UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI • ZESZYTY NAUKOWE NR 162 Nr 42 IN ŻYNIERIA ŚRODOWISKA 2016 AGNIESZKA TOKARSKA-OSYCZKA, SEBASTIAN PILICHOWSKI* OCENA ZAGRO ŻEŃ I AKTUALIZACJA REJESTRU POMNIKÓW PRZYRODY O ŻYWIONYCH ZIELONEJ GÓRY W JEJ NOWYCH GRANICACH S t r e s z c z e n i e W artykule zostały przedstawione wyniki ogólnej inwentaryzacji przyrod- niczej i opisane zagro żenia antropogeniczne i przyrodnicze dla 53 istniej ą- cych pomników przyrody o żywionej na terenie Zielonej Góry. Stwierdzono nieliczne wyst ępowanie zagro żeń przyrodniczych, a najwi ększym zagro że- niem antopogenicznym wobec wybranych drzew jest spływ soli technicznej zim ą i wiosn ą. Ogóln ą kondycj ę badanych pomników przyrody oceniono jako dobr ą lub bardzo dobr ą. Stare drzewa, w tym egzemplarze pomnikowe – oprócz swojej ogromnej warto ści przyrodniczej – pozytywnie wpływaj ą na odbiór danego miejsca, dlatego nasze badania pozwol ą na aktualizacj ę danych zawartych w rejestrach oraz na badania porównawcze w przyszło- ści. Słowa kluczowe: pomnik przyrody, pomiar, ochrona przyrody, Zielona Góra, zagro że- nia, rejestr, uszkodzenie WST ĘP Drzewa, a zwłaszcza te b ędące pomnikami przyrody, nale żą do niezwykle cennych elementów krajobrazu, gdy ż podnosz ą estetyk ę miejsc, w których s ą zlo- kalizowane. Są równie ż bankiem genów, np. d ąb Chrobry rosn ący w okolicy Pio- trowic (pow. polkowicki). Ponadto tak żywe, jak i obumieraj ące osobniki dostar- czaj ą po żywienia, zapewniaj ą miejsce bytowania, rozrodu i rozwoju licznym or- ganizmom reprezentuj ącym rozmaite grupy systematyczne. Według wylicze ń Pietrzak i Zawadki [2009], drzewa stanowi ą około 95% wszystkich pomników przyrody zarejestrowanych w Polsce. Niestety ci ągle po- garszaj ący si ę stan środowiska naturalnego wpływa na przyspieszenie procesu * Uniwersytet Zielonogórski, Wydział Nauk Biologicznych Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 103 zamierania wiekowych drzew. Co wi ęcej stanowi to przyczyn ę rzadszego speł- niania kryteriów, pozwalaj ących uzna ć osobnika za pomnik, przez młodsze drzewa [Kasprzak 2011]. Tab. 1. Orientacyjne warto ści obwodów i pier śnic pni drzew, które mog ą by ć uznane za pomnik przyrody [Kasprzak 1992] Tab. 1. Proposed values of the circumference at breast height (1.3 m) and diam- eter of the tree trunks for trees which can be considered natural monuments [Kasprzak 1992] wymiary (cm) Lp. Gatunki obwód pier śnica bez czarny, bez koralowy, cis pospolity; wszystkie ga- 1. tunki: jałowca, żywotnika, jarz ąba, cypry śnika, czerem- 100 50 chy leszczyna turecka, tulipanowiec, magnolia, miłorz ąb, so- 2. 150 50 sna limba grab zwyczajny, grusza polna, jabło ń płonka, jawor; 3. 200 70 wszystkie gatunki: brzozy, wi ązu daglezja, iglicznia, perełkowiec; pozostałe gatunki so- 4. sny; wszystkie gatunki: modrzewia, jodły, choiny, je- 250 100 sionu, świerku buk zwyczajny, kasztanowiec zwyczajny, robinia gro- 5. chodrzew, klon, platan; wszystkie gatunki: d ębu, lipy, 300 120 wierzby 6. topola osika 200 70 7. pozostałe gatunki topoli 400 120 Zagadnienia dotycz ące ochrony przyrody w naszym kraju reguluje Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody [Dz. U. 2004. Nr 92 poz. 880] z dalszymi poprawkami. Znajdziemy tam zapisy o celach, zadaniach oraz for- mach ochrony przyrody o żywionej i nieo żywionej, jak równie ż krajobrazu. Ustawa ta definiuje pomnik przyrody jako pojedynczy twór przyrody o żywionej lub nieo żywionej oraz ich skupiska o szczególnej warto ści przyrodniczej, histo- rycznej, kulturowej lub krajobrazowej. Dodatkowo pomnik przyrody powinien wyró żnia ć si ę cechami indywidualnymi spo śród innych tworów przyrody. Usta- nawiane s ą one w drodze uchwały rady gminy, która okre śla nazw ę obiektu, jego poło żenie, podmioty odpowiedzialne za sprawowanie nadzoru, cele ochrony, w niektórych przypadkach ustalenia dotycz ące czynnej ochrony oraz zakazy wła- ściwe dla tego obiektu (niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektów; uszkadzania i zanieczyszczenia gleby; zmiany u żytkowania terenu czy umiesz- czania tablic reklamowych). W czwartym rodziale artykule 12 ustawy o ochronie przyrody znajdziemy zapis o zasadach uznawania danego tworu przyrody za po- mnik, a w artykule 18 o ograniczeniach wzgl ędem tej formy ochrony przyrody. 104 A. Tokarska-Osyczka, S. Pilichowski Ustawa nie okre śla żadnych kryteriów uznawania obiektów za pomniki przy- rody. W ust ępie trzecim, artykułu 40 w rozdziale drugim wskazano, i ż wła ściwy minister mo że drog ą rozporz ądzenia te wymagania okre śli ć – jednak do dzi ś nie wydano takiego rozporz ądzenia. Warto dlatego zapozna ć si ę z zestawieniem przygotowanym przez Kasprzaka [1992] w którym znajduj ą si ę warto ści obwo- dów i pier śnic [tab. 1] dla konkretnych gatunków. Stanowi ą one orientacyjne dolne granice dla drzew pomnikowych, które to wykorzystuje si ę podczas wyko- nywania dokumentacji ewidencyjnych zabytkowych założeń parkowych. Najistotniejsz ą warto ści ą niniejszej pracy jest aktualizacja pomiarów pomni- ków z terenu Zielonej Góry w jej nowych granicach. Pozwoli to na rzetelne i ujednolicone badania porównawcze w przyszło ści. OBSZAR BADA Ń Zielona Góra w wyniku fuzji administracyjnej z dniem 1 stycznia 2015 roku znacznie powi ększyła swe granice. Zielona Góra poło żona jest w 26. Mezoregio- nie Borów Zielonogórskich, krainy III (Wielkopolsko-Pomorska) [Zielony i Kliczkowska 2010]. W chwili obecnej graniczy od północy z Lasem Nadod- rza ńskim (Oderwald), charakteryzuj ącym si ę wysokim zró żnicowaniem gatun- ków lasotwórczych, a dalej bioró żnorodno ści ą, szczególnie wzgl ędem przewa ża- jących w Zielonej Górze i okolicy borów sosnowych. Zielona Góra po przył ączeniu licznych wsi została podzielona administracyj- nie na dwie dzielnice: Miasto Zielona Góra (w granicach sprzed fuzji) oraz Dziel- nica Nowe Miasto (przył ączone wsie) [Greinert i Drozdek 2015]. W wyniku po- działu do miasta został wł ączony jeden rezerwat – Zimna Woda, a lista pomni- ków przyrody uległa znacznemu rozszerzeniu, szczególnie o drzewa zlokalizo- wane w okolicznych lasach. Wobec wysokiego zró żnicowania siedlisk, warun- ków i nasilenia antropopresji pomniki przyrody o żywionej maj ą cz ęsto odmienne mo żliwo ści dalszego wzrostu i rozwoju. Zwrócenie uwagi na wspomniany aspekt było celem niniejszej pracy. MATERIAŁ I METODYKA Badania przeprowadzono w okresie od kwietnia do maja 2016 roku. Polegały one na przeprowadzeniu ogólnej inwentaryzacji przyrodniczej istniej ących po- mników przyrody ożywionej zlokalizowanych na terenie Zielonej Góry (w jej nowych granicach). Akty prawne ustanawiaj ące omawiane pomniki zostały wy- mienione w CRFOP. Ocena zagro żeń i aktualizacja rejestru … 105 Dane do bada ń terenowych uzyskano z rejestru pomników przyrody w woje- wództwie lubuskim (dalej Rejestr) udost ępnionego przez Regionaln ą Dyrekcj ę Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopolskim na jej stronie internetowej. Wykonuj ąc ogóln ą inwentaryzacj ę drzew b ędących pomnikami przyrody przyj ęto nazw ę gatunkow ą za Seneta i Dolatowski [2012], dokonano pomiaru obwodu pnia na wysoko ści 1,30 m nad gruntem (w przypadku drzew pochylo- nych pomiar dokonywany był prostopadle do osi drzewa, a w przypadku drzew wielopniowych mierzono wszystkie pnie o obwodach powy żej 15 cm) oraz okre- ślono ich dokładn ą lokalizacj ę (współrz ędne GPS). W czasie prac sprawdzano, czy drzewa posiadaj ą wła ściw ą tabliczk ę urz ędow ą lub s ą oznaczone w jakikol- wiek inny sposób. Podczas wykonywania przegl ądu pomników przyrody o żywionej zwracano uwag ę na takie aspekty jak: kondycja ogólna drzewa, sposób u żytkowania gruntu czy mog ące wpływa ć negatywnie na pomnik przyrody zagro żenia antropoge- niczne i przyrodnicze. W przypadku kondycji ogólnej autorzy wskazali w artykule drzewa zamiera- jące oraz te, na które nale ży zwróci ć szczególn ą uwag ę, gdy ż w niedalekiej przy- szło ści mog ą zagra żać człowiekowi i jego własno ści. Za czynniki antropoge- niczne uznano wszystkie formy bezpo średniego i po średniego wpływu człowieka na środowisko. Najbardziej obci ąż aj ącymi czynnikami s ą zanieczyszczenia po- wietrza dostaj ące si ę do atmosfery z emisji ska żeń przez przemysł, transport i go- spodark ę komunaln ą [Szczeci ńska 2008] oraz niewła ściwe stosowanie środków ochrony ro ślin, czy wadliwa piel ęgnacja [Baranowski 2009]. Kasprzak [1992] dodaje, że najcz ęstszymi szkodami ze strony ludzi wzgl ędem drzew pomniko- wych jest niszczenie lub kradzie ż tabliczek urz ędowych, rozpalanie ognisk w po- bli żu obiektów chronionych, za śmiecanie ich otoczenia, niszczenie kory drzew, czy lokalizowanie budynków i urz ądze ń technicznych w strefie ochronnej. Po- niewa ż znaczna cz ęść pomników znajduje si ę w s ąsiedztwie zabudowy miekszla- nej, nie wymieniano tego faktu jako zagro żenia. Czynniki zwi ązane z działalno- ści ą człowieka – zarówno dewastacyjn ą, jak i ochronn ą – są losowe i zale żą od postaw reprezentowanych przez indywidualne osoby. Do grupy zagro żeń przy- rodniczych zakwalifikowano uszkodzenia powodowane przez: mikroorganizmy i makroorganizmy, jak równie ż pochodzenia abiotycznego. Najpowa żniejszym zagro żeniem dla pomników przyrody mog ą by ć organizmy zwierz ęce żeruj ące na ro ślinach [Baranowski 2009], powoduj ące goło żery, czyli cz ęś ciowe b ądź cał- kowite pozbawienie drzewa ulistnienia. W tabeli 2, wśród obserwacji zagro żeń zwrócono uwag ę tak że na opis stanu kondycji drzewa, tj. obecno ść ubytków, uszkodze ń zagra żaj ących życiu pomnika i innych. Ponadto porównano uzyskane pomiary obwodu pni z danymi zawartymi w re- jestrze i wyliczono przyrost lub ubytek według