Kaufhaus W Rudzie Śląskiej, Czyli Historia Renowacji Najstarszego Domu Handlowego Na Terytorium Polski, Współwinnego Rewoluc

NAUKA SCIENCE

Andrzej Truszczyński*

Kaufhaus w Rudzie Śląskiej, czyli historia renowacji najstarszego domu handlowego na terytorium Polski, współwinnego rewolucji społeczno-obyczajowej Kaufhaus in Ruda Śląska, or the history of restoration of the oldest department store in Poland, an accomplice to the socio-cultural revolution

Słowa kluczowe: Kaufhaus, dom handlowy, Key words: Kaufhaus, department store, renowacja, rewolucja przemysłowa, emancypacja renovation, Industrial Revolution, women liberation, kobiet, kolonia robotnicza workers’ colony

1. OWOC REWOLUCJI 1. FRUIT OF REVOLUTION Wielka Wystawa, otwarta przez królową Wiktorię The Great Exhibition opened by Queen Victoria i Księcia Alberta w 1851 roku w Londynie w Crystal and Prince Albert in the year 1851 in the Crystal Palace Palace, wstrząsnęła całym światem. Rozmach obiektu, in London shook the world. The scale of the object, the tempo jego wzniesienia, możliwości techniczne i pro- speed with which it was erected, the technical and produc- dukcyjne – jednym słowem cuda ówczesnego świata – tion capabilities – in a word, the wonders of the world at olśniły miliony odwiedzających. Mnogość dóbr kon- that time – dazzled millions of visitors. The abundance sumpcyjnych napędzała popyt. Tak powstała potrzeba of consumer goods increased the demand. And so the tworzenia domów handlowych. Ten owoc rewolucji necessity to create department stores was born. That przemysłowej sam zainicjował rewolucję społeczno- fruit of the Industrial Revolution became the initiator of -obyczajową, stał się symbolem nadchodzących zmian. the socio-cultural revolution and a symbol of approach- Do chwili powstania tej instytucji kobieta nie miała wie- ing changes. Before this institution was created, women lu miejsc, gdzie bez utraty reputacji mogłaby się pojawić had had few places where they could appear without the bez eskorty rodziny. Miejsce to, na niespotykaną wów- family escort and not lose their reputation. In that place czas skalę, gromadziło niezliczoną ilość towarów, które countless goods were accumulated on an unprecedented jednocześnie były oferowane w dogodnych, stałych ce- scale, and offered at convenient, ﬁ xed prices. The term nach. Nazwa department store powstała w Wielkiej Brytanii ‘department store’ was coined in Great Britain and de- i oznaczała zróżnicowane towary oferowane w jednym noted various commodities offered in one building within budynku w ramach różnych działów. Obiekty te rozpo- different departments. Those objects commenced the częły erę masowej konsumpcji, która rozprzestrzeniła era of mass consumption which spread rapidly to other się w szybkim tempie na inne miasta i kraje1. Prestiż cities and countries1. Prestige and astounding architec- i oszałamiająca architektura nawiązywały do pałaców, ture alluded to palaces previously accessible only to the dotychczas dostępnych tylko dla wybrańców. Jednoprze- selected few. Open-space halls allowed for an unimpeded

* mgr inż. arch., Truszczyński Kobierzewski Holding * mgr inż. arch., Truszczyński Kobierzewski Holding (Schick (Schick Architekci sp. z o.o. sp.k., Ruda Śląska, ul. Nie- Architekci sp. z o.o. sp.k., Ruda Śląska, ul. Niedurnego 99C / durnego 99C / DreamWorlds sp. z o.o. sp.k., Mysłowice, DreamWorlds sp. z o.o. sp.k., Mysłowice, ul. Obrzeżna Północna ul. Obrzeżna Północna 17B) 17B)

Cytowanie / Citation: Truszczyński A. Kaufhaus in Ruda Śląska, or the history of restoration of the oldest department store in Poland, an accomplice to the socio- cultural revolution. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;53:94-109 Otrzymano / Received: 6.12.2017 • Zaakceptowano / Accepted: 21.01.2018 doi:10.17425/WK53KAUFHAUS

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

94 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 strzenne hale umożliwiały niczym niezakłócony widok view of the sea of commodities that gleamed in the light na morze towaru, który błyszczał w świetle wpuszcza- let in by the large-format shop windows. Magnifi cent nym przez wielkopowierzchniowe witryny sklepów. multi-storey edifi ces were bonded by lavishly decorated Okazałe wielopiętrowe gmachy spajały bogato zdobione staircases. The number of storeys and their height were klatki schodowe. Liczba pięter i ich wysokość przestały no longer limitations for department stores from the mo- stanowić ograniczenie dla domów handlowych z chwilą ment when in 1853 Elisha Otis invented the safety system odkrycia przez Elishę Otisa w roku 1853 systemu bezpie- if the lift hoisting cable failed; and when Werner von czeństwa na wypadek zerwania liny windy, jak również Siemens added an electric engine to the construction in dołączenia do konstrukcji silnika elektrycznego przez 1880. Department stores expanded by adding restaurants, Wernera von Siemensa w roku 1880. Domy handlowe cafes, spaces intended as children’s playgrounds, thus rozbudowywały się o restauracje, kawiarnie, przestrzenie becoming fashionable and social places. Unchaperoned przeznaczone do zabawy dla dzieci, stając się miejscem women could not only do their shopping but also spend modnym i towarzyskim. Kobiety bez nadzoru mogły nie their free time, meet friends or have dinners2. Novelties tylko dokonywać zakupów, ale również spędzać wolny were also fi xed prices, the possibility to return unwanted czas, spotkać się, umawiać na obiady2. Nowością były goods, warranty for some goods3 and broadly understood również stałe ceny, możliwość dokonywania zwrotów, advertising e.g. in newspapers or exhibitions eagerly vis- objęcie towarów gwarancją3 oraz szeroko pojęta reklama, ited by the public. np. w gazetach czy na wystawach, chętnie odwiedzanych przez społeczeństwo. 2. GERMAN DEPARTMENT STORES OR KAUFHÄUSER 2. NIEMIECKIE DOMY HANDLOWE, The above mentioned socio-cultural revolution did CZYLI KAUFHÄUSER not pass by Prussia with Berlin, either. The emerging Wyżej wspomniana rewolucja społeczno-obyczajowa middle class, with increasing expectations and thicken- nie omijała również Prus z Berlinem na czele. Tworząca ing wallets, demanded modern centres of commerce; but się klasa średnia, ze wzrastającymi oczekiwaniami oraz it was in the German Empire in the year 1882 in Gera zasobnością portfela, domagała się nowoczesnych ośrod- that the fi rst Department Store was established by the ków handlu, ale to dopiero w Cesarstwie Niemieckim, Tietz family4. The more factories were built, the more w 1882 roku w Gerze powstał pierwszy dom handlowy department stores were opened. The high birth rate was za sprawą rodziny Tietz4. Im więcej powstawało fabryk, also signifi cant, since in 1800 Europe was inhabited by tym więcej powstawało domów handlowych. Nie bez 208 million, in 1850 already 276 million people, and in znaczenia był również wysoki przyrost naturalny, gdyż 1900 the number was 408 million. Because of the grow- w 1800 roku Europę zamieszkiwało 208 mln, w 1850 ing demand, subsequent businessmen tried to outdo roku już 276 mln ludzi, a w 1900 liczba ta wyniosła one another in creating modern venues for retail trade. 408 mln. W związku z rosnącym popytem kolejni przed- The created department stores refl ected the current siębiorcy prześcigali się w tworzeniu nowoczesnych architectonic trends, starting from neo-classicist forms miejsc handlu detalicznego. Powstające domy handlowe e.g. Kaufhof in Cologne5, Wertheim from 1900 in Berlin, odzwierciedlały panującą modę architektoniczną, po- Herman Tietz in Alexanderplatz in Berlin6 from 1905, cząwszy od form neoklasycznych, np. koloński Kaufhof5, KaDeWe in Berlin from 1907, through Art Nouveau berliński Wertheim z 1900, berliński Herman Tietz na e.g. “Kaufhaus zum Strauss”7 in Gorlitz (Zgorzelec) Alexanderplatz6 z 1905, berliński KaDeWe z 1907, prze- from 1913, to modernism e.g. Kaufhaus in Nuremberg chodząc w Art Nouveau, np. „Kaufhaus zum Strauss”7 designed by Erich Mendelsohn for the Schocken broth- w Gorlitz (Zgorzelec) z 1913 roku, aż po modernę, np. ers in 1926, Stuttgart 1928, or Chemnitz 1930. zaprojektowany przez Ericha Mendelsohna dla braci Schocken Kaufhaus w Norymberdze z 1926, w Stutt- garcie z 1928 czy Chemnitz z 1930 roku. 3. WHY KAUFHAUS IN RUDA ŚLĄSKA? All the aforementioned department stores were located in huge metropolises, where the developing 3. DLACZEGO KAUFHAUS W RUDZIE middle class purchased goods and spent leisure time. ŚLĄSKIEJ? Therefore, there arises the burning question how was it Wszystkie wymienione wcześniej domy handlowe possible for a Kaufhaus to be built in Schwarzwald (cur- były zlokalizowane w wielkich metropoliach, gdzie rently Ruda Śląska) which in 1890 numbered around rozwijająca się klasa średnia nabywała dobra i spędzała 2000 inhabitants8, and the whole town of Bytom there wolny czas. Wobec tego nasuwa się nurtujące pytanie, jak lived only 36 905 people? To compare, at the same time doszło do powstania Kaufhausu na terenie Schwarzwal- in Berlin there lived around 1.700.000 inhabitants and in du (obecnie Rudy Śląskiej), liczącego w 1890 roku około Leipzig around 400.000. To solve the mystery, it is neces- 2000 mieszkańców8, a w całej miejscowości w Bytomiu sary to carry out a thorough location analysis, especially było to jedynie 36 905 osób? Dla porównania w tym sa- since the lands frequently changed their owners, names mym czasie w Berlinie mieszkało około 1 700 000 osób, and national status.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 95 a w Lipsku około 400 000. Żeby rozwikłać tę zagadkę, The area was covered by a dense forest, hence the konieczne jest przeprowadzenie gruntownej analizy name Black Forest9 (Schwarzwald under the German lokalizacyjnej, zwłaszcza, iż ziemie te wielokrotnie zmie- rule). It was incorporated in the town of Bytom10 niały właścicieli, nazwy oraz przynależność państwową. founded according to the Magdeburg Rights in 1254, Tereny te porastał gęsty las, stąd nazwa Czarny Las9 with the village of Łagiewniki, the Schwarzwald settle- (za czasów panowania Niemców Schwarzwald). Zostały ment and 140 Flemish lans. Initially the town residents one włączone w skład miasta Bytomia10 lokowanego obtained timber for building their houses and fi rewood na podstawie prawa magdeburskiego w 1254 roku from the forest. The fi rst mining of coal in Schwar- wraz ze wsią Łagiewniki i osadą Schwarzwald oraz 140 zwald was granted by a concession in 1776 issued to łanami miary fl amandzkiej. Początkowo mieszkańcy the inhabitants of Bytom. In 1828, the fi rst ironworks miasta pozyskiwali z lasu materiał do budowy domów “Falva” was opened (nowadays “Florian” steelworks) i na opał. Pierwsza eksploatacja węgla kamiennego na in Schwarzwald and the number of inhabitants did not terenie Schwarzwaldu została zatwierdzona koncesją, exceed 57 people. At the same time, in the vicinity Karol wniesioną w 1776 roku na rzecz mieszkańców Bytomia. Godula received the second instalment of 26 kuxes11 W 1828 roku w Schwarzwaldzie powstała pierwsza huta of the “Karlhutte” zinc-works from Count Karl Franz żelaza „Falva” (obecnie huta „Florian”), a liczba miesz- von Ballestrem12, which marked the beginning of his kańców nie przekraczała 57 osób. W tym samym czasie won commercial activity. As a result of that activity, w sąsiedztwie Karol Godula otrzymał drugą transzę 26 coal mines, zinc-works and calamine mines (currently kuksów11 cynkowni „Karlhütte” od hrabiego Karola districts of Ruda Śląska, Bytom and Mikołow – Godula, Franza von Ballestrema12, co rozpoczęło działalność Orzegów, Szombierki, Bujaków, Bobrek, Paniowy) were handlową na jego własny rachunek. W wyniku jego established in the direct proximity of Schwarzwald. As działalności w bezpośredniej bliskości Schwarzwal- a consequence of the development of the settlement du powstały kopalnie węgla kamiennego, huty cynku, and its surroundings, and because of the need to link kopalnie galmanu (obecne dzielnice Rudy Śląskiej, the two mines a paved road was built, which was then Bytomia i Mikołowa – Godula, Orzegów, Szombierki, the main street of Schwarzwald, and is today of Ruda Bujaków, Bobrek, Paniowy). W następstwie rozwoju Śląska – Niedurnego Street. In that advantageous loca- osady i jej okolic, z konieczności połączenia dwóch tion the “Friedens – Eisenhutte”13 (Pokój Steelworks) kopalni została wybudowana utwardzona droga, będąca was founded in the year w 1840 by Moritz Friedlander, zarówno wtedy, jak i dziś główną ulicą Schwarzwaldu, David Loewenfeld and Simon Loewi, and the population a obecnie Rudy Śląskiej – ul. Niedurnego. W związ- of the settlement reached 327 people14. Friedenshutte ku z tą dogodną lokalizacją powstała w 1840 roku invested not only in the development of the ironworks, „Friedens – Eisenhütte”13 (huta Pokój) założona przez but also supported welfare work. Already in 1843, they Moritza Friedlandera, Davida Loewenfelda i Simona Lo- opened the fi rst unlicensed school for the workers’ ewiego, a liczba mieszkańców osady osiągnęła 327 osób14. children, and in 1847 they signed an agreement with Friedenshütte inwestowała nie tylko w rozwój zakładu, the town for the hereditary lease of the land intended ale również wspierała działania socjalne. Już w 1843 r. as the site for building houses for their workers – and so otworzyła pierwszą niekoncesjonowaną szkołę dla dzieci commenced the construction of the “Gute Hoffnung” pracujących w niej robotników, a w 1847 r. podpisała (Good Hope) housing district, where the Friedenshutte- z miastem umowę dzierżawy dziedzicznej gruntu Kaufhaus was later erected. z przeznaczeniem na budowę domów mieszkalnych In 1848, the “Spring of Nations” led to the economic dla swoich robotników – rozpoczęła się budowa osiedla crisis in the market. Economic fl uctuations undermined „Gute Hoffnung” (Dobrej Nadziei), na terenie którego the development of Friedenshutte as well as the partners’ powstał później Friedenshütte-Kaufhaus. faith in its success. The situation induced Loewenfeld W 1848 r. Wiosna Ludów doprowadziła do kryzysu and Loewi to sell their shares to Friedlander, for 25 ekonomicznego na rynku. Wahania koniunktury za- thousand thaler each. However, he also quickly realised chwiały rozwojem Friedenshütte i wiarą wspólników the necessity to recapitalise the ironworks in order to w sukces. Sytuacja skłoniła Loewenfelda i Loewiego do modernise it. Finally, being unable to acquire suffi cient sprzedaży swoich udziałów Friedlanderowi, po 25 tys. fi nancial means, he sold Friedenshutte with mining talarów każdy. Jednak i on szybko dostrzegł konieczność shares in Schwarzwald to Count Andrzej Maria Renard dokapitalizowania zakładu w celu jego modernizacji. from Wielkie Strzelce, for 120 thousand thaler. The Ostatecznie, nie mogąc pozyskać odpowiednich środ- turbulent period for Schwarzwald continued, as in 1855 ków, sprzedał Friedenshütte wraz z udziałami górni- the count sold the ironworks with the remaining units czymi na terenie Schwarzwaldu hrabiemu Andrzejowi and lands to the newly created company “Minerva” from Marii Renardowi z Wielkich Strzelec za 120 tys. talarów. Wrocław – Schlesische Hutten – Forst und Bergbau Burzliwy dla Schwarzwaldu okres trwał nadal, gdyż Gesellschaft (Silesian Ironworks – Forestry and Mining w 1855 roku hrabia sprzedał hutę wraz z pozostałymi Company) for a record sum of 3,493,271 thaler, nowa- zakładami i posiadłościami ziemskimi nowo powstałej days over 150 million PLN (the value of the ironworks spółce „Minerva” z Wrocławia – Schlesische Hütten – was estimated as 200 thousand thaler, which equalled Forst und Bergbau Gesellschaft (Śląskiej Spółce Hut- 3,340.8 kg of silver – currently 8.6 million PLN). The

96 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 niczo-Leśno-Górniczej) za rekordową sumę 3 493 271 concern founded by shareholders from Wrocław, Berlin talarów, obecnie ponad 150 mln PLN (wartość huty and Hamburg had a capital of 5 million thaler. Count oszacowano na 200 tys. talarów, co było równe 3340,8 kg Renard owned 20% of shares and was the Chairman of srebra – obecnie 8,6 mln PLN). Koncern założony przez the Board of Trustees. Thanks to such a cash injection, wrocławskich, berlińskich i hamburskich akcjonariuszy the company made several investments: in 1856 the third dysponował kapitałem 5 mln talarów. Hrabia Renard blast furnace was added powered by a 100 KM steam był właścicielem 20% akcji i pełnił funkcję prezesa rady engine, and two years later another one. As a result, the nadzorczej. Dzięki takiemu zastrzykowi gotówki spół- number of employees in the Friedenshutte exceeded 700 ka dokonała szeregu inwestycji: w 1856 powstał trzeci people, while Schwarzwald could boast 1900 inhabit- wielki piec napędzany maszyną parową o mocy 100 KM, ants and wished to become independent of the town of a dwa lata później powstał kolejny. W wyniku tych dzia- Bytom. In 1864 to emphasise the rank of Schwarzwald, łań liczba pracowników Friedenshütte przekroczyła 700 new roads and streets were laid, the old ones were osób, a Schwarzwald miał już 1900 mieszkańców i dążył repaired and new thoroughfares for horse omnibuses do niezależności względem miasta Bytomia. W 1864 were opened. The needs of residents and their spending w celu podkreślenia rangi Schwarzwaldu utworzono power were quickly noticed by small businessmen who nowe drogi i ulice, a stare naprawiono. Uruchomiono opened corner shops and services. nowe trasy przelotowych omnibusów konnych. Potrze- The years between 1867 and 1869, were the lean by mieszkańców i ich siłę nabywczą szybko zauważyli years for the “Minerva” company. The decline in drobni przedsiębiorcy, którzy otworzyli małe sklepiki the prices of pig iron forced shareholders to sell the i zakłady usługowe. woods, ironworks and mining shares, and ultimately Lata od 1867 aż do 1869 to chude lata dla spółki to establish a new joint-stock company. It was organ- „Minerva”. Spadek cen surówki zmusił akcjonariuszy ised in 1871 by Count Karl Wolfgang von Ballestrem15 do sprzedaży posiadłości leśnych, zakładów hutniczych under the name “Oberschlesische Eisenbahn-Bedarfs- i nadań górniczych, a ostatecznie do powołania nowej Aktiengesellschaft”, “Oberbedarf” in short, with the spółki akcyjnej. Została ona zorganizowana w 1871 roku capital of 2.5 million thaler, to buy out the property przez hrabiego Karola Wolfganga von Ballestrema15 of the bankrupt “Minerva” company (the value of pod nazwą „Oberschlesische Eisenbahn-Bedarfs-Ak- Friedenshutte was assessed at 438 thousand thaler). In tiengesellschaft”, w skrócie „Oberbedarf”, z kapitałem the same year 1871, the II German Reich was created w wysokości 2,5 mln talarów, aby wykupić majątek under the rule of Prussia who forced Germanisation zbankrutowanej spółki „Minerva” (wartość Frieden- of their subjects. For the inhabitants of Schwarzwald, shütte oceniano na 438 tys. talarów). W tym samym, tj. especially workers, it meant additional problems and 1871 roku powstała II Rzesza Niemiecka pod rządami repressions. In the same year, Karol Miarka and Ju- Prus, które forsowały germanizację poddanych. Dla liusz Ligoń founded the fi rst in Upper Silesia “Spółkę mieszkańców Schwarzwaldu, a zwłaszcza robotników Spożywczą Poczciwych Wiarusów” (a foodstuff co- oznaczało to kolejne problemy i represje. W tym samym operative) in Królewska Huta16, which was to help roku Karol Miarka i Juliusz Ligoń utworzyli pierwszą workers to become independent of factory owners and na Górnym Śląsku „Spółkę Spożywczą Poczciwych Germanisation. Buying necessities on credit, workers Wiarusów” w Królewskiej Hucie16, która miała na celu could not protest for fear of losing their jobs. pomoc robotnikom w uniezależnieniu się od właścicieli The management, like in other workplaces, of- przemysłu i przeciwdziałanie germanizacji. Robotnicy fered a wide range of welfare benefi ts such as educa- kupując artykuły pierwszej potrzeby na kredyt nie mogli tion or housing for employees; but the new target of protestować w obawie przed utratą pracy. Friedenshutte were small tradesmen, or more precisely Dyrekcja Huty podobnie jak inne zakłady oferowała an attempt at taking over their businesses, and conse- szeroki wachlarz pakietów socjalnych, takich jak szkol- quently debts of company workers. In Schwarzwald, nictwo czy mieszkania robotnicze, jednak nowym celem a group of 40 small shops long resisted the pressure of Friedenshütte stali się drobni kupcy, a w zasadzie próba the management; however, the latter having immense przejęcia ich interesów, a wraz z nimi długów swoich wealth at their disposal bought the buildings which pracowników. W Schwarzwaldzie grupa 40 drobnych the shopkeepers rented. The rivalry between foodstuff sklepów długo opierała się działaniom dyrekcji, jednak cooperatives and shops dependent from the ironworks ta, dysponując ogromnym kapitałem, wykupiła budynki, became serious, and reached its climax with erecting the w których wynajmowali lokale owi sklepikarze. Rywali- Friedenshutte – Kaufhaus. Using his great fortune and zacja spółdzielni spożywczych ze sklepami zależnymi od having no chance of a military career, the son of Count Huty rozpoczęła się na dobre, punktem kulminacyjnym Karl Wolfgang – Franz Karol W.L.A. Ballestrem turned stało się wybudowanie Friedenshütte-Kaufhaus. Korzy- to politics, and since 1872 was an MP for the Reichstag stając z wielkiej fortuny i braku możliwości zrobienia ka- in Berlin. In the meantime in Schwarzwald, in order to riery wojskowej, syn hrabiego Karola Wolfganga – Franz improve their image, the steel plant management made Karol W.L.A. Ballestrem rozpoczął karierę polityczną several more welfare investments: on the one hand sup- i w 1872 roku został posłem do Reichstagu w Berlinie. porting the community, on the other increasing work Tymczasem w Schwarzwaldzie, w celu poprawienia effi ciency. In 1873, they built a new school, and two

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 97 Ryc. 1. Friedenshütte – panorama z 1906 r. Rycina [w:] http://www.wirtualnaruda.pl/BK/1295-BK.pdf Fig.1. Friedenshutte — panorama from 1906. Sketch [in:] http://www.wirtualnaruda.pl/BK/1295-BK.pdf

Ryc. 3 Kaufhaus w 1. połowie XX wieku na archiwalnej pocztówce. Pocztówka [w:] archiwum autora Fig.3 Kaufhaus in the 1st half of the 20th century on an archive postcard. Postcard [in:] author’s archive

years later they founded an institution to take care of orphans. In 1877, the “new school” was given the status of a primary school. The number of workers in the Friedneshutte constantly grew and exceeded the population of Schwarzwald. Lack of qualifi ed cadre became the main problem for the developing plant; particularly since in 1884 the steel mill introduced the Thomas process and opened a modern coking plant using the Hoffmann Ryc. 2. Kolonia robotnicza „Kaufhaus” — mapa z 1910 r. [w:] http:// system. A further development of the Gute Hoffnung www.wirtualnaruda.pl/BK/1295-BK.pdf housing estate became absolutely necessary, therefore, Fig.2. Workers’ colony “Kaufhaus” — map from 1910. Map [in:] still in the same year the central water supply system http://www.wirtualnaruda.pl/BK/1295-BK.pdf was built. A year later the construction of another 26 houses was completed, and the fi rst hospital (a barrack swojego wizerunku dyrekcja huty podjęła szereg kolej- with three rooms) was opened in the steel plant. This nych inwestycji socjalnych, z jednej strony wspierających dynamic development was suddenly interrupted by ludność, z drugiej zwiększających efektywność pracy. a tragedy in 1887, when at night on July 24–25 there was W 1873 wybudowała nową szkołę i dwa lata później a huge explosion in the boiler house. 10 people died and utworzyła instytucję opieki nad sierotami. W 1877 „nowa 50 were seriously injured in the accident. Material losses szkoła” otrzymała status szkoły powszechnej. Liczba pra- were equally high17: several key devices and buildings cowników Friedenshütte stale rosła i przekroczyła liczbę were destroyed, including 20 upper boilers and 44 lower mieszkańców Schwarzwaldu. Brak wykwalifi kowanej boilers, the blast furnaces II and IV were seriously dam- kadry stał się głównym problemem rozwijającego się aged, as were the foundry roof, ore loading ramps, all zakładu, zwłaszcza że w 1884 huta uruchomiła pierwszą steam, gas and air pipes (boiler room – blast furnaces), stalownię tomasowską i utworzyła nowoczesną koksow- the coking plant and rolling mill. By the efforts of the nię, korzystającą z systemu Hoffmanna. Konieczny stał managing director, Eduard Meier18, it was possible to się dalszy rozwój osiedla Gute Hoffnung, dlatego jeszcze save the plant and still in the same year open the open- w tym samym roku powstał centralny wodociąg. Już hearth plant. At the same time, to appease the workers’ rok później ukończono budowę kolejnych 26 domów discontent, the management founded the fi re brigade

98 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 mieszkalnych, a na terenie huty powstał pierwszy szpi- and had electric light installed. The steel plant suffered tal (barak o trzech salach). Dynamiczny rozwój został another blow at the failure of separating Schwarzwald zatrzymany tragedią w 1887 roku, w nocy z 24 na 25 from Bytom. In 1891, the town of Bytom confi rmed lipca, kiedy to doszło do wielkiego wybuchu w kotłowni. the integral character of Schwarzwald and promised to W wyniku wypadku śmierć poniosło 10 osób, a 50 osób take over many duties from the plant. Among other, the było ciężko rannych. Straty materialne huty były równie local authority took over the care of orphans, sprinkling wysokie17, zniszczeniu uległo szereg kluczowych urzą- the streets19, questions of safety, as well as built new dzeń i zabudowań, w tym 20 kotłów górnych i 44 kotły schools and the administrative offi ce building. The dolne, poważnie uszkodzone zostały wielkie piece II i IV, infl uence of Friedenshutte on local politics and the dach odlewni, rampy przeładunkowe rudy, wszystkie life of inhabitants became limited. The steel plant did przewody parowe, gazowe i powietrzne łączące kotłow- not give up, especially as the output20 of Friedenshutte nię i wielkie piece, koksownia i walcownia. Staraniem increased so much that they did not have enough raw generalnego dyrektora Eduarda Meiera18 udało się material for smelting, and increased the demand for wyprowadzić zakład na prostą i jeszcze w tym samym energy which, in turn, required intensifi ed mining. In roku uruchomić stalownię martenowską. Jednocześnie 1883, Franciszek Pieler (the Elder)21 arrived in Ruda to w celu załagodzenia nastrojów pracowniczych huta become the managing director and the mining counsel- ufundowała straż pożarną i zainstalowała oświetlenie lor to Count Ballestrem. In 1898, the town of Bytom elektryczne. Kolejnym ciosem dla huty było fiasko decided to sell mining area of Schwarzwald and shares in starań o wyodrębnienie Schwarzwaldu z Bytomia. the operating mines (Oberbedarf managed to purchase W 1891 roku miasto Bytom potwierdziło integralność 46%). The concern merged fragmented mining plots Schwarzwaldu i obiecało przejęcie wielu obowiązków by means of exchanges with the other buyers (Counts od zakładu. Samorząd przejął między innymi opiekę nad Donnersmarck and Schaffgotsch), in preparation to sierotami, skraplanie ulic19, kwestie bezpieczeństwa oraz creating a mine adjoining Friedenshutte. The year 1889, wybudował nowe szkoły i budynek ekspozytury admi- when the great strike occurred, became signifi cant for nistracyjnej. Wpływ Friedenshütte na politykę lokalną the management of the steel mill and the circumstances i życie mieszkańców został ograniczony. Huta nie dała that determines creating the Friedenshutte-Kaufhaus. za wygraną, zwłaszcza że produkcja20 Friedenshütte na Fourteen thousand of Upper-Silesian miners dem- tyle wzrosła, iż brakowało zarówno surowca do przeto- onstrated the power of foodstuff cooperatives and the pienia, jak i znacząco zwiększyło się zapotrzebowanie workers’ autonomy. The hegemony of the steel plant energetyczne, wymagające wzmożenia eksploatacji was undermined. For the management of Friedenshutte górniczej. W 1883 roku do Rudy przybył Franciszek it clearly signalled the necessity to introduce a complex Pieler (Starszy)21, obejmując stanowisko dyrektora ge- welfare programme improving the living standards of neralnego oraz radcy górniczego hrabiego Ballestrema. their employees. The plant countered by building 15 W 1898 roku miasto Bytom zdecydowało się sprzedać more houses in the Gute Hoffnug housing area in the górniczy areał Schwarzwaldu i udziały w działających same year, and in order to improve the image of the kopalniach (Oberbedarf zdołał wykupić 46%). Koncern concern Count Franz von Ballestrem founded a holiday scalił rozdrobnione nadania górnicze w wyniku wymia- centre in Głuchołazy for his employees. In 1897, a post ny z pozostałymi nabywającymi (hrabia Donnersmarck offi ce was opened in Fridenshutte, and a year later i Schaffgotsch), przygotowując się do stworzenia kopalni a power station. The following year the “Fridensgrube” przylegającej do Friedenshütte. Znamienny dla zarządu mine (Pokój mine) began to emerge. In the same year huty i okoliczności determinujących powstanie Frie- 1899, on November 5, Schwarzwald acquired a new, denshütte-Kaufhaus stał się rok 1889, kiedy to doszło important communications connection: a tramline was do wielkiego strajku. Czternaście tysięcy górników built (nowadays tramline no 9)22 along the present-day górnośląskich pokazało siłę spółdzielni spożywczych Niedurnego St. In 1901, a “new” hospital was built from i samorządności robotników. Hegemonia huty została the funds of an autonomous health-insurance fi nd in zachwiana. Dla dyrekcji Friedenshütte były to wyraźne Friedenshutte. At the same time, when the world was sygnały świadczące o konieczności podjęcia komplekso- amazed by the news of the Wright Brothers’ fi rst fl ight, wych działań socjalnych poprawiających warunki życia the Gute Hofnung housing district was expanded to pracowników. Huta kontratakowała, dobudowując, encompass the building along present-day Podgórze St., jeszcze w tym samym roku, 15 budynków mieszkalnych which fi nally determined the district’s boundaries. They na osiedlu Gute Hoffnug, a hrabia Franz von Ballestrem, were buildings with a much higher standard than those w celu poprawienia wizerunku koncernu, ufundował dla previously built, intended for the supervisory offi cials. swoich pracowników ośrodek wypoczynkowy w Głu- The next investment, in the year 1904, was building the chołazach. W 1897 powstał na terenie Friedenshütte so called primary school II exclusively for the children urząd pocztowy, a rok później elektrownia. W kolejnym from the steelworks district, as well as a cold store with roku rozpoczęto tworzenie kopalni „Friedensgrube” an ice factory producing 4 tonnes a day. The crown- (kopalnia Pokój). W tym samym, 1899 roku w dniu 5 li- ing investment of the steelworks was completion of stopada Schwarzwald uzyskał ważne, nowe połączenie the 4-storey Fridenshutte-Kaufhaus department store, komunikacyjne. Wzdłuż dzisiejszej ul. Niedurnego po- modelled on the department stores in Berlin23, with the

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 99 wstała linia tramwajowa (obecna trasa tramwaju nr 9)22. W 1901 roku wybudowano nowy szpital ze środków au- tonomicznej kasy chorych Friedenshütte. W tym samym czasie, gdy świat obiegła informacja o pierwszym locie braci Wright, osiedle Gute Hofnung zostało rozszerzone o budynki przy dzisiejszej ul. Podgórze, co ostatecznie wyznaczyło granice osiedla. Były to budynki o znacz- nie wyższym standardzie niż dotychczas budowane, przeznaczone dla wyższej kadry dozorowej. Kolejną inwestycją dla huty było wybudowanie w roku 1904 tzw. II szkoły powszechnej, wyłącznie dla dzieci z hutniczego osiedla, oraz chłodni wraz z wytwórnią lodu o wydaj- ności 4 ton dziennie. Ukoronowaniem inwestycji huty było ukończenie 4-kondygnacyjnego domu handlowego Friedenshütte-Kaufhaus, wzorowanego na berlińskich23 domach handlowych, o powierzchni przekraczającej 6000 m2, w skład którego wchodziły ubojnia, chłodnia, spichlerz, zakład fryzjerski oraz 3 restauracje. Lokowany na osiedlu Gute Hoffnug24, wkomponowany w zabu- dowę mieszkaniową przy dzisiejszej ul. Niedurnego, dominował w przestrzeni zarówno kubaturą, jak i wyso- kością. Bogato zdobiony secesyjnymi motywami, stano- wił awangardę wśród prostych ceglanych familoków25. Wobec powyższych wydarzeń i na podstawie przeprowadzonej analizy historycznej można posta- wić hipotezę, iż to hrabia Franz von Ballestrem26 był pomysłodawcą powstania w Schwarzwaldzie domu Ryc. 4. Kaufhaus przed rewaloryzacją. Fot. [w:] archiwum autora handlowego – Friedenshütte-Kaufhaus. Stała obecność Fig.4 a, b Kaufhaus before revalorisation. Photo: [in:] author’s grafa w stolicy Cesarstwa umożliwiała mu bezpośredni archive kontakt z powstającymi tam obiektami handlu, jak np. sieci Herman Tiez, i obserwację wpływu tych przedsię- fl oor space over 6000m2, which included an abattoir, wzięć na społeczeństwo i powstającą klasę średnią. Strajk a cold store, a granary, a hairdresser’s and 3 restaurants. górników oraz podjęcie rywalizacji przez drobnych skle- Located in the Gute Hoffnug24 district, integrated pikarzy i śląskie spółdzielnie spożywcze wymagały odpo- with the housing along present-day Niedurnego St., it wiedzi. Dom handlowy stanowił najlepszą z możliwych. dominated the space both with its cubic capacity and Nie tylko stał się symbolem nowoczesności koncernu height. Lavishly decorated with Art Nouveau motifs it Oberbedarf i samej Friedenshütte, ale również powo- constituted an avant-garde among simple brick ‘fami- dem do dumy dla jej pracowników. Drobni sklepikarze loks’ (family houses)25. nie mieli szans w porównaniu z nowoczesnym podej- In view of the above described events and on the ba- ściem do klienta oferowanym w domu handlowym. Sta- sis of the carried out historical analysis, it can be claimed łe i w dodatku niskie ceny, gwarancje oraz szeroka gama that Graf Franz von Ballestrem26 was the brains behind oferowanych towarów unieszkodliwiły konkurencję. the creation of the Friedenshutte-Kaufhaus department Jednocześnie Friedenshütte-Kaufhaus był magnesem store in Schwarzwald. The constant presence Graf in the dla nowych, wykwalifi kowanych pracowników, tak po- capital of the Empire allowed him a direct contact with trzebnych w dynamicznie rozwijającym się koncernie. commercial objects created there, such as e.g. Herman Niesamowity w swojej skali popyt na siłę roboczą dopro- Tietz store chain, as well as observation of the impact wadził do wyścigu i rywalizacji kapitalistów, licytujących those enterprises had on the society and the emerging się kto da więcej swoim pracownikom. Zatrudnieni middle class. The miners’ strike, the competition with w powiązanych zakładach Oberbedarf mogli cieszyć się shopkeepers and Silesian foodstuff cooperatives required dodatkowymi przywilejami, np. bonami pracowniczymi. a response. A department store was the best possible Były one szczególnie przydatne w okresie I wojny świa- one. Not only did it become a symbol of modernity of towej, kiedy bez nich nie można było dokonać zakupów. the Oberbedarf concern and the Friedenshutte itself, W efekcie powstał system zamkniętego przepływu kapi- but also the pride of the company’s employees. Small tału, całkowicie uzależniający pracowników od huty. Nie shopkeepers did not stand a chance in comparison with bez znaczenia dla sprawy była też pozycja kobiet w ślą- the modern approach to the customer offered in a de- skich gospodarstwach domowych – wraz z powstaniem partment store. Fixed and low prices, warranties and Friedenshütte – Kaufhaus znalazły się one w gronie no- a wide range of offered goods neutralised the competi- woczesnych, „wyzwolonych” kobiet27, otrzymując nowe tion. At the same time, Friedenshutte-Kaufhaus was miejsce spotkań. Dla polskich imigrantów zarobkowych, a magnet for new qualifi ed employees so badly needed

100 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 pochodzących z zaboru rosyjskiego był to przeskok cy- in the dynamically developing concern. The demand wilizacyjny28, a dla klasy średniej29 oczekiwany powiew for labour, unique in its scale, led to a race and a rivalry nowoczesności metropolitarnej. Prawdopodobnie, aby among capitalists as to who could offer more to their to podkreślić, architekt domu handlowego zdecydował prospective workers. Those employed in the related się na modernistyczno-secesyjny charakter zdobniczy plants of Oberbedarf could enjoy additional privileges, obiektu, jednak korespondujący z istniejącą zabudową, such as e.g. employee vouchers. They were particularly poprzez użycie cegły i ozdób wykonanych z klinkieru. useful during World War I when doing shopping was impossible without them. In consequence a fi nancial closed-circuit system was created, making the workers 4. CECHY ARCHITEKTONICZNE completely dependent on the steel mill. Not to be ig- FRIEDENSHÜTTE-KAUFHAUS nored was the position of women in Silesian households Z ROKU 1904 who, with the creation of the Friedenshutte-Kaufhaus, Budynek wybudowany został w stylu moderni- found themselves among modern, “liberated” women27 stycznym z elementami secesji. Autor projektu jest as they acquired a new meeting venue. For Polish eco- nieznany. Do dnia dzisiejszego nie odnaleziono żadnych nomic emigrants from the lands occupied by Russia it rysunków ani planów z jego budowy. Dom towarowy was a leap forward in civilisation28, while for the mid- Friedenshütte-Kaufhaus był obiektem wolnostojącym, dle class29 an expected hint of metropolitan modernity. w linii zabudowy Morgenroth Strasse (obecnie ulica Probably in order to emphasise that, the architect of Niedurnego) na zakręcie drogi. Powierzchnia zabudowy the department store decided on the modernist-Art budynku wynosiła 1655 m2, powierzchnia użytkowa Nouveau character of the object decorations, though 6382 m2, a kubatura to 85 935 m3. corresponding to the existing buildings through the use Budynek został wybudowany z użyciem konstrukcji of brick and ornaments made from clinker. słupowo-płytowej, wykonanej ze stalowych belek teo- wych, zalanych cementem i obudowanych cegłą. Zasto- sowano stropy Kleina typu lekkiego, o płycie ceramicznej 4. ARCHITECTONIC FEATURES z cegieł pełnych, zbrojonych płaskownikami 3 × 25 mm, OF THE FRIEDENSHUTTE-KAUFHAUS co drugi rząd cegieł. Całość stropu została oparta na FROM 1904 belkach stalowych o wysokości 320 mm. Ceglaną płytę The edifi ce was built in the modernist style with zasypano żużlem pohutniczym, a na nim ułożono legary elements of Art Nouveau. The author of the design drewniane podtrzymujące deskowanie podłogi. is unknown. Until today no sketches or plans from Rzut budynku był nieregularny i zbliżony do lite- its construction have been found. The Friedenshutte- ry „L”, o zaokrąglonym narożu będącym połączeniem Kaufhaus department store was a detached building, litery „F” (od strony ul. Niedurnego) z literą „C” (od along the Morgenroth Strasse (currently Niedurnego strony ul. Pileckiego). Obiekt po wybudowaniu miał Street) building development line, on the bend of the trzy kondygnacje naziemne, z piwnicami i poddaszem road. Its gross covered area equalled 1655 m2, utility area magazynowym. 6,382 m2, and the cubic capacity was 85,935 m3. Bryła budynku była mocno rozczłonkowana, The building was erected using the column-and-slab przykryto ją stromym dachem mansardowym. Zapro- construction made from T-shaped steel beams, poured jektowano elewację z dwoma ozdobnymi fasadami od over with concrete and lined with brick. The light Klein Morgenroth Strasse (ulicy Niedurnego) i Guttehoff- brick infi ll fl oor was used, with a ceramic slab from full nung Strasse (ulicy Pileckiego), które zaakcentowano bricks, reinforced with fl at bars 3 × 25 mm inserted pseudoryzalitami, gzymsikami ceglanymi oraz hełmem every other row of bricks. The whole fl oor was resting z dachem, nawiązującym do wolich oczek, znajdujących on steel beams 320 mm high. The brick slab was covered się w dolnej części mansardy. Pomiędzy oknami a gzym- with slag on which wooden joists were laid to support sami międzykondygnacyjnymi z glazurowanych cegieł the fl oorboards. umieszczono płyciny dekorowane płytkami ceramiczny- The plan of the building was irregular and resembled mi, o ozdobnym, szachownicowym układzie w kolorze the letter “L” with a rounded corner being a combina- szmaragdowej zieleni i czekoladowego brązu. Elemen- tion of the letter “F” (from Niedurnego St.) with the tami dekorującymi, które występowały na całej elewacji, letter “C” (from Pileckiego St.). After completion, the były lizeny, akcentowane poprzez ciemną glazurowaną object had three storeys above ground with cellars and cegłę (czekoladowy brąz) oraz dekoracja niczym fryz30 a storage attic. wieńczący z motywem stylizowanych liści, wykonanych The body of the building was segmented, and cov- z glazurowanych kształtek ceramicznych. Elewacja tylna ered with a steep gambrel roof. The elevations were od podwórza trójkondygnacjna, ceglana, miała charakter designed with two ornamental facades from Morgen- przemysłowy, z dwoma ramionami, silnie rozczłonko- roth Strasse (Niedurnego Street) and Guttehoffnung wanymi. Składała się z dwóch elewacji szczytowych Strasse (Pileckiego Street), which were highlighted with skrzydła północnego i skrzydła środkowego oraz siedmiu pseudo-risalits, brick cornices and a cupola roof allud- elewacji wewnętrznych, zlokalizowanych wokół dwóch ing to the ox-eye windows located in the lower section podwórzy. Nadokienniki i parapety ceglane w większości of the gambrel. Between windows and intermediate

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 101 były wysunięte poza linię elewacji, a część zlicowana cornices from glazed brick, there were panels decorated z elewacją. Pierwszą od drugiej kondygnacji oddzielał with ceramic tiles, in a decorative chequered pattern in gzyms międzykondygnacyjny, utworzony z ukośnie emerald green and chocolate brown. The decorative ele- ułożonych cegieł. ments that occurred on the whole elevation were lesenes Zasadniczo elewacje budynku od reprezentacyjnej highlighted with dark (chocolate brown) glazed brick, strony przy ul. Niedurnego (sześcioosiowa rozdzielona and a crowning frieze-like decoration30 with the motif of w środku frontową klatką) i ul. Pileckiego (sześcioosiowa stylised leaves made from glazed ceramic profi les. From rozdzielona w środku frontową klatką) były połączone the backyard, the back, three-storey, brick elevation łukową elewacją trójosiową, spójnie łączącą się z ele- had an industrial character, with two much segmented wacjami sąsiednich ulic. Każda oś (ul. Niedurnego sections. It comprised the two gable elevations of the i ul. Pileckiego) składała się z dużej witryny sklepowej north and central wings, and seven internal elevations w parterze. Kolejną kondygnację przyozdobiono dwo- located around two inner yards. Brick window headers ma oknami, w kształcie poziomego prostokąta, a każde and window sills mostly protruded from the elevation, z nich było sześciopodziałowe (trójdzielne, trójpozio- and some were fl ush with the elevation. The fi rst and mowe). Na kondygnacji następnej znajdowały się cztery second storeys were separated with an intermediate okna w kształcie pionowego prostokąta, czteropodziało- cornice made from diagonally laid bricks. we (dwudzielne, dwupoziomowe). Dach mansardowy Basically, elevations of the building on its formal side w poziomie poddasza posiadał wole oczko. Nadproża ze along Niedurnego St. (six-axial separated by the front stalowych belek zostały przyozdobione i zaakcentowane stairwell in the middle) and Pileckiego St. (six-axial nadokiennikiem z cegły na sztorc. Parapety z glazuro- separated by the front stairwell in the middle) were wanych kształtek wykonano w kolorze szmaragdowej linked by an arched 3-axial elevation, smoothly merg- zieleni, w układzie schodkowym. Fasadowe klatki ing with elevations along neighbouring streets. Each schodowe zaakcentowane zostały oknami triforyjnymi, axis (Niedurnego St. and Pileckiego St.) consisted of a poszczególne części przedzielono ceglanym fi larkami a large window display on the ground fl oor. The next oraz eliptycznymi oknami. storey was decorated with two windows in the shape of a horizontal rectangle, each of which had six lights (three sections, two levels). On the next storey there were four 5. HISTORIA DOMU HANDLOWEGO windows in the shape of a vertical, four-light (two sec- KAUFHAUS RUDA ŚLĄSKA tions, two levels) rectangle. At the attic level the gambrel Obiekt został otwarty w 1904 roku, w okresie świet- roof had an ox-eye window. Lintels from steel beams ności Friedenshütte, kiedy to zakład był odpowiedzialny were decorated and highlighted with window-headers za 25% produkcji stali na Górnym Śląsku. Początkowo from upright-set bricks. Window sills were made from jako typowy dom handlowy pełnił rolę ekonomicznego emerald green glazed shaped bricks laid in the step-like i społecznego centrum Schwarzwaldu. Oprócz najróż- arrangement. The façade stairwells were highlighted by niejszych działów: spożywczego, tekstylnego, galanteryj- triforial windows, and particular sections were separated nego itp., mógł pochwalić się również usługami, takimi by brick columns and elliptic windows. jak na przykład trzy restauracje, bar oraz zakład fryzjerski. Obiekt mieścił w sobie także spichlerz, rzeźnię i ubojnię, chłodnie, wanny rybne. Charakteru dodawały 5. HISTORY OF THE KAUFHAUS RUDA mu liczne windy osobowe, towarowe oraz techniczne. ŚLĄSKA DEPARTMENT STORE Wnętrza charakteryzowała jednoprzestrzenność, bogato The object was opened in 1904, at the heyday of zdobione, przeważnie otwarte klatki schodowe. Friedenshutte, when the plant was responsible for 25% Okres I wojny światowej oszczędził Schwarzwald. of steel production in Upper Silesia. Initially, as a typical Jednak Friedenshütte-Kaufhaus ograniczył sprzedaż department store it served as an economic and social hub towarów tylko do bonów hutniczo-górniczych, co of Schwarzwald. Besides various departments: groceries, skrzętnie wykorzystała konkurencja w polityce marke- textiles, accessories etc., it could boast services such as, tingowej31. for instance: three restaurants, a bar and a hairdresser’s. W 1922 roku w wyniku podziału Śląska doszło do The object also contained a granary, an abattoir, a cold przekazania Polsce terytorium Schwarzwaldu i zmiany store and fi sh tubs. Numerous passenger, service and nazwy miejscowości na Nowy Bytom32, który przypisano maintenance lifts added to its character. The interiors do powiatu świętochłowickiego. Jednocześnie majątek were open-plan, with lavishly decorated, mostly open spółki „Oberbedarf” został podzielony na część polską stairwells. i niemiecką. Friedenshütte wkrótce otrzymała nazwę World War I passed Schwarzwald by. Friedenshutte- Friedenshütte AG (spółka akcyjna33), a dyrekcja zyskała Kaufhaus restricted their sale of goods only to employee polskich członków. Pomimo zmian państwowych obiekt vouchers, which was immediately used by their com- nadal pełnił dotychczasowe funkcje. Planowano nawet petitors in marketing policy31. rozbudowę skrzydła od strony ul. Pileckiego, które do- In 1922, as a result of the division of Silesia, Poland mykałoby kwartał, jednak braki fi nansowe udaremniły obtained the territory of Schwarzwaldu so the name te zamierzenia34. Około roku 1929 zdecydowano się na was changed to Nowy Bytom32 which was assigned to

102 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 przebudowę poddasza i zmianę funkcji z magazynowej Świętochłowice County. At the same time, the assets na mieszkalną. W tym celu usunięto wole oczka i za- of the “Oberbedarf” company were divided into the stąpiono je pionowymi oknami, dokonując podziału Polish and German parts. Friedenshutte was soon re- przestrzeni na pokoje o powierzchni około 30 m2. Tuż named Friedenshutte AG (joint-stock company33), and przed wojną, w celu sterowania ogniem z wybudowa- the management included Polish members. Despite nych po sąsiedzku elementów bojowych Warownego national-state changes the object still served its previous Obszaru Śląsk, nad klatką C wybudowano wieżyczkę functions. It was even planned to expand the wing on strzelniczo-obserwacyjną. Podczas działań wojennych the side of Pilecki St., which would enclose the quarter, ucierpiał narożnik budynku przy ul. Niedurnego, który however fi nancial problems frustrated those intentions34. został naprawiony prowizorycznie. Around the year 1929, it was decided to convert the attic Zakończenie wojny przyniosło kolejne modyfi kacje and change its function from storage to housing. For domu handlowego. Od tej chwili tylko parter realizował that reason ox-eye windows were removed and replaced dotychczasowe funkcje handlowe, dwie kolejne kon- with vertical ones, also dividing the space into app. 30 m2 dygnacje zostały przeznaczone na biura Huty Pokój35. rooms. Just before the war, a fi ring-observation turret Część pomieszczeń została przeznaczona na szkołę was built over staircase C in order to direct fi re from muzyczną. Rozpoczęła się manipulacja przy układzie the battle elements of the defence points of the Fortifi ed piwnic i powolna ich degradacja wraz z budową schro- Area of Silesia, built in the vicinity. During the war, the nu przeciwlotniczego na potrzeby dyrekcji od strony corner of the building in Niedurnego St. was damaged ul. Pileckiego. Ranga miasta i zakładu wzrosła, w wyniku and later temporarily repaired. czego w 1950 powstaje powiat nowobytomski, a w 1959 The end of the war brought about more modifi ca- roku miasto Ruda Śląska, z centrum administracyjnym tions of the department store. Since then, previous com- przy ul. Niedurnego. W kolejnych latach dochodzi do mercial functions were realised only on the ground fl oor; zmiany właściciela. Budynek objął powiatowy oddział the two other storeys were adapted as offi ces of the Pokój PSS „Społem – Ruda Śląska”. Na parterze powstał sklep, Steelworks35. Some rooms were designated for a music piętra zajęły biura spółdzielni. W okresie reglamentacji school. It commenced manipulations in the layout of towarów to tu były drukowane, cięte i dystrybuowane the cellars and their slow degradation connected to the talony żywieniowe dla całego miasta Ruda Śląska, które construction of an air-raid shelter for the management w szczytowym okresie zamieszkiwało 190 tys. miesz- on the side of Pileckiego St. The rank of the town and kańców. the steelworks increased, as a result of which the Nowy Po upadku komunizmu obiekt nadal należał do PSS Bytom County was created in 1950 and in 1959 the town „Społem”, lecz jako sklep spożywczy stał się ekono- of Ruda Śląska with its administrative centre in Niedur- micznie zupełnie niewydolny. Zmiany wolnorynkowe nego St. In the following years the owner changed. The wymuszały podnajmowanie lokali na rzecz mniejszych building was taken over by the county branch of “PSS sklepów i usług. Witryny zostały podzielone na małe Społem – Ruda Śląska”. On the ground fl oor there was sklepiki z wejściem od zewnątrz, idea domu handlowego a shop, while upper storeys were occupied by the coop- została zachwiana. Z końcem lat 90. brak środków i fatal- erative offi ces. In the period of rationing goods, it was ny stan techniczny, jak i fi nansowy fi rmy doprowadził do here that food coupons were printed, cut and distributed sprzedaży „Kafhausu”36 na rzecz prywatnego inwestora for the whole town of Ruda Śląska which, in its heyday, 31 XII 1999 roku. Od tego czasu rozpoczęły się prace was inhabited by 190 thousand people. rewitalizacyjne. After the fall of communism, the object still belonged to the PSS Społem which, as a grocery store, became completely economically inefficient. Free-market 6. STAN BUDYNKU POPRZEDZAJĄCY changes enforced letting out space to other, smaller PRACE KONSERWATORSKIE shops and services. Shop windows were split into small Kolejne instytucje mieszczące się w gmachu shops with an entrance from the outside, and the whole Friedenshütte-Kaufhaus dokonywały wielu modyfi - idea of a department store was upset. Towards the end kacji funkcji i zaburzały jednoprzestrzenny charakter of the 1990s, the lack of funds and the catastrophic wnętrz. Na przestrzeni lat utworzono 302 pomiesz- technical and fi nancial state of the fi rm led to the sale of czenia na 4 kondygnacjach nadziemnych i jednej the “Kaufhaus”36 to a private investor on December 31, podziemnej budynku, zgodnie z inwentaryzacją z 1991 1999. Then revitalization work began. roku, wykonaną przez PSS „Społem”. Część wydzielonych pomieszczeń była stawiana bez- pośrednio na starym parkiecie sklepowym lub deskach. 6. STATE OF THE BUILDING Murowane ściany działowe stanowiły duże obciążenie, PRECEDING CONSERVATION WORK z czego najgorsze dla konstrukcji stropu były te, które Subsequent institutions housed in the edifi ce of zostały ustawione równolegle do belek stropowych, the Friedenshutte-Kaufhaus repeatedly modifi ed its w połowie odległości pomiędzy nimi. Przeprowadza- functions and distorted the open-plan character of the ne remonty polegały na doklejaniu kolejnych warstw interior. During the years, 302 rooms were made on 4 wykładzin i laminatów, powodujących gnicie parkietu. above-ground and one underground storey of the build-

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 103 Ryc. 5 Kaufhaus po rewaloryzacji. Fot. [w:] archiwum autora, kwiecień 2018 Fig.5 Kaufhaus after revalorisation. Photo: [in:] author’s archive, April 2018

Ryc. 6 Kaufhaus po rewaloryzacji. Fot. [w:] archiwum autora, kwiecień 2018 Fig.6 Kaufhaus after revalorisation. Photo: [in:] author’s archive, April 2018

104 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 Dodatkowe nieprzewidziane obciążenia pojawiły się ing, according to the inventory from 1991 carried out również w wyniku zabudowania strychu, który wcze- by the “PSS Społem”. śniej pełnił rolę spichlerza, na potrzeby mieszkalne, Some of the room partitions were put directly on the najprawdopodobniej w 1929 roku. W wyniku tych dzia- old shop parquet or plank fl oor. Masonry partition walls łań na poddaszu powstało 55 pomieszczeń. Dodatkowo constituted a heavy load, of which the worst for the fl oor pomieszczenia posiadały strop pośredni, równoległy construction were those that were placed parallel to the do podłogi, wpisany wewnątrz powstałych trapezów fl oor beams, half-way between them. Renovations that utworzonych w przekroju dachu mansardowego. Wole were carried out involved merely adding more layers of oczka zostały zastąpione oknami pionowymi, które sheet fl ooring and laminates, causing the parquet to rot. wcięły się w bryłę dachu, tworząc olbrzymie parapety Additional unforeseen load also appeared as a result wykonane z papy. Pustki pomiędzy pomieszczeniami of adapting the attic, which had previously served as a konstrukcją dachu były wykorzystywane w celach a granary, for housing purposes most probably in 1929. magazynowych. In consequence, 55 rooms were created in the attic. Ad- W 1938 roku w wyniku przygotowań prewencyjnych ditionally, the rooms had an intermediate fl oor, parallel Polski do wojny, w ramach budowy Warownego Obszaru to the structural fl oor, fi tted into the trapezoids created Śląsk, powstała prowizoryczna wieżyczka obserwacyjno- in the cross-section of the gambrel roof. Ox-eye win- -strzelnicza na szczycie południowo-zachodniej klatki C dows were replaced with vertical ones which cut into the od strony ul. Pileckiego. Konstrukcja klatki schodowej, roof creating huge window-sills made from tar paper. aby wytrzymać olbrzymi nacisk żelbetowej kostki Empty spaces between the rooms and the roof construc- nadwieszonej nad biegiem stopni, została doposażona tion were used for storage. w 3 warstwy ścian. Pomimo swojej tymczasowości, ze In 1938, as a result of preventive preparations for względu na strategiczne położenie pozostała nietknięta, war in Poland and while building the Fortifi ed Area of powodując poważne uszkodzenia konstrukcji klatki Silesia, a temporary fi ring-observation turret was added schodowej. Cela wieżyczki pod wpływem eksploatacji on the top of the south-west C stairwell on the side of górniczej, jak również w wyniku drgań wywoływanych Pileckiego St. In order to bear the immense pressure of przez przejeżdżające tramwaje, zaczęła się osuwać i od- the ferro-concrete cube overhanging the fl ight of stirs, chylać od pionu, grożąc zawaleniem. 3 layers of walls were added to the construction of the Zmiany funkcjonale dotknęły najbardziej poziom stairwell. Despite its temporary character, because of piwnic. W wyniku licznych podziałów i zamurowania its strategic location it remained untouched, causing otworów napowietrzających, zakopania naświetli i po- serious damage to the stairwell construction. The tur- mieszczeń „wystających” podziemnie poza lico murów ret, affected by mining exploitation and the vibrations zewnętrznych, doszło do zaburzenia systemu wentylacyj- caused by passing trams began to slide and lean sideways, nego kondygnacji. Podwyższona wilgotność prowadziła in danger of collapsing. do degradacji metalowych belek tworzących stropy oraz Functional changed had the greatest impact on the cegieł, aż do utraty stabilności układu. System kanaliza- cellars. As a result of numerous divisions, walling-up cji budynku, ulokowany pod posadzką piwnicy, która ventilation openings, fi lling-in transom lights and rooms znajdowała się poniżej poziomu kanalizacji drogi, uległ “protruding” underground beyond the facade of external zamuleniu. Niewłaściwa eksploatacja i brak konserwacji walls, the ventilation system of the cellars was disturbed. doprowadziły do zalania najniższych punktów. The heightened humidity led to the degradation of metal Szereg drobnych sklepów z wieloma wejściami od beams making up ceilings as well as bricks, thus causing strony okalających ulic spowodował rozczłonkowanie the loss of stability of the structure. The sewage system dawnych witryn na mniejsze otwory okienne, całkowi- in the building, located under the cellar fl oor that was cie zaburzając charakter elewacji. Na piętrach doszło do below the drainage level of the road, was silted up. Im- podobnych działań. Częstym zwyczajem najemców był proper exploitation and lack of conservation led to the montaż dostępnej w danym czasie stolarki znacząco od- lowest points being fl ooded over. biegającej swoim wyglądem i gabarytami od pierwowzoru. Several small shops with multiple entrances from Dach pokryty dachówką ceramiczną, karpiówką the surrounding streets caused the former large window układaną w „koronkę”, uległ znaczącej degradacji. displays to be fragmented into smaller window openings, Ubytki, jak również kruszenie się materiału, powodo- entirely destroying the character of the elevation. Similar wały liczne przecieki. Na dachówkach zalegała warstwa activity took place on upper storeys. Tenants frequently mchów. Cała obróbka blacharska, jak i rurarz rynien used to fi t in door and window frames available at the wymagały natychmiastowej wymiany. Brak napraw i po- moment, though signifi cantly different in appearance stępująca korozja prowadziły do zaciekania do wnętrza and size from the original. opadów deszczu i śniegu. Dewastacji uległy pomiesz- The roof covered with ceramic plain tile laid in the czenia mieszkalne na poddaszu, a na elewacji doszło “lace” pattern underwent considerable degradation. do wypłukania fug, co doprowadziło do wypadania Gaps and crumbling of the material caused numerous cegieł. Podatne na korozję stalowe, wielkoprzestrzenne leaks. The roof tiles were overgrown with moss. The kratownice dachu w najbardziej zagrożonych miejscach whole metalwork and drainpipes required immediate w rejonie klatki E były łatane wielokrotnie. replacement. Lack of repairs and progressing corrosion

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 105 Jednocześnie pyły hutnicze i wszechobecny smog caused rain and snow to leak inside. The interiors in przez lata utworzyły grubą warstwę na elewacjach, the attic were devastated, and mortar was rinsed from całkowicie przysłaniając wszelkie kolorowe ozdoby joints in the elevation resulting in bricks falling out. As i zmieniając kolor cegły na czarną, smolistą mieszaninę. susceptible to corrosion, large-size steel trussing of the Poprzedni właściciele w celu „poprawy wizerunku” roof was repeatedly patched up in the most endangered i „odświeżenia” murów postanowili nałożyć na ten osad spots in the vicinity of stairwell E. warstwę białej farby olejnej na poziomie parteru. Simultaneously, steelworks dust and the ubiquitous smog for years created a thick layer on elevations, completely blurring all colourful decorations and changing 7. PODJĘTE PRACE BUDOWLANE the shade of brick into black, sooty mix. In order to I CZYNNOŚCI KONSERWATORSKIE “improve the image” and “freshen up” the walls, previ- Obiekt był czynnym domem handlowo-biurowo- ous owners decided to cover that residue with a layer of -mieszkalnym, wobec czego prace były prowadzone white oil paint on the ground-fl oor level. stopniowo, w miarę alokacji ajentów i w zgodzie z ich potrzebami. Najpilniejszym działaniem było odciążenie kon- 7. UNDERTAKEN BUILDING WORK strukcji poprzez wyburzenie wszystkich wtórnych ścian AND CONSERVATION TREATMENT murowych i przywrócenie wielkopowierzchniowych hal The object was a functioning commercial-offi ce- sprzedażowych i open-space’ów. Układ słupów i belek housing building; therefore work was carried out gradu- został wzmocniony i odświeżony. Stropy zostały od- ally, as concession holders were allocated and in keeping ciążone poprzez usunięcie żużla hutniczego i wymianę with their requirements. na styropian. Zniszczone okładziny podłogi (gumolity, The most urgent was lightening the load on the zgnite deski, parkiet itp.) zostały zastąpione żelbetową construction by dismantling all the secondary walls and płytą pokrytą współczesnymi płytkami gresowymi. re-creating the large-scale market halls and open spaces. Podczas tego procesu dokonano konserwacji stalowych The system of columns and beams was strengthened belek stropowych. and renewed. The pressure on fl oors and ceilings was W północnej części strychu od ul. Niedurnego relieved by removing the slag and replacing it with sty- (pomiędzy klatkami A i B) renowacja została wykonana rofoam. Ruined fl oor lining (lino, rotten planks, parquet zgodnie z mieszkaniowo-biurowym charakterem z 1929 etc.) was replaced with a ferro-concrete slab covered roku. Wszystkie kratownice zostały naprawione i oczysz- with modern stoneware fl oor tiles. During the process, czone. Część środkowa strychu została oczyszczona ze conservation of the steel fl oor beams was carried out. wszystkich ścianek murowych, co przywróciło halowy In the north section of the attic from Niedurnego charakter strychu. Skrzydło od strony ul. Pileckiego St. (between stairwells A and B) renovation was carried pozostało w zastanej formie ze względu na znajdujących out in keeping with the residential-offi ce character from się tam ajentów. 1929. All trusses were cleaned and repaired. In the cen- Wieżyczka strzelniczo-obserwacyjna w związku tral part of the attic all the partition walls were removed, z fatalnym stanem konstrukcyjnym i negatywnym which restored the hall character of the interior. The wpływem na pozostałą część budynku została usu- wing from Pileckiego St. remained in its existing form nięta wraz z wymianą dachu. Działanie to umożliwiło because of the lease-holders located there. dostosowanie budynku do wymogów ppoż. i instalacji Because of the disastrous structural condition and dymnic w głównych klatkach ewakuacyjnych. Uszko- negative impact on the remaining part of the building, the dzone dachówki, zwłaszcza w rejonie fasadowych ele- fi ring-observation turret was removed during the roof re- wacji i dolnej części mansardy, zostały wymienione na placement. It allowed for adapting the building to the fi re nowe, a część, która nadawała się na regeneracji, została safety regulations and installing smoke vents in the main jej poddana. Obróbka blacharska została wymieniona evacuation stairwells. Broken tiles, particularly in the area w całości na nową wraz z instalacjami odgromowymi of façade elevation and the lower section of the gambrel, i płotkami przeciwśniegowymi. Uszkodzone ścianki were replaced with new ones, and those that could were kolankowe zostały przemurowane. Okna poddasza recycled. All metalwork was replaced, together with the wymieniono na nowe, a parapety zabezpieczono przed lightning protection system and snow-fences. Damaged przeciekaniem. knee walls were re-bricked. Windows in the attic were Rewitalizacja piwnic doprowadziła do przywrócenia replaced and window sills were insulated against leaking. zasadniczego ich układu, wraz z systemem wentylacyj- Revitalisation of the cellars resulted in restoring their nym oraz niszowymi naświetlami, które wpuszczają fundamental layout, with the ventilation system and dużą ilość światła dziennego do wnętrza pomieszczeń. niche transom lights which let suffi cient daylight inside. Podziemie zostało osuszone i odgrzybione. Fundamenty The underground section was drained and mould was zostały wzmocnione, a system kanalizacji odbudowany eliminated. The foundations were strengthened and the i oczyszczony. sewage system rebuilt and cleaned. Najbardziej spektakularnym działaniem w ramach The most spectacular part of the revitalisation work prac rewitalizacyjnych było oczyszczenie elewacji was removing the dirt and white paint accumulated on

106 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 z brudu i białej farby zalegających na ceramice. Zmycie the ceramic lining the elevation. Washing-off the residue osadów ujawniło piękno budynku wraz z kunsztownymi revealed the beauty of the edifi ce with its intricate col- ceramicznymi dekoracjami w różnych kolorach oraz ourful ceramic decorations, as well as colourful glazing barwną glazurę parapetów, fryzów, akcentów i płycin. in window sills, friezes, accents and panels. Gaps in the Braki w ceramice i glazurze zostały uzupełnione dosta- ceramic and glazing were fi lled in with custom-made wami na zamówienie, zgodnie z próbkami pochodzący- pieces according to the samples taken from the building. mi z budynku. Dokonano niezbędnych przemurowań Some areas were re-bricked where necessary, window i odtworzenia otworów okiennych wraz z uzupełnie- openings were recreated and mortar missing from joints niem ubytków spoin. was fi lled in. Stolarka okienna i drzwiowa została wykonana Window and door frames were made from modern z nowoczesnych materiałów, jednak nawiązuje do materials yet alluding to the original character of the pierwotnego charakteru obiektu. W elewacji północnej object. One of few windows which has retained its zrewitalizowano jedno z nielicznych okien o pierwot- original appearance, and had original blinds with the nym wyglądzie, posiadające oryginalne rolety z plakietką producer’s label “G. Behrens – Hannover, Köln, Berlin”, producenta „G. Behrens – Hannover, Köln, Berlin”. was revitalised in the north elevation. A triforial window Triforyjne okno przedzielone ceglanymi fi larkami z za- divided by brick columns with rounded corners is the okrąglonymi narożami stanowi wizytówkę „głównej showpiece of the “main stairwell” A in the north corner klatki” A w narożu północnym ul. Niedurnego. Odtwo- of Niedurnego St. Recreated glass window displays on rzone przeszklenia witryn na parterze przywróciły blask the ground fl oor restored the glamour and crowned the i stanowiły zwieńczenie wieloletnich starań. years-long efforts.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [1] Krawczyk J., Nadolski P. Atlas Historyczny By- [13] Popiołek K. Historia Śląska od pradziejów do 1945 tomia. Verlag und Satz: P.P.H.U. „ROCOCO” – roku. Śląski Instytut Naukowy, Katowice, 1972, J. Krawczyk, Bytom, 2006. Karol Miarka – s. 350–357. [2] Popek M. Wykonywanie murowanych konstrukcji [14] Górecki J. Nowy Bytom i jego mieszkańcy sprzed budowlanych. WSiP, Warszawa, 2014. lat. Ruda Śląska, 2001. [3] Rola H. Huta „Pokój” Dzieje zakładu i załogi [15] http://www.rudaslaska.bip.info.pl/dokument. 1840–1990. Śląski Instytut Naukowy, Katowice, php?iddok=14273&idmp=993&r=r (dostęp: 1989. 09.04.2018) plan miejscowy. [4] Ratka A. Ruda Śląska (1295–1995). Urząd Miejski [16] http://www.wirtualnaruda.pl/BK/1295-BK.pdf w Rudzie Śląskiej i TOWARZYSTWO PRZYJA- (dostęp: 06.04.2018) Karta ewidencyjna zabytków CIÓŁ RUDY ŚLĄSKIEJ, Ruda Śląska, 1995. architektury i budownictwa – Budynek handlowo- [5] Jaglarz W., Losa H. Ruda Śląska. Śląskie Media -usługowy “Kaufhaus”, Ośrodek Dokumentacji Spółka z o.o., Ruda Śląska, 2003. Zabytków w Warszawie. [6] Nadolski P. Ruda Śląska wczoraj. Wydawnictwo [17] https://polona.pl/item/stadt-u-landkreis-beut- Wokół Nas, Gliwice, 1997. hen-mit-den-stadtkreisen-gleiwitz-u-hindenbur [7] Wódz K. Przestrzeń – środowisko społeczne – g-os,MzA2NjAxOTc/0/#info:metadata (dostęp: środowisko kulturowe. Z badań nad starymi 06.04.2018). dzielnicami miast Górnego Śląska. Uniwersytet [18] http://amzpbig.com/maps/025_TK25/5679_Beu- Śląski, Katowice, 1992. then_1934.jpg (dostęp: 06.04.2018). [8] Komander P. Ruda Śląska na przełomie tysiąclecia. [19] http://amzpbig.com/maps/025_TK25/5679_Beu- UNITEX, Bydgoszcz, 2000. then_1943.jpg (dostęp: 06.04.2018). [9] Historia Wyższego Urzędu Górniczego na tle [20] Projekt urządzenia mieszkania, autor nieznany, dziejów nadzoru górniczego na ziemiach polskich. 1929 r., projekt w posiadaniu właściciela). Marek Tarabuła (opr.), Wyższy Urząd Górniczy, [21] Projekt dobudowy skrzydeł zamykających budy- Katowice, 2012. nek w czworobok, 1929 r. (sytuacja, elewacje oraz [10] Genealogisches Handbuch des Adels, Adelslexi- rzut – dokumentacja przechowywana u właściciela kon. Band I, Band 53 der Gesamtreihe, C.A. Starke obiektu). Verlag, Limburg (Lahn), 1972. [22] http://www.rudaslaska.bip.info.pl/dokument. [11] Dworak J.S. Monograﬁ a Nowego Bytomia. Nowy php?iddok=14273&idmp=993&r=r plan miej- Bytom, 1939 (maszynopis). scowy ustalający strefę ochrony konserwatorskiej [12] Dworak J.S. Studia i materiały z dziejów Nowego (dostęp: 06.04.2018). Bytomia. Nowy Bytom, 1937 (maszynopis).

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 107 1 Za jeden z pierwszych domów handlowych w Europie węgla kamiennego, a później rudy żelaza pod koniec XVIII (department store) uznano „Bennetts Ironsgate” znajdujący wieku. się w przemysłowym mieście Derby w Wielkiej Brytanii. 10 Pierwsze zmianki o Bytomiu pochodzą z dokumentu papie- Pierwsza nazwa to Weatherhead Walters & Son handlującego ża Idziego z 1105 roku adresowanego do zakonu tynieckiego. początkowo żelazem, a następnie płodami rolnymi, bronią, 11 Kux z j. niemieckiego – tzw. „stare prawo” – udział w gwa- biżuterią, oliwą oraz tekstyliami z 1734 r. W roku 1864 rectwie podzielonym na 128 kuksów, z czego 122 kuksy przedsiębiorstwo zostało wykupione przez George’a Ben- przypadały gwarkom, a kolejne 6, tzw. „wolne kuksy”, równo netta i do dziś nosi po nim nazwę. Pierwszym oﬁ cjalnie podzielone, przypadały: właścicielowi gruntu, szkołom datowanym domem handlowym w Wielkiej Brytanii był i kościołom, od 1857 Kasie Spółki Brackiej (zajmującej się Harding Howell & Co, otwarty w 1796 r. przy ulicy Pall pomocą poszkodowanym w zawodzie). Mall w Londynie. Jednocześnie w Paryżu powstał Tapis 12 Urodzony w 1750, zmarł w 1822, syn Giovaniego Babtysty Rouge z 1784 roku. Obiekty te były duże jak na swój czas, Angelo i Marii Elżbiety von Stechow – spadkobierczyni jednak stanowiły tylko procent wielkości kolejnych obiek- Pałacu Pławniowickiego, po Karolu Franciszku von Stechow, tów, które rozkwitły na początku XIX wieku w Paryżu (Le który zmarł bezpotomnie. Dziadek Karola F. Ballestrema – Bon Marche) czy w Nowym Yorku (Stewart’s). Za pierwszy Franciszek Wolfgang von Stechow przekształcił swoje nowoczesny dom handlowy na świecie, należący do prywat- majątki w majorat w 1751 roku. nego właściciela, uznano Japoński „Echigoya” z 1673 roku 13 Później przekształcona we Friedenshutte. Hipoteza zakłada, (okres Edo) – obecna nazwa to Mitsukoshi. że nazwa początkowa została przyjęta w celu odróżnieniu od 2 Poczucie wolności osiągnięte przez kobiety w domach istniejącej w tamtym czasie huty cynku w Królewskiej Hucie handlowych obrazowała nowela Emila Zoli „Au Bonheur (Chorzów), a sama nazwa „Friedens” może pochodzić od des Dames” (Kobiecy raj) wydana w roku 1883 roku. Siła głównego akcjonariusza Friedlandera. oddziaływania tych przedsięwzięć stała się znakiem czasów 14 Dane z roku 1843. i była ukazywana przez ﬁ lmowców np. w obrazie Charlie 15 Urodzony w 1801, zmarł w 1879, syn Karola Ludwika Chaplina „Floorwalker” (Sprzedawca) z 1916 roku. brata Karola Franza von Ballestrema. Przekształcił zakłady 3 Harry Gordon Selfridge – twórca domu handlowego Mar- Karol w spółki akcyjne, pozostawiając w swoim ręku pa- shall Field’s w Chicago stworzył słynny slogan: „The cu- kiety kontrolne. Tworząc nowe spółki córki stworzył jeden stomer is always right” (Klient ma zawsze rację) oraz „Only z największych koncernów na Górnym Śląsku. Był ojcem [so many] Shopping Days Until Christmas” (dni handlowe grafa Franza Karola Wolfganga Ludwika Aleksandra von tylko, aż do Świąt Bożego Narodzenia). Wizytując Londyn Ballestrema. w 1906 roku odkrył niszę na rynku domów handlowych, 16 Obecnie Chorzów. W ciągu kolejnych 10 lat powstało gdyż w tym czasie w Londynie z amerykańskim rozmachem 10 kolejnych takich stowarzyszeń. W późniejszych latach działał tylko Harrods otwarty w 1905 roku. spółdzielnie – zalążek „konsumów” – połączyły się tworząc 4 Herman Tietz był niemieckim kupcem wyznania mojże- SPOŁEM – pomysłodawcą nazwy był Stefan Żeromski, szowego, który jako jeden z pierwszych wprowadził wielo- który propagował ideę spółdzielczości w dwutygodniku o tej branżowe sklepy na terytorium Prus, a później Cesarstwa samej nazwie, wydawanym w 1906 r. Niemieckiego – zmieniając je w sieć handlową znaną póź- 17 Koszty odbudowy wyniosły 375 tys. marek, a produkcyjne niej pod nazwą „Hertie” nadaną przez nazistów w wyniki 180 tys. marek. ustaw rasowych. Pierwszy dom handlowy otworzył Oskar 18 Urodzony 31 grudnia 1834 r. w Halle zmarł w 1898 r. Tietz – bratanek Hermana. Rodzina otwierała kolejne w Schwarzwaldzie, pod jego zarządem Friedenshutte stała sklepy w Bambergu, Erfurcie, Rostocku, Stralsundzie, się najnowocześniejszym zakładem Górnego Śląska. Weimarze. Po osiągnięciu sukcesu w tych lokacjach w 1900 19 Od 1900 roku począwszy. roku Herman Tiez postanowił doknać ekspansji na Berlin. 20 Wzrosła we Friedenshutte z 12,7% całej produkcji Górnego Ostatecznie w 1927 r. rodzina Tiezów wykupiła berliński Śląska w 1892 roku do 23,8% w 1912. „KaDeWe” (Kaufhaus des Westens). 21 Urodzony w 1835 r., zmarł w 1910 roku, był najważniejszym 5 Architekt Wilhelm Kreis, właściciel Leonhard Tietz, bra- doradcą grafa Franza Karola von Ballestrema. Należał do tanek Hermana Tieza, a brat Oskara, który stworzył swoją komitetu komunalnego w Rudzie, pracował nad poprawą własną sieć pod nazwą „Kaufhof” skupiając się na zachodniej warunków bytowych robotników, stawiając w koloniach części Cesarstwa Niemieckiego i Belgii. robotniczych nowe domy, szkoły oraz sklepy, w których 6 Zaprojektowany przez architektów Wihelma Cremera i Ri- pracownicy mogli kupować produkty po niskich cenach. Po charda Wolffensteina. jego śmierci zastąpił go syn Franciszek Pieler II (młodszy). 7 Obiekt znany również pod nazwą KaDeO zaprojektował 22 Bytom – Chebzie – Nowy Bytom – Wirek – Świętochłowice poczdamski architekt Carl Schumanns. – Chorzów. 8 Liczba mieszkańców była niższa niż liczba zatrudnionych 23 Słynny Kaufhaus des Westens o powierzchni 24 000 m2 w hucie (potencjalnych pracowników). Z powodu braku siły powstał dopiero w 1907 roku, założony przez Adolfa Jan- roboczej zatrudniano nie tylko „kwaterników”, ale również dorfa, który wynajął w tym celu znanego architekta Emila więźniów, dla których zbudowano więzienie. Duża część Schaudta. pracowników pochodziła z okolicznych wsi i miejscowości, 24 Kaufhaus za sprawą lamp i oświetlonych witryn dominował pomimo tego koniecznością stało się zbudowanie hotelu również nocą. Osiedle otrzymało lampy uliczne dopiero robotniczego. w 1907. W tym samym roku powstała pierwsza w Schwarz- 9 Początki osady są datowane na XIII wiek, był to okres waldzie apteka. silnego rozdrobnienia księstw Piastów Śląskich i początek 25 Tylko budynki „kamienicowe” przy ul. Podgórze, w znacznej ich uzależnienia od czeskich i polskich władców. W 1339 odległości od ul. Niedurnego, posiadały kwatery z ozdob- roku Kazimierz Wielki ostatecznie oddał Śląsk w ręce Luk- nymi motywami secesyjnymi na ich elewacjach. semburgów. Granice osady zostały doprecyzowane w 1558 26 Urodzony w 1834, roku uległ wypadkowi 1871 roku, co roku. Dynamiczny rozwój rozpoczął się wraz z eksploatacją zatrzymało jego karierę wojskową. Korzystając z fortuny

108 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 rodzinnej skierował się ku polityce w nowo tworzącym się 30 Styl mógł nawiązywać jednak do pilastrów, a wspomniany Cesarstwie, wstępując do Partii Centrum. Był posłem od dekor stanowić swoistego rodzaju głowice, stanowiąc spój- 1872 do 1906, a od 1896 roku przewodniczącym Reichsta- ność ze słupkami międzyokiennymi. Bazy pilastrów pełniły gu. W 1904 roku otrzymał dziedziczny tytuł pruskiej Izby funkcję maskownicy systemu wentylacyjnego piwnic, od- Panów. Zmarł w 1910 roku. tworzone od ul. Niedurnego. 27 Dwa lata po powstaniu Kafhausu, w 1906 roku została do- 31 Wycinek z gazety opisywał to wydarzenie. puszczona do udzielania wykładów na paryskiej Sorbonie 32 Początkowo rozważano nazwę Polski Bytom, ale sugerowa- pierwsza kobieta – Maria Skłodowska-Curie. łoby to, że Bytom jest niemiecki, dlatego zdecydowano się 28 Cytat z pracy Jana Stefana Dworaka Studia i materiały: „Ślą- na nazwę Nowy Bytom. zacy stali cywilizacyjnie rzeczywiście niżej od imigrantów 33 Kapitał nowej spółki należał w 74% do hrabiego Ballestrema, niemieckich, ale dlatego, że w ogromnej większości byli a w 26% do spółki Oberbedarf. to chłopi i robotnicy, żyjący dotychczas w warunkach feu- 34 Zachowały się plany elewacji i rzutów planowanych zmian. dalnych.” Pracownicy narodowości niemieckiej stanowili 35 Od 1930 roku nazwa Friedenhutte została zmieniona na mniejszość i przeważnie była to kadra średniego i wyższego Hutę Pokój, a Friedengrube na Kopalnię Pokój. dozoru zakładów przemysłowych i kopalń. 36 W czasach PRL nazwa została spolszczona i głęboko wryła 29 W Schwarzwaldzie dominowało hutnictwo, które było pro- się w świadomość społeczną, co widać na reklamach w wi- cesem bardziej złożonym od górniczego, wobec czego wy- trynach sprzed remontu. Obiekt miał tak duże znaczenie, że magało wyższych kwaliﬁ kacji i wiedzy fachowej. Pracownicy od końca wojny aż po dzień dzisiejszy całe osiedle nazywane huty szybciej podlegali procesowi emancypacji kulturowej. jest „Kafaus”.

Streszczenie Abstract Rewolucja przemysłowa była motorem napędowym The Industrial Revolution was the motive power nie tylko światowej ekonomii i rozwoju technicznego, not only for the world economy and technological ale również głębokich zmian społecznych. Symbolem development, but also for deep social transformations. tej awangardy stały się domy handlowe, które były odpo- The symbols of this avant-garde became department wiedzią na potrzeby nowej klasy średniej. Nowoczesność stores which answered the needs of the new middle przejawiała się w każdym elemencie tych budynków, po- class. Modernity was manifested in every element cząwszy od oferowanych produktów, poprzez sposób ich of those buildings, starting from offered products, sprzedaży, kończąc na najnowszych ówczesnych trendach through the way of selling them, and ending with the architektonicznych. Domy handlowe stały się nową plat- latest architectonic trends of the times. Department formą spotkań i zmian obyczajowych, umożliwiając ko- stores became a new platform for meetings and social bietom czynny udział w życiu społecznym bez nadzoru changes, allowing women to take an active part in social rodziny czy mężczyzn. Te świątynie handlu powstawały life without the supervision of men or family. Those w dynamicznie rozwijających się metropoliach miejskich temples of commerce were established in dynamically Wielkiej Brytanii, Francji czy Cesarstwa Niemieckiego. developing metropolises in Great Britain, France or the Wobec powyższego należy postawić pytanie, dlaczego German Empire. In view of the above one ought to ask Kaufhaus Ruda Śląska powstał w 1904 roku w miejscu a question why Kaufhaus Ruda Śląska was established zgoła odmiennym, tj. na eksterytorialnym terenie prze- in 1904 in a completely different place i.e. the extra- mysłowym niewielkiego Bytomia, w przeciwieństwie do territorial industrial site in small Bytom, in contrast to swoich berlińskich odpowiedników. Przeprowadzone its Berlin equivalents. The carried out analyses of the analizy genezy Kaufhausu wskazują zarówno na próbę Kaufhaus origins indicate both an attempt at improving doskonalenia relacji pracodawca-pracownik, niczym dzi- the employer-employee relations, like today’s Google, siejszy Google, a jednocześnie na sprytny zabieg prewen- but at the same time a clever preventive measure direct- cyjny skierowany przeciwko strajkującym robotnikom ed at striking workers by their economic dependence. poprzez ich ekonomiczne uzależnienie. After almost twenty years of renovation the object Po blisko dwudziestu latach renowacji obiekt odzy- was restored to its former glory lost under the commu- skał swój dawny blask, utracony w okresie komunizmu. nist regime. A complete refurbishment of construction Gruntowna naprawa elementów konstrukcyjnych, elements, restoration of decorative elements, cleaning odrestaurowanie elementów zdobniczych, mycie ele- the elevations, replacing the roof and restoring the wacji, wymiana połaci dachowych oraz przywrócenie original functional character, revealed the beauty of the pierwotnego charakteru funkcjonalnego odsłoniły modernist – Art-Nouveau building of the Kaufhaus piękno modernistyczno-secesyjnego budynku Kaufhaus Ruda Śląska. Ruda Śląska.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 53/2018 109