Szlaki Turystyczne Ziemi Augustowskiej Pod Znakiem Ryby

Unia Europejska Europejski Fundusz Morski i Rybacki

   

ISBN 978-83-922903-6-0 szlaki turystyczne ziemi augustowskiej pod znakiem ryby

Augustów 2020 Tekst Wojciech Batura

Opracowanie redakcyjne tekstu Krzysztof Skłodowski

Fotografie Martyna Chodacz, Leszek Czokajło, Grzegorz Haraburda, Janina Osewska

Autor fotografii na okładce Grzegorz Haraburda

Koordynacja Joanna Jaśko Jarosław Szlaszyński

Skład komputerowy FOTON Agnieszka Morysewicz ul. Lipowa 41A, 16-400 Suwałki www.fotonsuwalki.pl

Druk Drukarnia HELIOS ul. Lipowa 41A, 16-400 Suwałki www.DrukarniaHelios.pl

Mapa Powiatu Augustowskiego Piotr Bielawski Agencja REGRAF w Warszawie e-mail: [email protected]

Bezpłatnie Fotografie Użyczyli Leszek Cieślik, Leszek Czajkowski, Maciej Kaszuba, Jadwiga Koniecko, Benedykt Kozłowski/Balt-Yacht, Wojciech Kulbacki, Jarosław Kwiecień, Artur Pawluczyk, Marek Sznejder, Foto-Bajka, Muzeum Ziemi Augustowskiej

Wydawca Powiat Augustowski – Zarząd Powiatu w Augustowie

Album współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego w ramach Programu Operacyjnego „Rybactwo i Morze”

Unia Europejska Europejski Fundusz Morski i Rybacki

ISBN 978-83-922903-6-0 Drodzy Czytelnicy,

Ziemia Augustowska nierozerwalnie zwią- zana jest z wodą – liczne jeziora, rzeki i stanowiący Pomnik Historii Kanał Augu- stowski, to najważniejsze elementy naszego krajobrazu. Dlatego łowienie ryb ma istotne znaczenie dla lokalnej społeczności, od założenia miasta Augustowa, aż do czasów współczesnych. Pojezierze Augustowskie wyróżnia się bogactwem ryb. Szacuje się, że żyje ich tu ponad 30 gatunków. Połowem trudnią się zawodowi rybacy, ale także liczni wędka- rze, z pasją korzystający z dobrodziejstw naszych akwenów. Dostrzegając ten po- tencjał oraz nawiązując do bogatej historii rybackiej regionu, realizowany jest projekt „Promocja dziedzictwa rybackiego Ziemi Augustowskiej”, współfinansowany przez Unię Europejską. Album, który oddaję w Państwa ręce, powstał w ramach tego właśnie przedsięwzięcia. Publikacja prezentuje szlaki turystyczne Ziemi Augustowskiej – papieskie, kajakowe, żeglarskie, piesze, rowerowe i konne. Na wszystkich szlakach są widoczne elementy dziedzictwa kulturowego rybołówstwa. Trasy przebiegają przez te- reny leśne i przyrodniczo cenne obszary, obok gospodarstw rybackich, łowisk wędkarskich oraz punktów gastronomicznych, oferujących wyśmienite, świeże i zdrowe dania z lokalnych ryb. Walory przyrodnicze, cenne zabytki, malownicze krajobrazy, spokój i czyste środowisko stanowią zachętę dla licznych turystów z kraju i zagranicy do aktyw- nego wypoczynku z dala od miejskiego zgiełku. Zachęcam do odkrywania uroków tych zachwycających terenów oraz do odwiedzenia pięknej i gościnnej Ziemi Augustowskiej.

Z wyrazami szacunku Jarosław Szlaszyński Starosta Augustowski

TYTUŁ 66,729 mm

TEKST WPROWADZENIE 88,504 mm FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm Malownicze jeziora o wysokich piasz- czystych brzegach, odziane w sosno- FOTO DOŁEM we lasy, przetykane z rzadka świerczy- 3,48 nami, grądami, olsami i brzezinami, połączone Kanałem Augustowskim ZAWIESZENIE DOLNE w jeden ciąg żeglowny, to główna 272,188 atrakcja regionu. Można tu plażować, zażywać kąpieli, ale też spędzić aktyw- nie urlop na żeglowaniu, spływach kajakowych, wycieczkach rowerowych, wędrówkach pieszych i konno, na podpatrywaniu bogactwa flory i fau- ny, a dzięki borowym drzewostanom można oddychać zdrowym powie- trzem, pełnym olejków eterycznych i fitocydów. Jedną z pasji, umożliwia- Jezioro Białe. Fot. M. Chodacz jących pełny relaks, jest wędkarstwo.

5 Malownicze ślepe jeziorko w Rezerwacie Jeziora Kalejty. Fot. M. Chodacz

Od początków osadnictwa ło- wienie ryb należało do ważnych działań gospodarczych. Należąca do Wielkiego Księstwa Litewskiego, potężna Puszcza Grodzieńska, która porosła siedziby dawnych miesz- kańców tej ziemi Bałtów – Jaćwię- gów, wabiła swoimi bogactwami. O wchody na eksploatację śródle- śnych łąk, barci, a także połów ryb zabiegali możni, uzyskując je na zasadzie dzierżawy. W założonym w 1550 roku przez króla Zygmunta Augusta mieście, które otrzymało swą nazwę od imienia założyciela, jeden z pierwszych cechów zorganizo- wali rybacy. Władca zagwarantował im specjalny statut i przywileje (znane nam z potwierdzenia Zygmunta III Wazy z 1624 roku) oraz, jak wynika Karta tytułowa Regestu Jezior. Reprodukcja z lustracji, przy rzece wyznaczył im z książki K. O. Falka Wody wigierskie 23 posesje. i huciańskie, Uppsala 1941.

6 Już w latach 1568–1569 dworzanie TYTUŁ królewscy spisali regestr (wykaz) je- 66,729 mm zior, ilość toni i gatunki występujących w nich ryb. Znawcy ichtiologii zauwa- TEKST żyli, że od tamtych czasów rybostan 88,504 mm zasadniczo się nie zmienił, zniknął jedynie łosoś (mogło jednak chodzić FOTO o troć jeziorową). Bytują tu więc sie- DO POŁOWY INTERLINII lawy, sieje, stynki, szczupaki, lesz- 5,292 mm cze, węgorze, karasie, płocie, okonie, 2,646 mm sumy, sandacze, ukleje, krąpie, jazie, jazgarze, wzdręgi, bolenie, miętusy, FOTO DOŁEM piskorze, sumy, liny, a w położonych 3,48 dalej od miasta rzekach lipienie, klenie i pstrągi potokowe. ZAWIESZENIE DOLNE Pod koniec XX wieku próbując 272,188 przeciwdziałać coraz powszechniej- szemu zjawisku zarastania zbiorni- ków, uzupełniono je o gatunki roślino- żerne – tołpygę i amura. Fragment dokumentu określającego Prawo połowu ryb dla własnych powinności rybaków augustowskich w przywileju cechowym z 1624 r. potrzeb na rzece Netta i jeziorze Nec- Fot. ze zbiorów Archiwum Głównego Akt ko mieszczanie augustowscy otrzy- Dawnych w Warszawie mali już w przywileju lokacyjnym z 1557 roku. Aż tak stare są u nas tradycje wędkarstwa. Dziś to jedna z ulubionych form rekreacji i sportu mieszkańców oraz turystów. Nic w tym dziwnego, taka forma spędzania czasu, skutecznie pokonująca stresy, jest zalecana przez lekarzy osobom z kłopotami zdrowot- nymi, zwłaszcza chorobami krążenia i nerwicami. Większość osób wybierających ten rodzaj rekreacji jest zrzeszonych w Polskim Związku Wędkarskim, któ- ry prowadzi także gospodarstwa i na równi z innymi przedsiębiorstwami oraz spółkami podejmuje się dzierża- wy akwenów.

Wędkarze na jeziorze Sajenek. Fot. J. Osewska

7 Łodź na jeziorze Necko. Fot. L. Szyper, 1935 r. Zbiory Muzeum Ziemi Augustowskiej

Niewód na jeziorze Sajno. Fot. J. Rotsztejn, ok. 1930 r. Zbiory Muzeum Ziemi Augustowskiej

8 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST 88,504 mm

FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm

FOTO DOŁEM 3,48

ZAWIESZENIE DOLNE 272,188

Przygotowanie niewodu. Fot. A. Babiński, ok. 1972 r. Zbiory Muzeum Ziemi Augustowskiej

Każdy miłośnik wędkowania po- winien poznać region, aby odnaleźć najbardziej odpowiednie łowiska. Do nich, a także miejsc atrakcyjnych z innych względów, prowadzą liczne szlaki turystyczne, oznakowane zgodnie z obowiązującymi norma- mi przez instytucje, fundacje oraz organizacje zajmujące się turystyką. Trasy mają różny status i znaczenie: międzynarodowe, ogólnokrajowe, regionalne (które przechodzą tran- zytem) oraz lokalne. Dzielą się na wodne, rowerowe, piesze, konne. Na każdym z tych szlaków napotkać można wiele elementów, które wy- raźnie wskazują na rybacki charakter tego obszaru. Sieci rybackie. Fot. G. Haraburda

9 Jezioro Sajno. Fot. G. Haraburda

10 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST SZLAKI PAPIESKIE 88,504 mm FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm Znak ryby na augustowskich szlakach ma wymowę zarówno mate- FOTO DOŁEM rialną, jak i duchową. Sieć i połów ryb 3,48 tkwią głęboko w tradycji chrześcijań- skiej. Ewangelia Świętego Mateusza, ZAWIESZENIE DOLNE mówi, że sieć jest odzwierciedleniem 272,188 działalności Boga: Królestwo Niebie- skie jest podobne do sieci, zapusz- czonej w morze i zagarniającej ryby wszelkiego rodzaju, którą, gdy była pełna, wyciągnęli na brzeg, a usiadł- szy dobre wybrali, a złe wyrzucili. Na łowców dusz zostali wybrani apo- stołowie, zawodowi rybacy. Pierwszym, który poszedł za Jezusem był apostoł Andrzej, brat Szymona (Piotra), pierw- szego papieża – opoki Kościoła. Zawód rybaka cieszył się przeto szczególną estymą i poważaniem. Wizerunek ryby już od początków chrześcijań- stwa został uznany za godło wyzna- nia. Jest symbolem początku, słoń-

Symboliczna Łódź w Studzienicznej. ca, życia, nieśmiertelności, mądrości Fot. M. Chodacz i zmartwychwstania Mesjasza.

11 Podziw dla przyrody łączyło z głębo- przez jezioro Pierty, Wigrami (z oko- kimi przesłaniami w duchu chrześci- licznymi zbiornikami), Czarną Hań- jańskim wielu wybitnych duchow- czą (z biwakami w Budzie Ruskiej, nych. Święty Jan Paweł II w swych Frąckach, Łozkach) do Kanału Augu- poszukiwaniach Boga w pięknie na- stowskiego. Tam po pokonaniu śluzy tury nawiedził Ziemię Augustowską z odgałęzieniem na jezioro Serwy i pozostawił w swej wdzięcznej pa- poprzez grupę jezior augustowskich mięci. 9 czerwca 1999 roku w Sank- kończyły się w Augustowie. Uczest- tuarium Maryjnym w Studzienicznej nicy spływu nocowali w Mikaszów- wobec tłumu zgromadzonych wier- ce, w Płaskiej, na wyspie Dębowo nych ujawnił: Byłem tu wiele razy, ale albo we wsi Serwy, w Studzienicznej jako Papież po raz pierwszy… i chy- i nad jeziorem Necko. Ksiądz Wojtyła ba ostatni. Po raz pierwszy ks. Karol powtórzył tę trasę kilkakrotnie jako Wojtyła wraz z dziewięciorgiem zna- rektor seminarium duchownego jomych podjął kajakową wyprawę i jako biskup. Po utworzeniu obszarów Czarną Hańczą i Kanałem Augustow- ścisłej ochrony (zwłaszcza Kamionki, skim w drugiej połowie lipca 1954 Jeziora Białego i Mulicznego), dziś roku. Jego spływy zaczynały się w Su- wchodzących w skład Wigierskiego wałkach na części Jeziora Krzywego Parku Narodowego, turysta nie ma – Dąbrówce i prowadziły przez grupę już możliwości powtórzenia całej jezior huciańskich, rzeczką Kamionką trasy takiej eskapady.

Symboliczny pomnik upamiętniający miejsce oczekiwania Papieża na rejs statkiem „Serwy”. Fot. M. Chodacz

12 Po wyborze na papieża Jan Paweł II na pokładzie statku „Serwy” Żeglugi TYTUŁ wyrażał chęć powrotu na Augustowsz- Augustowskiej odbył rejs od przysta- 66,729 mm czyznę. Podczas VII pielgrzymki do ni Oficerskiego Jacht Klubu Jeziorem kraju, po wyczerpującej polowej mszy Białym i Studzienicznym oraz przeko- TEKST świętej w Ełku 8 czerwca 1999 roku, pem działowym Kanału Augustow- 88,504 mm zaplanowano Ojcu Świętemu dzień skiego do Gorczycy (tamtejsza śluza rekreacyjny. Przed noclegiem w daw- była wówczas w remoncie). Do Wigier FOTO nym klasztorze kamedułów opłynął Papież wrócił samochodem przez Mo- DO POŁOWY INTERLINII jezioro Wigry na statku „Tryton”, spe- łowiste, Tobołowo, Monkinie. Podziwiał 5,292 mm cjalnie wyremontowanym dzięki po- jeszcze Puszczę Augustowską z heli- 2,646 mm mocy władz samorządowych powiatu koptera, którym następnego dnia udał augustowskiego, a następnego dnia się do Drohiczyna. FOTO DOŁEM 3,48

Papież podczas wizyty na Ziemi Augustowskiej w 1999 r., w oczekiwaniu na rejs statkiem „Serwy”. ZAWIESZENIE DOLNE Fot. Foto-Bajka.pl/L. Czajkowski 272,188

13 Na pamiątkę związków Jana Paw- się uwiecznić pamięć o Jego pobytach ła II z naszą ziemią w 2002 roku augu- i nasycić wędrówkę akcentami du- stowscy „petetekowcy”, za aprobatą chowymi. 11 sierpnia 2008 roku w Wi- Kurii Ełckiej nazwali popularną od lat grach kardynał metropolita krakowski trasę Szlakiem Papieskim i od Maćko- Stanisław Dziwisz w asyście Księdza wej Rudy do Studzienicznej oznaczyli Prymasa Józefa Glempa i innych du- ją tablicami z godłem Ojca Świętego. chownych poświęcił i pobłogosławił Po śmierci Wielkiego Rodaka i roz- oficjalne szlaki papieskie, traktowa- poczęciu procesu kanonizacyjnego ne jako swoiste pomniki: kajakowy z inicjatywy biskupa ordynariusza ełc- „Tajemnice Zawierzenia” i rowerowo- kiego Jerzego Mazura zdecydowano -pieszy „Tajemnice Światła”.

Jan Paweł II na pokładzie statku „Serwy”, podczas rejsu Kanałem Augustowskim. Fot. Foto-Bajka.pl/L. Czajkowski

14 „Tajemnice Zawierzenia” to na- pontyfikat Papieża Polaka. Podróżu- TYTUŁ leżący do najpiękniejszych w kraju, jący szlakiem pokonują pięć etapów 66,729 mm ponad 140-kilometrowy szlak Czarnej i rozważają Akty Zawierzenia: od Wigier Hańczy i Kanału Augustowskiego. Pro- do Wysokiego Mostu, Frącek, Jałowe- TEKST wadzi od Wigier meandrującą kapry- go Rogu, do Suchej Rzeczki. Punktem 88,504 mm śną rzeką wśród torfowiskowych łąk, końcowym jest Diecezjalne Sanktu- poprzez sosnowe bory Puszczy Augu- arium Matki Boskiej Studzieniczań- FOTO stowskiej z polanami wsi po dawnych skiej, w którym największą świętością DO POŁOWY INTERLINII rudniach, smolarniach, osadach drwali jest osiemnastowieczna kopia obrazu 5,292 mm i służby leśnej, po duży odcinek Kanału Jasnogórskiej Madonny. Uczestnicy 2,646 mm Augustowskiego, gdzie można podzi- powtarzają papieskie zachwyty nad wiać dziewiętnastowieczne, ręcznie naturą i modlitewne rozmyślania. Poni- FOTO DOŁEM obsługiwane śluzy oraz przekopy łą- żej wsi Giby i Głęboki Bród spływ prze- 3,48 czące akweny. Wiąże się on z kultem biega granicą powiatów: sejneńskiego Matki Boskiej i całkowitym oddaniem i augustowskiego, a od wsi Rygol przez ZAWIESZENIE DOLNE Jasnogórskiej Pani, charakteryzującym obszar tego drugiego. 272,188

Papież pozdrawia mieszkańców Ziemi Augustowskiej. Fot. L’Osservatore Romano/Arturo Mari, ze zbiorów L. Cieślika

15 Szlaki papieskie na terenie powiatu augustowskiego Tajemnice Światła Tajemnice Zawierzenia LEGENDA

16 Podobną funkcję ma szlak Dworny i Nettę, dalej przez Necki TYTUŁ „Tajemnice Światła” znakowany na Borek, kryjący kurhany po tajemni- 66,729 mm biało monogramem JP2. Ma dłu- czych Bałtach – przodkach Jaćwin- gość około 170 km i łączy miejsca, gów, węzeł wodny w Białobrzegach TEKST w których przebywał Papież, zabytki (śluza, jaz, Stary Młyn), obok pomni- 88,504 mm sakralne i kultury narodowej, wśród ka żołnierzy polskich rozstrzelanych pięknych pejzaży Pojezierza Ełckie- 20 września 1939 roku przez czołgi- FOTO go, Równiny Augustowskiej, Ziemi stów radzieckich. Dalej, zagłębia się DO POŁOWY INTERLINII Sejneńskiej. Zaczyna się w Ełku, w Puszczę Augustowską. Tablica Szla- 5,292 mm a kończy w Wigrach (miejscu dwóch ku Orła Białego informuje o historii 2,646 mm noclegów). Trasa wkracza na Au- rybactwa. Uczestnicy wędrówki spo- gustowszczyznę na drugim etapie tykają amatorów wędkowania. Mijają FOTO DOŁEM z Rajgrodu we wsi Tobyłka, gdzie miejsca, skąd roztaczają się widoki 3,48 znajduje się zachowany dwór. Przez na jezioro Sajno, w tym szczególny Solistówkę prowadzi do Bargłowa z plaży Chlewiska przed wjazdem na ZAWIESZENIE DOLNE (jest tu kościół z 1883 roku), obok szosę grodzieńską i z grobli usypanej 272,188 cmentarza z kaplicą wielkich patrio- około 1898 roku, równolegle do to- tów Karwowskich, przez Bargłów rów dawnej Kolei Zaniemeńskiej.

Ojciec Święty przybywający z pielgrzymką do sanktuarium Matki Boskiej w Studzienicznej. Fot. Foto-Bajka.pl/L. Czajkowski

17 Wnętrze kaplicy w Sanktuarium Matki Boskiej Studzieniczańskiej. Fot. M. Chodacz

Kaplica w Studzienicznej. Fot. M. Chodacz

18 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST 88,504 mm

FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm

FOTO DOŁEM 3,48

ZAWIESZENIE DOLNE 272,188

Powitanie Ojca Świętego, od lewej: Zastępca Burmistrza J. Demiańczuk i Burmistrz Augustowa L. Cieślik. Fot. L’Osservatore Romano/Arturo Mari, ze zbiorów L. Cieślika

Tablica informacyjna szlaku rowerowo-pieszego „Tajemnice Światła” przy kościele w Studzienicznej. Fot. M. Chodacz

19 Pomnik autorstwa Czesława Dźwigaja, upamiętniający wizytę Papieża w Studzienicznej. Fot. Foto-Bajka.pl/L. Czajkowski

Nie osiągając Sajenka, lasem do- przedstawiające m.in. zwyczaje pta- cierają do Studzienicznej, gdzie za- ków. Podążając leśną Drogą Poboj- poznają się z drewnianym kościołem niańską na wschód mija się uroczysko Matki Boskiej z 1848 roku, kapliczką Krakuzy, związane z wydarzeniami na Grądziku z cudownym obrazem, powstania listopadowego oraz sym- studzienką z leczącą wodą źródlaną, boliczny grób powstańca z tamtego pomnikiem Papieża, niezwykłościami okresu. W pobliżu znajdują się miej- przyrodniczymi. Na tym 45-kilome- sca po bazach partyzanckich wszyst- trowym odcinku rozmyślania dotyczą kich powstań narodowych i okresu Tajemnicy Objawienia Jezusa na we- II wojny światowej. Największą atrak- selu w Kanie Galilejskiej. cję stanowi podwójna śluza Paniewo, Trzeci etap nawiązuje do trasy wyrastająca 7 metrów ponad poziom kajakowej. Ze Studzienicznej tury- Jeziora Krzywego. W okolicy Płaskiej ści podążają wzdłuż Kanału Czarno- zdarza się okazja, by spożyć smażo- brodzkiego. W osadzie leśnej Żyliny, ną albo wędzoną rybę. Dawną drogą siedzibie Nadleśnictwa Płaska, jest holowniczą (grobla między Krzywym mini-arboretum i leśne przedszkole a bagnem, powstałym na miejscu

20 zarastającej zatoki i łącznikiem z je- TYTUŁ ziorem Kruglak) szlak wchodzi do re- 66,729 mm zerwatu Perkuć, ze śluzą z 1827 roku. Wiedzie on między jeziorem Mikasze- TEKST wo a Kruglakiem, a potem nad torfo- 88,504 mm wiskiem zwanym Mchy. Na dawnych bindugach, dziś polach biwakowych FOTO Kudryn i Jazy, dech w piersiach za- DO POŁOWY INTERLINII pierają widoki Mikaszewa. Po 29 km 5,292 mm osiąga Mikaszówkę, do której tęsknił 2,646 mm Papież. To wieś wyrosła z XVII-wiecznej rudni. W 1907 roku ludowi cieśle FOTO DOŁEM zbudowali w niej kościół św. Marii 3,48 Magdaleny. Granitowy głaz z tablicą przypomina o pobytach Papieża, za- ZAWIESZENIE DOLNE palonego kajakarza. Na cmentarzu 272,188 kościelnym znajdują się odlewy że- liwne, pozostałe po giserniach, dzia- łających w drugiej połowie XIX wieku. Przestrzenna instalacja honoruje ofia- ry Obławy Augustowskiej z lipca 1945 roku, największej zbrodni sowieckiej przeprowadzonej w Polsce po II woj- nie światowej. W trakcie pokonywania etapu medytacje dotyczą Tajemnicy Głoszenia Królestwa Bożego i wzywa- nia do nawrócenia. Spora część czwartego odcin- ka, długości 30 km, który kończy się w Sejnach, prowadzi przez teren powiatu augustowskiego. Stanowi go droga prowadząca na północ obok cmentarzy z I wojny światowej, idąca równolegle do Czarnej Hańczy, przez Ojciec Święty podczas rejsu statkiem. osadę leśną Hańcza a potem cen- Fot. Foto-Bajka.pl/L. Czajkowski trum wsi Strzelcowizna (powstałej z rudni). Za mostem na Czarnej Hań- Ostatni odcinek do klasztoru czy szlak przebiega przez powiat sej- pokamedulskiego w Wigrach (28 km) neński. W Sejnach, miejscu opromie- przebiega wśród jezior i krajobra- nionym szafkową figurą Matki Boskiej zu morenowego Pagórków Sej- z XV wieku, koronowaną wspólnie neńskich, a następnie wkracza do w 1975 roku przez kardynałów Pryma- Wigierskiego Parku Narodowego. sa Stefana Wyszyńskiego i Karola Woj- W Czerwonym Folwarku znajduje tyłę, można poznać tradycje domini- się ekspozycja poświęcona dawne- kańskie, kultury litewskiej i żydowskiej. mu rybołówstwu. W toku wędrówki Tematem rozważań jest Tajemnica przypomina się znaczenie ustano- Przemienienia na Górze Tabor. wienia Eucharystii.

21 Ojciec Święty podczas rejsu statkiem. Fot. Foto-Bajka.pl/L. Czajkowski

22 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST SZLAKI KAJAKOWE 88,504 mm FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm Już w latach 30. XX wieku, gdy Au- gustów stawał się modną miejsco- FOTO DOŁEM wością letniskową, symbolem jego 3,48 atrakcyjności stał się kajak – smukła łódka pochodzenia eskimoskiego, ZAWIESZENIE DOLNE poruszana dwupiórowym wiosłem, 272,188 łatwa w obsłudze, charakteryzująca się płytkim zanurzeniem, dzięki cze- mu pozwalająca poruszać się nawet po ciekach o niewielkim poziomie wody i penetrować najbardziej zacisz- ne zakątki. Nawiązywała do niej nazwa pociągu ze stolicy – „lukstorpedy”, przewożącej wycieczki: „Kajak – Dan- cing – Bridge”. W dobrym tonie było wybrać się na szlaki wodne, wiążące Suwalszczyznę. Dziś około 15 procent odwiedzających nasz region stano-

Kajakarze na szlaku. wią miłośnicy tej bardzo popularnej Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J.Koniecko formy aktywnej rekreacji.

23 Szlaki kajakowe na terenie powiatu augustowskiego

24 Weterani wypraw kajakowych TYTUŁ z rozrzewnieniem wspominają ka- 66,729 mm prysy pogody, plagi owadów, zaklę- ty świat przyrody, ławice narybku, TEKST a nawet raki (gdzieniegdzie błyskał 88,504 mm większy rybi okaz). Podziwiać tu można piękno stor- FOTO czyków, grzybieni białych i grążeli DO POŁOWY INTERLINII żółtych, wdychać zapach mięty, tata- 5,292 mm raku. Na zawsze w pamięci pozostają 2,646 mm biwaki i „bratanie się” przy ognisku z miejscowymi ludźmi, spożywanie FOTO DOŁEM złowionych ryb, pieczonych kartofli, 3,48 czy zaoferowanych przez tubylców jagodzianek, soczewiaków, placków ZAWIESZENIE DOLNE ziemniaczanych. Podczas chłodniej- 272,188 szych i deszczowych dni w lasach roi się od grzybów, które można zbierać bez żadnych ograniczeń. Zrobione w marynacie są doskonałym dodat- kiem do wielu dań. Warto przyrzą- dzić z nich sos, który będzie ideal- nym dopełnieniem dla smażonych i pieczonych ryb, lina w sosie śmie- tanowo-kurkowym, karpia w borowi- kach, szczupaka na maśle z leśnymi grzybami.

Dary lasu w Puszczy Augustowskiej. Jezioro Jezierskie (Jeziorki). Fot. A. Pawluczyk Fot. G. Haraburda

25 Najbardziej znaną, „eksportową” wykorzystują jego poszczególne od- atrakcją jest raczej łatwy i dostępny cinki w zależności od czasu i możliwo- dla turystów w każdym wieku, szlak ści kondycyjnych turystów. Stanowi Czarnej Hańczy i Kanału Augustow- on jednak część większych pierście- skiego, nazywany Papieskim. Jedy- ni wodnych. Dla osób chcących wy- ną trudność stanowi pokonywanie pełnić cały urlop, proponowane są przeszkód z drzew podciętych przez warianty: łatwy i trudniejszy, które bobry lub zwalonych przez wiatr. pozwalają na zapoznanie się także Zazwyczaj organizatorzy spływów z trzema plosami Wigier.

Widok na jezioro Paniewo od śluzy Paniewo. Fot. G. Haraburda

Turyści na szlaku Papieskim. Fot. G. Haraburda

26 Pierścień Wandy Miłaszewskiej – punkt szczytowy systemu. Po nocle- TYTUŁ długości około 170 km, został po- gu w którejś z pobliskich wsi kajaki 66,729 mm konany przez pisarkę i jej kuzyna są transportowane na jezioro Wigry. inż. Tadeusza Tomaszewskiego w Po opłynięciu akwenu powiela się TEKST sierpniu 1929 roku i uwieczniony w Szlak Papieski „Tajemnice Zawie- 88,504 mm jej zbeletryzowanym reportażu Czar- rzenia” i Kanałem Augustowskim na Hańcza. Spływ rozpoczyna się ze śluzowaniem w Sosnówku, Mika- FOTO w Augustowie. Prowadzi Nettą, jezio- szówce, Perkuciu, Paniewie, Gorczy- DO POŁOWY INTERLINII rem Necko, Klonownicą (często nazy- cy, Swobodzie i Przewięzi dopływa 5,292 mm waną Cichą Rzeczką), Jeziorem Bia- do punktu startowego. Poznajemy 2,646 mm łym, przez śluzę Przewięź, Jeziorem jeziora Mikaszówek, Mikaszewo, Krzy- Studzienicznym, przekopem Swobo- we, Paniewo, Orle, Staw Gorczycki. FOTO DOŁEM da, przez śluzę Swoboda, jeziorkiem Po drodze są liczne pola namiotowe, 3,48 Swoboda, Kanałem Czarnobrodzkim, gospodarstwa agroturystyczne, pen- rzeczką Serwianką (Suchą Rzeczką, sjonaty, wędzarnie i smażalnie ryb. ZAWIESZENIE DOLNE dwa kilometry cudu), dostając się po Stanice PTTK działają w Augustowie, 272,188 obejściu jazu Sucha Rzeczka na jezio- Wysokim Moście, Frąckach, Jałowym ro Serwy, główny zbiornik zasilający Rogu, Płaskiej.

Spływ kajakowy Czarną Hańczą. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

27 Pierścień Zbigniewa Herberta – którzy odważają się na te atrakcje. długości ok. 170 km. Wybitny poeta Niektórzy kapitulują przy uroczysku pływał tu z przyjaciółmi w latach Powstańce. Pozostali ciągną kajaki 1954–1956. Z Augustowa szlak kie- pieszo. Z położonych nad jeziorem ruje się na Necko, jezioro i rzekę Ro- wsi Ateny, Walne a najczęściej Da- spudę, wchodzi w rzekę Bliznę, którą nowskie sprzęt przerzuca się lądem prowadzi pod prąd aż do jeziora Bli- do Bryzgla lub Krusznika czyli nad zno. Tu trzeba pokonywać nisko osa- jezioro Wigry. Po jego poznaniu wio- dzone kładki, jazy, przy niskim stanie słuje się Czarną Hańczą i Kanałem wody, przy opędzaniu się od insek- Augustowskim identycznie jak na tów. Mało jest dziś wyczynowców, trasie Papieskiej.

Rzeka Blizna. Fot. M. Chodacz

28 Odgałęzienia boczne pierścieni TYTUŁ Wandy Miłaszewskiej i Zbigniewa 66,729 mm Herberta: TEKST Szlamica – trasa długości ok. 15 km, 88,504 mm nieco uciążliwa. Z Rygoli płynie się kanałem derywacyjnym Szlamicy, FOTO odprowadzającym nadmiar wody DO POŁOWY INTERLINII z Czarnej Hańczy. Przenosi się kajaki 5,292 mm obok jazu Rygol i dalej płynie się lek- 2,646 mm ko meandrującą rzeką w głębokiej kotlinie do jezior Głębokie i Szlamy, FOTO DOŁEM skąd przewozi się sprzęt do Kudrynek 3,48 i wraca Kanałem Augustowskim do głównego nurtu, śluzując w Kudryn- ZAWIESZENIE DOLNE kach i Tartaku. 272,188 Rzeka Szlamica. Fot. G. Haraburda

Jaz w Rygoli. Fot. M. Chodacz

29 Kanałem Bystrym na Sajno – trasa długości ok. 30 km, fragmentami uciążliwa. Zaleca się wodować kajaki w Augustowie na wysokości Kościoła Miłosierdzia Bożego. Z szybkim prą- dem osiągamy jezioro Sajno, zatopio- ne w sosnowym borze, opływamy je przez Jeziorko i przez Staw Sajenek docieramy do ujścia rzeczki Rudy (Rudawki). Wracamy wzdłuż drugiego brzegu do wypływu Sajownicy, którą przez trzcinowiska kierujemy się na jaz Sajownica, przez wał prze- nosimy sprzęt na Kanał Augustowski i osiągamy centrum miasta, korzysta- jąc ze śluzy Augustów. Nie trzymamy się brzegów, bo możemy wplątać się w żyłki od wędek. Kanał Bystry poniżej jazu. Fot. J. Rotsztejn, ok. 1925 r. Zbiory Muzeum Ziemi Augustowskiej Kanał Bystry. Fot. M. Chodacz

30 Do Biebrzy – trasa ok. 70 km, mało dwudziestowieczne śluzy w Sosno- TYTUŁ uciążliwa. Z zalewu rzeki Netty pły- wie, w Borkach. W Białobrzegach 66,729 mm niemy Kanałem Augustowskim, osiągamy skanalizowaną Nettę i po- pokonując zmodernizowane w XX przez znane już śluzy wracamy na TEKST wieku śluzy w Augustowie i Biało- miejsce startu. 88,504 mm brzegach. Połączeniem przepusto- wym poniżej Starego Młyna do- FOTO stajemy się na meandrującą rzekę DO POŁOWY INTERLINII Nettę, stanowiącą rezerwę wodną 5,292 mm dla zasilenia, biegnącego równolegle 2,646 mm Kanału Nowego. Krótkie przechadz- ki umożliwiają oglądanie polskich FOTO DOŁEM żelbetowych schronów bojowych 3,48 z 1939 roku w Gliniskach i Promi- skach, potężnego dębu, molenny ZAWIESZENIE DOLNE staroobrzędowców w Gabowych 272,188 Grądach, rozległych łąk, pełnych rozmaitego kwiecia. Jest to prawdziwy raj dla wędkarzy. Pod Jaziewem osiąga się główne koryto Kanału Augustowskiego, którym pokonując dziewiętnastowieczną śluzę Dębowo dostajemy się na Biebrzę. Wracamy tą samą drogą aż do sztucznego prze- Molenna staroobrzędowców w Gabowych kopu (Kanał Nowy), pokonując nim Grądach. Fot. M. Chodacz

Rzeka Netta w Augustowie. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

31 Jezioro Tobołowo – nie ma już połą- Dziś wyodrębniamy w nim baseny: czenia jezior Blizno i Blizienko do Tobo- jezioro Tobołowo właściwe, Kopanica łowa, które zachwalał Józef Kuran, ko- i Czarne. Najlepszy dostęp znajduje się neser naszych szlaków. Warto zadbać od szosy Macharce – Bryzgiel we wsi o przerzut kajaków na ten postrzę- Tobołowo (można tu skonsumować piony akwen, znajdujący się w tej sa- ryby). Najlepszymi porami na spływ są mej głębokiej rynnie polodowcowej. wiosna i wczesna jesień.

Jesień nad jeziorem Tobołowo. Fot. G. Haraburda

32 Kanałem Augustowskim do TYTUŁ Druskiennik – trasa czterodniowa. 66,729 mm Z Rygoli płynie się skanalizowaną Czarną Hańczą na wschód, śluzując TEKST w Tartaku, Kudrynkach i po doko- 88,504 mm naniu odprawy na śluzie Kurzyniec przekracza się granicę polsko-biało- FOTO ruską (ok. 11 km w granicach powiatu DO POŁOWY INTERLINII augustowskiego). 21 km w obrębie 5,292 mm Białorusi stanowi kanał (w tym prze- 2,646 mm kop Kurkul). Progi wodne przekracza się na śluzach Wołkuszek, Dąbrówka, FOTO DOŁEM Niemnowo (największa czterokomo- 3,48 rowa), po czym po dawnym starorzeczu wypływa na Niemen, którym ZAWIESZENIE DOLNE z prądem i po odprawie granicznej 272,188 na granicy białorusko-litewskiej w Priwalce szybko osiąga się litewski kurort Druskienniki. Rzeka Czarna Hańcza. Fot. M. Chodacz

Spływ kajakowy Czarną Hańczą. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

33 Prawdziwego kajakarza wycho- augustowskiego trasa wchodzi po wuje Trasa Rospudy, która w pełnym pokonaniu przełomu rzeki pod Cho- rozmiarze liczy sobie 75 km i pozwala dorkami w uroczysku Święte Miej- poznać zbiorniki Pojezierza Zachod- sce (domniemanym miejscu chrztu niosuwalskiego. Dają się na niej we Jaćwingów, w którym objawił się znaki kamieniste mielizny, nisko cud; dziś skupisko krzyży i drewniana osadzone kładki, zastawy młyńskie, kapliczka). Przez zbliżone do natu- bystrzyny, powalone drzewa, wykroty ralnych torfowiska, okolone bora- i żyłki wędkarzy. Dziś wygodni wod- mi, osiągamy ujście rzeki do jeziora niacy najczęściej płyną od młyna Rospuda, a stąd poprzez jezioro Necko w Małych Raczkach. Na teren powiatu – miasto Augustów.

Kajakarze na rzece Rospuda. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

Rzeka Rospuda na uroczysku Święte Miejsce. Fot. M. Chodacz

34 Wodniacy z Augustowskiego To- TYTUŁ warzystwa Kajakowego, lubiącym 66,729 mm pokonywać trudności zachwalają trasy wczesnowiosenne, gdy wystę- TEKST puje przybór wody. Rzeką Wołku- 88,504 mm szanką, którą podróżuje się tylko za zezwoleniem służb granicznych Pol- FOTO ski i Białorusi, od mostu w Wołkuszu DO POŁOWY INTERLINII na graniczny odcinek Kanału Augu- 5,292 mm stowskiego do jazu Wołkuszek (łącz- 2,646 mm nie 9 km) oraz Szczeberką, na której kajakarze natrafią na kłopoty z zasie- FOTO DOŁEM kami i głazami. Można nią spłynąć 3,48 od przysiółka Warszawa wsi Kurianki do mostu pomiędzy wsiami Sokolne ZAWIESZENIE DOLNE i Szczeberka (12 km). 272,188

Rzeka Wołkuszanka. Fot. G. Haraburda

Kajakarze na Kanale Augustowskim. Fot. G. Haraburda

35 Rybacy na Jeziorze Krzywym, przy śluzie Paniewo. Fot. G. Haraburda

36 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST SZLAKI ŻEGLARSKIE 88,504 mm FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm Kto nie przeżył pływania pod pełnymi żaglami nie zdaje sobie sprawy z fraj- FOTO DOŁEM dy, jaką daje taka przygoda. Słońce, 3,48 powiewy wiatru, stopniowe nabiera- nie pędu, konieczność zwrotów, bala- ZAWIESZENIE DOLNE stowania, czasem przewrotki, a wokół 272,188 cisza i piękne otoczenie. Niestety, po- jawiają się żeglarze coraz bardziej uni- kający wysiłku, wspomagający moc rąk silnikami, nie tylko elektrycznymi… To dzięki żeglarstwu Augustów stał się znaną w Polsce miejscowością. Już latem 1931 roku organizowano tu ogólnopolskie regaty, w 1934 roku po- wstał ośrodek Jacht Klubu Polskiego, a w 1935 roku pobudowano Oficerski Jacht Klub, do którego przybywała stołeczna socjeta. Mówiono wówczas, że latem łatwiej było spotkać ministra

Regaty. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/ nad Jeziorem Białym niż na Marszał- J. Koniecko kowskiej.

37 Żaglówka na jeziorze Necko. Fot. M. Chodacz

Jezioro Necko. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

38 Najwięcej uciechy żeglarzom i Sosnowie. Za Białobrzegami linia TYTUŁ sprawia jezioro Wigry, znajdujące wodna wraca na Nettę, za śluzą Au- 66,729 mm się na północnej granicy powiatu au- gustów na jej szeroki zalew, przez je- gustowskiego, centrum Wigierskie- zioro Necko, połączone przesmykiem TEKST go Parku Narodowego, strefa ciszy. z Rospudą, Klonownicę, Jezioro Białe, 88,504 mm To prawie 22 km2 wody w większości śluzę Przewięź, Jezioro Studzieniczne, o brzegach osłoniętych lasem, ale od przekop Swoboda, śluzę Swoboda, je- FOTO północy całkowicie otwartych na do- ziorko Staw Swoboda, na Kanał Czar- DO POŁOWY INTERLINII bre warunki wietrzne. nobrodzki, stanowiący wododział, po- 5,292 mm W rejonie Augustowa są dogodne łożony 15 m powyżej Biebrzy. Od niego 2,646 mm przystanie, mariny, a także zaplecze droga stopniowo opada do Niemna, gastronomiczne, w tym smażalnie redukując 41 m wysokości, przez jezio- FOTO DOŁEM ryb. Koncentruje się tu żegluga na ro Staw Gorczycki, śluzę Gorczyca, Je- 3,48 średnich i małych jachtach, głównie zioro Orle, kanał Orlewo, jezioro Panie- młodzieżowa (łódki typu Mikro i Ome- wo, podwójną śluzę Paniewo, Jezioro ZAWIESZENIE DOLNE ga), windsurfing, chociaż spotyka się Krzywe, kanał Perkuć, śluzę Perkuć, 272,188 i jachty kabinowe. Dużą przyjemność jezioro Mikaszewo, kanał Przekop, je- daje pływanie po jeziorach Necko, Ro- zioro Mikaszówek, kanał Mikaszewo ze spuda, Białe, Studzieniczne. Są one śluzą, kanał Sosnówek ze śluzą, potem częścią Kanału Augustowskiego, wy- na dawnej Czarnej Hańczy przez śluzy bitnego zabytku polskiej kultury tech- Tartak i Kudrynki. Po odprawie cel- nicznej, mającego rangę pomnika nej turysta ma możliwość śluzowania historii, włączonego do Szlaku Stefana w Kurzyńcu, Wołkuszku i Dąbrówce, Batorego Warszawa – Grodno. Cała, żeglowania kanałem Kurkul do czte- licząca 104 km droga wodna zaczyna rokomorowej śluzy Niemnowo i no- się od Biebrzy i początkowo pnie się wym przekopem po starorzeczu Nie- w górę Kanałem Cichym, za śluzą Dę- mna do głównego nurtu. Stąd płynie bowo skanalizowaną Nettą oraz Ka- się w górę rzeki do Grodna albo w dół nałem Nowym ze śluzami w Borkach do Kowna i dalej do Kłajpedy.

Śluza Kudrynki na Kanale Augustowskim. Fot. M. Chodacz

39 Statek „Perkoz” przy śluzie Paniewo Fot. G. Haraburda

Statek „Serwy” na Kanale Augustowskim. → Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

Statek „Swoboda” na Jeziorze Białym. Fot. M. Chodacz

40 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST 88,504 mm

FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm

FOTO DOŁEM 3,48

ZAWIESZENIE DOLNE 272,188

41 Benedykt Kozłowski (z lewej), wielki propagator turystyki houseboatowej. Jacht SunCamper 30. Fot. Stocznia Jachtowa BALT-YACHT

Trasa jest dostępna różnym wrażenie mobilnego mieszkania. jachtom, ale o niewielkim zanurzeniu Mają małe zanurzenie, są luksusowo (do 1 m). Ważne, by statki motorowe wyposażone, co pozwala na wygod- wykorzystały silniki zgodne z zasada- ne noclegi na trasie i kucharzenie, np. mi ochrony ekologicznej, pracujące potraw ze złowionych po drodze ryb. cicho i niezanieczyszczające środo- Zasobni w gotówkę mogą je wynająć wiska. Ze względu na progi śluz ry- w okolicy. W ich produkcji specjalizują zykowne jest korzystanie z jednostek się miejscowe stocznie. Szef wytwórni balastowych. Wydaje się ona idealna łodzi typu Sun Camper 30 Benedykt dla sunących wolno przez całe dnie Kozłowski już w 2010 i 2014 roku prze- houseboatów, po polsku – domów testował trasę wraz z dziennikarzami na wodzie, które rzeczywiście dają fachowego pisma „Żagle” oraz przed- stawicielami władz marszałkowskich z Białegostoku i obwodu grodzień- skiego. Wszyscy byli zauroczeni. Za- znacza jednak, że jest to melodia przy- szłości. By działalność się rozwinęła, potrzebne są znaczne inwestycje in- frastrukturalne. Już teraz po drodze można zatrzymać się na posiłki z rybą w Białobrzegach, Przewięzi, Studzie- nicznej, Płaskiej, Paniewie, Mikaszów- ce i Rudawce.

Łódź BALT 1018 TYTAN. Fot. Stocznia Jachtowa BALT-YACHT

42 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST 88,504 mm

FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm

FOTO DOŁEM 3,48

ZAWIESZENIE DOLNE 272,188

Jacht SunCamper 30 na śluzie Swoboda. Fot. Stocznia Jachtowa BALT-YACHT

Jacht SunCamper 35. Fot. Stocznia Jachtowa BALT-YACHT

43 Motorówki, gondole, katamara- ny, statki „Żeglugi Augustowskiej” korzystają najczęściej z akwenów w obrębie miasta Augustowa. Czartery z cateringiem organizuje się najdalej do Paniewa. Kanał Augustowski stanowi przy- kład wpasowania budowli, wykonanej ręką człowieka, w otaczającą przyrodę. Wiedzie przede wszystkim przez Pusz- czę Augustowską. Zdecydowana więk- szość śluz, a nawet profile przekopów zachowały swój kształt z okresu budo- wy, tj. z lat 1824–1838. Jedynie niektóre obiekty: Sosnowo, Borki, Białobrzegi, Augustów, odbudowano po zniszcze- niach wojennych na sposób bardziej współczesny. Pozostałe są napełniane i otwierane tak jak w pierwszej połowie XIX wieku. Wszystkie są ręcznie obsłu- giwane. Obecnie Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej dba o to, by brzegi miały charakter naturalny. Mastercraft na jeziorze Necko. Fot. J. Kwiecień

Stylizowana łódź „Jaćwież” i wędkarze nad rzeką Nettą. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

44 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST 88,504 mm

FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm

FOTO DOŁEM 3,48

ZAWIESZENIE DOLNE 272,188

Przystań na jeziorze Necko. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

Jezioro Sajno. Fot. M. Chodacz

45 Jezioro Blizno. Fot. G. Haraburda

46 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST SZLAKI PIESZE 88,504 mm FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm Najpełniej poznaje się ziemię augu- stowską z lądu. Wędrując, nie sposób FOTO DOŁEM przegapić co ciekawszych obiektów, 3,48 czasem zapomnianych zabytków kultury albo pamiątek, ilustrujących ZAWIESZENIE DOLNE historyczne wydarzenia, których nasz 272,188 region doświadczył, ale też ciekawo- stek przyrodniczych, stanowisk roślin chronionych, zwierząt oraz, oczywiście, cudownych widoków. Dostępniejsze są punkty gastronomiczne, w których potrawy rybne są najatrakcyjniejszą ofertą. Regionalne agendy Polskiego To- warzystwa Turystyczno-Krajoznawcze- go systematycznie wyznaczają i od- nawiają szlaki. Niektóre z nich mają rangę ogólnopolskich. Przez powiat augustowski prze- chodzą dwie takie trasy: czerwona, prowadząca z przystanku PKP Ja- strzębna przez Puszczę Augustowską do Sejn a dalej do Gołdapi, oraz niebieska, z Augustowa wzdłuż Rospudy Wędrowiec na szlaku. Fot. M. Chodacz do Bakałarzewa i dalej do Pluszkiejm.

47 (o znaczeniu regionalnym) Szlak zielony (o znaczeniu regionalnym) Szlak niebieski – z Augustowa do Mikaszówki Szlak żółty (o znaczeniu regionalnym) (o znaczeniu ogólnopolskim) Trasa niebieska – wzdłuż Rospudy Trasa czerwona (o znaczeniu ogólnopolskim) LEGENDA Szlaki piesze na terenie powiatu augustowskiego

48 Trasa czerwona przebiega ok. z niezwykłościami botanicznymi, TYTUŁ 45 km po Augustowszczyźnie. Po- przez śluzę Tartak, wśród pięknych 66,729 mm zwala poznać pozostałości majątku okazów drzew, do Rygoli. Za miejscem Jastrzębna, rozległe łąki w okolicach po obozie przejściowym jeńców ra- TEKST Hruskiego, leśne osady Wilkownia, dzieckich z 1941 roku (3 tysiące ofiar), 88,504 mm Podwołkuszne, wsie Krasne, Skieble- opuszcza teren powiatu, wiodąc obok wo i Żabickie z żelbetowymi schro- jezior Płaskie i Brożane do Gib. FOTO nami linii Mołotowa, drzewiaste DO POŁOWY INTERLINII okazy jałowca. W uroczysku Młynek 5,292 mm szlak przekracza rzekę Wołkuszanka 2,646 mm (w latach 1939–1941 linia demarkacyj- na między ZSRR a Rzeszą Niemiec- FOTO DOŁEM ką), potem przez Lubinowo prowadzi 3,48 matecznikiem puszczy do Gruszek, mijając po drodze zapomniane kwa- ZAWIESZENIE DOLNE tery powstańców 1863 roku i bazy 272,188 z czasów ostatniej wojny: inspektora- tu suwalskiego AK, obwodu Grodno Prawy Niemen, partyzantki radziec- kiej, a także żołnierzy wyklętych, dzia- łających w początkach PRL (ostatni z nich zginął dopiero w 1954 roku). Przypominają o tym m.in. pomniki w Gruszkach. Jeden honorujący stule- cie zwycięskiej bitwy płk. Konstantego Ramotowskiego „Wawra” z Rosjana- mi w 1863 roku, drugi akowców. Trasa przechodzi obok kanionu Pieciówki Pomnik w Gruszkach. Fot. M. Chodacz

Pieciówka. Fot. M. Chodacz

49 Trasa niebieska biegnie wzdłuż Rospudy, ukazując uroki jeziora i rzeki. Zaczyna się przy zajeździe Hetman, powstałym w 1939 roku jako przykład modernizmu, zaprojekto- wanym przez zespół Macieja Nowic- kiego, najwybitniejszego polskiego architekta XX wieku. Niebieskie znaki prowadzą przez most na Klonownicy, wzdłuż jeziora Rospuda do miejsca kempingów Goła Zośka, stamtąd na Szczebrę (po drodze pomnikowy dąb), a potem traktem królewieckim (uwa- gę zwracają betonowe drogowskazy z 1935 roku) na uroczyska Młynisko i Święte Miejsce. Po 16 km trasa przekracza po drewnianym moście rzekę i granicę powiatu suwalskiego, a na- stępnie dąży do Dowspudy i Raczek. Jedyny lokal podający rybę znajduje Pomnik „Gołej Zośki” na jeziorze Rospuda. się w Szczebrze. Fot. J. Osewska

Budynek zajazdu Hetman. Fot. M. Chodacz

50 Szlaki o znaczeniu regionalnym: Czarnej Hańczy, przez Frącki i Okółek, TYTUŁ ponownie na naszą ziemię do Rygoli 66,729 mm Szlak żółty – z Augustowa do Mika- i punktu końcowego, gdzie strudzo- szówki (ok. 62 km). Szlak ten wiąże ny wędrowiec natknie się na lokale TEKST nasze miasto z trasami nadwigierski- z posiłkami, także rybnymi. 88,504 mm mi. Zaczynamy od zajazdu Hetman. Wędrujemy wzdłuż Jeziora Białego, FOTO spotykając okazy sosny kołnierzyko- DO POŁOWY INTERLINII watej, do rezerwatu krajobrazowego 5,292 mm „Jezioro Kalejty”. Stamtąd wędru- 2,646 mm jemy do Strękowizny, wsi powstałej z rudni Strękowizna nad Blizną, do FOTO DOŁEM uroczyska Powstańce (dawnego obo- 3,48 zu z 1863 roku z wymownym pomnikiem), następnie do jeziora Busznica, ZAWIESZENIE DOLNE przy najdalej na północ wysuniętym 272,188 naturalnym stanowisku cisów, przez powstałą z rudni wieś Danowskie (lokale gastronomiczne oferują ryby w różnej postaci), nad jeziorem Blizno. Potem wzdłuż wału nieznanego pochodzenia, przez miejsce występowa- nia głuszców do wsi Tobołowo, gdzie po ok. 25 km w rejonie gajówki Czer- wony Krzyż dostajemy się do powiatu sejneńskiego. Ze wsi Sernetki cofa- my się wzdłuż wschodniego biegu Kościół w Mikaszówce. Fot. M. Chodacz

Szlak pieszy żółty (o znaczeniu regionalnym), rezerwat Jeziora Kalejty. Fot. M. Chodacz

51 Szlak zielony – z Augustowa do Mi- kaszówki (39,4 km). Idziemy wzdłuż najpiękniejszej części Kanału Augu- stowskiego, także dawnymi drogami holowniczymi, przez bory. Od zajazdu Hetman podążamy ulicą Turystyczną przez dawną osadę rudników Woj- ciech (położoną między Jeziorem Białym a Stawem Wojciechowskim) i Studzieniczną. Po minięciu Sanktu- arium schodzimy nad brzeg Jeziora Studzienicznego i wędrujemy wzdłuż pól biwakowych do Jeziorka Ślepego (w pobliżu śluzy Swoboda), dalej nad Kanałem Czarnobrodzkim do miej- scowości i jazu Sucha Rzeczka przy jeziorze Serwy, do Gorczycy ze śluzą, następnie przez Płaską nad jeziora Pobojne i Krzywe, obok Paniewa do śluzy i rezerwatu Perkuć, potem nad jezioro Mikaszewo, do punktów wi- dokowych na dawnych bindugach Kudryn i Jazy. Zakończenie wędrówki następuje w pobliżu kościoła. W okolicy są bary, a nawet restauracja, które Kanał Czarnobrodzki. Fot. M. Chodacz oferują dania ze świeżych ryb.

Szlak zielony (o znaczeniu regionalnym). Fot. M. Chodacz

52 Szlak niebieski – z Augustowa do z 2 sierpnia 1943 roku oraz powstań- TYTUŁ Mikaszówki puszczańskim mateczni- ców Konstantego Ramotowskiego 66,729 mm kiem jest propozycją dla samotników, „Wawra”, którzy stoczyli tu zaciętą lubiących obcować z „żywym tętnem bitwę 29 czerwca 1863 roku. Idziemy TEKST przyrody” (55 km). Punktem wyjścia przez uroczyska Burakowa Luka, Kró- 88,504 mm jest budynek zabytkowej klasycy- lowa Woda oraz rezerwaty Kuriańskie stycznej Starej Poczty z 1829 roku, Bagno (występuje tu głuszec) i Mały FOTO w której mieści się Szkoła Muzycz- Borek. Mijane kapliczki szafkowe są DO POŁOWY INTERLINII na I stopnia im. Emila Młynarskiego. wspomnieniem tragedii ostatniej 5,292 mm W parku, założonym w 1852 roku, wojny. Z Królowej Wody gościńcem, 2,646 mm podziwiamy głaz (gnejs) ściągnięty w XV–XVII wieku łączącym Grodno w 1973 roku ze Ściokły dla upamięt- z Prusami, wędrujemy do osady FOTO DOŁEM nienia budowniczych Kanału Au- Hanus, skąd kierujemy się prosto na 3,48 gustowskiego. Wzdłuż ich dzieła północ, niedaleko najpiękniejszego ulicą Legionów wchodzimy na most w okolicy lasu Starożyn i uroczyska ZAWIESZENIE DOLNE i Szosę Grodzieńską, po następnym Powstaniec. Dalej, przez osadę Bo- 272,188 moście przekraczamy Kanał Bystry. rek do wsi Gruszki z pamiątkami po Ścieżką do jego ujścia osiągamy je- powstaniu 1863 roku i działalności zioro Sajno. Idąc brzegiem, podzi- akowców. Stąd jest blisko do śluzy wiamy otwierające się widoki. Od Sosnówek, do barów oraz kościoła uroczyska Dworczysko ulicą Saje- w Mikaszówce. nek dochodzimy do miejsca, gdzie W 2011 roku władze gminy Płaska w XVII wieku była rudnia a później przedłużyły szlak o 17 km i oznako- młyn, po którym pozostał tylko wały tak samo, wydzielając 40 km żarnowy kamień. Z mostku widać nazwały go „Zygzakiem przez Gminę Jeziorko i Staw Sajenek spiętrzony Płaska”. Uzupełnienie to wiedzie po w XVII wieku na potrzeby zakładów. północnej stronie Mikaszewa, śluzą Odchodzimy ulicą Gwiezdną za za- Perkuć, wzdłuż Krzywego do Panie- budową letniskową, wzdłuż „stawu”. wa, przez Kąty (część Płaskiej) do Na obrzeżu rezerwatu Stara Ruda po Jeziora Orle, a od niego do wsi Gor- kładce przeprawiamy się przez rzecz- czyca. Następnie przekracza rzeczkę kę Rudawkę. W tym miejscu jeszcze Paniówka, by na wysokości uroczy- w 1911 roku działał zakład odlewniczy, ska Dyrdy Mostek zboczyć na koniec prowadzony przez Rozmysłowiczów, do centrum Strzelcowizny. produkujący m.in. lemiesze do płu- gów, sośniki do soch, noże, a nawet Szlak niebieski (o znaczeniu regionalnym). nożyczki. Pasem przeciwpożarowym Fot. M. Chodacz w szpalerze brzóz przekraczamy na- sypy po kolejce wąskotorowej z lat 1916–1919 i zapory czołgowe z lat 1940–1941, następnie bagnistą rzecz- kę Lebiedzianka kierując się na Brzo- zowe Grądy do rezerwatu Kozi Ry- nek. Spotykamy ścieżkę edukacyjną, ukazującą partie grądowe z dębami, a przy niej mogiły żołnierzy Ude- rzeniowych Batalionów Kadrowych

53 Trasy o znaczeniu lokalnym

Trasa żółta – z Augustowa do Ełku (63,5 km), wiąże Równinę Augustow- ską z Pojezierzem Ełckim. Od Starej Poczty maszerujemy wzdłuż Kanału Augustowskiego do Białobrzeg, przez Necki Borek po otwartym pagórko- watym terenie przez wsie o najstar- szym osadnictwie: Netta I, Bargłów Dworny, Bargłów Kościelny (izba tradycji przy szkole oraz neogotycki kościół z 1883 roku). Podziwiamy in- teresujące formy wytopiskowe mar- twego lodu w Łabętniku, Reszkach i Kukowie. Za ostatnią wsią znajduje się dawna granica Prus Wschodnich, Borzymy i powiat ełcki. Po drodze mijamy zachowane relikty dawnych zabudowań dworskich, drobnoszla- Jezioro Kukowo. Fot. M. Chodacz checkich i chłopskich.

Zabytkowy budynek dawnej poczty w Augustowie, z 1829 r., wg projektu Henryka Marconiego. Fot. M. Chodacz

54 Trasa czarna – z Suchej Rzeczki do TYTUŁ Danowskich (19,7 km), pozwala po- 66,729 mm wiązać szlaki augustowskie z wigier- skimi i suwalskimi oraz ze strefą Ka- TEKST nału Augustowskiego. Dzięki niemu 88,504 mm poznaje się jedno z najpiękniejszych jezior – Serwy oraz rynnę z magicz- FOTO nymi jeziorami Tobołowo, Blizienko DO POŁOWY INTERLINII i Blizno. W Suchej Rzeczce znajduje 5,292 mm się mogiła żołnierzy 8 Uderzeniowe- 2,646 mm go Batalionu Kadrowego AK, pole- głych w boju pod Okółkiem w 1943 FOTO DOŁEM roku. Jest tam też kilka lokali, poda- 3,48 jących rybę pod różnymi postaciami. Władze gminne przedłużyły tę trasę ZAWIESZENIE DOLNE o 12,4 km, nazywając ją „Wokół Je- 272,188 ziora Serwy”, i skierowały od mostu w Suchej Rzeczce, mocno zarośniętą dawną drogą holowniczą (powielając szlak zielony) na jaz Sucha Rzeczka, potem wzdłuż wschodniego brzegu jeziora Serwy przez zabudowę Moło- Sucha Rzeczka (Serwianka) poniżej jazu. wistego do wsi Macharce. Fot. M. Chodacz

Trasa czarna – z Mikaszówki do Rub- Śluza Tartak na Kanale Augustowskim. cowa „Bocianisko” (38,5 km). Szlak Fot. M. Chodacz wytyczyli harcerze z warszawskiej Woli. Prowadzi przez najciekawsze pod względem botanicznym miejsca, od Kanału Augustowskiego, przez Puszczę Augustowską na pół- nocny szpic otwartych Wzgórz So- kólskich. Na trasie zaliczamy śluzę Sosnówek, przełom rzeki Pieci, ślu- zy Tartak i Kudrynki, dużą starą wieś Rudawkę z drewnianą kaplicą św. Anny, śluzę Kurzyniec. Potem idziemy do Wołkusza i przez Bohatery Leśne Nowe, Bartniki, Starożyńce do Rubcowa. Ciekawostkami są tu schrony żelbetonowe linii Mołoto- wa, drewniane zabudowania wiej- skie, kapliczki i krzyże, okopy z I i II wojny światowej. Szlak jest poświę- cony pamięci profesora Andrzeja Batko, botanika i mikologa, opieku- na młodzieży.

55 Jezioro Sajno. Fot. Grzegorz Haraburda

56 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST SZLAKI ROWEROWE 88,504 mm FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm Dla miłośników tej formy turystyki wyższość wybranej pasji nie podlega FOTO DOŁEM dyskusji. W ciągu dnia pokonują więk- 3,48 szą przestrzeń niż piesi, a i atrakcji nie przegapią, nie mówiąc o miejscach, ZAWIESZENIE DOLNE gdzie można spożyć rybę podaną na 272,188 wiele różnych sposobów. Szlaki piesze były i są łatwo ada- ptowane przez kolarzy. Moda na ro- wery spowodowała jednak potrzebę wyznaczenia tras im dedykowanych. W powiecie powstało też około 50 km

Rowerzyści. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/ utwardzonych ścieżek rowerowych. J. Koniecko Ich liczba i długość stale wzrastają.

57 Szlaki rowerowe na terenie powiatu augustowskiego Wzdłuż Kanału Augustowskiego Szlak Orła Białego Podlaski Szlak Bociani EuroVelo R-11 Pierścień Suwalszczyzny R-65 Green Velo LEGENDA

58 Szlak Orła Białego – rowerowy z do- TYTUŁ stępem dla piechurów. Biegnie przez 66,729 mm Nadleśnictwo Augustów i obszar przyległy oznaczony biało-czerwony- TEKST mi proporczykami. Liczy około 80 km 88,504 mm i dzieli się na trzy pętle, dostosowane do możliwości kondycyjnych uczest- FOTO ników (spacerowa – 12,3 km; dla bar- DO POŁOWY INTERLINII dziej zaawansowanych – 26,1 km; 5,292 mm doświadczonych – 72,4 km z możliwo- 2,646 mm ścią 14,5 km skrótu w okolicach Balin- ki). Powstał ze środków nadleśnictwa FOTO DOŁEM i Europejskiego Funduszu Rybackie- Tablica informacyjna na Szlaku Orła 3,48 go, gdyż jego zadaniem jest m.in. pro- Białego. Fot. M. Chodacz pagowanie rybactwa. Poza funkcjami ZAWIESZENIE DOLNE rekreacyjno-sportowymi przypomina 272,188 i utrwala tradycje patriotyczne, hi- storię walk o niepodległość Polski, rejestruje rozmaite ślady przeszłości w południowo-zachodniej części Puszczy Augustowskiej, dlatego stanowi swoistą Izbę Pamięci. Ukazuje też walory przyrodnicze. Na trasie umieszczono 23 tablice informacyjne i miejsca odpoczynku. Punkt wyjścia znajduje się na koń- cu ul. Turystycznej. Przy nim są infor- macje o szlaku, o dziejach Puszczy Augustowskiej i o działalności dużego tartaku Lipowiec (1916–1994). Brze- giem Jeziora Białego osiąga on dawny gościniec. Przy bindudze Rowki turysta poznaje historię drogi (m.in. Pomnik Leśnika w Studzienicznej. o tym, że przejeżdżał nią w 1812 roku Fot. M. Chodacz cesarz Francuzów Napoleon I) oraz jak wyglądał spław drewna. W Wojciechu ma on okazję dowiedzieć się o dawnej z czermienią błotną i bobrkiem trój- rudni, o wędkarstwie, Jeziorze Białym listkowym. Działa tu Centrum Eduka- i jeziorze Staw Wojciechowski. Przy cji Leśnej. Przy cmentarzu z I wojny Pomniku Leśnika w Studzienicznej ta- światowej na uroczysku Białki zwie- blica przedstawia nie tylko historię wsi dzający dowiadują się o walkach i o ich i sanktuarium, ale i ofiarność leśników wpływie na uzyskanie przez Polskę w walkach o niepodległość Polski. niepodległości, a niebawem poznają Można skorzystać ze ścieżki edukacyj- konstrukcję ówczesnych umocnień nej, przy której zrekonstruowano okop polowych. Nad jeziorem Staw Sajenek z ziemianką z lat 1914–1915, a z „ambo- informacja dotyczy okopów z 1944 ny” i kładki oglądać torfowisko wysokie roku i niemiecko-sowieckich zmagań.

59 destylacji drewna z informacją o ich funkcjonowaniu. Za świerkiem, pomnikiem przyrody szlak zjeżdża na obszar bagienny. Tablice mówią o obozie AK w uroczysku Niedźwiedź i o udzia- le kompanii dezerterów z kolabora- cyjnej formacji rosyjsko-białoruskiej RONA w akcji „Burza” w 1944 roku, a także o roli torfowisk w ekosystemie. Samotna mogiła radzieckiego oficera Oznakowanie Szlaku Orła Białego. daje pretekst do przedstawienia prze- Fot. M. Chodacz biegu walk na przełomie 1944 i 1945 roku o wyzwolenie Augustowa, nato- Przy przeprawie przez rzekę Rudawkę miast kapliczka na skraju Czarnuchy, w uroczysku Stara Ruda tablica mówi kryjąca mogiłę powstańców z 1863 o pobliskim rezerwacie oraz o funk- roku wykonana przez harcerzy, do cjonowaniu rudni – zakładu wytapia- omówienia roli ich organizacji. Nad jącego żelazo z rudy bagiennej, a przy Sajnem są ślady kryjówki akowskiej, Linii Swobódzkiej ukazuje przebieg więc wiadomość o niej splata się z da- powstania styczniowego 1863–1864 nymi o jeziorze i dziejami rybactwa za- roku. Są też dane o puszczańskim wodowego. Na uroczysku Biała Glina, bartnictwie. Trasa wykorzystuje drogi miejscu odnalezienia zwłok ofiar UBP leśne do uroczyska Krzyżyki, potem na i NKWD, tablica przedstawia historie rezerwat Kozi Rynek, Drogę Rewizor- powojenne: Obławę Augustowską ską i Świerczkowy Gościniec do stacji z lipca 1945 roku, największą zbrodnię Jastrzębna. W Krasnymborze znajdu- Sowietów tamtych lat oraz działalność je się kościół z ok. 1613 roku (mauzo- żołnierzy wyklętych. Przy cmenta- leum rodowe Chreptowiczów), a na rzu w Lejzorówce jest okazja przypo- cmentarzu odlewy żeliwne z XIX wie- mnienia tragicznych losów Polaków ku (w tym nagrobek wykonany ręką podczas I wojny światowej. Potem hr. Karola Brzostowskiego) i pomnik jadący zapoznają się z historią Kolei ku czci powstańców styczniowych. Zaniemeńskiej i Szosy Grodzieńskiej W lesie Jasionowo jest mogiła zakład- ze szczególnym uwzględnieniem ak- ników, ofiar terroru niemieckiego, zaś cji bojowych akowców z lat 1943–1944. na skraju Kryłatki – pomnik ku czci Dawny trakt napoleoński wprowadza poległych żołnierzy 8 Uderzeniowe- temat marszu w 1812 roku na Rosję sił go Batalionu Kadrowego z 1943 roku. króla westfalskiego Hieronima Bona- Od leśniczówki Długie „Droga inż. partego i ks. Józefa Poniatowskiego. Mazura” przez Partyzanckie Grądziki Miejsce dawnego poligonu pozwa- prowadzi do partyzanckiej ziemianki la dowiedzieć się o stacjonującym akowców. Kolejne tablice informują w Augustowie w latach 1921–1939 o warsztatach i zapleczu frontu ra- 1 Pułku Ułanów Krechowieckich. dzieckiego oraz o szpitalu polowym Obok pozostałości Zakładu Silikato- z lat 1944–1945, a pod Kolnicą o cmen- wego, działającego w latach 70. i 80. tarzyku wiejskim i dziejach wsi. XX wieku i szlak dochodzi do miejsca Na uroczysku Smolany Piecek tury- startu. Posiłek z rybą można zjeść sta dostrzeże ślady zakładów suchej w Wojciechu i Studzienicznej.

60 Na Augustowszczyznę zawitał (za Możliwość zaopatrzenia się w dania TYTUŁ sprawą suwalskiego oddziału PTTK) rybne istnieje w Białobrzegach, Au- 66,729 mm międzynarodowy szlak R-11 tzw. gustowie, Wojciechu, Studzienicznej, EuroVelo, wiodący z Aten, przez Suchej Rzeczce, Serwach, Kopanicy, TEKST Macedonię, Serbię, Węgry, Słowację, Danowskich i Bryzglu. 88,504 mm Polskę, kraje nadbałtyckie i Finlandię do Przylądka Północnego w Norwegii. FOTO Od Tajenka (nad jeziorem Tajno) DO POŁOWY INTERLINII rowerzyści poznają śluzę Sosnowo, 5,292 mm groblą dostają się do Kopca (tu uwagę 2,646 mm zwracają odnowione domy drewniane) i szosą do Gabowych Grądów, gdzie FOTO DOŁEM mogą zapoznać się z kulturą ludności 3,48 pochodzenia rosyjskiego tzw. staroob- rzędowców. Dalej jadą do Białobrzeg ZAWIESZENIE DOLNE i wzdłuż Kanału Augustowskiego osią- 272,188 gają Augustów. Szlak omija centrum miasta Szosą Grodzieńską, wiedzie po mostach nad Kanałem Augustowskim i Bystrym do stacji kolejowej. Przez Lipowiec turyści traktami przez Woj- ciech, Studzieniczną, nad Kanałem Czarnobrodzkim dostają się na most w Suchej Rzeczce (by podziwiać prostą Kościół w Monkiniach. Fot. M. Chodacz aleję przekopu działowego), podążają wzdłuż jeziora Serwy przez wsie Serwy, Dalny Las do Kopanicy i Danowskich (Jezioro Czarne, Ślepe, Blizienko i Bli- zno), potem do Monkiń (drewniany kościół z 1926 roku i odmalowane domy) i do Bryzgla, gdzie są dwa punkty widokowe na południowy plos jeziora Wigry. Łącznie to ok. 70 km na ogół dobrymi drogami. Kontynu- Rowerzyści na międzynarodowym szlaku acją trasy są atrakcje nadwigierskie. rowerowym R-11 EuroVelo. Fot. M. Chodacz

Widok na jezioro Wigry w Bryzglu. Fot. M. Chodacz

61 Wschodni Szlak Rowerowy Green ulicy Turystycznej, nad jeziorem Nec- Velo o ogólnokrajowym znaczeniu, ko, bulwarami rzeki Netty i Kanału znakowany na pomarańczowo, łączy Augustowskiego, by przy Szosie Gro- „ścianę wschodnią”, od Elbląga do dzieńskiej zboczyć do Sajenka na Końskich. Został oddany do użytku przesmyk między Jeziorkiem a Sta- w 2015 roku. W ramach tego projek- wem Sajenek. Z szosy Drogą Tury- tu powstały m.in. utwardzone ścieżki, styczną nad Sajnem, przez Białobrze- biegnące wzdłuż szos i ruchliwych gi wiedzie szosą dolistowską obok ulic. Na teren powiatu augustowskie- Gabowych Grądów do śluzy Dębowo. go trasa wchodzi pod Dworczyskiem Za Jasionowem nad samą Biebrzą na moście przez Czarną Hańczę. opuszcza Augustowszczyznę. Green W puszczańskim krajobrazie prowadzi Velo czasem omija atrakcje krajobra- ona do Mikaszówki, ścieżką rowerową zowe i kulturowe, do których warto na poboczu szosy Przewięź – Rudaw- dotrzeć szlakami lokalnymi. W gra- ka do Płaskiej, ulicą Żydowską i przez nicach powiatu liczy ok. 92 km. Ryby Żyliny wzdłuż Kanału Czarnobrodzkie- w menu są oferowane w Mikaszów- go do Sanktuarium w Studzienicznej, ce, Paniewie, Płaskiej, Studzienicznej, dawnej wsi Wojciech, potem miej- Wojciechu, w wielu lokalach augu- skimi ścieżkami rowerowymi: wzdłuż stowskich, Sajenku, Białobrzegach.

Rowerzyści na Wschodnim Szlaku Tablica informacyjna na Wschodnim Szlaku Rowerowym Green Velo. Fot. M. Chodacz Rowerowym Green Velo. Fot. M. Chodacz

62 Uzupełnieniem poprzednich szla- na wprost leśnym gościńcem kieruje TYTUŁ ków jest zainaugurowany w maju się do śluzy Kudrynki, do drewnianej 66,729 mm 2019 roku August Velo – transgranicz- kaplicy św. Anny i centrum Rudaw- ny, sygnowany znakami zielonymi, ki. Po 10 km i 600 m jazdy na śluzie TEKST prowadzący z Mikaszówki przez przej- Kurzyniec szlak wkracza na Białoruś. 88,504 mm ście graniczne na śluzie Kurzyniec do Nad skanalizowaną Czarną Hańczą Grodna (61 km), wzdłuż Kanału Augu- ze śluzą Dąbrówka i przekopem Kur- FOTO stowskiego. Od kościoła w Mikaszów- kul, zamkniętym czterema komorami DO POŁOWY INTERLINII ce zdąża do Rygoli (przed wsią na Niemnowa, przez Radziwiłki (resztki 5,292 mm skraju lasu panorama na zakola Czar- majątku Świack Górskich), obok pa- 2,646 mm nej Hańczy), za mostem zjeżdża nad łacu hrabiów Wołłowiczów w Świac- kanał Szlamicy, od jazu Rygol przez ku Wielkim (Nowosady) dociera do FOTO DOŁEM kolonie wsi. Podlaski Szlak Bociani Grodna, bogatego w zabytki i polskie 3,48 zbacza na śluzę Tartak, zaś nasza trasa pamiątki. ZAWIESZENIE DOLNE 272,188 Śluza w Kurzyńcu. Fot. G. Haraburda

63 Regionalną rangę posiada Podlaski pozwala poznać pozostałości for- Szlak Bociani (Białowieża – Stań- tyfikacji, XIX-wieczne śluzy Kanału czyki), oznaczony barwą czerwoną. Augustowskiego, zabytki drewnia- Oprócz gniazd ptaków, uchodzących nej architektury sakralnej i wiejskiej. za jeden z symboli naszego kraju, Na naszą ziemię wchodzi jak Green Velo, rozłącza się z nim w Mogilni- cach, wiedzie przez Jaminy, Sztabin, Krasnybór, Jastrzębnę, Hruskie, Wil- kownię, Podwołkuszne, Krasne do „Wietki” pod Lipskiem. Przez Skieble- wo, Starożyńce, Bartniki, Lubinowo (z myśliwskim dworkiem generała Świeczyna z przełomu XIX i XX wieku) dociera do leżącej nad Kanałem Augustowskim Rudawki, od śluzy Kudrynki prowadzi do Mikaszówki, a z niej – ocierając się o Czarną Hań- czę – do Strzelcowizny. Przy projekto- wanym obszarze ochronnym Kalna i leśnych jeziorkach Chylinki pod Głębokim Brodem po około 85 km żegna nasz powiat. Ryby są serwowa- Dworek w Lubinowie. Fot. A. Pawluczyk ne w Rudawce i Mikaszówce.

Rowerzysta na Podlaskim Szlaku Bocianim. Fot. M. Chodacz

64 Pierścień Suwalszczyzny część do Żabickich. Stąd skręca na północ TYTUŁ południowa R-65 – został przygotowa- do Rubcowa matecznikiem Puszczy 66,729 mm ny przez suwalskie PTTK razem z po- Augustowskiej do Gruszek, Rudawki, dobną organizacją litewską i agenda- śluzy Kudrynki, Muły (położone nad TEKST mi Euroregionu Niemen, by uzupełnić Szlamicą między Jeziorem Głębokim 88,504 mm na Suwalszczyźnie trasę EuroVelo. Od a Szlamy), cofa się do leśniczówki Muły strony Raczek w Małej Prusce wpro- (pomnik poległych żołnierzy polskich FOTO wadza rowerzystów na teren powiatu z 1939 roku), stąd prostym traktem, DO POŁOWY INTERLINII augustowskiego, objeżdża jego grani- tzw. Kurzyńcem, po 132 km opuszcza 5,292 mm ce przez Grabowo, Rutki Stare i Nowe, Augustowszczyznę, kierując się mię- 2,646 mm Reszki (jezioro Krzewa Mała), Łabętnik, dzy Jeziorami Płaskie i Brożane do Gib. Pomiany (relikty dawnego majątku), FOTO DOŁEM Solistówkę, Barszcze, Dreństwo (je- 3,48 zioro Dreństwo), Bułkowiznę, Pruskę (podworski sześciorak oraz kościół ZAWIESZENIE DOLNE z 1976 roku), Tajno Stare i Łanowe, śluzę 272,188 Sosnowo, Kopiec (razem z R-11), Wrotki, Łubiankę, Jaminy (tu łączy się ze Szla- kiem Bocianim i idzie nim do Jastrzęb- nej), Sztabin, Krasnoborki, Krasnybór, Jastrzębnę II, Lipsk, przez kolonie Ku- rianki i Dulkowszczyznę dociera do

Siółka i Rygałówki, przez Lipsk Muro- Kaplica św. Anny w Rudawce. wany, Kopczany, Starożyńce, dochodzi Fot. M. Chodacz

Jezioro Dreństwo. Fot. M. Chodacz

65 W 2006 roku, na prośbę miło- „Wokół Jezior Białego i Studzie- śników jednośladów, Urząd Miasta nicznego” – niebieski (22,7 km). Star- Augustowa wraz z Suwalską Izbą tuje spod wieży ciśnień przy stacji Rolniczo-Turystyczną zmodernizował kolejowej Augustów. Prowadzi uli- istniejące szlaki, wyznaczone siłami cą Turystyczną, dawnym Traktem społecznymi. Napoleońskim do Wojciecha (razem z EuroVelo), przekracza mostek na rzece Królówce tuż przy jej wypływie z jeziora Staw Wojciechowski, biegnie nad Białym, wzdłuż Jeziora Studzie- nicznego do Studzienicznej. Tam mija cmentarz z zabytkowymi pomnikami oraz drewniany kościół Matki Boskiej Szkaplerznej i Sanktuarium, prowadzi nad jeziorem obok pól biwakowych, dawnej stanicy kempingowej do ślu- zy Swoboda, gdzie po mostku wypię- trzonym nad komorą i przez jaz, zagłę- bia się ponownie w sosnowe ostępy. W osadzie Przewięź, obok ośrodków wypoczynkowych, trafia na punkt widokowy na Jezioro Białe na plaży „Patelnia” (dawna Wysoka Binduga). Zmierza wzdłuż akwenu do Klonow- nicy, by przy przejeździe kolejowym zakończyć swój bieg. Po drodze spotyka się wiele sezonowych punktów gastronomicznych oraz restauracji Śluza Swoboda. Fot. M. Chodacz oferujących ryby w różnej postaci.

Rowerzyści na trasie „Wokół Jeziora Białego i Studzienicznego”. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

66 „Na Powstańce” – znaki czarne TYTUŁ (18,9 km). Początek bierze w Przewię- 66,729 mm zi przy ośrodkach wypoczynkowych. Trasa odchodzi na północ i północny TEKST -zachód grzybowym borem do miej- 88,504 mm sca kwaterowania partyzantów z 1863 roku (pomnik z 1971 roku), skręca na FOTO most nad Blizną i kieruje się do rozrzu- DO POŁOWY INTERLINII conej wsi Strękowizna. Od zabudowań 5,292 mm zjeżdża na most przez meandrującą 2,646 mm rzekę. Ociera się o krajobrazowy rezerwat Jezioro Kalejty, a potem wchodzi FOTO DOŁEM w jego obręb. Za mostkiem na Dłużan- 3,48 ce zwraca się na Przewięź (po drodze widok na zatokę Kaleta Jeziora Dłu- ZAWIESZENIE DOLNE giego). Wkrótce łączy się ze ścieżką 272,188 dydaktyczną i niebieskim szlakiem rowerowym. Po minięciu plaży Patelnia trasa kończy się na punkcie startowym. Strudzony rowerzysta może posilić się daniami rybnymi w znajdujących się Pomnik na uroczysku Powstańce. obok barach i smażalniach. Fot. M. Chodacz

Jezioro Długie (Kalejty). Fot. M. Chodacz

67 „Wokół Jeziora Sajno” – znaki żółte zawraca do szosy grodzieńskiej, na (21,4 km). Początek bierze przy Starej most nad Kanałem Bystrym. Po Poczcie. Ulicą Legionów i ścieżką ro- osiągnięciu „Dworczyska”, kieruje się werową zwiedzający dostają się na przez przejazd kolejowy w ulicę Saje- most, z szosy grodzieńskiej zjeżdżają nek, przez mostek między Jeziorkiem w kierunku ośrodka „Królowa Woda” a Stawem Sajenek, ulicą Jutrzenki i wkrótce skręcają w lewo do „Słonecz- osiąga Szosę Grodzieńską, wiadukt nej Polany”. Za starymi znakami, sple- nad torami kolejowymi i skręca w Dro- cionymi ze szlakiem konnym, mogą gę Turystyczną nad Sajnem do Biało- robić pętlę, by zachwycić się nadjezior- brzeg. Koniec wycieczki jest przy dro- nymi widokami. Po osiągnięciu „Czar- dze krajowej nr 8. Warto wpaść na lina nusiańskiej Zimowej Drogi” szlak w śmietanie do Starego Młyna.

Szlak rowerowy „Wokół Jeziora Sajno.” Fot. M. Chodacz

Stary Młyn w Białobrzegach. Fot. M. Chodacz

Rowerzyści. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

68 „Na Kozi Rynek” – znaki zielone TYTUŁ (25,4 km). Start w Sajenku na mostku 66,729 mm między Jeziorkiem a Stawem. Prowa- dzi ulicą Deszczową, odbija w kierun- TEKST ku wschodnim, a za tablicą leśnictwa 88,504 mm na skrzyżowaniu dróg obiera kierunek południowy przez uroczysko Hara- FOTO burdy Zrąb niedaleko rezerwatu Kozi DO POŁOWY INTERLINII Rynek, skąd zgodnie z niebieskim 5,292 mm szlakiem pieszym Świerczkowym 2,646 mm Gościńcem wjeżdża do wsi Balinka i dawnym Traktem Napoleońskim, FOTO DOŁEM po którym w 1812 roku szli na Grodno 3,48 żołnierze króla westfalskiego Hieroni- ma i księcia Józefa Poniatowskiego, ZAWIESZENIE DOLNE wraca do punktu wyjścia. 272,188

Mogiła powstańców styczniowych na Kozim Rynku. Fot. M. Chodacz

Widok z mostka między Jeziorkiem a Stawem. Fot. M. Chodacz

69 „Wokół rzeki Netty” – znaki niebie- i zabudowania podworskie we wsi skie (38,8 km). Wycieczkowicze roz- Netta Folwark (od XVI wieku do 1795 poczynają trasę w Białobrzegach przy roku siedziby augustowskich staro- żwirówce odchodzącej od drogi krajo- stów, od 1836 roku majoratu generała wej nr 8. Jadą za mostkiem na Turów- Romana Czetyrkina, lekarza zwal- ce przez Necki Borek do wsi Netta I. czającego cholerę, a przed II wojną Zwraca tu uwagę wzgórze Kościółek światową pułkownika Ignacego Ozie- (gdzie od XVI do XIX wieku stała ka- wicza, komendanta NSZ). Pomnik plica św. Marii Magdaleny) oraz pierw- przypomina o zsyłce mieszkańców sza w Polsce szkoła, która w 1994 roku wsi na Syberię w lutym 1940 roku. przyjęła imię Sybiraków. Mijają park Dalej turyści udają się przez Bargłów- kę i Tajno Łanowe, skręcając (razem z EuroVelo) do śluzy Sosnowo. W lesie trudno dostrzec cmentarz z czasów I wojny światowej. Mostami nad śluzą i nad rzeką Nettą osiągają Kopiec i kie- rują się do Sosnowa oraz Promisk. Na końcu wsi zbaczają do starego dębu, skąd szutrowa droga (równoległa do rzeki Netty) prowadzi przez łąki Gabo- wych Grądów, pozostawiając w oddali zabudowania. Po drodze można zo- baczyć ruiny żelbetowych schronów polskich z 1939 roku. Gdy rowerzyści dojadą przez Świderek do wsi Glini- ski, zobaczą dwa następne podobne, lepiej zachowane obiekty. Droga lokalna doprowadza nas do Białobrzeg.

Pomnik poświęcony pamięci mieszkańców Koniec szlaku znajduje się na skwerze. Netty zesłanych na Sybir. Fot. M. Chodacz Blisko stąd do miejsc rybodajnych.

Ruiny żelbetowego schronu z 1939 roku. Fot. M. Chodacz

70 „Wokół Jeziora Kolno” – znaki czer- i doprowadza do Promisk, skąd wraca TYTUŁ wone (25,1 km). Uczestnicy startują do punktu startu. 2 km przed Biało- 66,729 mm spod pawilonu nieczynnej restaura- brzegami ścieżka edukacyjna zapra- cji w Białobrzegach. Zagłębiają się sza do prawie 200-letniej sosny i partii TEKST w las Drogą Turystyczną, wspólnie starych modrzewi. 88,504 mm ze Szlakiem Papieskim i EuroVelo. Potem odłączają się na Ponizie. Mi- FOTO jają cmentarzyk wiejski ze starymi DO POŁOWY INTERLINII profilowanymi krzyżami. Następnie 5,292 mm jadą przez Podczarnuchę i Czarnuchę 2,646 mm do Kolnicy. Przy granicy przysiółków Podwejsowizna i Świerniska znajdu- FOTO DOŁEM je się drewniany profilowany krzyż. 3,48 Ozdobą wsi (część Stara Wieś) jest kościół św. Maksymiliana Kolbego, ZAWIESZENIE DOLNE konsekrowany w 1986 roku, o udanej 272,188 bryle nawiązującej do łodzi Piotro- wych, zaprojektowany przez architekta Andrzeja Chwaliboga. Rowerzyści utrzymują kierunek południowy przez Rzepiski (z drogi jest mało widoczna ostoja ptaków – Jezioro Kolno), Polki,

Komaszówkę. Przy granicy z Twar- Kościół św. Maksymiliana Kolbego dym Rogiem szlak zagłębia się w bory w Kolnicy. Fot. M. Chodacz

Śluza w Białobrzegach. Fot. M. Chodacz

71 „Doliny Rospudy” – znaki zielone z kapliczką i cmentarzykiem. Wzdłuż (49,2 km). Swój początek bierze w Bia- Jeziora Jałowe trafia na Trakt Króle- łobrzegach przy Neckim Borku. Tra- wiecki. Ciekawostką są tu betonowe sa prowadzi do mostku na Turówce, drogowskazy z 1935 roku. Z Warszawy potem Prostą Drogą do Żarnowa I. (przysiółka Kurianek Leśnych), równo- Podmokły las ustępuje rozległym legle do rzeki Szczeberka, szlak prowa- łąkom (Wypusty dawne pastwiska dzi przez wsie Józefowo Poduchow- miejskie). Szlak mija tartak, dochodzi ne, Sokolne i Szczeberka do Szczebry do szkoły w Żarnowie II, potem wie- (dawnej rudni, folwarczku zarządzają- dzie obok pomnika poświęconego cych puszczą, miasta od 1783 do 1800 mieszkańcom dawnego przedmie- roku). Po osiągnięciu szosy Augustów ścia, obok drewnianej kapliczki z po- – Suwałki, z mostem na Bliźnie, 200 łowy XIX wieku oraz kościoła z 1995 m dalej zjeżdża w prawo obok drew- roku. Dalej podąża Drogą Borową na nianej kaplicy (wystawionej w końcu Turówkę, mijając grzybowe lasanki, lat 80. XX wieku na miejscu zniszczo- skręca na Biernatki, przez Nowe Ma- nego podczas ostatniej wojny kościo- zurki i Pruskę Wielką osiąga Janówkę. ła z 1793 roku) i po leśnych, czasem Minąwszy kościół z 1908 roku i nową błotnistych, drogach wzdłuż Rospudy szkołę, a za mostkiem na uregulo- przez ośrodek na Gołej Zośce zmierza wanej Zalewiance – cmentarz, trasa do końca przy moście na Klonownicy. dociera do Topiłówki, i dalej traktem Możliwość posiłku ze smacznymi ry- leśnym do uroczyska Święte Miejsce bami jest w Szczebrze.

Uroczysko Święte Miejsce. Fot. M. Chodacz

72 W 2011 roku władze gminy Płaska Warszawie. Po 24 km trasa kończy się TYTUŁ wprowadziły kolejne szlaki łączące przy murowanej kaplicy. Posiłki rybne 66,729 mm się z augustowskimi, modyfikując ist- można zjeść w Płaskiej i Paniewie. niejące, zagęszczając infrastrukturę. TEKST Od szlaku „Na Kozi Rynek” przy 88,504 mm „Swobódzkiej Linii” zaczynają się żół- te znaki trasy „Południe – Północ”. FOTO Prowadzą one borem na północ, DO POŁOWY INTERLINII przecinając Stary Trakt Grodzieński, 5,292 mm w Drogę Pobojniańską i Szlak Papieski, 2,646 mm ulicą Płaskiej obok miejsca po dawnych smolarniach (skąd zaczęła się FOTO DOŁEM historia osady) do remizy strażackiej. 3,48 Stąd kierują przez śluzę i wieś Gorczy- ca wprost do jeziora Serwy i (powiela- ZAWIESZENIE DOLNE jąc pieszy szlak czarny) przez Mołowi- 272,188 ste do cmentarza z I wojny światowej w Macharcach a potem do Strzelco- wizny. Pomnik na początku wsi wska- zuje, że powtórzyliśmy na znacznym odcinku marszrutę 110 Pułku Ułanów Litewskich ppłk. Jerzego Dąmbrow- skiego i mjr. Henryka Dobrzańskie- go „Hubala”, który we wrześniu 1939 Mjr Henryk Dobrzański „Hubal”. roku śpieszył na pomoc walczącej Fot. Archwium IPN

Śluza w Gorczycy. Fot. M. Chodacz

73 Szlak czarny – zwany „Wzdłuż przy pomnikowym dębie, doprowa- Kanału Augustowskiego” rozpoczy- dza do przejścia granicznego na śluzie na się przy Stawku Swobody i biegnie Kurzyniec, gdzie na 32 km ma metę. równolegle do północnego brzegu Ryb można skosztować w Płaskiej, Kanału Czarnobrodzkiego. Wokół są Paniewie, Mikaszówce, Rudawce. stanowiska arniki górskiej. W Suchej Rzeczce zjeżdża na most na Kanale Augustowskim i ulicą Żydowską dąży do centrum Płaskiej. W pobliżu śluzy Gorczyca osiąga drogę wojewódz- ką Przewięź – Rudawka, wiedzie nią przez zabudowę wsi do śluzy Paniewo (jak zielony szlak pieszy), dawną dro- gą holowniczą przez rezerwat Perkuć, między Mikaszewem a Kruglakiem do pól namiotowych na dawnych bindugach Kudryn i Jazy. Szosą Prze- więź – Rudawka osiąga Mikaszówkę. Za kościołem i cmentarzem biegnie do Rygoli, wzdłuż kanału Szlamicy do jazu Rygol. Między koloniami wsi krótko towarzyszy Szlakowi Bocia- niemu, od którego odchodzi leśnym traktem (pozostawiając po północnej stronie Jezioro Głębokie) na piaszczyste wzgórza wsi Muły. Stąd kieruje się na południe (towarzysząc szlakowi Oznakowanie szlaków rowerowych. „R-65”) przez śluzę Kudrynki, Rudawkę, Fot. M. Chodacz

Rowerzyści na szlaku. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

74 Inne podobne gminne szlaki to: TYTUŁ zielony „Na zachód po drodze woj- 66,729 mm skowej” (od Królowej Wody do szlaku „Na Powstańce”, 17,3 km) i niebieski TEKST „Pomiędzy rezerwatami” (od Skie- 88,504 mm blewa do Płaskiej, 18 km). FOTO DO POŁOWY INTERLINII Rowerzyści na szlaku. Fot. M. Chodacz 5,292 mm 2,646 mm

FOTO DOŁEM 3,48

ZAWIESZENIE DOLNE 272,188

Szlak „Pomiędzy rezerwatami”. Fot. M. Chodacz

Rowerzyści na szlaku „Pomiędzy rezerwatami”. Fot. M. Chodacz

75 Perkoz na jeziorze Paniewo. Fot. G. Haraburda

76 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST SZLAKI KONNE 88,504 mm FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm Jeździec, koń i puszcza to przyjacie- le, pod warunkiem, że wyprawy nie FOTO DOŁEM przeszkadzają gospodarce leśnej. Koń 3,48 wejdzie tam, gdzie piesi i rowerzyści będą mieli problemy, np. na obsza- ZAWIESZENIE DOLNE rach podmokłych. Daje możliwość 272,188 poznania bardzo różnorodnych śro-

W galopie. Fot. ze zbiorów dowisk. A z grzbietu wierzchowca wi- L. Czokajło/J. Koniecko doki są rozległe…

77 Szlaki konne na terenie powiatu augustowskiego

78 Leśnicy z nadleśnictw Rajgród, TYTUŁ Augustów, Szczebra i Płaska posta- 66,729 mm nowili przeprowadzić, w zgodzie z potrzebami okolicznych stadnin, TEKST trasy mało uczęszczanymi drogami, 88,504 mm przesiekami i ścieżkami od Biebrzań- skiego Parku Narodowego przez FOTO Ostoję Augustowską do Wigierskie- DO POŁOWY INTERLINII go Parku Narodowego, z odnogami 5,292 mm i pętlami wiodącymi do ośrodków 2,646 mm jeździeckich. Utworzyli Wielki Szlak Konny Puszczy Augustowskiej FOTO DOŁEM i Mazur – prawdziwy gigant. W gra- 3,48 nicach powiatu to już ponad 200 kilometrów znakowanych zielonym ZAWIESZENIE DOLNE proporczykiem. Odpoczynek na trasie. Fot. ze zbiorów 272,188 L. Czokajło/J. Koniecko

Popas. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

79 Trasy ulegają ciągłym modyfika- cjom i uzupełnieniom. Organizatorzy wypoczynku uznali, że jest to idealna forma turystyki i pomysł na prze- dłużenie sezonu letniego, gdy nad jeziorami panuje cisza. Szczególnie pięknie jest podczas babiego lata. Organizują rajdy, na które zapraszani są m.in. popularni aktorzy, postacie znane z prasy i telewizji. Te cykliczne imprezy urządzają także zimą. Z my- ślą o najbardziej wytrwałych rajdow- cach ustanowili odznakę „Kamienia milowego Puszczy Augustowskiej”

Przejazd przez rzekę. Fot. ze zbiorów i „Złoty Szlif Zagończyka Puszczy L. Czokajło/J. Koniecko Augustowskiej”.

Galop wzdłuż brzegu jeziora. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

80 Trasa wiedzie od stanicy w leśni- TYTUŁ czówce Grzędy. Na teren naszego po- 66,729 mm wiatu wchodzi w Tajenku i prowadzi wzdłuż prawego brzegu Kanału Au- TEKST gustowskiego, przez wieś Nettę, Necki 88,504 mm Borek (w którym dla stanicy w Żarno- wie I wyznaczono kilka pętli), potem FOTO przez Puszczę Augustowską wzdłuż DO POŁOWY INTERLINII jeziora Sajno (z dojściem do wodopoju 5,292 mm i łącznikami do Ponizia i Kolnicy). Jest 2,646 mm też pętla wiążąca ze stanicą w Balin- ce. Szlak rozdziela się, zmierzając do FOTO DOŁEM nadleśnictwa Płaska. Aby zamknąć 3,48 wielki pierścień, należy udać się na po- łudnie w pobliże jeziora Kolno do So- ZAWIESZENIE DOLNE snowa (gdzie działają stanice) i Kopca. 272,188 Przez śluzę Sosnowo zamyka się koło w Tajenku. Wytyczono też łącznik do leśniczówki Rogowo. Dla ośrodków jeździeckich w Augustowie wyznako- wano pętelki także w dawnym Lesie Miejskim po północno-zachodniej stronie Sajna, które łączą się z głów- nym szlakiem. Ten od okolic Balinki biegnie do stanicy im. Jana Ballogha w Studzienicznej (obok Sanktuarium Na szlaku konnym Puszczy Augustowskiej Maryjne), stamtąd wzdłuż Jeziora Stu- i Mazur. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko dzienicznego i Kanału Czarnobrodz- kiego, w gęstsze bory Nadleśnictwa Płaska do rezerwatu Perkuć i nad jezio- Na szlaku. Fot. ze zbiorów ro Mikaszewo do stanicy w Gruszkach. L. Czokajło/J. Koniecko Tam zaplanowano większe obwodni- ce, okrążające jezioro Mikaszewo, oko- lice Rygoli a także Rudawki ze śluzą Kurzyniec, z łącznikiem do Hanusa. W rejonie Suchej Rzeczki na północ- ny-zachód odchodzi główna odnoga szlaku zamykająca trasę do Wigier- skiego Parku Narodowego w stanicy w Lipniaku. Łączy się ona z bazą har- cerską w Suchej Rzeczce nad jeziorem Serwy. Leśnymi przesiekami wchodzi na teren Nadleśnictwa Szczebra do jezior Blizienko i Busznica, do uroczyska Powstańce, nad jeziorem Blizno przez Upustek do stanicy w Podnowince i dalej – traktem na Płociczno.

81 Augustowscy miłośnicy koni na- wiązują do najszczytniejszych tradycji kawalerii polskiej, m.in. stacjonują- cego w Augustowie 1 Pułku Ułanów Krechowieckich im. Pułkownika Bole- sława Mościckiego i innych jednostek Suwalskiej Brygady Kawalerii. Odcinki szlaku w Nadleśnictwie Augustów i Płaska nazwali imieniem Wincentego Szarkowskiego, nadle- śnego z Balinki, straconego w maju 1831 roku za organizowanie partyzantki w okresie powstania listopadowego na zapleczu sił rosyjskich.

1 Pułk Ułanów Krechowieckich podczas ostatniej defilady przed wybuchem wojny w 1939 r. Fot. za J. Szlaszyński, 1 Pułk Ułanów Krechowieckich im. płk. Bolesława Mościckiego, Augustów-Suwałki 2015.

Defilada 1 Pułku Ułanów Krechowieckich podczas święta pułkowego. Fot. za J. Szlaszyński, 1 Pułk Ułanów Krechowieckich im. płk. Bolesława Mościckiego

82 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST 88,504 mm

FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm

FOTO DOŁEM 3,48

ZAWIESZENIE DOLNE 272,188

Miłośnicy konnych wypraw na szlaku. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

Galop wzdłuż brzegu. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

83 Jezioro Krzywe. Fot. G. Haraburda

84 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST RYBY – 88,504 mm FOTO DO POŁOWY INTERLINII NA KAŻDYM SZLAKU 5,292 mm 2,646 mm Elementy dotyczące dziedzictwa kulturowego rybołówstwa i akwakultury FOTO DOŁEM widoczne są na każdym z opisanych 3,48 szlaków turystycznych. Pojezierze Augustowskie wyróż- ZAWIESZENIE DOLNE nia się bogactwem rybnych wód. Je- 272,188 zior jest tu ze czterdzieści, nie licząc tzw. ślepych jeziorek (często oczek bezodpływowych) oraz jezierw (wy- wodzących się z zamkniętych staro-

Wędkarz ze złowionym sandaczem. rzeczy). Dodać trzeba łączące je rzeki Fot. ze zbiorów W. Kulbackiego i kanały.

85 W augustowskich wodach bytu- piskorz, sum, szczupak, sieja, siela- je ponad 30 gatunków ryb: węgorz, wa, troć jeziorowa, pstrąg potokowy, karp, karaś pospolity, karaś srebrzysty, miętus, stynka, ciernik, jazgarz, okoń kiełb, krąp, leszcz, lin, płoć, różanka, i sandacz. Ochroną całkowitą zostały słonecznica, strzebla potokowa, kleń, objęte: koza, piskorz, różanka, strze- jaź, jelec, boleń, ukleja, wzdręga, koza, bla potokowa. Sieja, troć jeziorowa, węgorz i miętus zagrożone są wygi- nięciem, a wielkość populacji sielawy, stynki i suma, mających największe znaczenie gospodarcze, uległa zna- czącemu zmniejszeniu. Trwa walka o ich odbudowę poprzez intensywne zarybianie, w przypadku miętusa z sukcesem. Nadzieje na odrodzenie rokują sielawa i sum. W rybostanie dominują gatunki planktonożerne. Drapieżne reprezentowane są głów- nie przez: szczupaka, sandacza, suma, węgorza oraz okonia. Zarządzający dbają o równowagę gatunkową, cho- ciaż są pod presją potrzeb gospodarczych. Wiadomo, że ryby drapieżne żywią się narybkiem i w związku z tym rozwój jednego gatunku musi się odbywać kosztem drugiego. Na przykład, by odbudowała się sielawa Anna Pobojewska z leszczem. Fot. Cz. Pobojewski, ok. 1962 r. musi być odłowiona żywiąca się jej Zbiory rodzinne B. Kondrackiej ikrą stynka.

Taaka ryba! Szczupak złowiony w augustowskich wodach. Fot. ze zbiorów W. Kulbackiego

86 Zbiorniki są najczęściej rynnowe, czuje karaś, gorzej jest dla zdarzają- TYTUŁ średniożyzne czyli mezotroficzne, cej się płoci, leszcza, krąpia, wzdręgi 66,729 mm a mniejsze i płytsze, zasobne w skład- i uklei. Spotyka się w nich dziwadła niki mineralne zalicza się do eutro- – mieszańce międzygatunkowe. TEKST ficznych. Rybacy i wędkarze dzielą je 88,504 mm ze względu na głębokość, charakter dna i roślinność na typy: sielawo- FOTO we, leszczowe, sandaczowe, linowo DO POŁOWY INTERLINII -szczupakowe, karasiowe. Pierwsze 5,292 mm przekraczają 20 m głębokości, mają 2,646 mm twarde dno, piaszczyste brzegi ze ską- pą roślinnością, o dużej przejrzystości FOTO DOŁEM wody. Charakteryzują je łososiowate, 3,48 czyli sielawa i stynka, bardzo rzadko głębinowa sieja, najczęściej jest ukle- ZAWIESZENIE DOLNE ja, płoć, okoń, krąp, szczupak, zdarza 272,188 się miętus, coraz więcej jest leszcza. Leszczowe mają głębokość mniej niż 20 m do 12 m, bardziej muliste dno, intensywnie rozwiniętą roślinność i raczej przejrzystą wodę. Oprócz gatunku charakterystycznego bytuje w nich: lin, płoć, krąp, wzdręga, ukleja, szczupak, sandacz, okoń, węgorz, jazgarz. Sandaczowe odznaczają się Leszcz jest częstym trofeum wędkarzy na średnią głębokością (6–12 m), mają augustowskich wodach. Fot. ze zbiorów L. Cieślika muliste dno, rozwiniętą roślinność wynurzoną, nieco mniejszą pod- wodną, średnio przejrzystą wodę. Typowymi gatunkami są leszcz, lin, ukleja, sandacz, węgorz, szczupak, płoć, wzdręga, okoń, jazgarz. Jezio- ra o typie linowo-szczupakowym mają niewielką głębokość (do 6 m), silnie zamulone dno, intensywnie zarastają, wody odznaczają się małą przejrzystością. Poza dominującymi wymienionymi gatunkami spotyka- na jest płoć, węgorz, jazgarz, karaś. Karasiowe charakteryzuje głębokość poniżej 2 m, znaczna warstwa osadu mułu, bardzo rozwinięta roślinność i nieprzejrzyste wody. Często na ta- kich zbiornikach występuje przydu- cha. Zakłócana jest tu równowaga, następuje karlenie nadmiernie roz- Efekty połowu podczas zawodów winiętej populacji ryb. Dobrze się wędkarskich. Fot. ze zbiorów M. Kaszuby

87 Organy państwowe jako właścicie- O rozwój tej dziedziny gospo- le, tak jak w przeszłości, oddają użytki darki w regionie troszczy się Stowa- wodne w dzierżawę gospodarstwom rzyszenie Lokalna Grupa Rybacka i spółkom, a one zatrudniają profesjo- Pojezierze Suwalsko-Augustowskie. nalnych rybaków z głównym organi- Głównym jego celem jest wspieranie zatorem połowów – zawodnikiem. wszechstronnego i zrównoważonego rozwoju społecznego, kulturalnego i gospodarczego obszarów zależnych od rybactwa. Wśród wielu zagadnień w polu zainteresowania stowarzysze- nia znajdują się m.in. ochrona zaso- bów dziedzictwa kulturowego i przy- rodniczego, wspieranie działań na rzecz odbudowy i kultywowania lokalnych tradycji, wsparcie różnicowania działalności gospodarczej, ze szcze- gólnym uwzględnieniem turystyki, podniesienie atrakcyjności obszaru, koordynacja współpracy pomiędzy instytucjami sektora publicznego, a organizacjami rybackimi oraz pro- pagowanie wędkarstwa. Z naszego powiatu należą do niego miasto Au-

Rybacy na jeziorze Necko. gustów i gminy: Augustów, Bargłów Fot. ze zbiorów M. Kaszuby Kościelny, Nowinka i Płaska.

Połów na jeziorze. Fot. G. Haraburda

88 Połowy prowadzi się sprzętem, TYTUŁ którego forma nie zmieniała się od 66,729 mm wieków. Udoskonalany był jedynie materiał, z którego był zrobiony. Siecią TEKST najbardziej efektywną był i jest nie- 88,504 mm wód (choć w coraz mniejszym zakresie), rozwijany w miejscu zwanym to- FOTO nią. Obecnie częściej wykorzystuje się DO POŁOWY INTERLINII wontony. Używano również sieci za- 5,292 mm stawnych: żaków (więcierzy), miroży, 2,646 mm kozaków, gant (drygawic) i zasuwek, gołek (stanówek), buczy (wierszy), FOTO DOŁEM sznurów na węgorze, a z ciągnionych: 3,48 kłomli i krzywul (brodni). Od pięćdzie- sięciu lat na większą skalę stosuje się ZAWIESZENIE DOLNE agregaty elektryczne małej mocy, 272,188 chociaż ze względów ekologicznych ich używanie jest ograniczane. Ściga Sieci przy jazie – jezioro Serwy. się kłusownictwo. Fot. G. Haraburda

Wyciąganie niewodu. Fot. A. Babiński, ok. 1972 r. Zbiory Muzeum Ziemi Augustowskiej

89 Przeszłość rybaczenia na naszych szlaga używana do głuszenia, węd- wodach można poznać w Muzeum ka dziergawka z żyłką ze skręconego Ziemi Augustowskiej w Augustowie, włosia końskiego, zastawne wiklino- mieszczącym się w Miejskiej Biblio- we i łozowe wiersze (bucze), sadz do tece Publicznej, przy ulicy Hożej 7. przechowania ryb, buczyki i żaczki na Poza sieciami, prezentowane są tam raki, przybory do wykonywania sie- narzędzia kłusownicze: kolne – ości, ci (kleszczki), pływaki z kory, ciężarki pęczki węgorzowe z kory topolowej, (grenzy) nie tylko gliniane. Ozdobą wystawy jest czółno – dłubanka z 1910 roku z pnia topoli. Od 2018 roku, w siedzibie Mię- dzyszkolnego Ośrodka Sportowego przy ulicy Zarzecze, rozwijane są zbiory Izby Dziedzictwa Lokalnej Grupy Rybackiej z pokazem przyborów węd- karskich i rybackich oraz planszami ukazującymi poszczególne gatunki ryb, bytujących w naszych wodach. Ekspozycja powstała w ramach projektu pt. „Rozwój infrastruktury i promowanie dziedzictwa rybackiego w Zespole Placówek Młodzieżowych w Augustowie”, współfinansowa- nego ze środków Unii Europejskiej, w ramach Europejskiego Funduszu Izba Dziedzictwa obszaru Lokalnej Grupy Morskiego i Rybackiego w zakresie Rybackiej na terenie Międzyszkolnego Ośrodka Sportowego w Augustowie. Programu Operacyjnego „Rybactwo Fot. M. Chodacz i Morze” na lata 2014–2020.

Ekspozycja dotycząca rybołówstwa w Muzeum Ziemi Augustowskiej. Fot. M. Chodacz

90 Gospodarze wód chętnie zapra- Coraz popularniejszy jest zmuszający TYTUŁ szają na nie wędkarzy, umożliwiając do aktywności spinning, czyli łowienie 66,729 mm im połowy wyłącznie na własne po- na przynętę ryb drapieżnych. Rzadziej trzeby. Szereg ośrodków agrotury- spotykany jest u nas trolling, czyli TEKST stycznych przestawia się na kwatery ciągnięcie za łodzią przynęt (na jed- 88,504 mm rybackie, w których właściciele wypo- nej wędce), oraz metoda muchowa. życzają początkującym łodzie i sprzęt Długą tradycją cieszy się wędkarstwo FOTO oraz dzielą się doświadczeniami. Aby podlodowe, podrywanie ryb na tzw. DO POŁOWY INTERLINII uprawiać ten rekreacyjny sposób spę- szarpaka przy pomocy dziergawki, 5,292 mm dzania czasu, który stał się już dyscy- dziś przedkłada się mormyszkę. Połów 2,646 mm pliną sportową, należy zdać w miejscu wymaga nie tylko znajomości zwy- zamieszkania egzamin i uzyskać kartę czajów poszczególnych gatunków, FOTO DOŁEM wędkarską, a następnie u gospodarzy ale również wysoko specjalistyczne- 3,48 wód zaopatrzyć się w licencję oraz zago sprzętu, który z roku na rok ulega poznać z zasadami regulaminowymi doskonaleniu. Coraz bardziej urozma- ZAWIESZENIE DOLNE połowów. Opłaty określa dzierżawca icone są przynęty i zanęty, nie tylko 272,188 akwenu. – jak dawniej – rosówki (dżdżownice), Wędkarze czyhają na taaaką rybę chruściki, chleb, ziemniaki. Kiedyś wy- z otwartej wody lub z brzegu. Dotych- starczał kijek z „żyłką”, skręconą z koń- czas najbardziej preferowali metodę skiego włosia, ze spławikiem z korka, gruntowo-spławikową, statyczną. nawleczonego na trzon gęsiego pióra.

Wędkarstwo podlodowe na Kanale Augustowskim. Fot. G. Haraburda

91 Koło Polskiego Związku Wędkar- był gospodarzem Mistrzostw Świata, skiego w Augustowie wyjątkowo ak- które odbyły się na jeziorze Kopani- tywnie zachęca do uprawiania swej ca, a kilkakrotnie mistrzostw Polski. dyscypliny. Organizuje liczne zawo- Dumą jest mistrz Polski Andrzej dy i konkursy, połączone z festynami Gorlewski (w 2012 roku był czwarty dla dzieci i młodzieży oraz rodzin- w mistrzostwach świata). Team z na- ne. Szczególnie rozwijana jest pasja szego miasta osiągnął trzecie miej- podlodowa. W 2009 roku Augustów sce drużynowo.

Zawody wędkarskie. Fot. ze zbiorów M. Kaszuby

Wędkarstwo podlodowe. Fot. ze zbiorów M. Kaszuby

92 Nasze jeziora były ulubionym miej- organizowano Zawody Wędkarskie TYTUŁ scem pobytów popularnych aktorów, Aktorów imienia Jaremy Stępow- 66,729 mm dziennikarzy, polityków. W latach 50. skiego o Puchar Mistralla, których i 60. XX wieku spotykano tu często głównym organizatorem był Robert TEKST Jana Świderskiego, Mieczysława Paw- Czebotar. Kto się tu nie przewijał? 88,504 mm likowskiego, rodaka Macieja Maciejew- Wiktor Zborowski, Marian Opania, skiego, później Gustawa Lutkiewicza, Laura Łącz i jej ojciec Marian, Krzysz- FOTO Andrzeja Kopiczyńskiego, śpiewa- tof Daukszewicz, Andrzej Grabarczyk, DO POŁOWY INTERLINII ków operowych Andrzeja Hiolskiego reżyserzy Andrzej Konic i Jarosław 5,292 mm i Bernarda Ładysza. Po 2001 roku Żamojda, prof. Zbigniew Religa. Jest 2,646 mm kilkakrotnie nad Jeziorem Białym duża szansa na to, że impreza powróci. FOTO DOŁEM 3,48 Zawody wędkarskie aktorów. Na łódce od lewej: Krzysztof Daukszewicz i Andrzej Jakimiec. Fot. ze zbiorów L. Cieślika ZAWIESZENIE DOLNE 272,188

93 Dzierżawcy łowisk stosują rozma- 20 cm średnicy, a odległość między ite obostrzenia. Dla wielu niedopusz- nimi nie może być mniejsza niż 1 m. czalny jest połów nocny, jednak dla Także odległość między wędkujący- doświadczonych wędkarzy wydaje się mi musi być minimum 5 m. Wymia- specjalne zezwolenia. Z łodzi można ry ochronne ryb wynoszą: suma do łowić od 1 maja do końca roku. Przy- 70 cm; sandacza i szczupaka do 50 cm; nęty z ryb muszą być wymiarowe dla siei i troci do 35 cm; pstrąga i lipienia danego okresu. Wędkarz ma obowią- do 30 cm (tylko w systemie now kill, zek przestrzegać dziennych limitów by złowioną rybę zwrócić do wody); połowowych ilościowych i wagowych, klenia, lina, miętusa i okonia 25 cm; ja- nie może zabierać ryb mających zia i wzdręgi 15 cm. Pozostałe nie mają mniejsze wymiary od dopuszczal- ograniczeń. Dobowe limity połowowe nych w okresie ochronnym, musi wynoszą: sum 1 sztuka; troć jeziorowa, prowadzić rejestr połowów i rozliczać sandacz, szczupak, sieja, boleń, lipień, się z gospodarzem. Nie można łowić pstrąg potokowy (łącznie) 2 sztuki; lin z mostów oraz w odległości mniej- 4 sztuki; węgorz 2 sztuki; kleń 3 sztuki. szej niż 50 m od rozstawionych sieci Łączna ilość tych gatunków nie może i od obiektów piętrzących wodę, za- przekroczyć 10 sztuk. Ograniczenia bronione jest przebywanie na torach dotyczą okonia – 3 kg, a innych 5 kg. wodnych. Również odległość wędku- Nie ma przeszkód w połowie tołpygi jących od siebie jest ściśle określona: oraz leszcza. Niektóre ryby posiada- przy metodzie gruntowo-spławikowej ją okres ochronny, wtedy nie wolno na brzegu 10 m, 25 m między łodzia- ich łowić. Bolenia i szczupaka od mi, 50 m od łodzi do stojących na 1 stycznia do 30 kwietnia, sandacza od brzegu, przy spinningu i trollingu od- 1 stycznia do 31 maja, lipienia od 1 mar- powiednio 25 i 50 m, a przy muchowej ca do 31 maja, sieję od 1 października wyłącznie 50 m. Przy metodzie pod- do 31 grudnia, pstrąga potokowego lodowej są wykonywane otwory do od 1 września do 31 grudnia, suma od 1 listopada do 30 czerwca, węgorza od 15 czerwca do 15 lipca. Szczupak. Fot. ze zbiorów M. Sznejdera Wędkarz nie lubi się wałęsać. Jego celem na cały dzień jest konkretne łowisko, co najwyżej zmienia miejsca „zapuszczania robaka”. A wybór jest trudny z racji wielu propozycji i ofert. Osobom nieznającym terenu przyda się rekonesans wcześniej omówiony- mi szlakami. Rozwój rybostanu i jego wielkość zależy od wielu czynników. Jednym z najważniejszych jest ochrona czy- stości wód i zapewnienie równowa- gi biologicznej. Najszlachetniejsze gatunki – łososiowate i koregonidy – wymagają wody mocno natlenionej, dla której zagrożeniem jest rozwój glonów planktonowych. Dużą wagę

94 przywiązuje się przeto do utrzyma- TYTUŁ nia niszczących plankton populacji 66,729 mm ryb drapieżnych. Jednak gospodarka musi być racjonalna, by nie zakłó- TEKST cać równowagi międzygatunkowej. 88,504 mm Warstwę siarkowodoru tworzą także dopływy ścieków i zanieczyszczeń od FOTO sztucznych nawozów. Wpływ na to DO POŁOWY INTERLINII ma zbyt intensywne zagospodaro- 5,292 mm wanie turystyczne, łączące się także 2,646 mm z niszczeniem roślinności nawodnej i nadbrzeżnej. Obowiązkiem węd- FOTO DOŁEM karzy, służącym ich interesom, jest 3,48 utrzymanie czystości przy ciekach i akwenach oraz na ich brzegach, ZAWIESZENIE DOLNE a także dbanie o okoliczną roślinność. 272,188 Stosowanie przez nich zanęt powinno Chłopcy z „leszczynówkami” na jeziorem Necko. Fot. Cz. Bogatkiewicz, ok. 1935 r. być prowadzone z umiarem. Zbiory Muzeum Ziemi Augustowskiej

Wędkarze. Fot. M. Chodacz

95 Jezioro Paniewo. Fot. G. Haraburda

96 TYTUŁ 66,729 mm

ŁOWISKA NA TEKST AUGUSTOWSZCZYŹNIE 88,504 mm FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm Państwowe Gospodarstwo Wodne „Wody Polskie”, a ściślej Regionalny FOTO DOŁEM Zarząd Gospodarki Wodnej w Bia- 3,48 łymstoku, wyznaczyło na obszarze powiatu augustowskiego 24 obwody ZAWIESZENIE DOLNE rybackie, które na podstawie prze- 272,188 targów wydzierżawiane są firmom i osobom fizycznym. One zarządzają w jego imieniu łowiskami. Obejmu- ją zlewnie Kanału Augustowskiego i związanych z nim rzek – Rospudy i Czarnej Hańczy, wpadającej do Bie- brzy Jegrzni, wraz z dopływami i sta- rorzeczami, a także innych zbiorników o ciągłym bądź okresowym natural- Jezioro Sajno. Fot. G. Haraburda nym dopływie lub odpływie ich wód.

97 Zlewnia Kanału Augustowskiego

Kanał Augustowski wykorzystu- Gospodarstwo Rybackie je rynnę polodowcową wypełnioną „Augustów” (Adam Skoczko) jeziorami. Aż około 40 km stanowią zajmuje się następującymi akwenami, przekopy, a prawie 30 km skanalizo- związanymi z tym systemem wodnym: wane rzeki. Wiążą się z nim inne cieki – zalewy, kanały ulgi i derywacyjne Jezioro Białe Augustowskie (Kre- oraz zbiorniki retencyjne. Regionalny chowieckie) – sielawowe. Ma 476,6 ha Zarząd Gospodarki Wodnej w Bia- powierzchni, głębokość maksymalną łymstoku administruje 82 km tego 30 m, średnią 8,7 m. Poprzez śluzę połączenia. Podzielił obiekt z wszelki- Przewięź łączy się ze Studzienicznym, mi wpływającymi do niego wodami a rzeczką Klonownicą z Neckiem. Ostat- na kilka obwodów rybackich. nio jest mocno zarybiane sielawą.

Jezioro Białe. Fot. J. Osewska

Wędkarz na Jeziorze Białym. Fot. G. Haraburda

98 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST 88,504 mm

FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm

FOTO DOŁEM 3,48

ZAWIESZENIE DOLNE 272,188

Jezioro Studzieniczne. Fot. G. Haraburda

Jezioro Studzieniczne – sielawowe. 1,3 m. Zbiornik o sztucznie podnie- Ma 250,1 ha powierzchni, głębokość sionym poziomie wody dla potrzeb maksymalną 30,5 m, średnią 8,7 m. rudni działającej od końca XVI do Zdarza się w nim karp. początku XIX wieku. Z systemem augu- Staw Swoboda (dawniej Czarne, Śle- stowskim związany pośrednio rzeczką pe) – linowo-szczupakowe. Jeziorko Królówką, przepływającą od jeziora o sztucznie ustalonej wysokości wody, Studzienicznego do Białego, pełniącą długości 180 m, o brzegach zatorfio- funkcję kanału ulgi śluzy Przewięź. nych (dostęp w bliskości śluzy Swo- Staw Księdzowski (Studzieniczański) boda). Odchodzi od niego na wschód – linowo-szczupakowy. Ma ok. 7 ha przekop działowy Kanału Augustow- powierzchni. Jest wyodrębniony ze skiego (Kanał Czarnobrodzki), a na Stawu Wojciechowskiego poprzez zachód – kanał Swoboda i rzeczka budowę szosy sejneńskiej około 1898 (kanał ulgi) uchodzące do Jeziora roku. Otoczony podmokłymi łąkami Studzienicznego. i roślinnością torfowiskową, z rzadkimi Staw Wojciechowski (Królewek) – gatunkami: czermienią błotną i bobr- linowo-szczupakowy. Ma 22,6 ha po- kiem trójlistkowym. Łowi się na nim wierzchni, głębokość do 3,1 m, średnią wyłącznie sprzętem stawnym.

99 Sajno – sielawowe. Największy akwen miasta Augustowa i powiatu, spełnia funkcję zbiornika retencyjnego, stąd występują na nim częste wahania lustra wody. Ma 522,5 ha powierzchni, głębokość do 27 m, średnią 10 m. Zasilane jest najmocniej Kanałem Bystrym oraz rzekami Lejzorówką, Czarnuchą (od Świętego Jana), jako prąd idący przez środek akwenu – Starą Rudę (Rudawkę), ma odpływy: Sajownicę z Młynówką. W 1569 roku wspominane w nim były łosoś i sieja. Gromadzi mocno zróżnicowany rybostan. Spotyka się w nim stynkę. Odbu- dowywana jest populacja sandacza i sielawy. Jezioro Sajno. Fot. G. Haraburda

Jezioro Sajno. Fot. M. Chodacz

100 Jeziorko (Sajenek) – leszczowe. Ba- TYTUŁ sen wydzielony w latach 1897–1898 66,729 mm z Sajna budową grobli pod linię kole- jową i Szosę Grodzieńską. Ma 68,2 ha TEKST powierzchni, głębokość maksymal- 88,504 mm na wynosi 26 m, średnia 5,7 m. Jest w nim sandacz. FOTO Staw Sajenek – leszczowe. Jezioro DO POŁOWY INTERLINII o sztucznie podniesionym stanie 5,292 mm wody na potrzeby XVII-wiecznej rudni, 2,646 mm a potem młyna. Ma 35,8 ha powierzchni, największa głębokość wynosi 12,6 m, FOTO DOŁEM średnia 4 m. Spotyka się w nim san- 3,48 dacza i karpia. ZAWIESZENIE DOLNE 272,188

Widok z mostka między Jeziorkiem a Stawem Sajenek. Fot. M. Chodacz

Jezioro Sajenek. Fot. J. Osewska

101 Serwy – sielawowe. Główny zbior- Paniewo – leszczowe. Położone mię- nik retencyjny zasilający stanowisko dzy kanałem Orlewo a kanałem Pa- szczytowe systemu, o rzadkiej formie niewo ze śluzą. Jego obszar wynosi wytopiskowo-rynnowej, lustro pod- 39,8 ha, głębokość maksymalna 12,5 m, lega dużym wahaniom. Ma 460,3 ha średnia 4,9 m. powierzchni, największa głębokość wynosi 41,5 m, średnia 14,1 m. Znajdu- ją się w nim m.in. żerowiska siei. Staw Gorczycki – linowo-szczupakowe. Jezioro zamykające od wschodu stanowisko szczytowe systemu, o sztucznie podniesionym poziomie lustra wody na potrzeby XVII-wiecznej rudni. Ma 22,1 ha powierzchni, głębo- kość maksymalna wynosi 3,5 m, śred- nia 1 m. Rozlewisko, silnie zamulone przy ujściu kanału, z torfowiskami wysokimi. Rybacy na nim nigdy nie używali niewodów a wyłącznie sprzęt zastawny. Orle – linowo-szczupakowe. Położone pomiędzy śluzą Gorczyca a kanałem Orlewo. Ma 25,2 ha powierzchni, głę- bokość maksymalna wynosi 4,7 m, średnia 1,9 m. Jezioro Serwy. Fot. G. Haraburda

Jezioro Paniewo. Fot. G. Haraburda

102 Krzywe – linowo-szczupakowe. Znaj- TYTUŁ duje się poniżej śluzy Paniewo, za- 66,729 mm myka je od wschodu śluza Perkuć. Ma 21,6 ha powierzchni, maksymalna TEKST głębokość wynosi 6 m, średnia 2,3 m. 88,504 mm Łączy się przesmykiem z jeziorem Kruglak (8,3 ha), położonym w rezer- FOTO wacie Perkuć, wyłączonym z eksplo- DO POŁOWY INTERLINII atacji rybackiej. 5,292 mm 2,646 mm

FOTO DOŁEM 3,48

ZAWIESZENIE DOLNE 272,188

Wędkarze na Jeziorze Krzywe. Fot. G. Haraburda

103 Mikaszewo – leszczowe. Ma 126 ha powierzchni, głębokość wynosi do 15 m, średnia 5,6 m. Kanał Perkuć łączy je z Jeziorem Krzywe, a Przekop z jeziorkiem Mikaszówek. Mikaszówek – linowo-szczupakowe, zatorfione. Ma 17,3 ha, maksymalna głębokość wynosi 4,7 m, średnia 1,9 m. Ma połączenie ze stawem i śluzą Mikaszówka.

Gospodarstwo Rybackie „Augu- stów” administruje także: połową rzeki Klonownica (do mostu na szosie suwalskiej) od strony Białego, derywacyjnym Kanałem Bystrym, rzekami Stara Ruda (Rudawka) od źródeł do Sajna, Sajownica, Netta i Młynów- ka do młyna w Białobrzegach, oraz biegiem Kanału Augustowskiego od Klonownicy do połączenia z Czarną Jezioro Mikaszówek. Fot. G. Haraburda Hańczą.

Jezioro Mikaszewo. Fot. G. Haraburda

104 Gospodarstwo Rybackie TYTUŁ Polskiego Związku 66,729 mm Wędkarskiego w Suwałkach zarządza zbiornikami: TEKST 88,504 mm Necko – sielawowe. Powierzchnia 400 ha, największa głębokość 25 m, FOTO średnia 10,1 m. Zasilane jest przez DO POŁOWY INTERLINII jezioro Rospuda wodami rzeki tej 5,292 mm nazwy oraz Kamionki (zwanej też 2,646 mm Kamiennym Brodem lub Pruską), a wypływa z niego Netta. Rzeczką FOTO DOŁEM Klonownicą jest połączone z Jezio- 3,48 rem Białym. Poddane jest najwięk- szej presji turystycznej (kąpieliska, ZAWIESZENIE DOLNE ośrodki wypoczynkowe, hotele, wy- 272,188 ciąg do nart wodnych, sanatorium). Zbiornik został wyłączony z połowów sieciowych, z wyjątkiem krótkiego okresu przepływu węgorzy, odławia- nych więcierzami. Jezioro Necko. Fot. ze zbiorów L. Czokajło/J. Koniecko

Zachód słońca nad jeziorem Necko. Fot. M. Chodacz

105 Rospuda – sandaczowe. Rozdzielone z Neckiem 200-metrowym przesmykiem i trzcinowiskiem. Powierzchnia 104 ha, największa głębokość 10,1 m, średnia 5,1 m. Wpływa do niego rzeka Rospuda, która nanosząc dużo żwiru i kamienia stworzyła żerowisko dla miętusa. Netta – rzeka a właściwie jej zalew od wypływu do węzła wodnego Augu- stów (śluza i jaz). Klonownica – fragment rzeki od Nec- ka do mostu drogowego na szosie suwalskiej. Widok na rzekę Klonownicę. Fot. M. Chodacz

Rzeka Netta. Fot. G. Haraburda

106 Zarząd Okręgu Polskiego TYTUŁ Związku Wędkarskiego 66,729 mm w Białymstoku dzierżawi cieki: TEKST Kanał Augustowski – od śluzy augu- 88,504 mm stowskiej do połączenia z Biebrzą, z do- pływami Turówka, Węgrówka, Tajenka. FOTO Netta – od mostu w Białobrzegach DO POŁOWY INTERLINII do połączenia z dolnym biegiem Ka- 5,292 mm nału Augustowskiego z dopływami 2,646 mm Kolniczanką, Czerwonką, Sosnówką, Jaziewką. FOTO DOŁEM 3,48 Stanowiące krainę pstrąga i lipienia: Kanał Augustowski – od połączenia ZAWIESZENIE DOLNE z Czarną Hańczą do granicy państwa 272,188 wraz z dopływami Pieciówką i Male- szówką oraz Wołkuszanką. Czarna Hańcza – od granicy Wigier- skiego Parku Narodowego w Studzia- nym Lesie do Kanału Augustowskiego z dopływami m.in. Kalną, Paniówką, zbierającą wcześniej wody Orlanki. Rzeka Netta. Fot. M. Chodacz

Kanał Augustowski zimą. Fot. G. Haraburda

107 Dzierżawcy – osoby fizyczne: Marek Jesionek z Jeziork opiekuje się Jeziorem Jezierskim (Jeziorki) – lino- Paweł Włodarczyk z Płaskiej jest wo-szczupakowym, powiązanym z sys- dzierżawcą jeziora Pobojno – linowo temem rzeką Turówka. Ma ok. 9,74 ha -szczupakowego, położonego z boku powierzchnia i 4,5 m głębokości mak- linii żeglownej. Ma 23,6 ha powierzch- symalnej. ni, maksymalną głębokość 6,2 m, Barbara Cebeterewicz z Ełku zajmuje średnią 3 m. się gospodarką na Jeziorze Kolno – linowo-szczupakowym, wytopiskowym, związanym z Nettą rzeczką Kolniczan- ką. Zajmuje 264,4 ha, głębokość maksymalna 3,3 m, średnia 1,2 m. Stanowi ono rezerwat jako „ptasi raj”, jest miejscem lęgowym łabędzia niemego. Brzegi ma niedostępne, torfowiskowe, dno z dużą warstwą mułu, stąd być może nazwa jeziora (jaćwieskie kal = błoto). Wystę- puje tu często zjawisko przyduchy. Kazimierz Czyżewski z Tajenka zarzą- dza jeziorem Tajno i wpadającą do Kanału Augustowskiego mało widocz- ną rzeczką Tajenka. To akwen linowo -szczupakowy, o powierzchni 235,6 ha, maksymalna głębokość 6,6 m, średnia 2,6 m. Do zlewni Kanału Augustowskiego należy też jezioro Pogorzałka o typie linowo-szczupakowym i ok. 8 ha powierzchni.

Jezioro Jezierskie (Jeziorki). Fot. G. Haraburda

Jezioro Pobojno. Fot. M. Chodacz

108 TYTUŁ Zlewnia Czarnej Hańczy 66,729 mm

TEKST Spółka Edmunda i Sylwestra 88,504 mm Symonowiczów z Muł i Suwałk dzierżawi obwód Jeziora Szlamy, FOTO w skład którego wchodzą: DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm Szlamy – zbiornik linowo-szczupako- 2,646 mm wy. Przedzielony granicą Polski i Bia- łorusi. Ma 106 ha powierzchni (część FOTO DOŁEM polska 66.3 ha), głębokość maksymal- 3,48 na wynosi 4,6 m, średnia 1,2 m. Głębokie – linowo-szczupakowe. Ma ZAWIESZENIE DOLNE 28,9 ha powierzchni, głębokość mak- 272,188 symalna wynosi 11 m, średnia 3,5 m. Z Czarnej Hańczy odchodzi 1 km Ka- nał Szlamicy, a za nim 4 km rzeka Szlamica, łącząca wyżej wymienione akweny. Odprowadzają one nadmiar wody, chroniąc system Kanału Augu- stowskiego. Należą do krainy pstrąga i lipienia, bywa kleń.

Wiesław Puczyłowski z Mołowistego zajmuje się jeziorem Wiązowiec – linowo-szczupakowym, z ciekiem łączącym z jeziorem Szlamy, przedzielone granicą z Białorusią (w Polsce ok. 5 ha).

Jezioro Szlamy. Fot. G. Haraburda

Szlamica. Fot. G. Haraburda

109 Zlewnia Rospudy

Z Kanałem Augustowskim po- Blizienko – leszczowe. Ma powierzch- średnio jest związana wpadająca nię 38,8 ha, największa głębokość wy- do Necka rzeka Rospuda. Należy do nosi 16,8 m, średnia 6,3 m. krainy pstrąga i kiełbia. W jej zlew- Blizno – sielawowe. Ma obszar 238 ha, ni znajdują się nie tylko jej dopływy, głębokość maksymalna wynosi 28,8 m, ale i zbiorniki wodne. średnia 10 m. Blizna – rzeka wypływająca z jeziora Gospodarstwo Rybackie Blizno o długości 32 km. Za jej dopływ PZW w Suwałkach uważana jest Szczeberka, choć jest zajmuje się całym biegiem rzeki rzeką dłuższą – 55,9 km i zbiera wody od spiętrzenia w Raczkach do ujścia Podkrólewianki i Olszanki. Wszystkie w Necku. Poza tym administruje te rzeki tworzą od lat 50–60. XX wieku jeziorami i rzekami: gęstą sieć melioracyjną.

Jezioro Blizno. Fot. G. Haraburda

Jezioro Blizienko. Fot. G. Haraburda

110 Zarząd Okręgu PZW rezerwat krajobrazowy „Jezioro Kalej- TYTUŁ w Białymstoku ty”. Jest połączone Dłużanką z dopły- 66,729 mm zarządza Jeziorem Długim (błędnie wem Rospudy – Blizną. Do wydłużo- nazywanym Kalejtami). Jest to jezio- nego akwenu od strony południowej TEKST ro leszczowe o powierzchni 159,7 ha, przylega wydzielona małym przesmy- 88,504 mm głębokość maksymalna wynosi 12 m, kiem zatoka Kaleta (od której wzięło średnia 4,7 m. Z obrzeżem stanowi się drugie określenie akwenu). FOTO DO POŁOWY INTERLINII Jezioro Kalejty. Fot. M. Chodacz 5,292 mm 2,646 mm

FOTO DOŁEM 3,48

ZAWIESZENIE DOLNE 272,188

Jezioro Kalejty. Fot. M. Chodacz

111 Gospodarstwo Michał Osewski z Suwałk Rybacko-Wędkarskie „Łomża” dzierżawi jeziora: (Mirosław Godula) zarządza jeziorem Jałowo – leszczowym. Ma Tobołowo – sandaczowe. Ma po- powierzchnię 17,5 ha, głębokość mak- wierzchnię 51,4 ha, głębokość maksymalna wynosi 11,9 m, średnia 5,2 m. symalna wynosi 9,4 m, średnia 4,1 m. Łączy się rzeczką Jałówką z Rospudą Połączone jest przesmykiem zaro- w Świętym Miejscu. Powiązane są śniętym trzciną z wyodrębnionym już z nim dwa Jeziorka Ślepe. z niego przez hydrografów następ- nym akwenem. Kopanica – sandaczowe. Jest trakto- wane jeszcze łącznie z kolistym leśnym jeziorem Czarne. Zajmuje 26,3 ha, głębokość maksymalna wynosi 6,5 m, średnia 3,7 m. Niegdyś zbiornik łączył się kanalikiem z jeziorem Blizienko, który spłycił się i zarósł.

Mirosław Zyskowski z Augustowa dzierżawi leśne jezioro Busznica – sielawowe. Zbiornik wytopiskowy o kształcie owalnym, o powierzchni 49,4 ha. Na ogół płytki z dużym kraterem w części centralnej, sięgającym 48 m głęboko- ści. Głębokość średnia wynosi 6,8 m. Jezioro Tobołowo. Fot. M. Chodacz Akwen połączony jest zamierającą strugą z Blizną. Żyją w nim leszcze, Jezioro Busznica. Fot. M. Chodacz szczupaki, płocie, węgorze, okonie.

112 TYTUŁ Zlewnia Jegrzni, dopływu Biebrzy 66,729 mm

TEKST Gospodarstwo 88,504 mm Rybacko-Wędkarskie „Łomża” dzierżawi FOTO jezioro Kukowo (właściwa nazwa DO POŁOWY INTERLINII Krzewa Duża) – sandaczowe, z odpły- 5,292 mm wem do rzeki Przepiórki. Jest położo- 2,646 mm ne w głębokiej kotlinie. Ma powierzch- nię 19,7 ha, maksymalną głębokość FOTO DOŁEM 11,8 m, średnią 5,2 m. 3,48

Eugeniusz Zdzisław Bobran ZAWIESZENIE DOLNE z Dreństwa dzierżawi 272,188 jezioro Dreństwo (Dręstwo) – siela- Jezioro Dreństwo. Fot. G. Haraburda wowe. Ma obszar 504,2 ha, największa głębokość wynosi 25 m, średnia 8,5 m. Do obwodu należy Jegrznia od wy- pływu z jeziora do bagna Zgniłka.

Jan Skowroński z Barszczy gospodaruje jeziorem Kroszewo – linowo-szczupakowe. Ma powierzchnię 26,6 ha, jego maksymalna głębokość wynosi 4,3 m, średnia 2,1 m.

Poza tym do zlewni przynależy linowo-szczupakowe jezioro Reszki (właściwa nazwa Krzewa Mała), o powierzchni ok. 8 ha i głębokości do 8 m. Jezioro Kroszewo. Fot. G. Haraburda

Jezioro Kukowo. Fot. G. Haraburda

113 Jezioro Paniewo. Fot. G. Haraburda

114 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST ZAKOŃCZENIE 88,504 mm FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm Już od pradawnych czasów ryby były wizytówką Augustowa. W dziewiętna- FOTO DOŁEM stowiecznych podręcznikach geogra- 3,48 fii zachwalano augustowskie sielawy. Sławą cieszy się legendarna wigierska ZAWIESZENIE DOLNE sieja oraz smażone stynki – przysmak 272,188 miejscowych gospodyń.

Wędkarz na Kanale Bystrym. Fot. G. Haraburda

115 Tutejsza gastronomia podaje zupy rybne, faszerowanego szczupaka, lina w śmietanie, sandacza w sosie śmie- tanowo-grzybowym, okonia w sosie kurkowym, karpia w galarecie i wiele innych pyszności. Jedna z restauracji zachwala nawet łososia marynowane- go w brukselkach, pstrąga w zielenicy i miętusa kung-fu (z ryżem). Niektórzy smakosze preferują ryby smażone saute, chociaż zdrowsze są pieczone. Najwięcej jest amatorów wędzonych, zwłaszcza węgorzy. Sklepy oferują marynaty.

Fot. Dania z augustowskich ryb

116 Ikra łososiowatych jest do dziś TYTUŁ (jako kawior) wyróżnikiem luksusu. 66,729 mm Ryby są synonimem zdrowia. Ich kon- sumpcja wzbogaca organizm w peł- TEKST nowartościowe, lekkostrawne, łatwo 88,504 mm przyswajalne białka, witaminy (A, E, z grupy B), rzadkie pierwiastki: sód, FOTO potas, wapń, magnez, fosfor oraz DO POŁOWY INTERLINII tłuszcze i niezbędne nienasycone 5,292 mm kwasy tłuszczowe EPA i DHA. 2,646 mm Rybę można skonsumować nie tylko w bogatym w bary, restauracje, FOTO DOŁEM smażalnie, wędzarnie ośrodku powia- 3,48 towym, ale i w Barszczach, Białobrze- gach, Szczebrze, Przewięzi, Suchej ZAWIESZENIE DOLNE Rzeczce, Płaskiej, Mikaszówce, Ru- 272,188 dawce, Danowskich, Kopanicy, Tobo- łowie, Bryzglu oraz w prowadzących własną kuchnię kwaterach agrotury- stycznych i pensjonatach, które coraz częściej stają się także ośrodkami wędkarskimi. Jeziora, rzeki i stawy pełne ryb są gwarancją udanego wypoczynku dla pasjonatów wędkarstwa. Infrastruk- tura turystyczna jest dostosowana do ich potrzeb. Można tu wypożyczyć sprzęt i łódki, które pozwalają korzy- stać z bogatych zasobów tutejszych akwenów oraz cieszyć się możliwo- ścią udanych połowów.

Fot. Dania z augustowskich ryb

117 Niezaprzeczalnie Ziemia Augu- stowska jest rajem dla wędkarzy. O atrakcyjności tutejszych łowisk nie trzeba przekonywać tych, którzy gościli już w tych stronach. Czysta woda, świeże powietrze, spokój oraz rozwinięta infrastruktura wędkarska i turystyczna stanowią niepodważalne atuty, które przyciągają amatorów tej formy spędzania wolnego czasu. Wędkowanie o wschodzie słońca na jeziorze Sajno. Fot. G. Haraburda

118 TYTUŁ 66,729 mm

TEKST Spis treści 88,504 mm FOTO DO POŁOWY INTERLINII 5,292 mm 2,646 mm Wprowadzenie...... 5 FOTO DOŁEM 3,48 Szlaki papieskie...... 11 ZAWIESZENIE DOLNE 272,188 Szlaki kajakowe...... 23

Szlaki żeglarskie...... 37

Szlaki piesze...... 47

Szlaki rowerowe...... 57

Szlaki konne...... 77

Ryby – na każdym szlaku...... 85

Łowiska na Augustowszczyźnie...... 97

– Zlewnia Kanału Augustowskiego...... 98

– Zlewnia Czarnej Hańczy...... 109

– Zlewnia Rospudy...... 110

– Zlewnia Jegrzni, dopływu Biebrzy...... 113

Zakończenie...... 115

119 Wędkarz nad rzeką. Fot. M. Chodacz Unia Europejska Europejski Fundusz Morski i Rybacki

   

ISBN 978-83-922903-6-0