FWG Trendrapport 'De Zorg Ontregelt'

fwg trendrapport Het FWG Trendrapport geeft inzicht in trends en ontwikkelingen in de zorg. Zorgorganisaties hebben doorlopend te maken met veranderingen. Zo zien we dit jaar dat er in de zorg gestreefd wordt naar een nieuw systeem waarin cliëntgerichtheid, betekenisgeving en het ‘gewone leven’ centraal staan. De zorg ontregelt en partijen van buiten de zorg versnellen die verandering. Het betalen voor zorg en gezelschap komt op, consumententechnologie maakt van iedereen een ‘zorgexpert’ en bestaande structuren verdwijnen. Ontwikkelingen als deze zijn ook voelbaar op functieniveau. Zorgorganisaties en andere betrokken partijen kunnen de informatie in dit trendrapport gebruiken om tijdig op deze ontwikkelingen te anticiperen. de zorg ontregelt isbn/ean: 978-90-78497-10-3

fwg trendrapport de zorg

2015 ontregelt

experts onze van quotes laat u inspireren door de de door inspireren u laat inhoud ➔ index ➔

FWG Trendrapport De zorg ontregelt

Utrecht, september 2015 inhoud ➔ index ➔

Het FWG Trendrapport is een uitgave van FWG

Tekst Geertje van de Ven Redactie Astrid Westerbeek, Peter Andriessen, Marieke Horjus Ontwerp Hollands Lof, Haarlem Illustratie voorbladen Ben Cox, Eindhoven Druk Veenman+, Rotterdam isbn/ean: 978-90-78497-10-3 inhoud ➔ index ➔ Voorwoord

Wie zorgt er straks? Dat is ‘deep down’ de vraag die onder dit trendrapport ligt. De zorg is haar essentie opnieuw aan het definiëren. Gravend onder regels, richtlijnen, kwaliteitseisen en verantwoordingen, is de zorg op zoek naar de bedoeling. Waarom organiseren we zorg? Voor wie ook alweer? En hoe denken we – gewoon met ons gezonde verstand, van mens tot mens – dat dat het beste kan? Dat is wat er naar voren kwam in deze ronde van het trendonderz oek: de zorg ontregelt.

In extremo zien we dat terug in de formatie van zeer tijdelijke teams rondom een specifiek e cliëntbehoefte. Maar we zien het ook in een nieuwe benaming als ‘medewerker van het gewone leven’. En met het ontregelen ontstaan nieuwe kansen, die misschien wel richting- gevend zullen blijken voor de organisatie van de zorg van straks. Zo zien we de opkomst van bedrijven die gezelschap aanbieden tegen betaling. Maar ook de snel voortschrijdende technologie ontregelt de zorg: wat als de computer slimmer is dan de arts? Wie zorgt er dan eigenlijk?

In deze ronde van het trendonderzoek bezochten de onderzoekers alle leden van de expertgroep. De interviews leverden niet alleen - wederom - waardevolle input voor het voorlig- gende rapport, maar vormden eveneens een reflectiemoment voor de geïnterviewden zelf, zo gaven zij terug. Even uit de waan van de dag, afstand nemen van het eigen werk, de eigen organisatie, en de blik vooruit richten. Waar zijn ze naar op weg en hoe willen ze dat bereiken? De quotes en oneliners die hen daarbij inspireren, hebben we achterin dit rapport opgenomen.

Verandering gaat langzaam, dat realiseren we ons terdege. Niet iedere organisatie is al uit de schetsfase, en van de tekentafel af. Maar de grote beweging naar andere zorg wordt wel steeds zichtbaarder. Met dit rapport bieden we u een aantal belangrijke trends, die de richting van die nieuwe zorg al aangeven. We hopen dat het u kan helpen bij de te varen koers.

Jan Helmond Algemeen directeur FWG

3 inhoud ➔ index ➔

4 inhoud (volgende) ➔ index ➔ Inhoud

voorwoord 3

inleiding 9

1 ouderen betalen voor gezelschap 17 1.1 opkomst betaald gezelschap 17 1.2 criteria professionele zorg aangescherpt 18 1.3 cultuuromslag werpt eerste vruchten af 19 1.4 keukentafelgesprek is een kwetsbaar instrument 20 1.5 groeiende driedeling in de maatschappij 21 1.6 betaald gezelschap roept maatschappelijke vragen op 22 1.7 doorkijkje naar de toekomst 22

2 computer stelt diagnose 27 2.1 2015: het jaar van de zorgtechnologie 27 2.2 speciaal voor iedereen 31 2.3 de zorg wordt overspoeld 32 2.4 voer voor hypochonders? 34 2.5 omwenteling van banen 35 2.6 doorkijkje naar de toekomst 37

3 tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 41 3.1 naar een nieuwe manier van organiseren 41 3.2 het failliet van de marktwerking 43 3.3 ontploffing anv de bureaucratie 46 3.4 lof der inefficiency 47 3.5 doorkijkje naar de toekomst 49

4 menselijkheid voorop 55 4.1 behoefte aan gewoon doen 55 4.2 mensen moeten mogen doodgaan 56 4.3 herwaardering van de mens achter de functie 58 4.4 medewerkers ontwikkelen zich doorlopend en integraal 59 4.5 doorkijkje naar de toekomst 61

5 functies in de toekomst 65 wijkbegeleider 67 teamcoach 68 verpleegkundig specialist 69 medisch specialist 70

5 inhoud (vorige) index ➔

bijlage 1 bronnen 75

bijlage 2 index 85

bijlage 3 expertgroepen 87

bijlage 4 onderzoeksmethodiek 91

bijlage 5 verklarende woordenlijst 93

6 inhoud index ➔

ouderen betalen voor gezelschap

inleiding

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren

menselijkheid voorop

computer stelt diagnose inhoud index ➔ inhoud index ➔

Inleiding

Voor u ligt de zesde editie van het FWG Trendrapport. Een trendrapport waarin we de ontwikkelingen in de zorg vangen, analyseren en projecteren naar de toekomst: waar gaat het heen? De afgelopen twee jaar typeerden we als een schetsfase: alle bestaande struc turen in de zorg werden afgebroken of op zijn minst ter discussie gesteld (de zorg terug naar de tekentafel). Er ontstond behoefte aan een nieuw systeem. Tijdens deze schetsfase werd duidelijk dat alles met elkaar samenhangt en dat kleine veranderingen op een eigen stukje niet toereikend zijn. Als gevolg van dit besef groeit de behoefte om de zorg in z’n geheel en in samenhang opnieuw op te bouwen.

‘de zorg ontregelt’ We zien op dit moment op vele terreinen, ook buiten de zorg, behoefte aan een nieuw systeem, waarin vrijheid, vertrouwen en betekenisgeving centraal staan. De constatering dat we vastlopen in onze efficiency en verantwoordingsdrang speelt op tal van maatschappelijke terreinen. We komen erachter dat de zucht naar veiligheid en controle onszelf, anderen en onze vooruitgang steeds meer inperkt. Er is een rusteloze vorm van ontdekken op gang gekomen.1 Er ontstaan tal van nieuwe initiatieven en businessmodellen, vaak van ‘onderaf’ en disruptief, ingaand tegen bestaande structuren en systemen. Zo wint de deeleconomie aan populariteit: er ontstaan steeds meer kleinschalige (online) netwerken tussen mensen, die hun producten, diensten, kennis en bezit met elkaar delen. Voorbeelden hiervan zijn initiatieven als Airbnb, een online marktplaats voor de verhuur en boeking van privé-accommodaties, en Uber, een bedrijf dat een alternatieve taxidienst aanbiedt door middel van een applicatie op de smartphone.2 Ook in de zorg ontstaan initiatieven als WeHelpen, een website waarop je gratis een hulpvraag kunt aanmaken of hulp kunt aanbieden.3 Een ander voorbeeld waarin de behoefte aan een ander systeem duidelijk door klinkt, zijn de experimenten met het onvoorwaardelijk basisinkomen. Een onvoorwaardelijk basisinkomen is een inkomen, gegeven of gegarandeerd door de overheid aan de burgers, hoog genoeg om zonder luxe van te leven. De nieuwe regering in Finland heeft besloten het basisinkomen te gaan testen4 en ook in Nederland neemt het aantal plaatsen waarin wordt geëxperimenteerd met een basisinkomen of waar gesproken wordt over een dergelijk experiment snel toe.5 Het onvoorwaardelijk basisinkomen wint aan populariteit omdat het een beroep doet op het goede van de mens en onnodige regelgeving en controle tegengaat.

1 TrendRede 2015, september 2014 2 www.ubertaxi.nl 3 www.wehelpen.nl 4 www.motherboard.vice.com 5 www.tegenlicht.vpro.nl

inleiding 9 inhoud index ➔

Nieuwe initiatieven weten in deze fase steeds vaker door te breken, maar oude structuren blijken robuust en zijn nog steeds dominant. Er wordt winst gemaakt met het delen van logeerkamers en autoritjes. Airbnb krijgt steeds meer te maken met huisjesmelkers en Uber is een multinationale beursgigant. Met andere woorden: deeleconomie meets capitalism.6 We zitten wat dat betreft in een bijzondere fase: het oude verdwijnt langzaam terwijl het nieuwe nog niet op volle sterkte is. Deze fase, waarin het zoeken en experimenteren centraal staan, wordt ook wel de ‘ondertussenheid’ genoemd.7

Deeleconomie meets capitalism

Hoewel de ontwikkelingen in de zorg nooit losstaan van maatschappelijke ontwikk elingen, is de samenhang dit jaar duidelijker dan ooit. Ook in de zorg zien we een enorme behoefte aan het ‘anders willen regelen met elkaar’. Er was dit jaar veel kritiek op het huidige systeem van gereguleerde marktwerking: het zou perverse prikkels in zich hebben, onnodige bureaucratie tot gevolg hebben en zorgen voor teveel gerichtheid op het eigen domein. Organisaties zijn ooit opgericht met als doel de zorg samen beter te kunnen organiseren, maar lijken nu soms een doel op zich. Men wil weer terug naar de kern, naar het waarom. We zien een enorme hoeveelheid experimenten en (burger)initiatieven die pogen de zorg radicaal anders te organiseren. Deze fase van verandering en ontregeling raakt alle partijen in de zorg: zorgorganisaties, zorgprofessionals, gemeenten, zorgverzekeraars, de patiënt en burger. Zoals de titel van dit trendrapport aangeeft: de zorg ontregelt. De foto op de omslag van dit trendrapport verwijst naar de situatie waarin we ons momenteel bevinden: een fase waarin de vernieuwingskracht voelbaar en zichtbaar is, maar er zich nog geen nieuw systeem heeft gevormd.

wat zagen we dit jaar in het onderzoeksmateriaal? Wat we dit jaar zagen is allereerst blijvende aandacht voor het beteugelen van de zorg kosten, onder andere door de zorg zoveel mogelijk onder te brengen in de eerste lijn, topinkomens in de zorg te reguleren en aandacht te hebben voor verspilling en fraude. De grootste besparingsmaatregel, de decentralisatie van de zorg naar de gemeenten, is vanaf 1 januari 2015 ingevoerd. De ‘decentralisaties’ betreffen de langdurige zorg, de jeugdzorg en de Participatiewet. Een half jaar na invoering concludeert het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) dat de uitvoering van de Wet langdurige zorg (Wlz) en de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) over het algemeen goed verloopt.8 Minder goed verloopt de toegang tot en de verwijzing naar jeugdhulp9 en de aansluiting

6 www.tegenlicht.vpro.nl 7 TrendRede 2015, september 2014 8 Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 25 juni 2015 9 Monitor Transitie Jeugd, kwartaal 2, 2015

inleiding 10 inhoud index ➔

op de praktijk van de nieuwe wetgeving binnen de Wet Werk en Zekerheid (Wwz) en de Participatiewet.10 Ook zijn er (nog) problemen met de informatievoorziening aan cliënten11, de uitbetaling van de persoonsgebonden budgetten (pgb’s)12 en zijn er klachten over het bureaucratische proces van aanbesteden en indicatiestellingen. Omdat er voor aan aantal zaken een overgangsregeling geldt, zoals voor bestaande cliënttrajecten (overgangsrecht in de Wmo en in de Wlz) en de afbouw van subsidierelaties, zijn nog niet alle effecten zichtbaar.13 Ondanks deze problemen blijft de politieke toewijding aan de decentralisaties groot.

Ook zien we dit jaar dat de ontwikkeling doorzet waarbij de zorg in toenemende mate dicht bij huis plaatsvindt, georganiseerd vanuit het wijkteam met veelal de wijkverpleegkundige als spil. De wijkverpleegkundige heeft een onafhankelijke positie maar werkt ook (nog) vanuit een zorgorganisatie. Veel organisaties worstelen met de positionering van de wijkverpleegk undige ten opzichte van bijvoorbeeld medewerkers van andere thuiszorg organisaties, huisarts en gemeentelijke wijkteams. Met wie de wijkverpleegkundigen samenwerken in de wijk, is (nog) erg afhankelijk van bestaande relaties en investeringen in nieuwe contacten.14

Met wie de wijkverpleegkundigen samenwerken in de wijk, is erg afhankelijk van bestaande relaties

Opvallend dit jaar was de aandacht voor de sociaaleconomische status (SES): de materiële omstandigheden, vaardigheden, kennis en het sociale netwerk van een persoon. Met de toegenomen eigen verantwoordelijkheid zijn er zorgen over een groeiende tweedeling tussen mensen met een ‘hoge SES’ en mensen met een ‘lage SES’, zoals mensen die wel en niet de middelen hebben om te betalen voor gezelschap en mensen die wel en niet de vaardigheden hebben om eigen gezondheidsdata te interpreteren. Ook de bijna-kabinets- crisis eind 2014 naar aanleiding van het wetsvoorstel om de vrije artsenkeuze in te perken (Artikel 13 van de Zorgverzekeringswet), had te maken met zorgen over een groeiende tweedeling. Volgens de tegenstanders dient zorg voor iedereen toegankelijk te zijn en mag de hoogte van een vergoeding niet zo laag zijn dat die een feitelijke hinderpaal vormt voor het inroepen van bepaalde zorg.15

10 TQL, 4 augustus 2015 11 www.psychiatrie-nederland.nl 12 www.nu.nl 13 www.vn9.nl 14 ROS Friesland, mei 2015 15 Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2 juli 2014

inleiding 11 inhoud index ➔

Dit jaar kwamen we ook nog steeds veel signalen tegen over transparantie en kwaliteits- bewaking. Met name in de cure zet de zoektocht door naar een uitkomstmaat die optimaal inzicht geeft in de geleverde kwaliteit van zorg. In de care bestaat nog steeds vooral de behoefte aan het loslaten van controle en regelgeving: de populariteit van zelfsturende teams zet daar onverminderd door en de Experimenten Regelarme Instellingen (ERAI) laten zien welke winst er behaald kan worden door regelarm te werken: meer kwaliteit voor minder geld en meer ruimte voor maatwerk.16,17

Tot slot kwamen we dit jaar veel signalen tegen over de invoering van de integrale bekos tiging in de ziekenhuiszorg. Vanaf 1 januari 2015 hebben ziekenhuizen en medisch specialisten als gevolg van deze nieuwe bekostigingsstructuur afspraken gemaakt over hoe zij zich (financieel) tot elkaar verhouden. We zien dat er uiteenlopende constructies worden bedacht om deze relatie vorm te geven, waarbij bij de meeste medisch specialisten het behoud van fiscaal ondernemerschap prioriteit lijkt te hebben.

hoofdstukindeling We hebben er dit jaar voor gekozen om ons niet zozeer te richten op het bieden van een totaaloverzicht van alle ontwikkelingen, maar het trendrapport te focussen op de onder- werpen die naar ons idee veelzeggend en van belang zijn. Op basis van alle signalen die we verzamelden (inzichten van leden uit de expertgroepen aangevuld met uitgebreide desk research, zie bijlagen voor een beschrijving van de methodiek alsmede voor een overzicht van experts), kwamen we deze onderzoeksronde tot vier opvallende bewegingen:

• Ouderen betalen voor gezelschap • Computer stelt diagnose • Tijdelijke teams als het nieuwe organiseren • Menselijkheid voorop

Deze trends staan uiteraard niet op zichzelf, maar houden verband met andere ontwikke lingen, zoals ontwikkelingen die het ontstaan van de trend verklaren of juist afremmen. De onderlinge samenhang van ontwikkelingen is visueel inzichtelijk gemaakt op de voorbladen van de verschillende hoofdstukken.

Het materiaal waarop we ons baseren is voor het overgrote deel verzameld in de periode september 2014 - augustus 2015. In bijlage 1 vindt u een uitgebreide bronnenlijst.

16 FWG Whitepaper, juni 2015 17 Tweede Kamer, 26 maart 2015

inleiding 12 inhoud index ➔

tot slot Veel mensen hebben, direct of indirect, een bijdrage geleverd aan dit trendrapport. De meeste dank gaat uit naar de experts: het trendrapport is voor een groot gedeelte gebaseerd op de kennis en inzichten die zij met ons hebben gedeeld. De gesprekken en bijeenkomsten met hen hebben ons veel inspiratie en energie voor dit rapport gegeven. Daarnaast gaat onze dank uit naar alle collega’s van FWG en Progressional People, die ons ook het afgelopen jaar weer stevig hebben gevoed met informatie en ervaringen uit het veld.

Astrid Westerbeek, Geertje van de Ven, Peter Andriessen en Marieke Horjus Afdeling R&D

inleiding 13 inhoud index ➔

inleiding 14 inhoud index aanscherping ➔

inschatting criteria zorgverlener verpleeghuis- presentatie zorg zorgvrager burger zelfredzamer

bezuiniging/ decentralisatie subjectiviteit keukentafelgesprek

eenzaamheid overbelasting mantelzorg aanscherping criteria extramurale zorg

vermaatschap- ouderen betalen pelijking zorg voor gezelschap

opkomst dienstverlening verbreding doelgroep

taboe

doorbreken Verklaring opkomst trend driedeling Kanttekeningen maatschappij Doorkijkje naar de toekomst

meer taboe verwarde mensen op straat inhoud index ➔ inhoud index ➔

1 Ouderen betalen voor gezelschap

Stelt u zich voor, u bent een thuiswonende 85-jarige. Uw kinderen wonen ver weg en komen ongeveer om de week bij u langs. U

Steltwaardeert u zich voor, hun u bent bezoekjes, een thuiswonende maar 85-jarige.u heeft behoefte Uwaan kinderen meer wonen gezelschap ver weg enen komen ondersteuning. ongeveer om de U week bij u langs. U waardeert hun bezoekjes, maar u heeft geen recht op professionele zorg, maar u heeft behoefte aan meer gezelschap en ondersteuning. zou wel Ugraag heeft geen willen recht dat op professionele er zo nu en zorg, dan maar iemand u zou wel graag willen dat er zo nu en dan iemand langskwam met wie het langskwam met wie het klikt, iemand die u helpt met de admi- klikt, iemand die u helpt met de administratie, of een ommetje met u nistratie,maakt. of een Mantelaar, ommetje een bedrijfmet udat maakt. geneeskundestudenten Mantelaar, eeninzet voorbedrijf dat geneeskundestudentenbetaald gezelschap voor inzet ouderen, voor biedt betaald deze mogelijkheid. gezelschap Na vooreen ouderen, biedt dezegroeispurt mogelijkheid. in Amsterdam Na gaat een Mantelaar, groeispurt met behulp in Amsterdam van crowdfunding, gaat ook beginnen in Utrecht en daarna in Rotterdam, Den Haag, Groningen, Mantelaar, met behulp van crowdfunding, ook beginnen in Utrecht Maastricht en Leiden. 18 en daarna in Rotterdam, Den Haag, Groningen, Maastricht en Leiden.18

1.1 opkomst betaald gezelschap Niet alleen Mantelaar biedt deze service, er waren dit jaar tal van signalen waaruit blijkt dat betaald gezelschap in opkomst is. Zoals het bedrijf ‘OppasStudent’, dat studenten voor 12,50 euro per uur koppelt aan ouderen met dezelfde interesse. Zo wordt een gepensioneerde architect aan een bouwkundestudent gekoppeld. Oprichtster Van Oudheusden: “Alsof er een kleinkind op bezoek komt dat echt belangstelling heeft.” Een ander voorbeeld is het vorig jaar opgerichte ‘Fleur de Dag’ uit Noordwijk. Voor 25 euro per uur gaat een medewerker (40+) met de oudere een uitstapje maken, foto’s bekijken of indien nodig mee naar de huisarts. Ook het UU Career Centre van de Universiteit Utrecht, dat studenten voorbereidt op de arbeidsmarkt, komt met de suggestie gezelschapsdame of -heer voor ouderen die steeds meer mensen om zich heen zien wegvallen.19 De opkomst van betaald gezelschap is tot nu toe vooral zichtbaar in de (laagcomplexe) ouderenzorg. In mindere mate zien we deze ontwikkeling in andere branches, zoals de gehandicaptenzorg. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat er meer kennis en kunde vereist is om met deze doelgroep om te gaan.’

18 www.mantelaar.nl 19 Intermediair Magazine, voorjaar 2015

ouderen betalen voor gezelschap 17 inhoud index ➔

1.2 criteria professionele zorg aangescherpt Inmiddels maken al enkele duizenden mensen gebruik van betaald gezelschap.20 Dat het concept aanslaat, is niet verrassend in het licht van de huidige ontwikkelingen. Met de decentralisatie van zorg en de daarmee gepaard gaande bezuinigingsslag, zijn de criteria waaraan mensen moeten voldoen om recht te hebben op zorg aangescherpt. Met name de geïnstitutionaliseerde zorg, zoals verpleeghuiszorg, richt zich steeds meer op het ‘hoog nodige’. Dit zie je terug in de ambulantisering van zorg en de wens mensen zo lang mogelijk thuis te laten wonen. Volgens een aantal geïnterviewde experts worden verpleeghuizen in de toekomst de intensive care van de chronische zorg. Verpleeghuizen zouden volgens deze experts steeds vaker expertisehuizen worden en gaan fungeren als een verlengde arm van ziekenhuizen. Van de uitwerking van dit scenario zijn al enkele voorbeelden, zoals verpleeghuizen die zich specialiseren in de laatste levensfase of in Parkinson. Ook het in het leven geroepen Topcare-predicaat past binnen deze ontwikkeling. Het Topcare-predicaat geeft aan dat verpleeghuizen investeren in onderzoek en innovatie, nieuwe behandelmethoden ontwikkelen, samenwerken in de keten en met kennis- en onderzoeksinstituten, en kennis delen in de sector. Tot nu toe kregen zes gespecialiseerde zorgcentra het Topcare-predicaat. Volgens Diny de Bresser, voorzitter bestuur stichting Topcare, kun je verpleeghuizen met het Topcare-predicaat vergelijken met academische ziekenhuizen in de cure.21

Betalen voor gezelschap

20 De Volkskrant, 10 oktober 2014 21 Zorgvisie, 16 februari 2015

ouderen betalen voor gezelschap 18 inhoud index ➔

Niet alleen voor de geïnstitutionaliseerde zorg zijn de criteria aangescherpt, ook de criteria om recht te hebben op extramurale zorg, zoals huishoudelijke hulp, zijn strenger geworden. De huishoudelijke hulp is een functie binnen de zorg, die sinds 2007 vanuit de Wmo wordt gefinancierd. Gemeenten zien dat door de strengere criteria de inzet van de huishoudelijke hulp afneemt en maken zich zorgen over de bereidheid van cliënten om een eigen bijdrage te betalen. Zorgaanbieders verwachten eveneens dat het gebruik van de huishoudelijke hulp zal afnemen.22 Volgens één van de experts zal de huishoudelijke hulp zelfs uit de zorg verdwijnen. Volgens FNV Zorg & Welzijn anticiperen sommige zorgorganisaties hierop door hun huishoudelijke hulpen in een aparte bv te zetten, zodat een eventueel faillissement minder van invloed is op de organisatie.23

Met de aanscherping van de criteria om in aanmerking te komen voor huishoudelijke hulp, vindt een verschuiving plaats van de verzekerde huishoudelijke hulp vanuit de Wmo, naar de onverzekerde private sector. Terwijl zorgorganisaties huishoudelijke hulp afstoten, ontstaat er op dit gebied tegelijkertijd een aanbod buiten de traditionele zorgorganisaties om: zoals private labels (bijvoorbeeld Helpling), zzp’ers, welzijnsorganisaties en het zwarte circuit. Ook zien we een ontwikkeling waarbij zorgorganisaties hun dienstverlening uit breiden en ook niet-verzekerde zorg aanbieden, zoals extra zorg, huishoudelijke hulp, gezelschap, klusjes in huis of tuinwerkzaamheden. Zorgorganisaties doen dit door bijvoorbeeld een klusbedrijf of vrijwilligers te contracteren. Volgens de experts worden organisaties hiermee, naast zorgverleners, steeds vaker dienstverleners. Een voorbeeld hiervan is zorg organisatie ZZG Zorggroep, waar de verzorgende onderhandelingsruimte heeft om (aan vullende) diensten aan te bieden aan de cliënt. Dit kunnen diensten zijn als de hond uitlaten of meegaan op verjaardagsvisite. De cliënt betaalt apart voor deze diensten.24

De nieuwe generatie ouderen heeft de middelen om voor gezelschap te betalen

1.3 cultuuromslag werpt eerste vruchten af De laatste jaren heeft er in Nederland langzaam een verandering in cultuur en mentaliteit plaatsgevonden, die verklaart waarom betaald gezelschap nu aanslaat. De overheid zet al een aantal jaren in op meer zelfredzame burgers. Mensen worden geacht in eerste instantie hun hulpvraag zelf en met behulp van hun eigen netwerk en (financiële) middelen op te lossen. De gewenste cultuuromslag werpt zijn eerste vruchten af: vorig jaar constateerden

22 Skipr, 26 februari 2015 23 NRC Handelsblad, maart 2015 24 Interview met mevr. dr. C. Freese, 18 mei 2015

ouderen betalen voor gezelschap 19 inhoud index ➔

we al dat mensen langer thuis wonen en afgelopen jaar steeg wederom het aantal burger initiatieven en zorgcoöperaties.25,26 Dit jaar zien we voor het eerst dat ouderen ook bereid zijn te betalen voor extra ondersteuning en gezelschap. Een groot gedeelte van de nieuwe generatie ouderen heeft de middelen om voor gezelschap te betalen. Ook kan het voor ouderen prettig zijn om geen beroep te hoeven doen op familieleden, kennissen en buren. Liane de Haan, directeur van de Algemene Nederlandse Bond voor Ouderen (ANBO): “Sommige ouderen vinden het lastig burenhulp te vragen en voelen zich onafhankelijker als ze voor een dienst betalen.”27 Ook uit onderzoek blijkt dat het voor een gevoel van waardig- heid essentieel is dat iemand niet alleen als ontvangende partij, maar ook als gevende partij wordt benaderd.28 Het betalen voor gezelschap brengt wederkerigheid terug in een relatie en kan op die manier voor ouderen een gevoel van onafhankelijkheid creëren.

1.4 keukentafelgesprek is een kwetsbaar instrument De ontwikkeling naar meer zelfredzame burgers die minder een beroep doen op professionele zorg, krijgt dus steeds meer vorm. Wel worden er enkele kritische kanttekeningen bij deze ontwikkeling geplaatst. Want hoe wordt bepaald of mensen recht hebben op professio nele zorg? Het sinds vorig jaar in het leven geroepen keukentafelgesprek wordt gezien als een kwetsbaar instrument. Een zorgprofessional – hoewel soms ook een gemeente ambtenaar wordt ingezet – brengt tijdens dit gesprek de zorgbehoefte in kaart en fungeert hierbij als toegangspoort tot de zorg. De kritiek richt zich op het feit dat bij het maken van een goede inschatting van de zorgbehoefte, de menselijke factor en enige mate van sub jectiviteit niet uit te sluiten zijn.29 Zo doen sommige cliënten zich uit schaamte gezonder en zelfredzamer voor dan ze zijn en worden vervolgens gekort op hulp.30

Maar ook het tegenovergestelde kan het geval zijn: mensen kunnen tijdens het keukentafelgesprek hun afhankelijkheid benadrukken om de kans op professionele zorg te vergroten. Hier steekt een nieuwe perverse prikkel de kop op, namelijk: mensen die zich machteloos presenteren hebben de grootste kans op professionele (en betaalde) zorg. Zo zal cliënt A, die aangeeft dat haar dochter ‘best ook nog tussen de middag kan komen als het niet anders kan’, geen betaalde zorg ontvangen, terwijl cliënt B, die aangeeft dat haar dochter ‘het er echt niet bij kan hebben naast haar drukke baan’, extra ondersteuning zal krijgen. Er is geen beloning wanneer je als burger je zorg zelf en met behulp van je netwerk regelt. Het kan zelfs zwaar op je drukken wanneer je het gevoel hebt je kinderen tot last te zijn. Ook vrezen veel van de potentiële mantelzorgers dat de buurman of buurvrouw minder zorg toege wezen krijgt wanneer tijdens het keukentafelgesprek aan het licht komt dat zij wel eens komen koken of helpen in het huishouden. Dan wordt een buur ineens een stuk af hankelijker van die voorheen vrijblijvende hulp.31 Zoals publicist Pieter Hilhorst in de Groene

25 FWG Trendrapport, oktober 2014 26 Trouw, 17 april 2015 27 De Volkskrant, 10 oktober 2014 28 Vernooij-Dassen, 22 mei 2008 29 Skipr, 17 februari 2015 30 De Volkskrant, 20 november 2014 31 FTM, 6 juli 2015

ouderen betalen voor gezelschap 20 inhoud index ➔

Amsterdammer schrijft: “Waarom zouden burgers ineens harder gaan lopen? Wat hebben ze er eigenlijk mee te winnen? Wie de spanning ontkent tussen een financiering op basis van noden en een logica die initiatief wil belonen, doet aan wensdenken.”32 Dat de uitkomst van een keukentafelgesprek een bron van discussie kan zijn, blijkt onder andere uit het feit dat de gemeente Utrecht alleen al in januari 2015 ruim 600 bezwaarschriften heeft ontvangen van inwoners die het niet eens zijn met de vermindering van het aantal door de gemeente bekostigde uren huishoudelijke hulp.33

Mensen die zich machteloos presenteren hebben de grootste kans op betaalde zorg

1.5 groeiende driedeling in de maatschappij Een tweede kanttekening bij de ontwikkeling naar burgers die zelf hun zorg en gezelschap organiseren, betreft de zorgen over een groeiende tweedeling, of zelfs driedeling, in de maatschappij. De eerste groep betreft mensen met ernstige problematiek, weinig tot geen middelen en een lage sociaaleconomische status (SES). Een groot gedeelte van deze groep zal een beroep kunnen blijven doen op de professionele zorg. Meer problemen worden verwacht bij een tweede groep mensen: mensen die er niet ernstig genoeg aan toe zijn om recht te hebben op professionele zorg, maar het netwerk, de middelen en de vaardigheden missen om zelfredzaam te kunnen zijn. Er zijn nog weinig strategieën om deze groep, die in veel gevallen buiten de directe scope van de zorg valt, op een actieve manier bij de veranderende maatschappij te betrekken. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat de overlast door verwarde personen in 2014 met ruim 14 procent is gestegen. Er bestaat nog veel discussie over welke partij zich voor deze kwetsbare groep gaat inspannen en wie voor de kosten opdraait. Als het aan het plan van minister Schippers ligt, zorgen gemeenten ervoor dat ze voor het einde van het jaar de overlast door verwarde mensen verminderen. Een van de punten in het plan is dat wanneer er geen sprake is van een strafbaar feit, deze mensen niet in een justitieel traject mogen komen om te voorkomen dat ze een trauma oplopen en gestigmatiseerd worden.34 De samenwerking tussen politie en ggz in de grote steden werpt al z’n eerste vruchten af: zo blijkt dat in 30 procent van de gevallen de politie verwarde mensen na een incident rechtstreeks naar de geestelijke gezondheidszorg brengt.35 Volgens critici is het probleem daarmee niet opgelost, aangezien deze mensen de volgende dag alsnog weer op straat staan. De derde en laatste groep betreft mensen die weinig of geen

32 De Groene Amsterdammer, 9 oktober 2014 33 Zorgvisie, 26 januari 2015 34 Zorg en Welzijn, 1 juli 2015 35 De Volkskrant, 20 juli 2015

ouderen betalen voor gezelschap 21 inhoud index ➔

recht hebben op professionele zorg, maar die het lukt om met hun uitgebreide netwerk, financiële middelen en hun sociale en gezondheidsvaardigheden, hun leven op een goede manier vorm te geven. Het is met name deze groep mensen die gezelschap inhuurt.

1.6 betaald gezelschap roept maatschappelijke vragen op Betalen voor gezelschap als gevolg van minder recht op zorg, roept ook ethische vragen op. Hoe solidair zijn we eigenlijk? Er rust een taboe op om je moeder te laten betalen voor gezelschap of een telefoontje. Want zouden we dit als samenleving niet gewoon van elkaar mogen verwachten? En wat te doen met mensen die niet over een sociaal netwerk beschik- ken of niet de middelen hebben om voor zorg te betalen of om gezelschap in te huren? Ook bestaan er zorgen over het feit dat met name vrouwen extra belast gaan worden. De stijging van het aantal mantelzorgers en vrijwilligers is namelijk het sterkst onder vrouwen van 45 tot 65 jaar.36 De hogere druk op mantelzorg werkt door op andere gebieden en staat bijvoorbeeld haaks op de wens om de arbeidsparticipatie van vrouwen te verhogen.

1.7 doorkijkje naar de toekomst Onze verwachting is dat over tien jaar het taboe op betaald gezelschap grotendeels zal zijn verdwenen. Dit zal in de stad sneller gaan dan op het platteland, aangezien in de meeste dorpen het zorgen voor elkaar, het ‘noaberschap’, meer in de genen zit dan in de stad. De kans is groot dat betaald gezelschap zich zal uitbreiden: niet alleen bij zorgbehoevenden of ouderen, maar ook naar het ‘rent a friend-concept’. Denk aan een eenzame student die iemand zoekt om hem of haar wegwijs te maken in een nieuwe stad. Deze ontwikkeling

36 NRC Handelsblad, 29 maart 2015

ouderen betalen voor gezelschap 22 inhoud index ➔

zorgt voor banencreatie, buiten de directe zorg om. De maatschappij zal moeten opvangen wat de zorg afstoot, met andere woorden: er vindt vermaatschappelijking van de zorg plaats. De eerste tekenen van het oppakken van deze verantwoordelijkheid door de maatsch appij zijn er al: bijvoorbeeld de Albert Heijn in Doorn, die stappen heeft gezet richting een ‘dementievriendelijke supermarkt’. Medewerkers volgden een training waarin zij signalen van mensen met dementie leerden herkennen en omgangstips meekregen.37 Het grootste knelpunt bij de ontwikkeling naar betaald gezelschap zal echter blijven dat niet iedereen hiervoor de middelen heeft.

Er rust een taboe op om je moeder te laten betalen voor gezelschap of een telefoontje

37 Metro, 3 mei 2015

ouderen betalen voor gezelschap 23 inhoud index ➔

ouderen betalen voor gezelschap 24 inhoud index ➔

kosten- twee- stijging deling over- behandeling

Verklaring opkomst trend Kanttekeningen Doorkijkje naar de toekomst computer stelt diagnose

opkomst zorgtechnologie personalised health

consument meet eigen waarden

toename ict-kennis zorgfuncties preventie apple google

computer verslaat de mens opschaling door zorgverzekeraars arts wordt gezaghebbend adviseur inhoud index ➔ inhoud index ➔

2 Computer stelt diagnose

Voorspellen of iemand kanker, Alzheimer of hart- en vaatziekten krijgt: natuurkundige Wiro Niessen wil het de computer laten uit-

rekenen. Het doorVoorspellen hem of ontwikkelde iemand kanker, Alzheimer computersysteem of hart- en leert voor- spellingenvaatziekten krijgt: te natuurkundige doen op basis Wiro Niessen van tienduizenden wil het MRI- ende computer CT-scans. laten De uitrekenen. scans Hetzijn door gemaakt hem ontwikkelde van zowel computersysteem leert voorspellingen te doen op basis gezonde als zieke mensen. Daaruit pikt het van tienduizenden MRI- en CT-scans. De scans zijn systeem ziektepatronen op die voor het gemaakt van zowel gezonde als zieke mensen. Daaruit pikt het systeem menselijkziektepatronen oog niet waarneembaar op die voor het menselijk zijn, oog en niet dus waarneembaar normaal zijn, gesproken ook buitenen dushet normaal zicht vangesproken artsen ook buitenblijven. het zichtMet van die artsen kennis blijven. kan Met het systeem vervolgensdie kennis kan hetnieuwe systeem ziektegevallen vervolgens nieuwe ziektegevallen herkennen herkennen op scans, op scans, daarna een diagnose stellen en zelfs een prognose van het daarna een diagnose stellen38 Niessen en zelfsontving een hiervoor prognose in juli de prestigieuze van het ziekteSimon - ziekteverloop geven. 38 verloop geven.Stevin Meester-prijs, Niessen waaraanontving een hiervoor bedrag van in500 juli duizend de prestigieuzeeuro voor 39 Simon Stevinonderzoek Meester-prijs, is verbonden. waaraan een bedrag van 500 duizend euro voor onderzoek is verbonden.39

2.1 2015: het jaar van de zorgtechnologie Het gebruik van technologie in de zorg is zeker niet nieuw, maar het laatste jaar neemt deze ontwikkeling een enorme vlucht. Lucien Engelen, oprichter en directeur van het Radboud REshape Center, geeft aan dat we aan de vooravond staan van een zogenaamd ‘tipping point’. Volgens hem zullen de ontwikkelingen van buiten (Apple, Google, Facebook, maar ook privé-initiatieven binnen Nederland) in 2015 hun impact gaan krijgen in de zorg.40 Uit het aantal en de inhoud van de signalen die wij kregen over zorgtechnologie blijkt eveneens dat de verwachtingen van wearables, screening en dna-profilering hoog gespannen zijn. Ook op het gebied van e-health, 3D-printen, domotica en robotica zetten de ontwikkelingen door, maar we gaan in dit hoofdstuk vooral in op die vormen van zorg technologie die data en (gezondheids)informatie genereren, en de effecten daarvan op de zorg. Het zijn met name wearables, screening en dna-profilering die verantwoordelijk zijn voor deze toename aan informatie (zie kader p. 30-31).

38 www.stw.nl 39 De Volkskrant, 8 juli 2015 40 ICT-Magazine, 3 maart 2015

computer stelt diagnose 27 inhoud index ➔

De afgelopen periode is er een breed scala aan wearables op de markt gekomen. Wearables is de overkoepelende naam voor alle compacte apparaten die je op je lichaam kunt dragen en die interactie hebben met de gebruiker.41 Een bekende wearable is de Apple Watch, die sinds april 2015 verkrijgbaar is in negen landen. De Apple Watch werkt met apps en bevat allerlei sensoren, waarmee je bijvoorbeeld je hartslag en het aantal stappen per dag kunt meten.42 Een ander bekend voorbeeld van een wearable is Google Glass: een computer in de vorm van een bril, waarbij je een beeldscherm vlak voor je ogen hebt waarmee je de wereld kunt vastleggen, maar ook kunt verrijken met extra informatie. Ook minder bekende wearables doen hun intrede, zoals een biometrische lens die de bloedsuikerspiegel meet aan de hand van het traanvocht.43 In 2014 heeft 11 procent van de zorggebruikers zijn gezondheidswaarden (zoals gewicht of bloeddruk) gemeten en online bijgehouden. Hierbij geldt in de meeste gevallen: hoe jonger en hoger opgeleid de zorggebruiker, hoe meer gebruik van zorgtechnologie.44

Ik heb 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100%

een apparaat of mobiele app gebruikt dat mijn lichamelijke activiteit bijhoudt, zoals een stappenteller tijdens het sporten

zelf gezondheidswaarden gemeten (zoals gewicht of bloeddruk) en deze waarden bijgehouden via internet of met een app op mijn telefoon of tablet

zelf gegevens bijgehouden over mijn gezondheid via internet of met een app op mijn telefoon of tablet

zelf gegevens bijgehouden over mijn voeding en/of dieet via internet of met een app op mijn telefoon of tablet

een automatische herinnering om medicijnen in te nemen ingesteld op mijn telefoon

Heeft hier het afgelopen jaar één keer of vaker gebruik van gemaakt Maakt hier geen gebruik van, maar zou dit wel willen Maakt hier geen gebruik van en weet niet of men dit zou willen Maakt hier geen gebruik van en zou dit niet willen

Figuur 1 Percentage zorggebruikers dat het afgelopen jaar gebruik maakte van internet of van een telefoon, tablet of ander apparaat om gegevens over de gezondheid te meten of bij te houden (n=693-707)45

41 www.computertotaal.nl 42 www.iculture.nl 43 www.computertotaal.nl 44 Nictiz en het NIVEL, oktober 2014 45 Idem

computer stelt diagnose 28 inhoud index ➔

Een andere vorm van zorgtechnologie die de laatste tijd in opkomst is, is screening. Met screening bedoelen we in dit kader health checks zonder medische indicatie en buiten de reguliere bevolkingsonderz oeken.46 Het meest bekende en spraakmakende voorbeeld van screening is de Total Body Scan. Tijdens de Total Body Scan worden de belangrijkste delen van het lichaam onderzocht, onder andere door middel van MRI- en CT-scans.47 Het voorbeeld van hoogleraar Niessen aan het begin van dit hoofdstuk heeft ook betrekking op vroegopsporing en screening. Een ander voorbeeld is de Niet-Invasieve Prenatale Test (NIPT), die naast het detecteren van het Downsyndroom tijdens de zwangerschap tegenwoordig ook andere afwijkingen kan opsporen en de ongeboren baby genetisch kan screenen op ziekten en aandoeningen.48 Het aanbod van gezondheidstesten en screening neemt toe en internet wordt een steeds toegankelijker medium voor zelftests.49

Een andere snel opkomende vorm van zorgtechnologie is dna-profilering. Dna-profilering richt zich op het individualiseren van zorg op basis van iemands moleculaire profiel.50 Het Center for Personalised Cancer Treatment (CPCT), een samenwerkingsverband tussen de drie grootste kankercentra van Nederland, zet zich in om patiënten met behulp van dna- profilering een gepersonaliseerde kankerbehandeling aan te kunnen bieden.51 Het streven is dat dit centrum in 2019 heeft bereikt dat elke individuele tumor kan worden geanalyseerd door middel van dna-analyse, patiënten een behandeling krijgen die gemiddeld 20 procent meer doelmatig is en gemiddeld voor 50 procent minder worden blootgesteld aan onnodige bijwerkingen van medicijnen dan in 2007.52 Ook komt er in Utrecht een nieuw diagnostisch centrum, waar wordt gewerkt aan een technologie die is ontwikkeld door de Utrechtse hoogleraar Hans Clevers. Bij deze techniek worden stamcellen van patiënten buiten het lichaam opgekweekt tot organoïden die in de biobank in leven worden gehouden. Vervolgens kunnen onderzoekers testen welke medicijnen het beste aanslaan bij de zieke stamcellen van een patiënt. De wetenschappers van het nieuwe centrum gaan in eerste instantie op zoek naar een behandeling op maat voor taaislijmziekte en later ook voor kanker.53

46 Gezondheidsraad, 5 maart 2015 47 www.totalbodyscan.nl 48 Skipr, 16 april 2015 49 NPCF, 2013 50 Stichting IZZ, juli 2015 51 www.cpct.nl 52 www.barcodeforlife.nl 53 Medisch Contact, 15 juni 2015

computer stelt diagnose 29 inhoud index ➔

vormen van zorgtechnologie54,55,56,57

E-health E-health is het gebruik van informatie- en communicatietechnologieën, met name internettechnologie, om gezondheid en gezondheidszorg te ondersteunen of te verbeteren. Denk aan behandelingen via Skype, serious gaming, elektronische dossiervorming, zelfdiagnose door patiënten met behulp van een website of e-consulten via een patiëntportaal. 58

3D-printen Een 3D-printer is een apparaat dat op basis van digitale bouwtekeningen (computerbestanden) driedimensionale objecten kan produceren. Dit gebeurt door het object laag na laag op te bouwen. De 3D-prints van botten, kronen en implantaten worden al gebruikt in het menselijk lichaam. Zo kreeg een vrouw in het UMC Utrecht in 2014 een compleet nieuwe geprinte schedel.59

Domotica Domotica omvat alle apparaten en infrastructuren in en rond woningen, die elektronische informatie gebruiken voor het meten, programmeren en sturen van functies ten behoeve van bewoners en dienstverleners. Domotica biedt zorg op afstand met behulp van technologische middelen aan mensen die (langdurig) zorg nodig hebben, thuis of binnen een zorgorganisatie. Domotica varieert van een eenvoudige alarmknop die de cliënt bij zich draagt tot intelligente systemen die waarnemen of de cliënt afwijkt van zijn normale leefroutines.60

Robotica Robotica houdt zich bezig met praktische toepassingen van robots in de ruimste zin van het woord. Denk hierbij aan: – de servicerobot voor thuis, die de zelfstandigheid van ouderen en mensen met een beperking kan vergroten; – de operatierobot in het ziekenhuis; – de socio-robot die gericht is op het opbouwen van een relatie met mensen. Een voorbeeld van een socio-robot is Alice, ontwikkeld door onderzoeksgroep SELEMCA, waar onder andere de VU deel van uitmaakt.

54 www.computertotaal.nl 55 www.zorgmag.nl 56 www.kennislink.nl 57 www.smart-homes.nl 58 Nictiz en het NIVEL, oktober 2014 59 www.mens-en-gezondheid.infonu.nl 60 RIVM, 2013

computer stelt diagnose 30 inhoud index ➔

Wearables Wearables, wat staat voor wearable computers, is de overkoepelende naam voor alle compacte apparaten die je op je lichaam kunt dragen. Een belangrijke eigen- schap van wearables is dat de technologie (al dan niet voortdurend) interactie heeft met de gebruiker. Denk aan een ‘smart’ armband, horloge, stappenteller, ketting, schoenen, muts en lenzen.

Screening Onder screening wordt verstaan: onderzoek ter vroege opsporing (of uitsluiting) van een ziekte, van de aanleg daarvoor of van dragerschap van een aanleg die bij het nageslacht tot ziekte kan leiden.61 Naast de landelijke bevolkingsonderzoeken, zoals borstkankerscreening en baarmoederhalskankerscreening, vinden ook steeds vaker health checks zonder medische indicatie en buiten de reguliere bevolkings onderzoeken plaats.

Dna-profilering Bij dna-profilering wordt iemands dna-profiel als uitgangspunt genomen bij diagnostiek en behandeling. Deze vorm van ‘personalised health’ maakt het ook mogelijk iemands aanleg vroegtijdig op te sporen en preventie gepersonaliseerd aan te bieden.

2.2 speciaal voor iedereen Een belangrijke implicatie van de informatie die verkregen wordt uit wearables, screening en dna-profilering, is dat deze informatie het mogelijk maakt de zorg te personaliseren. De behoefte aan geïndividualiseerde zorg bestaat al langer, met name in de care: zo schreven we in eerdere trendrapporten al over ‘zorg op maat’, ‘de patiënt centraal’ en ‘persoons gerichte zorg’. De basis van persoonsgerichte zorg in de care is dat de persoonlijke behoeften van cliënten centraal staan en als uitgangspunt dienen bij het organiseren van zorg. Zo is het sinds 2008 wettelijk verplicht om met elke cliënt een zorgplanbespreking te houden, zodat bij de invulling van zorg rekening kan worden gehouden met persoonlijke wensen van de cliënt.62

In de cure zien we de laatste jaren ook de tendens ontstaan om zorg meer geïndividualiseerd aan te bieden. Een uiting hiervan is de opkomst van zorgpaden, waarbij het ‘pad’ van de patiënt als uitgangspunt wordt genomen bij het organiseren van zorg. Een zorgpad is een verzameling van methodes en hulpmiddelen om de werkzaamheden van een multi disciplinair team op elkaar af te stemmen en taakafspraken voor een specifieke patiënten- populatie te maken.63 Een zorgpad beoogt patiëntvolgend te zijn, maar de eerste kritiek richt zich op het feit dat zorgpaden vrij algemeen zijn. Zo zouden ze volgens de geïnterviewde

61 RIVM, 2013 62 www.zorgvoorbeter.nl 63 www.encyclo.nl

computer stelt diagnose 31 inhoud index ➔

experts weinig geschikt zijn voor patiënten met meerdere aandoeningen (multimorbiditeit): behandeladviezen voor de ene aandoening kunnen strijdig zijn met de adviezen voor een andere aandoening. De zorgpaden zouden in veel gevallen geen recht doen aan de complexe werkelijkheid en verscheidenheid aan mogelijke patiëntprofielen.

De eerste kritiek op zorgpaden is dat ze te algemeen zijn en geen recht doen aan de complexe werkelijkheid

Ook op het gebied van wetenschappelijk onderzoek groeit de behoefte om meer recht te doen aan het unieke van de mens en niet (onterecht) te generaliseren. Zo was onlangs de ‘seksistische geneeskunde’ in opspraak. Onderzoek wordt vaak uitgevoerd met blanke, volwassen, mannelijke proefpersonen. De reden hiervoor is dat vrouwen een hormooncy clus hebben die onderzoeksgegevens kan beïnvloeden, ouderen en kinderen kwetsbaarder zijn en er in het westen nu eenmaal veel blanke mensen zijn. Een uniforme groep maakt het verzamelen van statistische gegevens makkelijker en dat is bevorderlijk voor het snel op de markt brengen van nieuwe medicijnen. Maar het kan ook onwenselijke gevolgen hebben. Sommige medicijnen hebben op mannen bijvoorbeeld een heel andere uitwerking dan op vrouwen.64 Organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie ZonMw, Stichting Achmea Gezondheidszorg (SAG) en KWF Kankerbestrijding vinden het van belang dat onderzoek zich richt op de verschillen tussen mensen, zodat in de toekomst een patiënt kan rekenen op een therapie die voor hem of haar op maat is gemaakt. Zij bundelen hun krachten en hebben dit jaar het onderzoeksprogramma ‘Personalised Medicine’ opgestart.65

2.3 de zorg wordt overspoeld Zorgtechnologie biedt mogelijkheden om de zorg meer geïndividualiseerd aan te bieden. Opvallend aan deze ontwikkeling is dat deze hoofdzakelijk van buiten de zorg komt. Zo worden wearables door grote technologiebedrijven als Google en Apple ontwikkeld en op de markt gebracht. Ook het Nederlandse bedrijf Philips ontwikkelt een open, cloud-gebaseerd platform voor de gezondheidszorg, waarin data van medische apparaten en persoonlijke data afkomstig van meetapparatuur opgeslagen kunnen worden.66 De nieuwe mogelijkheden die zich aandienen slaan aan bij de consument; veel mensen vinden (gezondheids)informatie over zichzelf interessant en investeren graag in een Apple Watch of laten zich (betaald) preventief screenen. Waar, bij andere vormen van zorgtechnologie, de patiënt vooral volgend lijkt en de implementatie van bijvoorbeeld e-health vaak moeizaam verloopt, neemt de consument/ patiënt een leidende rol als het gaat om technologie die data (over hemzelf) genereert.

64 www.npowetenschap.nl 65 www.zonmw.nl 66 www.smarthealth.nl

computer stelt diagnose 32 inhoud index ➔

Cliënt kijkt samen met socio-robot Alice naar foto’s (ik ben Alice © Keydocs 2015)

Een andere belangrijke partij bij deze ontwikkeling zijn de zorgverzekeraars. Ab Klink, bestuursvoorzitter van Zorgverzekeraar VGZ: “Wij hoeven de innovatie alleen maar op te rapen en dat gaan we ook doen bij de inkoop voor het volgende jaar.” Een voorbeeld van een dergelijke technologische innovatie is Pacmed, waarvan Klink zegt: “De initiatiefnemers willen big data gebruiken om Nederland gezonder te maken.” De initiatiefnemers gebruiken het verhaal van een vriend met aspecifieke rugklachten als voorbeeld. Na 14 diagnoses van 17 behandelaars en 19 behandelingen blijven de problemen onopgelost. Met Pacmed willen zij alle ervaringen verzamelen en een op maat gemaakt advies geven zodat hun vriend een behandeladvies krijgt op basis van wat blijkt te werken bij gelijksoortige patiënten.67

Niet alleen wordt de zorg overspoeld door de technologische ontwikkelingen, deze ont wikkelingen gaan ook nog eens razendsnel. In Nederland heeft het Radboudumc dit jaar het initiatief genomen om de medische tak van Singularity University (SU) op te starten en te ontwikkelen. Singularity is een moment in de toekomst waarop de technologische vooruitgang zo snel gaat dat die de menselijke cognitie te boven gaat en de computer de mens verslaat.68 Singularity University is een internationaal kennis- en innovatieplatform dat technologie en wetenschap zodanig wil verbinden dat de mensheid allerlei grote wereld- problemen kan oplossen. De Nederlandse tak van SU richt zich vooral op sectoren waarin Nederlandse wetenschappers en bedrijven tot de wereldtop behoren: gezondheidszorg, mobiliteit, water en voedselproductie. Concreet leidde dat de afgelopen jaren tot de opstart van meer dan 100 nieuwe bedrijven. Ook werden diverse kansrijke ideeën ontwikkeld en gepatenteerd.69

67 Zorgvisie ICT magazine, 9 juni 2015 68 www.wikipedia.com 69 www.radboudumc.nl

computer stelt diagnose 33 inhoud index ➔

De zorg wordt kortom overspoeld door alle nieuwe technische mogelijkheden en wordt gedwongen in een rap tempo mee te bewegen met de ontwikkeling waarbij er steeds meer informatie beschikbaar is. Gezien de snelheid waarmee deze ontwikkelingen op de zorg afkomen, lijkt elke vraag over de wenselijkheid ervan of de behoefte aan regulatie en keurmerken, vrijwel meteen achterhaald.

2.4 voer voor hypochonders? De beschikbaarheid van data neemt in rap tempo toe. Een van de vragen die vanuit de zorgprofessionals wordt opgeroepen is of de beschikbaarheid van data, door bijvoorbeeld screening van gezonde mensen, in alle gevallen zinvol is. Dit is opvallend: nadat preventie jarenlang uitsluitend als positief werd bestempeld, lijkt er toch een grens te zitten aan de wenselijkheid van preventie. Een duidelijk voorbeeld is de discussie rondom de eerder genoemde Total Body Scan (kosten 500 tot 2000 euro), die op dit moment in Nederland bij wet verboden is. Wie zich wil laten doorlichten, wijkt daarom uit naar het buitenland. Minister Schippers vindt het verbod op dergelijke scans niet meer passen in een tijd waarin steeds meer aandacht komt voor preventie en vroegopsporing van gezondheidsrisico’s.70

De Gezondheidsraad heeft als reactie op het verzoek van Schippers om het verbod op te heffen een kritisch rapport geschreven over Total Body Scans. De belangrijkste boodschap in het rapport is dat de overheid mensen moet blijven beschermen tegen de risico’s van Total Body Scans.71 De Gezondheidsraad is niet de enige die kritisch is; ook veel artsen zijn kritisch over de preventieve screening. Volgens de Amerikaanse arts Gilbert Welch zouden we allemaal beter af zijn als de medische sector zich weer meer ging richten op

70 Skipr, 12 augustus 2013 71 Gezondheidsraad, 31 maart 2015

computer stelt diagnose 34 inhoud index ➔

zijn oorspronkelijke missie, namelijk hulp bieden aan zieken en gezonde mensen met rust laten.72 Ook in Nederland lieten artsen zich kritisch uit over Schippers’ verzoek aan de Gezondheidsraad. Zo liet Lode Wigersma, voormalig huisarts en directeur van de artsen koepel Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering van de Geneeskunde (KNMG), weten Total Body Scans eenzijdig en onwenselijk te vinden. Wigersma vreest hoge zorgkosten als de scan wordt toegestaan: “Mensen betalen de Total Body Scan uit eigen zak, maar de vervolgonderzoeken niet.”73 Daarnaast blijkt uit een grootschalig onderzoek dat screenen het leven waarschijnlijk niet verlengt. De onderzoekers benadrukken dat daarmee niet gezegd is dat screening niet effectief kan zijn: er zijn meer uitkomsten dan het aantal gewonnen levensjaren alleen. Maar de hoop dat de levensverwachting door uitvoerig screenen toeneemt, moet wat hen betreft getemperd worden.74 Naar aanleiding van de kritiek twijfelt de minister nog over het wettelijk mogelijk maken van medische gezondheidschecks waarbij scanners worden gebruikt.75

Mensen betalen de Total Body Scan uit eigen zak, maar de vervolgonderzoeken niet

2.5 omwenteling van banen De ontwikkeling naar meer gebruik van zorgtechnologie betekent ook een omwenteling van banen in de zorg. Het raakt met name de dagelijkse praktijk van de huisarts en de medisch specialist. Het is al vrij gebruikelijk dat de patiënt zijn klachten en de professionele track record van de medisch specialist al heeft gegoogled voordat hij in de spreekkamer zit.76 Binnen afzienbare tijd zullen patiënten ook hun eigen gezondheidsdata meenemen, al dan niet aangevuld met ideeën over de diagnose en de beste behandeling. Deze extra informatie kan heel waardevol zijn voor een arts. Maar het zet ook de verhoudingen op z’n kop. In de toekomst zijn patiënten wellicht beter geïnformeerd over hun specifieke situatie dan de huisarts of medisch specialist, vooral patiënten met chronische of zeldzame aandoeningen. Wat betekent het voor de rol van een arts wanneer de patiënt meer data voorhanden heeft dan de arts en de meest geschikte kankerbehandeling kan worden bepaald aan de hand van een dna-profiel in het laboratorium? Neemt de dermatoloog genoegen met een diagnose die gesteld is door een huidkanker-app of zal hij vasthouden aan zijn gebruikelijke werkwijze en toch een stukje huid willen opsturen naar het laboratorium? Volgens de geïnterviewde experts is het duidelijk: de rol van de arts verschuift in de nabije toekomst van diagnosticus

72 Overdiagnosed, 2011 73 www.rd.nl 74 Medisch contact, 22 januari 2015 75 www.z24.nl 76 Nictiz en het NIVEL, oktober 2014

computer stelt diagnose 35 inhoud index ➔

naar gezaghebbend adviseur. Om deze nieuwe rol op zich te kunnen nemen, is het volgens de geïnterviewde experts wenselijk dat artsen zich actief verdiepen in nieuwe toepassingen en een koplopersrol op zich nemen. Hiervoor is het noodzakelijk dat zij de technologische ontwikkelingen niet zien als een bedreiging voor hun eigen professie, maar als een aan vulling op hun expertise.

Arbeidsmarktdeskundigen zien nieuwe banen voor mensen die anderen wegwijs maken in de zorg

Ook andere functies veranderen door de opkomst van zorgtechnologie. Zo wordt van een verpleegkundige straks misschien verwacht dat deze (eenvoudige) storingen op de iPad of met beeldzorg kan oplossen of komt er standaard een ICT’er in een wijkteam. Naar verwachting betekent de opkomst van technologie in de zorg niet zozeer een verlies van banen, maar eerder een verandering van banen. Arbeidsmarktdeskundigen zien bijvoorbeeld nieuwe banen voor mensen die anderen wegwijs maken in de zorg, zoals de zorgadviseur, -makelaar, -intermediair en -navigator (zie ook hoofdstuk 5) die voor je uitzoeken welke behandeling het beste voor je is, waar je die kunt krijgen en tegen welke prijs.77

Live operatie met Google Glass

77 Intermediair, voorjaar 2015

computer stelt diagnose 36 inhoud index ➔

Het onderwijs heeft een grote rol in het voorbereiden van zorgprofessionals op de nieuwe zorgpraktijk. Een manier om dit te doen is door ook in het onderwijs zelf technologische innovaties in een vroeg stadium te adapteren, zodat studenten al tijdens de opleiding vertrouwd raken met technologie. Een voorbeeld van een technologische innovatie binnen het onderwijs is de start-up Incision. Deze start-up draait om nieuw studiemateriaal voor chirurgen. In plaats van tekstboeken en meekijken met een chirurg, worden haarscherpe 3D-video’s gebruikt met uitleg over operaties. De opleiding tot chirurg zou daardoor zelfs een derde korter kunnen zijn, omdat men hiermee minder afhankelijk is van de kwaliteit van docenten, studiemateriaal en de beschikbaarheid van leersituaties.78

2.6 doorkijkje naar de toekomst De technologische ontwikkelingen zullen in een rap tempo doorzetten. Consumenten zullen steeds meer druk uitoefenen op de zorg, door nieuwe technologie mee te brengen in de spreekkamer. Er zal een tweedeling ontstaan tussen mensen die wel het geld en de vaardigheden hebben om met deze ontwikkeling mee te gaan en mensen die het daaraan ontbreekt. De definitie van ‘gezondheidsvaardigheden’ zal veranderen. Waar tot nu toe vooral gedoeld werd op vaardigheden als het hanteren van een gezonde leefstijl, het opvolgen van voorschriften en het vinden van faciliteiten, zullen er met de toename van zorgtechnologie ook nieuwe gezondheidsvaardigheden ontstaan, zoals het kunnen inter preteren van tabellen en het detecteren van een trend in gezondheidsdata. Zorgverzekeraars zullen een grote rol gaan spelen binnen de ontwikkeling van zorgtechnologie. Zo is het niet ondenkbaar dat zij bijvoorbeeld gratis wearables gaan uitdelen met behoud van eigenaar- schap van data. De data van verzekerden zijn interessant voor zorgverzekeraars om bijvoorbeeld te anticiperen op mogelijke gezondheidsrisico’s en om gezond gedrag te belonen. Deze ontwikkeling zien we buiten de zorg al ontstaan, zoals autoverzekeraar ‘Fairverzekeraar’, die korting geeft op je autoverzekering wanneer uit de data van de ‘Chipin-stekker’ in je auto is gebleken dat je veilig hebt gereden.79 Ook zullen zorgverzekeraars waarschijnlijk een regulerende rol gaan spelen en bepalen welke apps en wearables voldoen aan bepaalde kwaliteitscriteria en welke behandelingen wel en niet worden vergoed. Het aanbieden van een behandeling op maat met behulp van dna-profilering, is naar verwachting binnen afzienbare tijd voor iedereen toegankelijk en zorgt voor een enorme verbetering in met name de kankerzorg. Privacy- en ethische vraagstukken zullen bij technologische ontwikkelingen voortdurend aan de orde zijn: zo kan het verruimen van keuzemogelijkheden voor veel mensen belastend zijn.

De data van verzekerden zijn interessant voor zorg verzekeraars om bijvoorbeeld gezond gedrag te belonen

78 Zorgvisie ICT magazine, 9 juni 2015 79 www.fairverzekering.nl

computer stelt diagnose 37 inhoud index ➔

computer stelt diagnose 38 inhoud index ➔

nieuwe Verklaring opkomst trend definitie Kanttekeningen gezondheid Doorkijkje naar de toekomst discussie kosten vs. gezondheid perverse prikkels

product- denken wantrouwen beweegredenen toelaten marktwerking inefficiency

bureau- tijdelijke cratie teams als het nieuwe organiseren concurrentie anders organiseren

bestaande evolutie structuren i.p.v. revolutie inhoud index ➔ inhoud index ➔

3 Tijdelijke teams als het nieuwe organiseren

Tien zorgorganisaties startten deze zomer een experiment om instellingsmuren af te breken en de overhead sterk terug te dringen. Tien zorgorganisaties startten deze zomer een experiment Zij gebruikenom instellingsmuren daarvoor af te breken het en platform de overhead Part-up. sterk Het terugplatform te dringen. biedt Zij gebruiken volgens daarvoor initiatiefnemer het platform Laurens Waling dePart-up. infrastructuur Het platform biedt om volgens een initiatiefnemertotaal nieuwe Laurens manier Waling de infrastructuur om een totaal nieuwe manier

van organiseren mogelijkElke cliënt heeft te maken. een unieke “Elke situatie cliënt en van organiseren mogelijk te maken. heeft eenbij unieke bestaande situatie organisaties en zijn bij zij bestaande afhankelijk van organisaties het bestaande aanbod. zijn zij af- hankelijkPart-up van hetbreekt bestaande de muren af enaanbod. geeft cliënten Part-up toegang breekt tot alle vormende muren van af en geeft cliëntenzorg en toegangondersteuning. tot Cliënten alle vormen melden zich van aan zorg op het en platform ondersteuning.” en voeren hun zorgvraag in. Het matchingsalgoritme van Part-up brengt cliënten, Cliënten melden zich aan op het platform en voeren hun zorgvraag vrijwilligers en professionals vervolgens samen in tijdelijke zelfsturende in. Het matchingsalgoritmeteams.80 van Part-up brengt cliënten, vrijwilligers en professionals vervolgens samen in zelfsturende teams.80

3.1 naar een nieuwe manier van organiseren Part-up is niet het enige initiatief dat de traditionele manier van organiseren omvergooit. Zoals ook benoemd in de inleiding, bestaat er in de zorg behoefte aan een nieuw systeem, waarin (professionele) vrijheid, vertrouwen, cliëntgerichtheid en betekenisgeving centraal staan. De maatschappij is duidelijk in beweging; de roep om het anders organiseren is groot en er wordt volop geëxperimenteerd en geïnnoveerd.

Zo heeft De Friesland Zorgverzekeraar een overeenkomst gesloten met alle vrijgevestigde chirurgen in de provincie Friesland, waarbij toekomstige besparingen in de zorg worden gedeeld via shared savings. Shared savings is een van de nieuwere financieringsvormen die poogt meer recht te doen aan het gemeenschappelijke doel en samenwerking stimuleert. Zo worden besparingen van verplaatsing van zorg van de tweede naar de eerste lijn gedeeld, waardoor medisch specialisten ook een financieel belang hebben bij het niet-behandelen.

80 Zorgvisie, 29 juni 2015

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 41 inhoud index ➔

Het is de eerste keer in Nederland dat een dergelijke shared savings-overeenkomst tussen een zorgverzekeraar en een groep medisch specialisten is afgesloten.81 Een ander voorbeeld van anders organiseren is Blauwe Zorg, een project in Maastricht-Heuvelland met zorg verzekeraar VGZ, Huis voor de Zorg en academisch ziekenhuis Maastricht (azM). Met als doel de zorg efficiënter en meer patiëntgericht te organiseren, richtten zij in 2014 een Stadspoli op waar de medisch specialist samen met de huisarts patiënten behandelt.82 Ook in de regio Eindhoven worden drie centra ‘Huisarts & Specialist’ opgericht. Deze centra bieden een samenhangend zorgaanbod voor patiënten waarbij zoveel mogelijk volgens het ‘one stop shop-principe’ aanvullende eerstelijnsdiagnostiek en specialistische consultatie onder regie van de huisarts geboden wordt.83 Zorgondernemer Loek Winter pleit eveneens voor een vernieuwende kijk op het organiseren van zorg en ziet veel in het Schiphol-model voor de (ziekenhuis)zorg. Schiphol heeft een deel van het terrein in bezit, maar verhuurt ook ruimten, bijvoorbeeld aan een ijssalon. Ook ziekenhuizen zouden zich volgens Winter meer op hun kernkwaliteiten moeten focussen in plaats van het totaalmodel aan te bieden.

Huisarts en patiënt overleggen met medisch specialist

Zo biedt het ziekenhuis De Sionsberg geen verloskunde meer aan en verhuurt het ruimte aan een fysiotherapeut en een kaakchirurg. Ook vindt Winter dat zorgorganisaties de trend moeten volgen waarbij patiënten de regierol pakken. “We gaan van derdelijnszorg naar zorg bij de mensen thuis. Het doel is de Uber, Airbnb of Booking.com van de zorgsector te worden.”84 Ook de geïnterviewde experts geloven in anders organiseren: zo verwacht een van hen dat zorgorganisaties in hun traditionele vorm gaan verdwijnen en steeds meer gaan fungeren als makelaar tussen cliënt en zorgprofessional.

81 Zorgvisie, 10 oktober 2014 82 www.zio.nl 83 www.sge.nl 84 Zorgvisie, 24 juli 2015

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 42 inhoud index ➔

Schiphol-model: verhuur van ruimten in een ziekenhuis

Er verschijnen niet alleen nieuwe organisatievormen, maar ook nieuwe spelers, zoals private bedrijven en burgerinitiatieven. Het is echter nog onduidelijk wie de marktmeester is en hoe de spelers zich tot elkaar gaan verhouden. We zitten wat dat betreft in een bijz ondere fase: het oude voldoet niet meer en de behoefte aan het ‘anders regelen met elkaar’ is groot, maar er is nog niets nieuws voor in de plaats gekomen. Deze fase, waarin het zoeken en experimenteren centraal staat, wordt, zoals we ook in de inleiding benoemen, ook wel de ‘ondertussenheid’ genoemd.85 De constatering dat elk systeem gepaard gaat met een averechts of ongewild effect, maakt de zoektocht niet eenvoudiger. Zo biedt het decentra- liseren van zorg naar gemeenten veel voordelen, zoals zorg op maat en meer eigen regel- ruimte. Tegelijkertijd kleven hieraan ook nadelen; zo kan de politieke kleur van wethouders doorsijpelen in het zorgbeleid en is het niet realistisch en efficiënt om in elke gemeente elk type zorg aan te bieden. Het is goed om ons bewust te blijven van het feit dat verschillende systemen en manieren van organiseren elk hun gewenste en ongewenste effecten hebben.

3.2 het failliet van de marktwerking Het is niet verrassend dat er veel signalen zijn over nieuwe initiatieven en systeem veranderingen; er wordt enorm veel kritiek geuit op het huidige systeem van gereguleerde marktwerking. Ruim een derde van de in Nederland actieve huisartsen heeft het ‘Manifest van de Bezorgde Huisarts’ ondertekend, waarin de marktwerking in de zorg wordt gehekeld. De protesterende huisartsen zeggen dat de internationaal geroemde Nederlandse huisartsenzorg wordt uitgehold door product-denken en de marktwerking die de sector in 2006 is opgelegd. Volgens het manifest wordt door de marktwerking zinloze concurrentie

85 TrendRede 2015, september 2014

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 43 inhoud index ➔

gestimuleerd, broodnodige samenwerking gefrustreerd en dicteren zorgverzekeraars de zorgafspraken. “Ik moet als een marktkoopman concurreren met mijn collega’s, in plaats van samen te werken”, aldus een huisarts.86 De Autoriteit Consument en Markt (ACM) heeft als reactie op het manifest aangegeven dat huisartsen wel hun krachten mogen bundelen, maar alleen als dat in het voordeel is van de patiënt.87

Niet alleen huisartsen hebben kritiek op het systeem van gereguleerde marktwerking. Dit jaar regende het signalen rondom frustraties over de nadelige effecten van het huidige systeem.88 Ook in de ggz zijn er grote twijfels over de volledige marktwerking die in deze branche per 2017 wordt ingevoerd. Zorgverzekeraars worden nu nog achteraf deels gecompenseerd wanneer de kosten hoger uitvallen, maar vanaf 2017 worden zorgverzekeraars ook in de ggz volledig risicodragend. In de ggz is het echter maar een kleine groep patiënten die zeer hoge kosten maakt. Als die kosten onvoldoende worden gecompenseerd is dat voor zorgverzekeraars een prikkel om aan risicoselectie te doen, waardoor de toegankelijkheid van zorg in gevaar komt. Het Centraal Planbureau stelde dat de kans op marktfalen zo groot is, dat we de vraag kunnen stellen of een systeem van volledige marktwerking wel thuishoort in de ggz.89 Ook tijdens de interviews met onze experts was er veel kritiek op (de bijeffecten van) het huidige zorgsysteem (zie figuur 2). De Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ) is eveneens kritisch: “De verwachting dat het stelsel als zodanig - met gereguleerde marktwerking als drijvend mechanisme - tot doelmatiger zorgverlening leidt is (voorals- nog?) niet ingelost. Sterker nog, net als in andere westerse landen zijn de kosten aanvanke- lijk behoorlijk gestegen en vertonen pas sinds kort een minder dan verwachte groei.”90

Ik moet als een marktkoopman concurreren met mijn collega’s, in plaats van samen te werken

86 FD.nl, 13 maart 2015 87 www.nos.nl 88 Zorg en Welzijn, 15 juli 2014 89 Het Financieele Dagblad, 4 augustus 2015 90 RVZ, juni 2014

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 44 inhoud index ➔

wat heeft de zorg minder nodig?

Aantal keer genoemd tijdens de interviews 0 5 10 15 20 25 30

Bemoeizucht, wantrouwen, regels en bureaucratie Perverse prikkels, zoals sturing op individuele excellentie

wat heeft de zorg meer nodig?

Aantal keer genoemd tijdens de interviews 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18

Innovatiekracht, ondernemerschap en lef Visie en betekenisgeving Verbinding en samenwerking Cliëntgerichtheid Vertrouwen, tijd en ruimte Resultaatgerichtheid, focus Cultuuromslag (Toepassing van) technologie Holistisch denken Kostenbewustzijn Transparantie en feedback Positief imago, trots Aandacht voor preventie (Geld voor) onderzoek en ontwikkeling Waarheid Gepassioneerde mensen Figuur 2 Wat heeft de zorg minder en meer nodig volgens de geïnterviewde experts? (n=43)

De grootste kritiek betreft het feit dat het systeem van marktwerking is gebaseerd op onderlinge concurrentie, en onderlinge concurrentie betekent een focus op je eigen domein en eigen gewin. Dit hoeft niet perse samen te gaan met wat het beste is voor een cliënt. Sterker nog, dit kan enorm met elkaar conflicteren. Een goede investering verdient zich vaak pas terug op een ander moment en bij een andere partij. Preventie is hier een veelbesproken voorbeeld van. Iedereen vindt dat er in preventie geïnvesteerd moet worden, maar omdat de opbrengst onduidelijk en diffuus is, wil niemand dat de investering uit zijn of haar potje wordt betaald.

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 45 inhoud index ➔

De marktwerking heeft ook goede dingen gebracht, zoals de daling van wachtlijsten en goedkopere zorginkoop91, maar de veelheid aan kritische signalen wijzen toch in de richting van een ‘failliet systeem’. Voor de meesten wegen de ongewilde bijeffecten van het systeem niet op tegen de (potentiële) opbrengsten. We zijn benieuwd naar de uitkomsten van de officiële evaluatie van de Wet marktordening gezondheidszorg (Wmg) in 2016, het moment waarop het tien jaar geleden is dat deze wet van kracht werd.

3.3 ontploffing anv de bureaucratie Terwijl de roep om een systeemverandering steeds luider wordt, staan tegelijkertijd de budgetten onder druk en bestaan er zorgen over het behoud van de kwaliteit van zorg. Als een (laatste?) reflex van het oude systeemdenken, zien we de neiging alles te controleren en dicht te regelen. We stelden de experts tijdens het interview de vraag ‘Wat heeft de zorg minder nodig?’, en met stip op één stond het antwoord: bureaucratie (zie figuur 2).

Zorgprofessionals willen weer terug naar de kern van hun beroep, visie en betekenisgeving

Natuurlijk levert registratie iets op: zo hebben we hierdoor veel beter dan een paar jaar geleden inzage in het aantal incidenten en overlevingskansen.92 Maar de combinatie van bezuinigingen, focus op kwaliteit en transparantie, de nadruk op efficiency, versplintering van het zorglandschap en voortdurende verandering van regels en systemen, heeft voor een ware ontploffing van de bureaucratie gezorgd. Strakker sturen op je eigen verantwoordelijkheidsgebied bij bezuinigingen en veranderingen is de reflex, maar is macro-economisch gezien vaak ongunstig. Daarnaast staat het innovatie, een integrale blik en samenwerking in de weg en doet het een aanslag op de motivatie en bezieling van de zorgprofessional. Denker des Vaderlands Marli Huijer noemt de toegenomen bureaucratie georganiseerd wantrouwen.93 Zorgprofessionals willen dat het systeem weer onder steunend wordt in plaats van leidend. Ze willen weer terug naar de kern van hun beroep, visie en betekenisgeving.94,95

91 Nrc.next, september 2012 92 De Correspondent, juni 2015 93 NVAG Zomerportret 1, 16 juli 2015 94 Medisch Contact, 16 april 2015 95 www.boardroomzorg.nl

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 46 inhoud index ➔

3.4 lof der inefficiency Opvallend is dat bij de zoektocht naar een nieuw systeem, het tijdperk van streven naar almaar meer efficiency voorbij lijkt. Zo blijkt uit de invoering van de Participatiewet, met als doelstelling zoveel mogelijk mensen met en zonder arbeidsbeperking werk te laten vinden96, dat we bereid zijn om enige mate van inefficiency in het werk toe te laten. Een ander voorbeeld van het ‘lof der inefficiency’ is het besluit van staatssecretaris Van Rijn om te stoppen met de CQ-index (Consumer-Quality Index), en zich bij het meten van kwaliteit meer te richten op praktijkinformatie, verschillende perspectieven en kwalitatieve data.97 Ook de huidige discussie rondom de generalist versus de specialist, gaat in essentie over het (loslaten van) efficiency. Eén van de geïnterviewde experts gaf hierover aan: het is heel zinvol dat ik aanschuif bij een multidisciplinair overleg, maar het zou natuurlijk veel efficiënter zijn wanneer ik deze tijd gebruik om te doen waar ik echt goed in ben: namelijk opereren. Het voordeel van een generalistische zorgprofessional is echter dat deze meer vrijheid en voldoening ervaart, door in te kunnen spelen op hetgeen belangrijk is, zonder te worden gehinderd door een strakke taakomschrijving of een druk op efficiency.

nieuwe definitie ‘gezondheid’98 De definitie die de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hanteert voor gezondheid is verouderd: gezondheid als toestand van ‘compleet welbevinden’. Volgens die opvatting zou praktisch iedereen een patiënt zijn die doorlopend behandeling nodig heeft hetgeen - onbedoeld - tot medicalisering leidt. Machteld Huber ont wikkelde samen met de Gezondheidsraad en ZonMw een nieuw, dynamisch concept ‘gezondheid’, dat veerkracht en zelfredzaamheid van mensen als uitgangspunt neemt.

Vanaf januari 2014 luidt de nieuwe definitie: Gezondheid als het vermogen om zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven.

In 2009 beschreven we efficiency als een belangrijke trend.99 Nu, zes jaar later, zien we een verandering in de definitie van gezondheid (zie kader hierboven) en een ontwikkeling naar meer softe maten om succes te definiëren, zoals geluk, participatie en zelfredzaamheid. Het massaal en zonder meer streven naar meer en sneller is op z’n retour. De definitie van succes in meer softe maten spreekt de meeste mensen erg aan, maar gaat ook gepaard met enig wantrouwen. Is het een ideaal en zijn we echt bereid om in te leveren op efficiency, of is het een verkapte manier om te bezuinigen of geld te verdienen?

96 www.rijksoverheid.nl 97 www.actiz.nl 98 www.zonmw.nl 99 FWG Trendrapport, september 2009

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 47 inhoud index ➔

Zoveel mogelijk mensen met en zonder arbeidsbeperking aan het werk

Zo benadrukken bedrijven als Uber en Airbnb hun sociale karakter, maar ook deze businessmodellen zijn nog steeds gericht op winstmaximalisatie.100,101 Ook de hype van het delen lijkt nu nog vooral te gaan over geld verdienen met iets wat je overhebt.102 En hoe staat het met zorgorganisaties: is cliëntgericht werken nog steeds het streven wanneer blijkt dat dit (vele malen) duurder is? Het verlies aan efficiency heeft nog vaak tot doel dit op een ander moment of op een ander tijdstip weer terug te verdienen; zo werpt het op lange termijn z’n vruchten af wanneer je in verpleeghuizen op korte termijn inefficiency toelaat door bewoners zelf taken te laten uitvoeren zodat hun spierkracht op pijl blijft.103 Idealiter zitten we in het vierde kwadrant van figuur 3: lagere kosten én gezondheidswinst. Maar hoe staan we tegenover het tweede kwadrant: hogere kosten én gezondheidswinst? Hoeveel verlies van efficiency zijn we bereid te accepteren en wat moet dit opleveren om het te rechtvaardigen?

hogere kosten & hogere kosten & gezondheidsverlies gezondheidswinst kosten lagere kosten & lagere kosten & gezondheidsverlies gezondheidswinst

gezondheid

Figuur 3 Kosten en gezondheid

100 Toii, 4 december 2014 101 Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, zomer 2015 102 Idem 103 Trouw, 25 juli 2015

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 48 inhoud index ➔

Deze worsteling is vergelijkbaar met wat in de cure al langer speelt rondom de QALY’s: Quality-adjusted life year, oftewel een extra levensjaar in goede gezondheid.104 Er is veel discussie over wat een gezond extra levensjaar (de samenleving) mag kosten. Maar met de verschuiving van de definitie van gezondheid (zie kader op p. 47) verschuift tevens de discussie. Het gaat dan niet zozeer meer om hoeveel een extra levensjaar mag kosten, maar om de kosten die gepaard gaan met het, lastiger meetbare, vermogen zich aan te passen en eigen regie te voeren. Dit is onontgonnen terrein. Volgens de geïnterviewde experts is het wenselijk dat deze discussie in een vroeg stadium openlijk gevoerd wordt, met name door zorgprofessionals werkzaam in het primaire proces. De afweging of verlies van efficiency in een bepaald geval gerechtvaardigd is, is volgens hen een inschatting die zorgprofessionals, bewust of onbewust, dagelijks maken. Het is volgens deze experts belangrijk dat zorg professionals het voortouw nemen in deze discussie en hun afwegingen expliciet maken, anders bestaat de kans dat dit van bovenaf geregeld wordt door het opstellen van beleidsregels en richtlijnen. Dit zou geen recht doen aan de professionaliteit van de zorg professional en het streven naar personalised care en de persoonlijke maat. Dit vergt echter wel wat van de zorgprofessional, zoals het verwoorden van intuïtieve beweegredenen, ethisch besef en het kunnen switchen tussen macro-economisch en cliëntperspectief.

De hype van het delen lijkt nu nog vooral te gaan over geld verdienen met iets wat je overhebt

3.5 doorkijkje naar de toekomst Zijn de veranderingen zo revolutionair als sommigen beweren? Gaat het om een ‘big bang’, wordt het totaal anders, niet voortbordurend op hetgeen we kennen?105 Of gaat het om een evolutie, een langzaam proces waarbij er grote verbeterslagen plaatsvinden? Hoewel er zeker grote veranderingen (gaan) plaatsvinden, verwachten we dat de meeste veranderingen tijd nodig hebben om onderdeel te worden van de dagelijkse zorgpraktijk. Deze verwachting is onder andere gebaseerd op voorspellingen die we tijdens het onderzoek zijn tegengekomen: zo zal volgens de experts naar verwachting pas in 2030 personalised medicine goed zijn ingedaald en is in 2035 regiofinanciering pas een feit. De conclusie dat veranderingen vaak meer tijd nodig hebben dan verwacht, trekken we ook wanneer we terug blikken op onze eerdere trendrapporten. Zo beschreven we in 2009 al de verwachting dat op korte termijn (binnen vijf jaar) de beweging naar specialisten in loondienst zichtbaar zou worden, dat het ziekenhuis van de toekomst een kern zal zijn van hele complexe, acute zorg met verbindingen naar laagcomplexe zorg en spraken huisartsen de verwachting uit dat het

104 www.nationaalkompas.nl, 8 juli 2015 105 www.wikipedia.com

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 49 inhoud index ➔

2015 Start revolutie van wearables en diagnostische apps en stevige groei van patiëntportalen.

2020 Er zijn nog 50 ziekenhuizen over met een aantal satellieten.

De groei van de anderhalvelijnszorg zet flink door.

Er is meer ruimte voor verschillende soorten bekostiging, zoals populatie- en uitkomstbekostiging.

2025 Er wordt veel gebruik gemaakt van intuïtieve beslissingsondersteuning: computer- kennis en mensenkennis vloeien in elkaar over.

Orga nisaties hebben zich aangepast aan de nieuwe structuur (wetgeving zoals Wlz, Wmo 2015 en Zvw).

Zorgorga nisaties zijn kleiner geworden en leveren meer maatwerk.

Meer dan de helft van de zorgorganisaties werkt met zelfsturende concepten.

Zorgorga nisaties fungeren meer als makelaar tussen zorgprofessional en zorgvrager.

Zelfmetingen, gezondheidsapps en domotica zijn integraal onderdeel van de zorg.

2030 Personalised care, zoals dna-profilering, wordt steeds vaker toegepast.

2035 Regi ofinanciering is een feit: integrale, op een regio gebaseerde financiering met intensieve samenwerking tussen huisartsen, verpleeghuizen, ziekenhuizen, mantelzorgers, zzp’ers, zorgverzekeraars en gemeenten.

Figuur 4 Tijdslijn ontwikkelingen in de zorgsector: enkele voorspellingen van de experts

e-consult de komende vijf jaar zou toenemen door de wens van de cliënt.106 Deze ontwikkelingen vinden weliswaar plaats, maar in een minder rap tempo dan verwacht en voorspeld. Kortom: over pakweg vijf jaar worden mensen waarschijnlijk nog steeds door een zorgprofessional gezien en ligt er nog steeds een leesmap in de meeste wachtkamers. Vergelijkbaar met de opkomst van het internet: dit heeft ons leven zeker in veel opzichten veranderd, maar de meesten van ons wonen nog steeds in een huis en gaan overdag naar

106 FWG Trendrapport, september 2009

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 50 inhoud index ➔

hun werk. Veranderingen gaan snel, maar wel geleidelijk. Veranderen: jazeker. Revolutie: nee. De wet van de remmende voorsprong speelt hierin een belangrijke rol: hoewel de zorg wel degelijk terug is gegaan naar de tekentafel, is het onmogelijk om op een leeg vel een herontwerp te maken. Bestaande structuren zijn lastig los te laten; omdat ze robuust zijn, maar zeker ook omdat ze ook goede dingen met zich meebrengen.

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 51 inhoud index ➔

tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 52 inhoud index ➔

flexibel en praktijkgericht ontstaan onderwijs nieuwe functies en beroepen

Verklaring opkomst trend Kanttekeningen Doorkijkje naar de toekomst

menselijkheid

voorop mens achter de behoefte aan gewoon doen functie

nadruk op opleidingsniveau gewone kwaliteit leven centraal van leven te lang centraal doorbehandelen

artsen veranderende gericht op relatie verandering genezing werknemer- definitie werkgever gezondheid

toename onderwijs zelfstandigheid loopt ontwikkeling achter medewerker inhoud index ➔ inhoud index ➔

4 Menselijkheid voorop

“Medewerker van het gewone leven, word ik zo genoemd? Ja dat klopt eigenlijk wel”, zegt Peter Daniëls, die een half jaar geleden door “MedewerkerStichting Humanitasvan het gewone inleven, Deventer word ik zo werd aan- genoemd? Ja dat klopt eigenlijk wel”, zegt Peter Daniëls, geno men als woonzorgbegeleider. Humanitas is die een half jaar geleden door Stichting Humanitas in actief Deventerop het werdgebied aangenomen van zorg, als woonzorgbegeleider. welzijn, huisvesting en Humanitasdienstverlening is actief op het en gebied heeft van de zorg, ambitie welzijn, om het huisvesting en dienstverlening en heeft de ambitie om het warmste huis van warmste huis van Deventer en omstreken te zijn. De kernwaarden Deventer en omstreken te zijn. De kernwaarden van de organisatie - liefde, van de organisatiesamen en positief - liefde, - zijn door samen de medewerkers en positief zelf gekozen. - zijn door de medewerkers Humanitaszelf gekozen. een ja-cultuur107 Ook waarbij hanteert zeer veel Humanitas mogelijk is, staat een 107de Ook eigenja-cultuur hanteert waarbij zeerwerkzaamheid veel mogelijk van cliënten is, voorop staat en de gaan eigen cliënten, werkzaamheid medewerkers, familie, van mantelzorgers en vrijwilligers als elkaars gelijke met elkaar om. cliënten voorop en gaan cliënten, medewerkers, familie,108 mantelzor-

gers en vrijwilligers als elkaars gelijke met elkaar om.108

4.1 behoefte aan gewoon doen De behoefte aan een ‘medewerker van het gewone leven’ is een gevolg van de vele veranderingen die er op zorgprofessionals afkomen. Lange tijd is alles dichtgeregeld met proto- collen, richtlijnen en regels. Er is, zowel bij cliënten als bij zorgprofessionals, behoefte aan menselijkheid, betekenisgeving, ‘gewoon doen’ en gezond verstand. Het nieuwe devies bij veel zorgorganisaties luidt: ‘Wat zou je thuis doen?’. Het is minder omslachtig, meer bevredigend en in veel gevallen goedkoper om bij een verstopte gootsteen zelf met de ontstopper in de weer te gaan, dan het mankement te melden bij de facilitaire dienst en gefrustreerd te zijn over het feit dat zij het slecht of laat oppakken. Kortom: neem verantwoordelijkheid en zet je ervaring en competenties in de volle breedte in, ook al lijken deze in eerste instantie niet veel met je functie te maken te hebben. Het gaat om het oog hebben voor wat de cliënt op dat moment verder helpt, los van het zorgleefplan en beleidsregels. En soms is dat het ontstoppen van de gootsteen.

107 www.actiz.nl 108 www.stichtinghumanitas.nl

menselijkheid voorop 55 inhoud index ➔

Soms is het beter de sloot in te fietsen dan de hele dag binnen te zitten

Ook volgens de nieuwe visie van ActiZ, brancheorganisatie voor de verpleeg- en verzorgings huiszorg, thuiszorg, jeugdgezondheidszorg en kraamzorg, heeft de kwaliteit van verpleeghuiszorg vooral te maken met het centraal stellen van het gewone leven, in plaats van met zaken als hygiëne en veiligheid. ActiZ-directeur Aad Koster 109 denkt dat de onderliggende onvrede van cliënten vaak te maken heeft met dat zij niet als mensen gezien worden, maar als hulpbehoevenden. Hij pleit voor het versoepelen van regels in verpleeghuizen. Het gaat er volgens hem om dat mensen een zo normaal mogelijk leven leiden, ook in een verpleeghuis. Dat is niet ingewikkeld, maar wel lastig, want het vraagt eigen inzicht en afwegingen van de zorgmedewerker en de organisatie. Als iemand nog een beetje kan lopen, laat je die dan lopen met risico dat hij valt, of gebruik je een rolstoel? 110 Aad Koster: “We moeten naar mensen luisteren wanneer ze zeggen dat ze liever risico nemen dan de hele dag binnen zitten op een gesloten afdeling. Soms is het beter de sloot in te fietsen dan de hele dag binnen te zitten.”111

Ook in de jeugdzorg zien we deze ontwikkeling terug. Pleegzorg Nederland startte de campagne ‘Supergewone mensen gezocht’ met als doel nieuwe pleeggezinnen te werven. “Kinderen horen op te groeien in een gewoon gezin”, zegt Els Rienstra, bestuurslid en portefeuillehouder van Pleegzorg bij Jeugdzorg Nederland. De forse stijging in de vraag naar pleeggezinnen komt mede doordat de jeugdhulp tegenwoordig anders georganiseerd wordt, zegt Rienstra. “Een pleeggezin komt dicht in de buurt van de natuurlijke woonsituatie van een kind, daarom is dit een beter alternatief dan opgroeien in een instelling.” Dat is ook vastgelegd in de nieuwe Jeugdwet.112

4.2 mensen moeten mogen doodgaan De trend is dat het leven, en alles wat daarbij hoort, het uitgangspunt wordt bij het organiseren van zorg. Ook doodgaan hoort bij het ‘gewone leven’ en we zien dat ook de visie hieromtrent aan verandering onderhevig is. Zo vindt de Denker des Vaderlands Marli Huijer: “Je moet als mens ook met het niet-fraaie kunnen omgaan.”113 Ook Anne-mei The, bijzonder hoogleraar Langdurige Zorg en Dementie, zegt: “Een leven moet ook klaar mogen zijn.”114

109 Aad Koster neemt op 1 november 2015 afscheid als directeur van ActiZ. 110 Skipr,12 juni 2015 111 Trouw, 23 juli 2015 112 www.nu.nl 113 NVAG Zomerportret 1, 16 juli 2015 114 Vrij Nederland, 20 mei 2015

menselijkheid voorop 56 inhoud index ➔

Dit is voor veel artsen een omschakeling: artsen zijn opgeleid om mensen te genezen en zien het als hun plicht om het sterven van mensen te voorkomen of zo lang mogelijk uit te stellen. In de geneeskunde is doen wat je kunt doen de norm.115

Het gewone leven wordt centraal gesteld

Er worden initiatieven ontwikkeld om artsen te helpen bij het vormgeven van deze nieuwe rol. Zo kunnen artsen sinds kort een consult declareren waarin ze onnodige en dure behandelingen kunnen afraden; het ‘intensief consult ten behoeve van zorgvuldige afweging behandelopties’.116 Van dit consult wordt echter nog maar weinig gebruik gemaakt: in de eerste helft van 2014 is het nog geen 250 keer gedeclareerd. In driekwart van de ziekenhuizen is nog nooit een dergelijk gesprek gedeclareerd.117 Volgens artsenfederatie KNMG behandelt zo’n 60 procent van de artsen te lang door. Daarom wil de organisatie dat het gesprek over de dood in de richtlijnen van elk specialisme worden opgenomen.118

Artsen kunnen een consult declareren waarin ze onnodige en dure behandelingen afraden

115 www.nu.nl 116 Trouw, 5 maart 2015 117 www.nu.nl 118 Idem

menselijkheid voorop 57 inhoud index ➔

De training ‘De Dood en de Dokter’ is bedoeld om zowel artsen als patiënten handvatten te geven om slechtnieuwsgesprekken met elkaar te voeren. De training is ontwikkeld door Geeske Hendriksen, wier man in 2013 stierf aan alvleesklierkanker. Zij was vooral boos over het feit dat er automatisch tot behandeling werd overgegaan, terwijl haar man een zekere dood tegemoet ging. De training moet artsen ertoe aanzetten om hun eigen visie over omgaan met de dood te ontwikkelen. Het medisch handelen wordt zo verbonden aan het ethisch handelen. De initiatiefnemers van ‘De Dood en de Dokter’ zien zich gesteund door het KNMG-rapport ‘Niet alles wat kan, hoeft’.119 Ook het initiatief ‘De dappere dokter’ richt zich op het gesprek met de patiënt over het kiezen van optimale zorg. Deze dokters hebben aandacht voor de betrokkenheid en de eigen verantwoordelijkheid van de patiënt bij de besluitv orming over de behandeling, zonder hun professionele verantwoordelijkheid daarmee van zich af te schuiven.120

Een zorgprofessional is meer dan het hoogste niveau waarop deze is afgestudeerd

4.3 herwaardering van de mens achter de functie Deze ontwikkeling betekent een herwaardering van de mens achter de functie. Als zorg professional heb je, naast je professionele opleiding, een breed arsenaal aan competenties en ervaringen die je kunt inzetten. Je functienaam, functieniveau en zaken als BIG- registratie zijn belangrijke indicatoren voor de kwaliteit van geleverde zorg, maar worden in verhouding minder van belang. De herwaardering van het menselijke is terug te zien in de nadruk op soft skills, persoonlijkheid en competenties en de behoefte aan generalisten. Een generalist in deze optiek is niet zozeer een zorgprofessional die alles kan, maar iemand die naar het hele plaatje kijkt en inschattingen op maat maakt. Belangrijk hierbij is weten waar de grenzen van je eigen professionaliteit liggen en tijdig doorverwijzen.

Het past binnen deze ontwikkeling – waarbij er meer gekeken wordt naar het menselijke en het totaalplaatje – dat er steeds meer kritiek wordt geuit op de roep om hoger opgeleid personeel. Volgens de geïnterviewde experts is het pleidooi voor meer hoger opgeleide zorgprofessionals begrijpelijk, aangezien de zorg zowel intramuraal als extramuraal steeds complexer wordt en er hogere eisen worden gesteld aan coördinatie, flexibiliteit en een ‘macro- blik’. Maar het gevaar schuilt er volgens hen in dat er teveel nadruk wordt gelegd op het niveau van de opleiding, waarbij het totaalpakket van de zorgprofessional uit het oog wordt verloren. Een zorgprofessional is meer dan het hoogste niveau waarop deze is afgestudeerd, ook (werk)ervaring en persoonlijkheid spelen een rol. Hoger opgeleid personeel staat niet

119 Skipr, 30 april 2015 120 Nvz, 2014

menselijkheid voorop 58 inhoud index ➔

per definitie garant voor een betere kwaliteit van zorg.121 Volgens een van de geïnterviewde experts vraagt de nieuwe zorgpraktijk niet per se om hoger opgeleide professionals, maar ook om professionals met meer levenservaring. Het werken met ervaringsdeskundigen past ook binnen deze ontwikkeling. In de ggz is het werken met ervaringsdeskundigen niet nieuw, maar nu wordt er ook in andere domeinen gekeken of de ervaringsdeskundigen kunnen bijdragen aan de ondersteuning aan cliënten.122

4.4 medewerkers ontwikkelen zich doorlopend en integraal Functies staan niet stil. Zorgprofessionals dienen mee te bewegen met veranderingen en hun verantwoordelijkheid te nemen als het gaat om scholing en ontwikkeling. Dit begint bij vragen als: ‘Hoe komt mijn functie er straks uit te zien?’ ‘Welke competenties heb ik daarvoor nodig?’ ‘Wat zijn mijn ontwikkelmogelijkheden?’ Zoals een van de experts aangaf: “Zorgprofessionals moeten zelfsturend worden als het gaat om hun eigen ontwikkeling.”

Deze veranderende rol van medewerkers heeft invloed op de relatie tussen werknemer en werkgever. Om meer inzicht te krijgen in de veranderende arbeidsrelatie startte ZZG Zorggroep, een zorgorganisatie in de ouderenzorg, een pilot ‘ondernemend werknemerschap’. Doel van de pilot is om invulling te geven aan aantrekkelijk werkgeverschap voor medewerkers die de ambitie hebben om zo zelfstandig mogelijk te werken, maar niet om eigen baas te worden.123 Zo wordt binnen de pilot gekeken hoe op basis van resultaataf spraken zoveel mogelijk autonomie aan medewerkers geboden kan worden en wat hiervoor organisatorische randvoorwaarden zijn. De pilot sluit goed aan bij de ontwikkeling om de zelfredzaamheid en eigen regie van cliënten te versterken, waarbij het essentieel is dat medewerkers zelfstandig werken en handelingsruimte hebben. De eerste resultaten zijn positief: cliënten zijn tevreden en ook de verzorgenden zijn positief omdat hun vakman- schap veel ruimte krijgt. Volgens de onderzoeker is ‘ondernemend werknemerschap’ de toekomst, omdat het voor de medewerker zowel zekerheid als flexibiliteit biedt, het vak- manschap teruglegt bij de zorgprofessional en binding met de organisatie behouden blijft.124

Zorgprofessionals moeten zelfsturend worden in hun ontwikkeling

121 De Telegraaf, 22 november 2014 122 www.zorgwelzijn.nl 123 ActiZ, 20 december 2013 124 Interview met mevr. dr. C. Freese, 18 mei 2015

menselijkheid voorop 59 inhoud index ➔

De aandacht voor doorlopend en integraal ontwikkelen zien we duidelijk terug in de nieuwe zorgcao’s. In deze cao’s – waarvan het afsluiten in de meeste gevallen een moeizaam proces was – is veel aandacht voor scholing, vitaliteit, (arbeids)mobiliteit en duurzaamheid. Zo is er in de nieuwe ziekenhuis-cao aandacht voor life long learning en strategische perso- neelsplanning125 en in de nieuwe cao GGZ is afgesproken dat investeren in werknemers door middel van scholing een belangrijke randvoorwaarde is voor brede en goede inzet- baarheid van werknemers.126 Ook in de cao Huisartsenzorg zijn afspraken gemaakt over vitaliteit en scholing. De partijen erkennen het belang van investeren in het opleiden van werknemers voor deze sector.127 We zien dat er steeds meer uniciteit wordt nagestreefd bij het vormgeven van de arbeidsvoorwaarden, waardoor de diversiteit aan cao’s toeneemt. Zo hebben zelfstandige klinieken sinds april 2014 een eigen cao (Cao ZKN). Voor die tijd waren ze verplicht de cao Ziekenhuizen toe te passen. Ook is het niet ondenkbaar dat het Medisch Specialistisch Bedrijf (MSB) op termijn een eigen cao gaat ontwikkelen.128 Een eigen cao biedt de mogelijkheid tot meer maatwerk en tot het creëren van voorwaarden die voor een specifieke beroepsgroep van belang worden geacht.

De beste leerplaats is buiten het leslokaal

125 Cao Ziekenhuizen 2014 - 2016 126 Cao GGZ 2015-2017 127 Cao Huisartsenzorg 2014-2015 128 Paltheoberman.nl, 19 januari 2015

menselijkheid voorop 60 inhoud index ➔

Volgens de geïnterviewde experts is het aan het onderwijs om voorop te lopen als het gaat om de ontwikkeling van zorgprofessionals en hen toekomstgericht op te leiden. Aangezien het onderwijs mensen opleidt die pas twee tot zes jaar later in de zorg werkzaam zijn, zou het onderwijs een koplopersrol moeten hebben. Maar het tegendeel lijkt het geval: een veel- gehoorde klacht is dat het onderwijs achterloopt op (vragen uit) de praktijk. Het onderwijs zou zich volgens de geïnterviewde experts meer moeten richten op werkcontext, competenties, moreel beraad, het kennen van de eigen grenzen en gezond verstand. Daarnaast zou het onderwijs moeten flexibiliseren. Bij het beoordelen van geschiktheid voor een functie, zou volgens hen niet alleen het opleidingsniveau een rol moeten spelen, maar ook zaken als persoonlijkheid, competenties en levenservaring. Per organisatie, team of cliënt kan een ander profiel van kennis en competenties wenselijk zijn. Momenteel is iemands zwakste vak of niveau leidend voor het niveau waarop wordt afgestudeerd. Het zou echter realistischer zijn om in het ene vak of de ene competentie op een hoger niveau af te studeren dan op het andere.

Er zijn ook mooie voorbeelden van nieuwe concepten binnen het onderwijs. Zo wordt er momenteel gebouwd aan het nieuwe centrum voor kennis en innovatie eerstelijnszorg Eindhoven. In dit centrum komen aanbieders van eerstelijnszorg en wetenschappelijk onderwijs (waaronder de huisartsenopleiding in Nijmegen en Maastricht en de opleiding tot specialist ouderengeneeskunde in Nijmegen) samen, met als doel het aanbieden en kwalitatief verbeteren van geïntegreerde eerstelijns gezondheidszorg in Eindhoven en omstreken.129 Een ander voorbeeld van vernieuwend onderwijs is het Friesland College, dat praktijkgestuurd leren als onderwijsconcept hanteert. Omdat volgens dit College de beste leerplaats buiten is, werken zij intensief samen met zorgorganisaties ZuidOostZorg, Alliade en Noorderbreedte. Deze samenwerking heeft geresulteerd in het opzetten van nieuwe praktijkroutes. Bij een praktijkroute werkt een student vanaf de eerste studiedag op één van de locaties van deze zorgorganisaties, waarbij deze zelf kiest bij welke doelgroep hij praktijkervaring wil opdoen. De lessen worden gevolgd op de werkplek en samen met een studieloopbaanbegeleider wordt de eigen opleiding op maat samengesteld.130 Als het gaat om flexibele leerwegen en kleinschalige, rijke leeromgevingen, loopt volgens NRTO, de branchevereniging voor trainen & opleiden, privaat onderwijs voorop. De bedrijfstak van private opleiders is gegroeid naar een omzet van 3,4 miljoen euro in 2014; een stijging van zes procent ten opzichte van 2010. De verklaring van NRTO voor deze groei is dat deelnemers maatwerk willen, denk daarbij aan de mogelijkheid tot het volgen van een opleiding in de avonden, online, in het weekend of op de werkplek.131

4.5 doorkijkje naar de toekomst In dit hoofdstuk beschreven we de behoefte aan menselijkheid, een betere aansluiting van de zorg op het ‘gewone leven’ en de herwaardering van de mens achter de functie. Op het oog lijken de ontwikkelingen ‘naar het gewone leven’ en het gebruik van meer zorg technologie zoals beschreven in hoofdstuk 2, bijna haaks op elkaar te staan. Technologische

129 www.sge.nl 130 Friesland college, januari 2013 131 NRTO, 7 juli 2015

menselijkheid voorop 61 inhoud index ➔

hoogstandjes lijken ver weg te staan van het gewone leven: denk aan een computer die een diagnose stelt of een behandelplan op basis van je dna-profiel.132 Deze vernieuwingen lijken in eerste instantie weinig te maken te hebben met zorgorganisaties met kernwaarden als ‘liefde’ en ‘samen’ en een arts die een warm en open gesprek voert met de patiënt over het wel of niet doorbehandelen. Toch gaan deze twee ontwikkelingen bij nader inzien in essentie juist over hetzelfde: de behoefte om recht te doen aan het unieke en individuele van iedere situatie en ieder mens. We verwachten dat deze behoefte in de toekomst alleen maar sterker zal worden en dat er steeds meer mogelijkheden zullen zijn om hieraan tegemoet te komen.

Niet alleen in de zorg, maar ook binnen andere maatschappelijke sectoren zoals het onder wijs, zet ‘personaliseren’ naar verwachting door. Enerzijds inhoudelijk, door tijdens het onderwijs aandacht te besteden aan persoonsgerichte cliëntenzorg. Anderzijds procesmatig, door ook in het onderwijs zelf steeds meer maatwerk toe te passen dat recht doet aan het unieke profiel van iedere student.

132 De Volkskrant, 8 juli 2015

menselijkheid voorop 62 inhoud index ➔

medisch specialist

functies in de toekomst

verpleegkundig specialist teamcoach

wijkbegeleider inhoud index ➔ inhoud index ➔

5 Functies in de toekomst

In dit trendrapport hebben we tot dusver de meest opvallende ontwikkelingen in de zorg beschreven, een beeld geschetst van hoe de zorg er in de toekomst uit zal zien en wat er verwacht wordt van de nieuwe zorgmedewerker. Als afsluiting beschrijven we een aantal nieuwe beroepen of functies in de zorg (zie kader op p. 66). Ook werken we een aantal functies concreter uit: hoe zouden de wijkbegeleider, teamcoach, verpleegkundig specialist en medisch specialist er in de toekomst uit kunnen zien?

Hoe zien de wijkbegeleider, teamcoach, verpleeg kundig specialist en medisch specialist er in de toekomst uit?

Deze ‘functies in de toekomst’ die u op de volgende pagina’s vindt, zijn gebaseerd op een bijeenkomst met onze meso-experts.133 De meso-experts vertalen de ontwikkelingen naar voor de sector en branches herkenbare verschijningsvormen: hoe gaan functies veranderen? Tijdens de bijeenkomst is met elkaar gediscussieerd over hoe de doelgroep, de werk omgeving, de taken en de samenwerkingsverbanden er voor deze functies over tien jaar uit kunnen zien. We hopen dat deze ‘functies in de toekomst’ – zowel voor zorgorganisaties, zorgprofessionals als onderwijsorganisaties – ter inspiratie dienen om de eigen rol binnen het veranderende zorglandschap actief vorm te geven.

133 Een overzicht van de leden van de meso-expertgroep is opgenomen in bijlage 3

functies in de toekomst 65 inhoud index ➔

toekomstige of nieuwe beroepen/functies in de zorg134,135

• Privacy-adviseur: ondersteunt zorgorganisaties bij een goede omgang met (digitale) persoonsgegevens. • Participatiemakelaar: werkt aan de kansen en de kracht van kwetsbare burgers. De participatiemakelaar benadert eenzame burgers in de wijk en haalt ze terug naar de maatschappij, door bijvoorbeeld projecten voor eenzame burgers te ont wikkelen, een vangnet in de wijk te creëren en wederkerigheid te stimuleren.136 • Datawarehouse specialist: is binnen een organisatie verantwoordelijk voor de ontwikkeling en strategie (roadmap) van het datawarehouse; een gigantische hoeveelheid elektronische data. Ook is de datawarehouse specialist verantwoordelijk voor het verder ontwerpen, ontwikkelen en onderhouden van een Business Intelligence- architectuur met als doel organisaties slimmer te laten werken. • Nanotechnologie riskwatchers en consultants: nanotechnologie is een techniek waarbij wordt gewerkt met hele kleine deeltjes, zoals moleculen. Voorbeelden zijn nanocamera’s die behulpzaam zijn bij operaties en nanodeeltjes die een tumorcel kunnen opzoeken en vernietigen.137 Aan de ene kant biedt nanotechnologie prachtige kansen, aan de andere kant bestaat er nog veel onzekerheid over de risico’s voor mens en milieu. De nanotechnologie riskwatchers en consultants rapporteren hierover en adviseren beleidsmakers over toepassingen en dilemma’s. • Ontzorger: verleent (ambulante) ondersteuning en begeleiding aan personen met een sociale of maatschappelijke achterstand. De ontzorger activeert de participatie van hen in de samenleving, biedt ondersteuning bij het voeren van ‘moeilijke’ gesprekken en ondersteunt en begeleidt bij administratieve taken. • Qualified Medical Engineer: is ziekenhuisbreed inzetbaar voor de verbetering van het gebruik van medische technologie en voor de verbetering van zorgprocessen. • Zorgnavigator: biedt ondersteuning bij het voeren van ‘moeilijke’ gesprekken met artsen, zorgverzekeraars. Helpt patiënten hun weg te vinden in het zorglandschap/ -stelsel en houdt een (digitaal) spreekuur.

134 www.intermediair.nl 135 www.medivacature.nl 136 Zorg en Welzijn, 9 december 2014 137 www.wetenschap.infonu.nl

functies in de toekomst 66 inhoud index ➔ Wijkbegeleider

De wijkbegeleider is er voor iedereen in de wijk, stad of regio. Hij heeft niet zozeer taken, maar rollen. Hij verbindt, signaleert, coördineert en is makelaar. De wijkbegeleider is de smeerolie, de aanjager, de kwartiermaker binnen het sociale domein en geeft sturing aan een zorgzame samenleving. De wijkbegeleider heeft kennis van de sociale kaart en is goed in het onderhouden van netwerken. Hij werkt niet vanuit een strakke functiebeschrijving maar vooral vanuit de intrinsieke motivatie om de wijk voor iedereen een zo prettig mogelijke leefomgeving te laten zijn.

In een wijkteam: in een wijk, buurt, stad of regio

ep we o rk Burgers r o lg e m o g d e v i n

t a k g e n n i k er w en am s Verbinden, signaleren, Spil van een wijkteam; coördineren; de wijkbegeleider is de smeerolie binnen het makelaar en kwartiermaker sociale domein

functies in de toekomst 67 inhoud index ➔ Teamcoach

De teamcoach van de toekomst is oproepbaar door medewerkers in een (zelfsturend) team. De teams kunnen gebruik maken van zowel de inhoudelijke als procesmatige expertise van de teamcoach, bij taken als plannen, budgetbewaking en voortgangscontrole. Ook signaleert de teamcoach wat teams nodig hebben voor hun ontwikkeling naar meer zelfsturing. De teamcoach bewaakt de werk-privébalans van de medewerkers en bevordert hun (arbeids-) mobiliteit. De teamcoach is vaardig in onderhandelen en bemiddelen.

Zowel intramuraal als ambulant Medewerkers (zelfsturend) team

ep we o rk r o lg e m o g d e v i n

t a k g e n n i k er w en am s Coachen van medewerkers in De teamcoach bevordert hun nieuwe rol, ambassadeur de samenwerking en onderhandelaar in de tussen het team en driehoek zorgmedewerker, de ondersteunende cliënt en organisatie diensten

functies in de toekomst 68 inhoud index ➔ Verpleegkundig specialist

De verpleegkundig specialist van de toekomst biedt zorg aan patiënten en heeft de eind verantwoordelijkheid over (een gedeelte van) de zorg aan de patiënt. Hij richt zich hierbij met name op patiënten met een chronische aandoening en patiënten die intensieve of acute zorg nodig hebben. De verpleegkundig specialist is werkzaam in uiteenlopende werkomgevingen, zoals in eerstelijnsorganisaties, in het ziekenhuis en via e-health. Ook kan de verpleegkundig specialist werkzaam zijn in een wijkcentrum, waar hij de eerste triage uitvoert bij mensen die binnenlopen met een klacht. De verpleegkundig specialist verwijst indien nodig door en vervult een brugfunctie tussen alle disciplines in de zorgketen. De taakherschikking van de medisch specialist naar de verpleegkundig specialist zet door.

Patiënten met In de wijk, eerstelijns een chronische organisaties (waaronder aandoening en huisartspraktijken), op patiënten die poli’s en via e-health

intensieve of acute ep we o rk zorg nodig hebben r o lg e m o g d e v i n

t a k g e n n i k er w en am s

De verpleegkundig specialist vervult een brugfunctie tussen verzorgenden, verpleegkundigen, artsen en andere Triage, behandelen, door disciplines in de zorgketen. Wanneer verwijzen (onder andere naar de zorgvraag van de patiënt de eigen arts of psycholoog) deskundigheid overstijgt verwijst hij door, daarbij zorgdragend voor de kwaliteit en continuïteit van de behandeling.

functies in de toekomst 69 inhoud index ➔ Medisch specialist

De medisch specialist van de toekomst heeft een meer consultachtige rol waarbij deze steeds meer in een overlegsfeer (Shared Decision Making) zal omgaan met de patiënt. De functie wordt daardoor communicatief zwaarder. De toename van wearables verhoogt de consultachtige rol van de medisch specialist. Data zal steeds meer het behandelbeleid gaan bepalen. De ondernemersrol van de medisch specialist zal afnemen en in de toekomst werkt de medisch specialist steeds vaker in loondienst. De samenwerking met het ziekenhuis bestuur zal meer duaal worden en de nadruk komt te liggen op een horizontale afstemming met verschillende zorgverleners. De medisch specialist zal niet alleen meer in het ziekenhuis werkzaam zijn, maar ook bijvoorbeeld in zorgcentra in de wijk en in de huisartsenpraktijk. Ook zal hij vaker buiten kantooruren bereikbaar zijn, bijvoorbeeld via een chatgesprek met een patiënt. De medisch specialist krijgt steeds meer te maken met zorg op afstand, zoals een huisarts die via beeldbellen de medisch specialist oproept. De opleiding blijft op WO-niveau en de mogelijkheid tot superspecialiseren, bijvoorbeeld op het gebied van een bepaalde kankersoort, zal toenemen. Door een dalende omzet binnen ziekenhuizen en maatschappen zullen vertrekkende collega’s vaak niet worden vervangen. Hierdoor zullen er veel jonge medisch specialisten, vooral urologen, chirurgen en cardiologen, geen of slechts een tijdelijke baan hebben. Ook zet de feminisering van de beroepsgroep door.

Ziekenhuis, huisartsen praktijk, zorgcentra in de wijk, eerste- en Patiënten anderhalvelijnszorg

ep we o rk r o lg e m o g d e v i n

t a k g e n n i k er Horizontale w en afstemming met am s verschillende (Regie)behandelaar, adviseur, zorgverleners eventueel opleider en heeft en duale samen een rol in kostenbeheersing en werking met het het tegengaan van verspilling ziekenh uisbestuur

functies in de toekomst 70 inhoud index ➔

functies in de toekomst 71 inhoud index ➔

functies in de toekomst 72 inhoud index ➔

verklarende woordenlijst

bijlagen

onderzoeksmethodiek

index

bronnen

expertgroepen inhoud index ➔ inhoud index ➔

Bijlage 1 Bronnen

–– E-ZinActiZ, & Zorg, oktober 2014, februari en april 2015 –– ActiZ Nieuws, periode augustus 2014 - juni 2015 –– Aedes Actiz, Corporatiemonitor, 2 september 2014 –– Alhof, L., Is Ethical Leadership Always Beneficial?, University Maastricht, juli 2014 –– BDO, Benchmark Ziekenhuizen 2015, februari 2015 –– Berenschot, Particuliere en reguliere verpleeghuizen, maart 2015 –– BijZijn, Mindfulness is hot, nummer 7, 2014 –– MonitorBMC, Sociaal Domein, maart 2015 –– Bohn Stafleu van Loghum, Scholingsbudget in cao gaat met 3 procent omhoog, 10 maart 2015 –– Bureau Ouderenzorg, Verzorgingshuizen transformeren moeilijk naar extramuraal (huur) concept, augustus 2014 –– Cao GGZ 2015-2017 –– Cao Huisartsenzorg 2014-2015 –– Cao Ziekenhuizen 2014-2016 –– CBS, Minder werknemers, maar meer zelfstandigen in de zorg, 13 maart 2015 –– Changing healthcare.nl, eHealth businesscase in samenwerkingsverbanden, 3 februari 2015 –– Co-creatie eHealthboek, Ehealth, technisch kunstje of pure veranderkunde?, december 2014 –– Commissie Hoofdbehandelaarschap GGZ, Hoofdbehandelaarschap GGZ als Noodgreep, 18 mei 2015

–– DeCPB, onderkant van de arbeidsmarkt, juni 2015 –– De Correspondent, De groeiende bureaucratie heeft de zorg sterk verbeterd, 24 juni 2015 –– De Correspondent, Dit houdt onze huisartsen ‘s nachts uit hun slaap, 16 maart 2015 –– De Correspondent, Waarom een wondje hechten heel duur is en een nieuwe heup juist heel goedkoop, 24 februari 2014 –– De Dokter, Waarom het roer om moet in de huisartsenzorg, april 2015 –– De Dokter, Jeugdarts en huisarts leren elkaar kennen, maart 2015 –– De Eerstelijns, magazine en online community voor samenwerkende eerstelijns zorg aanbieders, periode september 2014 - mei 2015 –– De Gelderlander, Vrijwilligers adviseren ouderen bij langer thuis wonen, 19 mei 2015 –– De Groene Amsterdammer, Pieter Hilhorst en Jos van der Lans, Eigen Kracht ontkracht, 9 oktober 2014 –– De Telegraaf, Stop met opleiden, neem verplegers aan, 22 november 2014 –– De Twentsche Courant Tubantia, Grote regionale zorg enquête legt wereld vol zorgen en verdriet bloot, 10 januari 2015 –– De Volkskrant, Subsidie verleidt specialisten niet, 7 november 2014 –– De Volkskrant, Kwetsbare ouderen onnodig lang in ziekenhuis, 18 mei 2015 –– De Volkskrant, Ouderen moeten langer thuis blijven wonen en meer zorg zelf organiseren, 10 oktober 2014

–– De Volkskrant, Groeiend aantal ouderen maakt gebruik van betaald gezelschap, 10 oktober 2014

–– De Volkskrant, Verspilling energie en voedsel binnen verpleeghuizen, 14 maart 2015 –– De Volkskrant, Jeugdhulp in gevaar door gebrek aan deskundigheid, 17 april 2015

bijlagen 75 inhoud index ➔

–– De Volkskrant, Wie hulp krijgt van vrienden wordt gekort op zorg, 20 november 2014 –– De Volkskrant, Interview Wiro Niessen, Zo diagnosticeer je Alzheimer eerder, 8 juli 2015 –– De werkvloer centraal, Anne-Mei The: leven met dementie van verhalen naar inzicht, 12 juni 2014

–– Dekker, W., Freese, C., Oonk, V. e.a., Schaarste bestaat niet. Strategisch omgaan met de factor arbeid, 2013 –– Denkbeeld, ‘Logeerhuizen’ voor mensen met dementie, december 2014 –– Denkbeeld, Minder handen aan het bed en meer achter de pc, december 2014 –– Denkbeeld, Spraakverwarring bij begrip ‘eerste lijn’, juni 2014 –– Deskundigengroep FWG, Mesobijeenkomst, 24 april 2015 –– Driessen, HRM Trends & ontwikkelingen 2015, januari 2015 –– Duurzaam bedrijfsleven, Aardverschuiving in de zorg door 3D-printen, maart 2015 –– Eerstelijnszorgpaden.nl, Werken met zorgpaden in de eerstelijnsgezondheidszorg, november 2012

–– FD digikrant, periode augustus 2014 - juni 2015 –– FD Ochtendnieuws, periode augustus 2014 - mei 2015 –– FD.nl, Duizenden huisartsen hekelen marktwerking in de zorg, 13 maart 2015 –– Federatie Medisch Specialisten, Individualisering opleidingsduur werpt vruchten af, 30 april 2015

–– MantelzorgersFtm, zijn bang om recht op zorg te ondermijnen, 6 juli 2015 –– FNV-Kiem.nl, Wet Werk & Zekerheid: Nieuwe regels bij ontslag, WW en flexibele contracten, 27 juni 2014

–– FNV Magazine, 90 procent wil vaste baan, 2015 –– Friesland college, Koersplan ‘Van buiten naar binnen’ 2013-2015, januari 2013 –– FWG Trendrapport, zicht op zorg en functies, september 2009 –– FWG Trendrapport, De zorg terug naar de tekentafel, november 2013 –– FWG Trendrapport, De zorg terug naar de tekentafel, het vervolg, oktober 2014 –– FWG Whitepaper, Zelfsturing: loslaten is niet helzelfde als laten vallen, juni 2015 –– Gemeente.nu, periode augustus 2014 - juni 2015 –– Gezondheidsraad, Gepast gebruik van Health Checks, 5 maart 2015 –– Gezondheidsraad, Total body scan heeft voordelen maar vooral nadelen, 31 maart 2015 –– GGZ Nederland, Quickscan basis-ggz 2014, juli 2014 –– Guus Schrijvers, Nieuwsbrief Zorg-ICT, in kleine landen wél succesvol, 2015 –– Ham, M. en Meer, J. van der, De ondernemende Burger. De woelige wereld van lokale initiatieven, Sociale Vraagstukken, Movisie, 2015 –– Hart, W., Buiting, M., Verdraaide organisaties. Terug naar de bedoeling, Kluwer, Deventer, 2012 –– HEAD, Financiële Zorgthermometer, juli 2014 –– Hervorming Landurige Zorg, geraadpleegd op 20 november 2014, 10 en 23 februari, 28 april en 13 mei 2015 –– Het Financieel Dagblad, Schippers: over vijf a tien jaar herkennen we de gezondheidszorg niet meer, 21 februari 2015 –– Hetbestezorgideevannederland, Belevingskussen wint Het Beste Zorgidee, 12 november 2014 –– ICT-Magazine, Lucien Engelen: toekomst zorg komt niet uit de zorg, 3 maart 2015 –– InEen, Nieuwsbrief, Huisartsenpost Den Helder verhuist naar Gemini Ziekenhuis, 27 november 2014

–– InEen, Nieuwsbrief, Het patiëntenportaal is geen gril, 29 januari 2015

bijlagen 76 inhoud index ➔

–– Instituut Beleid en Management, Gezondheidszorg, Uitkomstbekostiging in de zorg: een (on)begaanbare weg?, 25 maart 2015 –– Intermediair Magazine, De toekomst van werk, Voorjaar 2015 –– Intermediair, Niemand zit toch te wachten op een leidinggevende?, 9 oktober 2014 –– In Voor Zorg! Nieuwsbrief, periode november 2014 - mei 2015 –– In Voor Zorg!, Joris Slaets: Over het verlangen, november 2014 –– Jaarkrant RIBW, Samenwerken kost geen geld, 2013-2014 –– Jansen, M., prof. dr. ir., Inaugurele rede, Lokale overheid en populatiegericht gezondheids- beleid, 24 april 2015 –– ViviumKcwz.nl, verhuurt woonruimte in nieuw woonzorgconcept, 25 september 2014 –– Kenniscentrum Wonen-Zorg, Door gewijzigde wetgeving dreigt leegstand verzorgingshuizen en een forse verliespost, 21 mei 2015 –– Kennisplein Chronische Zorg, Toekomstvisie Huisartsenzorg 2022 grotendeels al gereali- seerd, 27 mei 2015 –– Kinderopvangtotaal nieuws, periode september 2014 - februari 2015 –– Kiwa, Werkgeversenquête 2014. Het HRM-beleid in de sector zorg en welzijn, 8 december 2014 –– Kiwa Carity, Tekort aan doktersassistenten en POH’s ggz, juni 2014 –– TijdschriftKlik, voor werkenden in de verstandelijk gehandicaptenzorg, periode september 2014 - mei 2015

–– KPMG, Monitor basis ggz, oktober 2014 –– KPMG, Populatiebekostiging: waarom, wat en hoe?, 2013 –– KPMG, Substitutiemonitor, maart 2015 –– KraamSupport, Nieuwsbrief, periode november 2014-februari 2015 –– Laboratorium Magazine, Het ontschotten in de ziekenhuislabs gaat door, nummer 9, december 2014

–– Letter en Geest, Het perfecte managementsysteem voor kosten medisch specialistische zorg bestaat niet, 21 maart 2015 –– LHV, Van ‘meer meten’ naar ‘meer vertrouwen’ in de eerste lijn, maart 2015 –– Lijn 1, De organisatie van ons gezondheidssysteem is zo slecht nog niet, afdeling Eerste lijnsgeneeskunde van het Radboudumc, Nijmegen, jaargang 12, nummer 3, december 2014 –– Lijn 1, De ComBel, Een hulpmiddel dat inzicht geeft in de groei van competenties, afdeling Eerstelijnsgeneeskunde van het Radboudumc, Nijmegen, jaargang 12, nummer 3, december 2014

–– Manifest van de Bezorgde Huisarts, Het roer moet om!, 2015 –– Zorginstituut Nederland, Naar nieuwe zorgberoepen, najaar 2014 –– Markant, maandblad over ontwikkelingen in de ondersteuning van mensen met een beperking, ‘Wil jij mijn medewerker zijn?’, juni 2014 –– Medisch Contact, weekblad van de KNMG, periode augustus 2014 - juli 2015 –– Metro, Supermarktpersoneel op dementieles, 3 mei 2015 –– Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Brief van minister Schippers aan de Tweede Kamer, Kwaliteit loont, 6 februari 2015 –– Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Brief van staatssecretaris Van Rijn aan de Tweede Kamer, Voortgangsrapportage HLZ, 2e kwartaal 2015, 25 juni 2015 –– Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Brief van minister Schippers aan de Tweede Kamer, E-health en zorgverbetering, 2 juli 2014

bijlagen 77 inhoud index ➔

–– Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Brief van minister Schippers aan de Tweede Kamer, Landelijke monitor proeftuinen, 10 juli 2015 –– Monitor Transitie Jeugd, Rapportage Monitor Transitie Jeugd, Kwartaal 2, 2015 –– Movisie, Gesteund door zelfhulp, mei 2014 –– Movisie, Explosieve groei inzet sociale (wijk)teams, 12 februari 2015 –– Movisie, Wijkteams: hoe staat het ervoor?, februari 2015 –– Movisie, Opstarten sociale wijkteams, 26 november 2014 –– Movisie, Sluitende verzorgingshuizen. Wie vangt de sociale functie op in de wijk?, maart 2015 –– Nederlandse Vereniging Artsen Beleid Management Onderzoek (NVAG), Zomerportret 1 - Marli Huijer: ‘Controledrift bedreigt de arts-patiëntrelatie’, 16 juli 2015 –– NHG, Column, Een mooie toekomst, 3 december 2014 –– NHL Hogeschool, Nieuwe masteropleiding Zorg, Welzijn en Technologie, maart 2015 –– Nictiz & Radboutumc, Spelen met de zorg van morgen, Trendboek eHealth in de eerste lijn, maart 2015

–– Nictiz en het NIVEL, E-healthmonitor, 2014, Den Haag en Utrecht, oktober 2014 –– NictIZ en Radboudumc, De doe-het-zelf-patiënt en de huisarts, oktober 2014 –– Nieuwsbrief Senior & Innovatie, periode oktober 2014 - juni 2015 –– Nieuwsbrief Jeugd, periode november 2014 - mei 2015 –– Nieuwsbrief Moderne Dementiezorg, 6 november 2014 –– Nieuwsbrief StAZ, december 2014 –– Nieuwsbrief Vilans, 10 september 2014 –– Nieuwsbrief Volksgezondheid en Zorg, 16 december 2014 –– NIVEL, Nieuwsbrief, periode januari 2014 - juni 2015 –– NOS, Mensen verdwalen in nieuwe zorgregels, 28 maart 2015 –– NPCF, Visiedocument preventief (zelf)onderzoek. Kwaliteit vanuit gebruikersperspectief, Utrecht, 2013 –– NRC, Steeds meer mensen met betaalde baan geven mantelzorg, 25 maart 2015 –– NRC, De controledrift van verzekeraars verlamt de hele zorg, 9 april 2015 –– NRC, De rol van de patiënten gaat groter worden dan hij ooit is geweest, 10 april 2015 –– NRC Handelsblad, CPB-rapport Zorgkeuzes: kosten en/of opbrengsten beleidsmaatregelen in de zorg, 1 april 2015 –– NRC Handelsblad, De mondige burger mag de stad gaan maken, al is onduidelijk hoe, 10 juli 2014

–– NRC Handelsblad, Simpele zorg hoeft niet door de buren, 1 december 2014 –– NRC Handelsblad, Schippers wil zorg niet beter maar minder, 10 februari 2015 –– NRC Handelsblad, Grote Amerikaanse medische fabrikant Medtronic koopt de Rotterdamse kliniek Diabeter, 19 mei 2015 –– NRC Handelsblad, Wijkverpleegkundige heeft nog te weinig contact met gemeente, 23 maart 2015

–– NRC Handelsblad, Een groeiende groep burgers keert zich af van de gevestigde wetenschap, 23 maart 2015

–– NRC Handelsblad, Cultuur Nza moet wezenlijk veranderen, 24 december 2014 –– NRC Handelsblad, Heeft de huishoudelijke hulp nog toekomst?, maart 2015 –– NRC Handelsblad, Het Wijk-Leerbedrijf stuurt zorgstagiairs de buurt in, 10 februari 2015 –– NRC Handelsblad, Malafide ondernemers kunnen thuiszorg verlenen, 26 jan 2015 –– NRC, Opinie, Het ziekenhuis is een ouderwets zorgmodel, 24 april 2015

bijlagen 78 inhoud index ➔

–– Nrc.next, Trainingsbureau Debatrix, Is de marktwerking in de zorg wel een goed idee?, september 2012

–– NRCQ, NZa: meer dan helft ziekenhuisfusies had moeten worden verboden, 17 april 2015 –– NRTO, Privaat onderwijs loopt voorop met kleinschalige, rijke leeromgevingen en flexibele leerwegen, 7 juli 2015 –– Nu.nl. periode augustus 2014 - juni 2015 –– Nursing, Nieuwsbrief, periode augustus 2014 - mei 2015 –– BrancherapportNvz, Algemene Ziekenhuizen, 2014 –– Nza Nieuws, Ziekenhuisnota wordt duidelijker in 2016, 20 februari 2015 –– Onderwijs en gezondheidszorg, Nieuwsbrief, periode november 2014 - mei 2015 –– Omroep Gelderland, Ministerie: bericht VNG over kortingen Wmo en Jeugdzorg ‘onzin’, 10 april 2015

–– Paltheoberman.nl, Het medisch-specialistisch bedrijf is een echt bedrijf, 19 januari 2015 –– Panteia, ArbeidsmarktEffectRapportage - Fase II, Stelselwijzigingen en decentralisaties in de langdurige zorg en ondersteuning, en in de jeugdhulp, september 2014 –– Panteia, Arbeid in Zorg en Welzijn 2014, Integrerend Jaarrapport, Stand van zaken en vooruitblik voor de sector Zorg en de sector Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening, Jeugdzorg en Kinderopvang, Zoetermeer, maart 2014 –– PIANOo Alert, Expertisecentrum Aanbesteden, nummer 207, 4 november 2014 –– PIANOo Alert, Expertisecentrum Aanbesteden, nummer 215, 13 maart 2015 –– Platform31, Nieuwe verhoudingen tussen vrijwilligers en professionals in zorg en welzijn, september 2014

–– PVP krant, Separeren is op zijn retour, 25ste jaargang, winter 2014-2015 –– Rabobank, BrancheBarometer Geestelijke gezondheidszorg, 14 april 2015 –– Rabobank, ZorgScoop, jaargang 18, nummer 1, april 2015 –– Randstad, Zorg meest aantrekkelijke sector om in te werken, 28 april 2014 –– Redactie Sync, TU Delft ontwikkelt ambulance-drone, 28 oktober 2014 –– RIVM, Domotica in de langdurige zorg, 2013 –– RIVM, Draaiboek Neonatale Gehoorscreening versie 3.0, 2013 –– RIVM, Krimpregio’s Noord Nederland: grotere afstand tot voorzieningen, meer gebruik van zorg, 9 april 2015 –– ROS Friesland, De wijkverpleegkundige in Friesland, Stand van zaken, mei 2015 –– RTL Z, Miljardenmarkt komt op belegger af, 12 mei 2015 –– RVZ, Zorgstelsel op koers of op drift? Acht jaar RVZ adviezen over het nieuwe zorgstelsel, juni 2014

–– RVZ, Versterk de stem van verzekerden, 4 december 2014 –– SCP, Welke hulp willen de kinderen geven?, april 2015 –– SCP, Hulp geboden. Een verkenning van de mogelijkheden en grenzen van (meer) informele hulp, Den Haag, september 2014 –– Skipr, periode augustus 2014 - juli 2015 –– Sociaal Planbureau Groningen, Zorgmonitor Groningen, 2014 –– Sociale Vraagstukken, Een tsunami van onbetaalde zorg. Hoe de transities in de zorg vooral vrouwen treffen, nummer 4, 2014 –– Sociale Vraagstukken, Decentralisatie jeugdzorg leidt tot ongelofelijke verspilling en bureaucratie, 27 december 2014 –– Sociale Vraagstukken, Overheid moet ambtenaren de straat op sturen, nummer 1, 2015

bijlagen 79 inhoud index ➔

–– Sociale Vraagstukken, Kijk op werk moet radicaal veranderen; weg van het rendements- denken, 13 mei 2015 –– Sociale Vraagstukken, Aantal burgerinitiatieven groeiend maar overheid blijft hoe dan ook nodig, 17 maart 2015 –– Sociale Vraagstukken, Mantelzorgboete alleen voor allochtonen, 19 juni 2015 –– Sociale Vraagstukken, Maak lokaal actief burgerschap niet groter dan het is, 20 april 2015 –– Sociale Vraagstukken, De coöperatie lijkt het vehikel waarmee burgers kunnen voldoen aan de eis om tegelijkertijd zelfredzaam en solidair te zijn, 20 juni 2015 –– Sociale Vraagstukken, Het jeugdzorgbeleid moet voorbij gaan aan politieke waan van de dag, 20 mei 2014 –– Sociale Vraagstukken, Debat over tweedeling moet ook over de arbeidsmarkt gaan, 20 november 2014

–– Sociale Vraagstukken, Spanningen bij schaalverkleining roepen op tot een andere manier van kijken naar schaal, 22 juni 2015 –– Sociale Vraagstukken, Professionals in wijkteams moeten zich moreel beraden, 28 januari 2015 –– Sociale Vraagstukken, Onderzoek naar wijkteams komt helaas nauwelijks van de grond, 28 maart 2015

–– Sociale Vraagstukken, Slow maatschappelijk werk als aanpak voor complexe hulpvragen, 7 mei 2015

–– Sociale Vraagstukken, Nieuwe ontmoetingsplekken nodig om tweedeling tegen te gaan, 8 november 2014

–– Sociale Vraagstukken, Graag meer empirische en minder eufore kijk op burgerinitiatieven?, 17 januari 2015

–– Sprank, Transitieprofessor Derk Loorbach over de verzorgingsstaat nieuwe stijl, november 2014 –– Staatsblad, Besluit Jeugdwet, 4 december 2014 –– Stichting IZZ, De zorg, ledenmagazine, Dokter DNA, nummer 2, juli 2015 –– Tijdschrift voor de volkshuisvesting, Kansen voor corporaties in wonen, zorg en welzijn?, 4 augustus 2014

–– Tijdschrift voor praktijkondersteuning, Praktijkondersteuners positief over zorgpaden eerste lijn, nummer 1, 2013 –– Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, Brengen nieuwe businessmodellen ons meer verbon- denheid en duurzaamheid?, zomer 2015 –– TNS-NIPO, Zorgmonitor, oktober 2014 –– Toii, blog over technologie, organisaties, informatie en interactie. Airbnb en Uber zetten stakeholder model op achterstand, 4 december 2014 –– Transitie Bureau WMO, Bekostigingsmodellen Wmo, november 2013 –– TrendRede 2015, september 2014 –– Trimbos, Nieuwsflitsen. periode september 2014 -juni 2015 –– Trimbos-instituut, Trendrapportage GGZ 2012, Deel 2A - GGZ in de eerste lijn, 2013 –– Trouw, Voor veel ouderen geldt: liever sterven dan naar het verpleeghuis, 9 mei 2015 –– Trouw, Klinieken komen met cijfers kanker, 17 april 2015 –– Trouw, Politiek debat over vrije artsenkeuze van grote invloed bij poliskeuze, 2 februari 2015 –– Trouw, Toekomst van de cao verdeelt coalitiepartners VVD en PvdA, 26 mei 2015 –– Trouw, Huisartsenpost te makkelijk bezocht, 3 oktober 2014 –– Trouw, Ambtenaren voorzien chaos bij overhevelen van zorg, 30 september 2014 –– Trouw, Moslimpatiënt wil fatale diagnose vaak niet horen, 6 juni 2015

bijlagen 80 inhoud index ➔

–– Trouw, Gesprek over niet behandelen komt moeizaam op gang, 5 maart 2015 –– Trouw, Enorme groei burgercoöperaties, 17 april 2015 –– Trouw, Einde aan voedselverspilling in de zorg, 13 mei 2015 –– Trouw, Focus op integriteit verlamt bestuurder, 22 oktober 2014 –– Trouw, Fotostrips in de wachtkamer om communicatie te verbeteren, 28 mei 2015 –– Trouw, Meer aandacht voor seks en intimiteit in het verzorgingshuis, 28 maart 2015 –– Trouw, Goede dokter, slechte patiënt, 29 april 2015 –– Trouw, Hoog loon voor ouderen staat demotie in de weg, 29 april 2015 –– Trouw, Ruilzorg is in Japan zo gewoon als een kom rijst, 8 oktober 2014 –– Trouw, Eenzaamheid, het probleem van nu, 25 september 2014 –– Trouw, Vrouwen de dupe van nieuwe taken voor gemeenten, 8 september 2014 –– Trouw, ‘Versoepel de regels in verpleeghuizen’, Interview Actiz-directeur Aad Koster, 23 juli 2015

–– Trouw, Oudere inactiever dan gedacht, 25 juli 2015 –– Tubantia, Europeaan dikker, Nederlander juist slanker, 4 mei 2015 –– Tweede Kamer, Verslag algemeen overleg, vergaderjaar 2014-2015, 26 maart 2015 –– Twijnstra Gudde, Strategie in de zorg, 18 maart 2015 –– TQL, Wwz en Participatiewet missen nog effect, 4 augustus 2015 –– UWV, Zorg, Samenvatting sectorbeschrijving, juni 2015 –– Vernooij-Dassen, M., prof. dr., ‘Het is zaliger te geven dan te ontvangen’. Rede bij de aan- vaarding van het ambt van hoogleraar Psychosociale aspecten van zorg voor kwetsbare ouderen aan het UMC St Radboud van de Radboud Universiteit Nijmegen, 22 mei 2008 –– V&VN, Eén beroepscode van verpleegkundigen en verzorgenden, 8 januari 2015 –– V&VNieuws. periode augustus 2014-juni 2015 –– Verwey-Jonker instituut, De Wmo in de improvisatiemaatschappij, 2014 –– VGN Nieuwsbrief en weekoverzicht, periode augustus 2014 - juni 2015 –– VGZ, Wijknetwerken, De participatiesamenleving vraagt om nieuwe agenda’s, 2014 –– VGZ, Wijknetwerken, Positieve gezondheid, dat gaat veel verder dan kijken naar een ziekte, 2014

–– Vilans Nieuwsbrief, periode september 2014 - juni 2015 –– Vilans, Vernieuwend Zorgen, Zorgmedewerker in verandering, juli 2014 –– RapportageVilans, Wlz monitor, signalen van zorgaanbieders, mei 2015 –– DigitaleVNG, ontmoetingsplek voor zorgmedewerkers, 12 maart 2015 –– EvaluatieVNG, gemeentelijke inkoop jeugdhulp 2014, 2 maart 2015 –– GemeentenVNG, en VNG stevenen af op een forse discussie over de zorgfinanciën, 10 april 2015

–– ZorgenVNG, over mogelijke wijzigingen in de bekostiging wijkverpleging vanaf 2016, 10 april 2015

–– VNG weekoverzicht, Sterke groei sociale wijkteams, 13 februari 2015 –– VNG-weekoverzicht, Burgerinitiatieven in bijna alle gemeenten, 7 november 2015 –– VOZ magazine, voor Ondernemers in de Zorg. periode november 2014 - juni 2015 –– Vrij Nederland, Waarom steeds meer mensen ‘druk druk druk’ zijn, 19 februari 2015 –– Vrij Nederland, ‘Een leven moet ook klaar mogen zijn’. Interview Anne-mei The, bijzonder hoogleraar Langdurige Zorg en Dementie, 20 mei 2015 –– VVAA, Levenslooponderzoek, oktober 2014

bijlagen 81 inhoud index ➔

–– Welch, H.G. e.a., Overdiagnosed: Making People Sick in the Pursuit of Health, Beacon Press, 2011

–– WMO Magazine. periode oktober 2014 - februari 2015 –– TotalZ24.nl, bodyscan: nieuwe kostenmagneet voor de zorg of kwestie van zelfbeschikking?, 8 juni 2015

–– ZonMW, Parel voor nieuw concept van gezondheid, 20 september 2012 –– ZonMw, Voorstel aan zorgverzekeraars voor ‘Shared Savings Fonds’ voor de curatieve zorg, 23 maart 2015

–– ZonMw, Mediator, Nieuwe partnerschappen in de zorg, december 2014 –– ZonMw, Mediator, Op naar evidence based sociaal werk, april 2015 –– ZonMw, Mediator, Nieuw opleidingsprofiel voor hbo-verpleegkundige, februari 2015 –– ZonMw, Mediator, Special ICT in de zorg, E-health financiering inzichtelijker gemaakt met online wegwijzer, januari 2015 –– ZonMw, Mediator, De toekomstige hbo-verpleegkundige is een generalist die goed samen- werkt, februari 2015 –– Zorgverzekeraars Nederland, Innovatiefonds Zorgverzekeraars helpt onder- en overbehan- deling te voorkomen, 12 maart 2015 –– Zorg voor Innoveren, 20 november 2014 en 12 februari 2015 –– Zorginstituut Nederland, ZorgMagazine, januari en april 2015 –– Zorg- en Ziekenhuiskrant, periode september 2014 - mei 2015 –– Zorgende Stad, Digitale Steden Agenda, Rapport eHealth en gemeenten, januari 2015 –– ZorgPortaal, Nieuwsbrief, periode januari 2015 - april 2015 –– Zorgvisie, periode juli 2014 - juli 2015 –– Zorgvisie ICT magazine, periode oktober 2014 - juli 2015 –– Zorg en Welzijn, periode september 2014 - juli 2015

bezochte congressen Congres HRM in de Zorgsector, 15 september 2014 Congres Kenniskring Evaluatieonderzoek sociale wijkteams, 30 september 2014 Congres Gemeenten & Zorgverzekeraar, 8 oktober 2014 HR Congres Next Level, 9 oktober 2014 Het verpleeghuiscongres, 28 oktober 2014 Dag van de GGZ, 26 november 2014 Congres HR in de zorg, 2 december 2014 Congres WLZ, 9 maart 2015 Nederlands Congres Volksgezondheid, 8 en 9 april 2015 Congres Naar nieuwe zorgberoepen, 10 april 2015 Congres De toekomst van de GGZ, 4 juni 2015 KiPZ-congres ‘Het beste ziekenhuispersoneel van de toekomst’, 9 juni 2015 Congres 2e dag van de transities, 18 juni 2015

bijlagen 82 inhoud index ➔

geraadpleegde websites www.actiz.nl www.opvang.nl www.barcodeforlife.nl www.piadewijzer.nl www.binnenlandsbestuur.nl www.platform31.nl www.bnr.nl www.politalk.nl www.boardroomzorg.nl www.psychiatrie-nederland.nl www.cbs.nl www.radboudumc.nl www.computertotaal.nl www.rd.nl www.cpct.nl www.rijksoverheid.nl www.dementieverhalenbank.nl www.scientias.nl www.encyclo.nl www.sge.nl www.expertisecentrummantelzorg.nl www.smarthealth.nl www.fairverzekering.nl www.smart-homes.nl www.fnv-kiem.nl www.stichtinghumanitas.nl www.ggznederland.nl www.stw.nl www.helpling.nl www.sync.nl www.hlzrijnmond.nl www.tegenlicht.vpro.nl www.iculture.nl www.totalbodyscan.nl www.ikbenalice.nl www.ubertaxi.nl www.intermediaire.nl www.vn9.nl www.kennislink.nl www.vumc.nl www.knmg.artsennet.nl www.wehelpen.nl www.kpmg.com www.werk.nl www.laurenswaling.nl www.wetenschap.infonu.nl www.mantelaar.nl www.wikipedia.com www.medivacature.nl www.winterswijk.d66.nl www.mee-veluwe-ijsseloevers.nl www.z24.nl www.mens-en-gezondheid.infonu.nl www.zio.nl www.motherboard.vice.com www.zonmw.nl www.movisie.nl www.zorgmag.nl www.nationaalkompas.nl www.zorgsector.nl www.nos.nl www.zorgvoorbeter.nl www.npowetenschap.nl www.zkn.nl www.nu.nl www.zorgwelzijn.nl www.olo.twenteacademy.nl

bijlagen 83 inhoud index ➔

bijlagen 84 inhoud index (volgende) ➔

Bijlage 2 Index

A H Ambulantisering 18 Herwaardering (van de mens) 58, 61 Arbeidsmarkt 36 Huisarts 11, 35, 42, 43, 49, 57 Huishoudelijke hulp 19 B Basisinkomen 9 I Betaald gezelschap 17, 20, 22 Inefficiency 47 Betekenisgeving 9, 46, 55 Innovatie 33, 37, 46, 61 Bureaucratie 46 Integrale bekostiging 12 Burgerinitiatieven 10, 20, 43 J C Jeugdzorg 10, 56 Cao 60 Competenties 55, 59, 61 K Computer 27 Keukentafelgesprek 20 Cultuuromslag 19 Kwaliteit van zorg 12, 46, 56, 58, 59

D M 3D-printen 30 Mantelzorg 20, 22 Data 34, 37, 70 Marktwerking 10, 43, 44, 46 Decentralisatie 10, 43 Medisch specialist 12, 35, 42, 49, 57, 60, 70 Dna-profilering 29, 31, 37, 50 Domotica 30 O Onderwijs 37, 58, 61 E Ouderenzorg 17 Eerstelijnszorg 61, 69 E-health 30, 49, 69 P Ethisch(e) vragen 22, 49, 58, 61 Participatiewet 10, 47 Personalised health 29, 31, 32, 49, 50, 62 F Perverse prikkel 10, 20, 44 Functie 35, 36, 55, 58, 59, 61, 65 Pgb 11 Preventie 34, 45 G Professionele zorg 18, 20 Gehandicaptenzorg 17 Gemeente 10, 19, 43 Q Generalist 47, 58 Quality-adjusted life year (QALY) 49 Gewone leven 55, 56, 61 Gezondheid 47, 49 R Gezondheidswinst 48 Regiofinanciering 49, 50 Ggz 21, 44, 59, 60 Robotica 30

bijlagen 85 inhoud index (vorige) S Screening 29, 31, 34 Shared savings 41 Singularity 33 Sociaaleconomische status (SES) 11, 21 Systeemverandering 9, 41, 43, 46

T Technologie 27, 36, 37, 61 Tijdelijke teams 41 Total Body Scan 29, 34 Tweedeling 21, 37

V Verpleeghuizen 18, 56 Verwarde personen 21

W Wearables 28, 31, 32, 50, 70 Wijkteam 11 Wijkverpleegkundige 11

Z Zelfredzaamheid 20, 21, 59 Zelfsturend 12, 50, 59, 68 Ziekenhuizen 12, 42, 49, 50, 57, 60, 69, 70 Zorgcoöperaties 20 Zorgkosten 10, 35, 44, 48 Zorgpaden 31 Zorgtechnologie 32 Zorgverzekeraar 33, 37, 41, 42, 44

bijlagen 86 inhoud index Bijlage 3 Expertgroepen

hieronder staan de leden van de macro-expertgroep genoemd, in alfabetische volgorde: –– Dhr. dr. M. Almekinders, Gemeente Oude IJsselstreek (Senior consultant) –– Dhr. drs. A.C. Arp, Ziekenhuis St Jansdal (Voorzitter Raad van Bestuur) –– Dhr. prof. dr. W.J.J. Assendelft, Radboudumc (Hoogleraar huisartsengeneeskunde) –– Mevr. A. Bambach, Het Gastenhuis (Initiatiefnemer en directeur) –– Mevr. I. Bandhoe MBA, Stichting GGZ Delfland (lid Raad van Bestuur) –– Dhr. prof. dr. I.A.M.J. Broeders, Meander Medisch Centrum (Chirurg), Universiteit Twente (Hoogleraar robotica en minimaal invasieve interventies) –– Mevr. dr. M. Brouns, De Haagse Hogeschool (Directeur a.i. en regisseur) –– Dhr. ir. J.W. Buyser, Buyser & Partners (Directeur) –– Mevr. dr. A.M. van Dalen, Annemarie van Dalen Organisatieadvies (Directeur) –– Dhr. drs. R. Doeschot, Zorginstituut Nederland (Senior beleidsadviseur) –– Mevr. prof. dr. D. Delnoij, Zorginstituut Nederland (Hoofd Kwaliteitsinstituut), TRANZO Universiteit Tilburg (Bijzonder hoogleraar Transparantie in de zorg vanuit patiëntenperspectief) –– Dhr. E. van Drumpt, Elver (Raad van Bestuur) –– Dhr. dr. P.A. van der Duin, TU Delft (Universitair docent) –– Dhr. dr. ir. A.C.M. Dumaij MBA, RIVM (Strategisch adviseur) –– Dhr. S. van Eunen, Stichting Caleidoscoop (Directeur-Bestuurder) –– Mevr. W. Göttgens MSc MA, KNMP (Apotheker), PAOFarmacie (Docent Professionalism and Ethics) en Radboudumc (Junior onderzoeker) –– Mevr. J. de Groot MSc, Vital Innovators (Projectmanager) –– Dhr. R.G. Groot Koerkamp MSc, Zorgverzekeraars Nederland (Directie- en bestuursadviseur) –– Dhr. dr. O. van Hilten, CBS (Programmamanager gezondheid, welzijn en zorg) –– Dhr. ir. R. Hoekstra, AEXIST (Directeur) –– Dhr. D.J.W. Holtkamp MSc, Waarborgfonds voor de Zorgsector (Senior adviseur externe ontwikkelingen) –– Mevr. L. Hoogendijk, Mezzo (Directeur) –– Dhr. ing. W.F.G. Hooijkaas, MarktMonitor BV (Directeur) –– Dhr. drs. J.B.F. Hutten, Ministerie van VWS (Beleidscoördinator) –– Mevr. prof. dr. H.S.M. Kort, Hogeschool Utrecht (Lector vraaggestuurde zorg) en Technische Universiteit Eindhoven (Deeltijdhoogleraar) –– Mevr. M. van Leeuwen, Gemeente Zoetermeer (Wethouder) en VNG (Voorzitter commissie gezondheid en welzijn) –– Mevr. ir. K. Lindenhovius, Pontes Medical, UMC Utrecht (Innovatie manager) –– Mevr. E. Merlijn, Abvakabo FNV (Vakbondsbestuurder, onderhandelaar zorg) –– Dhr. drs. G. Nederpelt, WGV Zorg en Welzijn (Directeur) –– Mevr. drs. B. Pluut, Bettine Pluut Advies en Onderzoek (Onderzoeker en organisatieadviseur) –– Mevr. drs. M.C. van Putten, GGZ Noord Holland Noord (Lid Raad van Bestuur) –– Dhr. drs. M. Roosenboom, Gezonde focus (Directeur)

bijlagen 87 inhoud index –– Dhr. H. Roskam, Stichting Mooi (Directeur) –– Dhr. prof. dr. J.M.G.A. Schols, Maastricht University (Hoogleraar Ouderengeneeskunde) –– Dhr. R.F. Slot MBA, De ZorgZaak (Directeur) –– Mevr. prof. dr. M.J. Schuurmans, UMC Utrecht (Hoogleraar verplegingswetenschap en pro- grammaleider Centrum Verplegingswetenschap), Hogeschool Utrecht (Lector ouderenzorg) en Chief Nursing Officer –– Dhr. ing. E. ter Stege, Werkgeversvereniging ZorgZijn Werkt (Directeur) –– Dhr. mr. F.H.J. Strijthagen, GGD GHOR Zaanstreek-Waterland (Directeur Publieke Gezondheid) –– Mevr. drs. M.M. Veeger, Fontys Hogeschool Tilburg (Docent en lector Internationale Lifestyle Studies) –– Dhr. prof. dr. P.A.M. Vierhout, Regieraad Kwaliteit van Zorg (President) –– Dhr. H. Vos, ZZG zorggroep (Programmadirecteur wonen en zorg) –– Mevr. prof. dr. C.V. van Vuuren, Open Universiteit Nederland (Bijzonder hoogleraar vitaliteitsmanagement) –– Mevr. A. Willems-Goethals, Amarant en Samenwerkende Jeugdzorg Specialisten Midden Brabant (Programma manager) –– Mevr. dr. A.I.M.C. Wydoodt, Meander Medisch Centrum (Lid Raad van Bestuur)

hieronder staan de leden van de meso-expertgroep genoemd, in alfabetische volgorde: –– Dhr. M. Agterberg, Sherpa (Senior clustermanager werk & dagbesteding) –– Dhr. R. Blom, Pluryn (Manager HRM) –– Mevr. drs. K. Bronneman, Revant (Manager HRM) –– Dhr. B. Bruijn, Sint Lucas Andreas Ziekenhuis (Bedrijfsleider) –– Dhr. drs. R. van Boxtel, Antistollingscentrum Oost Nederland (Directeur a.i.) –– Dhr. H. Calis, Sherpa (Clustermanager ambulante ondersteuning) –– Mevr. J. Daggelder, GGZ Nederland (Beleidsadviseur Financiering en Arbeidszaken) –– Mevr. P. Dijkman, Ziekenhuis Gelderse Vallei (Manager P&O) –– Dhr. R. de Gelder, Opella (Zorgondernemer) –– Dhr. V. Hakkenberg van Gaasbeek, AMC (Manager Spoedeisende Hulp + Gipskamers) –– Dhr. F. van Herpen MA, Esdégé-Reigersdaal (Manager PO&O) –– Mevr. M. Hollander, ROC Midden Nederland (Directeur Gezondheidszorg College) –– Mevr. J. van Hoof-Kuijpers, Woonzorgcentra Zuiderhout (Hoofd P&O) –– Dhr. W. van der Hoorn, Abvakabo FNV (Vakbondsbestuurder) –– Dhr. J. Jans, Beweging 3.0 (Manager Facilitair Bedrijf) –– Mevr. drs. M. de Leeuw, Altrecht (Verpleegkundig Specialist GGZ) en Stichting Opleidingsinstelling GGZ VS (Manager verkorte opleidingen) –– Mevr. M. de Leeuw MSc, ROC Tilburg (Directeur School voor Gezondheidszorg) –– Mevr. Y. Los, De Gelderhorst (Hoofd P&O) –– Dhr. J. Mulder, Groene Hart Ziekenhuis (Productgroepmanager bedrijfshygiëne) –– Mevr. J. Oortman, Meander Medisch Centrum (Teammanager HR) –– Dhr. E. Oudshoorn, ’s Heeren Loo (Senior beleidsadviseur) –– Mevr. A. Peeters, St. Laboratoria voor PAMM (Manager P&O) –– Mevr. G. Riezebos, Birkhoven Zorggoed (Personeelsfunctionaris) –– Dhr. M. Schellings, Menzis (Beleidscoördinator GGZ)

bijlagen 88 inhoud index –– Dhr. A. Schelvis, Markenheem (Zorgondernemer) –– Dhr. R. Schepers, Amerpoort (Divisiedirecteur) –– Dhr. J. van Schilt MBA, Lucertis kinderen jeugdpsychiatrie (Directeur bedrijfsvoering) –– Dhr. drs. H. Veldkamp, Triade (Manager HR & Kwaliteit) –– Mevr. M. Verschuuren, Lunet zorg (Manager PO&O) –– Dhr. R. Wientjens, Wientjens Consultancy (Eigenaar) –– Dhr. drs. G. Wildeboer, Careyn (Concern controller vastgoed) en AQ-raad BV (Eigenaar, Financial controller) –– Mevr. drs. B. Willemse, Trimbos Instituut (Wetenschappelijk medewerker, Psycholoog) –– Mevr. drs. H. Wouters, Ziekenhuis Bernhoven (Directeur Human Resources)

bijlagen 89 inhoud index

bijlagen 90 inhoud index Bijlage 4 Onderzoeksmethodiek

Sinds 2009 doet FWG structureel onderzoek naar trends en ontwikkelingen in de zorg. Doel van het onderzoek is om in een vroeg stadium ontwikkelingen te signaleren en zicht te geven op de (verwachte) effecten op organisaties en functies. Daarmee geeft het zorg organisaties de kans om tijdig op deze ontwikkelingen te anticiperen.

systematisch kijken naar innovaties Voor dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van een methode die is ontwikkeld en wordt toegepast in een aantal technische sectoren, en die geschikt is gemaakt voor onderzoek in de zorgsector. De methode is ontwikkeld om op sectorniveau innovatiebeleid te ondersteunen en is gebaseerd op de volgende uitgangspunten: 1. Eerst wordt de sector geordend in een ´brancheplattegrond´. Hierin worden de vak gebieden en niveaus waarop deze worden uitgevoerd, naast elkaar en onder elkaar gezet. Dit levert een belangrijk stramien voor het onderzoek, de resultaten worden aan deze brancheplattegrond gekoppeld. 2. Een tweede belangrijke pijler van het onderzoek is het intensief gebruik maken van deskundigheid uit de sector. Hiervoor wordt een netwerk van experts ingericht en onderhouden. Zij voeden en volgen het onderzoek inhoudelijk, en zij kunnen de resultaten van het onderzoek verder inbedden in activiteiten van de organisaties die zij vertegenwoordigen. De experts zijn gevraagd deel te nemen vanuit hun eigen expertise en ze zijn verdeeld over de verschillende branches op basis van de hiervoor genoemde brancheplattegrond. 3. Een derde belangrijke pijler is de deskresearch. Bij de deskresearch bestuderen we onder andere vakbladen, nieuwsberichten en rapporten op relevante signalen. Dat zorgt voor verdere onderbouwing en verbreding van het onderzoek. Samen met de signalen van de experts, levert dit in een vroeg stadium zicht op relevante ontwikkelingen. 4. De vierde pijler van het onderzoek is de systematische classificatie en ordening van al het bronmateriaal (alle signalen). Zo ontstaan clusteringen van thema’s en trends (sub-ontwikkelingen binnen thema’s).

van signalen naar thema’s en trends Het in kaart brengen van ontwikkelingen begint met de verzameling van signalen. Zoals genoemd: dit gebeurt door het bevragen van experts, door uitgebreide deskresearch en congresbezoeken. Dit levert een bonte verzameling op, die ontdubbeld en geordend moet worden. De signalen zijn vaak zeer verschillend van aard. Soms gaan ze over nieuwe tech- nieken, producten en diensten, maar het kunnen ook nieuwe inzichten zijn over de organisatie van werkprocessen, economische ontwikkelingen, of maatschappelijke vraagstukken. Sommige signalen zijn heel kleinschalig en betreffen één of enkele werkzaamheden van één bepaalde functie(groep), andere signalen betreffen de gehele sector, als het gaat om bijvoorbeeld financieringsvraagstukken. Een dergelijk grote diversiteit vraagt eerst om ordening naar het niveau waarop signalen zich afspelen (zie figuur 5).

bijlagen 91 inhoud index

nationaal sector branche organisatie functie

Figuur 5 De vijf onderscheiden niveaus van innovatie

Alle signalen worden in bovenstaande systematiek geclassificeerd. Hierdoor ontstaan clusters van signalen, die we thema’s en trends noemen. Deze thema’s en trends worden vervolgens uitgewerkt in effecten op organisaties en functies.

een netwerk van macro-experts In 2009 is gestart met het inrichten van het netwerk van macro-experts. Op persoonlijke titel werden personen gevraagd deel te nemen aan het onderzoek in de rol van expert. Macro-experts hebben expertkennis op een bepaald gebied van de gezondheidszorg, zijn sterk analytisch en hebben een innovatieve achtergrond. Het streven is om de expertgroep een zo goed mogelijke afspiegeling te laten zijn van de hele zorgsector. Daarom wordt ieder jaar gezocht naar uitbreiding van het netwerk (meer expertise, en een betere dekking van de brancheplattegrond). Momenteel bestaat het netwerk uit 44 personen (zie ook bijlage 3).

een netwerk van meso-experts In 2010 is een begin gemaakt met het inrichten van een tweede netwerk van experts op meso-niveau. Het doel van deze groep is de ontwikkelingen verder inhoud te geven en te ‘vertalen’ naar voor de sector en branches herkenbare verschijningsvormen: door welke ontwikkelingen gaan werkprocessen en functies veranderen en hoe? De criteria voor de samen- stelling van de groep hebben betrekking op functie/positie van de experts binnen de eigen organisatie en het hebben van ‘een helikopterview’. Hiervoor zijn deskundigen benaderd die ‘met de voeten in de modder staan’, directe verantwoordelijkheid hebben in het aansturen van mensen en/of processen, en vanuit die positie effecten kunnen aangeven van ontwikkelingen op organisaties en functies. Ook hier zijn de experts op persoonlijke titel gevraagd deel te nemen aan het onderzoek. Momenteel bestaat het netwerk uit 33 personen (zie ook bijlage 3).

bijlagen 92 inhoud index Bijlage 5 Verklarende woordenlijst

ActiZ Vertegenwoordiging van zorgondernemers in verpleeg- en verzorgings- huiszorg, thuiszorg, kraamzorg en jeugdgezondheidszorg Airbnb Online marktplaats voor de verhuur en boeking van privé-accommodaties AZM Academisch ziekenhuis Maastricht ANBO Al gemene Nederlandse Bond voor Ouderen BIG Beroepen Individuele Gezondheidszorg Cao Co llectieve arbeidsovereenkomst CBS Cen traal Bureau voor de Statistiek CPCT Cen ter for Personalized Cancer Treatment CPB Cen traal Planbureau CT Com putertomografie CQ-index Consumer-Quality Index CVA Cerebro Vasculair Accident DNA Deoxyribonucleid acid, in het Nederlands desoxyribonucleinezuur ERAI Experimenten Regelarme Instellingen FNV Feder atie Nederlandse Vakbeweging Ggz Geesteli jke gezondheidszorg KNMG K oninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst NPCF Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie MRI Magnetic Resonance Imaging MSB Medisch Specialist Bedrijf Nictiz Na tionaal ICT Instituut in de Zorg NIVEL Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg NPCF Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie NRTO Nederlandse Raad voor Training en Opleiding NVZ Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen NZa Nederlandse Zorgautoriteit Pgb Persoonsgebonden budget QALY Quali ty-adjusted life year ROS Regi onale Ondersteuningsstructuur (eerste lijn) RVZ Raad voor de Volksgezondheid en Zorg SAG Stichting Achmea Gezondheidszorg SCP Soc iaal Cultureel Planbureau SES Sociaaleconomische status SU Singular ity University VGN V ereniging Gehandicaptenzorg Nederland VNG V ereniging van Nederlandse Gemeenten VU V rije Universiteit VWS (Minister ie van) Volksgezondheid, Welzijn en Sport WHO W ereldgezondheidsorganisatie

bijlagen 93 inhoud index Wlz Wet langdurige zorg Wmg Wet marktordening gezondheidszorg Wmo W et maatschappelijke ondersteuning WNT Wet Normering Topinkomens ZBC Zelfstandig Behandelcentrum ZKN Zelfstandige Klinieken Nederland ZN Zorgverzekeraars Nederland ZonMw Zorgonderzoek Nederland Medische Wetenschappen ZVW Zorgverzekeringswet ZZP Zorgzwaarte pakket Zzp Zelfstandige zonder personeel

bijlagen 94 inhoud index inhoud index

Lunettenbaan 59 3524 GA Utrecht

Postbus 85266 3508 AG Utrecht

T 030 - 2669 400

[email protected] www.fwg.nl fwg trendrapport Het FWG Trendrapport geeft inzicht in trends en ontwikkelingen in de zorg. Zorgorganisaties hebben doorlopend te maken met veranderingen. Zo zien we dit jaar dat er in de zorg gestreefd wordt naar een nieuw systeem waarin cliëntgerichtheid, betekenisgeving en het ‘gewone leven’ centraal staan. De zorg ontregelt en partijen van buiten de zorg versnellen die verandering. Het betalen voor zorg en gezelschap komt op, consumententechnologie maakt van iedereen een ‘zorgexpert’ en bestaande structuren verdwijnen. Ontwikkelingen als deze zijn ook voelbaar op functieniveau. Zorgorganisaties en andere betrokken partijen kunnen de informatie in dit trendrapport gebruiken om tijdig op deze ontwikkelingen te anticiperen. de zorg ontregelt isbn/ean: 978-90-78497-10-3

fwg trendrapport de zorg

2015 ontregelt

experts onze van quotes laat u inspireren door de de door inspireren u laat