovë. Në shkallën e ulët të zhvillimit dhe Maqedoninë dhe të shkojnë në botën të tillë ekonomike e ndoshta edhe më ekonomik të Opojës kanë ndikuar perëndimore. Për një kohë të shkurtër të rëndë. Gjatë periudhës kohore 1912 shumë faktorë. Gjatë gjithë historisë së Opojasit i gjejmë gati në të gjitha -1920 ekzistonin rrethana shumë të zhvillimit ka dominuar aktiviteti primar metropolet e Evropës. rënda ekonomike dhe politike, kur në ekonomik, që përcillej vazhdimisht me Në anën tjetër, represioni i vazhdueshëm popullatën e Opojës nga regjimi serb probleme të shumta: Mënyra ekstensive ndaj popullatës shqiptare ishte faktor është bërë represion i paparë (djegie e e punimit të tokës, stërpopullimi agrar, i fuqishëm për shpërnguljen e tyre nga fshatrave, tortura, vrasje masive, etj.) pronat e vogla dhe të shkapërderdhura, vendlindja. Pushteti komunist i vendosur Këto rrethana kanë shkaktuar migrime të mungesa e investimeve të nevojshme, në Kosovë pas Luftës së Dytë Botërore, shumta dhe kryesisht për në Turqi. mungesa e mekanizmit të përshtatshëm, në forma të ndryshme filloi presionin mbi Deri në Luftën e Dytë Botërore, Kosova etj. Sa i përket zhvillimit industrial, popullatën shqiptare (deklarimi si turq mbeti jashtë çdo plani të zhvillimit mund të thuhet se është treva e vetme për t’u realizuar më lehtë shpërngulja, ekonomik në kuadër të Jugosllavisë në Kosovë që ka mbetur jashtë procesit aksioni i grumbullimit të armëve, etj), Socialiste. Sikurse në tërë Kosovën, të industrializimit e që është edhe që detyruan popullatën e kësaj ane të edhe popullsia e Opojës përballet me shkaku kryesor i moszhvillimit ekonomik. shpërngulen me dhunë nga vendlindja e kushte shumë të vështira të jetesës. Objekti industrial që funksiononte ne atë tyre. Kurbeti si një lloj tradicional i migrimit kohë ishte ‘Drateksi’ që është lëshuar në Rrethanat politike dhe ekonomike që të fuqisë punëtore kishte ekzistuar edhe përdorim në vitin 1982. Drateksi ishte u krijuan rreth viteve të nëntëdhjeta më herët, por në këtë kohë ai vjen në objekti i vetëm industrial më i madh ndikuan shumë në intensitetin e shprehje edhe më tepër si një zgjidhje e që punësonte rreth 600 punëtor. Edhe migrimeve. Vendosja e vizave për migrim vetme për të siguruar ekzistencën. Edhe Hidrocentrali ‘Dikanca’ funksiononte dhe në botën e jashtme krijoi probleme rreth pse këto migrime ishin të karakterit të absorbonte një numër të punëtoreve, migrimit të popullsisë, por kushtet e përhoshëm, kurbetçinjtë e asaj kohe nuk dhe mund të thuhet se këto dy objekte rënda ekonomike në vendlindje dhe ktheheshit në shtëpitë e tyre nga 3,7 industriale kishin një ndikim të vogël në përkeqësimi i situatës politike ndikuan deri në 10 vite. Gati secila shtëpi kishte punësimin e popullatës së kësaj ane duke që njerëzit të gjejnë forma të ndryshme, një apo më tepër kurbetçinj. Edhe rruga ndikuar edhe në qëndrimin në vendlindje qoftë edhe pa dokumente të rregullta të për kurbet ishte shumë e mundimshme. të disa njerëzve, sidomos atyre të aftë migrojnë drejt vendeve të ndryshme të Deri në Selanik udhëtohej në këmbë, e fizikisht për të mos shkuar në botën e perëndimit. prej andej me anije deri në Turqi. Ka jashtme. Pas Luftës së vitit 1999, në Opojë pasur raste kur udhëtohej deri në Turqi Shkalla e ulët e zhvillimit ekonomik, me ndryshon situata, si në aspektin dhe anasjelltas në këmbë. Ky udhëtim ka nivel të ulët të zhvillimit bujqësor dhe ekonomik ashtu edhe politik. Fillojnë të zgjatur rreth një muaj. Ky lloj kurbeti mungesa e zhvillimit industrial kushtëzuan funksionojnë edhe disa objekte private ka zgjatur deri në prag të Luftës së Dytë vazhdimisht migrimin e popullsisë së industriale. Aktivitetet ekonomike Botërore. kësaj ane me qëllim të punësimit dhe terciare si komunikacioni, zejtaria, I tërë zhvillimi ekonomik i Kosovës i takon sigurimit të kushteve ekzistenciale. turizmi, tregtia shënojnë një zhvillim të periudhës së pas LDB, kur në Kosovë filloi Gjatë kësaj kohe kurbetçinjtë opojarë ngadalshëm. Krahas këtyre ndryshimeve, zhvillimi i disa degëve industriale, ndërsa migronin drejt qendrave të ndryshme edhe intensiteti i migrimeve bie në shfrytëzimi i minierave ishte qëllim i urbane të ish-Jugosllavisë, ku kishte krahasim me periudhën e para vitit 1999, rëndësishëm ekonomik i Serbisë. Niveli mundësi më të mëdha për punësim e por megjithatë ende mbetet i lartë. 46 HISTORI TRADITA E MANIFESTIMIT TË MEVLUDIT NË TREVËN E OPOJËS

Mr. Sadik MEHMETI manifestohet mevludi në këtë trevë ose, nënës së tij, kurse tjetri për të Zgjedhurin më saktë, nga kur opojanët kanë shënuar tonë Pejgamberin Muhamedin a.s.. Ai ditëlindjen e të Dërguarit të fundit të kishte paraparë që këta xhuza të Kuranit Trajtimin e një teme të caktuar nga Allahut, Muhamedit a.s.. t’i lexonin dy myezinët e kësaj xhamie me aspekti shkencor, letrar etj., shpeshherë ta pagesë nga një akçe në ditë. Kuklibegu, imponon koha, kushtet konkrete, rrethanat Historiku i manifestimit të mevludit në gjithashtu, kishte vënë kusht që për dhe atmosfera e përgjithshme shoqërore. Opojë çdo xhuma të lexoheshin nga gjashtë Tradita e mevludit në ditët tona imponohet ashere, dhe sevapi i këtyre ashereve të të merresh me të pikërisht nga nevoja dhe Krahina e Opojës me 19 fshatrat e saj, lexuara t’i dhurohej të zgjedhurit nga kërkesa e kushteve shoqërore, në të cilat sikurse dihet, është krahinë etnikisht mesi i pejgamberëve, Muhammedit a.s. ndodhemi ne, jo vetëm në Kosovë por shqiptare myslimane, në të cilën Kuklibegu, po ashtu, në Vakëfnamenë e edhe në Maqedoni, Shqipëri dhe në rajon, trashëgimia islame është e pranishme që tij kishte paraparë që myteveliu i vakëfi t sepse jo vetëm që po bëhen përpjekje nga shekulli XV. të tij për çdo vit në xhaminë e qytezës që kjo traditë e begatë të zbehet, por ka Mirëpo, kjo trashëgimi morri hov sidomos së Zinovës, pra në Bresanën e sotme të tendenca që të shuhet fare. në shekullin XVI, më saktësisht në Opojës, të harxhonte nga 500 akçe në Është prandaj detyrë e intelektualëve kohën e vakëfl ënësit, bamirësit të madh kohën e Bajramit të Madh dhe Bajramit të tonë në përgjithësi, dhe sidomos e dhe fi snikut të kësaj treve, Mehmet Vogël dhe me to të ziente ushqim në ditët ulemave që vlerat tona të mëdha të Hajrudinit, i mbiquajtur Kuklibegu, i cili, e bajrameve dhe pas faljes së namazit të kulturës shpirtërore e materiale islame, përveç të tjerash, kësaj treve i ka dhënë bajramit t’i qeraste besimtarët e varfër vazhdimisht t’i studiojmë, t’i trajtojmë një xhami, një namazxhah, një shkollë, dhe të pasur, në mënyrë që besimtarët nga aspekte të ndryshme dhe t’i ngjallim një bibliotekë, një teqe, një tyrbe dhe “të hanë me kënaqësi dhe të luten për që të jetojnë përgjithmonë. Madje të ujësjellësin. Kuklibegu pra, ishte motor shpirtin e Pejgamberit” dhe për shpirtin e gjithë atyre që nuk na njohin sa dhe lëvizës i arsimimit dhe edukimit islam Kuklibegut. Për zierjen e ushqimit në të dy si duhet, duhet t’ua bëjmë me dije se në përgjithësi i kësaj treve dhe ai ishte Bajramet, Kuklibegu kishte vakëfnuar dy populli shqiptar ka kulturë shumë të faktori kryesor për përhapjen e fesë islame kazanë dhe pesëdhjetë sinia. pasur të traditës me vlera shpirtërore dhe në Opojë. Falë vakëfeve dhe hajrateve që Kjo traditë e zierjes dhe shpërndarjes së materiale islame. i themeloi Kuklibegu, popullata atëherë e ushqimit, mbase jo në këtë mënyrë dhe Duke u nisur nga këto fakte, në këtë krishterë e Opojës, për dallim nga trevat e me këto harxhime, por gjithsesi po, është kumtesë tonën, kemi marrë në shqyrtim tjera, kaloi në fenë islame dhe e përqafoi respektuar deri në vitet e shtatëdhjeta të traditën e mevludit dhe disa karakteristika atë po thuajse në tërësi dhe që nga ajo shekullit të kaluar, ku për festat e bajrameve përkitazi me mënyrën e manifestimit kohë kjo popullatë në vazhdimësi i përket zihej pilafi dhe shërbeheshin besimtarët e dhe të këndimit të mevludit në trevën e fesë dhe kulturës islame. Dhe opojanët jo këtij fshati në përgjithësi. Sot, ky kusht Opojës. vetëm që e përqafuan fenë islame dhe jo i vakëfl ënësit dhe kjo traditë, me gjithë E kemi marrë në shqyrtim këtë temë sepse vetëm që e kultivuan kulturën e saj, por dobitë që mund të kishte, nuk përfi llet kemi konsideruar se manifestimi dhe ata kontribuuan, duke i dhënë asaj shumë dhe për gjeneratat e reja ka mbetur e këndimi i mevludit në trevën e Opojës ka personalitete, ulema, myderrizë, objekte panjohur. Nuk na është e njohur se përse një traditë të gjatë dhe ka disa veçanti fetare, medrese, dhe, përveç të tjerash, i një gjë e tillë është ndërprerë. Mendojmë dhe specifi ka, të cilat nuk i kemi takuar dhanë edhe një autor të mevludit. se kjo traditë duhet të ripërtërihet dhe të në krahinat e tjera, e që janë mjaftë Por a thua nga kur opojanët e shënojnë riaktualizohet nga xhematlinjtë e xhamisë domethënëse për kulturën shpirtërore të ditëlindjen e të Dërguarit Muhamedit së “Kulibegut” në Bresanë, sidomos sot kur kësaj treve. E kemi bërë këtë edhe sepse a.s.? kushti që ka vënë vakëfl ënësi/Kuklibegu në kohëve të fundit, edhe në këto anë, sikurse Ç’është e drejta, me gjithë interesimin rrethanat aktuale është shumë më lehtë dhe në trevat e tjera, kemi vërejtur disa tonë, në këtë pyetje nuk mund të japim i zbatueshëm dhe i praktikueshëm. Kjo përpjekje, me vetëdije apo pa të, që një përgjigje të kënaqshme. Megjithatë, traditë e mirë, kujtojmë, ka domethënien të shthuret dhe të çoroditet kjo traditë fi llet e një manifestimi a shënimi të dhe rëndësinë e saj. shekullore, të ikët nga mënyra tradicionale tillë, sigurisht që duhet kërkuar në kohën Në anën tjetër, një bashkëkohanik i e manifestimit të mevludit, qoftë nga e Kuklibegut të sipërpërmendur, i cili Kuklibegut, dhe një sivendas i tij, pesë herë disa hoxhallarë, qoftë nga besimtarë të në Vakëfnamenë e tij të legalizuar më sadriazemi i Perandorisë Osmane, Koxha manipuluar nga këta të parët. 944/1538, përveç të tjerash, kishte vënë Sinan pasha i famshëm në Vakëfnamenë Mirëpo, para se të bëjmë fjalë për kushtin që në xhaminë e ndërtuar nga ai e tij të legalizuar më 924/1586 kishte mënyrën e manifestimit të mevludit në kasabanë e Zinovës (Bresana e sotme) vënë kusht që në Natën e Regaibi, Natën dhe karakteristikat e tij në Opojë sot, në Opojë, për çdo ditë të lexoheshin nga e Beratit, në Ditët e Ashurës, për çdo të jemi interesuar të dimë se nga ç’kohë dy xhuza të Kuranit, njëri për shpirt të premte, për çdo iftar të Ramazanit si dhe 47 për festa të tjera, të përgatitej gjella Hisham”, të cilat ulematë tanë jo vetëm formën dhe përmbajtjen e të kënduarit. e quajtur “dana” dhe ushqimi tjetër i që e kanë ditur e studiuar, por kanë qenë quajtur “zerde”. edhe të ndikuar në shkrimet e tyre. Në këto Manifestimi i Mevludit në Opojë Ndërkaq, duke lexuar Vakëfnamenë e vepra kryesisht janë mbështetur hartuesit pinjollit të shquar të familjes fi snike e mevludeve gjatë gjithë historisë islame. Për sa i përket manifestimit të mevludit shqiptare Rrotlla, Mahmud pasha nga Në anën tjetër, në mejtepet e Opojës, në në Opojë, atë e karakterizojnë disa gjëra Prizreni, të legalizuar më 1247/1831, të cilët kanë vijuar mësimet edhe vajzat, që nga dita kur bëhen përgatitjet për të vërejmë se ai, përveç të tjerash, kishte përveç këndimit të Kuranit, është kënduar e deri në këndimin e tij. Organizimi për vënë kusht që gjatë netëve të Ramazanit, edhe Mevludi, prandaj dhe mevludi ka mbajtjen e mevludit kërkon disa ditë. Bajrameve, Mevludeve, Regaibeve dhe mbetur, si të thuash, vepra më e dashur, Së pari lajmërohet imami i fshatit dhe Beratit, në harem të xhamisë së tij në më e lexuar dhe më e kënduar në këtë ndihmësit e tij për ditën e mbajtjes së Prizren të vendoseshin 12 kandila, në trevë. Sot në Opojë rrallë mund të gjesh mevludit, sepse ndodh që të njëjtën ditë pjesën e jashtme 1 kandil, në minare 12 dikë që nuk e di përmendsh mevludin, në ata të jenë i zënë. Më pastaj njoftohen kandila, në medrese 1 kandil, në mejtep mos të tërin, gjithsesi po disa pjesë të mysafi rët për ditën dhe kohën e mbajtjes një kandil dhe në haremin e xhamisë së tij. së mevludit. Kalasë 7 kandila, kështu që gjatë netëve Një pyetje tjetër që kërkon hulumtime Dikur organizmi dhe informimi i mysafi rëve të dalluara të ndizeshin 47 kandila. Këto është edhe ajo se a thua cili mevlud është për shkak të largësive, kërkonte kohë më të dhëna i quajmë mjaftë domethënëse jo kënduar në trevën e Opojës dhe më gjerë? shumë, por sot kur largësitë kanë rënë, kjo vetëm për Opojën, por edhe për trevat e Një përgjigje të saktë lidhur me këtë mund gjë është thjeshtësuar dhe kryhet brenda tjera. të jepet vetëm pasi të jenë hulumtuar të pakë orëve. Në bazë të këtyre të dhënave të tërthorta gjitha dorëshkrimet e mbetura islame në Përgatitja e ushqimeve bëhej në mënyrë nga këto vakëfname dhe të tjera që këtu vendin tonë. tradicionale, duke fi lluar, siç thuhet, nuk u përmenden dhe duke pasur parasysh Mirëpo, ne mendojmë se, mevludi i nga “supa e deri në sytlijash”. Gjatë afërsinë dhe lidhjet që Opoja ka pasur Sylejman Çelebiut “Ëasīla an-Nağāt”, përgatitjeve për mevlud angazhohen po me Prizrenin, Tetovën, Shkupin, Shkodrën falë stilit të lehtë dhe gjuhës popullore thuajse të gjithë anëtarët e familjes, dhe me qytet e tjera përreth, mund të dhe shpejtësisë së rrufeshme me të cilën madje edhe të afërmit. Ajo është një ditë konstatojmë se tradita e manifestimit të u përhap pothuaj gjithandej Perandorisë e shënuar për të gjithë, pavarësisht se ditëlindjes së Pejgamberit a.s. në këtë Osmane, duke u bërë kështu vepra poetike përse organizohet. Të rinjtë angazhohen krahinë është e hershme dhe daton që nga më e lexuar në Botën Islame, - është në pritjen e mysafi rëve dhe në shërbimin koha e Kuklibegut të famshëm. Kjo mbase lexuar edhe ndër shqiptarët, pra edhe e tyre me kafe dhe me lëngje si dhe me është e kuptueshme dhe shumë afër në Opojë, deri sa nuk kishte mevlude në shërbimin e ushqimit. Në të kaluarën, mendsh, sepse myslimani qoftë si individ, gjuhën shqipe. Me paraqitjen e mevludeve gjellët përgatiteshin nga zonjat e shtëpisë, qoftë si anëtarë i shoqërisë islame e di në gjuhën tonë vendin e mevludit turqisht të cilat shquheshin në këto punë dhe barra rëndësinë e respektimit të Pejgamberit të S. Çelebiut e zuri mevludi shqip. më e madhe në këto raste binte mbi to. a.s. dhe ai gjithmonë ka gjetur mënyra Mevludi i Çelebiut sigurisht që ka qenë Kohëve të fundit përgatitjen e gjellëve për të shprehur dashurinë, nderin dhe i njohur ndër opojanët, sepse nga koha e bëjnë kuzhinierët dhe gjellëbërësit e respektin për Pejgamberin a.s., për jetën e hartimit të tij (1409) e deri në kohën përgatitur të këtyre anëve, të cilët ziejnë e tij, detyrat e tija që ua ka lënë amanet. e Kuklibeut ka përafërsisht një shekull e enkas për këto raste. Myslimani, cilido qoftë dhe kurdo qoftë, gjysmë, ndaj dhe është afër mendsh, që Pas përfundimit të ushqimit, nga imami i e bën këtë sepse është i vetëdijshëm se në Opojë të ketë qenë i njohur ky mevlud. fshatit ose hoxha më me autoritet bëhet duke shprehur dashurinë dhe respektin Sidoqoftë kjo mbetet çështje e hapur “Duaja e sofrës”. E pas kësaj, mysafi rët ndaj të Dërguarit a.s., përpiqet që sa më edhe mund të shqyrtohet, para së gjithash shërbehen me kafe, kurse hoxhallarët shumë t’i mbes besnikë atij dhe mësimeve në këtë sesion shkencor. mbajnë ndonjë ligjëratë të shkurtër ose të tij, e kjo do të thotë t’i mbesësh Në anën tjetër, në bazë të hulumtimeve përgjigjen në pyetjet e parashtruara nga besnikë Kuranit dhe urdhrave të Allahut tona kemi nxjerrë përfundimin se në mysafi rët, derisa të bëhen përgatitjet për xh.sh., sepse Allahu xh.sh., - përmes dekadat e fundit në Opojë janë përdorur fi llimin e këndimit të mevludit. Xhibrilit - i kishte thënë Muhamedit a.s. mevludi i hafi z Ali Riza Ulqinakut, i njohur Akti kulmor i manifestimit të mevludit që t’u thoshte myslimanëve: “Nëse e doni si “Mevludi i Shkodrës” dhe më pastaj në Opojë shënohet me këndimin e tij. Allahun, atëherë ejani pas meje që Allahu mevludi i Tahir efendi Popovës. Ky i fundit, Këndimi i mevludit në Opojë nënkupton: t’ju dojë ju dhe t’ua falë mëkatet." pas Luftës së Dytë Botërore këndohet në leximin e Jasini sherifi t, këndimin e Kështu ditëlindja e Muhamedit a.s. mbeti përgjithësi në tërë trevën e Opojës dhe mevludit ose disa pjesë të përzgjedhura një ngjarje e shënuar që festohet me gëzim në rrethinën e saj. Megjithëse, kohëve të tij, këndimin e disa sureve të shkurtra e kënaqësi të veçantë ndër opojanët sot e të fundit, në fshatin Bresanë dhe në të Kuranit dhe duanë e mevludit. gjithë ditën. ndonjë fshat tjetër, me rastin e këndimit Për sa i takon këndimit të mevludit në Në anën tjetër, veprat si “Shemaili Sherif” të mevludit këndohet një fasl/pjesë nga Opojë, ai këndohet nga disa hoxhallarë me e Imam Tirmidhiut, “Delailul-hajrat” e “Mevludi” i Mulla Mehmed ef. Salihut. imamin e fshatit përkatës në krye. Ky grup Xhezulit, e më vonë edhe “Et-Tarikatu Kjo bëhet në shenj respekti e nderimi i hoxhallarëve përbëhet nga katër, pesë, el-Muhamedije” e Imam Birgeviut, të për bashkëvendësin e tyre, autorin e gjashtë e ndonjëherë, në raste të veçanta, cilat përshkruajnë biografi në (ar. siyar) e këtij Mevludi, mulla Mehmetin, i cili këtë edhe më shumë. Në fi llim, këndohet Muhamedit a.s., kanë shërbyer si doracakë mevlud e ka shkruar me shkronja arabe “Jasini sherifi ” dhe varësisht nga numri themelorë në medresetë e kohës dhe sot dhe me fjalë shqipe në vitin 1951. i hoxhallarëve të pranishëm, këndohen e kësaj dite ekzemplarë të tyre kemi Nga sa u tha më sipër mund të përfundojmë edhe pjesët e tij. Pas “Jasini sherifi t”, pas gjetur ndër bibliotekat e ulemave të se tradita e manifestimit të mevludit në “Eudhubesmeles” rëndom këndohet ajeti Opojës dhe kanë qenë shumë të njohura trevën e Opojës është e hershme dhe ka 56 i kaptinës “El-Ahzab” dhe dërgohen nga hoxhallarët e gjeneratave më të një vazhdimësi deri në ditët e sotme, salavate dhe selame për të dashurin tonë hershme. por që me kalimin e kohës sigurisht që Muhamedin a.s.. Mevludin rëndom e fi llon Këtu është e tepërt të përmenden edhe ka pësuar ndryshime, qoftë në mënyrën e hoxha më i vjetër ose imami i fshatit. veprat “Kaside-i burde”, dhe “Siretu ibn manifestimit të tij, qoftë mbase edhe në Në të vërtetë, hoxhallarët, si të thuash, 48 merren vesh se si do ta këndojnë mevludin, Disa karakteristika të këndimit dhe besnik traditës shekullore islame në këtë dy nga dy apo të gjithë në kor. Të shumtën, manifestimit të mevludit në Opojë trevë dhe të cilët kanë pasur parasysh rolin ndodh e para. dhe rëndësinë e mevludit për ruajtjen e Më herët, po thuajse është kënduar gati i Është për t’u theksuar këtu se opojanët vlerave fetare islame ndër shqiptarët. gjithë mevludi i Tahir efendi Popovës, kurse përveç mevludit nuk njohin ndonjë Një gjë tjetër jo e mirë, që përpiqet të sot, të shumtën këndohen faslet/pjesët: manifestim tjetër të këtij karakteri, ta imponohet, është edhe tendenca për “Allah Emnin ta përmendim daima”, “Ej zëmë siç janë Qelimet që bëhen në trevat organizmin e mevludeve nëpër restorante. xhemat kam vasijet hem rexha”, “Çynqi e tjera. Qelimet në Opojë janë kënduar Ne mendojmë se kjo teke e dikujt nuk Zotin hak e dite shybhe s’ka”, “Hak dhe këndohen në mënyrë individuale dhe duhet të përkrahet as nga hoxhallarët dhe Teala çyn e fali Ademin”, “Emine emnin personalisht nga besimtarët. as nga besimtarët. Sikundër që nuk duhet e ka nona Mustafas”, “U gzu hallki për Në Opojë është karakteristike mënyra, të bëhet praktik dhe shprehi organizimi i Muhamed Mustafan”, “Pej Mashkriki teri mekami, ritmi dhe melodia e këndimit të mevludeve nëpër qendra të kulturës apo n’Magrb xhithë dynjas” dhe “Mustafaja ke mevludit, të cilat janë ruajtur në mënyrë qendra të ngjashme. Fryma dhe mënyra me to kah ban kelam”. fanatike brez pas brezi dhe të cilat nuk i tradicionale e organizimit dhe këndimit të Është karakteristikë se gjatë këndimit të kemi hasur në trevat e tjera. Kjo formë e mevludit duhet të ruhet patjetër. Ky fakt salavateve, të cilat i këndon hoxha që këndimit të mevludit duhet të kultivohet ka peshën e vetë, gjithsesi. ka zërin më të bukur dhe më kumbues, dhe të ruhet edhe në të ardhmen. Kjo marrin pjesë edhe xhemati. Të pranishmit sigurisht që ka domethënien e vetë. Përfundim po ashtu, në ato pjesë që kanë karakter Në Opojë, nuk ndodh që gjatë manifestimit lutjesh përgjigjen duke thënë “Amin”. të mevludit të këndohet vetëm Kuran, siç - Si përfundim, na imponohet konstatimi se Kurse kur në fund të këndimit të mevludit pretendojnë disa hoxhallarë dhe as të Opoja për nga pikëpamja e kulturës islame imami këndon bejtin /Ja Allah pash hak këndohet vetëm mevludi pa Jasini Sherifi n është shumë e pasur dhe interesante. Muhamed Mustafan/ Kur te desim merrna dhe pa pjesë të tjera nga Kurani, siç kemi Ajo ka një trashëgimi të pasur islame me shpirtin me iman/, ata një zëri thonë: vërejtur të ndodh në trevat e tjera. Në elemente dhe me vlera të veçanta që “Eshhedu en la ilahe il-laAllah ve eshhedu Opojë nuk ka mevlud pa lexim të Kuranit. ofrojnë mundësi të shumta studimi. Ne enne Muhammeden abduhu ve resuluhu”. Këtij parimi duhet mbajtur patjetër edhe këtu përmendem vetëm disa të dhëna për Kjo tregon për vetëdijen dhe nivelin në të ardhmen. traditën e mevludit, duke mos u thelluar në e lartë fetarë islam të besimtarëve të Këndimi i mevludit në Opojë kryesisht shpjegime më të hollësishme. kësaj treve dhe praninë e mevludit ndër organizohet në shtëpi private dhe me - Traditën e hershme të manifestimit të besimtarët opojanë, qoftë si manifestim ndonjë përjashtim të rrallë, në raste të mevludit në Opojë e karakterizon një qoftë si tekst. veçanta, në xhami. bojë dhe aromë e veçantë; ajo ka disa Është karakteristik leximi i pjesës/faslit Nuk është e pëlqyeshme dhe e pranueshme “Emine emnin e ka nona Mustafas”, ku nga xhematlinjtë që hoxhallarët ta karakteristika dhe specifi ka të veçanta që deri tek bejti /Ja Emine na ni send ty lexojnë mevludin me shkronja latine, por nuk hasen në treva të tjera. me ta than/ /kurrni nane Zoti si ty s’ja ata duhet ta dinë mevludin përmendsh, - Manifestimi i mevludit ka ruajtur një rol ka dhan/, për shkak të përmbajtjes, ose, të paktën, ta lexojnë nga origjinali me rëndësi në ruajtjen e identitetit fetar këndohet më avash dhe më zë më të ulët, arabisht. dhe kombëtarë në Opojë. Përmes tij synohet e më pastaj ngrihet zëri, shpejtohet ritmi Falë teknikës dhe zmadhuesve të zërit nderimi ynë ndaj personalitet të Muhamedit dhe elektrizohet xhemati. këndimi i mevludit dëgjohet në një rreth a.s., synohet ngritja e horizonteve tonë fetar Në fund të këndimit të mevludit këndohen më të gjerë se sa dikur; sot edhe gratë e kulturor, synohet mësimi i vlerave fetare, kaptina “Ihlas”, “Muavidhetejnet”, dhe fëmijët në dhomat e tjera e dëgjojnë letrare, gjuhësore, historike, kulturore, “Elhami” dhe “Elif lami”; këtu mund të këndimin e mevludit dhe marrin pjesë pa gjuhësore, etnografi ke dhe atdhetare të kontribuon edhe ndonjë xhematli i cili di asnjë pengesë. Kjo është një traditë e përmbajtjes, të formës e të ceremonialit të të lexoj Kuran dhe ka zë të bukur, por që mirë. tyre, synohet forcimi i frymës së bashkimit, nuk i përket hoxhallarëve, e më pastaj Nuk duhet harruar edhe rolin psikologjiko- mirëkuptimit, bashkëpunimit e tolerancës bëhet “Duaja e mevludit” nga hoxha më didaktitk që ka organizmi i mevludit tek të midis njerëzve në përgjithësi si krijesa të i vjetër ose nga imami i fshatit përkatës, rinjtë dhe fëmijët. Të gjithë ne i kujtojmë Zotit. e cila nga xhemati përcillet me fjalën me endje dhe nostalgji, edhe sot e kësaj - Nuk mbahet mend që ndonjë nga “Amin”. dite, momentet kur në shtëpitë tona hoxhallarët e hershëm të Opojës të ketë Pas këndimit të mevludit, fi llimisht organizohej dhe këndohej mevludi. Edhe bërë kritik për këndimin e mevludit, por hoxhallarët, e më pastaj edhe të kjo, kujtojmë, ka domethënien e vetë, përkundrazi, - ata duke qenë hoxhallarë pranishmit, e urojnë “zotin e shpis” dhe padyshim. në kuptimin e plotë të fjalës dhe vizionar atë që është bërë sebep për këndimin e largpamës dhe duke pasur parasysh rolin e atij mevludi, duke i thënë. “Allahu ta Disa tendenca qëllimkëqija që nuk duhet dhe rëndësinë e mevludit për ruajtjen bëftë kabull” dhe të ngjashme, kurse ai pranuar përgjigjet me “Amin”. e vlerave fetare dhe kombëtare, - kanë Më tutje, të pranishmit shërbehen me nga Kohëve të fundit edhe në Opojë vërehen kënduar mevlud ose kanë marrë pjesë në një “gastare me sherbet”, e pas kësaj, disa largime nga tradita. Kanë fi lluar të këto ceremoni, e ka nga ta edhe që kanë varësisht prej kohës dhe rrethanave, paraqiten, aty këtu, disa zëra të mekur shkruar mevlude dhe janë bërë të njohur në hoxhallarët, ose më drejtë, ai më me e pa përkrahje, për gjoja mos nevojën e këtë fushë. autoritet dhe më i vjetri prej tyre, u organizimit të mevludit dhe këndimit të tij, - Nëse ndodh që gjatë kremtimit të mevludit, përgjigjet pyetjeve të të pranishëmve ose sepse, sipas tyre, kjo na qenkësh risi. Por të themi, ka ndonjë gjë të papranueshme, mbanë një ligjëratë në pajtim me natyrën këta zëra kanë mbetur të vetmuar dhe nuk atëherë faji nuk është tek mevludi, por është e atij “mexhlisi”, sepse mevludi në Opojë janë përkrahur nga besimtarët e Opojës. tek ne. Nëse një njeri sillet në mënyrë të këndohet në raste gëzimi dhe hidhërimi, Përkundrazi, të tillët janë injoruar dhe pahijshme në xhami, kjo nuk do të thotë se si në dasma, syneti, hyrje në shtëpi të re, nuk janë përfi llur fare. Në këtë ka ndikuar xhamia është e keqe, përkundrazi. Ose, të diplomime, shpëtimi nga ndonjë fatkeqësi, autoriteti i hoxhallarëve të hershëm dhe themi ndryshe, ç’faje ka Dielli, nëse dritën vdekje etj.. atyre të mëvonshëm që i kanë mbetur e tij nuk mund ta vërej i verbëti?! LEKSIKOGRAFI 49

FITONIMIA DHE ZONIMIA NË TË FOLMEN E OPOJËS

Bedri HALIMI Kaç/ë,- a – Kaça (Rosa canina L) pemësh (në Opoë rrush nuk mbillet). Kaf/e,-ja – Kafe (Coffea Arabica) Verr-i. – bimë drunore (Alnus L) Kastravec-i – Perime, trangulli (Cucmis Verrisht/ë,-a- vend që përmban shumë dru Çeshtja e zoonimisë dhe fi tonimisë në të folmen stativus L) verri. e Opojës është e paprekur deri më tani. Disa Keremidhe, ja - Qepa (Allium cepa L) Vidh,-i. – dru (Ulmus L) emërtime janë shkruar në kuadër të fjalëve të Kollomoq, i – Drith, Misri (Zea mays L) Vishne, ja – Vishnja (Prunus cerasus L) rralla në të folmen e Opojës, të cilat materiale Kollomoqishtë,-a. – vend që ka qenë i mbjellur Ykere- dardhë e egër, ( Pyrys amygdaliformis janë botuar në numrat e kaluar të kësaj me miser Vill) reviste. Mirëpo, si temë e veçantë, nuk është Kompir-i, at – Patatja, perime (Solanum trajtuar. Në këtë rast, po e bëjmë përpjekjen tuberosum) Zoonimia e parë, për t’i shënuar disa nga emrat e botës Korpurdh/ë,-a – Këpurdhë, (Agaricus bisporus) bimore dhe shtazore që përdoren në të folmen Kulumri, -a – Kulumbria (Prunus apinosa L) At,-i. – kalë shale. e Opojës, ku disa emra shqiptohen ngjashëm si Kumoll/a. – kumbulla, pemë (Prunus Atki,-a. – kalë shale e gjinisë femrore. në viset tjera shqiptare, kurse disa shqiptohen domestica L) Blet/ë,-a. – bletë.(Apis) në mënyrë karakteristike, sipas të folmes së Kungoll, i – Perime, kungulli (Cucurbita pepo Borcukoll, a – Vjedulla (meles meles) këtij vendi. Jemi të bindur se në këtë shkrim, L) Broklloskë, - Bretkoca (ranae) nuk janë përmbledhur të gjitha emertimet e Labot, -i – Bimë barishtore që përdoret edhe Bukol/la – Nuselala (Mustela nivalis) botës bimore dhe shtazore që përdoren në të si perime (Chenopodium album L) Bumbar/i – Insket me i madh se te zakonshmet folmen e Opojës. Në të ardhmen mbetet që me Lakon, -a – Lakër, perime (Brassica L) që fl uturon këtë temë të merren edhe leksikograf por edhe Li,- liri, bimë barishtore. (Linum L) Buoll, bulli, - Buall (bufallo) etimolog për t’i analizuar në mënyrë shkencore Limon/,i - Pemë (Cytrus limonum rriso) Bylbyl,i - Bilbili, (Luscinia megarhynchos) emërtimet e botës bimore dhe shtazore që Linisht/ë. –a. – vend që përmban bimën e Dallandryshe, ja – Dallëndyshja (Delichon përdoren në këtë trevë. Emërtimet janë lririt. urbica) shënuar sipas rendit alfabetik, të cilat janë të Lipjet/ë – Lëpjeta, bimë barishtore që Dash, i - dashi shoqëruara edhe me trema latin. përdoret si perime (Rumex alpines) Delme, -ja.- dele (ovis) Lis, -i – me këtë emër quhen drunj të Derr,i – Derr i egër (Sus scrofa) ndryshëm, qarr, bung, ah, verr, etj., që Dhelpon, na – dhelpra, (Vulpes vulpes) Fitonimia përdorën në ndërtimtari dhe për djegie. Dhën, -të.- delet Lithi,-ja. – Lajthia, pemë (Coryllus avellana L) Dhi/a egor- Dhija e egër (Rupicapra rupicapra) Ah/i. – bimë drurore (Fagus L) Lithisht/ë,-a. – vend që përmban shumë dru Dhi/a,-të- dhia Ahisht/ë,-a. – mal që përmban dru ahu lajthie. Fil, i – Elefanti (Elephantidae) Arr/ë,-a. – pemë (Juglana regia L) Lulmera,-ja. – Lloj bime aromatike, që Flutor/a – fl utur, insekt.(Rhopalocera) Banon/ë, -a – Banana, pemë (Musa sapient) përdoret për zbukurim Fsharr.-i, - Sqarthi, (martes folna) Bar/ë.-i. – Sana e tharë por edhe e njomë Moll/ë –a. – Mollë, pemë (Malus sylverstris L) Fulloz/ë,-ë – Thëllënza (Perdix perdix) quhet me këtë emër. E tera barin. E barta Monos (Monza) – Pemë, Mjedra, pemë – (Rubus Gjarpon/ni.- gjarpër (Anguis) barin. idaeus) Gjeraqin/ë.-a. – lloj shpendi (Accipiter Bislim/ëz - Murriz Murrizi, pemë e egër Monos të zeza – Manaferra, pemë ( Rubus gentilis) (Catregus oxyacantha L) fruticosus L) Glistor, ra – Skrraja (Nematodes) Borovnic/ë. -a – Shkurre e egër, pemë Morriz, -i. – Murrizi, pemë e egër (Catregus Hut, -i. – huti (Tyto alba) (Vaccinium myrtilus L) oxyacantha L) Iriq, i – iriqi (Erinaceus concolor) Boston, i. – Perime, bimë barishtore (Citrulus Mullez/ë,-a - Molla e egër, pemë (Malus Kal/ë, -i (kuaj, kjal/t).- kali, kuajt. (Equs vulgaris) silvestris L) caballus) Byber, i, at, Speci, perime (Capsicum Mushmoll/ë,-a – Mushmolla, pemë (Mespilusa Kaproll,i – Kaprolli (Kaprolus kapreolus) tetragonum L) germanica L) Kingj.-i.- qengji. Çaj,-i – Çaj mali, bimë barishtore, (origanum Oriz,-i. – drith (Oryza sativa) Kitrra, kitorr – kitrra (Sciurus carolinensis) vulgare) Otav/ë,-a. – Otavë quhet kositja për herë të Korb, i - Korbi (Corvus corax) Cekoll/a (Ceclla)- Pazia, perime (Beta vulgaris dytë e barit në livadhe. Kumri,a - Kumria, (Streptolia decaocto) var.cicla) Pasul/i. –a. – Fasule, perime (Phaseolus Lakuriq, i – lakuriqi (Chiroptera) Dardh/ë,-a – pemë, bimë drunore (Pyrus vulgaris) Lepor/ ri, - lepuri, (Lepus europacus) communis L) Pjepon, -ni – Pjepri, perime (Cucumis melo) Lop/ë,-a (lopot, lopt, love)- Lopë, a i mole Domat, ja – Perime, bimë barishtore. Kjo Pjeshk/ë -a –Pjeshka, pemë, (Prunus persica lopot, lshoj lopt, grahi love. (Bos Taurus) pemë në Opojë quhet edhe Patlixhon L) Mac/ë,-a- macje (Felis sylvestris) (Lycopersicon lycopersicum L) Plep,-i. – dru (Populus L) Magar,-i, (magarot) – gomarë, gomarët. (Equus Dredhëz, -a. – Pemë, në Opojë, për këtë pemë Portokall, i – Portokalli, pemë (Citrus sinensis africanus asinus) përdoret edhe emri Otryt,-a., bimë barishtore L) Mushkë/ a- Mushka (mulis) (Fragaria vesca L) Pras/ë,-a – Preshi, purri, perime (Allium Mallkuqe/ja, - Kësulkuqja, insekt. Dud, -i – Pemë, Mani i bardhë dhe i zi (Morus porrum L) Maqorr/i. – maqoku alba L. & nigra) Puqkrriz/ë.-a. – me këtë emër quhet Dredhja Miskoj/ë, a.- Mushkonja, insekt. Dulli, -ja. – dëllinja, shkurre, bimë drurore. e arave, bimë barishtore (Convolvulus arvensis Miz/ ë, a – Miza, insekt (Juniperus L) L) Moz,-i- mëz Dushk-i. – dru (Quercus L) Qurshi,-a.- pemë (Prunus avium L) Mozink/ë,-a. – mëz i gjinisë femërore. Elb/ -i – Elbi, drith, bimë barishtore (Hordeum Rasat,-i – Fidane perimesh, pemësh. Rasati i Orush/ë,-a. – ariu, (Urgus arctos) vulgare L) domates, rasati i specit…E molla rasadin. Papordhec/i, - Bubrreci, insekt Ferr/ë,-a. – therrë (rosa canina) Rrush,-i- pemë (Vitis vinifera) Pel/ë, a.- pela Fior,-i. – Fier, bimë barishtore. (Pteridium L) Shelq/e-ja. – dru shelgu.(Salix L) Pllum, i, at – Pëllumbi (Columba livia) Fiq/i – Fiku, pemë, (Ficus carica L) Shevar,-i. – bimë barishtore, që rritet në Pul/ë,-a – pulë, shpezë. (Gallinae) Firisht/ë,- a. – vend që përmban bimën e vende me lagështi. Qafk/ë, -a – Sorrë (Corvus corone) fi erit. Shkoz/ë,-a. – dru (Carpinus) Qyqe, ja - Qyqja, (Cuculus canorus) Frashon, -ni – frashëri, bimë drurore. Shtog –u. – dru (Sambucus L) Shipe/ja - Shqiponja, (Circus cyaneus) (Fraxinus L) Sponak, i – Spinaqi, prime (Spinacia oleracea Shkurt/ë,-a - Shkurta, (Coturnix coturnix) Ftoi,(Ftue) - pemë (Cydonia oblonga L) L) Shot/ë,-a.- shotë, shpezë Goshtoj/ë, -a. gështenja, pemë (Castanea Theknisht/ë. –a. – arë e mbjellur me thekër, Sorr/ë,-a - Laraska, (Pica pica) sativa L) pas korrjes së saj. Tarak,-i. – mëzat i patredhur që ka arritur Grun.-i – Gruri, drith, (Triticum spp) Thekon.-ni. – drith (Secale cereale L) fazën e pjekurisë seksuale. Që ka 2-3 vjet. Grunisht/ë,-a – vend që ka qenë i mbjellur me Thon/ë,-a.- thana, bimë drunore, frutore, Thi,-vi. (thitë). – thi, derr grurë pemë. (Cornus mas L) Turrec,i - Turtulli, (Streptopelia turtur) Hith, -os (Hithost) – Hithra (Urtica dioica L) Torshon/ë,-a – Tërshëra, drith (Avena sativa) Uk, i – ujku (Capis lupus) Hudor, -a – Hudhra ( Allium sativum L) Ufoll, Ufl la, - Uthullaçi, perime (Rumex Ur/i, - urithi, (Tapla caca) Hurm/ë, -a – Hurmë, pemë (Phoenix Acetosa) Zhapi/ni – zhapiu daetiliferae L) Venesht/ë.-a – vend i mbjellur me fi dane Zog.-i. (zojt/ë)- zog mali, zojt e malit. 50 ETNOGRAFI VERZA NË OPOJË, NJË FESTË PAGANE E RITIT TË MOTMOTIT

Mr. Muharrem QAFLESHI padyshim festat e motmotit si: Verza (13 territori i Sharrit paraqet një tërësi të mars), Shëngjergji (6 maj), Jerimia (14 diferencuar gjeografi ke të Kosovës dhe maj), Shënkolli (22 maj), Dita e Shën Mitrit fi tohet përshtypja se kemi të bëjmë me një Hyrje (9 nëntor), etj. territor relativisht të mbyllur në pikëpamje Në këtë punim seminari kamë zgjedhur gjeomorfologjike. Për Opojën si njëra nga krahinat malore festen e motmotit “Verzën”, ku mbaron Pozita gjeografi ke, kushtet karakteristike periferike të Kosovës është shkruar fare stina e ftoftë e dimrit dhe fi llon pranvera për ekzistencë, sidomos klima më e ashpër pak. Edhe ato pak shkrime janë parciale e nxehtë. se në viset tjera të Kosovës, lartësia dhe prekin sipërfaqësisht ndonjërin nga mbidetare, ka kushtëzuar që edhe kjo elementët e kompleksit natyror, historik, Shtrirja dhe pozita gjeografi ke trevë të jetë e banuar mjaft herët, por në demografi k dhe etnokulturor. Për këtë aspektin ekonomik të merret kryesisht me regjion më tepër kanë shkruar autorë të Komuna e Sharrit e përfshin skajin blegtori, bletari, tregti, zejtari, por aty ku huaj, një pjesë e të cilëve qëllimisht janë jugor të Dukagjinit. përkatësisht pjesën ekzistonin kushtet edhe me bujqësi. Më munduar t’i shtrembërojnë argumentet jugperëndimore të Kosovës, që përbëhet vonë me krijimin e kushteve të lëvizjeve, shkencore vetëm për t’i ngopur qëllimet prej dy tërësive gjeografi ke, të lidhura komunikacionit, etj. shumë banorë të politike të regjimeve aktuale hegjemoniste ngushtë në mes vete - Opoja dhe Gora. Me kësaj treve ekzistencën e tyre e realizojnë serbe. Për Opojën kanë shkruar: Jastrebov, karakteristikat natyrore që i ka, paraqet në kurbet në vende, të shumta edhe të Cvijiq, Llutovac, ku një pjesë e shkrimeve një tërësi të diferencuar gjeografi ke të largëta të Ballkanit, madje edhe më larg. të tyre është vu në shërbim të politikës Kosovës. Në pjesën veriperëndimore, Puna në kurbet ka kushtëzuar që ata të hegjemoniste e gjenocidale për shqiptarët veriore dhe verilindore, përmes pjesëve merren edhe me disa zeje karakteristike, në përgjithësi. Akademia e Shkencave kodrinore të Cylenit ndahet nga territori që në vendet tjera ishin më pak të njohura, dhe Arteve e Serbisë, në vitin 1994, nga i komunës së Prizrenit. Ky kufi niset diku si ato të terzive, muratorëve, ëmbëltorëve, një grup autorësh, publikon monografi në në bjeshkën e Zhurit, që është pjesë e etj. “Gora, Opoja dhe Srecka” (GOS), ku bëhen Koritnikut, skajeve të malit të Brrutit, që përpjekje që Opoja të paraqitet si hapësirë e ndanë me malin e Billushës, vazhdon Etnografi a opojane serbe dhe me popullsi “arnautashe” skajeve të malit të Zgatarit, që ndanë me (popullsi serbe të shqiptarizuar) me qëllim atë të Jeshkovës dhe të Lybeqevës, pastaj Mbetjet e paganizmit në ndërgjegjen të lidhjes së kontinuitet etnogjeografi k me skajeve të malit të Zaplluxhes, që ndanë e opojanëve në jetën e përditshme të Sreckën dhe me Gorën dhe për të ruajtur me atë të Lezit dhe të Struzhës. Nga pjesa banorëve, në aktivitet prodhuese, në zonën tampon, e cila do të depërtonte juglindore dhe lindore, përmes kurorave krijimtarinë artistike (prozë, poezi, thellë në kufi rin shqiptaro-shqiptar. Prej të majeve të larta të Sharrit, kufi zohet vallëzime, zbukurimore), në argëtime, në shkencëtarëve shqiptarë, për Opojën ka me territorin e Maqedonisë. Ndërkaq, nga mjekësinë popullore, në ritet e bujqësisë shkruar Selami Pulaha, dr. Hajriz Meleqi, perëndimi e jug-perëndimi, malet Galaiq e të blegtorisë, në kalendarin tradicional mr. Muharrem Qafl eshi, ndërsa për të dhe Koritnik e ndajnë me Shqipërinë. Kufi ri (në festat e ditët në shenjta), në doke e folmen e Opojës edhe Naser Pajaziti. me Shqipërinë nuk është natyror nga se nuk besime, etj. Për këtë punim seminari kamë shfrytëzuar shkon majeve të maleve, por shpatijeve të Kështu, edhe popullata e Opojës, si burimet dhe publikimet që sadopak kanë ulëta dhe shpeshherë i pret dhe luginat e gjithë popujt e tjerë të botës, në kohën pasur shënime të drejtpërdrejta apo të lumenjve. e antikitetit kanë besuar në fenomenet tërthorta për këtë krahinë. Në veçanti më Sipërfaqja e komunës së Sharrit është 434 e natyrës si në: diell, hënë, rrufë, ylber, kanë ndihmuar burimet e pa publikuara. Si km² dhe në kuadër të Kosovës përfshinë etj. Pastaj në dukuritë e bujqësisë dhe vendas i Opojës, nuk e kamë pasur vështirë 4% të territorit, kurse popullata përfshinë blegtorisë, festat e motmotit, ritin e të hulumtoj në terren, të kontaktoj me të 2,2%. Nga këto Opoja ka një sipërfaqe prej thatësisë si dhe në shumë mite me interes moshuarit, e sidomos me ata të fshatit tim 126 km² ose 29% të territorit të komunës, që kanë lindur shumë herët, qe janë Bellobrad. Anketimi ka qenë mundësia e ndërsa për kah numri i banorëve merr pjesë prezent deri në ditët tona. vetme që sadopak të mbulojë boshllëkun mbi 53%. Kurse Gora ka sipërfaqe rreth 308 Treva e Opojës gjithmonë ka qenë dhe për një pjesë të etnografi së së pasur të km², që përfshinë 71% të sipërfaqes së është e banuar veç me popullsi shqiptare, Opojës. përgjithshme të komunës, dhe me 46,9% andaj mu për këtë arsye mbetet e kursyer Natyra, historia dhe trashëgimia e pasur të numrit të banorëve, sipas regjistrimit nga ndikimet e kulturave të popujve tjerë, materiale e shpirtërore e dy trevave të vitit 1981. Në këtë komunë janë të siç ka ndodhur dhe ndodhë edhe tani me të komunës së Dragashit, Opojës dhe regjistruar 40 zona kadastrale. shumë popuj të tjerë në botë. Gorës, janë shumë interesante. E për më Me karakteristikat natyrore që i ka, territori Në këtë mënyrë çdo gjë e krijuar këtu në tepër nisur nga pozicioni i saj gjeografi k, i komunës së Sharrit (Dragashit) paraqet fushën e kulturës paraqet një gurrë tejet ngase kjo komunë dyetnike është në mes një tërësi të diferencuar gjeografi ke të të kulluar, autoktone shqiptare me të trekëndëshit Shqipëri-Kosovë-Maqedoni. Kosovës, dhe fi tohet përshtypja se kemi gjitha vlerat e mirëfi llta që i ka ruajtur Historia e kësaj komune, shquhet për një të bëjmë me një territor relativisht të gjatë shekujve, dhe që i kultivon edhe varg elementesh të kulturës autoktone si: mbyllur në pikëpamje gjeomorfologjike. sot e kësaj dite. Kështu, vallet opojane, banesa karakteristike, veshjet popullore, Largësia nga qendra rajonale, Prizreni në krahasim me zonat tjera të vendit, këngët, vallet, dasmat, doket e zakonet që është 37 km, ndërsa nga kryeqendra e dallohet me karakteristikat e veta, për nga janë ruajtur me fanatizëm nga popullata e Kosovës, Prishtina, është mënyra e rëndë, e qetë, burrërore, gjatë kësaj komune rurale. Por thesari i kulturës 114 km. ekzekutimit të tyre. Struktura e kërcimit së lashtë ilire-shqiptare në këto treva janë Me karakteristikat natyrore që i ka, është mjaft e larmishme dhe në harmoni 51 të plotë të trupit me lëvizjet e këmbëve pranveror, dhe festohet dy ditë, natën dhe dëllinja për të pastruar oxhakun e shtëpisë, dhe të duarve. Prandaj Opoja konsiderohet ditën e verzës. dhe luleferra të cilat i vendosin mbi dyert si ndër zonat më të pasura të valleve Në fshati Bellobrad të Opojës, riti i festës së e shtëpisë, vatrës dhe ahurit për bereqet, të burrave, si dhe të këngëve lirike të verzës fi llon me natën e verzës (12 mars), shëndet e pjellshmëri. femrave. ku vajzat këndojnë kryesisht këngën: Me tu kthyer në shtëpi, djemtë dhe vajzat Ritet e martesës këtu janë mjaft të zonjës së shtëpisë sipas ritit të kësaj karakteristike, ngase në mënyrë të “Lum, e lum xhi duel vera, feste pagane e thërrisnin me zë të lartë: rrjedhshme renditen shumë doke e zakone, na u mbush fusha dhen e shtjerra. të lidhura ngushtë njëra me tjetrën, që Na u mbush fusha dhen e shtjerra, Ka, ka, ka ..... në tërësi kurorëzohen në mënyrën më të Gjysa t’bardha e gjysa t’zeza Vera me lula mirë të mundshme. Mirëpo, është shumë e Dimni me pula rëndësishme se këto rite janë ruajtur me Ndërkaq, dita e verzës fi llon me daljen e Ho, ho, fl i me vo xhelozi deri në ditët tona, falë traditës të rinjve në kodrën e ashtuquajtur “Stan”, He, he, fl i me ve se dasmave opojane që janë të ngjashme vend i lartë mbi fshat, e cila gjë sqarohet me ato të hershmet. Shenja e parë që i vë kështu: sipas besimit pagan, populli i lashtë E zonja e shtëpisë më nuset bën ushqimin themelet e miqësisë së dy familjeve është i këtyre trevave, ilire-dardane besonte tradicional kosovar fl inë, dhe deri sa ato fejesa (prurja e mahramës). Në veçanti, shumë në kultin e “diellit”, si burim i jetës, qesin fl inë, njëra nga vajzat i afrohet në shtëpinë e djalit, ky akt sjellë gëzim shëndetit dhe pjellorisë. Andaj edhe majet magjetores dhe i thotë: e hare. Me këtë rast vajzat e lagjes pas e kodrinave ishin më afër diellit. ardhjes së maramës, fi llojnë t’i këndojnë Vajzat dhe djemtë e fshatit këndojnë: Oj zonja shtëpisë këngët e fejesës. Në ato këngë i këndohet A kije bukë e xhizë djalit, nuses dhe fi sit të tyre. Këto këngë Lulu, lulu, kush po vjen por verëz ilustrohen me valle e këngë dasmë, që Të guri i Stanit Magjetorja i përgjigjet: paraqesin një thesar të vërtetë kulturor Vera me lule, me vlera të pamohueshme. dimni me pula Kam po qysh nuk kam Ndërkaq vallet dasmore të meshkujve, në Ho, ho, fl i me vo Tre ma tepër i kam këtë trevë, me larushinë e tyre, vlerat He,he, fl i me ve. (Këta rreshta përsëriten Njo me dhen, njo me dhi e mirëfi llta autoktone gjithmonë janë disa herë) Njo me nuse në mulli përmendur edhe jashtë Opojës. Këto valle përcillen me tingujt e njohur të lodrave Ndërkohë djemtë dhe disa vajza mbledhin Vajza vazhdon ta pyes magjetoren: (tupanëve) dhe cyrleve karakteristike, të krande për ta ndezë zjarrin, dhe kur zjarri cilat gjithmonë kanë zgjuar kërshërinë e merr fl aka disponimi i të rinjve arrin A kije morra, a kije pleshta muzikologëve brenda dhe jashtë vendit. kulminacionin. Për të studiuar këto vlera specifi ke Pastaj vajzat këndojnë këngë provokative Magjetorja: kulturore që kultivohen edhe sot në këtë si: nënqiell. Vlen të përmenden se me vallet Gji po shkojsh bre djalo Kom, po qysh nuk kom e dasmës opojane, në vitin 1985, në teposhtë, terpjet-e Universitetin e Kalifornisë, ka doktoruar oni mos i qior, o opingat shkretë-e Vajza: Janet Susan Reineck. Ndërsa njeri ndër oni se te ti e, nona nuk po më jep-e kompozitoret e parë të Kosovës, Lornc oni se te ti e, nuk po mjep baba Merri me thes e qoj n’Buzes (fshat opojar) Antoni, ka kompozuar disa këngë popullore oni se e kije o shpijën me gavra. Merri me magar, e qoj n’Zgatar të shkëputura nga lirika popullore opojane. Në vitin 1980, Ramazan Bogdani e Agron Oni kur ta mushish, more korin lope Gjatë darkës vajzat dhe djemtë kafshatën Xhagolli, botuan “Kërkime folklorike në Oni qatë herë bohosh, mori me mu shoq e parë të fl isë e fshehin, por pa u diktuar Rugovë e Opojë”. Oni kur ta mushish, more korin dhen nga të tjerë, pastaj e fshehin nën jastëk Edhe ritet e motmotit janë ruajtur mjaft Oni qatë herë bohosh, mori shoqi jem. dhe atë që e shohin në ëndërr, besojnë se mirë në këtë trevë, me tërë koloritin e më të do të martohen. tyre. Kështu ardhja e pranverës (verza), Deri sa këndojnë vajzat djemtë e kërcejnë Në festën e Verzës, vajzat herët në Shëngjergji, Shënkolli, Shënmitri, plakzat andej e këtej zjarrin, sipas ritit ata, i mëngjes, shkojnë shtëpi me shtëpi, dhe dy dhe kulmi i dimrit, shënohen me shumë kapërcejnë të këqijat në jetë, këtë e bëjnë nga dy i sillen zjarrit të vatrës, e përpushin rite, sidomos nga vajzat dhe të rinjtë, që duke fi shkëllyer dhe bërtitur: duke kakarisur thonë: dallohen shumë nga ritet e ruajtura nga ”Oj e zonja shpisë a e qite renin e fl isë?” rajonet e tjera shqiptare. Të gjitha këto I pari, i pari, i pari.... Ndërkaq e zonja i dhuron me nga dy ve trashëgime pagane përcillen me shumë pule. ngjarje kulturore, këngë, valle, urime, Pastaj fi llon pjesa kryesore e ritit, cakërrimi ushqime, adete e zakone të tjera. Do i veve të ngjyrosura. Cakërrimi behët në Në mëngjesin e Verzës e të Shingjergjit, theksuar se secila nga këto festa shënohen mënyrë të përzier djem e vajza, dhe secili plaka e shtëpisë e lidh cunga-cunga (nyje- me rite të veçanta nga të rinjtë e të dëshiron që veza e tij të jetë më e fortë nyje) perin në zinxhirin e oxhakut të votrës rejat e kësaj treve. Ndërkaq, është mjaft dhe ata që fi tojnë bërtasin: dhe thotë: inkurajues fakti se këto rite dallohen me origjinalitetin e tyre të lashtë ruajtur në Fitore, fi tore.... “Syrmelie syrmelesh këtë trevë. Goja ukit me kerpesh Pas këtij rituali, djemtë luajnë lojërat Syrmelie syrmelesh Verza popullore, si: Topa hypas, (magarushas) Goja e gjarpnit me kerpesh” dhe bezen, ndërkohë vajzat brohorisin: Dita e verzës është një festë e lashtë ilire- Pastaj ndez zjarrin, i cili me gjithë perin shqiptare, popullore e pagane. Në Opojë, Vera me lula djeg demonët e të këqijat. Edhe shkrumbi i në rastin konkret në fshatin Bellobard, Dimni me pula gacave shëron sidomos kur fëmijët marrin festohet me 13 mars, për dallim nga Ho, ho, fl i me vo mësysh, fi kën gacat dhe e lajnë mbi ato. fshatrat tjera opojane: Brezne, Buqe e He, he, fl i me ve Dy – tri ditë pas festës së “Verzës” bujqit Pllavë, që festohet një ditë më përpara, e fshatit e mbillnin tërshërën në arë, si me 12 mars. Kjo ditë përkon me ekuinoksin Nga “Stani”, djemtë sjellin në shtëpi kulturë e parë pranverore. 52 LEKSIKOGRAFI SHARJE, FYERJE, NËNÇMIME, OFENDIME, POSHTËRIME… NË TREVËN E OPOJËS

Përgatiti: Bedri HALIMI njeriu të zakonshëm; ai që është i trashë DHOMKATAROSH – Që i ka dhëmbët nga mendja, që nuk është i mprehtë. Ai që kataroshë, që ka stërdhëmb. fl et e sillet pa menduar, ai që nuk vepron Dhëmbëçatall. ABRASH-Njeri që është pak i prapë. me arsye të shëndoshë. Që nuk mendon DHOMPIR – Ai që shfrytëzon pa mëshirë të AXHAMI-Njeri i papërvojë e i pastërvitur shumë e sillet si i krisur. Puna budallos. tjerët, gjakpirës, hamës i madh, llupës, në punë, fëmijëror. Që është ende i vogël Është budalla me brirë ai që s’ka të ngopur. (vampir – i vdekur që e i parritur. Djalë axhami. BUKËPËRMBYS-Njeri bukëshkalë. sipas besimeve të kota, gjoja del natën BADIHAVXHI-Njeri që shkon kohën kot, Përbuzës. nga varri për të thithur gjakun e njerëzve rrugaç. BUKËSHKALË-Që nuk ja di të mirën tjetrit, të gjallë; lugat). BALOSH-Laraman, i përzier, me fl okë ose që ja harron të mirën, mosmirënjohës. DHOMQATALL – Që i ka dhembet çatall; që me qime të fytyrës me baloshë të bardhë. BUKËSHKELËS- Njeri që i shkelë bukën ka stërdhëmb. Në kuptimin tjetër, njeri i paturp, të cilit tjetrit, që i harron një të mirë që i ka DILINXHI – Njeri i poshtër, i paturp e i pa i ka plasur cipa. bërë. sjellshëm; njeri i pa ndershëm, njeri i pa BANDIT-Njeri që vret e pret dhe plaçkit BUZËVIQ- Që i ka buzët të gjera e të karakter, faqezi; maskara. Qenka dilenxhi. në mënyrë të egër e të pamëshirshme; trasha si të viçit. Mos prit gjë të mirë nga dilenxhiu. keqbërës. Grup banditësh. Punë ÇAKALL-1. Njeri që fl et shumë e pa DORËFËLLIQOT – Që bën punë të fëlliqura banditësh. pushuar, llafazan. Çakalle mulliri. a të pandershme, që merret me punë të BARABË-Hajdut, kusar, cub, plaçkitës, ÇAPRAZ- Që ka diçka të pa rregullt e jot ë ulëta e të ndyra. bandit; rrenacak, bredhës. zakonshme në sjelljen ose në qëndrimin e DORËSHTRËNGUOT – Dorështrënguar, BARKALEC-Që ë ka barkun pak të madh. tij; që është vështirë të merresh vesh me kursimtar i madh. Është dorështrenjtë Njeri barkalec. të; i prapë. Njeri çapraz. Djalë çapraz. ai! BARKMADH-Që e ka barkun e madh. Që Vajzë çapraze. Është pak çapraz. DREDHAK – Njeri dredharak. Që i bën bisht ha shumë, grykës. Që pasurohet në kurriz ÇATALL-Që ka një a dy dhëmbë të punës, fjalës, përgjegjësisë etj. të tjerëve, i pasur, shfrytëzues. Njeri çatalluar, të dalë anash dhe të shëmtuar. DREQ - Njeri dinak, shpirtkeq e smirëzi; barkmadh. Tregtar barkmadh. ÇEHERSËZ- Çehrengrysur, çehreprishur, njeri i prapë; i prirë për prapësi; djall. E BATAKQI-Ai që mashtron për të nxjerrë çehrevrenjtur. ngatërroi tërë punën dreqi. një përfi tim për vete, ai që përpiqet t’ia ÇERGASH- Njeri që nuk ka një vendbanim DREQE – E bija e dreqit. femër dinake. Ma hedhë tjetrit me rrugë të pandershme; të ngulur, endacak. Rom, magjup. punoi dreqja njeri i pandershëm të cilit nuk mund t’i ÇIFUT- Njeri shumë dorështrënguar, DUDUK – Njeri pa mend në kokë, njeri i zihet besë. koprrac. lehtë; njeri i trashë nga mendja. BATALL-Që nuk hyn në punë, që nuk vlen ÇIKLLOP- Njeri me trup shumë të madh DYBYDYZ – Që nuk di asgjë, që është për asgjë, i pavlefshëm; i papërdorshëm. dhe me një sy të vetëm në mes të ballit; krejtësisht i pa dijshëm; që nuk ka asgjë, i trashë, jo i zhdërvjelltë. Njeri batall. katallan. që është krejtësisht i varfër. BELAXHI-Që u nxjerr ngatërresa të COFËTINË- Ngordhësirë. E LËSHUOT – Femër bishtdredhur, e tjerëve, që u bie në qafe te tjerëve; që CUB- Ai që fshihet e bën grabitje me armë papërmbajtur. kërkon sherr. Djalë belaxhi. në dorë; kusar. Plaçkitës. Mbrëmë na ranë E PËRDALË – Grua e shthurur moralisht, që BELBAK-Që i merret goja, që nuk i cubat. nuk e ruan nderin e vet si vajzë a si grua. shqipton mirë fjalët. DALLAVERAXHI- Ai që bën dallavere, ai që Grua e përdalë. BËRLLOK-I papastër, i ndyrë; Njëri merret me dallavere. Njeri i keq, i cili E PISPILLOSOT – i veshur, i krehur e i bërllok. përpiqet që me rrugë të pa drejta e me stolisur në mënyrë të tepruar për t’u BETER-Njeri I keq; i shëmtuar; që s’ka mashtrime të marrë a të fi tojë diçka që dukur, i stolisur jashtë mase. fare vlerë. Burrë beter. Njeri beter. nuk i takon, të ngatërrojë të tjerët etj. EDEPSËZ– Njeri i paturp, i pacipë; i poshtër, Fëmijë beter. Grua betere. DANGALL – Njeri i trashë nga mendja; i pa edukuar, i pafytyrë, I pa sjellshëm, i BETHQERROT- Njeri i rreckosur, shumë i njeri që nuk merr vesh e që nuk bindet; panjerëzishëm. Njeri edepsëz. varfër. teveqel. S’është as për veti dangalli. FAKIR – Njeri i varfër që është për t’u BISHTDREDHUR-Femër e lëvizshme, e DARDALEC – Njeri qesharak me të cilin mëshiruar, njeri i mjerë. përdalë. tallen të tjerët. U bë dordolec. FAQENXITË – Njeri që është mbuluar me BOKON - Njeri I papjekur nga mendja; DEMEL – Djalë përtac; që nuk punon. Djalë turp, që i është nxirë faqja:faqezi. njeri i trashë dhe pa përvojë. Njeri shumë dembel. Vajzë dembele. FAQEZEZË – Grua e përdalë, që bën i pa pjekur DEMELICË – Vajzë përtace që nuk punon. të këqija e turpe. E kishte fajin ajo BUDALLICË- Femër e mete nga mendja, që Vajzë dembele. faqezeza. nuk e ka gjykimin me arsyen e një njeriu DERR – Njeri shumë i trashë dhe i majmur; FAQEZI – Që bën të këqija e turpe, i te zakonshëm; e trashë nga mendja, që njeri që nuk e mban veten pastër; njeri pacipë, i paturp; i poshtër. nuk ja pret. Që sillet pa menduar, që nuk i trashë nga mendja kokëfortë; njeri i FËLLIQSINË – Fëlliqësi; njeri i ulët dhe i pyet, që sillet e vepron si e krisur. Vajzë ndyrë e i keq, maskara; njeri kryeneç, poshtër. Ndyrësirë. budallaqe. këmbëngulës e i neveritshëm. FILOZOF – Njeri që fl etë në mënyrë BUDALLË-Ai që është i metë nga mendja, DHELPON – Dhelparak. Njeri që punon me abstrakte, duke përdorur arsyetime ai që nuk e ka gjykimin dhe arsyen e një dredhi. të ndërlikuara e fjalë të mëdha, por 53 pa ndonjë vlerë; merret me fi lozofi ra. GRINDAVEC – Njeri që grindet vazhdimisht I EGOR – Njeri i paqytetëruar, që jeton si Filozofon kot. Ka prirje të fi lozofojë. dhe i mërzitë të tjerët, që kërkon a i në kohët e para të krijimit të shoqërisë Është shumë fi lozof. pëlqen te grindet edhe për gjëra shumë të njerëzore. Primitiv. FIRAUN - njeri i keq, shpirte kazmë; vogla, që shkakton grindje vazhdimisht. I FLLIQOT – Që është në kundërshtim në njeri i djallëzuar e i pa besë. Ç’na punoi GRREMQ – Plak shumë i dobët dhe i sjelljen e mirë në shoqëri, i pahijshëm; i fi rauni! kërrusur. paturpshëm; që përdor fjalë të këqija, të FJALËTËRKUZË – Që e zgjat dhe e bën GUSHËMADH – Që e ka gushën të madhe, pahijshme; i ndytë. tërkuzë bisedën, që ka shumë fjalë; që nuk ngopet së ngrëni, që ha shumë. I HARLISOT – i harbuar, i tërbuar. fjalëshumë. Që thotë fjalë pa rend e pa HAFIJE – Spiun, informator i pushtetit. I HUTUOT – Që është hutuar nga dikush a kuptim. Hafi jet e pushtetit. E ndoqën hafi jet. nga diçka, që nuk kupton se çka bëhet e FLOKËIRIQ – Me fl okë përpjetë si iriq, HAIRSËZ – Njeri i pa hair, që nuk bën mirë, s’di ku është; që i janë marrë mendtë nga fl okë-përpjetë. që nuk bën kurrë hair. dikush a nga diçka, që ka humbur toruan; FODULL – Që mbahet me të madh, HAJDUT – Vjedhës, cub, kusar. Hajdut i trullosur. njeri i hutuar. që krekoset, që i shikon të tjerët me xhepash. Hajdut me përvojë. I KEQ – Që sillet a vepron në mënyrë jo mospërfi llje a me përçmim; që shet mend, HAJN – Ai që bën hajni, vjedhës, hajdut. të moralshme, që i mungon sjellja dhe mendjemadh. Djalë fodull. Është fodull. HAJVON – Njeri i trashë nga mendja, edukata; që nuk është në përputhje me FYELL – Njeri pa “tru”, njeri që e ka budalla, gomar. S’ka njeri më hajvan se normat morale te vendosura nga shoqëria; mendjen fyell. ai. që synon t’u bëjë dëm të tjerëve; që bën FYLFYL – Që nuk ka mend në kokë, HARAM – Njeri i keq; që s’vlen, i ta urresh e ta përbuzësh për sjelljen e kokëbosh. padobishëm; që bën veprime të veprimtarinë e tij; që nuk ka ndjenja të GABEL – Pjesëtar i një popullsie me palejueshme e të ndaluara. Djalë haram. mira, jo i pastër, i lig; kundrejt i mirë. prejardhje nga India, cigan, endacak. HARDALL – Njeri me trup të gjatë, por i Njeri i keq. Grua e keqe. Shoqëri e keqe. GJAKËS – Vrasës, doras. Ai që bën vrasje. trashë nga mendja; budalla. Fjalë e keqe. Zemër e keqe rrugë e GJAKPIRËS – Ai që shtyp a shfrytëzon pa HARROFQ – Që harron shpejt, që nuk mban keqe. mëshirë të tjerët, shfrytëzues i egër dhe mend shumë, harrestar. Njeri harraq. I LAROM – Lajkatar e shtiracak; dredharak. i pamëshirshëm që u pi gjakun të tjerëve. HASTEQAR – Që ka shumë smirë, smirëzi. Njeri i laromë. Gjakpirësi i popullit. Njeri hasetqar. I LEHTË – Që i sheh gjërat ne mënyrë GJUHËTEPLOTE – Që fl et shumë, që është HASTEQI – Ziliqar i madh, që ka shumë të përciptë, që nuk gjykon thellë, që llafazan i madh. inat. nuk i merr punët në mënyrë serioze; GJUMASH – Që fl e shumë, që i pëlqen të HAXHIPISHMAN – Njeri që ia nis një pune mendjelehtë. Njeri i lehtë. i lehtë nga fl ejë shumë. i përgjumur. Tërë ditën rri dhe e lë në gjysmë, njeri i pa vendosur. mendja. fjetur ai gjumashë. HELAQE – Njeri shumë i fëlliqur është bërë I LËSHUOT – i shthurur nga ana morale GJYNAHQAR – Njeri që ka bërë gjynahe, helaq. E ka gojën helaq. Njeri i baltosur. ose i dhënë shumë pas pijeve, qejfeve, mëkatar. Njeri që është për të ardhur HILEXHI – Që bën hile; dredharak. është kumarit etj. , i papërmbajtur në të folur, keq, i shkretë, i gjorë. hileqar. gojështhurur. Njeri i lëshuar. Ka goja, të GJYTYRYM – Që është i ngathët e i plogët, HORR – Njeri me vese të këqija që sillet lëshuar. që nuk është i aftë për asgjë; i humbur. keq, pi ose luan kumar; njeri pa cip e pa I LIG – Njeri i keq, zemërkeq, tinëzar; jo i GOGOL – Figurë e përrallave dhe e nder; rrugaç. Horr i horrave. ndershëm, i dobët, i ulet; i pandershëm, i besimeve të kota, që përfytyrohet si një HUNDËDASH – Që e ka hundën të kthyer përdalë. njeri i lig. Grua e ligë. qenie e tmerrshme, me të cilën trembin përbrenda a të lakuar si të dashit. Burrë I LUAJTOT – Që është prishur nga mendtë, fëmijët që të mos qajnë e të rrinë urtë; hundëdash. i çmendur. Njeri i luajtur. Është i luajtur. Ose diçka që paraqitet me qëllim si e HUNDËDERR – Që e ka hundën të kthyer I MËRZITSHOM – Njeri që të shkakton tmerrshme ose si shumë e vështirë, për t’i nga jashtë, që është me hundë të ngritur a të jep mërzi; që nuk ka ndonjë gjë trembur e për t’i larguar njerëzit, për t’u si të derrit; kokëfortë. tërheqëse e mezi kalohet; i bezdisshëm. prerë hovin e guximin, për t’u ndrydhur HUNDËPËRPJETË – Që e ka hundën me Njeri i mërzitshëm. dëshirën e vullnetin. Nuk tremben fëmijët majë të ngritur përpjetë; mendjemadh. I NGADALSHOM – Njeri që mezi ecën, që nga gogoli. E bënte gogol matematikën. HUNDKRRABË – Qe ka hundën me majë të i ka këmbët si të mpira, i ngadalshëm, i GOJËFLLIQOT – Që përdorë fjalë e kthyer poshtë. plogët. shprehje të ulëta e të ndyra; gojëndyrë. HUNDKRRUTË – Që e ka hundën të përkulur I NGRATË – Që është në një gjendje për të GOJËFUSHË – Dhëmbërënë, që i kanë rënë si me samar. të ardhur keq, i gjorë, i mjerë, i shkretë. dhëmbët. Që e ka gojën fushë, pa asnjë HUNDLESH – Burrë i fortë e kokëkrisur, I NTREDHOT – Mashkull të cilit i janë dhëmb. trim e i krisur. Njeri hundëlesh. hequr, rrëgjuar apo mpirë organet gjinore GOJËHELM – Që nxjerr nga goja fjalë që e HUNDMADH – Që e ka hundën të madhe. për ta bërë shterp. helmojnë e mërzitin, që nxjerr helm nga Mendjemadh. I NYTË – Njeri i pandershëm, i ulët; që goja; gojëfarmak. HUNDSPEC – Njeri që kërkon sherr, të ngjall neveri, i neveritshëm, i fëlliqur. GOJËLËSHUOT – Që i lëshon fjalët pa grindavec; që e ka hundën të kuqe. Që vepron në mënyra të ulëta e të pa kujdes, që fl et të lara e të palara; , që s’i HUTAQ – i hutuar, që harron shpesh. ndershme, i poshtër. Njeri i ndyrë. vë fre gojës; që përdor fjalë e shprehje jo Nxënës hutaq. I PA BESË – Që nuk e mban fjalën e dhënë, të hijshme; gojështhurur. HYZMEQAR – Shërbëtor; që i shërben që nuk duhet t’i zihet besë; që nuk i GOJËLIG – Gojëkeq. Ai që fl et ligësi, që dikujt. qëndron besnik dikujt, që nuk ka besë, fl et fjalë të liga. I BEZDISSHOM – Që të sjell mërzi, i që tradhton. Që ndryshon ndjenjat dhe GOJËNYTË – Që thotë fjalë të ndyra, që mërzitshëm; që të shqetëson me diçka qëndrimin kundrejt dikujt, që nuk e ruan përdorë fjalë të këqija e të pahijshme; të papëlqyeshme ose të padëshirueshme, dashurin për të ose që nuk e ndjek me gojëshurthur. që të ngatërrohet nëpër këmbë e s’të lë besnikëri, që nuk është besnik. Njeri i GOJËPRISHOT – Që përdor fjalë të ndyra, rehat. Njeri i bezdisshëm. pabesë. gojëndyrë. I COKATOT – Njeri i çmendur a i krisur. I PABURRË – Burrë frikacak, që s’ka GOJËQARAP – Që e ka gojën shumë të Është njeri i cokatur. burrëri. Burrë i paburrë. madhe. Që fl et shumë e pa përgjegjësi; I DALLDISOT – Njeri i hutuar, (dalldi I PADALË – Që ka jetuar gjithnjë i që e ka gojën të shthurur, që fl et të lara e – gjendje shpirtërore kur dikush do mbyllur në shtëpinë e vet, në fshatin a të palara, që fl et mbarë e prapë. të ndërmarr diçka me ngulm e si i në qytetin ku ka lindur, që nuk ka parë GRABITQAR – Që bën grabitje, grabitës. shastisur). botën, i pashëtitur. Njeri i padalë. Vajzë 54 e padalë. krim etj, i njollosur në një punë të keqe a IMONSËZ – Njeri i pafe, i pabesim, që nuk I PADIJSHËM – Njeri i paditur, që nuk ka të ndyrë. Njeri i përlyet. Ishte edhe vetë ka iman. arsimim e dituri. i përlyet. INATQI – Që zemërohet shpejt, që humbet I PAFE – Njeri i pa besë. Që nuk beson në I PËRMUTOT – i ndyrë, i fëlliqur. Është gjakftohtësinë, durimin etj. Që nxehet asnjë fe. Njeri i pa fe. përmutur. shumë shpejt, gjaknxehtë, zemërak, I PAFTYRË – Që sillet e vepron pa pikë turpi I PISPILLOSUR – i veshur, i krehur e i idhnak, i rrëmbyer, i papërmbajtur. Që që as skuqet e as zverdhet. Për ato që i stolisur në mënyrë të tepruar për t’u mban shumë Inat; hakmarrës; që ngul bën ose i thonë, i pacipë, i paturpshëm. dukur, i nisur e i stolisur jashtë mase. dhembet shumë në të vetën, kokëfortë, Njeri i pafytyrë. I POSHTËR – i ulët nga morali e nga kokëderr. Njeri inatçi. I PAGDHENDOT – Që i mungon arsimi, karakteri, i pandershëm, shumë i keq; që JEZIT – Njeri shumë i djallëzuar, i keq kultura dhe edukata e mirë; i trashë; shpreh a përmend diçka të pandershme, dhe i egër, që hiqet si i mirë dhe i butë njeri i pa gdhendur. Mbeti i pagdhendur. shumë i keq; që shpreh a përmend diçka të për të mashtruar të tjerët, njeri dinak I PAGJAK – Që i mungon gjallëria. i pandershme, në kundërshtim me moralin, hipokrit, njeri me dy faqe, i pabesë, plogët. i ulët, i keq. Njeri i poshtër. lajkatar e mashtrues; njeri i pa parim e I PAHAJR – Njeri që nuk bën asnjë punë I PRAP – Që sillet keq, që bën prapësi, i pamëshirshëm, që përdor edhe mjetet të dobishme; që s’është i hairit; i prapë. i prapë, i lig; jo i urtë; i pabindur; i më të ulëta për të arritur qëllimet e veta, Djalë i pahairit. dëmshëm. Njeri i prapë sjellje jeziti. I PAHIJSHOM – Që nuk është i hijshëm, I SHASTRISOT – Njeri i ngathët nga mendja KACAGEL – Ai që krekoset e kapardiset si jo i pashëm. i papashëm. i palezetshëm. e hutaq, i humbur. Njeri që i është prishur gjel; njeri që kujton se është shumë i zoti i papërshtatshëm. i shëmtuar, i mendja e është hutuar fare, i trullosur, i e mburret para të tjerëve. pakëndshëm, i turpshëm. habitur shumë, që ka mbetur pa mend. KALBËSINË – Diçka e vjetër e pa vlerë; I PAKULTURË – Që i mungon kultura e Njeri i shastisur. njeri pa vlerë, njeri i dobët e pa fuqi; nevojshme, që ka një horizont të ngushtë I SHITUOT – Që i janë marrë këmbët, mbeturinë. Kalbësirat e shoqërisë. dijesh. Njeri i pa kulturuar. duart, goja ose që ishte magjepsur nga KAPADAI – Njeri që heq veten trim, që I PAMARRE – i paturp, i pacipë, i pafytyrë. orët e zanat (sipas besëtytnive). Mbeti i mburret e që kapardiset, njeri që shet Njeri i pamarre. shituar. mend, njeri mendjemadh. Kapadai i I PAMORALSHËM – Që mohon e shkelë I SHUMTUOT – Që nuk është i bukur, që madh. çdo normë të moralit; i pandershëm. nuk është i hijshëm nga pamja e jashtme, KASAP – Njeri i pamëshirshëm dhe i egër, Burrë apo djalë i pamoralshëm. Grua e që nuk ta pëlqen syri, kundrejt i bukur. njeri që rreh, vret e ther njerëz dhe nuk pamoralshme. Që nuk durohet dot, i neveritshëm; i ka dhembshuri; I PAMRRE – Që si vjen turp të bëjë diçka të përbindshëm, që të përqethet shtati kur KASTRAVEC – Njeri i papjekur dhe i pandershme a të thotë fjalë të pahijshme, e shikon, e dëgjon a e kujton. papërvojë në jetë, budalla. Trangull. që s’ka pikë turpi; i pafytyrë, i pacipë; që I TËRBUAR – Që e ka zënë sëmundja e Ishte fare kastravec. është karakteristik për një njeri të tillë. tërbimit, i sëmurë nga tërbimi.(tërbim KATIL – Ai që vret dikë në mënyrë mizore, Njeri paturp. Sjellje e paturp. – sëmundje e rëndë e kafshëve dhe e vrasës i pa mëshirshëm, kriminel; ai që I PANDERSHËM – Që ka humbur nderin, që njerëzve, që ngjiten në anë të kafshimit nuk ngopet duke e munduar dikë, duke i është nxirë faqja; që sillet e vepron pa nga kafsha e sëmurë, që sjell tkurrje i bërë keq dikujt. Me zemër prej katili. turp, prapa krahëve me mënyra të ulëta e të forta të muskujve e paralizë dhe që Njeri katil. jo të ndershme. Njeri i pandershëm. Grua zakonisht shkakton ngordhjen e kafshës KATRAN – Njeri shumë i keq, zemërlig, e pandershme. ose njeriut të sëmurë. Në kuptimin i fëlliqur, i nxirë nga të palarët. Njeri I PANGISHËM – i pangopshëm me atë që fi gurative; vrull i pa përmbajtur, furi; katran. ka ose me atë që ka arritur; që është shpejtësi e madhe, rrëmbim). Qen i KËLLINË – Njeri i keq, i papastër dhe i gjithnjë i etur për pasuri e mall. Që ka e tërbuar. Njeri i tërbuar. Hyri si i tërbuar. padobishëm për shoqërinë, fundërrim e pi pa masë, që nuk ka të ngopur kurrë. I THARTË – Që të prek e të lëndon, jo i shoqërisë; diçka e keqe, që duhet pastruar I PARREHOT – Që nuk ka përvojë, që nuk pëlqyeshëm, i ashpër, therës; që sillet i a që duhet hequr qafe. është regjur nga jeta. i parrahur në jetë. ashpër e me inat. Jo i mirë, i keq. Njeri i KLYSH – Pjellë e keqe, shërbëtor i ndyrë i i parrahur nga vështirësitë. Fëmijë I thartë. Grua e thartë. dikujt. Ai që trashëgon vese të këqija nga lazdruar. I TRASHË – Njeri që i kap gjërat me prindërit. Këlysh i Serbisë. I PASHPIRT – Që sillet e vepron me egërsi; vështirësi, që nuk është i mprehtë, jo KODOSH – Njeri i pa turp, që bëhet i pamëshirshëm, shpirtkazmë, mizor. i zgjuar; që nuk bëhet me zgjuarsi; i ndërmjetës për punë të pa moralshme; Kriminel i pashpirt. Grua e pashpirt. Sa e pagdhendur. Njeri i trashë. njeri i shkathët e i djallëzuar, që është pashpirt paska qenë. I TRENTË – Që ka luajtur mendsh, i i zoti për të mashtruar ose për të bërë I PASIGURT – Që nuk ka besim në vetvete a shkalluar; i çmendur nga gëzimi, nga punë të poshtra. që është në mëdyshje; që shpreh pasiguri, mërzia e madhe etj.; që është zemëruar KOKËBOSH – Që nuk ka dije kulturë, që i lëkundshëm, i lëkundur. keqas, i tërbuar. i paarsyeshëm, që nuk s’ka gjë në kokën bosh, që nuk është I PAUDHË – Njeri i prapë e i djallëzuar, synon për të mirë. njeri i trentë. në gjendje të mendoj, të gjykoj e të që bën vetëm të këqija; që s’lë dy gurë I TRULLUOT – Që nuk është në gjendje të arsyetojë si duhet; i paaftë. bashkë. Që s’vihet dot ne udhë, i keq, i përqendrohet, me mendje të turbulluar, i KOKËDERR – Kokëfortë; kokëshkëmb; mallkuar. Djalë i paudhë. hutuar; i shastisur. Njeri i trullosur. kokëderri, njeri kokëderr. I PËRDREQOT – i djallosur; që vepron e I TRUMHAJSUR – i trembur, i çoroditur, i KOKËMISH – Njeri i trash nga mendja, sillet me djallëzi; që ka qëllime e synime çakërdisur, që nuk i ka mëndët në vend. kokëtul. te këqija dhe përpiqet t’i arrijë ato duke I ZGJEBOT – i fëlliqur, i ndyrë; që nuk KOKËTUL – Që i kupton gjërat me shumë përdorur mashtrime e dhelpëri. ka fare vlerë. Sëmundje e jashtme e vështirësi, që nuk mund të mësoj asgjë; I PËRGOJUOT – Njeri që është marrë nëpër lëkurës. kokëmish. gojë nga të tjerët për të keq, që e kanë IDIOT – Njeri me zhvillim mendor shumë KOPIL – Njeri i zgjuar e dinak, njeri fi nok, përgojuar. Që i ka ndodhur a ka bërë një të mangët që nga lindja, ai që vuan nga shejtan. Kopil i madh. Njeri të cilit nuk I të keqe dhe për të cilën është folur shumë idiotësia. Ai që është i metë ose shumë dihet babai. nga të tjerët. ai të cilit i ka rënë turpi. i trashë nga mendja; ai që sillet, fl et a KOPUK – Njeri horr. Ishte kopuk që s’e Njeri i përgojuar. Vajzë e përgojuar. vepron në mënyrë shumë të ligë. kishte shokun; ishte rrugaç. I PËRLYOT – Njeri që ka marrë pjesë a IFTIRXHI – Shpifës; spiun. KRETEN – Ai që vuan nga kretinizmi, ai është përzier në një punë të ligë, në një IGBALLSËZ – i pafat, fatkeq, fatzi. që është i prapambetur në pikëpamje 55 shpirtërore fi zike; njeri trashaman, dhe kërkon të marr vesh gjëra që nuk i Njeri që i mungon dija. budalla. (kretinizmi – sëmundje kronike takojnë, ai që fut hundët kudo. PAPGALL – Njeri që fl et shumë dhe përsërit që shkaktohet nga mungesa e zhvillimit LOPË _ Njeri i papjekur nga mendja; njeri fjalët e tjetrit mekanikisht. fi zik e mendor, nga distrofi a e kockave i trashë dhe pa përvojë. PAQAVOR – Njeri i ulët, pa karakter, njeri dhe nga ulja e katabolizmit bazal). LUGAT – Njeri shumë i shëmtuar ne pamje. pavlerë, njeri i ulët. KROKODIL – Njeri që përdor metoda Që u kall tmerrin njerëzve; njeri i keq, PEDER – Homoseksual. Mashkull të cilin e mashtruese për të kënaqur dëshirat e tij që bën dëm të tjerëve. (lugat – Figurë tërheqin meshkujt, jo femrat. Sjellje prej të mbrapshta. (Lot krokodili – Lot të rreme e besimeve të kota, që përfytyrohej si pederi. që lëshon dikush gjoja nga dhembja a nga njeri, i cili në ngjallje të tij ishte shumë PIJANEC – Ai që përdor më tepri pijet hidhërimi që të mallëngjej e të mashtroj i keq dhe pas vdekjes ngrihet natën nga alkoolike, ai që pi vazhdimisht e jashtë të tjerët). varri, endej natën rrugëve e nëpër shtëpi mase, ai që e ka vesë të pirët. KRYEBOSH – Njeri kokëbosh, kokëzbrazët, dhe trembte njerëzit). Sillet si lugat. PIS – Njeri i pistë. Njeri që ka karakter që të lë përshtypjen se nuk ka gjë në Vishet si lugat. dhe veprime të ndyra. Njeri i poshtër që kokë. Njeri kryebosh. LYPËS – Ai që lyp derë më derë; ai që bën punë të këqija. i ndyrë, i fëlliqur, i KRYEKUNGOLL – Që e ka kokën si kungull, kërkon lëmosh. papastër. Mos e prano atë pis. të papjekur; kokëkungull. MAJMUN – Njeri shumë i shëmtuar në PLAQKITËS – Ai që i merr dikujt diçka me KRYEMADH – Që ka kokën të madhe në fytyrë; njeri që vepron a sillet duke I dhunë, grabitës; vjedhës. krahasim me trupin. Njeri kokëmadh, minuar te tjerët; Ik, mor majmun PLEH – Njeri i keq e i urryer për shoqërinë, vajzë kokëmadhe. MANJAK – Njeri që vuan nga mania. Që ka fundërrinë e shoqërisë, ndyrësirë; diçka e KRYESHINIK – Që ka kokën të madhe sa një zakon të çuditshëm ose një dëshirë keqe, pa vlerë, e padobishme. kërpudhë një shinik; kokëmadh; që nuk merr vesh, i të tepruar dhe të vazhdueshme për të plehu, njeri i keq. trashë nga mendja, kokëfortë. bërë diçka, që ka një mani. Njeri maniak. POTEREXHI – Ai që e ka zakon të zihet e të KRYETUL – Që i kupton gjërat me shumë (Mania – gjendje psikike e sëmur e një bëjë potere; shamataxhi, shamatar. vështirësi, që nuk mund të mësoj asgjë; njeriu, të cilit i ngulitet mendja te diçka PSIKOPAT – Njeri me çrregullime a me kokëtul. ndonjë arsye). dëmtime psikike, njeri me gjendje KUDËR – Femra e qenit, bushtër. Grua MASHTRUES – Njeri që mashtron të tjerët; psikike a mendore jo të shëndoshë, të kuçkë, e përdalë dhe e pandershme. gënjeshtar, mashtrues i regjur. sëmurë. Është bërë psikopat. Psikopat i KUNGOLL – Njeri i trash nga mendja, MASKARA – Njeri i poshtër, i pandershëm rrezikshëm. budalla. e i pa cip. PULË – Njeri i urtë dhe i druajtur; njeri KUQKË – Femra e qenit, bushtër. Grua a MATRAPAZ – Njeri pa parime që bën tepër i butë; njeri frikacak që përulet vajzë e përdalë, grua a vajzë bishtdredhur, gjithfarë pazarllëqesh e allishverishesh e nënçmohet lehtë. E bëri pulë dikë, e bushtër. për t’ia arritur një qëllimi të caktuar. nënshtroi, e vuri nën urdhrat e veta. U KURVAR – Mashkull që shkon me kurva, Matrapaz politik. bë pulë. zuzar. MATUF – Plak që ka humbur kujtesën QAFDERR – Që e ka qafën të trashë e të KURVIC – Kurvë e re, por tashmë e stërvitur dhe shkathtësinë e të menduarit, plak i shkurtër si të derrit; që është shumë i mirë. rrëgjuar nga mendtë; njeri trutharë. shëndoshë e i dhjamur. KUSHEDËR – Grua zemërligë dhe e pashpirt, MENDJEHU – Që nuk i mbushet mendja, QEL – Që i kanë rënë fl okët, që nuk ka e vrazhdë dhe gjuhustër, që zihet vet me që s’e kthen mendjen ndryshe; që kërkon fl okë. të gjithë e fut në sherr edhe të tjerët. t’i bëhet e tija; kokëfortë. i trashë nga QEN – Njeri i keq, i pabesë dhe shumë i është si kuçedër. mëndja. ulët. Qen i pabesë. Qen bir qeni. LAPER – Që sillet rrugëve e fl et fjalë të MENDJELEHTË – Që mendon e gjykon në QIBËR – kryelartësi, fodullëk. S’na duhet ndyra, rrugaç; gojëndyrë, gojëlëshuar. mënyrë të cekët, që sillet pa i menduar qibri. Djalë laper. Grua lapere. thellë pasojat, i lehtë nga mëndja, i QYFYRXHI – Njeri që nuk punon, po sillet LARAMAN – Që është me shumë fytyra, përciptë. Është (u tregua) mendjelehtë. lart e poshtë duke treguar qyfyre, llafazan laragan. MEQKË – Grua e ligë; grua e përdalë; grua e dembel. LAVIRE – Kurvë, e përdalë. llafazane; bushtër. QYQAN – Ai të cilit nuk i shkon mbarë LEGËN – Njeri që nuk është serioz e i MËRRSHË – Kafshë e ngordhur e pagroposur, asgjë, a që nuk është i zoti as për më të qëndrueshëm në sjelljet e në veprimet e që mbanë erë të qelbur; copë mishi që voglën gjë. Qyqar. Fëmijë qyqar. tij, njeri pa vlerë e llafazan, të cilin e mbanë erë të keqe. QYQE – Grua fatkeqe, e mjerë. i vjen keq trajtojnë të gjithë me mospërfi llje e si të MINUK – Njëri i vogël, shkurtabiq. për atë qyqe. Ç’e gjeti, qyqen! duan. Është legen ai. Ik ore legen. MISTREC – Njeri i keq, shpirtvogël e RRENACAK – Që e ka zakon të gënjej, LEPOR – Njeri që ka frikë shume, frikacak ngatërrestar, që fut spica e nuk lë dy gurë gënjeshtar. Rrenacak i njohur. i madh. bashkë, njeri grindavec. Mistrec i keq. RROBEL – Që nuk i nënshtrohet një pushteti LIVERE – Njëri a gjë që ka humbur çdo MORR – Njeri që jeton si parazit, i ndyrë ose një autoriteti dhe ngre krye kundër vlerë, diçka fare pa vlerë. U duk lëvere e i papastër. tij; i pabindur, i panënshtruar. Fëmijë ose përpara të tjerëve. E bëri lëvere dikë e MRROLAN – i vrenjtur, i zymtë. S’fl itet me i mitur që është i pashtruar, që nuk bindet shau keq, i nxori bojën, e bëri leckë. atë mrrolan. dhe nuk dëgjon më të mëdhenjtë. LLAFAZAN – Që fl et shumë e pa pushim; MUNAFIK – Intrigant, përgojues; spiun, RROKAT – Që i kanë rrjedhur trutë, që nuk që fl et shumë vend e pa vend, që fl et ai që kallëzon për fjalët, për qëllimet e di se çfarë thotë, matuf. pa i peshuar mirë fjalët; fjalaman, njeri veprimet e një tjetri. RROSPIE – Femër jo e ndershme, lavire, llafazan. MUSHKË – Njeri i fortë e kokëtrashë, që kurvë. LLAPANGUZ – i tronditur, i fëlliqur. Që bën ngul këmbë si mushka. Njeri kokëfortë RRUGAQ – Ai që sillet rrugëve, ai që punë të liga, i ndyrë; që s’e ka për gjë të është si mushkë. nuk ka një vend të përhershëm jetese, bëjë diçka të pa hijshme, i paturp. Njeri MUT – Njeri i keq, e i poshtër e i ndyrë; endacak. Fëmijë a djalosh që nuk sillet që si skuqet faqja. Njeri llapanguz. Njeri njeri pa asnjë vlerë, i panevojshëm për mirë me shoqëri. Që i mungon edukata I pafytyrë. shoqërinë. Është mut i madh. e shëndosh; ai që fyen të tjerët pa LLAPUSH – Që i ka veshët të mëdhenj. MYZEVIR – Rrenacak, mashtrues, kopil. asnjë shkak, që zihet kot me të tjerët Të gjatë e të varur (për kafshët e për NGELAQ – Njeri i ngalët; i pavendosur për dhe bën veprime të pahijshme e dëme. njerëzit). një punë a për diçka. Fjalë,(punë) rrugaçësh. Sillet si rrugaç. LLASKUC – Ai që ha tek te tjerët pa u NOKSAN – Njeri i prapë dhe me huqe, njeri Është grua rrugaçe. dhënë gjë, qelepirxhi. Ai që hyn gjithandej ters. Noksan i madh. Noksan i mërzitshëm. SAHANLËPIRËS – Ai që rron me çfarë ti 56 japin të tjerët dhe ju shërben atyre, duke SURRAT – Fytyrë e shëmtuar, e keqe ose e shumë të mëdha. Veshllapushe. u bërë lajka, çanaklëpirës, sahanlëpirësit ndyrë; turi. Njeri me dy surrate. Njeri me VESVESELI – Ai që dyshon për çdo gjë; e pushtuesve. fytyrë të shëmtuar a të keqe, njeri i keq njeri që nuk beson, që shqetësohet e SARAQK- Njeri me sëmundje lëkure. e zemërlig, që nuk e duam. bëhet merak për çdo gjë; njëri vesves, SEHIRXHI – Njeri që sodit duarlidhur kur SYLESH – Njeri që nuk e vë re dhe nuk njeri vesveseli. duhet bërë diçka, ai që nuk merr pjesë a e kupton mirë çfarë bëhet rreth tij, që VIQ – Njeri i papjekur nga mendja; njeri nuk ndihmon për një punë a një fatkeqësi; mashtrohet lehtë dhe nuk e dallon mikun i trashë dhe pa përvojë. Njeri shumë i pa indiferent. Qëndrim sehirxhiu. Nuk rri nga armiku. Njeri sy lesh. pjekur dhe i ngathët. sehirxhi para këtyre shfaqjeve. SYSHTREMOT – Njeri me sy të vëngër; VIRON – i shkretë, i mjerë, i gjorë, një SHAMATXHI – Njeri që bën shumë potere. syçakërr. plakë virane. Shamatar. TABULLA RAS – Padije e plotë, (lat.’dërrasë VJEDHËS – Ai që vjedh, ai që merret me SHARLLATAN – Njeri me dije të pakta e e larë”). kur dikush është plotësisht i pa vjedhje, ai që zakonisht vjedhë. të cektë, që përpiqet të mashtrojë të dijshëm në një fushë. XHAHIL – Njeri i paditur dhe i prapambetur, tjerët duke u hequr si i ditur e i zoti TAMAHAQAR – Njeri që është i pa ngopur; njeri i pagdhendur dhe i trash. Njeri i ose që shfrytëzon mirëbesimin a padijen ai që ka tamah, lakmitar, që s’ngopet vrazhdë, i egër e i pamëshirshëm; katil. e të tjerëve; mashtrues i paturpshëm, kurrë. Ra në dorë të xhahilëve. batakçi. TEKNEFES – Njeri që punon a vepron XHAMAZ – Njeri që bën dallavere; njeri SHEJTAN – Njeri dinak e shpirtkeq; njeri fshehtas, pa e parë, pa e dëgjuar e pa e dredharak që përpiqet t’ua hedh të i prapë i prirë për prapësi e për të ditur njeri dhe që ka qëllime të këqija. tjerëve e të nxjerr përfi time për vete; ngatërruar të tjerët; djall, dreq. Është Që ta punon prapa shpine. Grua tinëzake. dallaveraxhi; batakçi. Pazarllëqe prej një shejtan ai. Punë tinëzake. xhambazi. SHKATRRAQ – Njeri i çrregullt, i pa TEVEQEL – Njeri që është pak i metë XHELAT – Njeri gjakatar dhe i kujdesshëm në paraqitjen e jashtme e në nga mendja; që i merr gjerat me pamëshirshëm; vrasës mizor. punët e tij, që nuk di veçse të prishë e të mendjelehtësi; jo i zgjuar, i trash; që XHENAZE – Njeri shumë i dobësuar, i tretur shkatërrojë. Njeri shkatarraq. nuk i kap gjërat shpejt, që nuk i pret, e i bërë kockë e lëkurë. SHKRETAN – Njeri i shkret, qyqar, i vetëm. budalla. ZAGAR – Shërbëtor i bindur e i përulur Njeri shkretan. TINËZAK – Njeri që punon a vepron i dikujt, vegël besnike e të zotit, laro. SHPIFËS – Ai që ka zakon të shpifë; ai që fshehtas, pa e parë, pa e dëgjuar a pa e Zagarët e armikut. merret me shpifje; ai që ka shpifur për ditur dhe njeri që ka qëllime të këqija. ZAPTUES – Përvetësues, pushtues, dikë. shpifës i paturpshëm. Që ta punon prapa shpine. Grua tinëzake. rrëmbyes. E zaptoi vendin. i zaptoi tokat SHPIRTKATRAN – Njeri shpirtzi, Punë tinëzake. e huaja. zaptoi banesën e huaj. Është një zemërkatran. TOKMAK – Njeri i trash nga mendja, njeri zaptues i paturpshëm. SHPIRTKEQ – Njeri që mundohet t’i i pagdhendur.(tokmak – çekan druri me ZEMËRAK – Njeri që zemërohet shpejt e bëjë keq tjetrit, që ka shpirtin të keq, madhësi të ndryshme, që përdoret për të mban inat, idhnak, njeri zemërak. shpirtlig, zemërkeq. shtypur a për të rrahur diçka). ZEMËRGUR – Që s’i zbutet zemra nga asgjë, SHPIRTNGUSHTË – Njeri që nuk do t’i TRADHTAR – Ai që del kundër atdheut, që e ka zemrën të ftohtë e të pandjeshme bëjë një të mirë tjetrit a t’i jap diçka, popullit etj, duke u bashkuar me si gur; i pamëshirshëm. I pa shpirt. zemërngushtë; dorështrënguar. armikun, duke bashkëpunuar me të ose ZEMËRKATRAN – Njeri zemërzi që kënaqet SHPIRTVOGËL – Që ka shpirtin te ngushtë, duke bërë punën e tij; ai që bëhet armik, me fatkeqësinë e tjetrit. që shikon vetëm përfi timin e vet, që duke kthyer veprimtari spiunazhi kundër ZEMËRKEQ – Njeri që mundohet t’i bëjë shikon me smirë çdo gjë që kanë të tjerët, popullit a vendit të vet, duke nxjerrë të keq tjetrit, që e ka zemrën të keqe, zemërvogël. fshehta të rëndësishme, duke u arratisur zemërlig, shpirtkeq. Njeri zemërkeq. SHPIRTZI – Që do t’i bëjë keq tjetrit,që në një vend tjetër; ai që nuk u qëndron ZEMËRLEPUR – Që është frikacak i madh, e ka shpirtin të keq,që kënaqet me besnik parimeve, ideve a një çështjeje që e ka zemrën si të lepurit e trembet fatkeqësinë e tjetrit, zemërzi. të madhe; ai që shkel betimin, ai që menjëherë. SHTAZË – Njeri i trash e i pa sjellshëm, tradhton. Ai që shkel besën a fjalën e ZEMËRNGUSHTË – Që e ka zemrën të kafshë, njeri i egër, mizor, I dhënë; ai që pret dikë në besë. Tradhtar i ngushtë, që nuk duron dot, që e prish pamëshirshëm. mikut të vet. Tradhtarët e popullit. zemrën për gjëra të vogla; zemërvogël. SHTREMALUQ - Njeri i shtrembër, i TUREQKË - Turinj. Rri me tureçka, rri ZEMËRPULË – Që trembet shpejt, që nuk shformuar. Që e ka trupin të shtrembër a me inat. I ka varur tureçkat, është ka fare guxim, që e lëshon zemra shpejt; këmbët të shtrembra. zemëruar. zemërdobët. SHTRIGË – Plak e keqe pa fëmijë e pa TURIMAJMUN – Që e ka fytyrën të shëmtuar ZEVZEK – Njeri që nxit të tjerët, nxitës, njëri, që nuk do askënd; plakë e shëmtuar si turiri i majmunit. Ai turimajmuni na ngacmues. dhe me vese e huqe të këqija; njeri prishi punë. ZGEBÇ – Njeri me sëmundje të lëkurës. shumë dorështrënguar, zemërngushtë e TURIQEN – Që i ka nofullat të mëdha e të ZHELAN – Që i ka rrobat zhele – zhele, shpirtzi. (shtriga – Figurë e besimeve të zgjatura përpara si të qenit. Erdhi edhe i leckosur, leckaman; shumë i varfër. kota,që përfytyrohej si një plak e keqe, turiqeni. Fëmijë zhelan. Lypës zhelan. shumë e shëmtuar, e cila hante njerëz të TURISPEC – Që e ka turirin të gjatë e ZHONGË – Njeri i bërë si zhabë. Erdhi gjallë dhe merrej me magji për të bërë të të tërhequr si spec; që e ka ngjyrën e zhënga. këqija dëme). fytyrës të kuqërremtë të ndezur. Inatçi, ZHUGAN – Zgjebarak. njeri i papastër, që SHUL – Njeri budalla, i trashë nga mendja, zemërak, që merr inat menjëherë. Ishte i ka renë zhuga. hu gardhi. një turispec ai, që s’durohej. ZORRAXHI – Njeri që u lëpihet të tjerëve, SHYBELI – Njeri që dyshon, që bëhet TUTKUN – Njeri frikacak, që nuk ia pret, u bën lajka dhe mundohet të përfi toj prej dyshim; që ka mëdyshje. që ia hedhin të tjerët, që nuk është në tyre; sahanlëpirës. zorraxhi i fëlliqur. SOJSËZ – Njeri që i përket një familjeje gjendje t’i dalë zot vetes, i humbur. Njeri ZULLUMQAR – Që bën zullume, dëmtues me cilësi e veti të dobëta, që e ka tutkun. e shkatërrimtar; dhunëbërës. Grua prejardhjen nga një derë e keqe. Njeri VAGABOND – Ai që bredh rrugëve pa punë, zullumqare. Njeri zullumqar. sojsëz. sillet keq e bën veprime të dënueshme ZUZAR – Ai që sillet kot rrugëve e bën SPEC – Njeri shumë nevrik, që merr nga shoqëria; rrugaç; aventurier. Sjellje punë të këqija, rrugaç, ai që fut hundët zjarr për çdo gjë. Është një spec që nuk prej vagabondi. kudo; ai që shkon shumë pas grave; njeri durohet. VESHLLAPUSH – Ai që i ka llapat e veshëve i poshtër. Rrugaç. ETNOKOREOGRAFI 57 VALLET E KRAHINËS SË GORËS TË RRETHIT TË KUKËSIT

Dr. Ramazan BOGDANI traditën vendase ajo luhet me shpata. Sipas shijen estetike. Fabula shtjellohet nëpërmjet të moshuarve, në mungesë të shpatave është një plastike të zhdërvjelltë me qëndrime Në pjesën lindore të krahinës së Lumës, në ekzekutuar me shkopinj, por pa i përplasur të prera, me thyerje dhe ngritje plastike shpatet e malit të Koritnikut shtrihet krahina ata. Së shumti, në vend të shpatave vallja të trupit, me mprehtësi interpretimi. Të e Gorës e cila administrativisht bën pjesë është kërcyer me shamia, gjë që praktikohet gjitha këto evokojnë forcën, trimërinë dhe në rrethin e Kukësit. Në të janë fshatrat: dhe sot. Pavarësisht nga mjeti, në të gjitha gjallërinë e një dyluftimi të vërtetë. Gora Shishtavec, Palisht, Orcikël etj. (brenda rastet, ajo ruan fi zionominë e një valleje “të është dalluar për valltarë burra të shquar, kufi jve shtetëror) si edhe tetëmbëdhjetë rëndë”, me karakter luftarak dhe dinamik. të cilët e kanë treguar zotësinë e tyre fshatra jashtë kufi jve shtetërorë të Shqipërisë Në të marrin pjesë 7-8 vetë dhe gjithmonë kërcyese edhe në shumë festivale folklorike të cilët administrativisht përfshihen në kërcejë, sepse paraqet specifi kë të veçantë kombëtare, duke spikatur kështu në një komunën e Dragashit të Opojës – Kosovë. në ekzekutimin, gjë që shprehet edhe nga masë të konsiderueshme grupet folklorike Ashtu si krahina e Gollobordës së Dibrës, vendasit kur thotë: “Duhet me dijt’mir me të Kukësit ku ato përfshihen. Kujtojmë edhe Gora e Kukësit duke u nisur nga gjuha e e lujt”. ”Kalliqojna e dytë” luhet gjithashtu valltarë të tillë, si: Sali Grisha, Ramadan folur dhe nga tekstet e këngëve të kënduara nga valltarët të shkëputur dhe me shamia Haxhiu, Ferit Hoxha, Veli Bejtja, Myfi t Belja, rezulton se para Luftës së Dytë Botërore një por, në krahasim me të parën, “Ndryshon Xhemali Sokoli, Myrteza Qeliku etj, si dhe pjesë e mirë e folklorit tradicional afrohej në kambë e në levizje”, siç shprehen vetë instrumentistët popullorë në surle dhe në me shtresat e territoreve të lindjes (folklori valltarët, dhe se luhet më shpejt. lodër. Mahmut Qeliku, Xhemali Toqilla (Artist sllav). Ndërsa në periudhën e pasluftës “Kalliqojna e dytë” afron me “Gisht më i merituar), Isa Tahiri, Bajram Bulica, Jusuf raportet janë zbutur (kjo dukuri analogjie gishtën” dhe “Krah më krahën” të Lumës. Bulica, His Bajrami etj. është refl ektuar edhe në “Vallet e krahinës së Valle të tjera janë: “Gishti i vogël”, vallja Së fundi, për vallet e burrave, do theksuar Gollobordës” në artikullin 2 të këtij botimi). e “Qoralisë” e “Karaisufi t” etj. (dy të dytat fakti se goranët, si pakica maqedonase, Shkrimin për vallet e Gorës e parashtrova ngjasojnë midis tyre aq sa shpesh vendasit kanë një fi zionomi tjetër në krahasim me me titull jo krejtësisht më vete, por si pjesë i identifi kojnë). Janë valle të ngadalta, por vallet e mirëfi llta maqedonase. Pra, ndikimi vijuese të valleve të Lumës, sepse ato dy me rritje të shkallëzuara (me ulje të thella) i valleve shqiptare këtu ka qenë i ndjeshëm. krahina kanë gjëra të përbashkëta në fushën dhe luhen të shkëputura për krahësh duke u Këtë e pohon edhe vetë një studiues e koreografi së popullore, veçanërisht në zhvendosur valltarët në rreth djathtas. Këto maqedonas kur thotë: “…tradita popullore vallet e burrave. Megjithatë, e theksojmë se valle kanë pothuajse të njëjtën fi zionomi me e valleve, veçanërisht e pjesës perëndimore vallet e Gorës kanë fi zionominë e vet, e cila “Krah më krahën” të Lumës. të Maqedonisë është nën ndikimin e në krahasim me të Lumës ndryshon “për nga “Vallja e Brodit” (nga fshati me të njëjtin koreografi së popullore shqiptare, për të lëvizjet në kërcim; për nga cylja e melodia”, emër) ose “E dhëndrit” luhet nga burrat, nga cilën është karakteristikë vrulli i gjerë epik siç shprehen bartësit goranë. Ajo që i gratë, ose edhe e përbashkët. Quhet kështu dhe ekzekutimi dinjitoz i valltarëve” karakterizon më së shumti këto valle është sepse zakonisht është praktikuar në mëngjesin Ndryshe paraqiten vallet e grave të Gorës. pjesëmarrja e madhe e banorëve vendas në e ditës së nesërme të ditës së dasmës, kur Ato nuk afrojnë me ato të grave të Lumës dhe raste festash shoqërore dhe më gjerë (foto dhëndri dilte nga dhoma e nuses. Vallen e përgjithësisht të grave shqiptare. Karakteri 51). ka “tërhek” dhëndri dhe kryesisht ajo njihet ritmik në to është më i dukshëm gjë që, Përgjithësisht, vallet e burrave të Gorës për kërcime të qeta. Vetë kuptohet që pas ndërmjet të tjerash, vërehet në dyfi shimin karakterizohen nga e njëjta gjallëri dhe saj luhen edhe valle të tjera. “Orqushka” me nga dy hapa të vegjël, në hapat katër dinamikë si e valleve të Lumës. Ato njihen (emër nga fshati) ekzekutohet gjithashtu nga dhe gjashtë të motivit me ndërtim asimetrik me emra, si: “Kalliqoja e parë”, “Kalliqoja burrat, nga gratë, ose edhe e përbashkët: (4+2). Vallet kanë edhe emërtime të tjera, e dytë”, “Gishti i vogël”, “Qoralia”, më tepër praktikohet nga gratë e fshatrave si “Pipirajqe domalisi”, Kambanabie”, “Karaisufi ”, “Vallja e Brodit” (apo e dhëndrit), të Zapodit dhe Bories. Në çdo festë familjare “Alltanoka”, “Radka”, “More Mustafa”, “Orqushka”, “vallja e hajdutit” etj. Siç e shoqërore dhe manifestime të ndryshme, ”Doktore”, etj. Dallim bën vallja “Mërsela” vërehet në dy vallet e para, emërtimet janë vallja e përbashkët midis grave dhe burrave, ose “Mustafa”(më pak luhet edhe nga burrat, pothuajse të njëllojta për të dyja krahinat. ka përparësi të dukshme. ose gra e burra (bashkërisht) e cila, me një Edhe sa i përket mënyrës së ekzekutimit, disa Në të gjitha rastet, kërcimet janë shoqëruar fi zionomi tjetër praktikohet edhe nga burrat nga vallet luhen radhazi njëra pas tjetrës. me surle e lodër. Për raste dasmash, goranët e Lumës. Gjithashtu, ashtu si kudo, edhe Zakonisht ato nisin me “Kalliqojnën e parë”, kanë “ustallarët” e vet shumë të zot: por njihen edhe sipas vargut të parë të këngës “Kalliqojnën e dytë”, “Gishtin e vogel” dhe në për njëfarë gëzimi më të madh kanë marrë shoqëruese. fund vallen e “Qoralisë” ose të “Karaisufi t”. edhe nga Opoja e Kosovës (me të cilët kanë Secila nga vallet, të luajtura radhazi ose të Vallet e tjera luhen të shkëputura. Kur ato kufi tarë.) veçuara, karakterizohen nga gjallëria dhe ekzekutohen radhazi njëra pas tjetrës, Nuk mund të fl asësh për Gorën pa përmendur festiviteti. Kërcehen në grup, në formacion dukuri të tilla, si: lidhjet midis tyre: roli lojërat e shumëllojta e të pasura, të cilat gjysmërrethi, të kapur valltaret për duarsh dhe funksioni i valltarit të parë; komunikimi zënë vend të rëndësishëm në ceremonialin në formë zinxhiri, duke u zhvendosur në i valltarëve me instrumentet popullore etj, e dasmës. Ndër to, që në njëfarë mase, rreth nga e djathta. Shoqërohen me këngë, shtjellohen pothuajse njëlloj ashtu siç i lidhet edhe me kërcimin, është “Loja e me dajre, me këngë e dajre, ose edhe me analizuam tek vallet e Lumës. Cilat janë disa pehlivanëve”. Ajo zhvillohet me mundje, midis surle e lodër. Vetë kuptohet që sot, kryesisht nga karakteristikat më thelbësore të këtyre dy vetave shoqëruar nga surlja e lodra, sipas vajzat dhe të rejat i luajnë vallet edhe valleve? një melodie të caktuar. Në dhjetëvjeçarin me tipare të kërcimeve shqiptare, ashtu Ashtu si për Lumën, edhe për Gorën vallja e fundit ky krijim ka nisur të konceptohet sikundër praktikojnë edhe valle të Lumës më në zë është “Kalliqojna e parë”. Në si valle-lojë dhe të tërheqë vëmendjen për dhe të krahinave të tjera të Shqipërisë. 58 HISTORI VESHTRIM HISTORIK PËR GORËN

Mr. Parim KOSOVA Stefanit të Parë të kurorëzuar. të vetëqeverisura, u formua institucioni i Në vitin 1372 Prizreni ishte nën bajrakut, në kuadër të njësive territoriale Treva e Gores ka qenë e banuar që administrimin e principatës së Balshajve, administrative. Këto krahina, ishin të nga kohët e lashta në vazhdimësi mendohet që edhe këto treva qenë pjesë detyruar që të jepnin numër të caktuar deri në ditët tona. Këtë e dëshmojnë e principatës së Balshajve. ushtarësh mytesarifëve, në kohën kur gjurmët dhe mbeturinat e hershme të Dëshmia më e vjetër ku përmendet Gora këta shkonin në luftë, së bashku me vendbanimeve, zbulimet arkeologjike si regjion në vete, daton nga viti 1348. njësitet e tjera të Perandorisë Osmane. dhe të dhënët e ndryshme historike etj. Kurse, për periudhën osmane kemi burime Gora ishte bajrak më vete, me qendër Pothuajse të gjithë studiuesit që janë të shumta që fl asin për këtë trevë. Dihet Vranishtin, e për një kohë edhe Pakishin. marrë me këtë trevë, me Lumën, Gorën që Prizreni me rrethin, përfundimisht Bajraku i Gorës, si dhe bajraqet e tjera e Opojën, identifi kojnë regjionin me bie nën sundimin osman në vitin 1459, të regjionit të Prizrenit, morën pjesë termin gjeoetnik ’’Iliria e shkretuar” , me ç’rast bëhet edhe vendosja e aktive në mbrojtjen e trojeve veriore të cilën e përmendin dy autorë antikë administratës shtetërore osmane, që shqiptare gjatë kohës së Krisës Lindore romakë, Polibi dhe Tit Livi në vitin vazhdon deri në nëntor të vitit 1912. 1876 – 1878. Nga ky bajrak, kanë rënë 169 p.e.s. Këta autorë, duke folur për Pushtimi osman, popullatën e Gorës, dëshmorë të shumtë në mbrojtje të udhëtimin e delegateve të Perseut Opojës etj., i gjeti në këtë hapësirë si Sanxhakut të Nishit nga agresioni serbo- mbret i Maqedonisë, për të Mbreti Ilir, popullatë vendase. Sundimi osman në rus. Luftëtarët nga ky bajrak, ishin aktivë Genci në Shkodër, fl asin për shkatërrim trevën e Gorës, ndikoi deri diku edhe edhe në veprimtarinë e Lidhjes Shqiptare të kësaj pjese të “Ilirisë së shkretuar”, në mënyrën e jetesës, në ndërtimin e të Prizrenit. jo asgjësim apo shfarosje të saj. Emrat e objekteve arkitekturore etj. Gjatë kësaj Në kuadër të bajraqeve të Lumës dhe ruajtur të mikro toponimeve, që i hasim kohe popullsia e kësaj treve, e përqafoi forcave të Prizrenit, edhe bajraku i edhe sot (një pjesë), kanë etimologji fenë islame. Gorës, merrte pjesë në luftimet shqiptare romake. Të dhëna të rëndësishme për këtë kundër depërtimit të armatave serbe në Më në jug të Gores, te mali i Korabit , krahinë, na japin edhe regjistrimet Grykë të Carralevës dhe në Qafën e Dulës, fi llonte kufi ri i Dardanisë. Kjo trevë bënte osmane të vitit 1530, 1571 dhe 1591, në fund të tetorit të vitit 1912. Edhe në pjesë në këtë Provincë Ilire. Gërmadhat si dhe sallnamet e më vonshme etj.,ku aksionet e më vonshme luftarake kundër e kështjellës Hisarisht në Krushë, gjetjet përveç tjerash hasim të dhëna edhe nga okupatorit serb, së bashku me lumjanët, sporadike të sëpatave dalmate prej antroponimia dhe procesi i islamizimit të morën pjesë goranët dhe opojarët. bronzi, në fshatrat Shishtavec, Novosej banorëve të kësaj treve. Vendimi i padrejtë i Fuqive të Mëdha në dhe Borje. Kalaja mesjetare në fshatin Shishtaveci ishte fshati më i madh dhe Konferencën e Ambasadorëve në Londër Shishtavec, gjetjet e një ene të vogël kryesor i trevës ne fjalë, i cili në vitin në vitin 1913, i hodhën kërkesat e drejta prej balte me një vegjë, një zbukurim 1591 kishte 90 shtëpi. Më vone qendër të shqiptarëve në planë të dytë, duke vënë në formë rruazash, 640 monedhave e Gorës bëhet fshati Brod ku zhvillohej kufi jtë në mes të hapësirës shqiptare, bizantine të shekullit 11-të, në vendin tregti shumë e gjallë për regjionin, duke ndare përgjysmë edhe Gorën. e quajtur Husno, pran fshatit Borje, kryesisht me lëkurë dhe prodhime tjera Brenda kufi jve të Shtetit Shqiptare, mbeti vërtetojnë për praninë e banoreve të blegtorale deri në fi llim të shekullit 20- vetëm pjesa perëndimore e Gorës, Hasit lashtë në këto treva. Në tërë trevën e të. Kishte hane edhe për deve. Vinin etj., kurse ato lindore, së bashku me Gores deri me tani nuk është bëre asnjë tregtar nga Prizreni, Tetova, Gostivari Prizrenin dhe qytete tjera dhe fshatrat e gërmim sistematik, me përjashtim të dhe nga qytetet tjera të Perandorisë ish Vilajetit të Kosovës dhe të Manastirit hulumtimit të lokalitetit Gradishtë të Osmane dhe aty fl iteshin shumë gjuhë. iu dhanë Mbretërisë Serbe. Shishtavecit dhe të terrenit të fshatrave Gora gjatë sundimit osman, është Vendosja e padrejtë e këtij kufi ri politik, tjerë të Gorës në Republikën e Shqipërisë administruar herë me sanxhakun e shkaktoi vuajtje e peripeci të mëdha. në vitin 1958 nga arkeologët e shquar, Prizrenit, herë me kazan e Lumës. Ishte Popullata përjetoi varfëri të skajshme. U Myzafer Korkuti dhe Rober Rebani. edhe kaza në vete. Është me interes të ndërprenë lidhjet me tregjet e Prizrenit Sipas studiueseve të shquar Selami Pulaha theksohet se në Sllanamen (vjetarin ) e e të Tetovës, si dhe dërgimi në masë i dhe Aleks Buda, Gora ka bërë pjesë në Vilajetit të Kosovës të vitit 1896 (Hixhri deleve nëpër viset fushore-bregdetare të shtetin e Arbërit. 1314), viset e Opojës, Vrrinit dhe Gorës, Anadollisë dhe Greqisë. Gjatë mesjetës Prizreni, së bashku me ishin në kuadër të nahijes së Rahovecit të Në vitin 1913, bëhet ndarja territoriale Opojën e Lumën ishin nën studimin Sanxhakut të Prizrenit. administrative e viseve të okupuara nga bizantin, bullgar, nimanjidas. Më 1273 Gjatë fundit të shekullit 17-të, në kohën Serbia. Opoja dhe Gora, formojnë rrethin këto treva bien nën sundimin rasian të e sundimit osman në malësitë shqiptare e Gorës, me qendër në Vranisht. ETNOGRAFI 59 VENDET E KULTIT NË GORË

Mr. Parim KOSOVA Më e vjetra konsiderohet tyrbja e Hysen Babës, pranë xhamisë së Krahkoshtës. Në këtë trevë, ekzistojnë vende të kultit Tyrbja e Selim Dedës në fshatin Restelicë para kristiane, që gjinden në lëndina, e shekullit 16-të, e cila gjendet në një gurë, rrap etj., aty mblidhen banoret vend dominues të këtij fshati ku pranë për festat e pranverës. Te banoret e është një rrap i madh. kësaj treve këto vende njihen me emra Tyrbe ekzistojnë edhe në Sheshtavec. si xhuren, xhurijen, hëdërlez, për të Ndërmjet dy fshatrave Rapçë gjendet cilat do të fl asim më poshtë. tyrbja e Shehut, e ndërtuar në gjysmën Në disa vende janë edhe toponimet që e parë të shekullit 19-të. Në oborrin fl asin qartë se ka pasur kishë. Në bazat e xhamisë në fshatin Mlikë, në anën të një deklarate që kemi marrur nga një e majtë, kishte qenë edhe tyrbja tani pjesëtare e fi sit Hot (shole) nga Brodi, gërmadhë, nga nishani i varrit që dëshmohet që paraardhësi e tyre kanë gjendet në brendësi të gërmadhave të qenë nga Hoti i Shkodrës me përkatësi tyrbes, i ndjeri kishte vdekur në vitin fetare katolike. Ajo thotë që disa 1900/1(Hixhiri 1318). Tyrbe ka në Brod elemente nga pjesa e sipërme e veshjes dhe Orçushë. së grave të këtij fi si, përmbajnë edhe Varrezat. Çdo fshat, e diku edhe çdo elemente të veshjes qytetare të grave lagje, i ka varrezat e veta, ekzistojnë të Prizrenit dhe të Shkodrës. Mbishkrimi i xhamisë në fshatin Mlikë, edhe varrezat individuale nëpër bjeshkë. dëshmon se në këtë trevë islamizmi Në fshatin Restelicë, janë varret e ka qenë prezent që në shekullin 13- krushqve dhe në periferi të këtij fshati, të, gjegjësisht para pushtimit të gjinden varrezat e jurukëve. xhamia është pronë e këtyre familjeve Prizrenit(1459)dhe të regjionit nga Pothuajse në të gjitha varrezat e të shpërngulura myslimane arabe dhe osmanët. Gjatë shekullit 16-të, Kukli fshatrave të Gorës, ka gurë mbi varre të nuk është prej ndërtimeve osmane’’. begu i Opojës dhe familja persiane shkruara në alfabetin osman. Dallohen Këtë e dëshmon edhe mbishkrimi i e Hysen Agë Shtekut, e vendosur në për nga mënyra e punimit artistik dy gdhendur në gur, që ndodhet në murin Kolesjan të Lumës, patën ndikim të gurë mbi varr në oborrin e xhamisë e xhamisë i cili thotë: ’’është rindërtuar madh në procesin e islamizmit edhe në së poshtme në fshatin Brod. Në njërin popullsinë e këtij fi si. në vitin 1822/3 (Hixhiri 1238), nga ana është shënuar viti 1323 (1905). Xhamitë. Në fshatin Kukalan xhamia e Ahmet Agës, dhe xhamia e parë kishte Disa mbishkrime mbi varre gjenden është e ndërtuar në vitin 1515, ajo e qenë e ndërtuar në vitin 1289 (688 midis fshatrave Rapç, si ato në oborrin e Krahkoshtës në vitin 1528. Në xhamin Hixhiri)…”. Sipas këtyre dy argumenteve, xhamisë së fshatit Leshan. e poshtme të fshatit Brod, mbi derën e mendohet se kjo xhami, pas xhamive të Në oborr të xhamisë në Mlikë, ka disa hyrjes në mbishkrim shkruan: ’’Ssahibul Kërmahallës në Gumulxhine në Bullgari, varre dhe një pjesë e tyre kanë edhe hajrat …Ahmet aga, viti i ndërtimit 1199 dhe të qytetit Madan (ndërtuan 1233) të gurë mbi varr (nishani-epitafi ) me shkrim (1784/5). Bullgarisë jugore dhe xhamisë së vjetër osman. Aty, janë skalitur edhe emrat e Të vjetra janë edhe xhamit e fshatit në qytetin e Beratit është prej faktorëve të varrosurve me emrin e prindit (Atit), Leshtan. të para islame në Ballkan. vitet e vdekjes së tyre p. sh. 1774/5 Gjithashtu, kemi foton e ish xhamisë së Xhamia në Mlikë (arab Mbretërshë) (Hixhri 1188), 1788/9 (HIxhri 1203), fshatit Krushë me minare druri. ishte ndërtuar 100 vjet para betejës së 1797/8 (Hixhri 1212) etj. Mejtepet kanë funksionuar pranë Kosovës, gjegjësisht 170 vite para rënies Në varrezat e vjetra të fshatit Hëzlipotok, xhamive, një kohë kishin punuar edhe së Prizrenit nën pushtimin Osman. Edhe janë edhe rreth 40 varre me nishane me medrese të ulta në fshatrat Brod, sot, lagja ku ndodhet xhamia, quhet gurë të mermerit të Shkupit. Njeri nga Shishavec dhe Restelicë. Halepovci. Qyteti i Halepit në atë kohë këto nishane, nuk është nga mermeri, Xhamia e fshatit Mlikë. Sipas një ishte në kudër të Bejlikut të familjes por nga guri i kësaj treve dhe ka një vërtetimi të lëshuar nga Ministria e aristokrate Dylkadërogullari teknikë tjetër gdhendjeje. Shkrimi dhe Vakufeve- Drejtoria e Përgjithshme Sipas hoxhës së tanishëm të xhamisë: teksti i përdorur te ky nishan, është e Myftinjve dhe të arsimit fetar të ”Xhamia ishte djegur rastësisht në vitin arab. Vitet e shënuara janë Miladi (sipas Qarkut të Halepit të Republikës Arabe 1822/3, e atëherë ishin djegur edhe deklaratës hulumtuesit R. Rexhepllari) të Sirisë, datë 10 tetor 1995, pos të shumë dokumente dhe libra, si dhe dhe qëndron viti i vdekjes 1185, me tjerave theksohet: ”…që disa anëtarë vetë tapia e xhamisë…”. Sot të gjithë emrin e të vdekurit Ejup Bin Adem. Ky nga familja ”Al Aga ” nga Halepi (Siris), fshatrat e Gorës, kanë xhami , të cilat epitaf duhet të studiohet dhe po që se kanë fi lluar të vendosën në këtë fshat janë aktive si dhe mirëmbahen nga ana vërtetohet që vitet janë të kalendarit prej vitit 1095 deri më vitin 1291, ku dhe e besimtarëve . Miladi, atëherë ky është guri mbi varr e ndërtojnë xhaminë në fshatin Mlikë…, Tyrbet. Në disa fshatra të Gorës ka tyrbe. nga më të vjetrit në Ballkan. 60 ETNOGRAFI TRASHIGËMIA MATERIALE E PALËVIZSHME NË GORË

Mr. Parim KOSOVA

Gjatë shekujve, sikurse edhe në trevat e tjera, banorët e Gorës, për nevojat e veta kanë ngritur, objekte të gjinive të ndryshme ndërtimesh. Të gjitha këto ndërtime u janë përshtatur kushteve klimatike dhe akomodimi i brendshëm është përshtatur për plotësimin e kërkesave të përditshme të banoreve. E tërë kjo trashëgimi, është pjellë e mençurisë dhe mjeshtërisë të popullatës. Si kudo gjetkë edhe këtu, si lëndë për këto ndërtime kanë shërbyer materialet vendore gurë, rasa, dru, qerpiçi, si shtresë lidhëse dhe për suvatim kanë shërbyer balta e dheut etj. Kjo trashëgimi me vlera të shumta, gjatë periudhës së kaluar, të përcjella me luftëra, fatkeqësi të ndryshme natyrore, si dhe për shkak të vjetërsisë së objekteve, shumë kurbetin (si edhe sot), shumica i gëlqerosur që quhej jallënkat. Për mure shumë prej tyre janë shkatërruar. Prandaj, e fshatarëve të Gorës, shtëpitë i kanë të ndarëse, është përdorur edhe qerpiçi, sot rrallë hasim në këtë trevë objekte nga ngjitura njëra me tjetrën (vendbanime kurse për mure të jashtë kryesish guri që fundi i shekullit të 19-të, që i bën kanë të tipit të grumbulluar), me oborre të nuk e ka humbur përdorimin edhe sot në berë ballë rrebesheve të kohës. Objektet mëdha. këtë trevë. në gjysmën e dytë të shekullit 20-të fi lluan Në fshatrat e kësaj treve, nuk kemi lagje Dhomat e të pasurve, kanë qenë më shishe të ndërtohen me material bashkëkohor të shpërndara, me përjashtim në fshatrat në tavan dhe gjyltavan. Dollapët ishin beton-armë dëshmitë historiko-kulturore te Rapqë dhe Kërstec. te tipit gjyli, kurse raftet kanë qenë në së kaluarës, në këtë trevë, përfshinë gjini Sipas deklarimit të banoreve të moshuar, grundllendje. të ndryshme ndërtimore. këto ndërtime, janë kryer nga mjeshtrit Në shtëpitë e pasurve siç ishte shtëpia Lokalitetet arkeologjike. Gojëdhënat dhe vendor dhe nga Dibra, Golloborda, Zhupa e Eshref Krushes në fshatin Krushë, disa mbetje arkeologjike, fl asin për shumë e Prizrenit. selamllëku ose oda e mysafi rëve, ka qenë e objekte që kanë ekzistuar që në lashtësi në Çdo banesë në Gorë ka qenë e përbërë ndarë dhe ka pasur edhe ahrin për kuajt e këtë trevë. Përmendim gërmadhat e një prej përdheses, që ka shërbyer për ahur mysafi rëve. Kulla tradicionale, të ngjashme fortifi kate në kodrën Hisarishtë- Barbull ku mbahej bagëtia, dhe katit ku jetonte me ato të rrafshit të Dukagjinit, nuk ka të fshatit Krushë, lokalitet ky i vënë nën familja. Sipas të dhënave, në Brod dhe pasur në këtë trevë. mbrojtje të shtetit nga ana e Entit për Restelic, gjatë shekullit 19-të kishte pasur Nga shënimet, dihet që në shekullin e Mbrojtjen e Monumenteve Kulturore të edhe disa shtëpi deri në 5 kate, kurse në 19-të Sefer Bylbykbasha nga Brodi kishte Kosovës, me vendimin nr. 924/67. Zlipotok shtëpia më e madhe ka qenë e ndërtuar kullën e vrojtimit për njësitin e Gërmadha ka edhe në vendin Gradësh pran Mehmet Agës me 4 kate. vet. lumit të fshatit Kukalan. Po ashtu në këtë Këto banesa kanë qenë të ndërtuara nga guri Pos lokaliteteve arkeologjike dhe të fshat, gjendet edhe një lokalitet profan, me lidhje llaçi të dheut. Çatitë e banesave banesave të sipër cekura në këtë trevë, dyshohet të jetë i mesjetës së hershme, që , kanë qenë të mbuluara me rrasa guri dhe duhet të theksohen edhe vlera të tjera të është evidentuar nga Instituti për Mbrojtjen rrallë me kashtë thekre, kurse dritaret e trashëgimisë materiale të palëvizshme si e Monumenteve – Prizren. banesave, kanë qenë shumë të vogla, për mullinjtë, valanicat, gajtanarja në fshatin Në fshatin Leshtan, në vitin 1971, gjatë shkaqe sigurie dhe ruajtjes nga të ftohtit. Krushë (I vetmi në Kosovë që është aktiv ndërtimit të një shtëpie është hasur në Shumica e dhomave kanë pasur edhe banjat dhe punon me fuqinë e ujit ), punishtet e gërmadhë të një objekti sakral. (hamamxhikun) e veta. Dhoma kryesore – armatave (sot janë vetëm rrënoja), stanet Afër fshatit Dikanc, janë rrënojat e një zjarrmi i shtëpisë kishte edhe baxhën me verore të blegtorëve, ahuret – stallat, objekti. Në pjesën e trevës së Gorës në oxhak, ku përgatitej ushqimi dhe njëherësh plemet, xhamit, teqe, tyrbet, varrezat etj. Shqipëri, janë muranat e kalas së Novosejit, shërbente edhe si trapezari. Një pjesë e vlerave të këtij thesari, janë kala kjo e ngritur në pikë strategjike. Vlen Muret ndarës, në të shumtën e rasteve, vlerësuar monumente nga ana e Institutit të përmendën edhe gjetjet arkeologjike ishin dyfi she të thurura me thupra, ku mesi për mbrojtjen e Monumenteve – Prizren. të sipërpërmendura në Shishtavec, Borje e ishte i mbushur me baltë. Kjo teknikë quhej Në trevën e Gorës dhe Opojës, ende edhe Novosej. plot-plotë. Teknika tjetër kur konstruksioni sot mund të gjenden materiale të lëvizshme Banesa. Në këtë krahinë kodrinoro – malore, ndarës ishte me trarë vertikale dhe të etnologjike të vjetra e karakteristike që lartësia mbi detare e fshatrave sillej prej lidhur me dërrasa horizontale (me të qara rrezikohen të zhduken. Parashtrohet nevoja 950 m deri në 1440 m (Restelica). Për shkak me sëpatë), quhet bagdalije. e ngutshme e mbjelljes së këtij thesari dhe të klimës së ashpër, por edhe për t’u ruajtur Edhe këtu kemi mbushjen me baltë dhe i të hapjes së një muzeu në krahkoshtë – nga grabitjet, pasi goranët kanë rrahur suvatuar nga te dy anët me llaç balte dhe Dragash. ETNOGRAFI 61 ZEJET NË TREVËN E GORËS Mr. Parim KOSOVA

Zhvillimi i zejeve, ka qenë i lidhur ngushtë me kushtet historike e shoqërore të vendit. Banorët e Gorës njihen tradicionalisht si zejtarë të shkathët në veprimtari si ; blegtori, armëtari, dhe ëmbëltorit. Kurbeti. Territori i thyer malor, me toka të varfra, ka ndikuar në gjendjen ekonomike të popullsisë. Në kërkim të kushteve më të mira social – ekonomike, banoret e kësaj treve kanë shkuar në kurbet në tërë hapësirën e Perandorisë Osmane dhe më gjerë. Blegtoria. Sipërfaqet e mëdha të kullosave të bjeshkëve të Gorës, janë pasuria më e madhe natyrore. Kullosat cilësore shtrihen edhe mbi larësin mbi detare mbi 2000 m. Kjo ka ndikuar që banorët e saj të ushtrojnë si veprimtari kryesore gjatë shekujve blegtorinë, njëherësh kanë edhe sasi më të mëdha së ujit të lumenjve të Gorës, që shfrytëzohej kryesisht rritjen e deleve. Nëpër bjeshkët delesh. Çdo familje në Gorë ka pasur për lëvizjen e mekanizimit për përpunimin e saj gjatë muajve sezonal me dele blegtori kryesisht dele, kuaj dhe lopë. Ata e pjesëve të metalta të armëve. Punishtet qëndronin edhe blegtoret e Prizrenit. që kanë pasur një e më shumë bylykë (100 gjendeshin buzë lumenjve të fshatrave. Vetëm gjatë vitit 1962, në bjeshkët e kësaj krerë) dele, janë konsideruar si Qehaja .Më Më të përmendurit dhe të fundit ishin treve ishin përqendruar 12.000 krerë dele i njohuri në Gorë ka qenë Abidin Qehaja armëtarët nga Rapça që punuan në qytetin të shtegtuara nga Prizreni. nga Brodi i cili kishte pasur 20.000 dele. e Prizrenit. Me okupimin serb të Prizrenit Duke qenë, se blegtoret e Gorës nuk Kur shtegtonte kopenë për dimërim një edhe këto punëtori u mbyllën. mund të siguronin bazë ushqimore, për pjesë në Selanik dhe pjesën tjetër nga aty Zeja e ëmbëltorëve. Këtë zeje gjatë dimërimin e bagëtive i çonin delet e tyre me anije e transportonte për në Anadolli, shekujve e kanë ushtruar goranët, në për shtegtim (dimërim) për në vende të e mbyllte tregun e Shkupit (paguante tërë territorin e Perandorisë Osmane. Ata ngrohta, kryesisht në Anadolli dhe regjionin pazarin ditor) për të kaluar delet e tij së shërbyen edhe në mutfakët (kuzhinat) e e Selanikut, dhe ktheheshin në pranverë në bashku me kuajt, qentë e Sharrit, mushkat sulltanëve në Topkapi Saraj, si ahqixhinjë Ditën e Shëngjergjit (6 maj) për në kullotat e ngarkuara dhe çobej . Si qehaja më të dhe ahqibashë të dalluar. Ata këtë e pasura në bjeshkët e tyre. vegjël përmenden nga pleqtë edhe sot, veprimtari e ushtruan edhe te mbreti i Restelica, Brodi, Hëzlipotoku dhe Radesha Abidin Qehaja nga Krusha, Ali Qehaja nga Egjiptit Faruku (me origjinë shqiptare). etj., kanë më shumë territor për kullosa, Hëzlipotoku, kishte deri në 5000 dele, Goranët edhe sot kanë dyqane të veta ndërsa sot, Hëzër Qehaja, nga ky fashat i anekënd botës, si në Arabi, Amerikë,Australi mbledh edhe delet e blegtoreve të tjerë e Evropë. Në Turqi familjet Koska, Xhejmen dhe numri i deleve arrin deri në 1000. Në dhe Vefa, kanë edhe fabrikat për prodhimin Restelicë, familja Laze kishte 1000 copë e ëmbëlsirave. dele. Blegtor të mirë janë edhe pjesëtarë Zejet e vogla. Është e njohur tradita e të familjes Doda etj. punimit të objekteve të vogla prej druri Qeni i Sharrit. Si në të gjitha krahinat e nga vetë fshataret për nevojë të jetës së Sharrit, edhe në Gorë popullata rrit qenin e përditshme si; në punimin e enterierit Sharrit. Karakteristikë te kjo racë, është që të banesave, kryesisht tavane, dollapë pos ruajtjes së deleve dhe pronës ai edhe muri, trapazanë etj. Në këtë trevë, këto viktimizohet për tzotin e tij. Sot këtë qen e profesione u ruajtjen gjallë edhe gjatë mbajnë edhe njerëzit që nuk kanë bagëti. shekullit të 20-të. Zeja e armëtarëve. Punishtet për prodhimin Zeje mjaft e përhapur për plotësimin e armëve të ftohta dhe të zjarrit, qenë të deri diku të nevojave të popullatës ishin përhapura pothuajse në çdo fashat të Gorës. të terzinjtë për qepjen e kostumeve Punishte kishin disa familje që paraprakisht tradicionale. dispononin leje (Tesqere) nga shteti osman. Ka pasur edhe terzinj të specializuar për Mendojmë që në shtimin e numrit të prodhimin e veshjeve të sipërme nga punishteve për prodhimin e armëve, kanë lëkura. Në këtë trevë, ka pasur edhe dyqane ndikuar jo vetëm aftësia e mjeshtërve të për prodhimin e samarëve, farkëtarë, kësaj treve, por edhe shpejtësia e rrjedhës mbathtarë, berberët etj. 62 INTERVISTË PIKËPJEKJA NË MES TË OPOJANËVE DHE GORANËVE QËNDRON NË BESIMET PARARËNDËSE TË PAGANIZMIT Intervistë me studiuesin e njohur të etnologjisë dr. Ukë Xhemaj

Ukë XHEMAJ u lind në fshatin Cërrollukë, kam rihulumtuar herë pas herë në pika të komuna e Istogut, më 10 mars l949. caktuara interesi, me qellim plotësimi të Shkollimin fi llor dhe të mesem e kreu dhënash apo dhe verifi kimin e tyre, për të në vendlindje, ndërsa studimet i mbaroi bërë në vitin 2008 një ekspeditë 45 ditore në UP, në FSHN-në vitin 1972. Magjistroi në terë Krahinën e Sharrit, duke eksploruar në Zagreb dhe doktoroi në Etnologji në lëndë edhe në vendbanimet shqiptare në Prishtinë, duke qenë kuadri i parë me këtë Malësinë e Tetovës (Maqedoni), Lumën gradë në fushën e etnologjisë në Kosovë. (Shqipëri) po edhe në vendbanimet e Pas mbarimit të studimeve, për dy vite e shpateve dhe rrëzave të Sharrit siç janë: gjysëm punoi në arsim: prof. në Gjimnazin vendbanimet që i takojnë komunës së e atëherëshëm “I.Ll.Ribar”, (tashti “ SAMI Kaçanikut, fushëgropës së Shterpcës, FRASHËRI”) të Prishtinës. Në vitin l974 u Siriniqit, Therandës dhe Prizrenit. zgjodh asistent i Etnografi së në Institutin Sa i përket ngjashmërisë, siç e theksoni Albanologjik, me ç’rast dhe fi llon për ju, mes riteve, dokeve e zakoneve në herë të parë punën Sektori i Etnografi së, mes banorëve të këtyre dy krahinave në kuadër të Degës së Folklorit. Në këtë etnografi ke, të të njëjtës komunë institucion vazhdon të punoi dhe tani, administrative – Sharrit - (ish Krakushti), në thirrjen e Këshilltarit Shkencor dhe, vëmendjen e lexuesit tuaj do e përqëndroja njëherit kryen dhe detyrën e Shefi t të në disa momente relevante për këtë fushë Degës; anëtarit të Redaksisë në Revistën studimi kulturor: FE; antar i KO, si organ menaxhues i IA. -Trashëgimia kulturore e çdo populli apo Me rastin e hapjes së Departamentit kombi, diku më pak e diku më mirë, ruan të Etnologjisë, në kuadër të Fakultetit vlera, qofshin ato dhe mbetëza apo relike Filiozofi k të Prishtinës, në vitin studimor këtë pjesë të Europës Jug-Lindore. Në këtë të fragmentuara jashtë funksioni kulturor 2000/2001, ka ligjëruar dhe vazhdon të hapësirë gjithshqiptare, njëra nga krahinat të rrugës nepër të cilën ka kaluar dhe mbi ligjëroi lëndët: Antropologji ekologjike (tani e interesit të veçantë me “thesare”, të cilën ka lënë gjurmë te gjithë rrethanave e riformuluar në shoqëria dhe mjedisi), përkatësisht vlera, të trashëgimisë kulturore të kohës, të cilat në fushën studimore do Kultura shpirtërore, Teoritë etnologjike dhe vlerësohet-nga studjues të albanologjisë, veçohen si shtresime kulturore në kuptimin e antropologjike, Antropologjia Regjionale e në veçansi nga etnologë- edhe Opoja, identifi kimit të periudhave nëpër të cilat ka I - Azia, Antropologjia Regjionale II-Afrika, për të cilën, siç jeni në dijeni janë bërë, kaluar ai mjedis kulturor, në rastin konkret Artet popullore, Menaxhimin kulturor. sigurisht se jo mjaft, studime dhe në fushë Opoja dhe Gora. Në këtë kontekst po veçoi Ka ligjëruar edhe në shkallën Master në po të trashëgimisë kulturore. shtresën kulturore më të hershme, e cila këtë Departament, lëndët: Heritologji I, Interesimi im, ndoshta pak sa më i veçantë na vie në kohërat tona përmes besimesh Heritologji II, Zbatimi i teorive në praktikë. për atë segment të trashëgimisë kulturore e bestytnish, përmes riteve kalendarike, Është autor i shumë artikujve studimor, që ka të bëjë me rite e besime si dhe traditë punëve në jetën familjare, qoftë dhe si studimeve të veçanta dhe i monografi së zakonore, është mbështetë në faktin se kjo një veprim imitativ – homeopatik-magjik, etnologjike: Etnokultura në Podgur, si dhe pjesë e trashëgimisë kulturore, në mënyrë apo dhe në doke e zakone. Tek të fundit koautor i monografi së, poashtu etnologjike, “lexojmë“ dhe kuptime tjera të rëndësisë së të posaqme në krahinën e Opojës, si më e Rugova - botim i ASHAK. veçantë për fazat e mëvonshme të zhvillimit ruajtura nga “dallgët” e kohës “moderniste” Pjesmarrës me kumtesa në takime shkencore kulturor. Andaj pikëpjekje jo ngjashmëri, studjuesit i ofron vlera të mirëfi llta kulturore brënda dhe jashtë vëndi. sepse ngjashmëria nuk nënkupton dhe mbi të cilat mund të ndërtohet rikonstruimi njëjtësinë që unë kuptoi ju po e kërkoni SHARRI: Jeni studjues dhe mbledhës i lëndës i historisë kulturore nga e tashmja e në tani, në mes të opojanëve dhe goranëve – etnolografi ke nga terreni. Nga studimet retrospektivë deri në të kaluarën e mugët. tek shtresa më e hershme e trashëgimisë tuaja më shumë jeni interesuar për ritet, SHARRI: Keni qenë ndër intelektualët e kulturore qëndron në besimet në animizëm, doket e zakonet popullore. Na thuani çka pakët që keni qenë në Opojë, madje edhe fetishizëm, totemizëm (si pararëndëse të paraqesin ato në jetën kulturore të një në Gorë, ku keni mbledhur të dhëna rreth paganizmit si religjion natyror – popullor) populli sipas juve? riteve e zakoneve të ndryshme në Opojë e në plotni. Aq më tepër kur ato mbetëza Dr. Xhemaj: Së pari, lexuesit e revistës Gorë. Na thuani sipas jush a ka ngjashmëri aplikohen në rite e ceremoni rituale deri tuaj “SHARRI” i rikujtoi se Institucioni ku mes riteve, zakoneve e dokeve te banoret e dhe pelegrinazheske të bashkërealizuara unë kryej aktivitetin tim shkencor, është Opojës e Gorës, p. sh. Shëngjergji etj.? nga opojanët dhe goranët (shënim terreni themeluar me të vetmin qëllim që të merret Dr. Xhemaj: Opoja dhe Gora, krahas gjithë – U. Xh.- 1978.) në ritin e Shën- Jeremiut me studime albanologjike, që do thotë me arealit shqipfolës ku kam bërë eksplorime (14 maj) në afërsi të fshatit Rapçë - Gorë, studimin e gjuhës, historisë, arkeologjisë, terrenistike deri më sot, ka qenë njëra nga në vendin e konsideruar të shenjtë e të letërsisë, folklorit dhe etnologjisë, punë zonat e interest tim të veçantë në fushën e quajtur “Tiçi voda - gnji voda” (ku buron kjo e organizuar në pesë Degë e dy Sektore. trashëgimisë kulturore. Aty, në gjithë fshatrat dhe humbset ujë në dhe (tokë), në rrëzat Kjo nënkupton se hapsira ku eksplorohet e Opojës e Gorës, pa anashkaluar qoftë dhe e Pikllimës. lënda burimore dhe mëpastaj bëhet studimi një lagje fshati, kam bërë kërkime terreni është areali shqipfolës në radhë të parë në dy vite radhazi, më 1978 dhe 1979, të cilat i Intervistoi: Nuridin Ahmeti INTERVISTË 63 OPOJA - TREVË ME INTERES SHKENCOR PËR KULTURËN SHPIRTËRORE DHE MATERIALE Intervistë me studiuesin e folklorit dr. Nuhi Vinca

Nuhi Vinca është studiues, poet, shkrimtar dhe përkthyes nga Struga. Ai u lind në vitin 1932 në Veleshtë të Strugës. Shkollën fi lore e kreu në vendlindje, ndërsa të mesmen (normalen) në Shkup më 1953 kur e botoi dhe të parën vjershë për të rritur me titullin "Lamtumirë shkollë" në revistën "Zani i rinisë". Ka kryer fakultetin fi lozofi k. Dhjetë vite me radhë, që prej hapjes së Gjimnazit të Strugës, punoi si profesor në këtë institucion arsimor. Kurse pastaj në Institutin Albanologjik të Prishtinës si puntor shkencor, derisa u pensionua. Studiuesi i njohur i folklorit, dr. Nuhi Vinca ka botuar derti tani një numër të madh librash nga fusha e folklorit si: ANTOLOGJI: Trëndafi l në bokërrinë (Lirikë popullore e Strugës); MONOGRAFI: Lirika popullore në regjionin e Strugës; ANTOLOGJI: Lirika popullore shqiptare e dashurisë; MONOGRAFI: Lirika popullore shqiptare e dashurisë; ANTOLOGJI: Lirika popullore shqiptare mbarëkombëtare; MONOGRAFI: Poetika e lirikës popullore shqiptare; STUDIME: Mbi poetikën e folklorit shqiptar; MONOGRAFI: Poetika e lirikës gojore strugane; ANTOLOGJI: Fabula të zgjedhura nga folklori shqiptar përshtatur letrarisht; KËNGË TË NDRYSHME POPULLORE ( në katër pjesë). Ka të botuara mbi njëqind kumtesa, studime e artikuj shkencorë pë r krijimtarinë gojore e të shkruar, duke marrë pjesë në sesione, simposiume, seminare e kongrese shkencore në Kosovë, Shqipëri, Maqedoni, Kroaci, Slloveni, Bosje e Hercegovinë e diasporë. Pos kësaj, dr. Nuhi Vinca, merret edhe me krijimtari letrare, ku deri më tani ka botuar 14 vepra me poezi bashkëkohore për të rritur e për fëmijë. Në këtë rast po i përmendin disa nga titujt e librave të tij letrar: Dallgë jugu - (1967); Vrulle lirike - (1971); Aty buzë liqenit - (1986); Те guri i kufi rit - (2000); Trilogji lirike - (2003) Sharri: Keni qenë ndër intelektualët e pakët që keni qenë në Opojë, ku keni mbledhur disa këngë nga lirika popullore e kësaj treve. Na thuani se çka u shtyri që të shkonit në Opojë? Kur ishit, me kë, dhe si u priten atje? Dr. Nuhi Vinca: Me anë të postës elektronike më janë drejtuar dy intelektualë nga Opoja Z. Bedri Halimi dhe Z.Mirsad Kuteli duke më parashtruar disa pyetje për përshtypjet apo rezultaret e punës time pas ekspeditave që kisha bërë para 33 vitesh si punonjës i Institutit Albanologjik të Prishtinës, pra për në Institutin Albanologjik botuar më 1982, ndryshme, për punë shtëpiake, për bletët, ekspeditën e vitit 1978 dhe 1979. ku kam shpreh disa mendime për folklorin këngë baritore apo blegtorale; në pjesën Pyetjet konkrete më ranë në dorë mjaf e Opojës si dhe kam botuar një numër të e dytë të blenit ka mjaft këngë kurbeti vonë dhe unë kam mundur t’ju përgjigjem konsiderueshëm këngësh lirike (pos një nga Opoja. Edhe nga pjesa e tretë Këngë pa e vonuar, por u thellova duke u rikthyer kënge epike për Sylë Gegicën që u botua në humoristike gjithashtu ka këngë të shënuara tridhjetë e sa vite pas-shkova në Strugë, në një ble tjetër me këngë historike apo edhe nga fshatrat e Opojës... Nga pjesa e katërt studion time për fl etoret e mia me shënime disa shënime për Ymer Zgatarin apo Ymer e blenit me 70 këngë kapuçash disa këngë dhe vendosa ta vonojë intervistën me një Prizrenin, një nga krerët e Lidhjes Shqiptare e shënime janë dhënë pikërisht nga treva qëllim të vetëm që të fl as më gjatë për të Prizrenit të 1878-1881, ngjarjes më të për të cilën po bisedojmë. Pjesa e fundit e një trevë folklorike shumë interesante me spikatur të historisë sonë të shekullit XIX). këtij bleni është titulluar Këngë të ndryshme specifi kat që të befasojnë si për motivet, Pra në blenin “Këngë të ndryshme popullore”, me 23 këngë ku është radhitur edhe kënga si për melografi në, ashtu edhe për vlerat Prishtinë 1982, në parathënien me faqet 3-19 befasuese e shënuar në Opojë që nderlidhet artistike të motiveve dhe temave që i hasa e në katër pjesë të këtij libri me 418 faqe me festat pagane të pranverës, saktësisht me për të parën herë. e 602 këngë, nga treva folklorike e Opojës festën e Verzës për çka do të përqëndrohem Për këto vlera kam shkruar në librin e botuar ka këngë punë për bujqësinë, për zeje të më gjatë. 64

Kështu, ata që duan t’i qasen folklorit e Ajkunën e këngëve kreshnike... A thua sot e botova në të përditshmen “ posaçërisht lirikës së Opojës, nuk duhet t’ia di dikush melodinë e kësaj kënge të Opojës Rilindja”... Nga “Rilindja” e 1979-tës e lejojnë vetes anashkalimin këtij bleni me që na i tha Dada Hajri më 1978, njëqind vjet merr një kompozitor i talentuar kosovar, i gjithsej 602 këngë nga trevat e ndryshme pas botimit të Thimi Mitkos. Le të mbetet nderuari Severin Kajtazi dhe e rikomponon folklorike pa e lënë anash Opojën. detyrë e folkloristëve dhe etnomuzikologëve dhe kështu të rikomponuar ia kthen përsëri Kështu pra, si punonjës i Institutit Albanologjik të sotëm për këtë çështje...) popullit opojan dhe gjithë shqiptarëve. Pra në degën e folklorit, që nga viti 1977 pa merr brumin e popullit nga treva e Opojës ndërprerë deri para pak vitit historik të 1999- Sharri: Cilat janë vlerat dhe përshtypjet dhe ia kthen si bukë e pjekur: me shënimin tës, kam qenë i angazhuar në ekspeditat e tuaja për trevën e Opojës dhe pasurinë e nga populli në popull...Më mba shpresa se do IA për eksplorime materialesh nëpër të gjitha saj me lirikën popullore? të mund të gjindet ajo gazetë, e në rast të trevat folklorike shqiptare, sidomos në Kosovë kundërt sa dëshpruese do të ishte po të mos por edhe në Mal të Zi (Malësi e Madhe), Dr. Nuhi Vinca: Ju më shtroni pyetjen për jetë ruajtur ky kompozim e ky shkrim i asaj Drenicë, Preshevë, Bujanoc e Medvegjë, e vlerat e përshtypjet e mia për trevën dhe gazete apo krejt gazeta. sidomos në Opojë e vise të tjera. Ishim të pasurinë e saj me lirikën popullore. Ja po bindur e të vetëdijshëm se koha, ashtu siç i ndalem te kjo çështje. Këngët që kam inçizuar Sharri: Si ju priti Opoja?. krijon me dëshirë, edhe i zhduk pa mëshirë e disa edhe të botuara, fl asin bindshëm si akt e veprat gojore folklorike, prandaj i patëm vënë fakt i gjallë estetik. Të këtilla i konsoderojmë Dr. Nuhi Vinca: Ashtu siç gjetëm një lirikë detyrë vetës të mbledhim, të deshifrojmë, edhe disa këngë motmoti të festave të ditës të sinqertë siç është krijimtaria lirike subtile, të sistemojmë, sepse të 25 blejt si projekt së Verës, të Shingjergjit apo Jeremisë. po ashtu gjetëm edhe zemrat e shtëpitë dyer afatgjatë, prisnin botimin e tyre e në ato vite Veçanërisht më kanë befasuar këngët me titull hapura e bujare. 1977-1978 kishin parë dritën e botimit vetëm “KËNGË TË BOTËS SONË” (tetë këngë me nga Kur endeshim nëpër fshatrat e Opojës, të dy nga ato blej. një strofë për kodrën e Kreveçicës prej nga ngarkuar me gramafonat e tipit “UHER”, në Fitohet përshtypja se ne shqiptarët paskemi e marrin botën (baltën) për çerepët, me të një çast shpreha një shqetësim timin që më vazhduar me shekuj të këndojmë nëpër ndeja cilët përgatisin çerepët edhe pjekjen e bukës mundonte. U thash kolegëve të mi të IAP: kaq e dasma, kemi vajtuar nëpër morta por ato që për të përcjellë e për të pritur vëllezërit në mirë po na presin e na nderojnë këtu në Opojë kemi shpreh duke vajtuar, treguar e kënduar, kurbet e nga kurbeti. (Shih në “KNP”, botimi si dhe në ekspedita të tjera- sofërshtruar e me nuk i paskemi shënuar deri vonë, shumë vonë, i IA, Pr. 1982, f. 5-51). bujari të përzemërt edhe me buajtje në ato me një vonesë shumë të madhe edhe pse Por ajo që më ka gëzuar kur e dëgjova nga shtëpi të pastra me pedantri, edhe pse ne nga popull shumë i lashtë... Dada Hajri është kënga që gjeti botim në disa IA marrim pagën... më vjen keq, e përsërita Kur e pohojmë faktin që vlerat e krijimtarisë vepra si te KNP f. 358 me titull “Po këndon brengën time. Por njëri nga kolegët ma ktheu: gojore mund të zhduken, shembull konkret bilbili”. Ja si duket ky fakt estetik: hajt mos u shqetëso o koleg i nderuar se në është rasti i një kënge që duhet të jetë kënduar “Po këndon bilbili/ Po këndon no ferr,/ Këndo këto troje kanë qenë të huajt që s’e kanë me shekuj e sot nuk i dihet melografi a. të lumtë goja,/ Se duolëm në ver’!/ Po këndon ditur shqipen tonë, sidomos ata të Beogradit Ja si ndodhi në ekspeditën e vitit 1978 në bilbili/ Nëpër fusha t’xhona,/ Këndo, bilbil, dhe me dëshirë apo pa dëshirë kanë shënuar Opojë, para 33 vitesh kur ishim për 15 ditë një këndo,/ Se verza – e jona./ Po këndon bilbili/ krijimtarinë tonë; populli është i kënaqur që ekip i IA (unë N.Vinca, Drita Statovci, Mehmet po këndon tu dera,/ Këndo bilbil këndo/ Se erdhi dita bijtë e tyre të studiojnë kulturën Halimi, Myzafere Mustafa etj.) e në vitin na erdh pranvera! (Kuk- Pllavë, 1978). shpirtërore e materiale dhe t’i qasen asaj me 1979 bashkë me grupin e Institutit të Kulturs Ja kjo këngë me 12 vargje si na paraqet një objektivitet shkencor... Kështu më pohuan Popullore të Tiranës, Ramazan Bogdani, Agron pikturë të gjallë realiste nga jeta rurale e 13 njëzëri kolegët kosovarë dhe kjo sikur ma Xhagolli, si dhe nga Fakulteti Filozofi k Vediha dhe 14 marsit, apostrofuar bilbilit, shendit aq hoqi brengën duke më bërë krenar... Topçiu. Kjo e fundit kishte mbledhur vashast të kënduar në poezinë e të gjitha kombeve. Bredhim nëpër 19 fshatrat e Opojës dhe (si thuhet në Opojë) të Kukit apo të një fshati Na dalin të gdhendura e të qëruara nga çdo shtrohen bisedat edhe pas mesnate dhe tjetër dhe hulumtonte çështje gjuhësore. Ju gjë e tepërt. Poezia nuk ka ndonjë stolisje të kuptojmë nga fshatarët se në këto troje bashkova edhe unë. Aty, në mesin e vashave, dalluar fi gurash e tropesh, por tërësia e pamjes për herë të parë kanë eksploruar materiale ishte edhe një e moshuar që i thoshin Dada gjithë kolorit paraqet natyrën e hareshme folklorike studiuesit Kadri Halimi, Shefqet Hajri, që në librin KNP (1982 në f. 391 del të stinës së re, për të cilën në këngët tjera Pllana dhe etnomuzikologu Lorenc Antoni dhe me emër e mbiemër Hajrije Halimi, Kuk- pagane lavdërohen besimet dhe perënditë. ja pas atij viti të rëndë 1956-57, për herë të Opojë me këngët numër 48, 50, 51, 57, 81, Këtu, fryma e këngës është ditirambeske, parë në historinë e folkloristikës shqiptare, 212, 314, 320, 444, 454, 455, 468, 469, 580. gëzimi për stinën e re, sipas kalendarit bashkë me dy kolegë të IAP, janë edhe dy Dikur e luta profesoreshën Vediha për një të vjetër pagan, ngjyrosur me ndjenjën Dora D’Istria, dy motra, dy zonja shkencëtare ndërhyrje që t’i drejtohem kësaj sibile të spontane, stilin e qartë e të rrjedhshëm, me Drita Halimi e Myzafere Mustafa dhe kjo qetë e të mençur kështu: idenë e porosinë humane, të selitur në gjithë edhe neve edhe fshatarëve na bën krenar. - Po ty Dada Hajri a të kujtohen tekstin as jo të qartë deri në tepri, as edhe Kjo krenari vërehet edhe nëpër shtëpitë këngët e ditës të verzës, apo edhe më të errësuar në labirinte abstrakte. Mendimi e Opojanëve e veçanërisht kur mbushen konkret, a i këndonit këto që po i këndojnë dhe ndjenja e kulluar që përshkon tërësisht bobinat e magnetofonit dhe fl etoret me sot vashat qoftë te kodra e Kreveçicës apo në këngën e Dadës Hajri, befason si fryt i pjekur shënime. Ata na duan, na presin zemërhapur raste të tjera? Ajo nisi të fl asë. U qetësuan të estetikisht dhe fakt i pamohueshëm estetik dhe rrëfejnë fshatarët se si një zonjë e huaj rejat. U bënë sy e veshë që të dëgjojnë çdo që na vjen nga shekujt. Kënga “Po këndon studiuese (fjala është për etnomuzikologen e të na thoshte Dada Hajri. bilbili” është një margaritar i këtij lloji dhe njohur amerikane Jane Sugerman), ka ardhur - Po na, tha ajo, kur ishim t’reja, meriton kryevendin e këngëve të motmotit në Brezne e fshatra të tjerë, ka inçizuar, ka konojshim kur shkojshim te kodra e Kreveçicos e një shqyrtim të hollësishëm për t’u vënë fotografuar, është veshur me petkat e vendit edhe kongë qera (tjera)... dhe nisi, me në pah të gjitha kualitetet poetike, rituale dhe i ka marrë me vete kushedi pse e kushedi insistimin tim, të na e thotë këngën që nuk e tradicionale. Asaj, edhe pse ka vlera të si- thonë gratë e fshatarët për dallim nga ia dimë melodinë, se subjekti, pra Dada shumanshme, i kërcënohej rreziku i vdekjes. ekipi ynë që eksplorimet i grumbullojmë në Hajri, nuk ishte në gjendje shëndetësore ta Ne e shënuam nga një e moshuar në çastin magjen tonë, në arkivin e IA në Prishtinë. Dhe këndojë... kur ajo ish e rrethuar nga grupi i vajzave, të doemos të kaplon mendimi se si në këto troje (Po bëj një digresion... Kemi shumë lirika me cilat nuk e dinin këtë këngë dhe e pritën me kanë ardhur shmausa e gjorgjeviqa e të huaj vlera antologjike që nuk ua dimë melodinë. habi kur e dëgjuan... kjo e dhënë fl et dhe të tjerë që herë me objektivitet shkencorë e Në veprën kapitale të Thimi Mitkos “Bleta sinjalizon pohimin e përsëritur se koha është herë me tendenca na kanë zbardhur ose nxirë shqiptare” të 1878-tës, gjinden shumë këngë e pamëshirshme ndaj kulturës shpirtërore e siç kanë dashur vetë. lirike e epike, por pa melografi në. Njëra materiale, prandaj mbledhësit i pret punë e Në Brodosan 24 maj 1978 jemi të katër nga ato është shënuar nga konsulli austriak ngutshme dhe e levërdishme për shkencën eksploruesit nga IA në shtëpinë e Hajri J. G. Hahni ka pak vargje por spikatet me folkloristike. Nesimit. Na tregojnë se të katërmbëdhjetë vlera estetike e me atë poetikë që ka është Edhe diçka për këtë këngë. I vetëdijshëm për mëhallat bëjnë martesa me njëra tjetrën. krahasuar me “Beatriçen” e Dantes e “Laurën” rëndësinë e këngëve pagane, pikërisht në Më shumë marrje e dhënie ka me Kukin, e Petrarkës ashtu siç bëri edhe Fishta për 13 apo 14 mars me një shënim të shkurtër e Kuklibegun, Blaçin, Zaplluzhën, Zgatarin, 65

Bollobradin e shumë pak me fshatrat tjera. Sonte do të ushtojmë shtëpinë e re. Enën e eksploruese folklorike në trevat tona) Na tregojnë edhe profesionet e ati viti: 12 re e ushtuam me mish etj. Pra kjo fjalë ka Pat lindur këngë e moçme në lashtësi të zdrukthëtarë, një nallbantë, dy rrojtarë, një kuptimin e futjes në përodrim për të parën mugëta ëmbëltore, dy pemëshitës, një vetëshërbim herë te ndonjë objekti, mjeti, teshe etj. Këtë Qe rritur në furtuna motesh të ftohtë etj. Flasin edhe për shumë toponime si dhe fjalë të rrallë e të bukur e presin dy detyra: Grania në ditë kryemoti me fjalë të buta për varrin e plakës dhe tekstin “Arbain o vlla/ të njihet me të tëra funksionet semantike E vishnin dhe e zhvishnin me rroba të M’jep tri ditë uha/ Ta mbys plakën më shka të përdorimit të saj, të shihet mos vallë ka.../ ka përhapje më të gjerë përveç këtyre dy panjohura. Në të gjitha fshatrat që kaluam ka shumë trevave të cekura (Strugë, Opojë) dhe pastaj Dhe ja tani i ka ardhur koha për të rilindur, toponime me interes shkencor, ka forma pranë fjalës përurim që gjithnjë e më shumë medet, thanë malet si do të marrim frymë, minore folklorike, ka besime e magji në po e zëvendëson fjalën ineagurim, të hyjë në sa të zymtë mes pyjesh do të dukemi ditë kryemoti, ka leksik interesant e shumë përdorim si sinonim i saj, sepse atë kuptim e kur do të vijnë stuhi, erërat kur do të e shumë vlera të tjera, që herë janë të ka në të dy trevat e përmendura. fryejnë. shndërruara në këngë, e herë vetëm në trajtë Dua me këtë rast të theksoj mendimin e një Po na shuhet këngë e moçme pjesë-pjesë aforizmash apo ritualesh si bie fjala ajo:”Viçi studiuesi që thotë: “Hulumtuesi që është i Dhe rilind si feniks kënga e re i lopës së Opojës, Ka zgjedhe s’bohet; dhe ngarkuar me paragjykime se kultura e tij dhe Të falemi oj këngë e vjetër, të duam ndjesë djali që rritet n’qytet, Burrë shteti s’bohet. shoqëria e tij është më e mira nuk mund të Nesër do të shohim në veshje të reja në Dy fl etore me shënime i pata. Njëra më studiojë objektivisht shoqëritë e kulturat e të pat mbetur në Institut kur e okupuan tjerëve” (Shih. N.V.”Poetika e lirikës gojore epope paramilitarët serb, e tjetra në Strugë. Këto strugane”, Strugë 2006, f. 121). Shenjtër me mjekërr deshën të të fusin në shënime e shumë të tjera i kam nga fl etorja Pra për fund mund të konkludojmë se treva tempuj fetarë të cilën e ruajta në Strugë qe 33 vjet. Një folklorike e Opojës është një trevë me shumë Për të ta ndërruar gjakun, këngë moj këngë pjesë të shënimeve të rëndësishme janë të interes shkencor edhe për kulturën shpirtërore Lule e shpirtit tim ngushëllimi im i mbramë. ruajtura në Arkivin e IA. edhe për kulturën materiale shumë të pasur. Na ke mbajtur gjallë kur vetonte e Nga eksedita e vitit 1978 dua t’i përmend Sikur të mos përjetonte kohë të vështira të bubullonte edhe shumë emra familjarë e subjektesh, por tipit diktatorial dhe okupues, dhe sikur të Me ty jemi lutur për më shumë tambël lopës droj se nuk do të mund t’i kujtoj të gjithë. kishte bazë të fortë ekonomike, do të krijonte Kur jetën bagëtisë rreziku ia gllabëronte Ja këtu e kam të shënuar Garip Krasniqin nga institutet shkencore që sot për sot nuk i ka as Buçja, Sadri Qafl eshi prej Bollobradi, Shaban treva për të cilën po fl asim as trevat tjera të Ku kemi pas njëmijë halle për bukën e gojës. Rifaj nga i njejti fshat; Haxhi Baftjari me Kosovës. familje, që na prisnin te dera e shtëpisë me Le të shpresojmë se e ardhmja do të jetë më Një gjarpër i hakmarrjes një oborr për lakmi; Tefi k Sadriu (Kryeziu) ku dritëdhënëse. morëm informata për lojën e kapuçave ose të Në këto anë kanë qenë dhe janë fi lxhonave, ndarë në dy grupe nga tetë veta. Sharri: Çfarë jeni duke bërë momentalisht Tropoja dhe Opoja Në një dasmë të Breznes biseduam për grupin dhe cilat janë planet tuaja në të ardhmen? Flet Ali Binaku në ballë oxhaku: fi tues të lojës së kapuçave etj. Në Tropojë fryri nje erë Shumë emra kryefamiljarë e subjekte Dr. Nuhi Vinca: Librin më të ri me poezi e Shembi kulla që pillnin vrerë të tjera me gatishmëri dhe kënaqësi na kam në përgatitje e sipër. Shpresoj të dalë Në Opojë fryri po ajo erë jepnin informata të ndryshme nga fusha Shembi idhuj të tjerë të ndryshme. Të tillët mund t’i kujtojmë: së shpejti. Yzeir Kryeziun, Sali Kryeziun, Muhamet Por një gjarpër shtrihej e ngrihej Intervistën e zhvilloi Kryeziun, Nesim Kryeziun, Mexhit Kryeziun, i Nga Tropoja në Opojë Mirsad Kuteli cili, në bisedë e sipër për kurbetin doli me Nga Opoja në Tropojë një aludim meditativ e me vend: A ma mir Në Prishtinë- Strugë, mars 2011 Duke gëlltitur ëndrra me ngordh lopët në grazhd apo me i kullot Duke tmerruar fëmijë; n’livadhe të huaja... Ndërhyri me pohimin e Opojani Shpata e 13-tës e preu vet Mehmet Halimi (studius) ; ma mirë pak e në vendlindje. Kështu renditen emra plot në E zemrat njomake i theu Ua di të gjitha të fshehtat Pllavë më 20 maj qemë në shtëpinë e Merxhan Kështu koka e cofur në Tropojë Të njëqind viteve të vetmisë Cenaj, Izet Cenaj, Abdurrahim Cenaj; pastaj Bishti i gjallë në Opojë Osman Rakimi, Neshat Osmani etj. etj. Shumë Rrugëve të gjata të kurbetit Flet Opojasi në ballë oxhaku nga këta emra janë edhe në Arkivë të IA. Udhëve të rënda të mërgimit Me sy të skuqur nga gjaku. Pyetja që m’u bë si u pritën, ka edhe një Por një gjë s’e dikton fare: përgjigje publike. Unë si poet kam botuar disa Si shndërrohet kurbeti në mërgim Takimi frymëzime nga takimet plot bujari opojane E si të tret mërgimi në harrim. që po ia bashkangjes kësaj interviste. I di të njëqind koret ethata të urisë (studentit L. nga Opoja) Por le të theksoj edhe nje aspekt interesant Pa dadot që mbajnë ditar në skaj të shamisë nga kjo ekspeditë. Fjalën e kam për leksikun Kur bofçet e këmishat u mbesin pa ushtuar * Të takova udhëkryqeve të jetës (fjalorin) që mund ta pasurojë gjuhën Kur bredh malli rrugëve të ndarjes Kur merreshe me artin e seleksionimit: standarde. Guri i zi plas nga lava përvëluese e ofsharjes Kjo rrugë të shpie gjer në fund Është një fjalë shqipe e bukur, e moçme, e Kjo të le në gjysmë të udhëtimit- qartë që bën jetë të gjallë në popull, duke E gratë plakeshin duke pritur Opojani i njeh të gjitha të fshehtat u përdorur mjaft dendur, që ende s’e ka Pamporrët e vjetër çelur rrugën për t’u bërë pronë e gjuhës së E njëqind viteve të vetmisë E lusnin detin të sjellë një devër tjetër. shkruar, por që jam i mendimit që duhet të Rrugëve të gjata të ndarjes... gjejë përdorim në shkrimet tona. Kjo është fjala ushtoj që përdoret shumë në ligjërim ______Opojë të fshatrave të Strugës dhe të Opojës, por * Pa ushtuar- pa përuruar. Thuhet për diçka që ende nuk është përfshirë në fjalorët normativ vishet apo përdoret për të parën herë. Nga ç’thellësi të shqipes. Në keto dy treva, jo vetëm që e Na erdhe Ti kemi hasur në ligjërimin e perditshëm, por O emër histori e gjejmë edhe në kenget popullore: “Kur m’ju mur vjehrrës goja / E ushtova mintanin Kënga e moçme O emër dashuri me oja ...” (Këngë të ndryshme pop.IA, Pr., O emër bujari 1982). Po ashtu edhe në trevën e Strugës ( Duke dëgjuar këngën për bletën, lëmët, Qe dyert e zemrës të çilen e gjejmë në kontekste të këtilla fjalish: zejet, mokrën, bagëtinë etj. Gjatë ekspeditave Prej këtu e gjer në të Ziun Dri... 66 BOTANIKE DISA BIMË QË RRITEN NË KOMUNËN E SHARRIT

Dr. Ferat REXHEPI DRYPIS SPINOSA L. – DRIPISI GJEMBOR ARABIS ALPINA L. – ARABËZA E ALPEVE

Është bimë barishtore shumëvjeçare, 8 Është bimë barishtore shumëvjeçare e ASPLENIUM VIRIDE HUDS – FIERI I GURIT – 30 cm. Kërcejtë janë të ngritur, shumë gjatë deri 49 cm me rrënjë boshtore dhe I BLERTË të degëzuar, të shogët, katërkëndorë. me shumë stolone, të cilat mbarojnë Është bimë barishtore shumëvjeçare. Gjethet janë të ngushta lineare, të forta me rozete gjethesh ose rozete gjethesh Rizoma zvarritëse e shkurtër, luspat pa dhe me gjemba në fund. Lulesa është dhe bisqe. Kërcelli është i ngritur, i padegëzuar ose i degëzuar me gjethe, me vijën e errët në mes. Gjethet 5 – 15 dikaze, e ulur në formë kaptime. Braktet qime të thjeshta ose yjore. Gjethet pranë (20) cm të gjata në buce, zakonisht e sipërme janë heshtore ose ovale me bazës së kërcellit në rozete janë të gjata, thahen në vjeshtë. Bishtat e gjetheve gjemb të gjatë terminal, shumë më të gjata se lulet ose me gjemb të shkurtër, vezake të përmbysura, të ngushtuara, në janë të blertë ose vetëm në bazë kafe, bisht të shkurtra, të mbuluara me qime pak më i gjatë se lulet. Kupa ka formë pa fl atra. Segmentet e gjetheve janë të të shpeshta dhe yllore, të blerta, të grypore – këmbonare, me 5 dhëmbë dhëmbëzuara ose të çara deri në 1/3. dhëmbëzuara. Gjethet në kërcell janë shumë a pak lëkurore. Fletëzat e kurorës Soruset janë të vogla eliptike. Sporet vezake, në bazë kanë formën e zemrës janë të rrumbullakëta të murrme. VII – janë shumë të ngushta të ndara thellë në janë pa bisht. Lulet janë në lulesa të IX. dy pjesë, me një parakurorë të ngushtë. dendura, në bishta të shigëta, ose me Gjenden në shkëmbinjtë gëlqerorë të Thekë ka 5. Kapsolla është ovale-eliptike, qime, Fletëzat e kupës janë 4 – 8 mm të çilet me kapak. VI-VII. zonës alpike. gjata, të shogëta ose me qime të rralla Rritet në shkëmbinj të zonës subalpike. Përhapja në Kosvë: Zhleb, Mali Mokna, yllore, fl etëzat e kurorës janë pykore, të Përhapja në Kosovë: subsp. Spinosa – ngushta në thau, të gjata 14 – 18 mm dhe Ploçicë, Koritnik. Luboteni, Koritniku. të gjera 2.5 – 7 mm, të bardha ose të Përhapja e përgjithshme: Evropa, Azia, Përhapja e përgjithshme: Jugosllavia, bardha në të verdhë. Silikat janë në vile Siberia, Kaukazi, Himalajet, Afrika Shqipëria, Greqia, Italia. El. F. subilirik. të gjata e të rralla, në bishta të lakuara, Veriore, Amerika Veriorekontinentale. në formë harku. VI – VII. El. F. kosmopolit. ERYSIMUM PECTINATUM BORY ET SHAUB Rritet në shkëmbinj, vende gurore, pran – PURTHIDERTHI PEKTINAT burimeve të zonës subalpike dhe alpike. SPERGULARIA VALLESIA L. GRAMINEA Përhapja në Kosovë: Kubsp. Flavenscens (VIS. E REICHENB.). ASCHERS. – Është bimë barishtore shumëvjeçare me (Gris) Hayek. Bjeshkët e nemuna SPERGULARIA VALEZI rrënjë të degëzuar cilindrike. Kërcelli (Koprivniku, Zhlebi) mali Mokna, është i ngritur, në majë i degëzuar. Koritniku. Është bimë barishtore shumëvjeçare deri Gjethet janë të blerta, të poshtme 15cm e gjatë. Kërcelli është i ngritur me gjatore-heshtore, të ndara pendore, PTILOTRICHUM RUPESTRE (TEN.) BOISS. – PTILOTRIHUM RUPESTRE qime gjëndërore. Gjethet janë lineare. të sipërmet heshtore, thellë të ndara Lulesa është me 1 – 3 lule. Kupa është 12 heshtore. Lulet janë të verdha. Bishtat e luleve janë shumë më të shkurtër se Është bimë barishtore shumëvjeçare me – 15 mm e gjatë. Kurora zakonisht është kupa. Silica është 3 – 4 cm, e gjatë e buca të dendura, gati të drunjëzuara. e bardhë. VII – VIII. mbuluar me qime dykrahësh. VI – VII. Gjethet janë të hirta bazalet heshtore, Rritet në vende shkëmbore të zonës Rritet në kullota dhe vende gurore të të tjerat lineare ose të ngushta-lineare. subalpike. zonës subalpike. Kurora 5 mm e gjatë, e bardhë. Frutet Përhapja në Kosovë: Koritniku, Përhapja në Kosovë: Bjeshkët e Nemuna, janë vezake, të përmbysta, 6 mm të Pashtriku. Luboten, Koritnik, Kopaonik. gjata, të shtypura, me qime yllore ose të Përhapja e përgjithshme: Siujdhesa Përhapja e përgjithshme: Siuj. shogëta, shtyllëza 0,5 mm. e gjatë. Ballkanike. El. F. i Ballkanit (Endemiti Ballkanike. El. F. i Ballkanit. (Endemit. Rritet në shkëmbinj të zonës alpike. Ballkanit). Ballkanit) Përhapja në Kosovë: var. scardicum 67

(Gris.) Hal. Koritniku. pjekur është e ngjeshur dendur. Silikezat cunguara ose gati në trajtë zemre, me Përhapja e përgjithshme: Italia Jugore, janë eliptike, në majë të rrumbullakëta. 3, rrallë 5 vriguj të dhëmbëzuar me pjesa perëndimore e Siuj. Ballkanike. El. Në çdo dhomë të frutës gjenden nga dy majë të mprehtë ose shyt. Bishti është F. Suballkanik. fara. Shtyllëza është e zgjatur. VI – VII. gati sa gjysma e llapës. Lulet janë ose Rritet në kullota alpike. vetëm me thekë ose vetëm me pistil, të DRABA SCARDICA (GRIS.) DEG. ET Përhapja në Kosovë, Luboten, Kurvala, verdhë, blertë, ato femërore pa vezore DOFEL. - DRABA E SHARRIT Koritnik. ato mashkullore me pjalmore pa pjalm, Përhapja e përgjithshme: Siuj. në lulesa vile të përpjeta. Braktet janë Është bimë barishtore shumëvjeçare. Ballkanike. El. F. i Ballkanit. (Endemit i më të gjata se bishtat e luleve. Frutet Kërcelli është i gjatë 2 – 11 cm, i shogët. Ballkanit). janë të kuqe, me slarlatinë, të shogëta. Gjethet bazale janë në rozetë, të gjera, IV – VIII. vezake ose eliptike, të gjera 2 – 3 mm, DAPHNE CNEORUM L. – HOLLOKUQ i Rritet ne vende shkëmbore dhe me 3 – 5 herë me të gjata se të gjera. Lulet SHKURTËR gurë, në pyje, sidomos në shkëmbinj janë të verdha, të vogla. Lulesa e pjekur gëlqerorë, në regjionin e harmoçit dhe është shumë a pak e rrallë. Silikeza është Është bimë shkurre, 10 – 40 cm e lartë. të ahut subalpik. eliptike ose vezake 5 -6 mm e gjatë dhe Gjethet janë 0.3 – 0.5 cm të gjera dhe Përhapja në Kosovë: Zhleb, Koritnik. afër 3 mm e gjerë, në skaj e mbuluar me 0.8 – 2 (2.5) cm të gjata, në anën e Përhapja e përgjithshme: Evropa dhe qime të rralla ose shumë a pak e shogët, sipërme pa pikla të bardha, nga poshtë Azia Perëndimore. El. f. subevropian. shtyllëza është e gjatë 2 – 3 mm. Bishtat të shogëta. Lulet kanë ngjyrë të kuqe, frutave janë 4 – 8 mm të gjata. VI – VII. gjenden 6 – 8 së bashku. Frutet, kur SAXIFRAGA Scardica gris. – IRIQËZA E Rritet në shkëmbinj, kullota alpike. piqen, kanë ngjyrë të kafesë. Lul. V – VI, SHARRIT Përhapja në Kosovë: var. leicaraa O>E. frut. VII – IX. Është bimë decorative. Gjeravicë, Bjeshkët e Lumbardhit. Var. Rritet në kullota dhe vende me shkurre Është bimë barishtore shumëvjeçare skardika – Bjeshkët e Nemuna, Koritniku prej zonës malore e deri te ajo alpike. që zhvillon rozeta të dendura dhe të var. rechingeri O.E. Gjeravicë. Përhapja në Kosovë: Kopaoniku, ngjeshura. Kërcelli është i gjatë deri Përhapja e përgjithshme: Siuj. Ballkanike Pashtriku, Koritniku etj. 7 cm, i mbuluar me qime gjëndore. (Jug. Bull. Shqi. Gre.). El. F. i Ballkanit Përhapja e përgjithshme: Evropa Gjethet e rozetës janë gjatore, 5 – 16 (Endemit i Ballkanit). Qendrore dhe Perëndimore. El. F. i mm, me majë, me 9 – 15 vrima të vogla, Evropës. me luspa gëlqerore. Në lulesa ka 3 – 11 lule. Kurora është 2,5 – 3 herë më e gjatë THLASPI MICROPHYLLUM BOISS. ET CRATAEGUS HELDREICHII BOISS. – se kupa, e bardhë ose trëndafi li e çelët. ORPH. – TLASPI GJETHEVOGËL MURRIZI i HELDREIHIUT V – VIII. Rritet në shkëmbinj të zonës alpike. Është bimë barishtore shumëvjeçare Është shkurre ose dru i vogël deri 5 m Përhapja në Kosovë: Koritnik, Koprivnik, me buca të dendur, e gjatë 1 – 3 cm. i lartë. Degët e reja janë të mbuluara nexhinat. Gjethet bazale janë me bisht (ovale) me push. Gjethet zakonisht janë 15 – 30 Përhapja e përgjithshme: Pjesa jugore vezake, në buzë zakonisht shumë a pak mm të gjata dhe të gjera, me bishta të e Siuj. Ballkanike. El. f. i Ballkanit të dhëmbëzuara. Pjesët tjera të kërcellit gjatë – 2 – 18 mm. Vriguj ka (3) 5 – 7 (Endemit i Ballaknit). janë pa gjethe. Kupa ka ngjyrë vjollce, të rrumbullakët, të plotë ose me disa ndërsa kurora është e bardhë. Anteret dhëmbë. Gjethet në bazë janë të gjera, SAXIFRAGA GRAECA BOISS ET HELDR. – po ashtu kanë ngjyrë vjollce. Frutat janë pykore ose të prera në formë të rrafshët. IRIQËZA E GREQISË vezake, kah pak të shtypura, në majë të Lulesat janë me prush, me shumë lule, prera dhe të gropuara. VII – VIII. vastake të drejta. Lulet janë të gjera Është bimë barishtore shumëvjeçare, Rritet në kullota aplike. afër 10 mm me fl etëza të kurorës, të 20 – 40 cm e gjatë. Sqetullat e gjetheve Përhapja në Kosovë: Korintiku. bardha dhe me antere të kuqe. Shtyllëza janë pa qepujka. Kërcelli është zakonisht Përhapja e përgjithshme: pjesa jugore në lule ka 1 – 3. Fruta është e kuqe, i me pak gjethe. Gjethet e bazës janë me Siuj. Ballkanike. El. F. i Ballkanit. rrumbullakët, i gjatë afër 7 mm, me bishta, llapa është rrotullore në formë (Endemit i Ballkanit). fl etëza të kurorës të lakuara. VI – IX. veshke; ato të kërcellit që zakonisht Bimë dekorative dhe ushqimore. janë 7 – 12 e në formë pykore – romboike THLASPI BELLIDIFOLIUM GRISEB. – Rritet në pyje termofi le (Pinetum me 3 – 5 vriguj. Lulesa është e ngjeshur TLASPI ME GJETHE TË BUKURA heldreichii) të zonës subalpike. dhe e përbërë prej shumë luleve, më Përhapja në Kosovë: Koritnik. shumë a pak të ulura. Fletëzat e kurorës Është bimë barishtore shumëvjeçare që Përhapja e përgjithshme: Siuj. janë të gjata 7 – 10 mm, dy herë më të formon buca të dendura. Kërcelli është Ballkanike. El. F. i Ballkanit. (Endemit i gjata se kupa, të bardha. Vezorja është i vogël 1 – 5 cm. Gjethet bazale janë Ballkanit). nëntëshme. V – VII. gjatore – lopatore, me bisht, gjethet e Rritet në vende me bar të zonës malore kërcellit janë pa bisht, në bazë diçka RIBES ALPINUM L. – RIBEZ i ALPEVE dhe subalpike. të zgjeruara. Lulet janë të mëdha. Përhapja në Kosvë: Korintiku. Me ngjyrë intensive vjollce, anteret Shkurre deri 80 – 150 cm e lartë. Gjethet Përhapja e përgjithshme: Siuj. Ballkanike (pjalmoret janë të verdha). Lulesa e janë 3 – 5 cm të gjera, për fundi të dhe Apenine. El. f. Ballakniko – Apenin. 68

SAXIFRAGA GLABELLA BERTOL. – dendura të palosura. Ndajgjethëzat janë me qime të mbështetura. Lulesa është IRIQËZA GLABELE me një nervurë, të ngjitur me bishtin e në formë kaptine, 1 – 2, mbi bishta të gjethit dhe ne mes veti. Gjethet janë gjatë. Luklet janë të verdha si ari. Është bimë barishtore shumëvjeçare me pendore, tek, me 10 – 13 gjetëza ovale Kurora është gati 2 herë më e gjatë se buce me rozetë. Kërcelli është i gajtë ose heshtore 1½ cm të gjata dhe 5 mm të kupa. Bishtaja është gjatore, e shogët, deri 10 cm, i mbuluar me gjethe lineare. gjera. Lulesat janë terminale, me 6 – 15 me majë të gjata. VI – VII. Dekorative Gjethet bazale janë mishtore, të shogëta, lule, lulesa ka formë vile me bisht deri dhe foragjere. të mbledhura gjatore – lopatore, diçka me 20 cm të gjata, me të gjatë se gjethet. Rritet në shkëmbinj gëlqerorë, në të të gjata se gjethet në pjesën e sipërme Kupa është membranore me qime të zeza çara të shkëmbinjve të zonës subaplike të kërcellit. Lulesa është me shumë dhe të bardha. Lulet janë të verdha në dhe alpike. lule. Bishtat e luleve janë të mbuluara të bardha ose rrallë vjollce të dobët, 1,5 Përhapet në Kosovë: Luboten, Oshlak, me qime të rralla gjëndore. Fletëzat e – 1,8 cm të gjata. Fruta është heshtore, i Koritnik. kupës janë të shogëta, në fund janë të mbuluar me qime të zeza dhe të bardha. Përhapja e përgjithshme: Siuj. Ballanike. ngjitura. Fletëzat e kurorës janë të gjata VII – VII. Bimë dekorative dhe foragjere. El. f. i Ballkanit (Endemit). 2 – 2,5 mm, dy herë më të gjata se të Rritet në vende gurishtore të zonës kupës. VII – VIII. alpike. ONOBRYSHIS SCARDICA (GRSB.) HAL. – Rritet në shkëmbinj dhe kullota alpike. Përhapja në Kosovë: Subsp. Campestris – ESPARCETA E SHARRIT Përhapja në Kosovë: Bjeshkët e Nemuna Koritnik subsp. Dinarica Murb. – Bjeshkët (Gjeravicë, D. Kom, Koprivnik), Malet e e Nemuna, Mali Mokna. Është bimë barishtore shumëvjeçare deri Sharrit ( bistra), Koritnik. Përhapja e përgjithshme: Evropa, 30 cm e gjatë, e mbuluar me qime të Përhapja e përgjithshme: Apeninet, Siuj. Siberia, Amerika Veriore. El. f. alpiko – palosura me bisqe fertile dhe sterile. Ballanike. El. f. Apenino – ballanik. cirkupoar. Gjethet janë pendore. Teke, 5 – 9 gjethëza ovale ose lineare, nga poshtë SAXIFRAGA MARGINATA STERNB. VAR. OXYTROPIS HALLERI BUNGE. VAR. janë të mbuluara me qime, deri 1 cm të KARADZICENSIS (DEG. ET KOSH) ENGL. KORABENSIS (KUMM ET JAV) DEKLIÇ – gjata dhe deri në 4 mm të gjera. Lulesat – IRIQËZA MARGINATE OKSITROPA E KORABIT janë me shumë lule, në formë kalliri, me bishta të gjatë. Kupa është me qime Gjethet e rozetës janë të gjata 2 – 2,5 Është bimë barishtore shumëvjeçare me dhe me dhëmbë ose e shogët. Dhëmbët e mm dhe të gjera 0,8 – 1,4 mm, më buce. Rrënja është e gjatë, e trashë, kupës janë gati 2 herë më të gjatë se tubi majë, vetëm në majë me disa vrima të rizoma është e trashë, e degëzuar, i saj. Fletëzat e kurorës janë trëndafi li – vetmuara. VII – VII. degët janë të shkurtra. E tërë bima të purpurta, të përshkuara me nervure të Rritet në kullota subalpike. është e mbuluar me qime të dendura si purpurta, të gjata 1 – 1,2 cm shumë a pak Përhapja në Kosovë: Kornitnik. mëndafshi. Gjethet janë pendore, tek, 2 herë me të gjata se kupa. Fletët janë Përhapja e përgjithshme. Siuj. Ballanike. të grupuara në rozetë, janë me bisht gjatore, për ½ më të shkurtra se fl amuri i EL. f. i Ballkanit. dhe me (8) 9 – 16 palë gjethëza ovale cili është më i shkurtër se karenet. Fruta – heshtore. Ndajgjethëzat janë me 1 – 2 është e mbuluar me qime të palosura, ASTRA DEPRESSUS L. – ARITHJA E ULËT nervura. Lulesa është me 6 – 16 lule të diçka më i gjatë se kupa. VI – VIII. Është ngjeshura, pas lulëzimit zgjatet. Lulet bimë dekorative dhe foragjere. Është bimë shumëvjeçare 5 – 10 cm. janë 1,5 – 2,5 cm të gjata. Kupa është Rritet në vende të thata gurishtore dhe Gjethet janë me 6 – 14 palë gjethëza, gypore – këmbonare ose këmbonare e shkëmbore të shkembinjve gëlqerorë të këto të fundit janë vezake të përmbysura, mbuluar me qime të palosura të bardha zonës subalpike dhe alpike. majengrena, sipër të shogëta, nga poshtë ose të zeza. Dhëmbët e kupës janë 4 – Përhapja në Kosovë: Lubopten, Oshlak, me qime si mëndafshi, të mbështetura. 6 herë më të shkurtër se tubi i kupës. Koritnik, Bjeshkët e Nemuna. (Kopaonik, Lulet janë të vogla, të bardha, verdhake, Kurora është e kaltër >> kaltër vjollce, Maja e Rusolisë, Kurvala, Bogiçevicë, me karene ngjyrë të kuqe në majë. ose >>lile<<. Bishtaja zakonisht është e Gjeravicë, Nexhinat). Kapitina rruzullore, shumëlluleshe, me mbuluar me qime të zeza. VI – VII. Përhapja e përgjithshme: Siuj. Ballanike. bishta 1 – 6 cm, shumë me të shkurtër se Rritet në shkëmbinj, vende gurishtore, El. f. i Ballkanit (Endemit i Ballkanit). gjethja. V – (VI) VII. në plasaritje të shkëmbinjve të zonës Rritet në kullota kserofi te të zonës alpike. RHAMNUS ORBICULATUS BORNM. – malore dhe subalpike. Përhapja në Kosovë: Koritnik. PJERRËZA (ARRAÇI) E RRUMBULLAKËT Përhapja në Kosovë: Bjeshkët e Nemuna Përhapja e përgjithshme: Evropa. El. f. i (D. Kom.), Koritnik. Evropës-alpik. Është shkurre 1 m e më tepër me degë të Përhapja e përgjithshme: Evropa Jugore, shpeshta me ferra. Degët e reja zakonisht Azia e vogël. El. f. i Evropës Jugore. ANTHYLLIS AUREA WELDEN. – ANTILIDA janë të shogëta. Llapa e gjethes është e E PRARUAR hollë lëkurore 1 – 3,5 cm e gjerë ovale OXYTOPIS CAMPESTRIS (l.) CAND. – ose e rrumbullakët. Bishti i gjethes është OKSITROPA E FUSHËS Është bimë barishtore shumëvjeçare ose 7 – 20 mm me qime, disa herë më i gjatë gjysmëshkurre. Kërcelli në bazë është i se ndajgjethëza. Lulet janë këmbonare, Është bimë barishtore shumëvjeçare, drunjëzuar 20 – 30 cm. Gjethet janë 1 – të ngushta. Frutat janë të zeza afër 7 gati pa kërcell, e mbuluar me qime të 19 gjetëza; Këto të fundit janë vezake, mm, zakonisht me dy fara. V – IX. 69

Rritet në vende shkëmbore, në pyje të janë të ndara, rrallë të plota. Lulet lulembjatës është pa gjethe ose me zonës malore dhe aubalpike. janë të vendosura në lulesa, terminale disa gjethe në formë luspash. Gjethet Përhapja në Kosovë: Koritnik. me formë ombrelle. Lulet kanë ngjyrë janë lëkurore, me bisht të ngushtuara Përhapja e përgjithshme: Siujdhesa trëndafi li. Braktet janë lineare me të në formën e mistrisë, të vendosura në Ballkanike. El. f. i Ballkanit ( Endemit). njëjtën gjatësi sa lulet ose më të gjata. rozetë me 1 nervurë. Lulet janë ngjyrë VI – VII. qielli në të përhime, rrallë të bardha, të GENTIANA LUTEA L. SANZA Në vende shkëmbore dhe me bar të zonës grumbulluara në kaptinëza. VI – VII. subalpike dhe alpike. Rritet në shkëmbinj gëlqerorë, në kullota Është bimë barishtore shumëvjeçare e Përhapja në Kosovë: Koritniku. të thata të zonës alpike. shogët, me rizomë shumë të shkurtër, e Përhapja e përgjithshme: Jugosllavia, El. Përhapja në Kosovë: Subsp. bellidifolia ( cila degëzohet në 2 – 10 rrënjë të gjata e f. alpiko-ballkanik (Endemit i Jugosllavisë Ten. Wettst). Gjethet lopatore, me majë të trasha. Kërcelli është i thjeshtë 60 – 90 - Denarideve dhe Maleve të Sharrit). të shkurtër ose rrumbullakore, në majë (140) cm i gjatë. Gjethet janë vezake, të nuk janë të ndara, buzëve janë të plota SCRPHYLARIA AESTIVALIS GRIS. – mëdha, me 7 nervura, ato të fundit me ose me dhëmbëz të cekët. Kupa është SARAUSHTA E VERËS bisht, të sipërmet pa bisht. Lulet janë dybuzore. – Malet e Sharrit ( Luboten, të vendosura në qerthuj. Kurora është e Oshlak), Pashtrik, Mali Mokna, B. e Është bimë barishtore shumëvjeçare. verdhë, me të ndara shumë më të gjata Nemuna, Koritnik. Kërcelli është i mbushur, i drejtë se tubi. VI – VIII. katërkëndësh, i padegëzuar, i mbuluar Është bimë dekorative dhe mjekësore. me qime gjëndërore. Gjethet janë THYMUS DOERFLERI RONN – LISRA E Rritet në kullota, në qafa të maleve, në në bishta ovale, në bazë zemërore, të DORFLERIT shkëmbinj gëlqerorë, në shkurre. dhëmbëzuara në mënyrë të rregullt të Përhapja në Kosovë: Subsp. lutea – mbuluar me qime të dendura, të buta. Është bimë batrishtore shumëvjeçare. Bjeshkët e Nemuna, subsp. symphyandra Lulesa është me 3 – 9 lule. Bishtat e Degët në bisqet sterile dhe gjethet në Murb. Zhleb, Mali Mikna, Maja Potkajs, luleve janë me të njëjta gjatësi sa kupa bazë të degëve lulore janë lineare – Pashtrik, Korritnik. ose me të gjatë, me gjëndra. Virgujt pykore, gradualisht kah maja nga pak Përhapja e përgjithshme: Evropa, Azia e e kupës janë të mbuluar me gjëndra. zgjerohen, të rrafshëta, buzëve janë të vogël. El. f. alpiko-I Evropës Jugore. Kurora është e verdhë – e blertë. Kapsolla lakuara, të gjata 9 mm, të gjera 1,5 mm. është ovale me majë . V – VIII. Gjethet në pjesën e sipërme të bisqeve GENTIANA KOCHIANA PER. ET SONG. – Rritet në pyje malore – subalpike. lulore dhe braktet janë pak të zgjeruara GENTIANA E KOHIT Përhapja në Kosovë: Koritnik. rreth 10 mm të gjata dhe 3 mm të gjera. Përhapja e përgjithshme: Ballkani. El. f. Në gjethe nuk ka gjëndra pa bisht të cilat Është bimë barishtore shumëvjeçare me i Ballkanit ( Endemit). janë të rralla vetëm në kupe. VI – VII. rizomë anësore 1-4, të trasha, me shije Rritet në vende të thata, në pyje të djegëse. Kërcelli është i vogël me rozetë rralla të zonës malore dhe subalpike. gjethesh dhe pjesësh, me bishta. Kupa VERONICA SATUREIOIDES VISIANI – Përhapja në Kosovë: Koritnik. është këmbonare, kurora është e madhe VERONIKA Përhapja e përgjithshme: Pjesa jugore (4) 5-6 cm, e gjatë këmbonare – hinkore e Siuj. Ballkanike. El. f. i Ballkanit me vriguj në ngjyrë të kaltër të mbyllët Është bimë barishtore shumëvjeçare. (Endemit i Ballkanit). me vija ngjyrë ulliri, të blerta nga pjesa Kërcelli është i degëzuar gati në formë e brendshme, rrallë e bardhë, trëndafi li- buce, shumë a pak i shtrirë në tokë. THYMUS ALBANUK H. BRAUN. – LISRA Gjethet e kërcellit janë të përmbysura vjollce etj. Fruti është kapsollë 6-8 mm, SHQIPTARE (L. E SHQIPËRISË) ovale, në kërcell të vendosura në në bazë e ngushtuar. IV-VIII. formë tjegullore, të plota ose pak të Është bimë dekorative dhe rrallë në dhëmbëzuara, të shogëta ose me pak Bimë barishtore shumëvjeçare. Kërcejtë Malet tona. Rritet në kullota, në djerrina qime. Lulet janë në lulesa të rralla vile, zvarritës mbarojnë me gjethe sterile të thata, pyje halore të zonës alpike. të gjata 1 – 1,5 cm. Boshti i lulesës është në rozetë. Degët zhvillohen përgjatë Përhapja në Kosovë: Bjeshkët e Nemuna, i mbuluar me qime. Fletëzat janë të kërcellit zvarritës, janë të gjata 1,5 – 4 Koritnik. mbuluara me qime të rralla, të gjata. cm, zakonisht të mbuluara në të dy anët Përhapja e përgjithshme: Pirinejet dhe Kurora ka formë kupe, e kaltër e çelët. e kundërta me qime. Gjethet janë 8 – 10 suij. Ballkanike. El. f. Alpiko – i Evropës Kapsolla është e rrumbullakët, e mbuluar x 3 – 4 mm, përsipër me qime të rralla. Jugore. me qime. VII. Lulet janë të rrumbullakëta, të gjera 1,5 Rritet në shkëmbinj të zonës alpike. cm. kupa është e gjatë 4 mm, me kurriz VALERIANA BERTISCEA PANC – HARAQINA Përhapja në Kosovë: Koritnik. gati të shogët dhe me pjesën barkore me E BJESHKËVE TË NEMUNA Përhapja e përgjithshme: Ballkani. El. f. qime. V – VIII. i Ballkanit (Endemit). Rritet në vende të thata, shkurre, kullota, Është bimë barishtore shumëvjeçare pyje halore të zonës subpalpike dhe me rizomë të holla dhe me stolone të GLOBULARIA CORDIFOLIA L. – TURËZA alpike, sidomos në substrate gëlqerore. shkurtra zvarranike. Kërcelli në nyjë NË TRAJTË ZEMRE Përhapja në Kosovë: oshlak, koritnik, është me pak qime, i shogët. Gjethet Bjeshkët e Nemuna. janë të kaltra – blerta në bazë eliptike të Është shkurrëz shumë e vogël 5-10 Përhapja e përgjithshme: Ballkani. El. f. ngushtuara në bisht, gjethet e kërcellit cm, me kërcell të degëzuar. Kërcelli i Ballkanit (endemit). 70 ETNOGRAFI ORIGJINA DHE GARA E PELIVANËVE

Mr. Muharrem QAFLESHI

Mundja si njëra nga format më natyrore të luftës paraqitet qysh nga fi llimi i paraqitjes së shoqërisë njerëzore. Si mjet shumë i rëndësishëm për forcim dhe kalitje të trupit, mundja edhe sot nuk ka humbur nga rëndësia dhe roli i saj në aftësimin dhe edukimin e brezit të ri. Në të kaluarën, mundja ka shërbyer si mjet për përgatitjen fi zike të luftëtarëve. Vështirë mund të gjendet ndonjë sport me histori kaq të begatshme dhe traditë të vjetër mijëvjeçare siç është mundja. Fillet e mundjes janë të lidhura me nevojat jetësore dhe ushtarake. Si popujt tjerë, ashtu edhe në Kosovë është kultivuar mënyra specifi ke e mundjes. Më të popullarizuara kanë qenë: “Lidhas-kocash”, “ brezi – shokë” dhe “ pelivanllëku”. Gjatë mundjes Lidhas – kocash me njërën dorë kapet kundërshtari mbi bwrryl e me tjetrën nën dhe i bashkon duart në shpinën e kundërshtarit. Kur kapen fortë, lufta fi llon me përpjekje që kundërshtari të rrëzohet anash ose mbrapa, në disa vende edhe në shpinë. Mundja Brezi – shokë, gjithashtu fi llon nga pozita në këmbë. Mundësit kapen për shokë ose pantollona- rryp. Në këtë mënyrë te mundja janë të lejuara : gërshetimi, ngatërrimi, pengimi me këmbë. Fitorja sigurohet nëse kundërshtari bie në shpinë, ndonjëherë kërkohen dy fi tore nga tri përpjekje. Edhe pelivanllëku ka karakteristika të veçanta për nga mënyra, organizimi dhe kapjet. Mundja (pelivanllëku) në komunën e pelivanëve. përshendetje). Dragashit, është e lidhur ngusht me paraqitjen Personi i caktuar për thirrjen e pelivanëve së Pas këtyre ceremonive , edhe pelivanët e e “pelivanllëkut “. Kjo formë e mundjes në pari fton të interesuarit për garën e pionierëve. kësaj kategorie rreshtohen për një dhe referët këtë trevë ka mbetur nga sundimi i turqëve Zakonisht në këtë kategori paraqiten me kujdes caktojnë çiftet, në mënyrë që të dhe mërgimi i popullsisë në vende të ndryshme shumë çifte, por luftrat zgjasin shkurtë dhe mos jenë të një vendi ose klubi. të botës. Kjo formë e garës organizohej për shpërblimet janë modeste. Referi ngre duartë e çiftit të parë, tregohet festa fetare e gazmende familjare ( syneti Pas pionierëve, në rradhë vjen dora ( kategoria) emri i pelivanit dhe vendi nga vjen dhe kështu, e dasma). Pas Luftës së Dytë Botërore , në e katërt (kiçik orta). Ata hyjnë në rresht për me radhë prezentohen të gjitha çiftet. mënyrë tradicionale, në këtë komunë është një dhe referi i cakton çiftet sipas aftësisë e Para fi llimit të luftës, pelivanët janë të festuar 1 Maji – Festa Ndërkombëtare e Punës. nëse nuk janë pelivanë të njohur, sipas peshës obliguar të përshendesin njëri- tjetrin, Kjo Përpos pelivanëve, janë organizuar edhe ose moshës. përshendetje është karakteristike: pelivanët vrapime të kuajve, si dhe zënie të demave. Në dorën e tretë ( Byjyk orta), ku kryesisht rrokin njëri – tjetrin për brez dhe e fërkojnë Por gara e pelivanëve ka zgjuar interesimin më radhiten pelivanët me perspektivë, por për trupin e kundërshtarit. të madh të popullsisë dhe ishte ngjarja më shkak të moshës e përvojës kanë përparësi Referi jep shenjën për fi llimin e luftërave dhe të interesante e ditës. ndaj atyre të dorës së katërt. Pelivanët e gjitha çiftet në të njëjtën kohë fi llojnë garën. Vet fakti se në këto gara kanë marrë dhe kësaj dore ( kategorie) , para fi llimit të garave Në këtë kategori ka pak çifte, ngase kërkohet marrin pjesë pelivanë të shquar dhe të e kanë të siguruar shpërblimin në të holla si cilësi dhe kualitet i lartë i mundësve. njohur si: Tefi k Demiri, Shaban Sejdiu, Shaban edhe ata të dorës së dytë dhe të parë. Luftërat në këtë kategori zgjojnë interesim Tërstena, Abdullah Mehmeti, Nijazi Sharapolli, Në luftërat e dorës së dytë ( bash allti) , të madh. Secili shikues dëshiron të jetë sa Abaz Emini, si dhe shumë pelivanë nga Turqia, zhvillohen luftra interesante ngase pelivanët më afër pelivanëve . Që të mos vjen deri të dëshmon se kjo garë është përcjellur me një janë kualitativ që vitin e ardhshëm konkurojnë çrregullimet, oganizatori kufi zon fushëbetejën interesim të jashtëzakonshëm nga shikues nga për dorën e parë. me litarë në formë rrethi dhe angazhon një të gjitha komunat e Kosovës dhe më gjerë. Lufta më interesante është ajo e dorës së numër të kujdestarëve të cilët njëherwsh parë. Në një skaj të fushëbetejës, pelivanët kujdesen edhe për pelivanët ( u japin ujë, Manifestimi i garës së pelivanëve përgatiten për garë. Veshin “Kismetet” ( ua fshijnë djersët, etj).Pelivanët përdorin pantolla prej lwkure që qepen enkas për këtë kapje të shumllojshme. Janë të lejuara edhe Organizatori i manifestimit, dhjetë deri garë) dhe tërë trupin e lyejnë me vaj. Për hudhjet, por deri të lëndimet vjen shumë pesëmbëdhjetë ditë para fi llimit të dallim nga pelivanët e kategorivë tjera, të rrallë pasi fushëbeteja është e rrafshtë dhe e manifestimit, cakton njerëzit të cilëve ua cilët me kapuç në dorë kërkojnë nga shikuesit, mbuluar me kullosë. Fituesi shpallet nëse: kompenzon të gjitha shpenzimet dhe ata para dhe pasi të kenë mbaruar luftën, këta kundërshatri rrëxohet në shpinë, kur ngritet shkojnë në vendbanimet e pelivanëve për t’i të dorës së parë, këtë e bëjnë para fi llimit të mbi supe ose kur e dorëzon luftën. ftuar për garë. Ata bwjnë marrëveshje lidhur luftës. Ndodhë që pelivanët të mos e rrëxojnë njëri me kompensimet për pjesëmarrje. Pelivanët Pas kësaj, pelivanët e rreshtuar ecin para me – tjetrin një kohë të gjatë. Me propozimin njoftohen mbi datën, orën dhe fushbetejën. kërcim pesëmbëdhjetë hapësh e po ashtu edhe e referëve dhe të shiquesve atëherë lufta Në tubimin e pelivanëve në vendin e caktuar, prapa dhe sipas melodisë rropasin me shuplaka shpallet baraz ( pajtohen) . Nëse nuk arrihet kjo që duhet të jetë livadh me bar të butë, në gjunjë. E gjithë kjo thirret “perda” ( është marrëveshje, lufta vazhdon deri në mbrëmje e cyrlegjinjtë dhe lodragjinjtë e ftuar fi llojnë fjalë turqishte që do të thotë : prezentim para ndodhë që të vazhdojë të nesërmën. kajdët ( melodinë) e pelivanëve e cila nuk shikuesve), e në fund , para shikuesve lëshojnë Pelivanët janë të çmuar në popull. Ata kanë ndërpritet deri në përfundimin e garës. gjurin e majtë në tokë, me dorë të djadhtë regjim të caktuar të jetës : ushqim në mënyrë Kjo bëhet me qëllim që të grumbullohen prekin gjurin, gjoksin dhe fytyrën – kjo thirret specaiale, punojnë punë ku hynë në përdorim shikues më shumë dhe njëherit u jep kurajo “temena” ( është fjalë turke që do të thotë forca, por para garave jo shumë të rënda. VËSHTRIM 71 “GLAS GORE” NË VEND SE TË ISHTE ZË I GORËS DHE GORANËVE, U BË ZË I SERBISË DHE SPO-së

Bedri HALIMI tashmë do të mund të pajisem me materjale të marrë nga “Borba” e Beogradit dhe e paraqitur bollshme për hulumtime të mëtejshme. si temë shkencore. Se çfarë shkence bëhet në Por, shumë shpejtë u pa qartë se Orhan Iljazi këtë artikull, nga ky autor që prezentohet në Me rastin e daljes së revistës së parë në Gorë „Glas nuk e kishte pasur hallin e kulturës Gorane, as këtë revistë, po e shkëpusim vetëm këtë pasus: Gore“, kjo revistë startoi që nga numri zero. Në etnografi së, as etnologjisë, as folklorit...kjo u “Historia e islamizimit të populltaës serbe në ballinë ishte një vjazë e një djalë musliman nga vërtetova në një rast, kur në vitin 1995 një ditë këto hapsira nuk del nga rrethi i përgjithshëm Gora me veshje popullore në kolor. Kjo revistë kur isha në Dragashin e atëhershëm u takova me i përhapjes së islamit në vendet e sllavëve të quhej gazetë e pavarur. Që nga ky numër u bëhej Qerim Iljazin, babain e Orhanit. Gjatë bisedës jugut pas ardhjes së Turqëve, edhe pse ka pasur thirrje bashkëpunëtorëve, duke potencuar se që bëra me të, kuptova se ai nuk e ka hallin e specifi ka të dalluara. për herë të parë në historinë pesë shekullore kjo cultures, sepse në fakt nuk merrte erë nga kultura Një nga shkaqet kryesore të përhapjes së trevë u bë me gazetë të vetën. Kryeredaktor ishte e arti, por e pashë se synim i tij ishte politika. Për islamizmit në Gorë kanë qenë kryesisht sulmet njëfar Orhan Iljazi. Nuk kisha dëgjuar se kush ish pushtetarët dhe pushtetarët, hidhte gurë e e shqiptarëve nga malësia kufi tare e Lumës ishte ky. Njëherë kisha menduar se mos është dru. Ishte kundër SPS-it, JUL-it. Po mirë i them, në fshatrat gorane dhe stane, sipas të cilave Orhani-inspektori i UDB-së, të cilit nuk ja dija unë nuk kam ardhur këtu të bisedojë për politikë shqiptarët kanë hyrë në poezinë popullore gorane mbiemrin. Ndonjë individ nga Opoja që rrinte me me ju, por po u sqaroj se unë jam në partinë më si “harambash” dhe njerëz të këqinj…” Orhan udbashin, kur e pyesja se cili është mbiemri të madhe e pastaj edhe të vetme legale në këtë Vazhdon me ditar të Haxhija Zarifës; nga kultura i Orhanit-udbashit, më përgjigjeshin se nuk ja komunë LDK. Por konsideroj se për bashkëpunim paraqitet intelektuali Vesel Hamza. dinin, por se është nga Vraniqi. Kur doli numri i kulturor e artistik nuk mund të bëhet pengesë Në numrin gjashtë: Gora - histori, mit apo parë i „Glas Gores“ kuptova se Orhan Iljazi ishte përcaktimi politik, kur kemi aq shumë fi je që na legjendë; reportazh për Mlikun; ‚Pranverë e student në Beograd, kurse udbashi quhej Orhan bashkojnë, feja, jeta e përbashkët... Kur insitova nxehtë politike‘ nga Xhevad Dalifovski ku shkruan Memishi, pasi që në vazhdimësi më qonte selame, që përmbajtjen e revistës ta bënin jopolitike, por për partitë serbe në Gorë (SPO-në, SPS-in. P.sh. se kishte dëshirë të më shtijë në dorë. vetëm kulturore, ai nuk mundi ta përmbaj vetën, vetë njerëzit e SPS-it nga kjo komunë Fejzo Në këtë numër kishte shkrime të larmishme dhe tregoi se është antar i Këshillit themelues Kamberin e kanë cilësuar si fashist për shkak të si: Gora, historia, mit apo legjendë, pa autorë të SPO-së për komunën e Dragashit! Hë thashë angazhimit të tij në PRS të Sheshelit). Pastaj që paralajmërohet të botohet në vazhdime. më vete, ky qenka dreq i larëm (SPO) që është shkrime për pishën, për të ardhur pastaj në Margaritarët e vendlindjes sonë, Restelica, një kundër dreqit të zi (SPS) dhe kundër dreqit të temën e numrit të kësaj reviste me shkrimin me reportazh për Retelicën nga Sadik Idrizi, „njerëz kuq (JUL). Më ofroi edhe dy fl etë që shkruanin titull „Gora në vitin 2010“. Këtu janë përfshirë dhe ngjarje“ ku botohen lajme të shkurta; „SPO GORA PRESS“ nr. 1 në të cilën paraqitej polemikat që janë zhvilluar mes përfaqësuesve Bruceloza-gënjeshtër apo e vërtetë; Bisedë me kronologjia e këshillit të SPO-së për Gorë! Jo të partivë serbe të Gorës (SPO dhe SPS); I kujt Bektesh Iljazin; Një reportazh ekologjik; Eko zotëri, ju faleminderit, unë kam menduar se do të është Njegoshi-nga Biljana Lekoviqi; Nga kultura politika; pastaj folklor goran nga autorët Mesud bashkëpunojmë vetëm në kulturë, kam menduar shkruajnë Izet Murtezani dhe Xhevdet Isakoviq. Islamoviq-Medo dhe Nazif Dokle. Nga klutura se nuk do të bëjmë prejudikime politike. Në Gorë Në numrin tetë: Gora-histori, mit apo legjendë; shkruan edhe Sadik Idrizi. a ka serb-e pyeta? Jo ma ktheu. Atëherë prej nga Pelivanët, shkruar nga dr. Savo Bojoviq; Bjeshkët Kësi soji, duke patur parasysh faktin se Opoja dhe pse SPS-i dhe SPO-ja? Pse nuk jeni të gjithë e Sharrit, nga D. Krivokapiq; një shkrim në dy ishte e përjashtuar nga komuna e atëhershme e në SDA? A nuk jeni musliman? Unë ju thashë, se faqe kushtuar ardhjes së Vuk Drashkoviqit në Dragashit, si dhe duke pasur parasysh faktin se jam antarë i LDK-së dhe nuk më intereson asnjë Dragash pikërisht në ditën e Shëngjergjit; nga isha kryeredaktor i revistës informativo-kulturore, parti serbe. Ai mbeti pa tekst. U ngrita dhe u kultura shkruajnë Izet Murtezani dhe Nedeljko artistike e shkencore opojane-SHARRI, vendosa largova duke u përshëndetur, për të mos pasur Bogdanoviq me një vështrim rreth vëllimit më që t’i inkurajoj duke e përkrahur këtë revistë, kurrfar takimi tjetër. poezi “Kameno ogledalo”, Haxhija Zarifa me sepse sipas shkrimeve shihej se nuk pritej mirë Më vonë kjo revistë del gjithnjë e më rrallë, ditarin e saj. nga klika e Harun Hasanit, Behadin Ahmetoviqit por gjithsesi, në vend të kulturës mbizotëronte Në numrin nëntë: më tepër prezentohen shkrime etj. Pra nuk pritej mirë nga SPS-i dhe JUL-i. politika e SPO-së, pra megjithatë politika serbe. publicistike të karakterit të komunës dhe më gjërë Së pari. më ra në dorë numri tre, pastaj i kërkova Të shohim në mënyrë kronologjike se çka nga Milica Luqiq-Çaviq, B. Simonoviq, reportazh edhe numrat tjerë. Dhe letra ime përshendetëse përmbanin numrat tjerë të kësaj reviste: nga Srebrenica e Bihaqi nga Draganas Drinçauskas; si kryeredaktor i „SHARRIT“ kishte këtë Numri një përmban: “Gora, istorija mit apo ditari i Haxhija Zarifës dhe Gora-histori, mit apo përmbajtje: „Redaksi e nderuar“ Rastësisht një legjendë” (vazhdim); një reportazh për Brodin; legjendë, këtë herë nis me shënimet e Ivan ditë në një kiosk të Prizrenit e gjeta revistën tuaj malet pasuri e jona; lumenjtë tanë pasqyrë e Stepanoviq - Jastrebovit në Gorë. „Glas Gore“. Pastaj u interesova dhe i gjeta edhe ndërgjegjes sonë; njerëz dhe ndodhi (ku kryesisht Në numrin dhjetë: shkrim nga „Politika“ rreth numrat tjerë. Natyrisht se i jam gëzuar kësaj hyjnë lajme të shkurta që kanë të bëjnë në këto Dejtonit; intervistë me Behadin Ahmetoviqin si ish për shkak se edhe vetë jam puntor i kulturës e anë, por gjithsesi me shtetin serb e jugosllav drejtor gjeneral i „Sharrproizvodit“; Jastrebovi në artit (jam kryeredaktor i revistës „BULETINI“ më dhe policinë e ushtrinë serbe; pastaj çeshtjen Gorë; informacione mbi vizitën e intelektualëve vonë „SHARRI“ në Opojë, e cila pas 20 numrash u e kufi rit me Maqedoninë; në mbititullin “bisedë serb në Gorë (nga SPO-ja); (Jo)shansat politike në detyrua të ndërprej daljen për shkaqe materiale). me shkas” bisedohet me etnologun prof. Dr. Ivan Sanxhak, vështrim nga Aleksandër Çotriq. Për këtë arsye kam vendosur që tu përgëzoj dhe Kovaqeviq. Ky intelektual serb në Gorë vjen me Në çdo numër të kësaj reviste faqja e fundit është t’ju deshiroj shumë suksese në të gjitha sferat e dy arsye edhe si etnolog por edhe si deputet i përdorur për reklama të dyqanit të kryetarit të jetës suaj, me shpresë se kjo revistë do të jetë SPO-së. Që të dyja këto bëjnë një qëllim; goranët SPO-së për Dragash Çerim Iljazit (samostalna jetëgjatë dhe e sukseshme si tribunë e hapur, në Shqipëri; poezi në gjuhën gorane nga Vesel Vodoinstalaterska radnja). E thamë se Çerimi por para së gjithash mbledhëse dhe treguese e Hamza, Izet Murtezani, Nazif Dokle, pastaj një është babai i kryeredaktorit të kësaj reviste kulturës dhe artit goran, në veçanti folklorit, të këngë gorane. Orhan Iljazit, kurse ky i fundit pos si kryeredaktor cilës deri tani pak kush i ka kushtuar rëndësi, Numri dy: Gora, histori, mit apo legjendë (në ishte edhe nënkryetar i klubit të të rinjve të SPO- pastaj do të ishte mirë të prezentoni zakonet, vazhdime), por për çudi pa autor; reportazh për së. Më pastaj janë të njohura veprimet e Orhan adetet, etnologjinë, etnografi në, toponominë Rapçën; eko klima e Gorës me karakteristika Iljazit, i cili e ndërroi edhe mbiemrin nga Iljazi dhe mikrotoponominë e të gjitha vendeve të hidrografi ke, gjeomorfologjike, pedologjike; në Dragash. Demek Orhan Dragash, ku me këtë Gorës. Sepse historia nuk do t’na falë as neve në një shkrim në formë reportazhi nga Sllobodan emër ka dhënë edhe intervista në shtypin serbë Opojë, as juve në Gorë... Stojiqeviqi “Ditë e thjeshtë në tremegjë”; bisedë kundër NATO-s. Pastaj e ka themeluar në Beograd „Glas Gore“ duhet të jetë bletë për lulen Gorë. me Oskar Kovaqin-ekonomist i njohur serb; Shoqatën atdhetare gorane, nga ku vazhdon të Me shpresë dhe bindje që do të më kuptoni Demokracia dhe pluralizmi në mënyrën gorane- derdh lot krokodili për gjoja padrejtësitë që po drejtë, përzemërsisht ju përshendes“! si temë e këtij numri por përsëri pa autor; një u bëkan ndaj popullatës gorane pas largimit të Kjo përshendetje, së bashku me një shkrim tjetër, ditar nga Haxhija Zarifa; aforizma nga Xhevad Serbisë nga kjo trevë. eseun sociologjik „Heronjtë e thashethemeve“ Dafi lovski. Ashtu si edhe me parë, që nga atëherë, për Gorën u shkrua në gjuhën boshnjake dhe u botuan në Numri tre: Gora, histori, mit apo legjendë e goranët kanë vazhduar të shkruajnë të tjerët, dynumërshin 4-5 të revistës “Glas Gore”. (vazhdim); reportazh nga Vranishta; eko-zoologji: dhe mjerisht asnjëherë vetë përfaqësuesit e Ajo që më intersonte vërtetë ishte kultura, qeni i Sharrit-qen apo më shumë se kaq?; Uji i mirfi lltë të popullatës muslimane të kësaj treve. etnografi a, etnologjia, folklori, toponimet, Dragashit shkaktar i sëmundjeve të rënda; Njerëz Disa që jetojnë në Serbi, vazhdojnë gjërat ti mikrotoponimet...edhe nga Gora. Prandaj dhe ndodhi; pastaj mbi rrjedhat në Kuvendin e shohin me syza të Beogradit, duke u munduar që mendoja se më në fund, edhe pse nuk mundja Serbisë shkruan Miodrag Jakshiq; ‘Sharrplaninski mendimin serb ta transmetojnë përmes gojës së të lëvizi për shkaqe politike lirisht në atë trevë, nashinci’ shkruar nga Radovan Tomasheviq, tyre te popullata e kësaj treve. 72 RECENSION PARALAJMËRIM PRANVERE

Ismet LECAJ përkundrazi ajo himnizonte ndodhitë pozitive të kohës, lëvizjet e rezistencës, UÇK-në që si dritëhënë lëshoi rreze shprese nga errësira Dashuria dhe shqetësimet për atdheun ishin shekullore. Kjo sikur i qetësonte pakëz shpirtin preokupim dhe frymëzim që nxitën Ibrahim poetit, ia freskonte shprehjet e bukura artistike Skenderin të shkruante vargjekujtimet të si një puhizë e këndshme, për ta zgjuar nga radhitura në formë ditari, dhe të përfunduara inspirimet thirrja e gjegjanianes: ”Gj’ra, cullë, në një Autobiografi poetike që në vete ngërthen eni buka a gjati!” fi gurë kjo e sata me radhë, e një numër të madh fi gurash stilistike, të cilat cila këtu na shpalos mikpritjen dhe bujarinë e janë mbështjellës të strumbullarëve të këtyre paparë lumjane me “Bukë, kripë e zemër”. kryefi gurave. Së fundi ndezja e traktorëve për kthim prapa Me të gjitha së bashku autori ia del në krye ta në atdhe më 16 qershor 1999, rrumbullakëson ndërtojë vokacionin e tij liriko-epik shumë të simbolikat e poetit si hepy end nga gjithë ajo fortë dhe mbresëlënës për lexuesin. maratonë jetësore ngase armiku serb u dasht Rrëfi mi i tij poetik s’është vështirë të kuptohet të vërë gishtat nga i kishte vënë thembrat. se është i ndarë në tri etapa kohore dhe gati Kjo i hap një rrugë tjetër shkrimtarit në etapën në secilën prej tyre dominojnë fi gurat çelësa e tretë që të prezantohet denjësisht me veprat nga shpalos dhembjen, dëshprimin, pritjen e veta në Opojë, Kosovë e Shqipëri në shumë e mbi të gjitha shpresën dhe gjakimin për takime letrare e kulturore, gjithmonë duke lirinë e Kosovës. Ky gjakim nis me një sllogan zgjedhur për motiv të poezive të tij dëshmorët edhe më të thinjur se fl oku i babëlokut të tij, e kombit, fytyrat historike e në veçanti duke si fanar shumë ndriçues në rrugën nga do të vënë në spikamë fi gurën legjendare të Adem kalojë poeti. Jasharit. “Ec bir,ec...”, është dhimbë që niset nga Si poezi të fundit në vëllimin “Dritëhënë” autori fshati i lindjes dhe që e përcjell poetin gjatë la me qëllim poezinë shumë përmbledhëse dhe tërë jetës si drangë në shpirt, që patjetër kuptimore “Autobiografi ”, një autobiografi do të shpërthejë në livadhin e jetës si lule në vargje, si rrugë jetësore, ku eci e eci me e shumëpritur, sepse ishte Paralajmërim hapa të sigurtë poetikë, si plotësim i dëshirës Pranvere. Në këtë rrugë duheshin përballuar së gjyshit të tij, të vetë poetit dhe të kombit sfi dat bashkë me rriten, të cilën aq sa e kishte -Ngase kanë parandier shtegtimin tonë, moj në përgjithësi. Kjo autobiografi poetike si në sy armiku i kohës, po aq e mbante të gjallë bijë!” tingëllimë artistike e kohës fi llon nga 48-shi, dhe të freskët penda poetike. Kjo përgjigje e fortë poetike dhe shumë saktë në Shënmitër, për të përfunduar afër Ky realitet i kohës ishte bërë mish e thua në fi lozofi ke then monopatet shpirtërore të kohës Shëngjergjit të 1999-ës si fl amur qëndrese në zemrën e autorit. për të na lënë hëpërhë gojëmbyllur për disa kështjellën shpirtërore të poetit, gjegjësisht “Ec bir,ec në rrugën e dritës”, ishte jehonë e çaste dhe për të vazhduar pastaj edhe vetë në kështjellën dardane të stërlodhur. Kështu, sprovuar e babëlokut në dhëmbët e Borës së poeti plot forcë e energji punën e tij në rrugë duke u shfaqur gjithnjë me origjinalitetin e Kuqe të 56-ës, ishte jehonë në shpirtin e poetit të shkronjave, në rrekjen e përditshme me tërë tij në disa zhanre letrare, Ibrahim Skenderi si frymëzim që s’kishte të ndalë gjatë gjithë problematikën e saj, edhe si politikë, edhe si ndërtoi imazhin e tij me një shkathtësi kohës deri në fi tore. Ky frazeologjizëm nxitës e vuajtje, edhe si ushtri, edhe si pritje.Të gjitha dinamike në veçanti në krijimtarinë e tij të kurajues u forcua edhe më tepër në Normalen këto shtrohen ëmbël e mirë përcjellë nga një pasur në letërsinë për fëmijë, si në poezi, në e Prizrenit, çerdhe kjo ku gatuhej nacionalizmi mbështjellës rigoroz e trishtues, që plotësojnë prozë, poashtu edhe në gjininë e dramës. diskursin e autorit me tërë diversitetin e tij shqiptar si potencial që do të shpërthejë digat poetik. Kështu subjektivizmi poetik është e serbe nga qindra e mijëra të rinj duke u nisur prezantim i drejtpërdrejtë i refl eksionit të të nga kalldrëmi i Shadërvanit e deri në llogoret Vallëzimi i Yjëzave gjitha katrahurave, të cilat si kujtim i hidhur i (arsimtareve: Rrushe Gashi e Merita Mazreku dhe e luftës së fundit. Kjo ecejake në kohë nga shfaqeshin poetit te ai grusht balte ngjitur në vashave bashkëluftetare në luftën e UÇK-së) vitet e gjashtëdhjeta e këndej në poezinë e rrotë traktori. tij mpleks në vete një numër të madh fi gurash Si çelësin tjetër poetik poeti na jep në dorë Yjëzat e kryefi gurash stilistikore që e galdojnë dhe i edhe celebrimin e dy të burgosurve shqiptarë Ndriçuan skenën japin shije fjalës së shkruar dhe peshës së saj brenda grilave, që për atë kohë la gojëhapur artistike. Kështu “Një grusht baltë në rrotë armikun serb dhe uniformën e tyre kriminele, Festivalit të Lirisë traktori”, është një stacion tjetër fi gurativ, ndërsa te rinia kosovare ndezi zemrat për liri Me foton e Shote Galicës ku duhet të ndalemi dhe të analizojmë fjalën në kohën më kritike të atdheut,për ta derdhur Ndrydhur në gji poetike të Ibrahim Skenderit, i cili në formë edhe pikën e fundit të gjakut në momentet Me mallin për nxënësit simbolike shpalos eksodin për në Shqipëri, e duhura. Këtij kurorëzimi të dy të rinjve Në bebëz syri ruajtur mban të ndrydhur aty, të larë nga lotët e të shqiptarë, i fl enë në sedër edhe këto vargje Ornamente Lirie gjitha grupmoshave me të gjitha hallet dhe perla të mia: Qëndisen qafëmaleve brengat e tyre që s’i trette dot as Drini plak. “Mbi xhaketën time gri Pashtrikut të krenarisë Ajo baltë e ëmbël si mjalti u bë simbolikë Kokën e lodhur Liri mbështete, Vallen e shekujve vallëzuan në sytë e shkrimtarit, e nga andej e bartur Bashkë dy zemra Kosovë për Ty Vallen e Teutës në vargun poetik. Mbase kjo copë e atdheut Bashkë një varr e ruajmë për vete!” Të Tringës ia kujtonte vitet e shkollimit të mesëm dhe Figura tjetër çelës që shpalos rrëfi min poetik të Të Norës personazhin shumë domethënës të asaj kohe, Skenderit është konceptimi i Kukësit si “Imazh Të Shotës... profesorin Riza Alaj, dhe mbase kërkesa e tij siujdhese”; imazh i ëndrrës jetësore dhe i Në Operacionin Shigjeta që nxënësit ta shkruajnë fjalinë: “Rruga e gjakimit për tokën e shenjtë mëmë; siujdhesë Vallëzuan dritës është rrugë e kombit!”, ishte emblemë e stërmbushur nga shqiptarët e përndjekur nga Si shkaba vallëzuan e qëndrueshme që forconte shpirtin poetik në Kosova. Kjo siujdhesë shpëtimi, sikur plakej Nga Dritëhëna eksod, duke ia mbajtur gjallë kështu inspirimet duke pritur lirinë e Kosovës. Por, shpresa vdes Dritëdiellin synuan e vrara me nipin e tij të njomë në prehër, dhe e fundit, thotë populli; këtë e thotë edhe poeti Yjëzat dialogun shumë përvëlues: “-Pse këtu s’po me performancat e tij poetike, sepse edhe Që qëndisën Historinë shoh zogj? në kohët më të vështira s’ndalej penda e tij, (në Kosovën e lirë) VESHTRIM 73 KËNGË KUSHTUAR PISHTARËVE TË LIRISË

Demir RESHITI një dramë që ndërlidhet me rrjedhat aktuale. Bedri Halimi, "Kënga e lumit", Halimi ndërton poezi. Botoi Shoqata kulturore një varg të qartë, "Ymer Prizreni", Sharr, 2009 konciz, të qetë, të plotë, metaforik, Poeti dhe publicisti Bedri Halimi, vjen tipik për poezinë përpara lexuesit shqiptar me vëllimin dinjitoze dhe për më të ri poetik të titulluar "Kënga e një poet dinjitoz. lumit". (Libri "Kënga Libri hapet me një poemë kushtuar e Lumit" është veprimtarit të shquar të Lëvizjes shpërblyer me Kombëtare, Ymer Prizrenit, çmimin "Tahir udhëheqësit ideor dhe drejtuesit Desku" në kryesor të Lidhjes së Prizrenit me edicionin e tretë të origjinë nga treva e Opojës. manifestimit letrar "Baladë e pakryer" titullohet poezia "Ora e Tahir Deskut" që i kushtohet veprimtarit Nail Dana që organizohet dhe bashkëluftëtarëve të tij nga ajo nën patronatin zonë që u sakrifi kuan në altarin e e kryetarit të lirisë. komunës së Klinës) Pjesa qendrore e librit hapet me poezinë "Kënga e lumit", titullin e Dy fjalë për poetin së cilës e mban edhe libri, poezi që vendoset në vend prologut dhe Bedri Halimi ka nisur autori në një formë e parapërgatit të lëvrojë në fushën lexuesin për poezitë në vazhdim të e letërsisë qysh si cilat me një përkushtim të thellë nxënës i shkollës artistik e atdhetar iu kushtohen së mesme, për të dhjetë dëshmorëve të kombit nga vazhduar pastaj treva e Opojës të rënë në luftën e në fi llim të viteve lavdishme të UÇK-së. tetëdhjeta kur autori Dëshmorëve Alajdin Xhezairi, ndonëse në moshë Abdurrahman Gërdellaj, Adem të re ishte dënuar Berisha, Fetah Sylejmani, Fisnik me burg të cilin e Ibrahimi, Ilmi Bahtijari, Ruzhdi mbajti në burgjet Berisha, Samidin Emini, Ymridin e: Prizrenit, Pejës, Çengaj, dhe Tasim Krasniqi, poeti Zagrebit, Gospiqit, iu thur himne duke e vlerësuar Pulës, Riekës dhe lartë sakrifi cën e tyre dhe fl ijimin Goliotokut. Pikërisht në altarin e lirisë. në kohën sa vuajti Libri përmbyllet me disa vargje dënimin me burg, të goditura që është edhe një Halimi i përkushtohet epilog i lëndës së shtruar artistike transmetuar letërsisë dhe brenda kapakëve të librit kushtuar këtyre idetë e mesazhet me ndjeshmëri e perceptim vargëzon një pjesë dëshmorëve të cilët autori me të drejtë i poetik të lakmueshëm. të konsiderueshme të poezive të cilat do ta quan skulptorë të lirisë. Në to, poeti Bedri Halimi, përmes metaforës e shohin dritën e botimit vetëm pas një dekade Nëpërmjet këtyre vargjeve të librit "Kënga simbolikës së stërholluar paraqet momente e nëpërmjet revistës Sharri, themelues i së e lumit" krijohet përfytyrimi për heroizmin, çaste të përjetuara, jo vetëm nga narratori por cilës ishte vetë autori, por edhe në faqet e atdhedashurinë, virtytet, idealin, trimëritë e edhe nga ata që e rrethojnë dhe në shumëçka vëllimit të tij të parë poetik për të rritur, të fi gurave me përmasa kombëtare të UÇK-së, janë pjesë e jetës së tij, dhe përgjithësisht titulluar "Ditar Dardanie" botuar në vitin 1992 të cilët iu përgjigjën kushtrimit të atdheut e të popullit të cilit i takon. Në to ndërthuret në edicionin botues të klubit letrar "Luigj ranë heroikisht për t'u përjetësuar në altarin një gamë e tërë mendimesh, ku pasqyrohet Gurakuqi" të komunës së Sharrit. e lirisë. Na mësuan si të luftohet kur duhet, pastërtia shpirtërore e poetit si njeri i idealit, Tri vjet më vonë (1995) Bedriu boton vëllimin si të mposhtet terrori e krimi, si të mbrohet i sakrifi cës për liri, e para se gjithash si njeri e dytë poetik të titulluar "Plagë Shpirti", e të çlirohet atdheu, si të bashkohemi rreth - artist i angazhuar në mesazhet që shpalos ndërsa në vitin 1999 boton librin "Cubat një qëllimi, rreth një fl amuri e një ideali. I poetikisht. fshehin Hënën" i cili është vlerësuar lartë nga dhanë shembuj botës e brezave të ardhshëm Kuptimi origjinal i poezisë së Halimit është kritika. si duhet bërë luftë të drejtë çlirimtare. fakti për luftën e subjektit lirik që zbulojnë Bedri Halimi e ka sprovuar vetën edhe në Kjo përmbledhje e poezive të Bedri Halimit portretin e njeriut tonë, kuptimin e thellë letërsi për fëmijë. Libri i titulluar "Kafshët përpos që shënon një vlerë të mirëfi lltë të kohës, pushtuesit, si dhe dramën që e botës sime", i botuar në vitin 2001, është artistike, shënon edhe një kronikë të ngjarjeve ndodhi viteve të fundit. Në vargjet e kësaj mirëpritur nga lexuesit e vegjël. në formë të fragmentarizuar të kohës që e poezie gjejmë dramën e individit dhe të "Kënga e lumit" është vepra e pestë letrare kemi jetuar. Prandaj, në këtë dimension, kolektivitetit, dhembjen e trishtimin, lirimin e krijuesit Bedri Halimi, ndërkohë që i njëjti duhet shikuar si një vlerë dhe përkushtim të e përmbushur ngushëllues në dashuri-vdekje. e ka sprovuar vetën me shumë sukses edhe epokës më të lavdishme kombëtare. Nga ana tjetër, kjo poezi nxjerr në shesh publicistikë dhe zhanre tjera të krijimtarisë Brenda gamës poetike të këtij poeti, fytyrën e heroit të rënë për liri, një rënie artistike e shkencore, ku ka botuar edhe katër ngërthehet bota e brendshme shpirtërore me e mburrshme, e arritjes së synimit në kohë libra të tjerë të cilët gjithsesi e pasurojnë përplot shqetësime që i sjell koha pas ngjarjeve të duhur. Ky është fi llimi i atij vrullit poetik opusin krijues të shkrimtarit, publicistit dhe tragjike e makabre kombëtare, duke i që e përshkruan dramën e heronjve të tij, veprimtarit Bedri Halimi. 74 VËSHTRIM GËRSHETIM I ANKTHIT ME SHPRESËN NË FAQET E NJË DITARI

Demir RESHITI ajrore kundër Jugosllavisë. njohës më të mirë të zhvillimeve, mbase edhe Prej kësaj date, pothuajse çdo ditë (me për shkak të natyrës së tyre të punës. ndonjë ndërprerje të shkurtër), në mënyrë Kërcënime të vazhdueshme anonime Fahri Musliu “Ditari i një shqiptari në kronologjike autori i përshkruan deri në nëpërmjet telefonit që i drejtohen autorit Beograd”, botim i autorit hollësi ngjarjet e asaj periudhe, përjetimet nga persona anonimë, solidarizim të kolegëve emocionale, shqetësimin e tij për familjen, dhe miqve të tij serbë, gatishmëria e tyre për shokët dashamirët dhe mbarë popullin shqiptar t’i ofruar mbrojtje autorit dhe familjes së tij Gazetari dhe publicisti i njohur Fahri Musliu, që ishte bërë viktimë e krimeve të paskrupullta në Prizren..., paraqesin një segment tjetër autor i librave “Tunelet e tmerrit”(1992), të falangës serbe në shenjë hakmarrje për interesant të këtij ditari që autori e përshkruan “Gjykimi i pengjeve” (2002), “Shthurja e nyjës bombardimet e forcave të NATO-s. deri në detaje. së Kosovës” (2005), dhe “Zyber Kryeziu – Baca: Janë vërtetë rrëqethëse dhe emocionuese Ditari përmbyllet më 24 qershor 1999, pra pas Atdhetar i paepur i Opojës” (2006)..., ka dalë përshkrimet që autori i bën në këtë ditar plot 90 ditësh ankthi e tmerri që ka përjetuar para lexuesit shqiptar me librin e titulluar kontakteve të rralla nëpërmjet bisedave autori, por me një fund të gëzuar, takimin e “Ditari i një shqiptari në Beograd”. telefonike apo letrave me familjarët dhe tij të befasishëm dhe pa paralajmërim me Në këtë Ditar, autori ka prezantuar periudhën kolegët e tij, por edhe takimet me kolegët familjen e tij në Prizren, përqafi met e gjata janar – qershor 1999, periudhë e cila shënon gazetarë dhe politikanë serbë, një pjesë e dhe plot mall me më të dashurit e tij...dhe ngjarjet më të dhimbshme por njëherësh edhe të cilëve bashkëjetojnë me shqetësimet e konstatimi më i drejtë i autorit se “të gjithë më heroike të popullit shqiptar të Kosovës i autorit. po e fi llojnë një jetë të re!”. cili po ballafaqohej me reprezaljet më të Një letërkëmbim me të bijën e tij Valbonën Në një shtojcë e cila është vënë në fund të tmerrshme dhe torturat nga forcat ushtarake- e cila së bashku librit, autori ka botuar një letër dërguar policore dhe paramilitare serbe. miqve shqiptarë nga ana e 20 organizatave Libri përbëhet nga dy pjesë. joqeveritare serbe, e cila mban datën 16 prill Në pjesën e parë, autori i ka 1999, si dhe një shkrim të autorit Dushan përmbledhur raportet ditore nga Janjiq i cili shpreh dhimbjen e tij për vrasjen Beogradi që gjatë asaj periudhe i ka e akademikut Fehmi Agani, të cilin Janjiq e bërë për radion “Zëri i Amerikës”, në quan viktimë të urrejtjes etnike. të cilat pasqyrohet situata politike Libri “Ditari i një shqiptari në Beograd”, krahas në Serbi disa muaj para fi llimit të vlerave të pakontestueshme dokumentare fushatës ajrore kundër Jugosllavisë. dhe historike, pasqyron edhe një humanizëm Në pjesën e dytë, prezantohet ditari i të lartë njerëzor dhe një dramë psikologjike autorit, i mbajtur që nga ditët e para të zhvilluar në hapësirë dhe kohë, ku të fi llimit të luftës, ku e përshkruan personazhet janë real dhe bashkëvuajtës e atmosferën në Beograd dhe bashkë autorë me personazhin kryesor, në përjetimet e tij si një nga shqiptarët këtë rast me gazetarin dhe publicistin e e paktë që kishin mbetur në Beograd njohur Fahri Musliu. gjatë periudhës së luftës në Kosovë dhe fushatës ajrore të NATO-së ndaj caqeve ushtarake të Serbisë, e deri në Shënime për autorin: shkuarjen e tij në Prizren dha bashkimin me familjen dhe të afërmit. Fahri Musliu ka lindur më 1948 Musliu e fi llon këtë “Ditar...” më 9 janar në fshatin Zaplluxhe të Opojës 1999, me një raport ku pasqyrohen (komuna e Sharrit), ku ka kryer reagimet e qarqeve politike të Beogradit shkollimin fi llor. Gjimnazin e ka ndaj vrasjes së tre policëve serbë dhe rrëmbimit të tetë ushtarëve jugosllavë kryer në Prizren, ndërsa studimet nga ana e pjesëtarëve të UÇK-së. Dhe prej për gazetari në Beograd, ku edhe kësaj dite, e deri më 22 mars kur edhe sot e kësaj dite vazhdon të jetojë kanë marrë fund përpjekjet diplomatike e punojë. ndërkombëtare për ta evituar ndërhyrjen Me gazetari ka fi lluar të merret ushtarake të NATO-s ndaj Serbisë, qysh më 1968, si bashkëpunëtor në mënyrë kronologjike përshkruhen i gazetës “Rilindja” dhe i radio zhvillimet dramatike të ngjarjeve në këtë me pjesën Prishtinës. Në vitin 1985 ka fi lluar periudhë, përkatësisht reagimet e politikës tjetër të familjes gjatë kësaj periudhe punën si korrespodent i rregullt serbe por edhe të opinionit publik ndaj këtyre ka mbetur e bllokuar në Prizren, të cilën autori zhvillimeve. Në këtë pjesë të ditarit, janë e prezanton në libër, e bën këtë ditar shumë nga Beogradi i gazetës “Rilindja”. pasqyruar edhe reagimet e mediave serbe interesant dhe ndez emocione te lexuesi. Bashkëpunon edhe më shumë gazeta e ndaj zhvillimeve në këtë periudhë, me theks Autori në pjesën e dytë ka publikuar gjithashtu revista tjera shqipe në Kosovë, si dhe të veçantë luftën që po zhvillohej në Kosovë. disa fjalime të liderëve politikë serbë të asaj me gazetat “Borba”, “Nasha Borba” kohe të cilët i janë drejtuar popullit nëpërmjet e “Danas” të Beogradit. Nga viti Baticat dhe zbaticat shpirtërore... mediave serbe, fjalime këto ku paraqitet 1993-2005 ka qenë bashkëpunëtor urrejtja patologjike serbe ndaj shqiptarëve i “Zërit të Amerikës”, kurse tani Pjesa e dytë e “Ditarit...”, të cilën autori e ka dhe faktorit ndërkombëtar që kishte vendosur punon si korrespodent i rregullt i titulluar “Baticat dhe zbaticat shpirtërore”, t’u jap krah shqiptarëve në luftën e tyre për nis më 24 mars 1999, datë kjo kur sekretari liri e pavarësi. Radiotelevizionit të Kosovës (RTK) nga i përgjithshëm i NATO-së i asaj kohe, Havier Interesante janë edhe bashkëbisedimet e Beogradi. Përveç me gazetari, merret Solana, i ka dhënë urdhër kryekomandantit të autorit me qytetarë të thjeshtë serbë, e edhe me publicistikë dhe përkthime. NATO-së Wesley Clark, për ta fi lluar fushatën sidomos me taksistët, të cilët ai i paraqet si RECENSION 75 KONTRIBUT PËR NDRIQIMIN E FIGURËS SË YMER PRIZRENIT

Bedri HALIMI Më tej autori edhe pse thotë, se nuk do të përmend të dhënat e ndonjë autori tjetër se hyjë në veprimtarinë politike – kombëtare të ajo paskësh qenë nga Kuki. Pastaj për jetën Ymer Prizrenit, prapseprap ai hyn aq sa i duhet fetare gjithashtu, ku për Ymerin feja dhe Ahmet Drini: Haxhi Ymer Prizreni (1820- autorit në këtë rast, ku fi llimin e paraqitjes kombi kanë qenë të gërshetuara dhe e kanë 1887) – Në kujtimet e familjarëve të tij, së fi gursës së Ymerit e bën në mënyrë të plotësuar njëra tjetrën, pa ju kundërvenë Prizren 2011 sforcuar, duke u futur pa nevojë në faktin pse pjestarëve të feve tjera. Janë interesante të nuk i është kushtuar rëndësi meritore fi gurës dhënat që sjell autori lidhur me përcaktimin së Ymerit gjatë periudhës së komunizmit, apo e kohës së lutjeve dhe ditës së Ramazanit e Autori i librit më të ri për Ymer Prizrenin, edhe për faktin, se Ymeri paska qenë i lënë nën Bajramit, dhe mënyrës se si e bënte matjen intelektuali i njohur në rrethinën e Prizrenit, hijen e Abdyl Frashërit. Këto janë gjëra me të e kohës vet Ymer Prizreni. Për jetën politike Ahmet Drini, rrjedh nga trungu familjar i Ymer cilat duhet të merren historianët, dhe jo ndon – patriotike të Ymerit, autori jep të dhëna Prizrenit, apo më saktë, nga linja gjenealogjike jë nga pasardhësit gjenealogjik nga familja e kronologjike duke fi lluar të përgjigjet së pari e vëllaut të Ymer Prizrenit, Aliut. Ymerit, qoftë edhe nese sjell ndonjë apo disa në pyetjen përse Lidhja Shqiptare e Prizrenit u Përmes këtij libri, autori synon të na sjell një citate të autorëve të ndryshëm. Deri tani janë mbajt në Prizren dhe mu në lokalet e xhamisë pasqyrë më të qartë për prejardhjen e botuar 5 libra për fi gurën e së Mehmet Pashës? Pastaj bën fjalë për familjes së Ymer Prizrenit, prej momentit rezistencën shqiptare, për dëshitimin e të ardhjes në Prizren, në një periudhë Lidhjes dhe arsyet e këtij dështimi. Pastaj prej 8 brezash, apo siq thotë autori për për kalimin në Ulqin, për persekutimin periudhën 240-250 vjeqare. e krerëve të Lidhjes, për internimin e Për të dhënat që i sjell autori në këtë libër, familjes së Ymerit në Izmir etj. Prania e si burim informacioni i përmend vajzën e Ymerit, dhe pritja e tij në Ulqin, ku Ymeri Ymer Prizrenit, e cila sado në moshë, i ka kudo që haste, edhe atje propagandonte rrëfyer babait të autorit i cili në atë kohë për qeshtjen shqiptare, edhe në xhami, ishte në moshën e adoleshencës, si dhe eshe në takimet me të rinjtë, edhe me rrëfi met e babait të tij Osmanit. Vajza e pleqt si dhe me fëmijët, duke u folur Ymer Prizrenit – Ajsheja, pas internimit, kundër shpërnguljeve dhe ruajtjes së pas vdekjes së nënës së saj e më pas substancës biologjike shqiptare. edhe të shoqit jetoi e vetmuar, në Më tej, bëhet fjalë për therorizimin e Ymer fqinjësi me djemtë dhe nipat e axhës, Prizrenit; rekonstruimin fi gurativ të Ymer ku në mesin e atyre që është përkudesur Prizrenit si dhe për mbijetesën shqiptare. më shumë për të ishte Osmani, babai i Disa të dhëna edhe pse të pakta, janë me autorit. interes jo vetëm për lexuesin por edhe për Duke ju referuar autorëve të studiuesit, gjithashtu edhe ato pak të dhëna ndryshem, të cilët në punimet e që korigjojnë pohimet e ndonjë studiuesi veta për Ymer Prizrenin, përmendin për veprimtarinë e Ymerit. vende të ndryshme të vendilindjes Kurse shoqërimi i të dhënave me fotografi , së tij, si Prizrenin e deri te Zgatari i që bëhet në këtë libër, gjithsesi me vlerë, ka Opojës, autori thekson me ngulm, se qenë dashur që autori t’ua shënoj të gjithave në Prizren është shpërngulur gjyshi edhe autorët e punimeve të tyre qofshin në i Ymer Prizrenit, ku babai i Ymerit skulturë, qofshin në pikturë. Siq ndodh me ka qenë fëmijë. Në këtë mënyrë, punimet në pikturë: “Ymer Prizreni, duke u qartëson edhe më shumë dilemën përshendetur me familjen para nisjes” pastaj që në mendjet e ndonjë lexuesi “Ymer Prizreni në varkë, “qasti vendimtar ka ekzistuar, por jo edhe në mesin ” duke i prezantuar ashtu siq i prezanton e intelektualëve që kanë shkruar. punimet e Odhise Paskalit për bustin e Abdyl Dilemat që në këtë rast autori nuk Frashërit, të Agim Qavdërbashës “Shtatorja e i përmend, janë në mes Nashecit Ymer Prizrenit”, etj. dhe Przirenit si vendilindje e Ymerit. Sa i përket të dhënave për vëllaun e Ymerit Sipas autorit në këtë rast është – Osmanin i cili paska qenë si kadi në Mostar bërë një prerje dhe një thjeshtëzim të Bosnjes, apo të Aliut, ato mbeten vetëm praktik: “se një stërgjysh i quajtur Ismail dhe Ymeri Prizrenit, si dëshmi gojore, që duan një mbështetje një djal i tij i quajtur Sylejman, janë të parët që gjithsesi nuk janë pak, siq nuk janë edhe dokumentare, e që shpresojmë që në arkivat e tanë që thelemojnë familjen në Prizren, e që të mjaftueshme për ta ndriquar deri në fund ndryshme, Cetinë, Mostar e veqmas Stamboll, sot e mban emrin Drini dhe kaq!”. Gjithashtu fi gurën poliedrike të Ymer Prizrenit. do të hapen dosjet, për tu ndriquar e vërteta autori qartëson edhe ndonjë pasaktësi të Në të dhënat tjera që sjell autori në këtë e tërsishmne për fi gurën madhore të kombit ndonjë studiuesi të historisë që është marrë libër, në kapitullin “Ymeri – patriot dhe lider shqiptar – Haxhi Ymer Prizrenin. edhe me fi gurën e Ymer Prizrenit, ku thonë i Lidhjes shiptare të Prizrenit”, ndonëse Fundja autori që në titull të librit për Ymer se “Ymeri ishte i biri i Sylejman Ali Nuhit të shumica të njohura nga studimet e autorëve të Prizrenin, për të dhënat që ofron, thotë se janë Zgatarit të Opoës”. ndryshëm, megjithatë, janë të mirëseardhura Edhe pse në shkencën historike dihet mbiemri për lexuesin, sepse jepen me nje gjuhë të “sipas kujtimeve të familjarëve të tij”. Dhe së i Ymer Prizrenit se si është marrë, gjithashrtu kapshme dhe në formë tezash të sintetizuara. fundi nuk kemi se si mos të vëmë në sipkamë nga ndonjë studiues edhe potencohet mbiemri Gjithashtu edhe të dhënat që sjell autori edhe numrin tejet të kufi zuar të ekzemplarëve të i familjes, por autori bën mirë që sqaron edhe lidhur me vendlindjen e shkollimin janë këtij botimi (gjithsej 200 copë), që vërtet është vet, se familja e Ymerit e kishte mbiemri koncize; pastaj për jetën familjare, edhe shumë pak, sepse ky libër krahas të gjitha të Myderrizi, kurse i vetmi ishte Ymeri që quhej pse nuk thellohet autori më tepër lidhur me metave që ka, edhe pse nuk pretendon se është me mbiemrin Prizreni. Me këtë mbiemër nuk Fatimen, bashkëshorten e Ymerit, duke mos u shkencor, megjithatë, ja vlen që të ekzistojë në quhej asnjë nga vëllezrit e tij. prononcuar as me të dhëna të tija, e as nuk librari dhe biblioteka të ndryshme. 76 QASJE

RIKTHIMI NË ZINOVË SI METAFORË E SHPRESËS PËR JETËN

Bedri HALIMI Gurakuqi”. Nga libri i parë “Mëkatet e heshtjes” janë marrë 10 poezi, kurse nga libri “Kërkoj” 11, Poezia në trevën e Opojës është prezantuar si dhe një poezi e pabotuar. pothuaj me fi llimin e botimit të revistës Rizan Krasniqi deri tani ka botuar vetëm një libër “Sharri”, e cila ka fi lluar të dalë që nga viti me poezi, me titull: “Vetëdija” (1995), botim i 1991. Është e qartë se individë të caktuar klubit letrar “Luigj Gurakuqi”, nga i cili janë kanë fi lluar të shkruajnë edhe më herët, apo marrë 20 poezi si dhe 2 poezi të pabotuara. ndonjëri edhe të botojë tek-tuk ndonjë poezi Selami Fejziu deri tani ka botuar vetëm një libër në medie të shkruara të kohës së komunizmit, me poezi, të titulluar: “Happy end” (1996), por këto janë shumë pak. Shpërthimi i ndjenjës botim nga “Iliriku” – Prishtinë, prej të cilit janë poetike dhe pasqyrimi i këtyre ndjenjave bëhet marrë 14 poezi. pas vitit 1991. Ngjarjet nëpër të cilat kalonte Vera Avdiu deri më tani ka botuar 3 libra me poezi: populli ynë, padrejtësitë e mëdha që bëheshin “Ma jep pak zemër” (1994), botim i klubit letrar ndaj shqiptarëve nga pushteti serb duke bërë “Luigj Gurakuqi”, “Mollë e pakafshuar” (1996), shkeljen e të drejtave jo vetëm individuale, botim i Forumit të Krijuesve të Artit – Prishtinë, por edhe kombëtare të shqiptarëve, si: ndalimi si dhe “Ëndërr në shi” (2001), botuar nga arbitrar në rrugë, bastisjet, burgosjet, vrasjet “Rilindja”. Nga libri i parë dhe i dytë nuk i është në protesta, suprimimi i autonomisë politike marrë asnjë poezi, për shkak se autorja kur i ka të Kosovës, largimi i shqiptarëve nga vendet e shkruar ka qenë vetëm 14-vjeçare, përkatësisht tyre të punës, ndjekja e të rinjve për shërbim 16-vjeçare. Prandaj, ndonëse talenti nuk i ka ushtarak, mbyllja e shkollave dhe fakulteteve munguar në pasurimin e ideve, megjithatë për të gjuhës shqipe, mbyllja e medieve shqipe të përfshirë poezi të saj artistikisht më të arrira, etj. Të gjitha këto ngjarje nuk mbetën pa lënë në një libër si ky i yni, u desh t’i marrim 15 poezi gjurmë në shpirtin e popullatës, e aq më pak nga libri i tretë i saj ”Ëndërr në shi” dhe 10 të në shpirtin e krijuesve të artit dhe të kulturës. tjera të pabotuara. Prandaj edhe krijuesit opojanë në shenjë revolte Yrjet Berisha deri më tani ka të botuar 3 libra ndaj përdhosjes së bustit të Luigj Gurakuqit, të poetikë: “Anatomia e vetmisë” (1994) dhe cilin pushteti serb e kishte bërë në gjimnazin e “Vetë” (1994), botuar nga ndërmarrja botuese Klinës, si reagim formuan klubin letrar të cilin e “Prizreni”– Prizren, si dhe librin “Edhe – Rastësi” pagëzuan me emrin “Luigj Gurakuqi”. botuar nga “Grupi 92”. Nga libri i parë janë Që nga nëntori i vitit 1991 fi lloi të dalë fl etushka marrë 10 poezi, 9 nga përmbledhja “Vetë” dhe “Buletini”, e cila pas një viti pagëzohet me 19 poezi nga vepra “Edhe Rastësi”. emrin “Sharri”. Në këtë revistë përpos shkrimeve Përzgjedhja e poezive është bërë sipas kritereve historike, etnologjike, gjuhësore, kulturore etj., të mia, si përpilues, dhe nuk do të thotë se ia kam botohen në vazhdimësi edhe krijime të krijuesve dytë “Ofshamë” janë marrë 15 poezi, si dhe nga qëlluar më së miri. Megjithatë jam përpjekur që nga Opoja, krijime të cilat më vonë do t’i botonin libri “Ngutem ta kapërcej kohën” 13 poezi. këtë përzgjedhje ta bëj sa më objektivisht që edhe në libra të veçantë poetikë, ndërsa disa nga Faik Beqaj sa qe gjallë botoi librin “Vetëm Ura ishte e mundur. Kjo nuk do të thotë se poezitë autorët e tyre do të pranoheshin në Lidhjen e e Gurit”, botuar nga “Rilindja” 1988, kurse pas e tjera të autorëve nuk kanë vlera, por ka qenë Shkrimtarëve të Kosovës. Kështu, deri më tash vdekjes i është botuar libri me titull “Engjëjt e e pamundur të botohen të gjitha. Çështja e kanë botuar libra të veçantë poetikë disa krijues, Ferrit” 1996 botues “Filigrani”, me krijime të numrit të poezive të përzgjedhura nga librat e si: Demir Reshiti, Mitat Fejza, Ibrahim Skenderi, lëna në dorëshkrim. Nga libri “Vetëm ura e gurit” sipërpërmendur gjithashtu nuk ka qenë unike, Ismet Lecaj, Abaz Çengaj, Rizan Krasniqi, Vera janë marrë 17 poezi, kurse nga libri “Engjëjt e sepse kjo është bërë mbi bazën e kriterit kryesisht Avdiu, Hatim Neziri, Fatmir Mehmeti, Selajmi ferrit” 19 poezi. estetik të shijes së përpiluesit. Gjithashtu të Fejziu, Mirsad Kuteli, Osmon Bojaxhiu, Bedri Fatmir Mehmeti deri më tani ka botuar 3 libra gjithë krijuesit nuk kanë botuar libra të njëjtë Halimi, si dhe krijuesit nga Opoja që jetojnë në me poezi: “Kohë e mbrishtë” (1997), botim i edhe numerikisht, prandaj, natyrshëm, nga ata Prizren: Faik Beqaj (tashmë i ndjerë) dhe Yrjet klubit letrar “Naim Frashëri” të shkollës fi llore që kanë botuar më shumë libra poetikë, janë Berisha. Gjithsesi, ka edhe krijues të tjerë në në fshatin Kuk, “Vargjet vesojnë” (2000), botim përzgjedhur më shumë poezi për t’i prezantuar Opojë, të cilët janë dëshmuar me shkrimet e tyre i kryesisë së Bashkësisë Islame të Kosovës, si në këtë përmbledhje poezish, për arsyen e në faqet e revistës “Sharri”, por që deri më tash dhe “Bukuri vargjesh” (2006), botim i revistës thjeshtë se mundësia e përzgjedhjes ka qenë më ende nuk kanë botuar libra të veçantë poetikë, si: “Fidani” - Prizren. Nga libri i parë janë marrë e madhe. Meritë Lecaj, Nazim Osmani, Tafi l Krasniqi, Berat 11 poezi, nga libri i dytë i tij është marrë vetëm Kjo nuk ia ndalon të drejtën askujt që të marrë Batiu etj. Urojmë që në të ardhmen e afërme të një poezi, për arsye ky libër përbëhet nga poezi mundimin për të hartuar ndonjë libër sipas kemi edhe libra poetikë nga këta krijues. ekskluzivisht të karakterit didaktik, kurse nga kritereve të secilit hartues. Libri është publik, Shumica e librave autorëve të Opojës janë botuar libri “Bukuri vargjesh” janë marrë 13 poezi. prandaj edhe vërejtjet dhe kritikat duhet të jenë në edicionin e klubit letrar “Luigj Gurakuqi”, Hatim Neziri deri më sot ka botuar 3 libra me publike. Fillimisht kam menduar që këtë libër ta disa të tjerë nga botues të tjerë. Meqë deri më poezi: “Mungesë” (1996) dhe “Étje e mall” hartoj në një formë antologjie të krijuesve nga tash është botuar një numër i konsiderueshëm (1998), të botuara nga klubi letrar “Luigj Opoja, mirëpo, me këtë rast, kriteret estetike do i librave me poezi për të rritur, mendojmë se Gurakuqi”, si dhe “Hije e heshtur” (2006), botim të ishin më të ashpra dhe libri do të dilte me më janë pjekur kushtet për ta botuar një libër të i revistës “Fidani” - Prizren. Nga libri i parë pak faqe, kurse mundësia e ndonjë keqkuptimi veçantë të përbashkët, për t’ia risjellë lexuesit “Mungesë” nuk i është marrë asnjë poezi, nga apo hatërmbetjeje do të ishte më e madhe, poezitë më të arrira të secilit krijues, e, pse jo, libri “Etje e mall” 11 poezi, kurse nga libri “Hije prandaj vendosa që këtë libër ta bëj në formën e edhe ndonjë nga poezitë e pabotuara të tyre. e heshtur” janë marrë 13 poezi. një panorame poetike, me poezi të përzgjedhura Nga gjithsej 15 autorë sa përfshin ky libër, numri Ibrahim Skenderi, ndonëse njihet më shumë si të secilit autor. i gjithëmbarshëm i librave poetikë përbëhet prej krijues për fëmijë, ka botuar edhe dy përmbledhje Titulli i librit “LULE NË ZINOVË” nuk është marrë 33 sish. Prandaj, nga këta 33 libra jam munduar me poezi për të rritur: “Pas heshtjes” (1994) as nga ndonjë titull libri, as nga ndonjë titull të bëj përzgjedhjen sa më reprezentative të dhe “Portret i pakryer” (1996), botuar nga klubi poezie, e as nga vargu i ndonjë poezie të dikujt, mundshme të secilit krijues. letrar “Luigj Gurakuqi”. 11 poezi janë marrë me gjithë faktin se për Zinovën kanë shkruar disa Renditjen e secilit autor në këtë libër e kam bërë nga libri “Pas heshtjes”, 13 nga libri “Portret i poetë opojanë. Kam menduar se një titull i tillë në bazë të skedarit alfabetik. pakryer”, si dhe 2 të pabotuara. i përshtatet më së afërmi trevës së Opojës dhe Abaz Çengaj ka botuar dy përmbledhje me poezi Ismet Lecaj, edhe pse një krijues shumë jetës që është zhvilluar në vazhdimësi, që nga për të rritur: “Mbi varrin tim” (1994), botim i frytdhënës si për fëmijë ashtu edhe për të rritur, shuarja e Zinovës si vendbanim mesjetar për klubit letrar “Luigj Gurakuqi” dhe “Unë mumie megjithatë deri më tash ka botuar vetëm një shkak të murtajës. Në të vërtetë, Zinova është e fundit” (1997), botuar nga “Rilindja”. Nga libri përmbledhje me poezi për të rritur: “Verdhomë djegur për të shpëtuar njerëzit nga murtaja, të “Mbi varrin tim” janë marrë 15 poezi, kurse nga bote” (1994), botim i klubit letrar “Luigj cilët pastaj janë shpërndarë nëpër fshatra të libri “Unë mumie e fundit” 16 poezi. Gurakuqi”, nga e cila janë marrë 23 poezi, si dhe ndryshme të Opojës, por popullata ka mbijetuar Bedri Halimi deri më tash ka botuar 4 libra me 8 të tjera të pabotuara. në çdo kohë deri më sot. Dhe vazhdon të poezi për të rritur: “Ditar Dardanie” (1992) dhe Mirsad Kuteli pos me krijimtari poetike merret mbijetojë, natyrisht. “Plagë shpirti” (1994), botime të klubit letrar edhe me aforizma. Deri më tash ky krijues i ri Studiuesit e letërsisë do të thonë fjalën e tyre “Luigj Gurakuqi”, “Cubat fshehin hënën” (1999), ka botuar vetëm një libër me poezi për të rritur: herëdokur për këtë libër, sigurisht pa paragjykime botim i gazetës “Rilindja”, si dhe “Kënga e “Foleja ime Marsi” (2000), botim i klubit letrar dhe ndjenja subjektivizmi. Tek e fundit, qëllimi i lumit” (2009), botim i Shoqatës Kulturore “Ymer “Luigj Gurakuqi”, nga e cili janë marrë 16 poezi, botimit të këtij libri, siç e cekëm edhe në fi llim, Prizreni”. Nga libri i parë “Ditar Dardanie” janë si dhe 10 poezi të pabotuara. ka të bëjë me prezantimin e vlerave letrare të marrë 6 poezi, nga libri i dytë “Plagë shpirti” Mitat Fejza ka botuar deri më tash dy përmbledhje krijuara nga autorët e trevës së Opojës deri më 7 poezi, nga libri i tretë “Cubat fshehin hënën” me poezi për të rritur: “Udhëtimi në kortezh” sot, pastaj për t’i nxitur vetë krijuesit që të 14 sish, nga libri i katërt “Kënga e lumit” janë (1993) dhe “Kohë e pagëzimit” (1995), të dyja vazhdojnë të bëjnë ‘fotografi min’ e situatave marrë 11 si dhe 4 poezi të pabotuara. botime të klubit letrar “Luigj Gurakuqi”. Nga njerëzore të kohës në të cilën jetojnë, si dhe Demir Reshiti ka botuar deri më tani 3 libra libri i parë janë marrë 16 poezi, kurse nga libri i nëpërmjet tyre të ndikojnë te lexuesit për poetikë: “Trungu i ndarë” (1992) dhe “Ofshamë” dytë 11, si dhe 6 poezi të pabotuara. sensibilizimin e artit poetik. (1995), botime të klubit letrar “Luigj Gurakuqi” Osmon Bojaxhiu deri tani ka botuar dy libra Vërtetë lexuesi duhet t’i kthehet poezisë, e që dhe “Ngutem ta kapërcej kohën” (2000), botim me poezi: “Mëkatet e heshtjes” (2003), botim të ndodhë kjo, së pari poezia duhet t’i ofrohet i klubit letrar “Anton Pashku” - Kukës. Nga libri i ndërmarrjes botuese “Meshari” – Prishtinë, si lexuesit. “Trung i ndarë” janë marrë 15 poezi, nga libri i dhe “Kërkoj” (2009), botim i klubit letrar “Luigj Prishtinë, janar 2011 RECENSION 77 POEZI E MËSIMEVE PËR JETËN

Xhevat SYLA Poeti Naim Bxhaku, në përgjithësi, poezinë ua dedikon lexuesve të vegjël, mirëpo jo Edhe pse librin e parë me poezi e rrallë ai kuvendon edhe me boton në moshën mbi 60-vjeçare, të rriturit. Me të rriturit ai Naim Baxhaku do të ketë jetuar kuvendonë rëndom në rastet si poet tanimë një kohë të gjatë. kur shfaq realitetin në të cilin Madje, do të mund të thuhej ajo jetojmë, me të mirat e të që rëndom thuhet, se ai edhe këqijat, me veset e virtytet e ka lindur si i tillë. Ndryshe, do njerëzve, si për shembull, në të ishtë e pamundur t’i kapte vjershat e ciklit”Katandisje” aq shpejt dhe aq bukur krijimet si, “Gyrykësia”,”Dallgë e poetike të rilindësve tanë dhe të tërbuar”,etj., nga të cilat brezit tonë të parë të shkrimtarëve del se pushtetarët e dhënë për fëmijë, siç janë Rexhep pas përfi timeve personale pa Hoxha, Mark Krasniqi, Anton Qeta djersë, për punëtorin dhe për etj., të cilat do të ngelin aq të bujkun kujdesen “si për delet- pashlyeshme në mbamendjen e tij ujku”. Paraqitjen e të keqes me gjithë dashurinë aq të fuqishme në shpirtin e njeriut autori për to. Kur lexon, pra poezitë e e vë në pah duke i bërë një këtij krijuesi dhe kur ke parasysh krahasim botës njerëzore me rrugën e tij jetësore, nuk ke si të atë të shtazëve, si: mos ngelësh me përshtypjen se Ujku s’e ha ujkun, në shpirtin e tij, që në moshën Kurrë në këtë jetë. më të hershme, ai ka ndier dhe Por njeriu-njeriun ka përjetuar bukurinë e shprehjes Pa mëshirë e godet. poetike. Madje, do të mund të Duke bërë fjalë për jetën e thuhej se ka ndier edhe nevojën kafshëve në shkrëtëtirë, si e artikulimit të preokupimeve të për luanin, ta zëmë, ai përveç tij sipas atij modeli, apo sipas asaj përshkrimit të bukur, lexuesit shkolle të cilën do ta ndjek me do t’i japë edhe ndonjë dashuri. Kjo pasqyrohet në faktin mezazh apo konstatim, si: se shumë poezi të tij përshkohen Në rruzullin tokësor, në masë të konsiderueshme nga Ku ligjet mbretërojnë, fryma e vjershave të shkrimtareve Disa gjithnjë heqin, të përmendur. Të tjerët në luks notojnë. Para së gjithash, ai pothuajse Si në këto vargje, edhe në askund nuk e lë pa e pasur shumë të tjera, poeti Naim parasysh aspektin pedagogjik Baxhaku trajton gjendjen të krijimit të tij. Madje, në të sociale të njeriut tonë. I shumtën e herëve, mesazhi i vjen sheh shëmtime dallimet e në mënyrë fare të drejtëperdrejt, paarsyeshme sociale, sidomos duke shfrytëzuar jo rrallë fjalë të pasurimet që bëhen në kurrz të urata dhe sentence nga kultura tjetrit apo me keqpërdorimet jonë popullore, të cilat këtu të cilat ai i heton dhe ndien zbërthehen në formë shum të në rrethin e tij jetësor. Në përshtatshme. Përveçse krijues që këtë kontekst ai i vë në me krijimet e tij mëton të ndikojë pah vlerat njerëzore që e në formimin e shijes artistike të shquajnë njëriun e rëndomtë, lexuesit, ai domosdo dëshiron të të moralshëm, me edukatë, jetë edhe në rolin e mësuesit. njeriun NJERI. Në poezitë Tema dhe motive të vjershave të e Naim Baxhakut nuk kemi Naim Baxhakut janë ato të rrethit larushi strukturash strofi ke të të tij jetësor, bota njerëzore, Më thellë se ky trungu! vargjëve. Ai ka mësuar dhe i por edhe fl ora dhe fauna që jetonë në këto Po ky motiv trajtohet edhe në vjershën per ndjek si shprehje të tij katrenën, kryesisht me ambiente. Disa pjesëtarë të faunes janë iriqin, të cilin njeriu e nxjerr nga ferra duke rimën e kryqëzuar ABAB, e cila është edhe më edhe nga fi se të tjera të globit tokësor, të i bërë vend në odën e tij, por ai prapseprapë e përdorshmja në poezinë tonë për fëmijë në cilat autori shpesh i përdor me karakter kërkon të kthehet aty ku e kishte lënë e ëma. përgjithësi. Mirëpo në këtë kornizë, pothuajse personifi kues, për t’i ofruar lexuesit ndonjë Ndaj për të poeti do të thotë: të uniformizuar, ai mëton të ketë një shkallë mësim dhe mesazh të caktuar. Për shembull Ai nuk deshi odë sa më të lartë të shprehjes artistike e cila nga vjerasha ‘’Zënka” lexuesi do të mësojë në As pallat me xhama, arrihet edhe me vet kompozicionin e vjershës, mënyrë më të qart se çfarë i ndodh bollës kur Donte të jetë i lirë, por edhe me shprehjet e fi gurshme, si dhe koka ia ndegjon bishtin, pastaj mësohet se si Në ferrë ku e la nëna. me gjuhën e kuptueshme të pasuruar shpesh lakmia do ta fusë në kurth dhelprën dinake, se Pra, këtu poeti vendit të lindjes, për të qenë edhe me fjalë të zgjedhura popullore, të cilat si asgjë nuk mund të arrihet pa punë (vjershat tërheqës për njeriun, i do edhe një parakusht lexuesit jo rralë i vijnë edhe si të reja, si p.sh., “Pritje e rrezikshme” dhe”Mashtrimi” ), se si tjetër të domosdoshëm-lirinë. ai përdor fjalën lesh arap për të dhënë imazhin duhet gjendur në situata të ndryshme etj. Përshkrimi i botës faunale në këto vjersha e botës së perzier. Ndërkaq, në ligjërimin e tij Në këto poezi është mjaft e sforcuar dashuria bëhet me tërë gjallërinë që ka, duke spikatur poetik krokodili do të krahasohet me një trung për vendin dhe për njeriun, si edhe për jo vetëm karakteristika dalluese fi zike, por të kalbur. Vleren artistike të krijimevetë vlerat më humane të jetës. Edhe gjarpri del edhe psikologjinë, veset e vetitë e tyre, si, ta këtij poeti e bënë edhe shfrytëzimi i qëlluar i vendosur të qëndrojë në rrënjet e lisit në zëmë, te përshkrimi i shqiponjës: dhe me vend i fjalëve të urta, por jo rrallë pyllin që po digjej. Arsyeja : Nga lartësitë e mëdha edhe i përrallave e legjendave të ndryshme, Jo, s’dua të dal, Me kujdes vështron; të cilat i ofrohen lexuesit në formë mjaftë të Nga kjo zgavër bungu, Gjahun poshtë në tokë përshtatshme,duke arritur njëkohësisht edhe Rrënjet këtu i kam, Duket se kërkon. efektin artistik, edhe atë edukativ. 78 RECENSION DËSHMIA E DHEMBJES DHE E SHPRESËS NË VARGUN POETIK

Gëzim AJGERAJ shifra marramendëse. Është kolona e pafund tij. e njerëzve të ikur në drejtim të Kukësit, për Vdekja s'qe fjala e fundit t'u shpëtuar krimeve barbare të apokalipsëve Do ta thoshte këtë varg poeti (Demir RESHITI: Ngutem ta kapërcej kohën, karpatikë. Vargu poetik i cili bashkëpercepton Jeta udhëton si valë e lumit poezi, botoi K.L. “Anton Pashku”, Kukës, në mes çdo dhembjeje, që e përcjell ikjen, Ju s'vdiqët - lavdia mbeti 2000) është vetë hija e poetit që në vete e bart (DËSHMORËVE TË LIRISË) dhembjen, e cila është e pandashme në Është kënga e dhembjes brenda të cilës Ndjenja e dhembjes është fati i vargut të udhëtimin e tij drejt muzgut. Ikja për poetin, ndrydhet kujtimi për dëshmorët, që aq poetit, siç është fati dramatik i popullit është vdekja. Mali Pikëllimë, bëhet simbolikë shumë dhanë për atdheun e lirë. Shpresa tonë, brenda të cilit frymon fuqishëm poeti tjetër e gjithë atyre dhembjeve që rëndojnë është simbolika e ardhjeve të bardha. Emri Demir Reshiti, i cili me përkushtimin e tij mbi njeriun tonë të arratisur, për ta mbytur i vogëlushes që u lind pas një ikjeje të të përhershëm ushqen shpresën e qëndresës dhembjen, por ajo është e pandashme për dhunshme e të mundimshme të prindërve të kombëtare, për të ngadhënjyer mbi kalorësin-lajmëtar të kobit, që njëkohësisht saj, përtej vatrave stërgjyshore, drejt qytetit dhembjen. Nëse lexohen me kujdes librat; në vete bart shpresat e pashuara të kthimeve, të shpëtimit, siç thotë poeti. Pagëzimi i “Trung i ndarë”, 1992, “Ofshamë”, 1995, për ardhjet e bardha. Ai, krahas lajmit që e shpresës vjen si rreze e përhapjes së shpresës, “Reshje nën pikëllimë”, 1996 (koautor) dhe sjell për kobin që ka harbuar dheun e tij, mes njerëzve të trazuar dhunshëm nga trualli së fundi "Ngutem ta kapërcej kohën", 2001, shpresa bëhet lajmës, se dritë patjetër do amtar. Vaji i saj na vjen si një kujtim për do t’i perceptosh lehtë këto dy aspekte, që të ketë edhe për kalorësin. Gjuha me të shtatë plisat në tokën e shkrumbuar dhe si të bëjnë t’i meditosh vorbullës së fatit të cilën ndërtohet vargu i poetit është fjala e shpresë për t’i bashkuar shtatë bjeshkët, popullit tonë dhe përpjekjes së vazhdueshme çiltër brenda të cilës ndërtohet metafora e me emrin e lirisë. Janë gjëmat e bjeshkëve, për t’u çliruar. Patjetër kjo përpjekje shumëkuptimësisë së fjalës, brenda të cilës gjëmat e etjes për liri, që s’e ndalën këngën, përcillet me dhembje, që e shkaktojnë të fshihet misteri i misionit të vargut. Brenda edhe atëherë kur toka shkrumbohej e gjaku huajt. Është shpresa për të qenë të lirë, e këtij vargu ofshama e dhembjes vjen e rridhte lumë. Shumëllojshmëria e dhembjeve cila vazhdimisht e ushqen qëndresën, për ta shumëngjyrshme, ashtu siç na përcjell ajo që gërshetohet vargut, në këtë mes si kujtim i sendërtuar ëndrrën tonë kombëtarë - lirinë. nëpër fatin tonë. Djalli është ai që ka harbuar dhembshëm ikja e madhe për shpëtim, në mes Në fakt, të gjithë librat e poetit janë klithmë atdheun e poetit, me laramaninë e tij dhe kushtrimi poetik si thirrje për mosdorëzim, e fuqishme që i thirr ndërgjegjes kombëtare shkakton dhembje. Poezitë në sofër me përpara ligësisë që na ka kapluar. për bashkim. Vetë poeti, duke e vënë veten djallin, këngë e dhimbjes krenare, zymtësi e Pikërisht pranë malit pikëllimë, shpaloset në shërbim të këtij ideali, duke qenë në natës, janë dëshmia e asaj që u tha më lart, plaga e hapen dhembjet, nëpërmjet qindra ballë të shumë zhvillimeve të sotme, është se krahas dhimbjes ai e ruan krenarinë, siç mijëra njerëzve që e bartin atë, për ta dëshmia e përkushtimit të tij për atdheun diti ta ruajë njeriu ynë nëpër kohë, edhe shpalosur përpara botës. Është porta e hapur dhe kombin. Ai e ushqen vazhdimisht atëherë kur terri i robërisë verbonte. e nënëmadhes, tek e cila shpaloset dhembja, qëndresën kombëtare, duke synuar drejt Me pika shiu shuaj etjen njëkohësisht shpresa e shpëtimit nga duart e një vizioni shumë të qartë, që fatin e ligë të Hijen e shaloj me furfullimën e erës barbarëve karpatikë. Siç dihet, historia jonë shqiptarit, ta hedhim njëherë e përgjithmonë Këngë të dhimbjes krenare këndoj shpesh është përsëritur, e mbytur me gjakun në harrim. Vetvetiu na del se gjuha e poetit Me zërin e shterur të agut tonë dhe e shikuar me indiferencë nga bota, është gjuhë e dhembjes, gjuhë e shpresës Ninulla do t'u këndoj erërave e që në masë të caktuar u përsërit edhe dhe e vizionit për një të ardhme të ndritur. Ta qetësoj shpirtin tënd të butë këtë herë, derisa njerëzit theren si bagëti Duhet të shtojmë edhe këtë, se Demir Reshiti O kalimtar i vonuar (thotë vargu poetik), përpara syve të saj. i ka edhe dy libra për fëmijë, të cilët janë Megjithatë, shpresa e poetit nuk shuhet. mirëpritur nga lexuesit e vegjël: “Abetaka", (KËNGË TË DHIMBJES KRENARE) Derisa bisha e plagosur 1995 dhe "Libri i mrekullive", 2001. Ai krahas Është zymtësia e natës me gjithë ato Po e vret pafajësinë përkushtimit të pendës, është shumë aktiv brishtësitë e saj, ajo që ia prish këngën Një gjë e ndiej në zemër edhe në politikë. poetit, për ta sjellë deri në psherëtimën plot Në prag e kemi lirinë dhembje. Ai e kërkon shpresën për ta shëruar (KUR VRITET PAFAJËSIA) OFSHAMË E DHEMBSHME dhembjen të cilën mundohet ta ndrydhë në Shpresa e rilindjes për pafajësinë tonë është thellësinë e shpirtit, por ajo prapë shpërthen, Kukësi, drejt të cilit kërkonin shpëtim kolonat Është dhembja e përgjithshme kombëtare e se janë gjurmët e barbarit ato që ia trazojnë e njerëzve të përzënë nga vatrat e tyre. Kukësi mbledhur në shpirtin poetik, i cili nëpërmjet dhembjen. pra ishte sinonim i gjithë atyre njerëzve që vargëzimit të këtyre dhembjeve ia del me Gjurmë fantazmash mbesin kërkonin shpëtim, përkushtimi dhe respekti i shumë sukses të na paraqesë tragjedinë tonë Çasti i murojes po afrohet poetit në varg, vjen si mirënjohje për gjithë kombëtare, që na kapërtheu me fundin e Këmbëzbathur hapëroj mbi majë thikash atë mikpritje dhe zemërgjerësi që u ofroi shekullit që iku. Magjia e fjalës artistike, e Sa shumë djaj me fytyra engjëjsh vëllezërve e motrave të gjakut, në ditët më cila i pikturon kohët e dhunshme barbare dhe Paska pasur mes nesh të vështira. i bën të paharruara, për të na i përkujtuar (NGUSHËLLIMI S'MË NGROH) Më hapni rrugë ato sa herë të na pushtojë harrimi. Historia Shqetësimi poetik hapëron labirinteve të Më hapni shtigje jonë, shpesh e përsëritur, më shumë se dhembjes dhe rrjedha e saj shtrihet edhe Të futem mespërmes zjarrit kurrë ka nevojë të ushqehet me kujtesën e vargut. Malli i bashkimit kombëtar që hapëron Në kullën që po digjet të ligave që na kapluan, për të mos e lejuar vizionit të poetit, vjen e bëhet varg dhe këtu Se fl akë e saj më kurrë rikthimin e ligësisë. Fati i ligë nisë fshirja e kufi jve, për të hapëruar të lirë Hap horizonte është pjesë e njeriut tonë, që gjithmonë i në shekullin e ri.. Drejt ardhmërisë solli dhembje, lot, pikëllim e çka jo tjetër. (HAPNI PORTAT) Tragjedia jonë kombëtare që kaloi nëpërmjet GJËMË LIRIE Dhe shpresa e dritës më në fund fi lloi të nesh, ishte kobi i kohëve të dhunshme hapërojë atdheut të poetit. Ai kurrë nuk iu barbare, që e sollën djajtë e satanës së Është shpërthimi i zjarrit të mbledhur nëpër nda asaj, e mbajti të gjallë në shpirt e në veriut të cilët shkelën me hapat apokaliptikë shekuj, që një ditë të shpërthejë me tërë varg, e ushqeu atë, e shpërndau si rreze mes mbi njeriun tonë të shumëvuajtur. Për t’i zemërimin, mbi djallin që ka harbuar atdheut njerëzve të vet, për ta mbytur dhembjen që ikur këtij apokalipsi, vjen pjesa tjetër e tonë. Janë krismat e lirisë që po ndërtojnë kishte harbuar mbi njeriun tonë. Dhe kishte tragjedisë sonë kombëtare, ikja e madhe, ëndrrat e bardha të shpresës, e që doemos në të drejtë, ajo erdhi si një kandil i pashuar brenda të cilës gjakon dhembja nga format mes ka dhembje, është shpresa për dritën, nëpërmjet gjakut të luftëtarëve të lirisë, që më të ndryshme. Pikërisht kësaj dhembjeje që kërkon fl ijim, fl ijime që e përcjellin pa ndërprerë fytafyteshin me apokalipsin që udhëpërshkon vargu poetik, i cili brenda vetes përpjekjen dhe luftën për çlirim. Pikërisht kishte gjakosur atdheun e tyre. Nga gjaku po kapërthen çdo segment të këtyre kalorësve të në këto fl ijime ndërtohet vargu i poetit, i cili ngrihej rrezja e dritës, e cila si një shkëndijë dhunshëm, që për nga numri kapin përmasa e u këndon dëshmorëve nëpërmjet pendës së po hapëronte horizonteve, për ta ndriçuar 79

qiellin e atdheut. Po hapeshin shpresat e Më tregon mëngjeset - s'më lë të vuaj vizatimin. Nga temat që trajtohen në vargje, reja, shpresat e kthimeve të atyre qindra (MIK ME DIELLIN) poeti portretizon një vogëlushe që gjithmonë mijëra njerëzve të arratisur, drejt vatrave Brenda këtij udhëtimi poetik poeti mundohet gjendet pranë tij. Kjo mu për faktin se poeti të shkrumbuara nga dora barbare. S'do t’i shërojë plagët, gjurmët e thella të natës, edhe vetë vizaton dhe nga rrjedha e vargjeve, koment, se kësaj fi toreje, së fundi i kishin që hijerëndë më dalin përpara. Janë gjurmët vogëlushja duhet t'i takojë rrethit të poetit. kontribuar edhe sulmet nga ajri, të Aleancës hijerënda, koha, bota e gënjeshtërt, revoltë Pa vazhduar më tej, në zbërthimin e temave, Veriatlantike. Ora e lirisë që sapo kishte fi lluar për poetin që kërkon qetësi. Pavarësisht dalim te vargu i fundit, në libër; Ju qeshni me në dheun e poetit, po shënonte fundin e ikjes revoltës dhe zhgënjimit të poetit, ai mua / kur fjala më ikën / ani, ani, qeshni, biblike, përkatësisht fi llimin e rikthimit të kënaqësinë e ndjen në varg, tek përhapë dritë / unë po rritem... rritem!/, pra nëpërmjet madh, i cili jo rrallë ishte përcjellë me lot për brezat, për shpresat. Është vargu, rrezja e fjalëve të vargut, "Ani, ani, qeshni", arrijmë gëzimi. Dhe nata e fundit, para rikthimit të dritës së poetit, prej nga ndriçon ndër breza. të kuptojmë botën e vogëlushes Nesi, botën madh, vjen si natë e qetësisë, mirënjohjes Udhëtimi i pandalshëm me dritën e diellit, e të gjithë vogëlushëve të moshës së saj të për gjakun, mirënjohjes për perëndimin, për të përhapur rreze, për të ngrohur në njomë. Për fund konstatojmë se poeti arrin herë-herë edhe lot gëzimi. ardhmëri, edhe pas udhëtimit drejt lartësive. shumë bukur të hyjë në botën e fëmijëve, t'i Mos e fshi lotin miku im Ajo shpresë rritet ardhmërisë, për t’u bartur kuptojë ata, dëshirat e tyre dhe t'i vargëzojë Se lot gëzimi është ky ndër trashëgimi. ato nëpër vargje. Sonte po mbyllet një kapitull Me jehun e këngës sime gusht 1997, Prizren. I të lavdishmes histori Dua t`i tmerroj erërat (SONTE) Me melankolinë e vajit tim Faik Beqaj "ENGJËJT E FERRIT" (Aforizma), Dua t`i thuri himn jetëvdekjes botim autorial, Prizren, 1994 PERSONIFIKIMI I SHPRESËS Me ëmbëlsinë e buzëqeshjes sime Dua t`i lidh brigjet Në vend të hyrjes: Figura e Di-Di-së në vargun poetik hyn si dritë Me butësinë e vargut tim Faik Beqaj u lind në Prizren më 1950. shprese drejt një fi llimi të ri, të cilin poeti Dua t`i magjeps zanat Shkollën normale e kreu në vendlindje ndërsa gjatë e kishte ëndërruar. Është simbolika e (UNË POETI) fi lozofi kun (Gjuhë dhe letërsi shqiptare) në të dashurës, e cila bart në vete mesazhin e Është mesazhi i gjuhës së çiltër poetike, Prishtinë. Studimet pasdiplomike i mbaroi në shpresës së ringjallur, e cila për poetin ngjall brenda të cilit ndërtohet vargu i poetit Reshiti, Universitetin e Zagrebit (Kroaci). Ka shkruar ngrohtësi, bardhësi, fal dashuri. pa u ndalur në stilin, të cilin tashmë ai e ka poezi, ese, recensione teatrore etj. Mes miliona yjeve ndërtuar me shumë sukses në krijimtarinë e Ka botuar këta libra; "Vetëm ura e gurit", Kërkoj yllin tim tij. poezi, "Rilindja", Prishtinë, 1988 dhe librin me Mes miliona zemrave aforizma "Demonizma", më 1992. Ky është libri Kërkoj ngrohtësinë tënde NESI, NESI INTERESI i tij i tretë. Mes miliona varreve Pas një sëmundjeje të rëndë, vdiq në vitin Kërkoj fjalën tënde të fundit Gëzim Ajgeraj 1994. Mes miliona syve Gjej sytë e shpresës Ibrahim Skenderi "Nesi, Nesi interesi", poezi ENGJËJT E FERRIT Që ma trazojnë plagën e vjetër për fëmijë, botoi "Pionieri", Prishtinë, (Aforizma) Mes miliona vargjeve 1997, faqe 32. Aforizma, një zhanër krejt specifi k dhe i Hyre edhe ti mangët në letërsinë shqipe, e që poeti, eseisti Di-Di Në vend të hyrjes: e kritiku Faik Beqaj e sjell përpara lexuesit (DI-DI) Poeti, piktori dhe mësuesi Ibrahim Skenderi, me një elegancë të lartë artistike. "Engjëjt e Miti i Di-Di-së, apo simbolika e dashurisë e i lindur më 1948 në Brrut të Opojës, deri më ferrit", për autorin janë prijësit e kohës të cilët ushqen vazhdimisht shpresën e poetit, për tani ka publikuar disa libra; "Dritë e dituri" jetën e popullit ia bëjnë ferr, e që nëpërmjet të qenë gjithmonë në kërkim të shpresës, të (Monografi për shkollën fi llore "Sezai Surroi" të fjalës e mendimit aforistik, thumbohen e dalin dritës, të lumturisë, brenda të cilës ndërtohet Bellobratit, poezi për të rritur; "Pas heshtjes" në shesh të palarat e kohës së "engjëjve". vetë jeta njerëzore. Ndoshta vetëm atëherë (1994) dhe "Portreti i pakryer" (1996), ky "Kjo kohë fjalimesh, s'është kohë e fjalës", mund të mundet dhembja e cila kaloi mes është libri i katër dhe i pari për fëmijë. Pos thotë autori për kohën të cilën e vë në nesh, me gjithë ashpërsinë e saj. Pra vargu përkushtimit në libra dhe në punën e edukimit aforizëm. Apo; "E hëngër populli, sepse u besoi poetik simbolizon dashuri, dritë, ndërton të brezave, Ibrahim Skenderi merret edhe atyre që i hanin fjalët". Duke e vënë kohën shpresën me të cilën mundet dhembja. Kësaj me vizatime, e sidomos punime për libra e në pasqyrën e fjalës aforistike, njëkohësisht shprese udhëton vargu poetik. kopertina, te të cilat e ka dëshmuar talentin, e demaskon atë përpara turmës e cila shumë Më magjepse me bukuri për të cilin edhe ka studiuar (degën e artit herë gjendet e mashtruar. "Gjatë i dëgjuam Jo çdo agim zbardh i pikëlluar fi gurativ) në Prishtinë. Nën edicionin e revistës - derisa i kuptuam", pra e gjithë koha, klasa Jo gjithmonë bie shi “Pionieri”, ai botës së më të vegjëlve, u sjell politike e një kohe të huaj që e ndrydhi Për mua për shpresën për ty një libër shumë tërheqës për lexim. popullin tonë, janë rrethi i shigjetës së fjalës Di-Di. së Beqajt. (JO GJITHMONË BIE SHI) NESI, NESI INTERESI KËMBËKRYQ NË UDHËKRYQ DREJT RREZEVE TË DRITËS Është përmbledhja me poezi, e cila për tematikë e ka vogëlushen Nesi dhe botën e saj. "Njerëzit e fjalëve po shkojnë, por assesi Udhëtimi nëpër kohë të zjarrtë, natyrisht Nëpërmjet botës së kësaj vogëlusheje, poeti të vijnë njerëzit e veprave", është fjala kur është pikëpyetja se si do të arrijë deri te portretizon botën e më të vegjëlve, lojën e popullit tonë ende i mungonin prijësit e drita e lirisë. Kësaj mëdyshjeje sa herë iu tyre, aventurat fëmijërore, kuriozitetin e vërtetë, që do të kontribuonin vërtet për të gjend njeriu ynë dhe ai gjithmonë e zgjodhi botës së fëmijëve etj. Vogëlushe Vanesa, mirën e atdheut. "Durim edhe për kafjall, rrugën e dritës, të cilës nuk iu nda asnjëherë, apo siç e quajnë rrethi i saj Nesi, është një edhe për drekë edhe për darkë. Durimi është pavarësisht se shtegun shpeshherë e arriti vogëlushe hokatare, me tufat e fl okut të menyja jonë", aludohet në kohën kur gjithçka, vdekja. Këtij udhëtimi s’i ndalet dot poeti, lidhura si të vogëlushes aktore "Pipi" dhe me vargu i tij të cilin s’e ndal për asnjë çast, veprimet e saj fëmijërore, ngjan si një artiste edhe torturën, dhunën e vrasjen e ndrydhnim edhe atëherë kur qetësia e natës vret. Është e vogël. Pikërisht nëpërmjet vogëlushes Nesi, brenda një durimi që proklamonte politika. dhembja që ka hyrë në palcën e poetit dhe poeti vë në varg kuriozitetin e vogëlushes, "Demokracinë e kemi pritur me padurim. Tash digjet me të, pranë dritës së qiririt, për të dëshirat e saj, lojërat me të cilat argëtohet duhet ta durojmë", është mesazh i mirë edhe përhapur rreze drite për brezat. Si mirënjohje ajo etj. Ajo ka shumë dëshira, njëra ndër to për kohën kur është thënë, por mbi të gjitha për Kukësin, vëllezërit e një gjaku, kujtim për është edhe imitimi, të cilin ajo e bën sa herë edhe për sot kur i kemi parasysh gjithë ato poetin vjen vargu Vëllai im i heshtur, kushtuar që e sheh në ekran të televizorit, këngëtaren paragjykime për një mendim ndryshe. poetit të ndjerë Agim Spahiut. Dhe përkushtimi "Gili". Dëshiron t'i ngjajë asaj, ndaj dhe s'ndalet për njeriun mbi pikëllimë, ai vjen si shpesh në dhomë tek e shikon televizionin, KOHË E SËMURË një kujtim i përmallshëm, që i mungon poetit, e fi llon vallëzimin nëpër dhomë. Vogëlushja kohës. Udhëtimi poetik është i pandalshëm, Nesi tregon interesim edhe për lexim. Edhe Shikuar në kohë dhe nga këndi real, siç e pavarësisht se kush do ta arrijë shtegun, poeti pse ende s’e ka mësuar alfabetin, megjithatë sheh autori, vërtetë kjo kohë, sikur kërkonte apo vdekja. Ai tani është bërë shoqërues ajo herë pas here i shqipton shkronjat nga një terapi, për t'u larguar nga ligësitë e saj, i rrezes, i dritës, i diellit dhe udhëtimin s’e Abetarja. Dëshirat e saj janë të shumta. pjesërisht po. "Edhe pse është kohë e turbullt, ndalë. Ajo ka dëshirë të veshë fustane të bukura, shumëçka po sqarohet" apo "Po lind e vërtetë, Gjithë këto vite mbyllur pas grilave "bëhet si nuse", imiton traditën e qëndrimit të do të ketë të vdekur". Pra është një kohë S'di se çfarë dite, çfarë stine, çfarë muaji nuseve në këto anë etj. Ajo shfaq interesim brenda së cilës e liga dhe e mira janë përzier Shok kam bërë diellin - një rreze të tij edhe për botën rreth saj, mbi të gjitha për dhe brenda këtij kaosi ka humbur shumëçka. 80 PANORAMË BRODI - FSHAT I TË MOSHUARVE

Mehmet SPAHIU

Fshati Brod, 13 kilometra larg qytezës së Sharrit, që dikur kishte shumë gjallëri, tani duket sikur i përgjumur. Brodjanët rrëfejnë se tashmë mund të mbijetojnë, vetëm falë punës së kurbetit e blegtorisë, ndërkaq viteve të fundit, shumica e të rinjve e kanë braktisur atë, duke iu drejtuar emigrimit ne vende të ndryshme të botës. Ata që ende kanë mbetur këtu, kryesisht merren me punë blegtorie, për te siguruar të ardhurat për mbijetesë. Edhe pse shume afër qendrës komunale, ai shumë pak varet nga ai, ngase ka pak të punësuar. Por, dihet mirëfi lli se Brodi njihet edhe si fshati i njerëzve më jetëgjatë. Shpesh mund të hasësh të moshuar rreth të 80-tave, ndërkaq mund te gjesh edhe shumë sish që i kanë tejkaluar të 90- at. Dhe, për te vërtetuar këtë, marrim rrugën shumë gjëra për banorët e këtij fshati, me as duhani e as alkooli, mësuam se shumë për në thellësi të fshatit. Një grua afër një lartësinë më të madhe në këtë komunë, janë arsyet, përse banorët e këtij fshati stalle bagëtish, e cila ndonëse mbi supe rreth njëmijë e dyqind metra mbi nivelin jetojnë më gjatë. mbante rreth gjashtë dekada, në dukje e detit, e që ka mbi 400 shtëpi. Mustafa Abdija Qehan, ndonëse i ishte afruar të tregonte shumë vitalitet. Ajo në gjuhën e Caro, një malësor i kësaj ane, i cili, siç nëntëdhjetave, thotë se për çdo ditë është saj tradicionale dhe me një sjellje shumë shprehet, asnjë ditë të jetës së tij nuk e ka vizitor i çarshisë, siç i thonë brodjanët miqësore, posa kuptoi qëllimin e vizitës së kaluar larg vendlindjes, na thotë se “sa për qendrës së fshatit. Qehan tregon se këtij fshati, duke drejtuar dorën në drejtim pleq mos pyetni në këtë fshat, ngase ata gjate gjithë jetës së tij nuk ka pasur as të disa dyerve të lagjes së saj, na tha se janë të shumtë, mund të them se gjysma edhe një ditë probleme me shëndetin. shumë prej tyre kanë mbetur në pleq. e mbi njëmijë e pesëqind banorëve, aq sa "Kam përdorur shumë qumësht e djathë “Vështirë është të gjesh të rinj, ndërkaq jetojnë tani këtu, janë të moshuar”.Nga ai Sharri. Edhe kur s'kishim, e gjenim me pleq ke sa të duash”, theksoi ajo. Në një dhe disa të moshuar tjerë, të cilët i takuam miqësi. S'kam pirë kurrë as cigare dhe as bashkëbisedim të shkurtër me të, mësuam në çajtoren e fshatit, ku nuk konsumohej raki, po edhe klima e përshtatshme e ka bërë të vetën.", rrëfen ai për sekretin e jetëgjatësisë. Tashme thotë se shikimin e ka paksa të dobësuar, ndërkohë që për të ecur nuk ankohet fare. Ndërkaq, Shaip Caro, banor tjetër i këtij fshati, i cili i ka kaluar të shtatëdhjetat, duket se është njohës i mirë i bashkëfshatarëve. Ai edhe sot e kësaj dite nuk iu ndahet deleve, për të cilat thotë se i ruan që nga fëmijëria. Edhe ai si sekret të jetëgjatësisë së brodjanëve e cilëson klimën e pastër, prodhimet blegtorale, po edhe marrjen e këtyre malësorëve me punë bjeshke. Caro, pohon se gjatë stinës së verës, pothuajse tërë kohën e kalon në bjeshkë, edhe atë duke udhëtuar nga dy orë në ditë. "Në jetën time mbaj mend se vetëm dhjetë ditë kam qëndruar në shtëpi, atëherë kur jam martuar, ndryshe natyra është vendi më i preferuar i imi. Dhe, ne këtu në Brod, falë Zotit e atë e kemi të mrekullueshme”, thotë ai. DESHMI 81 DËMET E LUFTËS NË FSHATRAT KUK DHE KAPRE

Bedri HALIMI 200 DM; skele ndërtimore (250m2) 3700 DM; makina qepëse (2) 650 DM; lavatriçe (5) 2800 mall ne shitore 7975 DM; miell (6100kg) 2080 DM;miell (43) 34564 DM; rroba (45) 7390 DM; DM; sheqer , fasule, patate (3200kg) 404 DM; motor sharra (19) 3770 DM; kompresor (1) 460 Menjëherë pas përfundimit të luftës në Kosovë rroba 16200 DM; stoli ari (2kg) 25 000 DM; ore DM; kamerë (4) 3375 DM; mall në dyqan 20 000 me instalimin e Qeverisë së Përkohshme elektrike (1) 150 DM; te tjera 4700 DM. Totali DM; dyqani i demoluar (1) 13 000 DM; kuzhina të Kosovës, u instaluan edhe udhëheqjet i të gjitha këtyre dëmeve të kësaj kategorie (4) 5000 DM; enë amvisërie (32) 27300 DM; komunale në komuna. Gjatë punës të është gjithsejtë 156319 DM. fshesë elektrike (17) 5950 DM; gjenerator (2) komunave në Kosovë, me insistimin e QPK- Plaçkitja e kafshëve: lopë qumështore (31) 1250 DM; te tjera 118507 DM;.Gjithsejtë vlera e së, u kërkua që të mblidhen të gjitha dëmet 3211 DM; mështjerra (12) 6000 DM; viça (14) dëmeve te kësaj kategorie është 60 7771 DM; e luftës të shkaktuara nga okupatori sërb. 4950 DM; dema (13) 11600 DM; dele (20) 3000 Plaçkitja e kafshëve: lopë qumështore (57) Kështu edhe në komunën e Sharrit u iniciua DM; sanë (720 balla) 1760 DM; pula (10) 50 DM; 46850 DM; viça (47) 14750 DM; mështjerra (28) procedura e mbledhjes së këtyre shenimeve Gjithsej vlera te kjo kategori e dëmeve është 16830 DM; dele(901) 1408665 DM; qengja (491) përmes formularëve të përgaditur dhe të 59460 DM. 115385 DM; kuaj (9) 6750 DM; dema (9) 10800 shpërndar te udhheqësit e fshatrave. Nga të Plaçkitja e mekanizimit: vetura (12) 83 000 DM; DM; gomar (4) 820 DM; qura (10) 100 DM; pula gjitha shenimet që kanë arritur atëbotë, në traktorë (7) 45500 DM; rimorkio (4) 6650 DM; (60) 300 DM; Gjithsejtë dëmet në ketë kategori komunën e Dragashit, çuditërisht nuk kanë presa e ballave (1) 5000 DM. Gjithsejt, vlera e janë 361 250 DM; arritur shenimet e fshatit Kuk dhe fshatit dëmeve te kjo kategori është 140150 DM. Kurse Plaçkitja e mekanizimit: vetura (11) 29800 DM; Kapre. Të dhënat e përgjithshme të dëmeve shuma e tërësishme e dëmeve të luftës të këtij traktor(10) 26 940 DM; rimorkio (4) 3800 DM; të luftës që janë paraqitur në revistën “Sharri” fshati është 355929 DM. presa për balla (5) 19 500 DM; makinë për pije nr. 34 – 35, dhjetor – janar 1999 - 2000, janë Ndërkaq, dëmet e luftës të fshatit Kuk duken joalkoolike (1) 6000 DM; Shuma e tërësishme të mangëta pikërisht për shkak të mungesës kësi soji: e kësaj kategorie të dëmeve është 860 40 DM; së të dhënave në këtë raport për dëmet e Demolimet shtëpiake: dyer (275) 68900 DM; Kurse shuma e tërësishme e dëmeve të luftës luftës në fshatrat Kuk dhe Kapre, ku thuhet dritare (303) 53120 DM; televizor (147) 58800 në fshatin Kuk është 1055061 DM;. se përfaqësuesit e këtyre dy fshatrave nuk DM; mobile të ndryshme (160) 666900 DM; video P.S. Ndihmesë në llogaritjen e këtyre dëmeve i kanë sjellur fare shënimet. Të dhënat e (101) 18895 DM; reciver (43) 8750 DM; satelit për fshatin Kapre ka dhënë Hasim Kryeziu, mbledhura të të gjitha fshatrave, gjenden në (43) 6450 DM; shporet elektrik (57) 25650 DM; kurse për vlerën e dëmeve të fshatit Kuk, arkiva të ndryshme, ku edhe tani, edhe në të frigorifer (82) 42100 DM; friz (24) 14400 DM; Kujtesa Rashit. ardhmen, studiues të ndryshëm, kanë mundësi tu qasen këtyre dokumentëve për studimet e tyre shkencore, për ta ndriçuar të vërteten NË VEND TË PËRKUJTIMIT nga kënde të ndryshme të shkencës. Ashtu siç studiuesit e sotëm, që kanë hulumtuar nëpër arkiva edhe për dëmet serbe të shkaktuara NDËRROI JETË ISH I BURGOSRI ndaj shqiptarëve në periudha të ndryshme historike si p.sh 1912-1913 etj. Por përkundër këtij veprimi jo të ndershëm, të humbjes së POLITIK SAMIDIN MUHAMETI këtyre të dhënave, megjithatë ato u mblodhën sërish, duke ju falënderuar shumë aktivistëve Me pikëllim të thellë jehoi dhe torturuar nga organet e të këtyre fshatrave, si psh Hebip Osmanit, lajmi i ndarjes nga jeta të sigurimit dhe policisë serbe. Flamur Sylejmanit, Bejtullah Shabanit, Eqerem mikut tonë, bashkëpunëtorit, Në vitin 1999, pas çlirimit u Rrahmanit, Sherafi din Osmanit etj. në fshatin dhe veprimtarit të njohur të dekorua me Mirënjohje për Kuk, pastaj Hasim Kryeziut, Samidin Kryeziut, çeshtjes kombëtare Samidin “Kontributin e veçantë në Feriz Kryeziut, Bajram Kryeziut etj. në Muhametit, i njohur në këtë përgaditjen e rezistencës fshatin Kapre. Duhet të potencojmë, se këto anë me demunitivin ‘Babai’. aktive në Republikën e Veprimtari i çeshtjes Kosovës”. të dhëna nuk janë tërësisht reale për fshatin kombëtare Samidin Muhameti ‘Babai’, e dinte mirë se Kuk, sepse shumë familje të këtij fshati (mbi u lind në Bresanë në vitin ardhmëria e çdo kombi janë 20 sosh), punojnë dhe jetojnë në perëndim. 1945. Shkollimin fi llor e fëmijët, prandaj tehun e Prandaj, dihet mirëfi lli se shtëpitë e familjeve kreu në vendlindje, ndërsa angazhimeve të tij intelektuale që tashmë nuk janë në Kuk, janë të mbyllura, shkollën normale e kreu në e kishte përqendruar pikërisht si dhe faktin tjetër që, përderisa këto shtëpi Prizren në vitin 1964. Pastaj, te fëmijët tanë, duke lënë janë të njerëzve që kanë punuar e punojnë ndoqi studimet ne Fakultetin kujtime të pashlyera të në botën e jashtme, rrjedhimisht kanë pasur e shkencave matematiko- gjenerata të shumta të kësaj mekanizim më të sofi stikuar, vetura më natyrore ne drejtimin e treve, të cilat gjithsesi do të të shtrejta, teknologji më të avancuar të Gjeografi së. jetojnë për jetë të jetëve. aparateve të ndryshme, kështu që edhe dëmet Samidini, pastaj punoi si mesues që nga ‘Babai’, e kreu misionin e tij, duke ju që u janë shkaktuar atyre, janë më të mëdha, e viti 1965 në shkollen fi llore “29 Nentori” në bashkuar kështu përfundimisht njerëzve të që këta aktivist të këtij fshati nuk kanë mundur Bresanë, ku si mësimdhënës punoi plot 45 pavdekshëm, duke hyrë kështu përgjithmonë t’i mbledhin këto shënime. Pritet që në të vjet. në Panteonin tonë kombëtar. Si duket jo ardhmen, këto shënime të plotësohen dhe t’u Gjatë viteve 1990-1998, kur u zhvillua arsimi rastësisht, ai u nda nga kjo botë pikërisht dërgohen institucioneve përkatëse. Llogaritja parallel në Kosovë, Samidini ishte drejtor i më 26 mars, datë kjo kur në vitin 1981 në është bërë në marka gjermane, ashtu siç shkollës fi llore “28 Nentori” në Bresanë. Prishtinë, ju tranden themelet e Jugosllavisë Me shpalljen e pluralizmit politik në Kosovë, titiste. kanë qenë të mbledhura të dhënat e të gjitha ishte i angazhuar politikisht në Partinë Samidin Muhameti, si luftëtar i lirisë, me fshatrave tjera më 1999. Fshatare të Kosovës. veprimtarinë e vet pos në edukimin e brezave Në Kapre janë mbledhur deri më tani këto të Në vitin 1993 u burgos nga pushtuesi të rinjë, trokiti vazhdimisht në ndërgjegjen dhëna për dëmet e luftës, në këtë rast po bëjmë serbë, me akuzat si “pjesetar i forcave të tonë kombëtare. Ai e ka ndjerë me shpirt sqarimin se numri në kllapa tregon sasinë, kurse armatosura të Republikes së Kosoves” dhe për veprimtarinë e atdhetarëve, duke qenë edhe numri pas kllapave vlerën në euro. “Organizim për cenimin e rendit kushtetues vetë i tillë, prandaj edhe ju bashkua atyre Demolimet shtëpiake: dyer (98) 23330 DM; të Republikës së Serbisë, si dhe “Përgaditje përgjithmonë. Varrimi i tij u bë me nderime dritare (88) 11770 DM; televizorë (42) 10130 për planifi kimin e sulmeve të armatosura me nga bashkëfshatarët, pushtetit komunal dhe DM; radio(32) 5380 DM; video (30) 5535 DM; qellim shpërbërjen e territorit të Republikës bashkëveprimtarët, më 26 mars 2011 në reciver (20) 3325 DM; antena satelitore (17) së Serbisë”. varrezat e fshatit Bresanë. 4170 DM; shporet elektrik (17) 6300 DM; Nga burgu u lirua në vitin 1995. I qoftë i lehtë dheu i tokës shqiptare. frigoriferë (29) 7860 DM; makina qepëse (1) Pas burgut vazhdoi me aktivitetet politike, I përjetshëm qoftë kujtimi për Samidin 500 DM; gjeneratorë (1) 1700 DM; thithëse ku kryesisht u fokusua në organizmin e Muhametin elektrike (1) 100 DM; pushke gjuetie (1) 1200 mësimit në institucionet paralele, për të cilin DM; sharra motorike (17) 6770 DM; lavatriçe (1) aktivitet në vazhdimësi ishte i perndjekur Bedri Halimi 82 UDHEPERSHRIM MBI GJËRAT QË NUK LËVIZIN BIE PLUHURI

Mitat FEJZA

Këta ishin gjimnazistët, të cilët lëvizen përballë situatave të ngurta të viteve më të errëta të dhunës dhe izolimit, kur mohohej çdo e drejt elementare e lirisë së lëvizjes. Ishte pikërisht koha kur ndrydhej tmerrsisht arsimimi dhe kultura shqiptare duke u përndjekur çdo përpjekje që përpiqej të ngjallte aspiratat kombëtare. Si, këtu e 30 vite më parë me moton e nje proverbi të shprehur në titull, që ishte edhe udhërrëfyes i tyre veçmas nga viti 1981, dhe idealet e bartura ndër shekuj për Shqipërinë, bënë që pas organizimit të 30 vjetorit të maturës, të organizojnë një vizitë 3 ditëshe nëpër Tokën Mëmë – Ëndrrën e kahmotshme të brezave. Ishte ora 5 e 35 min., të premten e 7 tetorit të vitit 2011, U takuam në autobusin e agjensionit të udhëtimeve për Suedi-Kosovë NB RESOR AB të pronarit Nexhmedin Vehapi nga Shajnja me shoferin Dashmir Zenelin, të cilët ofronin gratis autobusin bashk me pijet dhe ëmbëlsirat që kishin vënë në shërbim për ne. Nga këtu, prej Tyrbes së Pllavës u nisem menjëherë. Në ora 6 arrijmë te market NISI për të pirë kafenë dhe më pas nisemi drejt Morinës duke hyrë në territorin e Shqipërisë, pasi u identifi kuam nga zyrtarët e kufi rit. Duke përshkuar nga Gjegjani rrugën e kombit i afrohemi uzinës së bakrit që tashmë si një gërmadhë kujton të kaluarën socialiste. Rreth orës 7 hyjmë në zonën e Kukësit ku na ngritet nostalgjia e bashkimit, te shikojmë në një rrjedhë të përbashkët Drinin e Bardhë me Drinin e Zi. Dhe duke depërtuar me krenari drejt thellësisë së grykave përmes rrugës së kombit, djathtas dhe majtas na shfaqen mbishkrimet casa mia dhe reklama të shumta si Bar kafe ARDONI, universiteti VITRINA, ALBEK Deri këtu nuk vërehej asnjë uzinë, përveq fabrikës – ulliri i Enverit duhet prerë !!!”). A ka dëshmi më SIGMA etj. Që tregojnë se këtu më, kanë lëshuar së cimentos në Milot, e vetmja funksionale nga të gjallë se kjo, mendoja në këto çaste. Para një vend ato të para 10 viteve si parti e punës, rroftë sistemi socialist. Zonës së Laçit dhe degëzimeve bote të tërë tregojmë me të këtilla vepra se dijmë partia, e rrofshin, e rrofshin… . rrugore Fushë Krujë-Tiranë-Durrës dhe Shkodër- të bëjmë mrekulli që s’di ti bëj askush në botë Duke u futur në tunelin madhështor, pashmangshëm Hani i Hotit sikur u garojnë vazhdimisht reklamat -kaq tronditëse!!! se ç’mu kujtua krahasimi i menjëhershëm, se si e shumta LAVAZH te refl ektohet modernizmi i Ora shënon 15 e 25 minuta jemi duke lëvizur në këtu para 10 viteve lëvizjet dhe bartjet mateshin shpejt i Shqipërisë prej karrocave e samareve me drejtim të Lushnjes. Degëzimit të rrugës Rrogozhinë me shpejtësinë dhe fuqinë e gomarit e sot me kafshë deri te makinat më luksoze. Vazhdojmë - Spille përparojmë rrugëtimin tonë drejt Fierit. makinat më të forta, të shpejta dhe luksoze rrugëtimin Tiranë-Durrës dhe Mamuras –Adriatik, Pashmangshëm ndalemi skaj rruge. Shikimin e që lirisht mundësojnë këtë infrastrukturë ta ku skaj rrugës vërehen jo vetëm reklamat –mish të gjithë shokëve e tërhoqen banakë tregtie që krahasojmë me Europën. Prandaj duket se vargu derri e gici, por edhe vet ata te ekspozuar jashtë shitnin lloje të ndryshme nga prodhimet frutore të i këngës që vjen nga e kaluara socialiste “ …hapi në rrezen e diellit dhe gazrat e automjeteve që jugut. Kësaj rradhe si për kurreshtje blejmë nga ynë është kilometër” ka zënë vend tash pas 50 nuk janë të paktë për ndotje. Akrepat e orës hurmat dhe hidet, të cilave sot u mësuam emrat vitesh. tregonin orën 8 e 20 minuta, hyjmë në Fusharrëz dhe ndoshta shumica prej bashkëudhëtarëve të Rrugës te Kalimashi Tiranë- Pukë sikur krahasohet duke u shtrirë zonës industriale, në të dy krahet e gjeneratës i shijuam për herën e parë. Tani më rruga e re me të vjetrën duke na shpurë drejt kësaj rruge dhe reklamimet e vazhdueshme- mish ora ishte 15 e 40 minuta, duhej mësyrë Fierit, prej Fusharrëzit përballë minierës dhe rrugëve- lope viçi dhe mish derri-guci, sikur koinçidojnë me nga shenjat e rrugëve na kujtojnë edhe Divjakën e monopate që kanë vulosur historinë e vjetër universitetin bujqësor- institutin e bujqësisë që nuk Çermen në anën e djathtë të rrugës. Ka kohë që në dhe të re të Shqipërisë. Akrepat kishin lënë oren janë larg nga këtu. Kamza, na shpalos ndertimet e të dy anët na shoqërojnë pamjet e mrekullueshme 7 për 14 minuta, Tuneli Kalimazh prej 5800m. reja arqitektonike si një tregues se jemi duke hyrë të vreshtave me ullinj dhe ndonjë bunker aty këtu tashmë na kishte bartur si me dorë drejt luginës së në Tiranë. Tashmë ora ishte 9:00h. Ne, sapo kemi që na rikujton se e kaluara socialiste ende gjendet lumit FAN, e cila edhe nga ekspert botëror është zënë parkingun përballë stadiumit Qemal Stafa” këtu. vlerësuar si platformë e vetme që ka mundësuar të dhe “bëhëmi gati të vizitojmë Tiranën. Kjo duket të jetë Zonë shumë e plleshme e bëhët Rruga e kombit. Tashmë këtej, nuk shohim Shqipërisë Jo me kot përmendet Fusha e Myzeqesë. bunkerë që dikur na shoqëronin nga Morina deri Pas 5 orë vizitë Tiranës bënim gati valixhet për Pra duket sheshazi me këtë kalim këtu, se Myzeqeja këtu, por vetëm kulla të vjetra dhe shenjëzime të braktisur kryeqendren e Shqipërisë. Ora ishte është begatia e Shqipërisë. Si duket nuk mund të si udhërrëfyes Tiranë-Reps- Rreshen-Milot, si 14 e 30 minuta. Tashmë në të majtë lëjmë QTU krahasohet Lushnja me Fierin në këtë aspekt sepse paralajmërim se na prêt Puka, Mirëdita, Miloti, –Qendren tregtare City Park –hoteli continental qe të dyja duket se hambarët i kanë të mbushur Fushë Kruja, Laçi etj. dhe prapa tij si në horizont, në të djathtë të me këto dhunti natyrore që ekzistuakan këtu. Ora Tashmë zbresim nga Rresheni drejt Mirëditës, autorrugës Tiranë –Durrës duket Vore, Gërdec te na 15 e 50 minuta, në të majtë braktisim rrugën 40 ku vazhdojmë udhëtimin te shohim rrugën e kujton tragjedinë e eksplodimit të strehimorëve të kilometërshe që shpie për Berat dhe drejtohemi vjetër Qaf-mal –Fusharrëz, përballë ndodhemi në municionit që mori jetëra njerëzish të pafajshëm. rrugës Gjirokastër – Vlorë me piksynim Vlorën. degëzimin e rrugëve Tiranë- Milot-Rrëshen dhe Ndërkaq për pak kilometra në të majtë duket Nexhat Qusaj, i cili qysh kur kemi hyrë rrugës Milot-Lezhë-Tiranë. Me përfundimin e autostradës, lagja e boshnjakëve me serat e ullinjëve shkallë- së kombit që kishte nisur këngën, sidomos atë këtu ku rruga e re mbetet në të djathtë dhe e shkallë. atdhetare që i fl e në zemër, tashmë kur jemi vjetra në të majtë me një kafeteri të vjetër që Në ora 14 e 50 minuta arritem në Durrës në vendin drejtuar kah Vlora e Pavarësisë sikur emocionohet ruan kujtimin e torturave të asaj kohe të egër. që e kishin vendtakim turistët nga Kosova te Rrota edhe më shumë. Nuk pushojnë kohë pas kohe as Me autobus depertonim Rubikut dhe na shfaqen e Kuqe. Vazhdojmë udhëtimin tonë nëpër Durrës, shakat dhe barcoletat të cilat janë pa dorëza. shenjat paralajmëruese të drejtimeve rrugore drejt Golemit, Shkëmbit të Kavajes duke lënë Duke iu shmangur në të djathtë rugës së Kolonjës Burrel –Peshkopi dhe Tiranë- Durrës- Shkodër. Në anash në të djathtë plazhet e bukura të qytetit të ecim me autobus drejt Fierit, në të majtë duke lënë vazhdimësi, arrijmë te Ura me Harqe mbi Mat. Në Durrësit. Nga ky itinerar kemi përshkrimin Kavajë – përballë kopshtin zoologjik, dhe hypja mbiurën e hyrje të Milotit, braktisim djathtas Urën e Zogut, Lushnje - Fier – Vlorë që nënkupton rrugëtimin tonë lumit Mrrocka, na bën me dije se jemi në qytetin lëshohemi hapësirës së rrafshtë duke braktisur drejt qytetit heroik të Vlorës tek i cili planifi kojmë e Fierit, pikërisht në orën 16 e 10 minuta. Këtu, majat dhe kodrinat e thepisura shkëmbore. të kalojmë natën. Duke hyrë në Kavajë, si çdoherë edhe njëherë na shfaqet një infrastrukturë e bukur Udhëpërshkrimin tim po ma mundësojnë të jetë që këtu në Shqipëri tranzicioni para 10 vitesh e rrugëve dykahëshe, e cila herë hërë kalon në të më komplet Naser Arifi , i cili si duket i ka të kishte lënë befasi të shumta, edhe kësaj rradhe vjetrën që shfaqet në këtë vazhdimësi me një fresktëta emërtimet këtyre anëve të Shqipërisë syri të kap një pamje të jashtëzakonshmne, numër më të theksuar të bunkerëve. Në orën 16 e dhe spjegimeve të kohë pas kohshme që i bën Seran oxhakun e fabrikës, të cilin e kishin bërë minare 40 na vjen Vjosa me madhështinë e saj të kohës. Skeraj për aspektet e gjeopolitikës shqiptare. ( “s’kanë faj, fabrikë e Enverit duhet bërë Xhami Dhe nga rruga e vjetër, kalojmë në të renë përsëri 83

duke iu drejtuar Vlorës, pranë një Kriporeje. Koha ishte e stolisur me disa reklama në të cilat po ec gjithnjë e më shpejt, bashk me shpejtësinë shkruante “9 tetori- dita e çlirimit të Sarandës” e autobusit. Ora është fi ks 17h. Jemi në Vlorën ç’koinçidencë, për ti ruajtur në kujtimet tona heroike. Parkojmë autobusin në parkingun te dy data të rëndësishme. Ora 9 e 20 minuta, në Shtëpia Muze e Pavarësisë, përballë bregut të dalje të Sarandës, kalojmë buzë Vrionit fshat, Adriatikut, dallgëve të shkumbuara të të cilit në në vazhdim takojmë shenjëzimet që përshkruajn këto orë të mbrëmjes ia ndiejmë aromën e jodit drejtimet rrugore Gjirokaster- Kakavi – Konispol duke ia soditur me kujdes kaltërsinë e tij qiellore. dhe ofertat me Pestroc lumi, e Trofte, sapo jemi Shoferin e autobusit z. Dashmir Zeneli e pyes për drejtuar rrjedhës së Bistricës II, ku gjendet njëri gjatësinë e këtij rrugëtimi një ditor nga Sharri hidrocentral duke arritur te Bistrica I, hidrocentrali deri në Vlorë, i cili duke lexuar në topograf më kryesor. Dhe ashtu duke e ndjekur shtratin e saktëson gjatësinë deri këtu në gjirin e karaburunit nivelizuar, për mrekulli, të lumit dhe rrjedhen të Vlorës se është 352 kilometra. e tij kristal, arrijmë sakt në orën 10 te SYRI i Pas vizitës që i bëmë qytetit historik dhe bregdetar KALTËR Lexojmë tapografi n Sarandë-Syri i kaltër të Vlorës, Shtëpisë Muze të Pavarësisë dhe 22 km. Një park i pashembullt me një bukuri të permendores rreth 2 km. nga këtu, u vendosem rrallë natyrore, Shkuam deri te burimi. Nuk mund në hotelin REGINA për të ngrënë darkën dhe për ta besoj njeriu se do të magjepsej kaq shume nga të kaluar natën këtu, nga terrasat e të cilit të kjo gurrë e ky pyll i mbërthyer plot gjelbërim. Pas joshnin dallgët e detit të trazuar me zhurmën e një përjetimi dhe relaksi shpirtëror largohemi me tij magjepse dhe bukurinë e tij përrallore që ia shpresë se do të vijmë këtu edhe herave tjera. shton aq bukur refl ektimi i hënës, e cila shfaqet Kjo freski bëri që në të kthyer brenda në autobus kohë pas kohe në këtë mbrëmje kur herë binte shi të zhvillohet panderprërerë një gjallëri e plotë. e herë kthjellohej qielli. Sikur na i shpaloste të Edhe ata që deri më tani ishin të heshtur fi lluan të gjitha stinët brenda një nate, e cila për ne ishte paraqiten pranë shoferit duke e marrë mikrofonin ditë ngase kundruam deri vonë detin që ishte fare në dorë për të treguar barcoleta të shumta që pranë nga HOTEL REGINA . nuk u ndalen deri kur do të arrijmë në Kosovë. Dita e 2-të, e shtunë 8 tetor 2011, ora 8 e 55 minuta. Sarandës. Ora 10 e 45 braktisim Himarën dhe në Aqif Senje, Hazer Dedaçi,e Beadin Çengaj morën Nisemi rrugësVlorë-Elbasan për në Sarandë, nëpër shenjën skaj rruge kuptojmë se kemi edhe 51 km inisiativën. Poashtu Myzafer Kolloni e Nesim Orikum që përshkon bashkinë e Vlores. Nga niveli deri në Sarandë. E nga Okumi deri këtu kemi bërë Kolloni sikur garonin me ‘ta. Drejtohemi për i detit, ngjitemi lartësive të rrepishme që ngriten rreth 2 orë rrugë. Pilurin e lëjmë në të majtë. Syri Gjirokastër, duke iu shmangur Delvinës. Ora është njëra pas tjetres me krenari, sikur thonë se s’ka këtej të fokuson kodrina e ultësira të mbushura 11. Gjirokastrën e kemi 27 km nga këtu. Kalojmë këmbë e huaj që na shkel në këto anë. Ora është vetëm me ullinj si në Borsh edhe në Qepare ku orientimeve rrugore Frashtan- Libohovë- Llazarat 9 e 30 minuta. Shoferi ynë, Dashmiri, të cilit i kaluam rreth orës 11h. Tashmë ultësira sikur i ka për 20 minuta. Ndalemi për pak çaste në Tepelenë drejtohemi të lumtë Dashi, trimërisht u ngjit me zënë vendin lartësive që na shoqëruan deri këtu. për të marrë një foto para përmendores së Ali shkathtësi dhe zgjuarsi të rrallë deri në majën Në orën 11 e 30 minuta, kalojmë nëpër fshatin Pashë Tepelenës. Vazhdojmë drejt Gjirokastrës prej 1400 m. për të vazhduar zbritjen drejt pikës Lukovë dhe duke braktisur degëzimin e rrugës për me ato rrugë gjarpërore nëpër shpatijet prej 0 –qytetit të Sarandës. Duke zbritur në Tiranë, i drejtohemi Sarandës. Ora është sakt 12. rrase, që aq bukur shfaqen të shtresuara që vetëm 774 m lartësi kalojmë fshatin turistik Llogora, i hyjmë në Sarandë. Ç’mrekulli të shohësh këtu. Zoti ka ditur ti ndërtoj. Ora 11 e 30 minuta na cili përveç reklamës uji i panjës ofron djath, gjizë, Bukuri përrallore. Kundruall çdo gjëje gjithëçka të gjen para përmendores së Çerçiz Topullit, sikur kos dhe lokale hoteliere. Ora është bërë 10 kemi josh. Përshtypjet tona mbeten të papërshkruara. na prêt me mirëseardhje në hyrje të këtij qyteti zbritur te Hondraqa. Serat e shumta prej ulliri dhe Nga gjithë kjo dhunti e bukur natyrore që ua fail turistik. Dhe mbresa për bukuritë dhe pastërtitë fi ku sikur paralajmërojnë se e kemi afër bregdetin. Zoti për këtë klimë kaq të butë dalim grupe – grupe e qyteteve turistike të Shqipërisë sa vjen e rritet Dhe aty për aty u largua mjegulla që na shoqëroi nga 22 sa ishim gjithsej, për të pushuar paksa me bashk me historinë që ngërthejnë në vete ato. këtë ditë me shi majave të këtyre kodrinave. Dhe nga një espresso, makiato e pije freskuese nëpër Këtu vizitojmë të gjitha fi gurat më eminente befas u shfaq atje posht në horizont deti. Kjo lokalet hoteliere si Bar Piceria “ Limani” etj. të kombit që pikërisht kanë lindur këtu dhe që pamje sikur paksa e qetësoi pedagogun mbi 60- që gjenden rreth e përqark bregut të Adriatikut kanë lëshuar rrënjë më veprat e tyre patriotike. tat, profesorin që na nderoi këtë marshutë Z. Esat te vjen dallgë dallgë fare pranë nesh, sikur na Vizituam kryesisht qytetin në anën e majtë –kah Krasniqin, të cilit i ishte rritur pulsi paksa nga këto dëshiron mirëseardhjen. kalaja, e cila ngritet me madhështi mbi qytet. lartësi dhe laqe zik-zake me pjerrtësi prej 10%, i Pas një pushimi, para se të vendosemi nëpër Pastërtia duket e jashtëzakonshme . Vështirë e ke cili ishte mysafi r në këtë ekskursion të gjeneratës dhomat e hoteleve të Sarandës për të kaluar të shohësh bërrllog e pluhur në kalldërmat gjysëm së vitit 1962 bashk me Abdurrahman Kryeziun dhe natën, planifi kojmë të vizitojmë Butrintin. Në shekullore të shtruara nëpër rrugë. Udhëtimit mua Mitat Fejzën, i të njëjtës gjeneratë, por me ora 14 nisemi për Butrint. Kalojmë territorin e tonë në vazhdim i krijojnë atmosferën e rradhës shkollim në Prizren. Dhe kur jam këtu Masar Piraj komunës Ksamil dhe hyjmë në Butrint në ora 14 Shemsidin Domuzeti, Rrahman Domuzeti dhe sikur mi lexon mendimet dhe thot se:”Mitati ka e 30 minuta. Butrinti ishte edhe një kuriozitet për Shyqri Domuzeti që krijojnë atmosferë brenda lakmi që i takon kësaj gjenerate të ’62-të që kreu ne, te i cili shpalosej ndeshja e civilizimeve dhe në autobus. Pas vizitës që i bëjmë Gjirokastrës e gjimnazin në Dragash”. Dhe këtë rast mysafi rëve kulturave të ndryshme që nga antika deri më sot. lëshojmë edhe atë për t’ia lënë rradhën të gjitha na e dha Refki Sadiku, i cili na konsideroi gjatë Këtu u pajisëm me materiale të bollshme arkivore, vendeve tjera që na presin deri në Tiranë, të gjithë qëndrimit tonë atje deri në të kthyer si të cilat do ti kemi të freskëta për çdo kohë. Në cilën e kemi larg nga këtu për 228 km.,ashtu si mysafi rë të tij veçantë me të gjitha shpenzimet. Butrint, mund të shohësh në horizont kufi rin me do t’ia lëmë rradhën të na argëtojnë brenda në Nga autobusi lexojmë shënjat në rrugë Dhërmi – Greqinë. Takojmë një Çam, të cilin e marrim autobus në vazhdim edhe Rexhep Qafl eshi, Asllan Himarë 17 km. Në Himara arrijmë në ora 10 e 30 bashk me gruan e tij në të kthyer deri në Sarandë. Nebiu, Aledin Halimi, Refki Muharremi e Shkelzen minuta dhe na bien në sy drunjë të shumtë fi ku. Këtu përfi tojmë nga rasti për të shkëmbyer paksa Skeraj. Tashmë jemi kthyer për Tiranë drejtimit Këtyre anëve rrugët janë mjaft të papërshtatshmë nga historia jonë e përbashkët. Nga Butrinti të kundërt duke mos u kthyer rrugës nga Vlora. ndaj kohë pas kohe Dashit – shoferit i themi të largohemi në orën 16 e 30 minuta, dhe shkojmë Duke kaluar fshatin Shtepez vazhdojmë drejtimit lumtë për kujdesin e duhur e sidomos kur në për Sarandë. rrugor Tiranë –Tepelenë duke lënë djathtas rrugën fshatin VUNO kalon një kthesë, e cila nuk duket Dita e 3-të, e dielë 9 tetor. Braktisim hotelet ku Korçë (140 km)- Permet. Në Tepelenë arrijmë në të ketë qenë më e gjerë se 2.5 m.. Himara – Jali kemi kaluar natën dhe bëhëmi gati për ta lëshuar ora 13.00. Vazhdojmë drejt segmentit rrugor Fier- – Qafa e Vishes i prijnë rrugëtimit tonë drejt qytetin e Sarandës. Edhepse e dielë . sot Saranda Durrës- Tiranë. Pashmangshëm kemi një tërësi si Ballshin, Mallakastrën, Lushnjën, duke u rikthyer në rrethin prej nga kemi braktisur Durrësin dy ditë më parë. Duke lënë majtas Kolonjën Divjakun dhe djathtas Rrogozhinë- Kapshticë –Korçë- Elbasan – Spile i afrohemi Kavajës dhe Durrësit. Këtu kemi mbyllur qarkun. Në Tiranë arrijmë në orën 17 e 30 minuta. Për pak ndalemi në të djathtë në CITY PARK –qendren e njohur tregtare dhe pastertia si duket ka zënë vend këtu. Gjithëçka duket në vendin e vet dhe me vend. Darkën e kemi te rezervuar në dalje te restaurant Brazilia, prej nga vazhduam rrugën për Kosovë. Në vend të përfundimit: Te krahasoj një vizitë të bërë Shqipërisë menjëherë pas lufte dhe asaj që kemi takuar këtë fund jave, dallimet janë të pakrahasueshme. Më konkretisht, Shqipëria vërtet po hedh shtat dhe po vishet përditë e më shumë me petkun evropian. Ky zhvillim kaq i shpejt jo vetëm neve si gjeneratë e gjimnazistëve të 62-tës, por gjithë shqiptarëve kudo që janë na SSARANDAARANDA GJIROKASTRAGJIROKASTRA premton ardhmërinë. 84 AKTIVITETE

Në Kosavë dhe Llopushnik mbahet manifestimi tradicional “Flaka e Janarit” FLAKA QË DUHET MBAJTUR NDEZUR

Mirsad KUTELI

Në kuadër të manifestimit tradicional “Flaka e Janarit” kushtuar dëshmorëve të kombit vëllezërve Jusuf e Bardhosh Gërvalla dhe Kadri Zeka u mbajtën orë letrare nën organizimin e Shoqatës Kulturore Ymer Prizreni. Në manifestim ishin të pranishëm pjesëtarë të medieve, karvani i shkrimtarëve nga Opoja, arsimtarët dhe nxënësit e shkollave fi llore “Ulina” nga fshati Kosavë dhe “Shaban Shabani” në Llopushnik, në të cilën vijojnë mësimin nxënës nga tre fshatra të kësaj ane si Brezne, Buqe dhe Plavë. Manifestimi kulturor Flaka e Janarit fi lloi në fshatin Kosavë, me ç’rast në hapje të orës letrare kushtuar dëshmorëve, shkrimtari Mirsad Me rastin e përvjetorit të tretë të pavarësisë Kuteli tha se manifestimi tradicional mbahet për nder të dëshmorëve të kombit Jusuf e Bardhosh Gërvalla dhe Kadri Zeka, si dhe disa atdhetarëve tjerë, të cilët ngritën zërin sidomos në demonstratat e viteve ’68 dhe ‘81. “Ata e ndezën fl akën e lirisë, të cilën e mbajtën OJ KOSOVË OJ NËNA IME ndezur luftëtarët e lirisë, e që duhet ta vazhdoni ju nxënës të dashur”, tha poeti Mirsad Kuteli. Për biografi në e dëshmorëve Jusuf e Bardhosh Gërvalla, Kadri Zeka, KËNDOHET NË RESTELICË Rexhep Mala e Nuhi Berisha, foli kryetari i Shoqatës Kulturore Ymer Prizreni, shkrimtari Bedri Halimi. Me rastin e trevjetorit të pavarësisë së Kosovës, karvani i shkrimtarëve Ndërkaq më pas shkrimtarët e kësaj ane, Demir Reshiti, Ibrahim nga Opoja mbajti orë letrare në fshatin Restelicë të komunës së Skenderi, Ismet Lecaj, Bedri Halimi, Abaz Cengaj, Mirsad Kuteli, Hatim Dragashit. Neziri, Osmon Bojaxhiu, si dhe artdashësi nga Prishtina, Vehbi Ejupi Manifestimi është organizuar nga Shoqata Kulturore Ymer Prizreni, lexuan poezitë e tyre me motive për dëshmorët e kombit. Po ashtu, e cila tashmë ka organizuar një varg aktivitetesh kulturore, duke edhe nxënësit e shkollës ‘Ulina” të fshatit Kosavë deklamuan poezitë shënuar kështu festat dhe ngjarjet kryesore për popullin e Kosovës. e tyre që i kishin shkruar enkas kushtuar dëshmorëve. Mnifestimin e përshendeti kryetari kësaj Shoqate z. Bedri Halimi, i cili Në fund poetët dhuruan disa ekzemplarë të librave të tyre për theksoi se ky manifestim është i një rëndësie të veçantë për faktin bibliotekën e kësaj shkolle. se organizohet në shkollën fi llore “Restelica”, një fshat i cili është i Karvani i këtyre shkrimtarëve e vazhdoi shtegtimin edhe në Llopushnik populluar nga etniteti goran, ku përpos mësimit në gjuhën boshnjake, në shkollën fi llore “Shaban Shabani”, në të cilën gravitojnë nxënës mësimi zhvillohet edhe në gjuhën shqipe. nga tre fshatrat e Opojës, si Brezne, Buqe dhe Plavë. Kjo ngjarje kulturore fi lloi me intonimin e himnit kombëtar nga Në hapje të orës letrare, drejtori i kësaj shkolle ju shprehi falënderimet nxënësit e kësaj shkolle. poetëve, të cilët në vazhdimësi po i mbajnë gjallë aktivitetet përmes Poezitë e tyre me motive për pavarësinë si dhe ato me motive sociale të cilave rikujtohet historia dhe tradita shqiptare. Më pas moderatori i recituan nxënësit e kësaj shkolle në gjuhën shqipe dhe boshnjake. Gjithashtu poezitë e tyre i deklamuan poetët: Mirsad Kuteli, Demir dhe poeti i kësaj ane, Abaz Çengaj bëri një prezantim të shkurtër Reshiti, Ibrahim Skenderi, Bedri Halimi, Hatim Neziri, Osmon Bojaxhiu rreth manifestimit. dhe Ismet Lecaj. Ndërkaq, kryetari i Shoqatës Kulturore Ymer Prizreni, Bedri Halimi, Është e rëndësishme të përmendet se, për dallim nga viti i kaluar, më njëherësh poet dhe aktivist i çështjes kombëtare bëri një paraqitje shumë nxënës janë të interesuar të mësojnë gjuhën shqipe, fakt ky të shkurtër për jetën dhe veprën e dëshmorëve të kombit Jusuf e që e shprehen edhe përmes recitaleve dhe këngëve me rastin e orës Bardhosh Gërvalla, Kadri Zeka, Rexhep Mala e Nuhi Berisha. letrare për pavarësi. Edhe në këtë orë letrare, vargjet e tyre i recituan nxënësit e kësaj Manifestimi kulturor e arriti kulminacionin artistik dhe emocional, kur shkolle dhe poetët nga treva e Opojës. Poetët kanë dhuruar librat e grupi i nxënësve të shkollës fi llore ‘Restelica’ e këndoi këngën “Oj tyre edhe për bibliotekën e kësaj shkolle. Kosovë oj nëna ime” në praninë e të gjithë nxënësve dhe arsimtarëve Aktivitete të tilla për nder të të rënëve për liri janë mbajtur edhe të kësaj shkolle si dhe të aktivistëve nga ky fshat i largët në zonën në të kaluarën, por duhet të mbahen edhe në të ardhmen, ngase kufi tare. dëshmorët meritojnë më shumë, ata nuk kursyen asgjë, dhanë dhe Kurse aktiviteti i gjithëmbarshëm përfundoi me një tryezë diskutimi më të shtrenjtën që ne sot të festojmë pa frikë. rreth gërshetimit kulturor e artistik ndërmjet shkrimtarëve nga Opoja 85

dhe dashamirëve të artit të kësaj ane. Manifestimet kulturore në treva të tilla, si kjo kushtuar përvjetorit të tretë të pavarësisë së Republikës së Kosovës, jo vetëm që kanë peshën e tyre historike, por njëherësh shërbejnë edhe në përafrimin e komuniteteve që jetojnë në Kosovë.

Në Bellobrad dhe Dragash mbahet manifestimi kushtuar ngjarjeve të vitit 1981 dhe “Epopesë së UÇK-së” MARSI SJELL PRANVERËN POR EDHE LIRINË Në kuadër të festave të marsit, që organizohen për nder të demonstratave studentore dhe të luftës së lavdishme të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, duke rezultuar në manifestimin tradicional “Epopeja e UÇK-së”, u mbajtën orë letrare në dy shkolla të komunës së Dragashit. Nën organizimin e Shoqatës Kulturore Ymer Prizreni, të përbërë nga karvani i shkrimtarëve nga Opoja u shënuan festat e marsit në shkollën fi llore “Sezai Surroi” të fshatit Bellobrad të Opojës dhe në fi llore “Sezai Surroi” të fshatit Bellobrad të Opojës dhe në Shkollën Shkollën fi llore “Fetah Sylejmani” në qytezën e Dragashit. Manifestimi fi llore “Fetah Sylejmani” në qytezën e Dragashit i deklamuan vjershat kulturor, orë letrare kushtuar 30 vjetorit të ngjarjeve madhështore të e tyre shkrimtarët e kësaj ane, Hatim Neziri, Ibrahim Skenderi, Ismet vitit 1981 dhe 12 vjetorit të epopesë së lavdishme të UÇK-së, ku për Lecaj, Bedri Halimi, Demir Reshiti, Abaz Cengaj, Mirsad Kuteli, Osmon rëndësinë e këtyre ngjarjeve në historinë më të re të Kosovës, foli Bojaxhiu, si dhe artdashësi nga Prishtina, Vehbi Ejupi. Po ashtu, edhe veprimtari i hershëm dhe protagonisti i këtyre ngjarjeve nga komuna nxënësit e këtyre dy shkollave fi llore recituan vjershat e tyre që i jonë, Bedri Halimi, kryetar i Shoqatës Kulturore Ymer Prizreni, ku kishin shkruar enkas kushtuar dëshmorëve. pos tjerash theksoi, se “ngjarjet e vitit 1981 ja tranden themelet e Në fund poetët dhuruan disa ekzemplarë të librave të tyre për Jugosllavisë së atëhershme komuniste, kurse Adem Jashari me rënien bibliotekat e këtyre shkollave, të cilat do të lexohen ndër gjenerata. e tij dhe familjes së tij në altarin e lirisë, e ndërpreu procesin e Gjithmonë rinia ka përcjellë energjinë për ndryshime pozitive brenda ‘vdekjes së heshtur’ të Kosovës. një shoqërie, andaj edhe nxënësit dhe studentët si ardhmëria e Në manifestim ishin të pranishëm pjesëtarë të medieve, karvani i kombit, patën ndikimin kryesor në ngjarjet më të rëndësishme të shkrimtarëve nga Opoja, arsimtarët dhe nxënësit e këtyre shkollave historisë shqiptare. fi llore, në të cilën vijojnë mësimin nxënës nga disa fshatra të kësaj ane.Ngjarjet që fi lluan me demonstratat e viteve ’68 dhe ’81, atëherë kur fi lloi diskriminimi i hapur i shqiptarëve ishin studentët ata të Orë letrare kushtuar ditës së fl amurit cilët u gjenden në ballë të demonstratave të përkrahur nga populli në gjimnaz paqedashës e liridashës. Mirëpo, demonstratat dhe protestat nuk do të ndalen me kaq, por ato do ta arrijnë kulmin me grevë urie nga minatorët e Trepçës kur në vitin 1989, Serbia e suprimoi Kushtetutën e Kosovës të vitit 1974. FLAMURI SHQIPTAR DO TË Në këtë kohë fi llon dëbimi masiv i shqiptarëve nga puna, persekutimet, burgosjet dhe vrasjet e shqiptarëve të cilët ju kundërvunë regjimit serbosllav. Jeta në Kosovë ishte bërë e mjerueshme, andaj si pasojë e VALOJË PËRHERË kësaj, pak vite me vonë do të fi llojë edhe lufta për liri dhe pavarësi. Meqenëse, numri i kaluar i revistës Sharri, doli para 28 Nëntorit të Gjatë viteve më të vështira, edhe në kohë okupimi shqiptarët ditën vitit të kaluar, vlen të theksohet se në kuadër të kësaj date historike, të organizohen e solidarizohen qoftë në aspektin ekonomik, arsimor, nga Shoqata Kulturore Ymer Prizreni, në lokalet e Gjimnazit të Sharrit, kulturor, të strehimit, etj. Kontribut të veçantë në këtë drejtim, u organizua orë letrare kushtuar kësaj date të rëndësishme historike posaçërisht në atë edukativ, arsimor e kulturor, e dhanë edhe aktivistët, për popullin e shqiptar.Në këtë rast, pos nxënësve dhe arsimtarëve shkrimtarët e ideatorët e lëvizjeve ilegale, të cilët në forma të të këtij gjimnazi ishte i pranishëm edhe drejtori i gjimnazit, Xhelil ndryshme organizonin rininë për ta mbajtur gjallë frymën atdhetare dhe për të mos lëshuar tokat e veta nën presionet e okupatorëve. Një Berisha i cili me këtë rast tha disa fjalë për Festën e Flamurit 28 frymë e tillë u përçua për vite me radhë nga ‘Buletini’ e më pas revista Nëntorin, ndërsa për rëndësinë e kësaj feste për shqiptarët foli Bedri ‘Sharri’, e cila vazhdoi deri në ditët e sotme. Andaj, në këtë drejtim, Halimi, kryetari i SHKYP. Pastaj, nxënës të zellshëm të kësaj vatre edhe sot e kësaj dite, këta poetë, aktivistë e ideatorë vazhdojnë të diturisë, recituan përplot emocione poezi të ndryshme. Gjithashtu rrugëtimin e tyre, madje disa shumë të moshuar, por fare pa përtesë krijuesit nga Opoja Demir Reshiti, Mirsad Kuteli, Ibrahim Skenderi, ngjallin ndjenja gëzimi tek fëmijët e Opojës, me vargjet e tyre duke Bedri Halimi, Hatim Neziri, Osmon Bojaxhiu dhe Ismet Lecaj lexuan kujtuar ngjarjet historike të lavdisë sonë kombëtare. Këta shkrimtarë poezi nga krijimtaria e tyre. Në fund, shkrimtarët për nevoja të çdo festë kombëtare e vizitojnë nga një shkollë, duke ju dhuruar bibliotekës së këtij Gjimnazi dhuruan disa libra, për ta pasuruar atyre, pos vargjeve të bukura dhe libra të mirë. Edhe në shkollën fondin e kësaj vatre të pashtershme të diturisë. 86 KRIJIME LETRARE

Abaz Çengaj Në ishit të fshehur apo të ri Zotëruesit e realitetit Të mos kenë dëshira të kota TIM BIRI Në kohën e sëmundjes së madhe Kur dielli kalon Koretnikun As këngë s’u këndua për udhën e Për ëndrrat e mija (Dhuna mbjell urrejtje) ngushëllimit S’ka gjurmë gjaku Në tokë zëri nuk iu vdiq Kur ka zjarr, akull e pluhur dëbore Lili Kujtim dashurie mbeti Ju jeni fjali e gjatë yt atë Në peizazhe të gjalla Që para agimit terri ju pret shkoi s’pati para Vdekja dhe jeta juaj E ndjej edhe sot shkëlqimin e ëndrrave të të blinte Mund t’i besonin atyre tuaja librin e leximit Që në terr kurdoherë shohin Hej, Opoja ime e dashur Lili Njeriun në jetën e tij Edhe një herë lamtumirë nuk e njohe E vajzat e gjora opojare Me gjurmët e gjakut tim babanë tënd Mendonin për veten e tyre Në stinën e rënies së gjetheve sa i mirë ishte Në kohën e lamtumirës Pa gjyq ju morën kur të blinte Që fëmija të mos buzëqeshë në prehrin atlete të reja Dritaret e gjakut tuaj e nënës dhe çokollatë Mbeten pasqyrë gjithmonë për burrat Lili Këngë solemne e testament Mos qaj zemër mos qaj a e mban në mend Për çaste mëngjesi Edhe kur të bie shi të dielën atë të diel Lulet e mykut të mos kenë mbrëmje Brengat luten për përrallën e lumenjve s’patëm bukë feste Duke kërkuar përgjigje Lili Edhe pse nata shkoi Për shenjën e Lules Dhe ftohtë e kishim Shkurtesa pyeti ç’është ky zë Nuk do të kthehemi atë të diel Në mesditën e vonshme Në klithmat e korbave ti Shqiponjat sjellin agimin me vete ishe lodhur Të lodhur jemi nga heshtja e gjatë Në letër shkruajnë për gjërat e vogla pas topit Nga buka e zezë që mungonte Duke ardhur me hapa të trishtuar në fushën e futbollit Trëndafi lat e kohës japin përgjigje ishe mjaft i uritur Me hartën e zezë Syri im sheh fl akën e vjetër Lili E unë bisedoj me pagjumësinë Të këngës së historisë në mbrëmje Pse nuk e mposhtë kurorën e botës Kërkon të vërtetën nga lodhja hëngrëm dardhiçka të egra Me guxim shpërthyes me shekujt që vijnë që ti Qetësi është sonte Tragjedia u lodh nga plumbat e me vëllezërit e tu Kam nevojë të fl e përgjumur të premten Një zë nga dëbora Kur lufta mbaroi nëpër shi Dërgon fjalë për kalimtarët Lypës e mbretër ikën me kuajt e i patët mbledhur Gëzuar ditëlindjen mbushur Lili Gjithmonë për herë të parë Nga zakonet e shkruara në male u mblodhëm a të kujtohet Kopetë e ujqërve E sot përgatisin rrëfi me që të pestët Rrëfejnë përvojat Me fjalë të qeta të huaja mbi shtrat Duke ikur barbarët Ju shkruat testamentin e vogël të ngroheshim pak Nuk mundën ta shohin syrin e kohës Me emrin tuaj Lili Para fytyrës dritë – hënë Shkruat Odë për trishtimin të mori gjumi në prehrin tim Në xhami shumëkush klithë: Në Diellin e mesditës të lava me lot Parajsë për mua Vranë babain tim që ndërtonte shtëpi duke të qarë Në çdo stinë u bënë krijesa tjera Për kohë të vështira Lili E unë nuk kam udhëtuar kurrë Në udhën që ai kishte marrë Në dhomën e hapësirës Ngriti dollinë e fundit Pa ballin e trëndafi lit Për të arritur gjithçka Bedrri Halimi Me yjet e mëngjesit prekët Syri i kohës s’di nga shkoi Fundin e mitologjisë NË KOHËN E SËMUNDJES SË MADHE Fjalët tuaja përhapen çdo natë Të mos mbesë në mes të udhës ëndrra Fillimi i këngës nën tokë (Masakrave serbe në Opojë, Gorë e Lumë E unë, kam ëndërruar për ju aq shumë Dëgjohet me zërin nën gurë më 1912-1913) Se dashuria nuk ka mort Te ura e pemës shoi brengat Në epitaf mungon mbishkrimi i kësaj E ju i kërkoni zotave të vegjël Në mes të syve tuaj pashë Feniksin toke Ta vazhdojnë harrimin Si po e shikonte fytyrën e atdheut Se nga asgjëja vjen asgjë Kaq kohë për ne ndatë Dhe erdhëm një ditë Në shtatorin e Përroit të zi Nga vdekja juaj E ju nuk jeni asgjë Nuk e di kush ju deshi Të marrim shërim për burimin Kur të vijë pranvera mos thoni asnjë 87 fjalë Duke dëgjuar shushuritjen e piklave të Për ikanakët që s’e thonë të vërtetën Demir Reshiti shiut Duke pritur ringjallje më të mirë Që me etje binin mbi Ulpianë Për përrallën e kutisë së zezë JO GJITHMONË BIE SHI Kujtoje Rojtarët e kutisë vodhën trëndafi lat Atë kodër të blertë të lartë në diell Në gotë duan t’i pinë Ç’më magjepse me bukuri Krenarinë tënde boshe dhe padurimin Yjet e mërguar Ç’ ma ndryshove jetën tim Di-Di Kohën e epsheve të ndrydhura Tregtarët shkruajnë letra Netët më bëhen shekuj Kur zjarri prekjes ndizte gjakun me furi Ditët s’u dalin tamam Agimi zbardh i pikëlluar Ti mblidheshe gur e dru shikoje Për stinën e bukur Dhe shiu bie ndryshe nga herët e tjera zbrazëtinë Vjedhin portretin e zogjve Ose me hapa të lehtë vrapoje kundruall E gratë e tregtarëve diskutojnë për Ç’më zure ngushtë Di-Di erës paqen Deri kur djersa të shkëlqente në ballë Edhe në kohë shiu Mbyll sytë e të kujtoj ty Ti afroheshe ngadalë Hap sytë shoh bukurinë e syve të tu Aq afër sa fi ja e barit djersitej Mjerimi i jetës së tyre Foshnjë ishe ti Ende s’guxoja të të prekja Dimrit të lashtë kujtojnë fëmijërinë Di-Di Vetëm i shikoja me heshtje ata sy plot Parandjenjë fatin në duart e pushtuesit Kur unë kam puthur të tillë sy fshehtësi E Livadhi i Kasës rritë barin e njomë E në thellësinë e tyre Derisa qiellin kaltërosh e kullotnin një Dhe shkruan Nekrologjinë e bilbilave mes Kam pikturuar ferrin e zi kope resh trëndafi lave Se jeta më mashtroi me dashuri Kujtoje Për mëngjeset e bukura të vjeshtës Për mua për shpresën për ty Vjollcën e guximit të parë Dhe ngjyrat e ylberit në fytyrën tënde E vajzat nga puset e Opojës Ç’më zure ngushtë Di-Di Zemërimi yt humbej shpejt si shkumë në Mbajnë mend ëndrrën e jetës: detin Gërshetin tuaj bukuroshe Më magjepse me bukuri E trazuar E luan era, shkurreve, acareve Jo çdo agim zbardh i pikëlluar Dhe shpjegon botën e vjetër Jo gjithmonë bie shi E pastaj si në tallje bënim mëkate Në dyqanet e kasapëve Për mua për shpresën për ty Ngushtohej udha Thahen lumenjtë Di-Di Shlyhej qielli Dhe me këmbëngulje ngisni shkallët për 18022000161616 Ndotej bari në qiell E nata bëhej qull nga djersa Edhe sot një e skuqur ma përshkon Dielli s’do të vdesë fytyrën As këngë s’do t’u këndojë fantazmave që Kur kujtoj djallëzitë e asaj moshe shkuan Sa herë zhveshur jemi si vjeshta Edhe Shiu ndjen keqardhje për tokën Dhe për darkë kemi hëngër durimin Dhe torturon terroristë që vështrojnë Faik Beqaj Pastaj me etje pinim shiun Njerëzit në urën e shekullit Kujtoje LULE DHE SHI Sa fort të shqetësonte trokitja në derë Dhe unë iu gjeta kopshteve Shaloje erën në dritare Atje ku mendja është pa frikë Të mos ishte ombrella jote e larme Gjithçka më thoshe Atje ku qielli është tepër i shndritshëm Dhe ai shi i çmendur prilli E prapë si një fëmijë me faj hidheshe Atje ku klithjet e bishave u shuan Ku di a do të takoheshim unë e ti mbi mua Me kartolinat e zeza Sille ndër mend rininë tonë gjelbëroshe Vetëm një hije e kthjellët valëzonte Plot ëndrra lule dhe shi qetë Mos bërtisni më në natën e bukur Ishte kohë e kumbullave të tharbëta Na tradhtonte shpesh nata Heshtja të mos jetë këngë për mbrojtje E në ne ngadalë zgjohej pranvera E mëngjesi këndonte me zërin e të vetës Me etje zemre me ëndje të panjohur dhembjes së shterur Guri i zi të mos qëndrojë mbi Gurin e Stina qëndiste fushën malin Ti gjithmonë ke dashur të zgjoheshe bardhë Ne të dy ishim harruar në njëri-tjetrin Pa shenjë në faqe Unë dhe ju i bëjmë autoportret E s’dinim për muzgun për shiun Kujtoje të lutem Këngës së stuhisë Për erën e furishme ombrellën e shqyer Atë buzëmbrëmje të lagur në shi Kujtoje Kur një djersë e vakët e ngjallte mallin Trishtimi i mjegullës Atë pamje hutie atë skenë për komedi Me klithma mësonim gjuhën e zemrës Parasheh vdekjen e vet Plakun e habitur Gjuhën e zjarrit e trupit të valë Lotët në sytë e mi Kur na pa të qullur në shi Vërtetë kush mund t’i harrojë Dëshmojnë për shpresën e zogut Desh vdiq së qeshuri Gjithë ato mëkate brenda një nate Mbetur në breg Ne gjatë patëm qëndruar duke u sjellë Ato epshe të etshme ato dyshime Në pikën e fi llimit Ata sy të përlotur ato mallkime Duke i vjedhur kohës të nesërmen Dhe kur erërat i zinte gjumi Të nesërmen e bukur të ëndrrës Buzët m’i ofroje ti Gjuha merrte sy derisa qëndronim përbri Të mos ishte ombrella jote e larme rrokaqiellit Dhe ai shi i çmendur prilli 88

Ku di a do të takoheshim unë e ti Mëshira e Tij neve na shpëtoi Dhe ardhmëria u sfi dua imamëve qëndresën u dhuroi. Ti lëshove shtat në Prizren Fatmir Mehmeti Po rritesh edhe në Zgatar sot!

ATA QË S`U MPOSHTËN Hatim Neziri Ismet Lecaj (imamëve opojarë gjatë shekujve) PORTRET I PAMBARUAR BUKUROSHE DHE RRALLOSHE Kur mbetëm shumë herë Nopran i lazdruar në zgërbonjën e përbuzjes Hamshor i çdo kohe, Bukuroshe dhe rralloshe shpirtrat s`u kërrusën. Kënaqet duke pështyrë, Nuk hyjnë me një kosh, Rrjepacak i regjur për hata, Kundërmon o moj majhoshe Kur s`u kërrusën ëndrrat Kloun i zbrazët, Duart mbeten bosh. përbuzja hëngri vetveten , Hingëllin për sevda vizionarët fi tuan atëherë. Duke ndjekur avazet. Bukuroshe dhe rralloshe Me krye të gjymtuar, Nuk hyjnë me një thes, Pranë e përmes Opojës Me mendje të shtegtuar, Të gjithë thonë nga kjo kokrroshe kalëruan kaurë e të pafe, Sheh vegimthi veten Ngapak ka marrë pjesë. frymën e shenjtë për ta zhbirë. Me xhaketë grash veshur, Dimitë në alternativë. Bukuroshe dhe rralloshe Shkulën mishra, kafka thyen, Në komodinën e dhomës vetmitare Si gjizë në çanak, prishën varre, bënë varre Sahanët e lëpirë grumbullon. Mjaltin taze moj kumlloshe në kurriz të tokës së nxirë. Gjuhën e mban si leckë, Të gjithë e kanë merak. Lëpin orë e çast, Erdhën serbë, vllahë e grekë Qeshet verdhë çjerrazi, Bukuroshe dhe rralloshe me kunja e tërkuza të gjata, Gogësinë në hedhurina. Me dega të larta, tokën pikëperrem e ndanë. Provon të luajë valle Çdokush moj kumlloshe Në fi shkëllimë erërash. Nuk do fruta të tharta. Përbaltën xhybe e tërrllekë, Kur i prishet shija libra bejtesh e ilmihalë Rrasën e kripës lëpinë, Bukuroshe dhe rralloshe Të tjerë libra këtu lanë. Dheun qet mbi shpinë, Dy zëra binjakë, Të mjerët njerëz që s`e dinë. Kujdes pak o moj majhoshe Kur deshën të digjnin Kur`anin, Nga zori kakaris si gjeli në tra, Një ditë bëhesh plakë. Zoti sysh mjegull u hodhi, Fshinë djersët me shami pa la, me stuhi fl akën e shoi. Pispilloset i gëzuar, Karriera me tempera i gatshëm për t`u fotografuar. T’vizatohet n’fytyrë, Imamët Mbrojtësin e ndien Gjyshe bëhesh vajzemjera Madhështinë shpresat e panë, T’ndjek fjalor i ndyrë. Përkujdesësi s`na harroi. Si bariu që ndjell dhentë Nuk reshti mundi e puna, Mos shtro ndjenjat n`fusha jonxhe breza plot, fi liza e rrënjë, Ibrahim Skenderi Se t`ndërzehen të gjithë qentë Opoja fi danishte e denjë Mbetesh gocë pa asnjë gonxhe! PO RRITESH SOT Sërish vijnë të pafetë tradhtarë (Ymer Prizrenit) Qengji i butë i thith dy nëna me ndjekje sharje e poshtërime N`dashni nuk t`hiqen rrufe mbjellin vuajtje, ankth, hidhërime. Historinë e bënin herë kurm Të shan dielli, të qorton hëna Herë torzo Dele rude t’thonë me Zhufë. Ndesh tyre imamët pishtarë Kafka ruajti pabesinë në ndeja, mbledhime e mejtepe, Me besë prej burri Don Zhuganat, Donk Petritat rritnin besimtarë në djepe. Ëmbël klithin në hava Drejtësinë e dizajnonin Gjithë me qumësht i hanë simitet Luftërat mbollën zinë, Satrapët I grahin kerrit në sevda. pushtetet shpirtra poshtëruan, Trojet kreacion stilistësh Për çdo ditë nga një pizeveng imamët forcërisht sfi duan. U bënë Telefonin ta mban n`vesh ... Pse lulie të rrish peng Qëndruan, pritën ardhmërinë E ty burrë Kur gjithçka fl itet në shesh. Që erdhi si dielli mbi re, Për një shekull të dogji malli Kalaja e fesë e madhja Medrese. Me Ulqin Vjen sa ora ta vë rrengun Për Prizrenin Pizevengu bukuroshe Që atëherë, për imamët Për Besën e lidhur shqiptare Fill me ty e nis ahengun jeta rinoi dhe u shpalua, Për Zgatarin e rrënjës Tamblin kos ta bën rralloshe. rezervati islam u sendërtua ... Vetëm kur rrashta rebeloi N`Kilimanxharo e n`Maçu Piçu All-llahu mundin e shpagoi, Lakuriqoi alibinë Të shkoi zëri bukuroshe 89

Më mirë është kësaj pune hiqju Jeta nuk është siç duket T`fl esh e qetë njëherë bardhoshe. Me lak në dorë demonët sorollaten Ajo natë klithte në një vdekje Eci me lëngatë bota nuk ndryshon Ajo natë si fantazmë i kanoset përmbi Mos fryj veten si rrëshil Në Mars atje diku fole kërkoj fshatit Farkëtarët të vënë n`kudhër Botën më mirë ta përgjoj Ajo natë ogurzezë S`të pingëllon as viç as kërriç Koha mallkon kohën Ogurzeza natë S`do kush re me era hudhër. Pse ushqen monstrumët Ogurzeza ishte në Kosovë Fjalët e mia si gërshet Unë i verbuar numëroj Ora ishte tetë pa dhjetë Lidhi mirë në kokën bosh Rrëshqitjen e meteorëve Kur fantazma trishtoi fëmijët tanë Si maksima ruaji n`jetë Kërkoj heshtën në gjithësi Kur ëndrrat ua pagëzoi Se t`i shprish ndonjë kodosh. Të kthehem në planetin tim Kjo ishte një natë ku gjithë viktimat Të luftoj djallëzinë kishin një dëshirë Në Big Krunç moj bukuroshe Mbase me mendje Zoti na formoi Kjo ishte një natë ku disave u Kur çdo gjë të mblidhet n`dorë Nga krijesat e tjera na dalloi ndrydheshin në zemër Këmbë e duar moj rralloshe E ne sundojmë vetveten dëshirat për atdheun Do t’ kesh për prokurorë. Gjarpërinjtë vjellin helm Kjo ishte një natë ku disave nga ulërimat Unë kalitem në zjarr Vdekjeprurëse Nuk e di kur bien lodrat Nimfat shkojnë e vijnë Si ne fi lmat e Hiçkokut në palcë u hynte Edhe nuse ku do t’shkosh Pëllumbat ani pse krahëlidhur tmerri Me humor t`i rrah kodrat Dëshirojnë të fl uturojnë Kjo ishte një natë ku disave u digjej Dhëndri mund të jetë rrallosh! Në hapësirë të lirë zemra Shekujt shkelin mbi fosile për bij e bija A do të këndohen elegji Që të virgjër mbetën shtigjeve të lirisë Lirika ime e pikëlluar Kjo ishte një natë ku disave iu bë zemra Mirsad Kuteli Baladat e harrimit mal Plagomë e strukur në zemër kallkan për epitete të ndershmërisë FOLEJA IME MARSI Bilbilit i mbeti kënga në lëfyt Kjo ishte një natë që solli lajmin e zi Natë shekullore pse agun mallkon Lajmin e zi për vdekjen e një martiri Jetoj një jetë vdekjeje Ia lidhi frymën në fyt kobshëm nënës Si fantazmë hijen imitoj trime Me heshtjen bisedoj Nënës Nënëlokes së Vahidinit Dëgjoj këngën e pakënduar Mitat Fejza Ha mollën e ndaluar As dielli as kënga e gjelit as gëzimi i E muza ime dëfton NATË E NJË KORTEZHI TË NGRYSUR fëmijëve Qeshjet e hënës në qiell Nuk pipëtinë më në agun e kësaj dite që Të ngrysur me shi Ajo natë si blozë e zezë na mbuloi po lind Princesha dergjet në ekstazë Ajo natë kur lajmi i kobshëm mbi ne Ditë e këtij ngushëllimi madhështor Bota nuk pandeh dashuri rënkoi Vaji që dëgjohet nga Vatra e Nënëlokes Kundruall botës nën prizmin e dashurisë Ajo natë ogurzezë pa rrugë pa shtigje Mallkimi mbi ogurzezën U betova para tempullit Ajo natë ku që fi kur një degë shprese Pikëllimi Sentimentalizëm i humbur Gëzimin fëmijëve u kishin ndaluar me të Mbete prore në vargjet e (pa)shkruara Natë e zezë natë ogurzezë ngrysur Vampirët përpijnë ëndrrat në behar Natë o natë e tmerrit Kur bota nuk kuptoi shprehu ironi Natë lajkatare natë kobzezë Drita nuk agoi me rrezet e diellit Replika ime me sarkazëm sfi doi Natë o molla e sherrit Drita nuk agoi me këngën e gjelit Bota edhe më tej s’më kupton Drita nuk agoi me gëzimin e fëmijëve E unë nuk e kuptoj as vetveten Ajo natë si shtrëngatë Drita agoi me Vrasjen pas Shpine Nuk mund ta gjej në muzg tmerr Ajo natë si në mjegull humnerë Ajo natë si në prillin e thyer Ngushëllim Nënë ngushëllim Në prillin e bashkuar Hallall gjirin që rrite këtë trim Korniza ime me buzëqeshje të ngrirë Ndaje dhimbjen me ne o Nëna jonë Vërtitet në horizont pa koordinata Natë e gjatë jo si çdo natë Vahidini s’është vetëm yt bir Të pandehurit u dënuan me syrgjyn Natë e gjatë sa një shekull Ai është bir i Nënës Kosovë Të urtët u zhdukën pa gjurmë As nuk zbardh as nuk agon Unë protagonisti i botës mizore As gjeli më s’po këndon Ashtu është o bij ashtu është Jetoj i neveritur histerinë shekullore Për Kosovën e rrita asaj i fala përjetë Vazhdë shiu loti gjaku Ajo natë kur rënkoi I tëri përpëlitem në varrin tim Ajo natë kur gjëmoi Biri i nënës zgjohu Kur satani bëhet mbret i botës harbuar Ajo natë kur mallkoi Zgjohu shih këtë kortezh madhështor Qielli mallkon papushuar Një Oxhak një Parmak një Gjak Prej Kosove cep më cep Ndiej mungesë zbrazëti nostalgji Janë mbledhur mijëra dasmorë Për botën e detin e trazuar Presim ditën e parë pas kësaj nate të Për fjalën e pathënë gjatë Thonë se vdiqe Ecejaket në ferrin e kësaj jete Presim në arkivol të çeliktë martirin Thonë se u vrave Më dogji përgjërimi mbase më dhimbsen Që kthehej nga kobzeza ogurzeza armatë Thonë se u vetëvrave 90

Thonë se jeta jote treti as ju dot s’na mbanin që pas shpine mos ma merr yndyrën në gjak Nga Mors Violenti Suspensi!!! fshihni diellin

na thoni oh ju lutem etërit tanë ku jetojmë në një lagje Mallkim shpreh edhe natyra vanë të kujtohet Evropë Edhe zogu edhe mali edhe fusha djemtë tanë e vëllezërit na thoni ku duhet të ma kthesh dëshirën janë jam nipi yt Evropë Gjithçka sikur pëshpërit Violentiiii !!!...Suspensi !!!... shkuan larg atdheut vajtën në mërgim i vuajtur dhe krenar është ky populli im Vera Avdiu Mbaju Nënë fort plagë mbi plagë ka mërgimi në Mbaju pashë Mëmëdhenë zemër të shtëpisë KOHË E PERËNDUAR Tradhtisë krenarisht t’i bësh ballë si nëntë plagë të rënda të Gjergj Elez Alisë Për Agron Teutë e Skënderbenë Kurrë nuk kisha takuar një realitet të Për truallin tonë të stërlashtë albanë dje na vajti gjyshi sot shkon babai e tillë Dhimbjen në forcë ta shndërrosh djali O sa cinikë janë dje ka qarë fusha e sot po qan dhe Se kësaj vdekje ne nuk themi Më dhimbsen mali Kanë perënduar pa kohë E sheh se në gjuhë të huaj tingëllon Në kohë lindjesh Mors!... Mors!... Mors!... por loti i nënës mbi të gjitha peshon seç i dridhen buzët kur djalin përqafon O sa më dhemb shpirti Kosovën e stolisën këta martirë Se nuk mund t’u them Kosovës jetën i falen në fl ijime na shkuan shumë larg na vajtën mes T’u tregoj Në vend të tyre do të mbijnë lulëkuqet fushës Që kanë perënduar udhët po i rrëshqasin si lotët e Lulëkuqet e Kosovës trime!!! nuses Pa kohë E nuk e shijuan lindjen seç i dhimbsen gurit seç i dhimbsen Meslindjen Osmon Bojaxhiu tokës Paraperëndimin mbi udhë në të djathtë kur kthehen Kam shumë për t’u thënë te varri i lokes Por si KËTË NATË marrin bekimin e lokes fshajnë botë Ata nuk kanë kohë Ikën Ah këtë zemrën time o botë kur në të djathtë shohin ferrat për E nuk e dinë Ç’po e vret pendimi varrin e babëslok O perëndi Në këtë natë të errët Sa po më dhemb Po më mbyt trishtimi shkuan larg atdheut vajtën në mërgim Ky realitet i vrazhdë Brenga më ka plakur i vuajtur dhe krenar është ky populli Jeta më mundon im

Në këtë natë të heshtur plagë mbi plagë ka mërgimin në Dhembja më shoqëron zemër të shtëpisë Yrjet Berisha Të lutem ndale dritën si nëntë plagë të rënda të Gjergj Që në terr të mbetem Elez Alisë KUJTESA Fike dhe qiriun Se unë vetë po tretem sa herë eci nëpër mal Në këtë natë të errët Selami Fejziu më kall etja për dhallë Që më mbyt trishtimi qërohu e kokës dhimbje Për një të kaluar JAM NIPI YT EVROPË hesht atje gojëprishët Po më vret pendimi në gusht të ngushtë Të dehur në dhomë Je një zonjë e rëndë Çamëri ku je ti Më ka sjellë jeta Evropë çamë - në zemër u kam Por t’kaluarën e hidhur ri - yni gjak bën vërr të kujtohet kur ma bleve një biçikletë Që s’e kuptoi e shkreta i - jeni nga e lashta iliri përkohësisht të ma marrësh një dëshirë Digje një letër të bardhë çamë Çamëri çamë pa dashje u gëzova ankth gjak rrjedh nëpër ballë Kështu si zemrën time ti qeshje Në varr t’mendimeve t’tua kokat çame në hu gardhi rrugët qenë të pashtruara tmerr skëterrë T’i varros këto kujtime unë s’dija ta ngisja mirë Në këtë natë të errët, e mjera Çamëri djall e zot u stis Që shumë më mundojnë Evropë te i egri fanariot Këtë jetë të shkurtër me kujdes më mikloje Çamëri zonjë Sa shumë ma shkurtojnë. të kujtohet sa argatë na dërgove të na kositësh livadhin u lave me gjak por mos thuaj plojë në Çamëri Rizan Krasniqi edhe unë të ndihmova qamje skamje në Çamëri Evropë Çamëria shpëtoi kokë në Shqipëri PLAGË MBI PLAGË më kujtohet si sot ikën çamët ikën kur këndoje ninulla fanariotëve ua kallën frikën O fushë e bukur me bukurinë e fl ija si në fl lad fushat malet deti qanë vashës sonë por shkuj e keqe çamët e vrarë e të prerë sa pak na mbajte sa shumë u kurrë s’më la rehat krenuam me ty gjithmonë nga thikat e fanarit grek o male të larta të larta që prekni në Evropë djall e zot fanariot. qiellin ti je e fortë je me fat