T.C. Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı ŞER’İYE SİCİLLERİNE GÖRE TARSUS’TA EKONOMİK YAPI (1839–1856) Songül ULUTAŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ Mersin, 2006 T.C. Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı ŞER’İYE SİCİLLERİNE GÖRE TARSUS’TA EKONOMİK YAPI (1839–1856) Songül ULUTAŞ Danışman: Prof. Dr. Şerife YORULMAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ Mersin, 2006 I ÖNSÖZ 19. yüzyıl, Osmanlı Tarihinde hem siyasi hem de iktisadi anlamda önemli dönüşümleri içeren bir yüzyıl olmuştur. Osmanlı iktisadi zihniyetinde ve faaliyetinde temel kabul edilebilecek en önemli dönüşüm ve gelişme hiç kuşkusuz 1838 Osmanlı- İngiliz Balta Limanı Antlaşması olmuştu. Bu antlaşma sonucunda, kapalı bir ekonomi politikası güden Osmanlı Devleti, liberal ekonomi ilkelerini benimsemeye başlarken, dünya kapitalizmine de eklemlenme sürecine girmişti. Kapitalizmin dünya konjonktüründe hızla yayıldığı bu dönemde, Osmanlı Devleti çevreselleşme sürecine de girmiş bulunmaktaydı. Arka planda gelişen bu siyasi ve iktisadi ortamın, taşraya yansımaları da Tarsus örneği üzerinden değerlendirilmeye çalışılmıştır. 1839 Tanzimat Fermanı ve 1856 Islahat Fermanı gibi Osmanlı Tarihi açısından önemli bu iki tarih arası dönemde, Tarsus’un ekonomik yapısına dair izler Tarsus Şer’iye Sicillerinde aranmıştır. Bu anlamda, araştırma tezimizle Tarsus’un ekonomik yapısına dair sonuçlara ulaşılırken, dönemin genel gelişmelerinin taşraya olan yansımaları da tespit edilmeye çalışılmıştır. Kaynak olarak temel aldığımız Tarsus Şer’iye Sicilleri, bu konuda önemli veriler içermektedir. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde ise Tarsus Şer’iye Sicil belgelerini destekler nitelikte konuya ilişkin belgelere ulaşılmıştır. İncelenen dönemde, Osmanlı iktisat tarihine ilişkin, çok sayıda araştırma inceleme eser de bulunmaktadır. Yapılan taramalarımız sonucunda, Şer’iye Sicilleri temel hareket noktası alınarak, 1839–1856 döneminde Tarsus’ta ekonomik yapıyı inceleyen bir çalışmaya II rastlanmamıştır. Bu anlamda tezimiz, bu perspektiften bakılarak yapılmış kapsamlı bir araştırma eser olma özelliği taşımaktadır. Çalışmamızın tamamlanması iki yılı aşkın bir süreyi kapsamaktadır. Bu süre içerisinde desteğini esirgemeyen hocam ve tez danışmanım sayın Prof. Dr. Şerife YORULMAZ’a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Bu çalışmanın ötesinde, bilgi ve deneyim açısından gerekli donanımı kazanmamı sağlayan hocalarım sayın Prof. Dr. Fevzi DEMİR, Prof. Dr. A. Nükhet ADIYEKE, Yrd. Doç. Dr. Nuri ADIYEKE, Yrd. Doç. Dr. Efrumiye ERTEKİN, Yrd. Doç. Dr. Şenay ÖZDEMİR’e, Yrd. Doç. Dr. Derya GÜRSES TARBUCK’a ve Okutman Mehtap ÇELİK’e teşekkürü bir borç bilirim. Tarsus Şer’iye Sicilleri’ne ulaşmamda büyük kolaylık sağlayan Akdeniz Kent Araştırmaları Merkezi Arşivi’ne ve arkadaşım Uzman Tülin SELVİ ÜNLÜ’ye sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Bununla birlikte, tezimizin kaynak toplama sürecinde Başbakanlık Osmanlı Arşivi çalışanlarına yardımlarından dolayı teşekkür ederim. Lisans ve yüksek lisans dönemimde beni bir an bile yalnız bırakmayan arkadaşım Uzman Melike KARA’ya; bu zorlu süreçte, bana örnek teşkil eden ve desteğini esirgemeyen arkadaşım Araştırma Görevlisi Özlem KARSANDIK’a ayrıca sonsuz teşekkür ederim. Tez çalışmalarım süresince yardım ve destekleri için Meltem ÖZCAN, Zeynep GÜLER ve Erkan ALKAÇ’a teşekkür ederim. Bu zorlu süreçte, büyük bir sabır örneği göstererek desteklerini esirgemeyen ve beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan aileme sonsuz teşekkürü bir borç bilirim. Songül ULUTAŞ Haziran 2006 III ŞER’İYE SİCİLLERİNE GÖRE TARSUS’TA EKONOMİK YAPI (1839–1856) ÖZET Merkez–çevre yapılanmalarının ayrıştığı ve kapitalizmin tüm dünyaya hızla yayılması sonucunda, iktisadi, siyasal ve toplumsal dönüşümlerin yaşandığı 19. yüzyıl dünyasında, Osmanlı İmparatorluğu’nun geleneksel yapılarında da kırılmalar yaşanmıştır. Tüm dünyada kapitalizm ve liberal ekonomiler yayılmaya başlarken, Osmanlı Devleti de bu gelişmelerin bünyesine girmesiyle birlikte kapitalist dünyaya kapılarını açmıştır. Kapitalist gelişmelerin ve liberal düşüncelerin Osmanlı İmparatorluğu’na girişi, 1838 Osmanlı-İngiliz Balta Limanı Antlaşması’yla kabul edilen serbest ticaret koşulları çerçevesinde gerçekleşmiştir. Serbest Ticaret Antlaşmalarıyla temeli atılan Tanzimat Dönemi’nin düzenlemeleri, Osmanlı iktisadi yapısında bir dizi dönüşümün hareket noktası olmuştur. Bu dönüşüm, taşrada rahatlıkla izlenebilmektedir. İktisadi yapıda gerçekleşen dönüşümlerin taşraya yansıması konusunda, Tarsus Sancağı söz konusu konumu nedeniyle önemli bir örnek oluşturmaktadır. 19. yüzyılın ilk yarısında, dünya konjonktürünün ve 1838 sonrası Osmanlı iktisadi yapısındaki gelişmelerin, Tarsus Sancağı ekonomisine yansımalarını, Şer’iye Sicilleri üzerinden yapılan bu çalışma ile gözlemlemek mümkündür. Özellikle 1838 Serbest Ticaret Antlaşması sonucunda, Tarsus ekonomisinde yabancı sermayenin etkinlik oluşturması, kapitalist ilişkilerin yayılmasına ortam hazırlamıştır. Bu gelişmeler çerçevesinde Tarsus’ta, özellikle ticaret sektörü gelişme kaydetmiştir. 1830’lardan itibaren Mersin İskelesi’nin de katkısı, Tarsus ekonomisine ivme kazandıran önemli bir unsur olmuştur. Serbest IV ticaretin gelişmesi, pazar için üretime yönelen tarım sektöründe de bir kıpırdanmayı beraberinde getirmiştir. Sanayinin gelişmesi için ise sadece ortam hazırlanmaktaydı. Kapitalist dünyaya kapılarını açan Tarsus ekonomisi, 1856’ya gelindiğinde gayrimüslim ve yabancı tüccar sayısındaki artışla yabancı sermayenin eline geçmiş durumdaydı. 1860’lardan ise Mersin, iskelesi aracılığıyla yabancı sermayeyi kendi merkezine çekerek hem ekonomik alt yapısını oluşturacak, hem de hinterlandını geliştirecektir. Bu aşamadan sonra ise merkez kaymaları baş gösterecek ve Tarsus’ta ekonomik alanda bir gerileme yaşanacaktır. Ancak, incelediğimiz süreç olan 1839– 1856 yılları arasında, bir gerilemeden ziyade ekonomide canlanma olarak da nitelendirilebilecek bir genişleme görülmüştür. Bu genişlemenin önemli bir nedeni de Mersin İskelesi’dir. Anahtar Sözcükler: Tarsus, Tarsus Şer’iye Sicilleri, 1838 Serbest Ticaret Antlaşması, Tanzimat Dönemi, Mersin İskelesi. V THE ECONOMIC STRUCTURE IN TARSUS IN THE LIGHT OF THE ŞER’İYE REGISTERS (1839–1856) ABSTRACT In the nineteenth century world where centre periphery structures have been separated and capitalism spread rapidly and hence causing economical, political and societal transformations, there were also breaking points in the traditional structures of the Ottoman Empire. Everywhere in the world, capitalism and liberal economies where spreading and Ottoman Empire once these changes seized, opened up to the capitalist world. The introduction of the capitalist developments and liberal thought in the Ottoman Empire was with the free trade conditions that were accepted in 1838, Ottoman-British Balta Treaty. The regulations of the Tanzimat Period which were established through the free trade treaties, were the starting points for several transformations to follow. This transformation, can be observed in the local sphere. Tarsus Sancağı consitutes an important example for an observation how the transformations in the economical structure found its way to the local sphere. The changes in the world political structure in the 19. century and the changes in the Ottoman economical structure post-1838, rejuvenated the economy of the Tarsus region can be observed from an investigation of Tarsus Şer’iye Registers. Especially, the establishment of the foreign investment in Tarsus economy as a result of the free trade treaty, prepared the way for the capitalist relations to grow. In the light of these changes, it was especially the trade sector which grew. The introduction of the Mersin Port also gave a push to the Tarsus economy. The development of free trade, brought with it, a change in the farm sector which VI produced for the market. This was just preparation for the development of the Industry. Tarsus economy which opened up to the capitalist world, was in the hands of the non-muslim and foreign traders due to their increase in number by 1856. In 1860s, Tarsus was going to attract the foreign investment to its center through the Mersin port, and expand its hinterland. However, there would be some shifts from the center and there would be some backward economic move in Tarsus. Still, the years between 1839-1856 was a period of economic development where an expansion in the economic activity could be observed. An important reason for this expansion is Mersin Port. Key words: Tarsus, Tarsus Şer’iye Registers, Economy, 1838 Free Trade Treaty, Tanzimat Period, Mersin Port. VII İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ……………………………………………………………………….. I ÖZET…………………………………………………………………………. III ABSTRACT…………………………………………………………………… V İÇİNDEKİLER………………………………………………………………… VII KISALTMALAR LİSTESİ……………………………………………………. XI TABLOLAR ve GRAFİKLER LİSTESİ……………………………………… XII HARİTALAR LİSTESİ………………………………………………………… XIV EKLER LİSTESİ……………………………………………………………….. XV GİRİŞ…………………………………………………………………………… 1 I. BÖLÜM: TARSUS’UN TARİHİ COĞRAFYASI VE EKONOMİ……… 21 I.1. Tarsus’un Tarihsel Gelişimi…………………………………….. 21 I.1.1. Tarsus’un Doğal Coğrafyasında Meydana Gelen Değişim: Tarsus Limanı’nın Kapanması ve Ekonomiye Etkileri..……………………………………………......... 25 I.2. 19. Yüzyılın ilk Yarısında Tarsus’un Kent Yapısı ve Etki Alanı …………………………………………………………… 33 1.2.1. Kent Yapılanması………………………………………. 33 I.2.2. Tarsus Sancağı’na Bağlı Yerleşim Birimleri……………. 34 I.2.3. Nüfus Yapısı…………………………………..…………. 39 I.2.4. 19. Yüzyılın İlk Yarısında Tarsus Sancağı’nın Genel Ekonomik Durumu………………………………… 43 VIII II.BÖLÜM:TARIM…………………………………………………………… 46 II.1. Tarımsal