Agnieszka Tokarska-Osyczka, Sebastian Pilichowski* Ocena Zagrożeń I Aktualizacja Rejestru Pomników Przyrody Ożywionych Zielo

UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI • ZESZYTY NAUKOWE NR 162 Nr 42 IN ŻYNIERIA ŚRODOWISKA 2016

AGNIESZKA TOKARSKA-OSYCZKA, SEBASTIAN PILICHOWSKI*

OCENA ZAGRO ŻEŃ I AKTUALIZACJA REJESTRU POMNIKÓW PRZYRODY O ŻYWIONYCH ZIELONEJ GÓRY W JEJ NOWYCH GRANICACH

S t r e s z c z e n i e W artykule zostały przedstawione wyniki ogólnej inwentaryzacji przyrodniczej i opisane zagro żenia antropogeniczne i przyrodnicze dla 53 istniej ą- cych pomników przyrody o żywionej na terenie Zielonej Góry. Stwierdzono nieliczne wyst ępowanie zagro żeń przyrodniczych, a najwi ększym zagro że- niem antopogenicznym wobec wybranych drzew jest spływ soli technicznej zim ą i wiosn ą. Ogóln ą kondycj ę badanych pomników przyrody oceniono jako dobr ą lub bardzo dobr ą. Stare drzewa, w tym egzemplarze pomnikowe – oprócz swojej ogromnej warto ści przyrodniczej – pozytywnie wpływaj ą na odbiór danego miejsca, dlatego nasze badania pozwol ą na aktualizacj ę danych zawartych w rejestrach oraz na badania porównawcze w przyszło- ści.

Słowa kluczowe: pomnik przyrody, pomiar, ochrona przyrody, Zielona Góra, zagro że- nia, rejestr, uszkodzenie

WST ĘP

Drzewa, a zwłaszcza te b ędące pomnikami przyrody, nale żą do niezwykle cennych elementów krajobrazu, gdy ż podnosz ą estetyk ę miejsc, w których s ą zlokalizowane. Są równie ż bankiem genów, np. d ąb Chrobry rosn ący w okolicy Pio- trowic (pow. polkowicki). Ponadto tak żywe, jak i obumieraj ące osobniki dostar- czaj ą po żywienia, zapewniaj ą miejsce bytowania, rozrodu i rozwoju licznym or- ganizmom reprezentuj ącym rozmaite grupy systematyczne. Według wylicze ń Pietrzak i Zawadki [2009], drzewa stanowi ą około 95% wszystkich pomników przyrody zarejestrowanych w Polsce. Niestety ci ągle po- garszaj ący si ę stan środowiska naturalnego wpływa na przyspieszenie procesu

* Uniwersytet Zielonogórski, Wydział Nauk Biologicznych Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 103 zamierania wiekowych drzew. Co wi ęcej stanowi to przyczyn ę rzadszego speł- niania kryteriów, pozwalaj ących uzna ć osobnika za pomnik, przez młodsze drzewa [Kasprzak 2011].

Tab. 1. Orientacyjne warto ści obwodów i pier śnic pni drzew, które mog ą by ć uznane za pomnik przyrody [Kasprzak 1992] Tab. 1. Proposed values of the circumference at breast height (1.3 m) and diam- eter of the tree trunks for trees which can be considered natural monuments [Kasprzak 1992] wymiary (cm) Lp. Gatunki obwód pier śnica bez czarny, bez koralowy, cis pospolity; wszystkie ga- 1. tunki: jałowca, żywotnika, jarz ąba, cypry śnika, czerem- 100 50 chy leszczyna turecka, tulipanowiec, magnolia, miłorz ąb, so- 2. 150 50 sna limba grab zwyczajny, grusza polna, jabło ń płonka, jawor; 3. 200 70 wszystkie gatunki: brzozy, wi ązu daglezja, iglicznia, perełkowiec; pozostałe gatunki so- 4. sny; wszystkie gatunki: modrzewia, jodły, choiny, je- 250 100 sionu, świerku buk zwyczajny, kasztanowiec zwyczajny, robinia gro- 5. chodrzew, klon, platan; wszystkie gatunki: d ębu, lipy, 300 120 wierzby 6. topola osika 200 70 7. pozostałe gatunki topoli 400 120

Zagadnienia dotycz ące ochrony przyrody w naszym kraju reguluje Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody [Dz. U. 2004. Nr 92 poz. 880] z dalszymi poprawkami. Znajdziemy tam zapisy o celach, zadaniach oraz formach ochrony przyrody o żywionej i nieo żywionej, jak równie ż krajobrazu. Ustawa ta definiuje pomnik przyrody jako pojedynczy twór przyrody o żywionej lub nieo żywionej oraz ich skupiska o szczególnej warto ści przyrodniczej, histo- rycznej, kulturowej lub krajobrazowej. Dodatkowo pomnik przyrody powinien wyró żnia ć si ę cechami indywidualnymi spo śród innych tworów przyrody. Usta- nawiane s ą one w drodze uchwały rady gminy, która okre śla nazw ę obiektu, jego poło żenie, podmioty odpowiedzialne za sprawowanie nadzoru, cele ochrony, w niektórych przypadkach ustalenia dotycz ące czynnej ochrony oraz zakazy wła- ściwe dla tego obiektu (niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektów; uszkadzania i zanieczyszczenia gleby; zmiany u żytkowania terenu czy umiesz- czania tablic reklamowych). W czwartym rodziale artykule 12 ustawy o ochronie przyrody znajdziemy zapis o zasadach uznawania danego tworu przyrody za pomnik, a w artykule 18 o ograniczeniach wzgl ędem tej formy ochrony przyrody. 104 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski

Ustawa nie okre śla żadnych kryteriów uznawania obiektów za pomniki przyrody. W ust ępie trzecim, artykułu 40 w rozdziale drugim wskazano, i ż wła ściwy minister mo że drog ą rozporz ądzenia te wymagania okre śli ć – jednak do dzi ś nie wydano takiego rozporz ądzenia. Warto dlatego zapozna ć si ę z zestawieniem przygotowanym przez Kasprzaka [1992] w którym znajduj ą si ę warto ści obwo- dów i pier śnic [tab. 1] dla konkretnych gatunków. Stanowi ą one orientacyjne dolne granice dla drzew pomnikowych, które to wykorzystuje si ę podczas wykonywania dokumentacji ewidencyjnych zabytkowych założeń parkowych. Najistotniejsz ą warto ści ą niniejszej pracy jest aktualizacja pomiarów pomni- ków z terenu Zielonej Góry w jej nowych granicach. Pozwoli to na rzetelne i ujednolicone badania porównawcze w przyszło ści.

OBSZAR BADA Ń

Zielona Góra w wyniku fuzji administracyjnej z dniem 1 stycznia 2015 roku znacznie powi ększyła swe granice. Zielona Góra poło żona jest w 26. Mezoregio- nie Borów Zielonogórskich, krainy III (Wielkopolsko-Pomorska) [Zielony i Kliczkowska 2010]. W chwili obecnej graniczy od północy z Lasem Nadod- rza ńskim (Oderwald), charakteryzuj ącym si ę wysokim zró żnicowaniem gatun- ków lasotwórczych, a dalej bioró żnorodno ści ą, szczególnie wzgl ędem przewa ża- jących w Zielonej Górze i okolicy borów sosnowych. Zielona Góra po przył ączeniu licznych wsi została podzielona administracyj- nie na dwie dzielnice: Miasto Zielona Góra (w granicach sprzed fuzji) oraz Dziel- nica Nowe Miasto (przył ączone wsie) [Greinert i Drozdek 2015]. W wyniku po- działu do miasta został wł ączony jeden rezerwat – Zimna Woda, a lista pomni- ków przyrody uległa znacznemu rozszerzeniu, szczególnie o drzewa zlokalizowane w okolicznych lasach. Wobec wysokiego zró żnicowania siedlisk, warun- ków i nasilenia antropopresji pomniki przyrody o żywionej maj ą cz ęsto odmienne mo żliwo ści dalszego wzrostu i rozwoju. Zwrócenie uwagi na wspomniany aspekt było celem niniejszej pracy.

MATERIAŁ I METODYKA

Badania przeprowadzono w okresie od kwietnia do maja 2016 roku. Polegały one na przeprowadzeniu ogólnej inwentaryzacji przyrodniczej istniej ących po- mników przyrody ożywionej zlokalizowanych na terenie Zielonej Góry (w jej nowych granicach). Akty prawne ustanawiaj ące omawiane pomniki zostały wy- mienione w CRFOP. Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 105

Dane do bada ń terenowych uzyskano z rejestru pomników przyrody w woje- wództwie lubuskim (dalej Rejestr) udost ępnionego przez Regionaln ą Dyrekcj ę Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopolskim na jej stronie internetowej. Wykonuj ąc ogóln ą inwentaryzacj ę drzew b ędących pomnikami przyrody przyj ęto nazw ę gatunkow ą za Seneta i Dolatowski [2012], dokonano pomiaru obwodu pnia na wysoko ści 1,30 m nad gruntem (w przypadku drzew pochylonych pomiar dokonywany był prostopadle do osi drzewa, a w przypadku drzew wielopniowych mierzono wszystkie pnie o obwodach powy żej 15 cm) oraz okre- ślono ich dokładn ą lokalizacj ę (współrz ędne GPS). W czasie prac sprawdzano, czy drzewa posiadaj ą wła ściw ą tabliczk ę urz ędow ą lub s ą oznaczone w jakikol- wiek inny sposób. Podczas wykonywania przegl ądu pomników przyrody o żywionej zwracano uwag ę na takie aspekty jak: kondycja ogólna drzewa, sposób u żytkowania gruntu czy mog ące wpływa ć negatywnie na pomnik przyrody zagro żenia antropogeniczne i przyrodnicze. W przypadku kondycji ogólnej autorzy wskazali w artykule drzewa zamiera- jące oraz te, na które nale ży zwróci ć szczególn ą uwag ę, gdy ż w niedalekiej przy- szło ści mog ą zagra żać człowiekowi i jego własno ści. Za czynniki antropogeniczne uznano wszystkie formy bezpo średniego i po średniego wpływu człowieka na środowisko. Najbardziej obci ąż aj ącymi czynnikami s ą zanieczyszczenia po- wietrza dostaj ące si ę do atmosfery z emisji ska żeń przez przemysł, transport i go- spodark ę komunaln ą [Szczeci ńska 2008] oraz niewła ściwe stosowanie środków ochrony ro ślin, czy wadliwa piel ęgnacja [Baranowski 2009]. Kasprzak [1992] dodaje, że najcz ęstszymi szkodami ze strony ludzi wzgl ędem drzew pomnikowych jest niszczenie lub kradzie ż tabliczek urz ędowych, rozpalanie ognisk w pobli żu obiektów chronionych, za śmiecanie ich otoczenia, niszczenie kory drzew, czy lokalizowanie budynków i urz ądze ń technicznych w strefie ochronnej. Po- niewa ż znaczna cz ęść pomników znajduje si ę w s ąsiedztwie zabudowy miekszla- nej, nie wymieniano tego faktu jako zagro żenia. Czynniki zwi ązane z działalno- ści ą człowieka – zarówno dewastacyjn ą, jak i ochronn ą – są losowe i zale żą od postaw reprezentowanych przez indywidualne osoby. Do grupy zagro żeń przyrodniczych zakwalifikowano uszkodzenia powodowane przez: mikroorganizmy i makroorganizmy, jak równie ż pochodzenia abiotycznego. Najpowa żniejszym zagro żeniem dla pomników przyrody mog ą by ć organizmy zwierz ęce żeruj ące na ro ślinach [Baranowski 2009], powoduj ące goło żery, czyli cz ęś ciowe b ądź cał- kowite pozbawienie drzewa ulistnienia. W tabeli 2, wśród obserwacji zagro żeń zwrócono uwag ę tak że na opis stanu kondycji drzewa, tj. obecno ść ubytków, uszkodze ń zagra żaj ących życiu pomnika i innych. Ponadto porównano uzyskane pomiary obwodu pni z danymi zawartymi w rejestrze i wyliczono przyrost lub ubytek według wzoru: X = (obwód 2016/obwód rejestr)·100%. 106 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski

Twory pomnikowe, których dane przyrostowe oznaczono w tabeli 2 zostan ą omówione w dalszej cz ęś ci tekstu. Przyrosty i ubytki wyliczono jedynie dla po- mników, których obwody były identyfikowalne w Rejestrze. Podczas bada ń terenowych wykonano równie ż dokumentacj ę fotograficzn ą inwentaryzowanych drzew – widok ogólny i szczegóły warte uwagi. Udost ępniony przez Generaln ą Dyrekcj ę Ochrony Środowiska (GDO Ś) Geo- serwis (geoserwis.gdos.gov.pl) to bogata aplikacja internetowa umo żliwiaj ąca przegl ądanie ró żnego rodzaju map. Zgodnie z życzeniem u żytkownika mo żliwe jest wyszukanie wszystkich zarejestrowanych form ochrony przyrody, zdefinio- wanych w ustawie o ochronie przyrody z 2004 roku oraz innych, w tym obszarów sieci Natura 2000. Na potrzeby niniejszej pracy, autorzy korzystali z bazy rozmieszczenia pomników przyrody w Zielonej Górze oraz przypisanych im galerii zdj ęć i skojarzonych informacji z Centralnego Rejestru Form Ochrony Przyrody (CRFOP). Niniejsze informacje obejmuj ą: nazw ę, dat ę ustanowienia, typ pomnika, rodzaj tworu, opis pomnika, dane aktu prawnego o utworzeniu, ustano- wieniu lub wyznaczeniu, poło żenie formy ochrony przyrody, ochron ę i zarz ądza- nie (nazwa sprawuj ącego nadzór). W tabeli 2 wskazano braki w Geoserwisie: G – niepodana nazwa gatunkowa, L – niepełny opis lokalizacji, Z – brak zdj ęć lub zamieszczone zdj ęcia nie dotycz ą danego pomnika przyrody.

WYNIKI

Zinwentaryzowano 53 pomniki przyrody o żywionej [tab. 2] spo śród 59, znajduj ących si ę w obr ębie powi ększonych granic administracyjnych Zielonej Góry. Wśród nich znalazły si ę pojedyncze osobniki drzew lub ich skupienia oraz jedno pn ącze (bluszcz pospolity). Jeden z pomników – 38 modrzewi europejskich (pier- wotnie 39) – nie został zinwentaryzowany z powodu braku oznakowania i niemo żliwo ści ustalenia, które osobniki zostały obj ęte ochron ą. Najwi ększy udział w badaniu miały d ęby szypułkowe ( Quercus robur ) – 27 pomników, z czego pi ęć to skupienia drzew. Ł ącznie zmierzono obwody pni 57 d ębów szypułkowych. Inwentaryzacji poddano równie ż: sze ść cisów pospolitych ( Taxus baccata ) (razem trzy pomniki), pi ęć buków zwyczajnych ( Fagus sylvatica ) (w tym jedna odmiana ‘Pendula’ i dwie ‘Purpurea’), cztery graby pospolite ( Carpinus betulus ) (razem dwa pomniki), cztery kasztany jadalne ( Castanea sativa ) (razem trzy pomniki), trzy cypry śniki błotne ( Taxodium distichum ) (razem dwa pomniki), dwa platany klonolistne ( Platanus x hispanica ), po jednym osobniku: bluszczu pospolitego ( Hedera helix ), dębu w ęgierskiego ( Quercus frainetto ), jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior ), lipy długoogonkowej ( Tilia tomentosa ‘Pendula’, syn. Tilia petiolaris ), lipy drobnolistnej ( Tilia cordata ), miłorz ęba dwuklapowego ( Ginkgo biloba ), modrzewia europejskiego ( Larix decidua ), sosny żółtej ( Pinus ponde- rosa ) oraz topoli kanadyjskiej ( Populus canadensis ). Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 107

32 pomniki posiadały tabliczk ę lub inn ą form ę po świadczaj ącą status pomnika (tablica opisowa). Dane porównawcze dotycz ące obwodu pnia poszczególnych osobników w obr ębie gatunków niekiedy znacznie ró żni ą si ę mi ędzy sob ą, co świadczy o słabej aktualizacji pomiarów. Najkrócej obj ęte ochron ą s ą d ęby szy- pułkowe „Mieszko”, „Dobrawa” oraz szpaler osiemnastu d ębów szypułkowych, którym nadano status ochronny w 2014 roku. Zaobserwowano, że instytucje sprawuj ące nadzór nad pomnikami znakuj ą je w sposób wybiórczy. Zdarza si ę, że drzewa znajduj ące si ę na terenach przynale żnych do jednego zarz ądcy raz s ą oznakowane, a raz nie. Badane drzewa reprezentuj ą siedem gatunków rodzimych (buk zwyczajny, cis pospolity, d ąb szypułkowy, grab pospolity, jesion wyniosły, lipa drobnolistna, modrzew europejski) oraz osiem gatunków obcych (cypry śnik błotny, d ąb w ę- gierski, kasztan jadalny, lipa długoogonkowa, miłorz ąb dwuklapowy, platan klonolistny, sosna żółta, topola kanadyjska). Spo śród pi ętnastu gatunków drzew, pi ęć nale ży do ro ślin nagonasiennych. Kondycj ę sze ściu drzew oceniono na zł ą. Były to kasztan jadalny, topola kanadyjska i cztery d ęby szypułkowe [tab. 2; lp.: 1., 21., 43. – jeden z d ębów, 48. – dwa d ęby, 49. D ąb Młynarza]. Najwi ększy przyrost odnotowano dla lipy długoogonkowej (59%) [tab. 2, lp. 4.], za ś najwi ększy ubytek dla buka zwyczajnego (-20%) [tab. 2, lp. 39.]. W kilku przypadkach oszacowanie zmian wielko ści obwodu nie było mo żliwe. Cypry śnik błotny wrastaj ący w ścian ę budynku [tab. 2, lp. 13.] uniemo żliwia pomiar obwodu na wysoko ści 1,3 m. D ęby [tab. 2, lp. 43.] w Nowym Kisielinie dostarczyły dowodu jednej z nie ścisło ści podawania danych przez Geoserwis i CRFOP (wskazane trzy drzewa) a Rejestrem („Skupienie drzew – 4 szt. D ęby szypułkowe Quercus robur ”). Poniewa ż Rejestr podaje cztery d ęby, a CRFOP trzy, autorzy podali wymiary najokazalszych drzew w szpalerze. Z kolei rozbie żno ść mi ędzy Geoserwisem a zastan ą sytuacj ą w Jarogniewicach utrudniła powi ązanie wymia- rów z CRFOP z dokonanymi pomiarami z uwagi na oznaczenie trzech drzew ta- bliczkami, z których dwa jedynie widniej ą w Geoserwisie [tab. 2, lp. 46 i 47]. Trzeci d ąb wskazany w systemie nie posiadał oznakowania, mimo to został pod- dany mierzeniu. Niemo żliwym okazało si ę tak że zestawienie uzyskanych obwo- dów siedmiu d ębów rosn ących w szpalerze w Kiełpinie [tab. 2, lp. 48]. CRFOP podaje jedynie uporz ądkowane warto ści obwodów: „470; 420; 410; 405; 380; 375; 360”, a próba skojarzenia podobnie uporz ądkowanych pomiarów z 2016 roku budzi w ątpliwo ści (dane autorów: 489; 464; 442; 421; 398; 375; 374). Po- dobnie cisy (tab. 2, lp. 10.) – Rejestr podaje wymiary obwodów: „155; 91; 126; 109; 39; 64; 89; 121; 128”. Niniejszy zapis uniemo żliwia odniesienie si ę do konkretnych drzew, posiadaj ących kilka pni. W zwi ązku z prowadzon ą inwentaryzacj ą dostrze żono uchybienia w Geoser- wisie, a zatem i w CRFOP, narz ędziu słu żą cemu upowszechnianiu informacji o środowisku, a szczególnie o formach ochrony przyrody w Polsce. Poza wska- 108 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski zanymi wcze śniej, najbardziej ra żą ce wydało si ę autorom zał ączenie dokumentacji fotograficznej do buka [tab. 2, lp. 39; nr CRFOP: PL.ZIPOP.1393. PP.0809102.1140] przedstawiaj ącej platana klonolistnego. Dodatkowo zaobserwowano, że buk zwyczajny [tab. 2, lp. 27.] nie jest oznaczony (ani w Rejestrze, ani w Geoserwisie) jako odmiana 'Purpurea ', mimo że posiada czerwone li ście. W odniesieniu do wspomnianej ju ż nie ścisło ści w dawnej wsi Jarogniewice: we- dług CRFOP i Geoserwisu trzy d ęby szypułkowe powinny znajdowa ć si ę w szpalerze, zgodnie z map ą w Geoserwisie. Niemniej, na skrzy żowaniu głównej drogi i prowadz ącej do wspomnainych drzew znajduje si ę okazały d ąb szypułkowy, posiadaj ący oznakowanie jako pomnik przyrody. Z kolei jeden z trzech wymie- nionych w CRFOP i Geoserwisie d ębów [tab. 2, lp. 47., d ąb trzeci; nr CRFOP: PL.ZIPOP.1393.PP.0809102.1137] tabliczki nie posiada, w przeciwie ństwie do dwóch pozostałych. Kolejne uchybienie dotyczy ustanowionych w 2014 roku po- mników; Geoserwis ujmuje jedynie szpaler 18 d ębów, pomija za ś rosn ące obok dęby „Mieszko” i „Dobrawa”. Wykryto równie ż nie ścisło ść w zakresie oznacza- nia drzew uznanych za skupienia, np.: 1) grab pospolity, nr CRFOP: PL.ZIPOP.1393.PP.0862011.1104 Geoserwis: jeden symbol na mapie. „Typ pomnika: Pojedynczy . Opis pomnika: Skupienie drzew - 3 obiekty zro śni ęte, o wspólnej bryle ko- rzeniowej” 2) trzy d ęby szypułkowe „Trojaczki”, nr CRFOP: PL.ZIPOP.1393.PP.0809102.1145 Geoserwis: trzy symbole na mapie. „Typ pomnika: Skupisko Opis pomnika: Skupienie 3 drzew, wiek 150 lat” 3) aleja osiemnastu d ębów szypułkowych nr CRFOP: PL.ZIPOP.1393.PP.0862011.1363 Geoserwis: jeden symbol na mapie. „Typ pomnika: Skupisko 18 szt. d ębów szypułkowych - Quercus robur, ro śnie w rz ędzie wzdłu ż ci ągu pieszego na terenie działki nr 50/14 przy ul. Stanisława Wyspia ńskiego w Zie- lonej Górze. Drzewa te posiadaj ą nast ępuj ące parametry”. Co ciekawe, posiłkuj ąc si ę oznaczeniami pomników przyrody na mapie dost ępnej na stronie Nadle śnictwa Przytok, dokonano ogl ędzin okazałego d ębu szy- pułkowego, który okazał si ę nie by ć wyró żnionym w CRFOP i Geoserwisie. Wszystko wskazuje, że lokalizacja została pomylona, za ś Geoserwis wskazuje j ą prawidłowo (nr CRFOP: PL.ZIPOP.1393.PP.0809102.1130). Nie sposób nie skomentowa ć przy tym informacji dotycz ących lokalizacji tworów pomnikowych w CRFOP. O ile dane rozmieszczenia pomników na mapach Geoserwisu nie budz ą zastrze żeń, wr ęcz idealnie oddaj ą ich poło żenie, to opisom niekiedy Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 109 daleko do doskonało ści. Szczególnie, gdy dotyczy to drzew zlokalizowanych w lesie. Wyra źnie brakuje danych o oddziale le śnym. Poniewa ż Geoserwis niekoniecznie jest przyjazny środowisku systemów mobilnych, osobom potrafi ącym korzysta ć z informacji o wydzieleniach le śnych, niniejsza informacja byłaby po- mocna przy szukaniu pomników.

Tab. 2. Rejestr zielonogórskich pomników przyrody ożywionej z aktualnymi pomiarami obwodu pnia na wysoko ści 1,3 m oraz wskazanymi zagro żeniami. G* - drzewa, których nazwa gatunkowa została wymieniona w CRFOP jedynie w dokumencie ustanawiaj ącym pomnik lub podano jedynie nazw ę rodzajow ą. ^ - drzewa, których pomiar obwodu pni nie był mo żliwy na wysoko ści 1,3 m z uwagi na wyst ępuj ący na tej wysoko ści zrost Tab. 2. The register of living monuments of Zielona Gora with current trunk measurements at the breast height (1.3 m) with indicated threats. G* - tree wchich species name in CRFOP is mentioned only in an adequate regulation or is de- scribed using the genus name. ^ - tree which could not be measured at 1.3 m due to the inosculation at 1.3 m Zagro żenia

dne GPS * ę ą

Ś Lp. Lokalizacja (Nr działki) rej. nrCRFOP i Gatunek (rejestr) Obwód [cm] (2016)[cm] Obwód Przyrost/ [%] Ubytek Oznakowanie tabliczk Współrz antropogeniczne przyrodnicze w BrakiGeoserwisie GDO

MIASTO ZIELONA GÓRA Próchnic a, ubytek ul. Kraljevska Spływ powierzc (397/5) soli hniowy, Kasztan

1. PL.ZIPOP.139 technicz żer G 9% 329 360

jadalny TAK 3.PP.0862011. nej zim ą ksylofag E 15°56'12'' 1120 52°28'34'' N i wiosn ą ów, listwy mrozowe Ubytek ul. Spływ komino Festiwalowa Buk soli wy, żer (100/1)

2. zwyczajny technicz ksylofag G

PL.ZIPOP.139 NIE 'Pendula' nej zim ą ów, 3.PP.0862011. 455+191 431+226 E 15°29'39'' E 15°29'39'' N 51°55'36'' N 51°55'36''

-5% i 18% (!) (!) -5% 18% i i wiosn ą owocniki 1119 grzybów 110 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski

Ubytek komino ul. wy, żer Spływ Festiwalowa ksylofag Buk soli (100/1) ów,

3. 3. zwyczajny technicz G 8% 384 415 PL.ZIPOP.139 NIE owocniki 'Purpurea' nej zim ą 3.PP.0862011. grzybów E 15°29'38'' E 15°29'38'' N 51°55'36'' N i wiosn ą 1118 , cz ęść konarów martwa pomi ędzy ul. Festiwalowa, Spływ Kili ńskiego i Lipa soli Oznaki Wyszy ńskiego

4. długoogonko technicz próchnie G* 307 (100/1) NIE 392+97 392+97 wa (!) 59% nej zim ą nia PL.ZIPOP.139 E 15°17'33'' N 52°20'07'' N i wiosn ą 3.PP.0862011. 1111 ul. Emilii Plater Porasta (325) Dąb

5. 5. - bluszcze G 8% 346 374 PL.ZIPOP.139 szypułkowy NIE m 3.PP.0862011. E 15°30'13'' E 15°30'13'' 1094 N 52°55'40'' ul. Unii Europejskiej (979) Kasztan Listwy

6. - G 229 260 NIE PL.ZIPOP.139 jadalny 14% mrozowe 3.PP.0862011. E E 15°17'23'' 1110 N 52°20'01'' ul. Jędrzychowska Susz (138) Dąb

7. - konarow G 8% 409 442

PL.ZIPOP.139 szypułkowy TAK y 3.PP.0862011. E 15°30'33'' E 15°30'33'' 1096 51°54'42'' N Sąsiedzt wo gara ży – mo żliwe ul. Piwna ska żanie (210) Oznaki Lipa gleby

8. PL.ZIPOP.139 próchnie G 403 453 NIE drobnolistna 12% przy 3.PP.0862011. nia wymiani E15°30'31'' 1121 51°55'44'' N e płynów samocho dowych Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 111

Porasta - bluszcze 139 207 NIE NIE ul. Aliny 49% Skupisko – m (247/1) 2 szt.:

9. PL.ZIPOP.139 G Kasztan 3.PP.0862011. jadalny E E 15°30'57'' 1125 N 51°55'44'' Ubytek - powierzc 211 265 NIE 26% 26% hniowy

Ubytek

1; 1281; komino 155 NIE wy

2 -

ul. NIE Intensy Sienkiewicza wny

Skupisko – 154+113+6 (213) ruch

4 szt. (!) G* 10. 10. PL.ZIPOP.139 kołowy Cis pospolity 3.PP.0862011. (pyły, E 15°30'49'' E 15°30'49'' N 51°55'58'' N 51°55'58'' Ubytek 1097 spaliny)

44 komino 97+ 97+ NIE wy 140+88+ 140+88+

Na pniu rozwija

NIE NIE si ę 179+104 179+104

Dane wg12 126; 64; 89; 155; 91; Rejestru: 109; 39; Dane bluszcz 189 215 14% 14% TAK

Park Skupisko – Spływ Sowi ńskiego 3 szt. soli Oznaki (54/11) (zro śni ęte): technicz próchnie G 11. 11. 7% 145 155

PL.ZIPOP.139 TAK Grab nej zim ą nia

3.PP.0862011. N 51°56'3'' pospolity E 15°30'26'' i wiosn ą 1104 7% 233 250 TAK TAK 112 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski

Bezpo śr ednie sąsiedzt wo serwisu samocho ul. Moniuszki dowego (21/7) Miłorz ąb (ska żeni PL.ZIPOP.139 - G 12. 12. 240 270 13% 13% dwuklapowy TAK e 3.PP.0862011.

E E 15°30'4'' chemicz 1128 N 51°56'14'' ne), spływ soli technicz nej zim ą i wiosn ą Wrasta w ul. Moniuszki budynek (21/2) Ubytek Cypry śnik , spływ

PL.ZIPOP.139 (!) komino G 13. 275

błotny TAK soli 3.PP.0862011. wy 265 tekst 265

E15°30'5'' technicz 1106 51°56'14'' N ą Pomiar niepełny: Pomiar niepełny: nej zim i wiosn ą ul. Kopernika Znaczny (336) ubytek PL.ZIPOP.139 Cis pospolity - G* 14. 14.

TAK komino 3.PP.0862011. 109+101 109+101 132+103 21% i 2% 21% wy E 15°30'26'' E 15°30'26'' 1105 51°56'17'' N Ogranic Chlorozy ul. Kupiecka zony li ści (338/25) Bluszcz dost ęp nieokre śl PL.ZIPOP.139 G 15. 15. 23%

pospolity TAK do wody onego 3.PP.0862011.

30, 42, 3030, 53, 3735, (chodnik pochodz 17%, 26% i17%, 26% E 15°30'30'' E 15°30'30'' 1122 51°56'20'' N ) enia Aleja Spływ Niepodległo ści soli Ubytki (193) Jesion technicz powierzc G 16. 16. 7% 283 302

PL.ZIPOP.139 wyniosły TAK nej zim ą hniowe 3.PP.0862011. E 15°30'33'' E 15°30'33'' N 51°56'31'' N 51°56'31'' i wiosn ą 1103 Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 113

Spływ soli technicz Plac nej zim ą Bohaterów Dąb Niewielk i wiosn ą, (145) węgierski ie ubytki ogranicz G 17. 435 513 18% 18%

PL.ZIPOP.139 DĄB TAK powierzc anie 3.PP.0862011. LUBUSZAN hniowe E E 15°30'34'' N 51°56'34'' N 51°56'34'' rozwoju 1095 systemu korzenio wego Aleja Niepodległo ści (152/21) Dąb Pochylo - G 18. 8% 348 377

PL.ZIPOP.139 szypułkowy TAK ny 3.PP.0862011. E 15°30'37'' 1093 51°56'34'' N Aleja Niepodległo ści (152/18) Grab

18 - - G 19. 19. 10%

PL.ZIPOP.139 pospolity TAK 3.PP.0862011. 26%, 13% i 13% i 26%, E 15°30'37'' E 15°30'37'' N 51°56'35'' N 51°56'35'' 283^+217^+2 1112 225+192+199 Skwer im. Makusynów (265/3) Dąb - - G 20. 20. 392 433 10% 10%

PL.ZIPOP.139 szypułkowy TAK 3.PP.0862011. E 15°30'46'' E 15°30'46'' 1098 N 51°56'38'' Owocnik i ul. Kazimierza grzybów Spływ Wielkiego , żer soli (148/9) Topola ksylofag technicz G 21. 21. 6% 723 763

PL.ZIPOP.139 kanadyjska TAK ów, nej zim ą 3.PP.0862011. próchno, E 15°30'39'' E 15°30'39'' N 51°56'37'' N 51°56'37'' i wiosn ą 1116 ubytek komino wy ul. Kazimierza Wielkiego (268/3) Platan - - G 22. 375 417 NIE PL.ZIPOP.139 klonolistny 11% 3.PP.0862011. E15°30'46'' 1115 51°56'40'' N 114 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski

Sąsiedzt wo dworca PKP – nat ęż ony ruch Plac Kolejarza kołowy i (270) podró żn PL.ZIPOP.139 Cis pospolity ych, - G 23. 23. 3.PP.0862011. TAK liczne 8% i 4% 8% 4% i 119+102 119+102 129+106 E 15°30'53'' E 15°30'53'' 1113 N 51°56'48'' śmieci i odpady w obr ębie płotka grodz ące go Ogranic ul. Chrobrego zony (277/2) Platan dost ęp PL.ZIPOP.139 - G 24. 24. 331 383 NIE klonolistny 16% do wody 3.PP.0862011. (chodnik E 15°30'52'' E 15°30'52'' 1117 51°56'40'' N )

- - 206 240 NIE ul. Mieszka I 17% Skupisko – (32/1) 2 szt.: PL.ZIPOP.139 G 25. 25. Cypry śnik 3.PP.0862011. błotny E 15°30'51'' E 15°30'51'' 1123 N 51°56'31'' - - 191 220 NIE NIE 15% 15%

ul. Wyszy ńskiego Spływ 14 soli Żer (35) Sosna żółta technicz ksylofag G 26. 26. 168 230 37% 37% PL.ZIPOP.139 TAK nej zim ą ów N 51°55'46'' N 3.PP.0862011. E 15°29’29'' i wiosn ą 1124 Zielona Góra – Raculka, las komunalny Buk (760) zwyczajny - - G 27. 27. 265 292 NIE NIE PL.ZIPOP.139 ‘Purpurea’ 10% N 51°56'8'' N 51°56'8'' 3.PP.0862011. E 15°32'44'' 1102 Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 115

ul. Szosa Intensy Kisieli ńska wny Ubytek (208/2) Dąb ruch komino G* 28. 327 364 11% 11%

PL.ZIPOP.139 szypułkowy TAK kołowy wy 3.PP.0862011. (pyły, N 51°56'18'' 51°56'18'' N 1100 E 15°32’49'' spaliny) 8% 295 320 5% 310 326 8% 235 253 dnymi: ę

Na 6% ul. 305 322 niektóry Wyspia ńskiego ch

(50/14) Dąb współrz dzy a a ę - pniach Z 29. PL.ZIPOP.139 szypułkowy NIE rozwija 3.PP.0862011. E 15°31'56" N 51°56'47" N si ę 1363 4%

245 255 bluszcz Szpaler drzew Szpaler pomi 5% 335 351 6% 276 292 7% 267 285 116 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski 5% 281 294

# 345 378 10% 6% 239 254 5% 280 294 6% 275 292 5% 249 262 3% 278 287 7% 278 298 3% 200 206 Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 117

6% 330 350

ul. Wyspia ńskiego Dąb (47/2) szypułkowy - - 30. 30. 6% 380 404 NIE Brak w DOBRAWA brak w E E 15°31'56" CRFOP 51°56'48" N Geoser ul. wisie Wyspia ńskiego Dąb (50/1) szypułkowy - - 31. 31. 4% 385 402 Brak w MIESZKO NIE E E 15°31'56" CRFOP N 51°56'47"

DZIELNICA NOWE MIASTO ul. Odrza ńska 17 – Łęż yca (163) Dąb - - G 32. 5% 455 478 PL.ZIPOP.139 szypułkowy NIE 3.PP.0809102. N 51°59'31'' N 51°59'31'' 1135 E 15°28’41'' 7% 320 343 TAK

Łęż yca – oddział le śny Skupisko – 360d 3 szt.: Susz (360/2) Dąb - konarow G*, L 33. 33. 9% 300 328 PL.ZIPOP.139 szypułkowy TAK y N 52°0’49'' 3.PP.0809102. TROJACZKI E 15°28’50'' 1145 3% 300 308 TAK

Łęż yca – oddział le śny 354a Susz Dąb (354/1) - konarow G, L 34. 34. 390 465 19% 19% szypułkowy TAK PL.ZIPOP.139 y N 52°0’42'' 3.PP.0809102. E 15°29’37'' 1141 118 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski

Łęż yca – oddział le śny 357a Oznaki Modrzew (357/1) - próchnie G*, L 35. 35. 220 290 32% 32% europejski TAK PL.ZIPOP.139 nia N 52°0’41'' 3.PP.0809102. E 15°29’42'' 1144 Kr ępa – oddział le śny 369j Buk (369/3) zwyczajny - - G* 36. 4% 395 410 PL.ZIPOP.139 EDWARD NIE E 15°31’53'' E 15°31’53'' 3.PP.0809102. N 51°59’50'' 1147 Żer ksylofag Kr ępa – ów, oddział le śny próchno, 358a Dąb ubytki (351/8) - G, L 37. 37. 5% 440 460

szypułkowy TAK powierzc PL.ZIPOP.139 hniowe, N 52°0’29'' N 52°0’29'' 3.PP.0809102. E 15°30’57'' susz 1138 konarow y Kr ępa – oddział le śny 353g Susz Dąb (353/1) - konarow G, L 38. 38. 2% 400 408

szypułkowy TAK PL.ZIPOP.139 y N 52°0’30'' 3.PP.0809102. E 15°30’44'' 1139 Kr ępa – oddział le śny Próchno, 351f Buk żer G*, L, (351/2) - 39. 550 440

zwyczajny TAK ksylofag Z PL.ZIPOP.139 -20% (!)-20% ów N 52°0’19'' N 3.PP.0809102. E 15°31’23'' 1140 ul. Truskawkowa Spływ – Chynów soli Dąb (458/4) technicz - G 40. 40. 427 479 NIE NIE szypułkowy 12% PL.ZIPOP.139 nej zim ą N 51°58’0'' 3.PP.0862011. E 15°31’58'' i wiosn ą 1114 Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 119

Nowy Kisielin – oddział le śny 79n Susz Dąb (79/6) - konarow L 41. 41. 480 460

szypułkowy TAK

PL.ZIPOP.139 (!) -4% y E E 15°36’36'' 3.PP.0809102. N 51°55’29'' 1130 Porasta ul. bluszcze Syrkiewicza 6 m, listwa – Nowy mrozowa Kisielin Dąb - , ubytki G 42. 445 505 13% 13%

(15/5) szypułkowy TAK powierzc PL.ZIPOP.139 E E 15°36’43'' N 51°55’48'' N 51°55’48'' hniowe, 3.PP.0809102. martwy 1134 konar Drzewo zamiera, jeden konar martwy, owocniki grzyba, - próchno, 616 NIE NIE bluszcz, E E 15°36’32'' naprzeciwko N 51°55’46'' ślad żeru ul. ksylofag Syrkiewicza 6 ów, G, L; – Nowy ubytki w Kisielin Skupisko – powierzc Rejestr (10/18) 4 szt.: hniowe ze (!) (!) 43. PL.ZIPOP.139 Dąb Susz tylko 3.PP.0809102. szypułkowy konarow trzy 1133 oraz y, oznacz czwarty d ąb, bluszcz, one ubytki niewymienion - 453 y w CRFOP NIE powierzc

Dane wg435 rejestru: Dane 410; 550; 650; hniowe, E E 15°36’35'' N 51°55’46'' żer ksylofag ów

Susz konarow

N - 577 NIE y,

51°55’47'' bluszcz E 15°36’36'' 120 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski

Susz konarow y, bluszcz, jeden - pie ń 458 NIE martwy, E 15°36’37'' E 15°36’37'' N 51°55’49'' N listwa mrozowa , próchno Ochla (153/4) Dąb Susz

PL.ZIPOP.139 szypułkowy N - konarow G*, L 44. 44. 6% 510 540 3.PP.0809102. NIKODEM TAK y 51°52’49'' 51°52’49''

1143 E 15°27’55'' Jeden konar ze Jeleniów znaczn ą (112/7) blizn ą, Dąb PL.ZIPOP.139 - drzewo G 45. 45. 575 632 10% 10% szypułkowy TAK 3.PP.0809102. pochylon E E 15°27’44'' 1132 N 51°50’54'' e w kierunku domu Jargoniewice brak w (7) Rejestr Dąb

Oznakowany, N - - ze i w 46. 46. 459

szypułkowy TAK ale brak w Geoser 51°49’56''

CRFOP E 15°29’36'' wisie

Żer - ksylofag 533 TAK ów

Jargoniewice (!) Susz Skupisko – (231/11) konarow 3 szt.: PL.ZIPOP.139 - y, żer G* 47. 47. 369

Dąb TAK 3.PP.0809102. ksylofag szypułkowy E E 15°29’50'' 1137 N 51°49’58'' ów Dane wg Rejestru:Dane 370; 395; 340 Znacznie poro śni ęt - y 348 NIE bluszcze m Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 121

Pochylo ny susz

N N - 464

TAK konarow

51°52’10'' y E15°30’18'' Drobne ubytki powierzc hniowe, - susz 398 TAK konarow N 51°52’9'' E E 15°30’18'' y, żer ksylofag ów Listwy mrozowe , ubytki powierzc hniowe, Kiełpin Skupisko – słabo (224/5) 7 szt.: rozwini ę

PL.ZIPOP.139 (!) G 48. Dąb ta 3.PP.0809102. - 442

szypułkowy TAK korona, 1136 susz N 51°52’8'' N 51°52’8'' E E 15°29’50'' konarow y, żer ksylofag ów, drzewo zamiera Dane wg375;Rejestru: 470; 420; 410;380; 360Dane 405; słabo rozwini ę ta - korona, 421 TAK susz N 51°52’7'' N E 15°30’19'' E 15°30’19'' konarow y,

Susz - konarow 489 TAK TAK y N 51°52’7'' E E 15°30’18'' 122 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski

Drzewo zamiera, bluszcz, ubytek komino wy, - 375

TAK TAK ubytki powierzc N 51°52’6'' E E 15°30’18'' hniowe, żer ksylofag ów Drobny ubytek powierzc - hniowy, 374 TAK susz N 51°52’4'' N E 15°30’18'' E 15°30’18'' konarow y Zatonie Dąb Gruby (447/2) Ślady szypułkowy susz

PL.ZIPOP.139 N podpale G* 49. 49. 3% 465 480 DĄB NIE konarow 3.PP.0809102. nia

MŁYNARZA 51°50’45'' y 1149 E 15°34’31'' Zatonie Dąb (380) Żer szypułkowy

PL.ZIPOP.139 N - ksylofag G* 50. 448 505 NIE DĄB ŚW. 13% 3.PP.0809102. ów

HUBERTA 51°50’45'' 1148 E 15°52’19'' Ochla Gruby (954) Dąb susz

PL.ZIPOP.139 szypułkowy N - G 51. 51. 348 392 13% 13% TAK konarow 3.PP.0809102. TATO

51°52’22'' y 1146 E15°25’50'' Drzonków Susz (293/4) konarow Dąb PL.ZIPOP.139 - y, żer G* 52. 52. 9% 510 555

szypułkowy TAK 3.PP.0809102. ksylofag N 51°54’5'' N 51°54’5'' 1131 E 15°32’29'' ów Znaczne Drzonków próchnie (327/2) Dąb nie, żer PL.ZIPOP.139 szypułkowy - ksylofag G* 53. 53. 7% 561 602 3.PP.0809102. HELIODOR TAK ów, susz E 15°33'4" E 15°33'4" 1142 N 51°52'9" konarow y

Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 123

Wśród zdiagnozowanych zagro żeń antopogenicznych najcz ęś ciej wskazano: spływ soli technicznej zim ą i wiosn ą (12 razy). Dotyczy to szczególnie pomni- ków zlokalizowanych w centrum miasta, na osiedlach i przy ruchliwych drogach komunikacyjnych. W dwóch przypadkach zwrócono uwag ę na mo żliwo ść ska- żania gleby środkami chemicznymi. Lipa drobnolistna [tab. 2, lp. 8.] ro śnie przy gara żach o niewielkim nat ęż eniu ruchu pieszego i kołowego ( ślepa uliczka), co obni ża mo żliwo ść kontroli nad u żytkuj ącymi gara że. Z kolei miłorz ąb dwuklapowy [tab. 2, lp. 12.] zlokalizowany jest w s ąsiedztwie serwisu samochodowego, co stwarza ryzyko ska żenia chemicznego gleby, a dalej korzeni. Niniejsze obserwacje to jedynie zwrócenie uwagi na potencjalne zagro żenie. Z kolei bluszcz pospolity, d ąb w ęgierski D ąb Lubuszan i platan klonolistny [tab. 2, lp.: 15., 17., 22.] posiadaj ą ograniczone miejsce dla rozwoju systemu korzeniowego na skutek wielkoobszarowego wyło żenia otoczenia kostk ą brukow ą lub płytami chodniko- wymi. W śród nielicznie wyst ępuj ących zagro żeń przyrodniczych nale ży wymie- ni ć ślady żerowania ksylofagów, dekompozycyjn ą działalno ść grzybów owocni- kowych oraz porastanie pni bluszczem. Współcze śnie bluszcz nie stanowi pro- blemu, niemniej w przyszło ści mo że konkurowa ć z drzewem o światło, a po osi ą- gni ęciu du żej masy mo że prowadzi ć do przeci ąż enia i wywrotu. Susz konarowy, jako opis stanu, jest świadectwem zmniejszania si ę powierzchni aparatu asymi- lacyjnego (utrata li ści), a zamieraj ące konary mog ą sta ć si ę miejscem rozwoju mikroorganizmów, równie ż tych chorobotwórczych.

DYSKUSJA

Opinia na temat nadawania statusu pomnika przyrody obcym gatunkom ro ślin jest podzielona. Niemniej, autorzy uwa żaj ą, że współcze śnie, tj. czasach obni żo- nej wra żliwo ści przyrodniczej, licznych aktów usuwania drzew pod tereny inwe- stycyjne oraz nieograniczonego transportu dóbr i osób, zdecydowanie powinno obejmowa ć si ę ochron ą wszelkie twory przyrodnicze o szczególnych walorach i znacznych rozmiarach, bez wzgl ędu na pochodzenie. Mimo to, spo śród zinwen- taryzowanych pomników, zaskoczenie budz ą dwa kasztany jadalne [tab. 2, lp. 9.; nr CRFOP: PL.ZIPOP.1393.PP.0862011.1125]. Rejestr podaje wymiary obwo- dów: 139 cm i 211 cm (ustanowione aktami prawnymi z 1980 i 2006 roku). Niniejsze badania wykazały nast ępuj ące obwody: 207 cm i 265 cm, co daje odpowiednio przyrosty: 49% i 26%. Oba drzewa rosn ą tu ż obok siebie, co tym bar- dziej rodzi pytanie o tak znaczn ą ró żnic ę przyrostu. Czy w CRFOP widnieje za- ni żony pomiar? Nale ży przy tym pami ęta ć, że rejest uwzgl ędnia jedyni ę dat ę wpi- sania drzewa na list ę pomników przyrody, a nie dat ę wykonania pomiaru. Ko- lejne pytanie dotyczy uzasadnienia ustanowienia pomnikiem przyrody osobnika kasztana jadalnego o tak znikomym obwodzie jak 139 cm. Poza wymienionymi 124 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski wy żej i zinwentaryzowanym kasztanem przy ul. Krajlevskiej i ul. Unii Europej- skiej, w województwie lubuskim znajduje si ę jeszcze jeden pomnikowy kasztan jadalny, którego obwód według Rejestru wynosi 325 cm. Autorom nie udało si ę znale źć w literaturze sugerowanego obwodu dla ustanowienia kasztana jadalnego pomnikiem przyrody. Warto zaznaczy ć, i ż w s ąsiedztwie kasztana przy ulicy Unii Europejskiej dokonano pomiaru obwodu czteropniowego kasztana. Poniewa ż pnie odchodz ą od siebie poni żej 1,3 m, odnotowano cztery obwody: 141, 157, 119, 157 cm. Ponadto, szpaler pomnikowych d ębów w Kiełpinie, na który obec- nie składa si ę siedem osobników, okazał si ę ciekawym obiektem inwentaryzacyj- nym, gdy ż form ą ochrony nie zostały obj ęte wył ącznie najgrubsze drzewa. Au- torzy sugeruj ą ustanowienie całego szpaleru pomnikiem przyrody, poniewa ż za- sługuje na to ze względów krajobrazowych oraz osi ągni ętych wymiarów, jak równie ż świadczonych usług dla lokalnej bioró żnorodno ści (dziuple, ksylofagi, ksylobionty, zielony korytarz). Interesuj ące wydało si ę niekonsekwentne umieszczanie tabliczek z informa- cjami dodatkowymi. Na przykład cz ęść drzew rosn ących w Parku Piastowskim (m. in. nieobj ęte tutaj ochron ą żywotniki olbrzymie) ma tabliczki z nazw ą gatunkow ą, a egzemplarze rzadkie i wpisane do rejestru – zwłaszcza lipa długoogon- kowa – już nie. Pozytywnym w odbiorze było odnotowanie oznakowania drzew w miejscach trudniej dost ępnych. Mowa mi ędzy innymi o drodze le śnej Wyso- kie-Kr ępa, gdzie bez urz ędowych tabliczek trudno byłoby ustali ć, które drzewo zostało wpisane do Rejestru – zwłaszcza w przypadku buka [tab. 2, lp. 39.]. Ne- gatywnym faktem jest brak oznakowania skupisk pomników przyrody: 38 modrzewi oraz 18 d ębów szypułkowych. Autorzy rozumiej ą, że czasem oznakowanie cennego obiektu ma negatywne aspekty, tak jak to było w przypadku podpa- lonych przez wandali d ębów: Chrobry (Piotrowice, na granicy województw: dol- no śląskiego i lubuskiego, ostatnie gro źne podpalenie: 18.11.2014) i Napoleon (Zabór k. Zielonej Góry, spłon ął w 2010 roku), jednak zdarzenia takie b ędą miały miejsce niezale żnie od tego, czy dany obiekt jest opisany, czy nie. Oznakowanie drzew pozwoli turystom zainteresowanym przyrod ą, a niekoniecznie biegłym w rozpoznawaniu gatunków, poprawnie zlokalizowa ć egzemplarze pomnikowe. Ma to fundamentalne znaczenie we wzbudzaniu postaw proprzyrodniczych, w tym wra żliwo ści i tzw. świadomo ści ekologicznej. Wskazana wcze śniej rozbie żno ść mi ędzy witryn ą Nadle śnictwa Przytok a Geoserwisem działa na korzy ść ekoturystyki z tego wzgl ędu, że poznawanie lokalnych zasobów przyrodniczych zostaje poszerzone. Zarówno ta informacja, jak i obserwacje drzew potencjalnie pomnikowych, dokonane przy realizacji niniejszej pracy pokazuj ą, jak wielki po- tencjał przyrodniczy posiada Zielona Góra w swoich nowych granicach. Autorzy uwa żaj ą, że dane o o żywionych pomnikach przyrody nale ży we wszystkich wykazach i rejestrach aktualizowa ć oraz weryfikowa ć, a dane te udost ępnia ć publiczne. Niedopuszczalne jest, aby obwód w wykazie ró żnił si ę od Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 125 bie żą cego pomiaru aż o 182 cm [tab. 2, lp. 4.] (podano najwi ększ ą wykryt ą ró ż- nic ę). W kilku przypadkach odnotowano ubytki w obwodach, najprawdopodob- niej z uwagi na wyłamane pnie i uszkodzenia powierzchniowe. Buk zwyczajny ‘Pendula’ [tab. 2, lp. 2] odnotował ubytek w jednym z pomiarów o 5%, za ś buk zwyczajny rosn ący w okolicy Kr ępy [tab. 2, lp. 9.] o 20% oraz d ąb w Nowym Kisielinie [tab. 2, lp. 41] o 4%. Podobnie zastanawiaj ący jest przyrost obwodu o 59% lipy długoogonkowej [tab. 2, lp. 4.]. Drzewo to ma podany obwód w Re- jestrze wynosz ący 307 cm, za ś pomiar dokonany przez autorów wskazał 392 cm; 97 cm. Zatem pomiaru wykonano na dwóch pniach. Bardzo interesuj ąca jest ró ż- nica pomi ędzy dwoma pniami cisa pospolitego [tab. 2, lp. 14.]: 109 cm i 101 cm (Rejestr) wobec 132 cm i 103 cm, daj ąca odpowiednio 21% i 2% przyrostu. Czy świadczy to o silnej alokacji zasobów w rozwój jednego z pni? Finalnie, zastanawiaj ące jest porównanie obwodu modrzewia [tab. 2, lp. 35] na podstawie Rejestru (220 cm) z wynikiem autorów (290 cm). Wyliczony przyrost wyniósł w tym przypadku 35%, a status pomnika ustanowiono w 2009 roku. Wynika st ąd, że modrzew przyrósł w obwodzie o 70 cm na przestrzeni siedmiu lat.

PODSUMOWANIE

Po zewidencjonowaniu o żywionych pomników przyrody rosn ących na terenie Miasta Zielona Góra i Dzielnicy Nowe Miasto wyniki inwentaryzacji zostały szczegółowo przeanalizowane. Ustalono, że Rejestr pomników przyrody zlokalizowanych na tym obszarze, jak i dane zawarte w Geoserwisie udost ępnionym przez GDO Ś są nieaktualne – w szczególno ści warto ści obwodów drzew, a zapisy s ą niejednolite i niektóre wy- magaj ą poprawienia. Warto uzupełni ć dane o nazw ę gatunkow ą (co wi ęcej obowi ązek taki nakłada Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 wrze śnia 2012 r. w sprawie centralnego rejestru form ochrony przyrody, dotyczy to rów- nie ż podania obwodu i pier śnicy). Bowiem przeci ętny u żytkownik Geoserwisu lub CRFOP nie zawsze poradzi sobie z identyfikacj ą gatunkow ą drzewa na podstawie galerii zdj ęć . Ta za ś mo że okaza ć si ę równie ż zawodna, co przedstawia przykład buka w lesie Kr ępy, opatrzonego fotografiami platana klonolistnego. Podobnie nisk ą warto ść dokumentacyjn ą przedstawiaj ą zdj ęcia wybranych drzew w stanie bezlistnym, o ile kadr nie skupia si ę na danym pomniku (tab. 2, lp. 27). Autorzy sugeruj ą uzupełnienie galerii oraz usuni ęcie duplikatów zdj ęć , jak rów- nie ż uszczegółowienie opisów jak ma to miejsce w przypadku d ęba szypułko- wego Janusz. Pomnik ten został ustanowiony w 2015 roku, znajduje si ę na terenie gminy Zabór w pobli żu Zielonej Góry i jedyne, czego mu brakuje, to dokumentacji fotograficznej. Niemniej, u żytkownik CRFOP odnajdzie wszelkie informacje dotycz ące niniejszego d ębu. 126 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski

Sugeruje si ę zmian ę zapisu warto ści obwodu dla drzew wielopniowych – zwłaszcza tych rosn ących w skupiskach. Proponuje si ę zapis z u życiem „+” dla obwodu pni jednego pomnika wielopniowego. Stwierdzono, że na wi ększo ści drzew nale ży równie ż umie ści ć obowi ązuj ące na podstawie przepisów prawnych oznakowanie pomników przyrody . Warto za- stanowi ć si ę nad wprowadzeniem dodatkowych tablic informacyjnych,wzorem zastanej w Ochli na terenie nale żą cym do Muzeum Etnograficznego. Autorzy s ą- dz ą, że szczególnie istotne i ciekawe byłoby wyja śnienie nazw pomników, któ- rych źródło jest zazwyczaj nieosi ągalne (np. buk Edward, d ąb Heliodor). Autorzy niniejszej pracy okre ślaj ą ogóln ą kondycj ę badanych pomników przyrody o żywionej na dobry lub bardzo dobry. Jedynie sze ść drzew zasługuje na szczególn ą uwag ę, gdy ż ich stan zdrowotny opisano jako zły i nale ży je bez- wzgl ędnie monitorowa ć (drzewa zamieraj ące). Wzoruj ąc si ę na losie spalonego dębu Napoleon, nale ży krytycznie obserwowa ć drzewa, we wn ętrzu których po- wstały lub rozwijaj ą si ę ubytki kominowe, sprzyjaj ące podpaleniom i spontanicz- nym po żarom. Sugeruje si ę równie ż, niezale żnie od kondycji poszczególnych po- mników, okresowe przegl ądy ich stanu, które mog ą dodatkowo sprzyja ć aktuli- zacji danych pomiarowych. Wśród najwi ększych potencjalnych zagro żeń nale ży wskaza ć stosowanie soli technicznej podczas śnie żnych zim, które nast ępnie w postaci roztworu spływaj ą do kanalizy lub wsi ąkaj ą w gleb ę. Silne zasolenie mo że prowadzi ć do upo śledze- nia prawidłowych funkcji życiowych ro ślin, w tym pomników, a skrajnie do ich śmierci [Szulc 2013]. Dwa pomniki zlokalizowane s ą odpowiednio przy gara żach i serwisie samochodowym, co potencjalnie stwarza ryzyko ska żenia gleby pły- nami samochodowymi. Cho ć zawsze istnieje ryzyko uszkodzenia pomnika przez człowieka, nale ży podkre śli ć, że drzewa pomnikowe zlokalizowane w dzielnicy Nowe Miasto, a zatem niedawnych wsiach, nie nosz ą świe żych śladów aktów wandalizmu. Dostrzegalne s ą przede wszystkim blizny po dawnych ci ęciach pie- lęgnacyjnych. Kasprzak [1992] podaje, że du ża liczba pomników oraz ich znaczne rozpro- szenie negatywnie wpływa na nadzór odpowiednich służb ochrony przyrody, gdy ż jest on znacznie utrudniony. W tej sytuacji podmiot odpowiedzialny za dany pomnik przyrody powinien nawi ąza ć współprac ę z lokalnymi jednostkami słu żb ochrony przyrody oraz z miejscow ą ludno ści ą, samorz ądami, przedsi ębior- stwami, szkołami, czy organizacjami społecznymi. Stąd te ż autorzy zalecaj ą w regularny monitoring stanu zdrowotnego wszystkich pomników zlokalizowanych na terenie Zielonej Góry. Gdy wymaga tego bezpiecze ństwo ludzi, nale ży rozwa żyć zakres, a nast ępnie przeprowadzi ć odpowiednie zabiegi piel ęgnacyjne (usuni ęcie posuszu konarowego, podparcie pochylonych pni itd.). Drzewa pomnikowe zlokalizowane z dala od siedzib ludzkich, powinny by ć monitorowane Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 127 głównie pod k ątem świadczonych usług przyrodniczych. Szczególnie w odniesieniu do wyst ępowania rzadkich gatunków zwierz ąt, obj ętych statusem ochron- nym na terenie Polski, np. ksylobiontów. Nale ży pami ęta ć, że stare drzewa, a zwłaszcza te pomnikowe pozytywnie wpływaj ą na odbiór danego miejsca przez mieszka ńców i turystów, dlatego nale ży dba ć o ich oznakowanie. Autorzy s ą przekonani, że oznakowanie 38 pomnikowych modrzewi czy 18 d ębów szypułkowych zwi ększyłoby atrakcyjno ść Mia- sta Zielona Góra.

LITERATURA

1. BARANOWSKI T., 2009. Ochrona drzew w mie ście [w:] Ziele ń miast i wsi – techniki i technologie dla terenów zieleni (red. Drozdek M., Wojewoda I., Purcel A.). Wyd. Pa ństwowej Wy ższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie, Sulechów, 26-29. 2. GREINERT A., DROZDEK M. (red.), 2015. “Zielona” Zielona Góra – Strategia rozwoju terenów zieleni w mie ście Zielona Góra. Wyd. II Ś WBAI Ś UZ, Zielona Góra. 3. KASPRZAK K., 2011. Drzewa – pomniki przyrody i pamiątki kultury [w:] Turystyka Kulturowa nr 4. Wyd. KulTour.pl - Organizator Turystyki Kulturowej i Edukacyjnej, Pozna ń, 17-38. 4. KASPRZAK K., 1992. Pomniki przyrody: Wytyczne w sprawie post ępowania z pomnikami przyrody oraz obiektami przyrody nieo żywionej i o żywionej zasługuj ącymi na ochron ę. Wyd. Wojewódzki Konserwator Przyrody w Poznaniu, Pozna ń. 5. PIETRZAK J., ZAWADKA J., 2009. Wykorzystywanie turystyczne drzew pomnikowych na terenie Lasów Pa ństwowych [w:] Studia i Materiały Centrum edukacji Przyrodniczo-Le śnej – Turystyka w lasach i na obszarach przyrodniczo cennych Nr 4 (23) (red. O żga W., Skłodowski J.). Wyd. Wydział Le śny SGGW w Warszawie, Rogów, 158-164. 6. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska (poz. 1080) z dnia 11 wrze śnia 2012 r. w sprawie centralnego rejestru form ochrony przyrody. 7. SENETA W., DOLATOWSKI J., 2012. Dendrologia. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. 8. SZCZECI ŃSKA A., 2008. Zagro żenia antropogeniczne zadrzewie ń przyulicznych w Nowej Soli [w:] Ziele ń miast i wsi – Od promenady do autostrady: Komunikacja z natur ą (red. Drozdek M., Greinert A., Majcherek E., Wojewoda I.). Wyd. Pa ństwowej Wy ższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie, Sulechów, 83-95. 9. SZULC A., 2013. Zielone miasto. Ziele ń przy ulicach. Wyd. Agencja Promocji Zieleni Sp. z o.o., Warszawa, 26-28. 128 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski

10. USTAWA z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U. 2004. Nr 92 poz. 880. 11. ZIELONY R., KLICZKOWSKA A., 2012. Regionalizacja przyrodniczo- le śna Polski 2010. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów Pa ństwowych, Warszawa.

THREAT ASSESMENT AND AN UPDATE OF THE LIVING NATURAL MONUMENTS REGISTER OF ZIELONA GORA (PO- LAND) WITHIN NEW BOUNDARIES

S u m m a r y The article presents current measurements of girth and assesment of natural and anthropogenic threats towards 53 natural monuments in Zielona Gora.. The authors indicated few natural threats. The impact of roadsalt on several monuments during winter and spring was considered the most serious anthropogenic threat. To sum up, the condition of studied natural monuments is good or excellent. Old trees, including monuments, have a positive influence on the perception of the place where they grow. There- fore, the article allows the data to be updated and makes further compara- tive studies possible.

Key words: natural monument, measurement, protection of nature, Zielona Góra, threats, register, damaged