Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ

POLSKI

1:50 000

Arkusz POŁANIEC (920)

Warszawa 2006 Autorzy: Sławomir Dominiak *, Izabela Bojakowska *, Anna Pasieczna *, Hanna Tomassi-Morawiec *, Krystyna Wojciechowska ** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny: Katarzyna Strzemi ńska * Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski * Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska *

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – S. Dominiak ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – S. Dominiak ...... 4 III. Budowa geologiczna – S. Dominiak ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – S. Dominiak ...... 10 1. Kopaliny chemiczne...... 10 2. Kopaliny ilaste...... 13 3. Kopaliny okruchowe ...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – S. Dominiak ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – S. Dominiak ...... 17 VII. Warunki wodne – S. Dominiak ...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby A. Pasieczna ...... 22 2. Osady wodne - I. Bojakowska ...... 25 3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – H. Tomassi-Morawiec ...... 26 IX. Składowanie odpadów - K. Wojciechowska...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – S. Dominiak ...... 36 1. Warunki korzystne ...... 36 2. Warunki niekorzystne ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – S. Dominiak ...... 38 XII. Zabytki kultury – S. Dominiak ...... 41 XIII. Podsumowanie ...... 43 XIV. Literatura ...... 45

I. Wst ęp

Arkusz Połaniec Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGsP) został wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2006 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Połaniec Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2001 roku, w Katedrze Geologii Gospodarczej i Ochrony Złó Ŝ AGH w Krakowie (Paulo i in., 2001). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania i aktualizacji MGP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przeznaczo- na jest do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych, w tym planowania przestrzennego, zwłaszcza w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złó Ŝ kopalin oraz środowiska przyrodniczego. Do opracowania mapy wykorzystano materiały zgromadzone w archiwach: Pa ństwo- wego Instytutu Geologicznego w Warszawie (Centralne Archiwum Geologiczne), Świ ęto- krzyskiego i Podkarpackiego Urz ędu Marszałkowskiego, Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Kielcach i Rzeszowie (delegaturze w Tarnobrzegu) oraz nadle śnictwach w: Sta- szowie, Tuszymie, Mielcu i Budzie Stalowskiej. Informacje na temat wód powierzchniowych i podziemnych uzyskano w: Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Kielcach i Rzeszowie oraz Regionalnym Zarz ądzie Gospodarki Wodnej w Krakowie. Wykorzystano równie Ŝ materiały uzyskane w: starostwach powiatowych oraz urz ędach gmin znajduj ących si ę na obszarze arkusza. W kwietniu 2006 r. dokonano wizji lokalnej złó Ŝ i punktów wyst ępowania kopalin. Da- ne dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Połaniec rozci ąga si ę pomi ędzy współrz ędnymi geograficznymi: 21°15’00” a 21 °30’00” długo ści geograficznej wschodniej oraz 50°20’00” a 50°30’00” szeroko ści geograficznej północnej.

4 Pod wzgl ędem geograficznym (Kondracki, 2001) obszar arkusza poło Ŝony jest na granicy dwóch prowincji: Wy Ŝyn Polskich (podprowincja Wy Ŝyny Małopolskiej) oraz Karpat i Podkarpacia (podprowincja Północnego Podkarpacia) (fig. 1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Połaniec na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Mezoregiony Niecki Nidzia ńskiej: 342.28 – Niecka Połaniecka Mezoregiony Wy Ŝyny Małopolskiej: 342.34-35 – Góry Świ ętokrzyskie, 342.36 – Wy Ŝyna Sandomierska, 342.37 – Pogórze Szydłowskie Mezoregiony Północnego Podkarpacia: 512.41 – Nizina Nadwi śla ńska, 512.43 – Płaskowy Ŝ Tarnowski, 512.44 – Do- lina Dolnej Wisłoki, 512.45 – Równina Tarnobrzeska, 512.48 – Płaskowy Ŝ Kolbuszowski, 512.51 – Pradolina Pod- karpacka

Jednostkami ni Ŝszego rz ędu Wy Ŝyny Małopolskiej (w granicach obszaru arkusza) są: makroregion Niecki Nidzia ńskiej z mezoregionem Niecki Połanieckiej, natomiast w obr ębie Północnego Podkarpacia wyró Ŝnia si ę makroregion Kotliny Sandomierskiej z mezoregionem Niziny Nadwi śla ńskiej. Niecka Połaniecka obejmuje północno-zachodnią cz ęść obszaru i tworzy zapadlisko, które w cz ęś ci przywi śla ńskiej nabiera cech płaskowy Ŝu. Nizin ę Nadwi- śla ńsk ą stanowi płaskodenna dolina Wisły, która zajmuje pozostał ą cz ęść omawianego obszaru.

5 Dwudzielno ść budowy arkusza wyra źnie zaznacza si ę w jego morfologii. Płaskowy Ŝ Niecki Połanieckiej wznosi si ę od około 160 m n.p.m. w północnej cz ęś ci obszaru do około 200 m n.p.m. w cz ęś ci zachodniej, tworz ąc w rejonie Poła ńca wyra źną kraw ędź morfolo- giczn ą z dolin ą Wisły (około 30 m wysoko ści). Nizina Nadwi śla ńska cechuje si ę monoton- nym ukształtowaniem terenu, a jej powierzchnia opada łagodnie z południa i południowego zachodu na północny wschód, od około 160 do 150 m n.p.m. Najwy Ŝej poło Ŝony punkt na obszarze arkusza znajduje si ę w jego północno-zachodniej cz ęś ci, w okolicach miejscowo ści Szczeka (203,1 m n.p.m.), natomiast punkt najni Ŝszy umiejscowiony jest w dolinie Wisły, w rejonie Dymitrowa Małego (150 m n.p.m.). Według podziału administracyjnego północno-zachodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w województwie świ ętokrzyskim (powiat staszowski z miastem i gmin ą Połaniec i Osiek oraz gminami: Łubnice i Rytwiany), natomiast centralna i południowo-wschodnia cz ęść obszaru nale Ŝy do województwa podkarpackiego (niewielki fragment powiatu tarno- brzeskiego z gmin ą Baranów Sandomierski oraz powiat mielecki z gminami: Padew Narodo- wa, Gawłuszowice, Borowa, Czermin, Tuszów Narodowy i Mielec). Omawiany obszar cechuje si ę korzystnymi warunkami klimatycznymi. Lata s ą tutaj ciepłe, a zimy niezbyt mro źne. Średnia roczna temperatura powietrza si ęga prawie 8ºC, natomiast średnie roczne sumy opadów wynosz ą zazwyczaj 600 - 650 mm, z czego na półrocze letnie przypada około 420 mm. Okres wegetacyjny trwa około 210 dni. Dogodne warunki naturalne (urodzajne gleby i odpowiedni klimat) decyduj ą o rolniczo- przemysłowym charakterze regionu. UŜytki rolne zajmuj ą du Ŝe obszary (około 70 % powierzchni arkusza), z czego wi ększo ść wykorzystywana jest jako grunty orne, ł ąki i pastwi- ska. Główne uprawy stanowi ą: zbo Ŝa ( Ŝyto, pszenica), ro śliny okopowe, pastewne, warzywa i owoce. W gminie Borowa szeroko rozpowszechniona jest uprawa nasion kwiatów, natomiast w gminie Padew Narodowa spotyka si ę plantacje tytoniu. Produkcja zwierz ęca sprowa- dza si ę do hodowli bydła, trzody chlewnej i drobiu. Przemysł na obszarze arkusza zwi ązany jest głównie z drobn ą wytwórczo ści ą rzemie śl- nicz ą, obsług ą rolnictwa oraz przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym (zakłady zbo Ŝowe w Kolo- nii Chorzelów, młyny gospodarcze w: Tursku Wielkim, Chrz ąstowie, Maliniu i Górkach, przetwórnia spo Ŝywcza w Sadkowej Górze). Obszar poło Ŝony na północny zachód od Wisły charakteryzuje si ę obecno ści ą przemysłu cięŜ kiego: w pobli Ŝu Poła ńca zlokalizowana jest elektrownia, a w rejonie Mikołajowa kopalnia siarki „Osiek”. Elektrownia „Połaniec” jest konwencjonaln ą elektrowni ą parow ą, opalaną w ęglem kamiennym, o mocy zainstalowanej 1 800 MW i mocy dyspozycyjnej 1650 MW. Elektrownia wytwarza około 5 % energii

6 w ogólnym bilansie krajowym, co stawia j ą na 5 miejscu w kraju pod wzgl ędem wielko ści produkcji. Do najwi ększych odbiorców energii (obok zakładów gospodarki komunalnej) nale Ŝy kopalnia „Osiek”. W pobli Ŝu kompleksu elektrowni zlokalizowany jest rejon inwesty- cyjny „Połaniec”, utworzony w 1997 r., w ramach Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekono- micznej „EURO-PARK WISŁOSAN”. Teren ten ma powierzchni ę 4 ha i preferowany jest do inwestycji w bran Ŝach przemysłu: maszynowego, budowlanego i elektroenergetycznego. Funkcj ę głównego o środka miejskiego, administracyjnego i usługowego omawianego obszaru pełni, licz ący 9 tys. mieszka ńców, Połaniec. Miasto posiada sie ć wodoci ągow ą, kana- lizacj ę ściekow ą, wysypisko odpadów w Luszczycy (miejsko – gminne) oraz mechaniczno – biologiczn ą oczyszczalni ę ścieków. Własn ą oczyszczalnię posiada tak Ŝe elektrownia „Poła- niec”. Infrastruktura obszarów wiejskich równie Ŝ jest dobrze rozwini ęta – du Ŝa cz ęść osiedli jest zwodoci ągowana, natomiast kanalizacja ściekowa jest słabiej rozwini ęta. Z sieci gazowej korzysta najmniejsza cz ęść ludno ści. W Czerminie i Sadkowej Górze znajduj ą si ę gminne oczyszczalnie ścieków, a w Padwi Narodowej funkcjonuje gminne składowisko odpadów. Omawiany obszar posiada korzystne poło Ŝenie w układzie poł ącze ń komunikacyjnych. Przebiega t ędy droga krajowa nr 79 (Kraków – Połaniec – Sandomierz) oraz drogi woje- wódzkie: nr 764 Połaniec – Staszów, nr 982 Szczucin – Ja ślany, nr 983 Mielec – Borowa oraz nr 985 Mielec – Tarnobrzeg. Ruch samochodowy pomi ędzy województwem świ ętokrzyskim, a podkarpackim utrudniony jest przez Wisłę, gdy Ŝ na obszarze arkusza brak jest mostów umo Ŝliwiaj ących przepraw ę przez t ą rzek ę. Najbli Ŝsze mosty drogowe na Wi śle znajduj ą si ę w: Szczucinie, tj.: 12 km na południowy zachód od granic arkusza oraz Nagnajowie (10 km na północny wschód od granic arkusza). W zakresie transportu kolejowego wa Ŝną rol ę pełni linia szerokotorowa ł ącz ąca Górny Śląsk z Ukrain ą (tzw. Linia Hutniczo – Siarkowa). Prowa- dz ą od niej odgał ęzienia do elektrowni w Poła ńcu i kopalni siarki „Osiek”.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą omawianego obszaru przedstawiono na podstawie szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Połaniec (Walczowski, 1972). Obszar arkusza Połaniec poło Ŝony jest w brze Ŝnej strefie zapadliska przedkarpackiego, które wypełnione jest utworami neogenu (miocen) i czwartorz ędu. Osady mioce ńskie (na wi ększo ści omawianego terenu) spoczywaj ą na powierzchni prekambryjskiej, a tylko w cz ęś ci północno-zachodniej i południowo-zachodniej na utworach dewonu, triasu, jury i kredy, które zachowały si ę w j ądrach synklin i antyklin. Pomi ędzy Rudnikami, Ossal ą a Poła ńcem fałdy poci ęte zostały uskokami, tworz ąc struktur ę zr ębow ą. Du Ŝa dyslokacja przebiega równie Ŝ

7 wzdłu Ŝ lewego brzegu doliny Wisły, natomiast mniejsze (przypuszczalne) pomi ędzy: Wol ą Pławsk ą, Górkami, Ł ęgiem a Rudnikami. Powierzchnia stropu skał prekambryjskich (mułowce z przerostami piaskowców, iłow- ców i skał w ęglanowych) charakteryzuje si ę zró Ŝnicowan ą morfologi ą i wyst ępuje na gł ębo- ko ści od 217 do 554 m. Utwory dewonu, które reprezentowane s ą przez dolomity i wapienie, stwierdzono w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru, gdzie zalegaj ą na gł ęboko ści 251 – 322 m, a ich mi ąŜ- szo ść (przy nieprzewierconym sp ągu) si ęga 67 m. Piaskowce, wapienie, mułowce i iłowce triasu nawiercono w rejonie miejscowo ści Rudniki i Okr ągła (struktura zr ębowa) na gł ęboko ści od 322 do 353 m, natomiast w okolicach Woli Pławskiej, w południowej cz ęś ci obszaru, na gł ęboko ści 851,8 – 875 m. Sp ągu tych osa- dów nie przewiercono, a ich mi ąŜ szo ść wynosi ponad 30 m. Wapienie jurajskie wyst ępuj ą w cz ęś ci północno-zachodniej na gł ęboko ści od 219,3 do 322 m, natomiast w cz ęś ci południowo-zachodniej w przedziale 410 – 800,4 m. Mi ąŜ szo ść tych utworów waha si ę od 35,5 do ponad 390 m. Osady kredy górnej (margle i wapienie) wyst ępuj ą prawdopodobnie w południowo- zachodniej cz ęś ci obszaru, za czym przemawiaj ą dane z wierce ń na s ąsiednich arkuszach. Wyinterpretowana gł ęboko ść wyst ępowania tych utworów wynosi około 300 – 350 m, natomiast mi ąŜ szo ść – rz ędu kilkudziesi ęciu metrów. Utworu neogenu (miocen), wypełniaj ąc zapadlisko przedkarpackie, wyst ępuj ą po- wszechnie na całym omawianym obszarze – b ądź pod nadkładem osadów czwartorz ędu, b ądź odsłaniając si ę na powierzchni terenu, w cz ęś ci północnej (Marks i in. red., 2005) (fig. 2). Mi ąŜszo ść tych osadów jest zmienna i waha si ę od 223 m w rejonie Wymysłowa i Rudników, do 851 m w Woli Pławskiej. W budowie serii mioce ńskiej wyró Ŝniono 3 poziomy: podgipsowy, gipsowy i nadgipsowy. Poziom podgipsowy wykształcony jest jako zlepie ńce, piaskowce, mułowce i wapienie, które wyst ępuj ą w sposób nieci ągły, w postaci izolowanych płatów. Strop tego poziomu wyznaczony jest przez piaskowce i mułowce piaszczyste tzw. warstw baranowskich. Zalegaj ący powy Ŝej poziom gipsowy (zwany te Ŝ seri ą chemiczn ą) ma szcze- gólne znaczenie dla gospodarki omawianego obszaru, z uwagi na okruszcowanie siarkowe. Wyst ępuje ono w postaci ró Ŝnokształtnych skupie ń wst ęg i smug wypełniaj ących pory wa- pieni, które powstały wskutek metasomatycznego przeobra Ŝenia gipsów. Poziom nadgipsowy tworz ą warstwy pektenowe, wykształcone jako osady ilasto-margliste obfituj ące w faun ę ko- paln ą, które przechodz ą w stropie w utwory ilaste (tzw. iły krakowieckie).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Połaniec na tle szkicu geologicznego regionu (Marks, Ber, Gogołek, Piotrow- ska, 2005) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 2 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 3 – lessy, 4 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; plejstocen: 5 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno- deluwialne zlodowace ń północnopolskich, 6 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne zlodowace ń północnopolskich, 7 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne zlodowace ń środkowopolskich, 8 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne zlodowace ń południowo- polskich, 9 – piaski i Ŝwiry sandrowe zlodowace ń południowopolskich, 10 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe zlodowace ń południowopolskich; Neogen: 11 – wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy miocenu; Dewon: 12 – wapienie, dolomity, margle, iłowce, łupki ilaste, piaskowce, mułow- ce i zlepie ńce dewonu górnego, 13 – piaskowce, mułowce z wkładkami iłów i zlepie ńców, iłowce i zlepie ńce dewonu środkowego; Sylur: 14 – łupki krzemionkowe, iłowce graptolitowe, wapienie, mułowce landoweru i wenloku; Kambr: 15 – piaskowce i kwarcyty z wkładkami łupków, mułowce i iłowce kambru górnego

Osady czwartorz ędowe (preglacjalne oraz zlodowace ń południowo-, środkowo- i pół- nocnopolskich) pokrywaj ą wi ększo ść obszaru arkusza. Na płaskowy Ŝu Niecki Połanieckiej wyst ępuj ą one w formie płatów o niewielkiej mi ąŜ szo ści, si ęgaj ącej 10 – 15 m, natomiast

9 w dolinie Wisły zalegaj ą jednolicie grub ą pokryw ą (w Glinach Wielkich maksymalnie do 50 m). Piaski i Ŝwiry preglacjalne oraz gliny zwałowe zlodowace ń południowopolskich tworz ą niewielkie, nieprzekraczaj ące mi ąŜ szo ści 2 m, wyst ąpienia w rejonie miejscowo ści: Rudniki, Szczeka, Ossala-Lesisko, Niekrasów, Tursko Małe i Rybitwy. Utwory zlodowace ń środkowopolskich reprezentowane s ą przez: lessy, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. Lessy odsłaniaj ą si ę w szurfach, w okolicach miejscowo ści Niedziałki, Ossala-Lesisko, Tursko Wielkie i Rybitwy, gdzie wyst ępuj ą pod nadkładem glin zwałowych. Mi ąŜ szo ść glin wynosi około 2 m, natomiast grubo ść lessów waha si ę od 2,5 m w Rybitwach do 10 m w Ossali. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe wyst ępuj ą w dolinach rzecznych i obni Ŝeniach płaskowy Ŝu Niecki Połanieckiej, zajmuj ąc najwi ększ ą powierzchni ę pomi ędzy Ossal ą a Turskiem Wielkim. Mi ąŜ szo ść tych utworów dochodzi do 10 m. Podobn ą grubo ść osi ągaj ą piaski rzeczne tarasowe zlodowace ń północnopolskich, które tworz ą rozległe pokrywy w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru. Pomi ędzy plejstocenem a holocenem osadzały si ę: piaski i Ŝwiry rezydualne z rozmycia glin zwałowych (obszar pomi ędzy Szczek ą a Turskiem Małym), utwory deluwialne na zbo- czach dolin, jak równie Ŝ piaski eoliczne tworz ące du Ŝy płat pomi ędzy Ossal ą a Luszczyc ą oraz wydmy. Mi ąŜ szo ść rezyduum i deluwiów dochodzi do 2 m, natomiast piasków eolicz- nych – do 6 m. Powstaj ące współcze śnie w dolinach rzecznych i obni Ŝeniach terenu osady holoce ńskie stanowi ą: piaski, mady, namuły i torfy. Zajmuj ą one du Ŝe obszary w centralnej, południowej i północno-wschodniej cz ęś ci terenu (dolina Wisły i Wisłoki), a ich mi ąŜ szo ść zwykle nie przekracza 5 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Połaniec udokumentowano 13 złó Ŝ, w tym: 3 zło Ŝa kopalin chemicznych, 8 złó Ŝ kopalin ilastych oraz 2 zło Ŝa kopalin okruchowych (tabela 1). Ponadto w ze- stawieniu uwzgl ędniono 2 zło Ŝa, które zostały wybilansowane (Przeniosło red., 2005).

1. Kopaliny chemiczne Na obszarze arkusza znajduj ą si ę 3 zło Ŝa siarki rodzimej: „Rudniki”, „Osiek” oraz „Ba- ranów Sandomierski – Skopanie”.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan zago- Wydobycie Zastoso- Nr Kategoria Klasyfikacja Wiek kompleksu bilansowe spodarowania (tys. ton, wanie Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj rozpoznania złó Ŝ litologiczno- (tys. ton, zło Ŝa tys. m 3*) kopaliny konflikto- na złoŜa kopaliny -surowcowego tys. m 3*) wo ści zło Ŝa mapie Klasy Klasy wg stanu na 31.12. 2004 r. (Przeniosło red., 2005) 1 - 4 A - C 1 1 Osiek S Ng 37 443 ,0 A+B+C 1 G 760,7 Ch 2 C Gl, W, U 2 2 Baranów Sand. -Skopanie S Ng 99 231,0 C1 N 0 Ch 2 C W, U 3 Rudniki S Ng 49 950,0 C2 N 0 Ch 2 C W, U , Z 4 Ro Ŝniaty dz.806/1 g(gc) Q 3,5* C1 Z 0 Scb 4 A - 6 Ro Ŝniaty -Pi ątek II g(gc) Q 0 C1 Z 1* Scb 4 A - 7 Ro Ŝniaty -Pi ątek I g(gc) Q 1* C1 Z 0 Scb 4 A - 8 Krzemienica g(gr) Q 11,5* C1 Z 0 I 4 A - 11 11 9 Ro Ŝniaty -Pi ątek g(gc) Q tylko pzb. C1* Z 0 Scb 4 A - 10 Surowa pŜ Q 11 719,0 C1 N 0 Sb 4 B Z 11 Górki dz.278/1 g(gc) Q 21,7* C1 Z 0 Scb 4 A - 12 Ro Ŝniaty -Pi ątek IV g(gc) Q 12,0* C1 G 0 Scb 4 A - 3 13 Otał ęŜ pŜ Q 3 075,7 C1 G 70,6 Sb 4 A - 14 Pydych – Babicha g(gr) Q 24,6* C1 Z 0 I 4 A - Ro Ŝniaty -Pi ątek II I g(gc) Q - - ZWB - - - - - Ro Ŝniaty -Świerczek 1 g(gc) Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 2: 1 – zasadnicza cz ęść zło Ŝa w granicach arkusza Gr ębów (889), 2 – zasadnicza cz ęść zło Ŝa w granicach arkusza Baranów Sandomierski (921), 3 - zasadnicza cz ęść zło Ŝa w granicach arkusza Pacanów (919) Rubryka 3: S – siarka rodzima, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, g(gr) – gliny o ró Ŝnym zastosowaniu, p – piasek, pŜ – piasek ze Ŝwirem Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Ng – neogen Rubryka 6: A, B, C 1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C 1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane, N – niezagospodarowane; ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: Ch – chemiczne, Sb – budowlane, Scb – ceramiki budowlanej, I – inne (surowce dla prac in Ŝynierskich) Rubryka 10: zło Ŝa: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, W – ochrona wód podziemnych, U – ogólna uci ąŜ liwo ść dla środowiska, Z – konflikt zagospodarowania terenu

Zło Ŝe „Rudniki” rozpoznano wst ępnie w kat. C 2, w północno-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru (Pawłowski i in., 1973). Na 65 wykonanych otworów poszukiwawczych tylko 17 napotkało zasoby bilansowe, wobec czego zło Ŝe udokumentowano w 3 oddzielnych polach. W 1991 r. opracowano projekt rozpoznania zło Ŝa, do kat. C 1 (Fura, Kowalik, 1991), którego jednak Ŝe nie zrealizowano. W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru znajduj ą si ę fragmenty złóŜ: „Osiek” i „Bara- nów Sandomierski – Skopanie”. Wi ększa cz ęść zło Ŝa „Osiek” poło Ŝona jest na arkuszu Kli- montów, natomiast zasadnicza cz ęść drugiego ze złó Ŝ znajduje si ę na arkuszu Baranów San- domierski. Obydwa zło Ŝa zostały wydzielone z du Ŝego obszaru zło Ŝowego „Osiek – Bara- nów”, który rozpoznano wst ępnie w kat. C 2 (Pawłowski i in., 1976). Obszar ten rozci ągał si ę po obu stronach Wisły, w pasie o długo ści 18 km. Uwzgl ędniaj ąc: ró Ŝnice w zasobno ści, warunki terenowe oraz kształt obszaru, wydzielono z niego mniejsze pola, które rozpoznano dokładniej i udokumentowano jako odr ębne zło Ŝa. Dokumentacj ę zło Ŝa „Osiek” wykonano w 1979 r. (Kowalik i in., 1979) a w roku 1985 opracowano dodatek do dokumentacji w celu aktualizacji zasobów (Kowalik, Nowak, 1985). Zło Ŝe „Baranów Sandomierski – Skopanie” udokumentowano w 1980 r. (Kowalik, Piskorz, 1980). Krótk ą charakterystyk ę najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jako- ściowych złó Ŝ siarki rodzimej przedstawia tabela 2. Tabela 2 Charakterystyka najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych złó Ŝ siarki Gł ęboko ść Parametry jako ściowe Nr Grubo ść Mi ąŜ szo ść poziomu Stosu zawarto ść zasobno ść zło Ŝa nadkładu zło Ŝa wodono śnego Nazwa zło Ŝa nek siarki zło a na od-do od-do od-do Ŝ Powierzchnia (ha) od-do od-do ma- śr. śr. czwartorz ęd N/Z śr. śr. pie (m) (m) miocen (%) (Mg/m 2) (m) Osiek 89,0-131,0 4,0-36,5 1,0-4,0 8,8-38,4 1,7-26,9 1 6,6 580,0 114,0 17,1 15,0-153,0 30,1 11,5 Baranów Sand.-Skopanie b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.-15,8 2 9,8 1 140,0 207,0 21,0 b.d. 33,1 b.d. Rudniki 185,0-235,0 3,1-25,0 b.d. 11,1-31,1 b.d. 3 19,7 767,9 212,2 10,8 b.d. 23,3 5,8 Rubryki 3-8: b.d. – brak danych Z punktu widzenia ich ochrony, zło Ŝa siarki zaliczono do rzadkich w skali całego kraju, skoncentrowanych w okre ślonym regionie (klasa 2). Ze wzgl ędu na ochron ę środowiska zło Ŝa te uznano za bardzo konfliktowe (klasa C), z uwagi na: ogóln ą uci ąŜ liwo ść , zagro Ŝenie dla pokrywy glebowej, czysto ści wód podziemnych, a w przypadku zło Ŝa „Rudniki” równie Ŝ

12 konflikt zagospodarowania terenu, który stanowi elektrownia „Połaniec” wraz z prowadz ącą do niej bocznic ą kolejow ą (Zasady, 1999).

2. Kopaliny ilaste Na obszarze arkusza Połaniec zlokalizowanych jest 6 złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz 2 zło Ŝa surowców dla prac in Ŝynierskich. Kopalin ę u Ŝyteczn ą stanowi ą mady i mułki holocenu, które udokumentowane zostały jako gliny. Wi ększo ść złó Ŝ znajduje si ę w rejonie miejscowo ści Ro Ŝniaty, w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru: „Ro Ŝniaty dz. 806/1” (Kobiela, 1994), „Ro Ŝniaty-Pi ątek” (Kobiela, Stanek, 1988), „Ro Ŝniaty-Pi ątek I” (Kobiela, Wianecki, 1996), „Ro Ŝniaty-Pi ątek II” (Kobiela, Florek, 2000), „Ro Ŝniaty-Pi ątek IV” (Frankiewicz, 2004). W cz ęś ci południowo-zachodniej, w okolicach miejscowo ści Górki, udokumentowano zło Ŝe „Górki dz. 278/1” (Czudec, Surmacz, 1996), dla którego wykonano dodatek zmieniaj ący granice zło Ŝa (Frankiewicz, 2002). Zestawienie najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej zamieszczono w tabeli 3. Tabela 3 Charakterystyka najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej P a r a m e t r y technologiczne (temp. jako ściowe

ny °°° a wypału 900-950 C) ś Ŝ

a Nr zło y-

zło Ŝa Nazwa zło Ŝa ść ść

r. r. r. nadkładu ść

ś ś ś

(m) (m) (m) ść

na Powierzchnia (ha) marglu ść szo od-do od-do od-do

r. r. r. r. ąŜ mapie ść kliwo ś ś ś ś mało liwo (%) (%) (%) o ą y t od-do od-do od-do od-do z (MPa) ciskanie Mi r >0,5mm sychania ś Grubo a Poziom wodono w ziarnach trz nasi y aw w skurc z Rozniaty dz.806/1 0,1-0,15 1,6-1,75 b.d. b.d. b.d. b.d. 4 0,0 0,69 0,15 1,7 2,4 9,3 13,6 14,4 Ro Ŝniaty-Pi ątek II 0,4-0,4 1,3-1,9 1,7-2,5 8,9-10,5 14,1-14,5 b.d. 6 0,0 0,86 0,4 1,7 n.o. n.o. n.o. 12,7 Ro Ŝniaty-Pi ątek I 0,2-0,3 1,4-2,9 1,8-2,2 8,9-10,5 14,1-14,5 b.d. 7 0,0 0,76 0,25 1,9 n.o. n.o. n.o. 13,0 Ro Ŝniaty-Pi ątek 0,1-0,1 1,8-3,3 2,3-2,6 8,9-10,5 14,1-14,5 b.d. 9 n.o. 0,89 0,1 2,3 n.o. n.o. n.o. 13,5 Górki dz.278/1 0,0-0,3 0,3-2,2 0,6-2,1 n.o. n.o. 15,2-15,7 5,2-14,7 11 0,25 0,1 1,5 n.o. n.o. n.o. Ro Ŝniaty-Pi ątek IV 0,4-0,4 1,7-2,7 0,7-2,4 12 n.o. n.o. n.o. n.o. 0,59 0,4 2,1 n.o. Rubryki 5-9: n.o. – nie okre ślono, b.d. – brak danych We wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza zlokalizowane s ą 2 zło Ŝa kopalin ilastych, z przeznaczeniem do wykorzystania dla prac in Ŝynierskich: „Krzemienica” (Florek, Trojnar, 2000) oraz „Pydych – Babicha” (Florek, 2001). Surowcem u Ŝytecznym są holoce ńskie mady

13 i mułki (udokumentowane jako gliny), natomiast w zło Ŝu „Pydych – Babicha” dodatkowo wyst ępuje piasek – b ędący kopalin ą towarzysz ącą. Najwa Ŝniejsze parametry złó Ŝ surowców dla prac in Ŝynierskich zostały przedstawione w tabeli 4. Tabela 4 Charakterystyka najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych złó Ŝ surowców dla prac in Ŝynierskich Parametry jako ściowe kopaliny głównej towarzysz ącej (glina zwałowa) (piasek)

a Ŝ Nr ny

zło ś złoŜa Nazwa złoŜa cinanie ś ść

ciowy ciowy r. r. r. nadkładu

ś na ś

Powierzchnia ś ś ś

3 3 (m) (m) (m) ść o ść szo od-do od-do od-do t to na Poziom

ma- (ha) Ŝ ę ę no r. r. r. r. r. r. ą ść j ś ś ś ś ś ś pie wodono (m/s) (m/s) (kPa) (kPa) od-do od-do od-do od-do od-do od-do Mg/m Mg/m Mi spó Grubo ar obj ar obj współ. filtracji współ. filtracji ęŜ ęŜ ci ci wytrzymało Krzemienica 0,2-0,2 2,1-2,5 b.d. b.d. 15-22 2,0-2,1 8 -9 n.o. n.d. n.d. 0,97 0,2 2,3 2,7 30 x10 n.o. n.o. Pydych - Ba- 0,2-0,3 b.d. 1,1-1,3 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 14 bicha -6 -5 0,2 2,8 1,2 10 16,0 90,0 2,1 2,5 x10 1,8 1,05 Rubryki 4-11: n.o. – nie okre ślono, b.d. – brak danych, n.d. – nie dotyczy Wszystkie zło Ŝa kopalin ilastych zaliczono do powszechnych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4) oraz uznano za małokonfliktowe wzgl ędem środowiska (klasa A).

3. Kopaliny okruchowe W zachodniej cz ęś ci obszaru, w piaskach i Ŝwirach rzecznych, udokumentowano 2 złoŜa kruszywa naturalnego: „Surowa” (Sokołowska, 1987) i „Otał ęŜ ” (Jastrz ąb, Surmacz, 1978). Zło Ŝe „Surowa” wyst ępuje w granicach omawianego arkusza w cało ści, natomiast zło Ŝe „Ota- łęŜ ” tylko we fragmencie, kontynuuj ąc si ę w kierunku zachodnim, na arkuszu Pacanów. Krótk ą charakterystyk ę najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jako- ściowych złó Ŝ kruszywa naturalnego przedstawia tabela 5. Zło Ŝa kruszywa naturalnego zaliczono do powszechnych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Z uwagi na ochron ę środowiska (Zasady, 1999) zło Ŝe „Otał ęŜ ” uznano za małokonfliktowe, mo Ŝliwe do eksploatacji bez specjalnych uwarunkowa ń (klasa A), natomiast zło Ŝe „Surowa” (z uwagi na poło Ŝenie w mi ędzywalu Wisły) za konfliktowe, mo Ŝliwe do eksploatacji po spełnieniu okre ślonych wymaga ń (klasa B).

14 Tabela 5 Charakterystyka najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych złó Ŝ kruszywa naturalnego Parametry jako ściowe Gł ębo- Gru- zaw. zaw. zanie- Mi ąŜ- ko ść punkt pia- Nr bo ść zaw. ziaren czyszcze ń szo ść poziomu skowy zło Ŝa Nazwa zło Ŝa nad- pyłów słabych obcych zło Ŝa wodono- (zaw. ziarn na Powierzchnia kładu min. i zwie- i organicz- od-do śnego do 2 mm) ma- (ha) od-do od-do trzałych nych śr. od-do od-do pie śr. śr. od-do od-do (m) śr. śr. (m) (%) śr. śr. (m) (%) (%) (%) Surowa 0,5-6,8 2,8-13,4 0,5-6,8 74,3-88,4 1,2-2,2 3,3-4,8 10 51,0 2,7 13,2 n.o. n.o. 1,5 4,6 brak Otał ęŜ 2,3-5,2 4,3-9,8 5,3-5,5 46,8-69,8 0,5-3,4 0,5-6,4 13 46,5 3,5 6,8 5,4 60,5 1,7 2,7 brak Rubryki 5-6: n.o. – nie okre ślono

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spo śród 13 złó Ŝ udokumentowanych na obszarze arkusza Połaniec, aktualnie eksploatowane s ą 3 zło Ŝa, eksploatacja 7 złó Ŝ jest zaniechana, natomiast pozostałe 3 zło Ŝa s ą niezagospodarowane. Najwi ększe znaczenie dla gospodarki omawianego arkusza ma eksploatacja siarki rodzimej ze zło Ŝa „Osiek”. Budow ę kopalni uko ńczono w 1991 r., natomiast w roku 1993 rozpocz ęto eksploatacj ę zło Ŝa. Podstaw ę prawn ą eksploatacji stanowi koncesja wyznaczaj ąca granice obszaru i terenu górniczego. Wydobycie prowadzone jest metod ą otworow ą, przez podziemne wytapianie przegrzan ą par ą wodną. Woda technologiczna pochodzi z elektrowni „Połaniec” i kr ąŜ y w obiegu zamkni ętym pomi ędzy elektrowni ą a kopalni ą. W granicach omawianego arkusza znajduje si ę południowa cz ęść pola górniczego, które kontynuuje si ę w kierunku północnym. Teren wiertniczy ma charakter płytkiej niecki, a otwory przez które zatłaczana jest para wodna (160 °C), rozmieszczone zostały w siatce 45x45 m. Po przej ściu przez górotwór, woda z rozpuszczon ą siark ą odbierana jest przy pomocy otworów tzw. od- pr ęŜ aj ących, które usytuowane s ą na przedpolu eksploatacji. Płynna siarka przepompowywa- na jest do zbiorników, a nast ępnie rafinowana. Woda pozostała po rafinacji siarki jest uzdat- niana i kierowana ruroci ągami z powrotem do elektrowni. Pomi ędzy Mikołajowem a Trzcian- ką znajduj ą si ę zabudowania administracyjne kopalni oraz terminal kolejowy, sk ąd siarka wysyłana jest w cysternach do kontrahentów w Polsce (np.: Zakłady Chemiczne „Siarkopol Tarnobrzeg”) i za granic ę, gdzie jednym z najwi ększych odbiorców jest Maroko. Kopalnia „Osiek” ma moc produkcyjn ą 0,8 mln ton czystej siarki rocznie, a w roku 2004 ze zło Ŝa wy- dobyto 0,76 mln ton tego surowca.

15 Eksploatacja siarki stanowi du Ŝe zagro Ŝenie dla środowiska naturalnego, które zwi ązane jest z: deformacjami terenu (zapadanie si ę pustek poeksploatacyjnych), ska Ŝeniem gleb, zanieczyszczeniem wód podziemnych i powietrza atmosferycznego oraz zaburzeniem stosun- ków wodnych. W celu rejestracji zmian zachodz ących w środowisku naturalnym pod wpły- wem eksploatacji zło Ŝa, prowadzony jest monitoring wód, powietrza oraz osiada ń terenu. W procesie produkcji siarki w kopalni „Osiek” (oraz energii elektrycznej w elektrowni „Połaniec”) powstaj ą odpady mineralne, które gromadzone s ą w osadnikach (tabela 6). Na terenie kopalni, od 1995 r., istnieje zbiornik osadczy płuczki wiertniczej, którego naturalne zabezpieczenie stanowi ą wyst ępuj ące w podło Ŝu iły krakowieckie. Elektrownia „Połaniec” wytwarza rocznie średnio 500 tys. ton odpadów paleniskowych i 70 tys. ton gipsów, które powstaj ą w wyniku odsiarczania spalin. Cz ęść popiołów i gipsów przekazywana jest bezpo- średnio do cementowni oraz kopal ń w ęgla na Górnym Śląsku, natomiast reszta magazynowa- na jest na składowiskach. Składowisko popiołów i ŜuŜli w miejscowo ści Pióry funkcjonuje od 1979 r., natomiast składowisko gipsów w Tursku eksploatowane jest od roku 1998. Obydwa składowiska posiadaj ą instalacje zraszaj ące, zapobiegaj ące pyleniu oraz system rowów opa- skowych odprowadzaj ących odcieki. Składowisko gipsów jest obecnie nieczynne, poniewa Ŝ ponad 90% tych odpadów przekazywana jest na bie Ŝą co do cementowni, a pozostała ilo ść gromadzona tymczasowo w zbiorniku „Eurosilo”, do czasu ich wykorzystania. Zestawienie składowisk odpadów mineralnych znajduj ących si ę na obszarze arkusza przedstawia tabela 6. Tabela 6 Odpady mineralne Nr Kopalnia Miejscowo Ro- ść Po- Ilo ść odpadów obiek- dzaj Mo Ŝliwe sposoby Gmina wierzchnia (stan na rok tu odpa wykorzystania UŜytkownik osadnika 2005) na dów odpadów Powiat (ha) (tys. ton) mapie Kopalnia „Osiek” Mikołajów 1 KiZChS „Siarkopol” Osiek Os 0,35 5,0 0 - w Grzybowie staszowski Elektrownia „Połaniec” Pióry do budowy nasypów dro- Połaniec gowych, dodatek do ma- teriałów budowlanych ce- 14 139, ment, ceramika budowla- 2 Elektrownia „Połaniec” Os 90,5 243,9 na, kostka brukowa), do SA 0 staszowski rekultywacji wyrobisk na- Grupa „Electrabel” ziemnych i podziemnych, do produkcji materiałów izolacyjnych Elektrownia „Połaniec” Tursko Małe do produkcji materiałów Elektrownia „Połaniec” Połaniec budowlanych (mieszanek 3 Os 8,6 8,8 55,0 SA. gipsowych, płyt gipsowo- staszowski Grupa „Electrabel” kartonowych) Rubryka 4: Os – osadnik Rubryka 6: - składowanych (stan na 31.12.2005 r.) Rubryka 7: - wykorzystanych w 2005 r.

16 Eksploatacja odkrywkowa złó Ŝ kopalin na obszarze arkusza posiada charakter lokalny. Surowce ilaste pozyskiwane s ą ze zło Ŝa „Ro Ŝniaty-Pi ątek IV”. Podstaw ę prawn ą eksploatacji stanowi koncesja, w której wyznaczono granice obszaru i terenu górniczego. Wydobycie prowadzone jest w wyrobisku wgł ębnym, jednym poziomem eksploatacyjnym, cz ęś ciowo spod wody. Nadkład jest zwałowany w cz ęś ci północnej, na obrze Ŝach wyrobiska. Kopalina przera- biana jest w pobliskiej cegielni w Ro Ŝniatach, gdzie uzyskuje si ę z niej cegł ę pełn ą. Eksploata- cja pozostałych złó Ŝ surowców ilastych w rejonie Ro Ŝniatów została zaniechana z powodu wy- czerpania zasobów. Wyrobiska poeksploatacyjne zostały zrekultywowane, b ądź uległy samoist- nej rekultywacji. ZłoŜa „Ro Ŝniaty-Pi ątek III” i „Ro Ŝniaty-Świerczek 1” zostały wybilansowane (tabela 1), natomiast zło Ŝa: „Ro Ŝniaty-Pi ątek”, „Ro Ŝniaty-Pi ątek I”, „Ro Ŝniaty-Pi ątek II” i „Ro Ŝniaty dz.806/1” proponowane s ą do wybilansowania (Przeniosło red., 2005). Eksploatacja zło Ŝa glin ceramiki budowlanej „Górki dz.278/1” została zaprzestana ze wzgl ędów ekonomicz- nych, natomiast wydobycie surowców dla prac in Ŝynierskich – zaniechane wraz z uko ńczeniem inwestycji, do budowy których były one wykorzystywane (cmentarz komunalny oraz składowi- sko odpadów w Mielcu). Nie przewiduje si ę dalszej eksploatacji tych złó Ŝ. Kruszywo naturalne eksploatowane jest w zło Ŝu „Otał ęŜ ”. Poniewa Ŝ w granicach omawianego obszaru znajduje si ę jedynie fragment tego zło Ŝa, informacje na jego temat zostały zamieszczone w obja śnieniach do arkusza „Pacanów”. Poza tym kruszywo naturalne (piasek) eksploatowane jest jedynie przez miejscow ą ludno ść na potrzeby lokalne, w tzw. „dzikich” wyrobiskach, które zaznaczone zostały na mapie jako punkty wyst ępowania kopalin. Znajduj ą si ę one w okolicach miejscowo ści: Połaniec, Tursko Wielkie, Przykop i Wojków.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Połaniec istniej ą perspektywy surowcowe wyst ępowania: siarki, surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz kruszywa naturalnego. Pomi ędzy miejscowo ści ą Ostrówek a Krzemienic ą prowadzono prace poszukiwawcze złó Ŝ siarki. Mi ąŜ szo ść serii chemicznej wynosi tutaj od 11,0 do 25,2 m, a najbardziej pozy- tywnym okazał si ę otwór w Woli Zdakowskiej, którego wydajno ść obliczono na 3,3 mln ton siarki z km 2. Zasoby całego obszaru oszacowano na 15 mln ton siarki (Pawłowski i in., 1977). Maj ąc na uwadze obecn ą sytuacj ę na rynku światowym (pojawienie si ę taniej siarki odpado- wej pozyskiwanej z odsiarczania ropy naftowej i gazu ziemnego) oraz zwi ązany z tym kryzys górnictwa siarkowego, nie przewiduje si ę aby obszar ten był przedmiotem dokładniejszego rozpoznania i ewentualnej eksploatacji. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Walczowski, 1972) wyznaczono 3 obszary perspektywiczne wyst ępowania surowców ilastych (w okolicach miejscowo ści:

17 Szczeka, Brzozowa i Tursko Wielkie). W rejonach tych odsłaniaj ą si ę iły krakowieckie, które ze wzgl ędu na mał ą zmienno ść litologiczn ą oraz korzystne wła ściwo ści technologiczne (brak marglu ziarnistego, łatwo ść formowania, du Ŝy interwał wypalania), stanowi ą dobry surowiec ceramiki budowlanej. Iły te uznawane s ą za warto ściowy surowiec ceramiczny, o znaczeniu ponadregionalnym (Wyrwicka, Wyrwicki, 1996). Obszarów prognostycznych dla iłów nie wyznaczono z uwagi na brak dokładniejszego rozpoznania oraz ochron ę lasów i gleb wysokich klas bonitacyjnych. Perspektywiczny dla wyst ępowania kruszywa naturalnego jest rejon doliny Wisły. Pra- ce poszukiwawcze złó Ŝ kruszywa prowadzone były w widłach Wisły i Wisłoki (pomi ędzy miejscowo ściami: Surowa, Gliny Małe i Pławno) oraz w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza (w okolicach miejscowo ści Nakol i Ł ęg). W pierwszym z wymienionych rejonów rozpoznanie prowadzono w 5 obszarach, w któ- rych odwiercono 62 otwory o ł ącznym metra Ŝu 943,7 mb (Sokołowska, 1981). Pod nadkła- dem gleby, glin, piasków gliniastych oraz pyłów o średniej grubo ści 3 m, stwierdzono wyst ę- powanie serii zło Ŝowej o mi ąŜ szo ści od 7,1 m (pomi ędzy Pławnem a Borow ą) do 12,3 m – w rejonie Glin Małych; średnio 10,4 m. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa waha si ę od 0,24 do 0,33. Seri ę zło Ŝow ą w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci buduj ą piaski, pod którymi wyst ępuj ą utwory piaszczysto – Ŝwirowe. Sp ąg stanowi ą iły miocenu. U średniona zawarto ść ziaren o średnicy do 2 mm (punkt piaskowy) waha si ę w poszczególnych obszarach od 82,0 do 89,4 %, natomiast średnia zawarto ść pyłów mineralnych od 2,5 do 5,0 %. Oszacowana ilo ść kruszywa, ł ącznie dla wszystkich 5 obszarów, wynosi około 153 847,0 tys. ton. Naj- wi ększe zasoby (84 138,0 tys. ton) posiada obszar połoŜony pomi ędzy Surow ą a Glinami Wielkimi, natomiast najmniejsze (2 828,0 tys. ton) – obszar w okolicach Glin Małych. Wyni- ki przeprowadzonego rozpoznania pozwalaj ą uzna ć omawiany rejon za perspektywiczny dla wyst ępowania piasków, jednak wzgl ędy ochrony środowiska (gleby wysokich klas bonitacyjnych, lasy) ograniczaj ą mo Ŝliwo ść wyznaczenia obszarów prognostycznych. W rejonie miejscowo ści Nakol i Łęg znajduj ą si ę 2 obszary perspektywiczne wyst ępo- wania piasku (Turza, 1974), z czego jeden tylko w niewielkim fragmencie (pozostała cz ęść na arkuszu Klimontów). Serię zło Ŝow ą stanowi ą piaski o średniej mi ąŜ szo ści 9,8 – 12,0 m, zalegaj ące pod nadkładem gleby i gliny o grubo ści od 0,7 do 4,0 m. Surowiec wykazuje przydatno ść do budownictwa: zawarto ść ziaren o średnicy do 2,5 mm wynosi 93 – 95 %, natomiast zawarto ść pyłów mineralnych 1,2 – 1,4 %. Perspektywiczne zasoby kruszywa w obszarze poło Ŝonym na północ od miejscowo ści Ł ęg wynosz ą 24 242,0 tys. ton, natomiast w obszarze

18 w okolicach miejscowo ści Nakol – 5 356,0 tys. ton. Prognoz wyst ępowania kopalin nie wyznaczono z uwagi na ochron ę gleb wysokich klas bonitacyjnych. Na zachód od Mikołajowa znajduj ą si ę fragmenty dwóch obszarów (kontynuuj ących si ę na arkuszu Klimontów), gdzie poszukiwanie kruszywa naturalnego dało wynik negatywny. Stwierdzono tutaj wyst ępowanie gliny zwałowej z cienkimi wkładkami piasków (Turza, 1974).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Połaniec charakteryzuje si ę dobrze wykształconym systemem sieci rzecznej, której głównym elementem jest rzeka Wisła. Przepływaj ąc z południowego zachodu na północny wschód Wisła przyjmuje poni Ŝej Poła ńca lewobrze Ŝny dopływ Czarnej Staszow- skiej, natomiast z prawej strony uchodzi do niej Wisłoka – druga co do wielko ści rzeka omawianego obszaru. W przyuj ściowym odcinku Czarna Staszowska zasilana jest przez rzek ę Wschodni ą, natomiast Wisłoka przez Bre ń Stary. Przepływ wód w rzekach charakteryzuje si ę du Ŝą , sezonow ą zmienno ści ą (gro źne wezbrania powodziowe), natomiast granice ich zlewni wyznaczaj ą działy wodne II i III rz ędu. Gospodarka wodna centralnej południowej i wschodniej cz ęś ci obszaru regulowana jest przez silnie rozwini ętą sie ć kanałów i rowów melioracyjnych. W dolinie Wisły, w okolicach: Ostrówka, Szwagrowa, Przykopu i Ł ęgu wyst ępuj ą ponadto liczne starorzecza. Na mapie zaznaczono zasi ęg powodzi 2001 r. W 2005 r. prowadzono monitoring czysto ści wód: Czarnej Staszowskiej wraz ze Wschodni ą (Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Kielcach) oraz Wisły i Wisłoki (Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie). Oceny jako ści wód dokonano wg klasyfikacji pi ęciostopniowej. Czarna Staszowska i Wschodnia badane były w okolicach Poła ńca, gdzie wykazywały III klas ę czysto ści. Jako ść wód Wisły kontrolowano w miejscowo ści Gliny Wielkie, natomiast wód Wisłoki – w Gawłuszowicach. Stwierdzono, i Ŝ obie rze- ki prowadziły wody klasy IV. Uznaje si ę, i Ŝ wody III klasy s ą zadowalaj ącej jako ści, natomiast wody klasy IV – jako ści niezadowalaj ącej, wykazuj ące zmiany w biologicznych popu- lacjach na wskutek zanieczyszcze ń (Rozporz ądzenie…, 2004a). W Zawadzie znajduje si ę powierzchniowe uj ęcie wód Wisły dla potrzeb elektrowni „Połaniec”.

2. Wody podziemne Na obszarze arkusza wyst ępuj ą wody dwóch pi ęter wodono śnych: czwartorz ędowego i neoge ńskiego (miocen), jednak znaczenie u Ŝytkowe posiadaj ą tylko wody pi ętra czwartorz ędowego (Kos, 2000).

19 Wody te zgromadzone s ą w piaskach i Ŝwirach akumulacji rzecznej i wodnolodowco- wej. Strop warstwy wodono śnej wyst ępuje na gł ęboko ści od 1,2 do 9,5 m, natomiast jej mi ąŜ- szo ść wynosi przeci ętnie od 10 do 20 m. W niektórych miejscach, jak np.: w okolicach Padwi Narodowej i Czermina mi ąŜ szo ść ta zredukowana jest do 5 m, natomiast w rejonie Borowej wyj ątkowo si ęga 40 m. Zasilanie pi ętra odbywa si ę drog ą bezpo średniej infiltracji wód opa- dowych, natomiast zwierciadło jest na ogół swobodne (lokalnie nieco napi ęte) i wyst ępuje na gł ęboko ści od 0,5 do 4,6 m. Pi ętro to charakteryzuje si ę bardzo dobrymi parametrami u Ŝyt- kowymi w dolinie Wisły i Wisłoki, natomiast na wysoczy źnie, w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru, posiada gorsze wła ściwo ści. Podło Ŝe stanowi ą tutaj iły miocenu z cienk ą, niewodo- no śną pokryw ą utworów czwartorz ędowych, w zwi ązku z czym poza dolinami rzecznymi brak jest praktycznie u Ŝytkowych poziomów wodono śnych. Wody pi ętra neogeńskiego wyst ępuj ą w przewarstwieniach piaszczystych iłów krakowieckich (lokalnie) oraz w wapieniach serii chemicznej i pod ścielaj ących je piaskach baranowskich. Wody zgromadzone we wkładkach piasków nie kwalifikuj ą si ę do uj ęcia z uwagi na niskie wydajno ści, natomiast wody wyst ępuj ące w wapieniach i warstwach baranowskich (wspólny poziom) charakteryzuj ą si ę wysok ą mineralizacj ą i zanieczyszczeniem. Z powy Ŝ- szych wzgl ędów wody neogenu nie posiadaj ą znaczenia u Ŝytkowego. Na mapie zaznaczono wa Ŝniejsze czwartorz ędowe uj ęcia wód pitnych i przemysłowych. Najwi ększe, czterootworowe uj ęcia komunalne znajduj ą si ę w: Ruszczy (zatwierdzone zasoby 175 m 3/h), Borowej (zasoby 126 m 3/h) oraz Poła ńcu (dwa uj ęcia: 90 i 65 m 3/h). Ponadto w Kolonii Chorzelów funkcjonuje trójotworowe uj ęcie dla Chrz ąstowa i Chorzelowa o zasobach 87 m 3/h, a w Woli Otał ęskiej i Ja ślanach uj ęcia dwuotworowe o zasobach 48 m 3/h i 40 m3/h. Dwa ostatnie z wymienionych uj ęć posiadaj ą wyznaczone zewn ętrzne strefy ochrony po średniej. Spo śród zakładów przemysłowych najwi ększe zapotrzebowanie na wod ę maj ą: elektrownia „Połaniec” oraz kopalnia siarki „Osiek”. Uj ęcia dla elektrowni zlokalizowane s ą w Tursku Małym (sze ściootworowe o zasobach 182 m 3/h i dwuootworowe – 107 m3/h) oraz w Ł ęgu (zasoby 144 m 3/h). Kopalni ę „Osiek” zaopatruje dziewi ęciootworowe uj ęcie w Nako- li o zasobach 85 m 3/h. Ponadto w Woli Zdakowskiej znajduje si ę czterootworowe uj ęcie na potrzeby gospodarstwa rolnego, którego zasoby wynosz ą 84 m 3/h. W ogólnej ocenie jako ść wód podziemnych omawianego obszaru okre ślana jest jako niezadowalaj ąca (Kos, 2000; Stan…,2005). Wody pi ętra czwartorz ędowego cz ęsto wykazuj ą zanieczyszczenia pochodzenia geogenicznego (ponadnormatywna zawarto ść Ŝelaza i manga- nu), jak i antropogenicznego – co z kolei objawia si ę podwy Ŝszonymi st ęŜ eniami azotanów.

20 Wody pi ętra mioce ńskiego nie kwalifikuj ą si ę do u Ŝytkowania ze wzgl ędu na wysok ą mineralizacj ę oraz obecno ść siarczanów i siarkowodoru. Ochron ę zasobów wód pitnych maj ą zapewni ć główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski red., 1990), które zostały wydzielone w oparciu o odpowiednie kryteria ilo ściowe i jako ściowe. Według Kleczkowskiego w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza (wzdłu Ŝ doliny Wisły) rozci ąga si ę zbiornik nr 424: „Dolina Borowa”, natomiast południowo- wschodnia cz ęść obszaru znajduje si ę w zasi ęgu zbiornika nr 425: „Dębica – Stalowa Wola – Rzeszów” (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Połaniec na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w o środku poro- wym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 423 – Subzbiornik Staszów, trzeciorz ęd (Tr); 424 – Zbiornik Dolina Borowa, czwartorz ęd (Q); 425 – Zbiornik D ębica – Stalowa Wola – Rzeszów, czwartorz ęd (Q)

Obydwa zbiorniki zostały szczegółowo rozpoznane w celu ustanowienia stref ochronnych. Zbiornik „Dolina Borowa”, o powierzchni 56 km2, obejmuje cz ęść pradoliny Wisły

21 i Wisłoki. Powierzchnia wyznaczonej strefy ochronnej wynosi 74,5 km 2, natomiast ilo ść za- sobów dyspozycyjnych 15 700 m 3/dob ę (Kowalski, Badacz, 1997). Przeprowadzona reinter- pretacja granic tego zbiornika wykazała, i Ŝ w kierunku wschodnim ł ączy si ę on bezpo średnio ze zbiornikiem nr 425 „D ębica – Stalowa Wola – Rzeszów”. Zbiornik GZWP nr 425 udokumentowany został w pradolinach: Wisły, Trze śniówki, Wisłoki, Wisłoka i Sanu (Górka i in. 1996) i stanowi najwi ększy i najzasobniejszy zbiornik wód czwartorz ędowych Podkarpacia. Jego powierzchnia wynosi 2 194 km 2, a strefa ochronna obejmuje obszar 3 023 km 2. Ilo ść zasobów dyspozycyjnych okre ślono na 576 000 m 3/dob ę.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytko- wania oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 920 – Połaniec zamieszczono w tabeli 7. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90ºC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą

22 zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 7 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 920 - dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Połaniec bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 920 - Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Połaniec

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-11 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 10-144 29 27 Cr Chrom 50 150 500 1-39 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 18-367 30 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-6,2 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-12 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 2-45 7 4 Ni Nikiel 35 100 300 2-46 7 3 Pb Ołów 50 100 600 2-50 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,65 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 920 - Połaniec 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 8 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 1 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 1 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 1 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2 2) Pb Ołów 8 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 1 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 920 - Połaniec do poszczególnych grup uŜytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowy ch, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 1 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

23 Prezentacja wyników

Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób- ka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grup A, B i C (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 7). Przeci ętne zawarto ści wi ększo ści badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą ni Ŝsze lub zbli Ŝone do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Pol- ski. Wy Ŝsze warto ści median zanotowano jedynie dla miedzi i niklu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 6 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Do grupy B zaliczono gleby w punkcie 5 z uwagi na zawarto ść niklu wynosz ącą 43 mg/kg. Gleby aluwialne doliny Wisły w punkcie 6, zaliczone do grupy C, s ą wzbogacone w kadm (6,2 mg/kg), chrom (39 mg/kg), mied ź (45 mg/kg), rt ęć (0,65 mg/kg) oraz cynk (367 mg/kg). Wzbogacenia gleb w metale zarówno w punkcie 5 jak i w punkcie 6 wi ąza ć mo Ŝna z ich rozwojem na podło Ŝu mad rzecznych w dolinach Wisły i Wisłoka. Źródłem metali w dolinie Wisły s ą jej wody i osady trans- portuj ące metale ze śląsko-krakowskiego rejonu eksploatacji rud Zn-Pb. W dolinie Wisłoka osady s ą wzbogacone w metale pochodz ące z erozji materiału Karpat. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych dla w/w pierwiastków powinny by ć sygnałem dla odpowiednich władz do podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń.

24 2. Osady wodne Kryteria oceny osadów

Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielo- pierścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 8 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązu- jące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 8 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych i rzecznych (mg/kg) Rozporz ądzenie Tło geoche- Czarna Stasz. Wisłoka Pierwiastek PEL** MŚ* miczne Połaniec Gawłuszowice 1 2 3 4 5 6 Arsen (As) 30 17 <5 <5 7 Chrom (Cr) 200 90 6 6 23 Cynk (Zn) 1000 315 73 42 92 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 <0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 4 20 Nikiel (Ni) 75 42 6 4 26 Ołów (Pb) 200 91 11 8 17 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,021 0,18 *** WWA 11 WWA 5,683 0,314 **** WWA 7 WWA 8,5 0,214 PCB 0,3 0,189 < 0,007 Rubryka 2: * - Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Rubryka 3: ** - zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne wg D. D. MacDonald, 1994. *** - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]- antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) wyko- nywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.

25 Próbki osadów s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frak- cj ę ziarnową osadów drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w plazmie indukcyjnie sprz ęŜ onej (ICP-MS), tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścienio- wych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-c,d)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas, a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy zastosowaniu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników

Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu jako zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów

Na arkuszu zlokalizowane s ą dwa punkty obserwacyjne jeden na rzece Czarnej Sta- szowskiej w Poła ńcu a drugi na rzece Wisłoce w Gawłuszowicach. Osady obu rzek charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami badanych pierwiastków, zbli Ŝonymi do warto ści ich tła geochemicznego. W zbadanych osadach nie odnotowano przekroczenia dopuszczalnej zawartości szkodliwych składników według rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ani te Ŝ nie stwierdzono st ęŜ eń wy Ŝszych ni Ŝ warto ści PEL tych pierwiastków i zwi ąz-

26 ków organicznych, powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka, wielopier ścieniowych w ęglo- wodorów aromatycznych lub polichlorowanych bifenyli.

3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody bada ń

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

27 Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 920W PROFIL ZACHODNI 920E PROFIL WSCHODNI (na osi rz osi (na Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5595681

ę 5594824 dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5592724 5592339

m 5589784 m 5589258 5586832 5580565 5584285

5578785 5578323 0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 28

iotwórczymi na obszarze arkusza Połaniec arkusza obszarze na iotwórczymi St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5595681 5594824 5592724 5592339

m 5589784 m 5589258 5586832 5580565 5584285 5578785 5578323 0 2 4 6 8 10 0 2 4 6 8 10

kBq/m 2 kBq/m 2

Wyniki

Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 15 do około 65 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 35 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 20 do około 60 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 35 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Połaniec buduj ą głównie osady rzeczne dawnej i obecnej doliny Wisły. S ą to przede wszystkim mady oraz plejstoce ńskie i holoce ńskie osady mułkowe i piaszczysto-Ŝwirowe. W północno-zachodnim skraju arkusza odsłaniaj ą si ę osady neogenu (iły krakowieckie i mułowce z piaskami i Ŝwirami), a na nich lokalnie spoczywaj ą: gliny zwa- łowe i osady wodnolodowcowe zlodowacenia południowopolskiego, rezydua glin zwałowych i innych utworów czwartorz ędowych, a tak Ŝe piaski eoliczne. W obu profilach mady cechuj ą si ę zdecydowanie wy Ŝszymi dawkami promieniowania (40-60 nGy/h) w porównaniu z osadami piaszczysto- Ŝwirowymi oraz utworami neogenu (<30 nGy/h). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od około 2,0 do około 12,0 kBq/m 2. Te nieco podwy Ŝszone lokalnie warto ści zwi ązane s ą z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą w okolicach Tarnobrzega i nie stwa- rzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści. St ęŜ enia cezu wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od około 1,0 do około 8,0 kBq/m 2. i s ą charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk.

29 Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, - obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono ta- kŜe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich bada ń i wykonaniu systemów zabezpiecze ń. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów,

- rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony (b - zabudowy mieszkaniowej, obiektów u Ŝyteczno ści publicz- nej.

30 Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 9). Tabela 9 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 9), - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednoro- dno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wierce ń. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Połaniec Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kos, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para-

31 metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczo- nymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze obj ętym arkuszem Połaniec bezwzgl ędnemu wył ączeniu podlegaj ą: - zabudowa miejscowo ści gminnych: Połaniec, Czermin, Tuszów Narodowy, Borowa, Padew Narodowa, - obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, - rezerwat przyrody „Zamczysko Turskie”, - łąki na glebach pochodzenia organicznego, - tereny podmokłe i bagienne, - tereny zalewane w czasie powodzi w 2001 roku, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich oraz fragmenty za- chowanych powierzchni tarasów średnich (3-4 m p.k.rz.) w obr ębie dolin rzek: Wisły, Wisłoki, Wschodniej, Czarnej, Brenia Starego, Brnika, Kasatki, Wi śni, Łukowca, Ka- niówki i mniejszych cieków, - obszary głównych zbiorników wód podziemnych nr 424 i 425 oraz ich strefy ochronne, - obszary o spadkach terenu powy Ŝej 10 ° (zbocza doliny Wisły w okolicach Poła ńca)

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych

Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalno ści (tabela 9) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Na analizowanym obszarze najlepsze własno ści izolacyjne maj ą neoge ńskie iły krakowieckie (Walczowski, 1972). W miejscach ich powierzchniowych wyst ąpie ń wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów komunalnych niebezpiecznych i oboj ęt- nych.

32 Dokładny opis własno ści iłów krakowieckich zamieszczono w cz ęś ci dotycz ącej skła- dowania odpadów komunalnych i niebezpiecznych. Ograniczeniem warunkowym składowa- nia odpadów oboj ętnych w wyznaczonych obszarach jest zabudowa pobliskich miejscowo ści. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych i niebezpiecznych Naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów komunalnych i niebezpiecznych na analizowanym terenie stanowi ą neoge ńskie (sarmat) iły krakowieckie. Pod wzgl ędem geomorfologicznym, obszary wyznaczone pod składowanie odpadów, znajduj ą si ę w obr ębie zapadliska o rozci ągło ści z północnego-zachodu na południowy wschód. Jego równinn ą powierzchni ę stanowi ącą zachowane fragmenty denudacyjnych powierzchni zrówna ń plioce ń- skich i plejstoce ńskich, rozcinaj ą płytkie doliny rzeczne Czarnej i Wschodniej. Wyst ępuj ące tu iły krakowieckie osi ągaj ą znaczne mi ąŜ szo ści, rz ędu 100–200 m. W składzie mineralnym przewa Ŝa illit, detrytyczny kwarc oraz minerały w ęglanowe. Zwi ązki wapnia wyst ępuj ą w postaci pyłu kalcytowego. Jako domieszki wyst ępuj ą w zmiennych ilo ściach: montmorylonit, substancja organogeniczna, piryt i uwolnione tlenki Ŝelaza. Podstawowe parametry jako ścio- we kształtuj ą si ę nast ępuj ąco: woda zarobowa 29–30%, skurczliwo ść wysychania średnio 8,5%. Powierzchnia stropowa osadów ilastych jest bardzo urozmaicona morfologicznie, co zwi ązane jest głównie z rozwojem procesów erozyjnych. Osady te s ą niezmiernie rzadko za- burzone glacitektonicznie (Wyrwicki, Kozydra, 1970). Podło Ŝe tych osadów, wraz z utworami pod ścielaj ącymi bezpo średnio iły krakowieckie, jest podzielone uskokami na kilka bloków, co nie ma wpływu na ci ągło ść warstwy iłów lub zmian ę ich własno ści geologiczno-in Ŝynierskich. O doskonałych własno ściach izolacyjnych tych iłów świadczy fakt, Ŝe wła śnie z nich wykonywana jest 25 m warstwa izoluj ąca dno zbiornika wodnego, który powstanie w dawnym wyrobisku posiarkowym likwidowanej kopalni „Machów” (560 ha). Iły krakowieckie b ędą izolowa ć horyzont trzeciorz ędowych wód zło Ŝowych, silnie zmineralizowanych i zawieraj ących siarkowodór, ze zwierciadłem o charakterze naporowym od wód przyszłego zbiornika. Wyznaczone pod składowanie odpadów obszary znajduj ą si ę w gminie Połaniec w rejonie miejscowo ści: Okr ągła, Brzozowa-Okr ągła i Rudniki; w gminie Rytwiany mi ędzy Szcze- ką i Mał ą Szczek ą oraz w gminie Osiek w okolicy Turska Wielkiego. Nale Ŝy zwróci ć uwag ę, Ŝe wyst ępuj ące tu iły krakowieckie, s ą w wielu rejonach przykryte nadkładem utworów czwartorz ędowych o mi ąŜ szo ści nawet do kilku metrów, na co wskazuj ą profile pojedynczych otworów. Na SMGP nie wydzielono tych obszarów, st ąd obszar kartograficzny przedstawia- jący wyst ępowanie iłów na powierzchni terenu jest myl ący. Dlatego gł ęboko ść wyst ępowania

33 iłów i mi ąŜ szo ści nadkładu w wyznaczonych obszarach preferowanych do lokalizacji składo- wisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych musi by ć szczegółowo okre ślona w przypadku podjęcia decyzji o budowie. Mimo, Ŝe warunki geologiczne i hydrogeologiczne s ą bardzo korzystne, ze wzgl ędu na ograniczenia geo środowiskowe (zabudowa, drena Ŝ powierzchniowy, s ąsiedztwo tarasów za- lewowych Wisły, obiekty hydrotechniczne) ewentualna lokalizacja składowisk odpadów niebezpiecznych na tym terenie nie wydaje si ę celowa. Du Ŝo lepsze warunki geo środowiskowe maj ą obszary wyznaczone na terenie obj ętym s ąsiednim arkuszem Pacanów. Ograniczeniem warunkowym ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów jest istniej ą- ca zabudowa i poło Ŝenie w granicach zło Ŝa siarki rodzimej „Rudniki”. Na omawianym terenie funkcjonuje kilka składowisk odpadów komunalnych. Czynne od 1984 r. składowisko w Luszycy w gminie Połaniec zajmuje powierzchni ę 1,8 ha, ma za- twierdzon ą instrukcj ę eksploatacji i wykonany przegl ąd ekologiczny. W gminie Padew Narodowa, w miejscowo ści Padew Narodowa, w wyrobisku po eksploatacji piasków, na powierzchni 0,6 hektara utworzono składowisko odpadów komunalnych; w gminie Borowa w wyrobisku po Ŝwirowym koło miejscowo ści Borowa funkcjonuje gminne składowisko odpadów komunalnych. Naturaln ą barier ę izolacyjn ą składowisk w Pad- wi Narodowej i Borowej tworz ą gliny zwałowe. Oba składowiska maj ą uregulowan ą sytuacj ę formalno-prawn ą i s ą monitorowane. W Tursku znajduje si ę składowisko popiołów i ŜuŜli z elektrowni w Poła ńcu. Składowisko posiada instalacj ę zraszaj ącą i spełnia wymogi przepi- sów ochrony środowiska (Stan…, 2005a; Stan…, 2005b). Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć równie Ŝ rejon w bezpo średnim sąsiedztwie otworu w okolicach Okr ągłej. Jest to obszar pozbawiony naturalnej izolacji, ale w profilu otworu, na gł ęboko ści od 1,0 m do 6,0 m p.p.t. wyst ępuje warstwa iłów. Po wykonaniu dodatkowego rozpoznania geologicznego mo Ŝe b ędzie moŜna przeznaczy ć ten rejon pod składowanie odpadów tym bardziej, Ŝe nie wyst ępuje tu u Ŝytkowe pi ętro wodono śne. W otworze odwierconym w rejonie Rudnik pod 4,0 m nadkładem glin zwałowych nawiercono 46,0 m pakiet neoge ńskich iłów. Jest to teren pozbawiony naturalnej izolacji, ale po wykonaniu dodatkowego rozpoznania mo Ŝe okaza ć si ę przydatny dla składowania odpadów.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych

Wyznaczone pod składowanie odpadów obszary znajduj ą si ę na terenach, na których nie ma u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego. Na powierzchni wyst ępuj ą iły krakowieckie o rozle- głym rozprzestrzenieniu i bardzo du Ŝych mi ąŜ szo ściach (100–200 m). Ze wzgl ędów geo śro-

34 dowiskowych najbardziej korzystna wydaje si ę lokalizacja składowisk odpadów w rejonie elektrowni „Połaniec”, gdzie ju Ŝ znajduj ą si ę du Ŝe składowiska popiołów i ŜuŜlu. Najlepsze rozpoznanie litologii i mi ąŜ szo ści serii iłów krakowieckich wyst ępuje w obr ębie obszarów wyznaczonych w okolicach Rudniki. W dwóch otworach stwierdzono tu seri ę ilast ą o mi ąŜ- szo ści 220-245 m. W rejonie Przykopu-Dworu znajduje si ę kilka miejsc (dawne niewielkie piaskownie), gdzie nielegalnie składowane s ą odpady komunalne. Jest to teren bezwzgl ędnie wył ączony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów – taras zalewowy Wisły i „dzikie” składowiska powinny zosta ć zlikwidowane. Du Ŝą cz ęść analizowanego terenu wył ączono z mo Ŝliwo ści składowania odpadów ze wzgl ędu na poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanych głównych zbiorników wód podziemnych nr 424 „Dolina Borowa” (Kowalski, Badacz, 1997) i nr 425 „D ębica – Stalowa Wola – Rzeszów” (Górka i in. 1996) oraz ich stref ochronnych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Wszystkie zło Ŝa eksploatowane odkrywkowo na omawianym terenie: „Górki dz.278/1”, „Ro Ŝniaty dz.806/1”, „Ro Ŝniaty – Pi ątek”, Ro Ŝniaty – Pi ątek I” i „Ro Ŝniaty – Pi ątek II” zlokalizowane s ą na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów, wi ęc wyrobiska poeksploatacyjne nie powinny by ć rozpatrywane pod tym k ątem. Na obszarze pozbawionym naturalnej izolacji, w rejonie Ossali, znajduj ą si ę dwa wyrobiska, z których pobiera si ę kruszywo naturalne na potrzeby lokalne. Geomorfologicznie jest to taras wysoki, zbudowany z piasków przewarstwionych Ŝwirami i mułkami. Wyrobiska te mog ą by ć rozpatrywane pod kątem składowania odpadów oboj ętnych, a po wykonaniu sztucznych barier izolacyjnych (z iłów krakowieckich wyst ępuj ących na tym terenie) dla odpadów komunalnych. Dodatkowym atutem ewentualnej lokalizacji składowisk w tych wyrobiskach jest brak u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego w tym rejonie. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo-

35 logiczno–in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki geologiczno-in Ŝynierskie na terenie arkusza Połaniec, okre ślono z wył ą- czeniem obszarów przyrodniczych (rezerwat, lasy, grunty orne I-IVa klasy bonitacyjnej, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, ziele ń urz ądzona), złóŜ kopalin powierzchniowych oraz eksploatowanych złóŜ kopalin wgł ębnych („Osiek”), osadników, rejonów zwartej zabudowy miejskiej oraz terenów mi ędzywala w dolinie Wisły i Wisłoki. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduje rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu, gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych oraz procesy geodynamiczne. Uwzgl ędniaj ąc powy Ŝsze kryteria, na mapie wydzielono obszary: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo (In- strukcja…, 2005). Poniewa Ŝ informacje o warunkach podło Ŝa budowlanego maj ą charakter ogólny, przed posadowieniem budowli wskazane jest przeprowadzenie szczegółowych bada ń i ocen geologiczno-in Ŝynierskich.

1. Warunki korzystne Tereny charakteryzuj ące si ę korzystnymi warunkami budowlanymi zajmuj ą niewielkie powierzchnie na obszarze arkusza i koncentruj ą si ę w jego północno-zachodniej, południowo- zachodniej i wschodniej cz ęś ci. Charakteryzuj ą si ę one: spadkami terenu poni Ŝej 12 %, sta- bilno ści ą podło Ŝa (brakiem zjawisk geodynamicznych) oraz gł ęboko ści ą wody gruntowej przekraczaj ącą 2 m od powierzchni terenu. S ą to rejony wyst ępowania: gruntów niespoistych (sypkich) zag ęszczonych i średniozag ęszczonych oraz gruntów spoistych w stanie półzwar- tym i twardoplastycznym.

36 Grunty sypkie reprezentowane s ą głównie przez osady piaszczysto-Ŝwirowe tarasów nadzalewowych wyst ępuj ące w rejonie: Le śniakówki, Przybyłów, Ja ślan oraz Tuszowa Naro- dowego), jak równie Ŝ przez: piaski i Ŝwiry lodowcowe zlodowace ń południowopolskich, piaski i Ŝwiry rezydualne oraz piaski eoliczne pól przewianych, które wyst ępuj ą na wysoczy źnie, pomi ędzy miejscowo ściami: Szczeka, Trzcianka i Tursko Małe oraz w okolicach Poła ńca. Grunty spoiste (tj.: iły miocenu) stanowi ą dobre podło Ŝe budowlane, gdy znajduj ą si ę w stanie półzwartym i twardoplastycznym, a ich wła ściwo ści no śne pogarszaj ą si ę wraz ze wzrostem wilgotno ści i stopnia plastyczno ści. Iły odsłaniaj ą si ę na wysoczy źnie, pomi ędzy miejscowo ściami Szczeka i Tursko Małe oraz w rejonie Poła ńca i Turska Wielkiego. Osiada- nie budynków posadowionych na gruntach spoistych moŜe by ć wydłu Ŝone. Iły mioce ńskie zapadliska przedkarpackiego charakteryzuj ą si ę znaczn ą zmienno ści ą i wykazuj ą zró Ŝnicowa- nie wytrzymało ści i odkształcalno ści, co jest efektem skomplikowanej historii geologicznej, w czasie której poddawane były kilkakrotnym cyklom obci ąŜ enia i odci ąŜ enia (Kaczy ński, 1981). Iły te mog ą wykazywa ć cechy ekspansywne, tj.: skłonno ść do p ęcznienia i skurczania w warunkach zmiennego nawilgotnienia (Kaczy ński, 1994).

2. Warunki niekorzystne Tereny charakteryzuj ące si ę niekorzystnymi warunkami budowlanymi zajmuj ą du Ŝe obszary w centralnej, południowej, południowo-zachodniej i północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. Jest to rejon dolin rzecznych: Wisły, Wisłoki i Czarnej Staszowskiej, gdzie: wyst ępuj ą grunty słabono śne, zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę płycej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu, a kraw ędzie dolin (w niektórych miejscach) maj ą spadki przekraczaj ące 12%. Ograniczon ą no śno ść wykazuj ą grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym, grunty sypkie, lu źne oraz grunty organiczne. Osiadanie budynków posadowionych na gruntach sypkich, lu źnych jest szybkie i równomierne, natomiast na gruntach spoistych, mi ękkoplastycz- nych – wydłu Ŝone. Grunty organiczne, z uwagi na znaczn ą podatno ść na odkształcenia, posiadaj ą najgorsze wła ściwo ści no śne. Ponadto s ą one bardzo wilgotne, a wyst ępuj ąca w nich woda zawiera zazwyczaj rozpuszczone kwasy humusowe, wskutek czego jest silnie agresyw- na w stosunku do betonu i stali. Obszary wyst ępowania tych gruntów nie nadaj ą si ę do bezpo- średniego posadowienia budowli, bez uprzedniego polepszenia warunków naturalnych. Oprócz słabych wła ściwo ści no śnych podło Ŝa, doliny rzeczne charakteryzuj ą si ę płyt- kim wyst ępowaniem wód gruntowych (płycej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu) oraz mo Ŝliwo- ści ą podtopie ń budynków. Zagro Ŝenie powodziowe na omawianym obszarze jest bardzo du Ŝe, a istniej ące wały przeciwpowodziowe nie stanowi ą dostatecznego zabezpieczenia. Wisła

37 i Wisłoka (rzadziej Czarna Staszowska) wielokrotnie wyst ępowały z brzegów zatapiaj ąc roz- ległe obszary. Zbocza dolin rzecznych s ą łagodnie nachylone, a jedynie w okolicy Poła ńca dolina Wi- sły tworzy strom ą kraw ędź z płaskowy Ŝem Niecki Połanieckiej. Na odcinku o długo ści 1,5 km skarpa ma wysoko ść około 30 m oraz spadki przekraczaj ące 12%. Rejon ten predys- ponowany jest do wyst ępowania ruchów masowych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Chronionymi elementami przyrody na obszarze arkusza Połaniec s ą: gleby wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki utworzone na glebach organicznych, lasy, rezerwat przyrody, obszar chronionego krajobrazu oraz pomniki przyrody. Gleby omawianego obszaru wykazuj ą regionalne zró Ŝnicowanie, zale Ŝne od rodzaju podło Ŝa. Na płaskowy Ŝu Niecki Połanieckiej, na podło Ŝu gliniastym wykształciły si ę gleby brunatne wyługowane, natomiast na piaskach – bielice. W okolicy Ossali i Niekrasowa, na podmokłych aluwiach holocenu, powstały gleby torfowe i murszowate, wykorzystywane jako uŜytki zielone. Klasa bonitacyjna gleb na wysoczy źnie z reguły jest niska, a pod wzgl ędem przydatno ści rolniczej tworz ą one kompleksy: Ŝytni słaby i bardzo słaby oraz zbo Ŝowo- pastewny słaby. Cz ęść nieurodzajnych gruntów od dawna pozostawiona jest w u Ŝytkowaniu le śnym. Wi ększo ść gleb, które obj ęte s ą ochron ą z uwagi na wysok ą bonitacj ę (I-IVa klasa) skupionych jest w dolinie Wisły i Wisłoki. Przewa Ŝaj ą tutaj mady kompleksu pszennego do- brego. Na wschód od Wisłoki, na piaszczystych tarasach nadzalewowych, gleby s ą wyra źnie słabsze. W północnej cz ęś ci obszaru, na glebach pochodzenia organicznego w szczególnych warunkach gruntowo-wodnych, wytworzyły si ę ł ąki, które równie Ŝ podlegaj ą ochronie. Naturalne zbiorowiska ro ślinne (stosunkowo nieliczne na omawianym obszarze z powodu ekstensywnej gospodarki rolnej) stanowi ą głównie lasy. Wi ększy kompleks le- śny, wchodz ący w skład tzw. Lasów Staszowskich, znajduje si ę w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru. Przewa Ŝaj ą tutaj siedliska boru mieszanego z drzewostanem sosnowym, lokalnie wyst ępuje las mieszany sosnowo-dębowy z domieszk ą buków i grabów. Niewielkie zespoły boru sosnowego w cz ęś ci południowo-wschodniej tworz ą obrze Ŝe Puszczy Sando- mierskiej. W dolinach rzecznych, na terenach podmokłych i zabagnionych, wyst ępuj ą małe skupiska lasów gr ądowych i ł ęgowych. Prawobrze Ŝna cz ęść doliny Wisły, wraz z ujściowym odcinkiem Wisłoki, jest obszarem niemal bezle śnym.

38 Niewielki fragment kompleksu le śnego w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza wchodzi w skład Jeleniewsko-Staszowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obszar ten obejmuje południowo-wschodni ą cz ęść województwa świ ętokrzyskiego, pomi ędzy Opatowem a Sta- szowem. Utworzony został w 1996 r., na powierzchni 31 500 ha. W celu zachowania starodrzewu lipowego z domieszk ą wi ązu, grabu, d ębu i sosny, w rejonie miejscowo ści Tursko Małe został utworzony w 1979 r. rezerwat le śny „Zamczy- sko Turskie”. Spotykane s ą tutaj pojedyncze okazy drzew o charakterze pomnikowym; na uwag ę zasługuje równie Ŝ urozmaicone runo (m.in.: podagrycznik wła ściwy, zdrojówka ru- dawa). Powierzchnia rezerwatu wynosi 2,45 ha. Na obszarze arkusza wyst ępują liczne drzewa i grupy drzew, które zostały obj ęte ochron ą (b ądź s ą projektowane) jako pomniki przyrody. W celu ochrony: oczek wodnych, starorzeczy, cennych gatunków ro ślin wilgotnolubnych oraz siedlisk ptaków planuje się utwo- rzenie 5 u Ŝytków ekologicznych (tabela 10). Tabela 10 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Nr Gmina Rok obiek- Forma zatwier Rodzaj obiektu Miejscowo ść tu na ochrony dzenia (powierzchnia w ha) Powiat mapie 1 2 3 4 5q6 Połaniec L 1 R Tursko Małe 1979 staszowski „Zamczysko Turskie” (2,45) Osiek PŜ 2 P Ossala 1959 staszowski dąb szypułkowy Osiek PŜ 3 P Niekrasów 1959 staszowski lipa drobnolistna Połaniec PŜ 4 P Połaniec 1991 staszowski 2 wi ązy szypułkowe Połaniec Pn, G 5 P Połaniec 1991 staszowski Gawłuszowice PŜ 6 P Zdaków * grupa drzew – 2 jesiony wyniosłe, mielecki 2 d ęby szypułkowe, klon polny Padew Narodowa PŜ 7 P Ro Ŝniaty 1988 mielecki wi ąz szypułkowy Padew Narodowa PŜ P Ro Ŝniaty 1991 8 mielecki dąb szypułkowy Padew Narodowa PŜ Ro Ŝniaty 1991 9 P mielecki dąb szypułkowy Padew Narodowa PŜ Ro Ŝniaty 1991 10 P mielecki sosna wejmutka Gawłuszowice PŜ 11 P Gawłuszowice * mielecki 2 jesiony wyniosłe

39 1 2 3 4 5 6 Gawłuszowice PŜ 12 P Gawłuszowice * mielecki jesion wyniosły i topola szara Gawłuszowice PŜ 13 P Kliszów * mielecki 2 lipy drobnolistne Gawłuszowice PŜ 14 P Młodochów * mielecki wi ąz szypułkowy Tuszów Narodowy PŜ 15 P Ja ślany * mielecki topola szara Tuszów Narodowy PŜ 16 P Ja ślany * mielecki topola szara Tuszów Narodowy PŜ 17 P Ja ślany * mielecki topola szara Tuszów Narodowy PŜ 18 P Tuszów Narodowy 1975 mielecki dąb szypułkowy Czermin PŜ 19 P Czermin * mielecki klon zwyczajny Czermin PŜ 20 P Czermin * mielecki lipa drobnolistna Czermin PŜ 21 P Czermin * mielecki lipa drobnolistna Czermin PŜ 22 P Czermin * mielecki klon zwyczajny PŜ Tuszów Narodowy grupa 18 drzew w parku dworskim: 23 P Malinie * 9 jesionów wyniosłych, 3 lipy drob- mielecki nolistne, 3 d ęby szypułkowe, 2 topole szare, grab zwyczajny Gawłuszowice piaszczysta łacha na Wi śle 24 U Ostrówek * mielecki z zaro ślami wiklinowymi (15,6) Borowa tarasa zalewowa Wisły ze staro- 25 U Gliny Małe * mielecki rzeczami (15,0) Borowa 26 U Gliny Wielkie * wyspa na Wi śle (53,7) mielecki Gliny Małe, Borowa 27 U * starorzecza Brenia Starego (13,0) Sadkowa Góra mielecki Borowa, Borowa 28 U * starorzecza Brenia Starego (9,4) Sadkowa Góra mielecki

Rubryka 2 - R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 5 - * – obiekt projektowany lub proponowany przez słu Ŝby ochrony przyrody Rubryka 6 - rodzaj rezerwatu: L – le śny - rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej; Pn – nieo Ŝywionej - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy Na terenie arkusza nie wyst ępuj ą obszary uj ęte w sieci Natura 2000 (Rozporz ądzenie..., 2004b), natomiast proponowany do ochrony jest obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza Sandomierska (Pawlaczyk i in., 2004), którego niewielki fragment znajduje si ę w południo- wo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Według systemu „Econet” (Liro red. 1998) przez obszar arkusza przebiega korytarz ekologiczny o nazwie „Tarnobrzeski Wisły” (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Połaniec tle mapy systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – korytarze ekologiczne o znaczeniu mi ędzynarodowym, ich numer i nazwa: 28m – Tarnobrzeski Wisły

XII. Zabytki kultury

Najstarszymi zabytkami kultury na obszarze arkusza Połaniec s ą stanowiska archeolo- giczne. Sprzyjaj ące warunki naturalne ziem nadwi śla ńskich (obfitość wody, zwierzyny, stosunkowo łagodny klimat) spowodowały, i Ŝ pierwsi ludzie pojawili si ę tutaj ju Ŝ we wczesnej epoce kamienia, paleolicie (10 000 - 8 000 lat p.n.e.). Byli to głównie łowcy, którzy prowa- dzili koczowniczy tryb Ŝycia – zakładali obozowiska w poszukiwaniu terenów łowieckich (np.: stanowisko w Rychterówce). W podobny sposób Ŝyli ludzie w epoce mezolitu, cho ć zdarzało si ę, iŜ po znalezieniu dogodnego miejsca pozostawali w nim na dłu Ŝszy czas. Z okre- su tego pochodz ą narz ędzia krzemienne kultury świderskiej znalezione w rejonie Poła ńca. Pierwsze osady zacz ęły powstawa ć około 4000 tys. lat p.n.e. (kultura janisławicka), kiedy to na omawiane tereny napłyn ęła ludno ść posiadaj ąca umiej ętno ść prymitywnej uprawy roli,

41 hodowli zwierz ąt oraz wyrobu naczy ń glinianych. Osadnictwo najmłodszej epoki kamienia (neolitu) pocz ątkowo zwi ązane było z wpływem kultur znad Dunaju ( ślady kultury nadcisa ń- skiej w Tursku Małym), a pó źniej – kultur z terenów Europy północnej: kultura pucharów lejkowatych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej (stanowiska w rejonie Poła ńca i Zawady). W epoce br ązu (1800 - 350 lat p.n.e.) rozwijały si ę tutaj kultury: Chłopiec-Yesele (od nazw miejscowo ści), trzciniecka, mierzanowicka i łu Ŝycka, które dokumentuj ą znaleziska m.in. w Wymysłowie, Poła ńcu, Zawadzie, Tursku Małym i Borowej. W epoce Ŝelaza (350 lat p.n.e. - 400 r. n.e.) obszar arkusza znalazł si ę a zasi ęgu oddziaływania kultury przeworskiej i po- morskiej. Z epoki tej pochodz ą m.in.: cmentarzyska grobów popielnicowych i kloszowych w Krzemienicy i Zawadzie ze znaleziskami świadcz ącymi o licznych kontaktach handlowych z Imperium Rzymskim (ozdoby, monety, fragmenty ceramiki i broni). Na pocz ątku średnio- wiecza (VI – VIII w.) nast ąpiło zahamowanie osadnictwa – jest to charakterystyczny dla Ma- łopolski, słabo udokumentowany znaleziskami, okres tzw. w ędrówki ludów. Dalszy rozwój sieci osadniczej nast ąpił po X w. o czym świadcz ą m.in. nast ępuj ące stanowiska archeolo- giczne: kopiec w Sadkowej Górze zwany „Zamczyskiem” lub „Kopcem po dworze” (nasyp pod pó źno średniowieczny dwór wie Ŝowy lub domniemane grodzisko), kopiec zwany „Gór ą ko ścieln ą” w Ja ślanach (grodzisko z cmentarzyskiem szkieletowym), grodzisko w Tursku Małym (wg tradycji średniowieczny zamek, a w rzeczywisto ści pozostało ści zboru ewange- lickiego z XIII – XIV w. z cmentarzem) oraz grodzisko z XII i XIII w. w Winnicy. Uwa Ŝa si ę, i Ŝ grodzisko w rejonie Winnicy stanowiło zal ąŜ ek pó źniejszego miasta – Poła ńca. Po raz pierwszy Połaniec wzmiankowany był w dokumentach w 1191 r., natomiast prawa miejskie nadał mu Bolesław Wstydliwy w roku 1264. Dzi ęki dogodnemu poło Ŝeniu przy szlaku handlowym ze Śląska i Małopolski na Ru ś (jak równie Ŝ na drodze ksi ąŜę cej z Krakowa do Sandomierza) miasto szybko si ę rozwijało. W XVIII w. rozpocz ął si ę powol- ny upadek Poła ńca, który utracił prawa miejskie na mocy ukazu carskiego z 1870 r. Ponow- ny rozwój nast ąpił dopiero po II wojnie światowej, co zwi ązane było z decyzj ą o budowie du Ŝej elektrowni w pobliskiej miejscowo ści Zawada. W roku 1979 Połaniec odzyskał statut miasta. Na obszarze arkusza znajduje si ę niewiele zabytków dokumentuj ących jego nowsz ą hi- stori ę. Nale Ŝą do nich: modrzewiowy ko ściół parafialny pod wezwaniem Nawiedzenia Naj- świ ętszej Marii Panny w Niekrasowie z 1661 r. (z obrazem Matki Boskiej namalowanym na przełomie XVII i XVIII w.), osiemnastowieczny, murowany, ko ściół parafialny pod wezwaniem św. Marcina i cmentarz w Poła ńcu, kościół parafialny pod wezwaniem św. Wojciecha Biskupa i M ęczennika w Gawłuszowicach – zbudowany z drzewa modrzewiowego w 1677 r.

42 oraz dziewi ętnastowieczny, murowany, ko ściół parafialny pod wezwaniem św. Bartłomieja i cmentarz w Padwi Narodowej. Ponadto w Sadkowej Górze znajduje si ę dwór z XIX w. oto- czony parkiem podworskim, natomiast sam park zachował si ę w miejscowo ści Glinki. Omawiany obszar znany jest z bogatych tradycji walk narodowowyzwole ńczych. W Po- ła ńcu, w 1794 r. po zwyci ęskiej bitwie pod Racławicami, Tadeusz Ko ściuszko ogłosił uni- wersał zwany „połanieckim”. Był to drugi po Konstytucji 3 maja (i zarazem ostatni) akt prawny Rzeczypospolitej, który formalnie przyznawał ograniczon ą wolno ść osobist ą chłopom pa ńszczy źnianym. W miejscu ogłoszenia uniwersału usypano tzw. „Kopiec Ko ściuszki”. Inne wydarzenia z historii kraju upami ętniaj ą pomniki i obeliski w miejscowo ściach: Ossala- Lesisko, Niekrasów, Przykop, Stru Ŝki, Luszczyca, Połaniec, Krzemienica, Czermin, Orłów i Grochowe.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Połaniec poło Ŝony jest na pograniczu pasa Wy Ŝyn Polskich i Podkarpa- cia. Naturaln ą granic ę pomi ędzy tymi krainami stanowi rzeka Wisła, która dzieli teren arkusza równie Ŝ pod wzgl ędem administracyjnym, na województwo świ ętokrzyskie i podkarpac- kie. Gospodarka omawianego regionu ma charakter rolniczo-przemysłowy. Rolnictwo rozwija si ę głównie na Ŝyznych glebach doliny Wisły i Wisłoki, natomiast przemysł skupiony jest w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru (w pobli Ŝu Poła ńca zlokalizowana jest elektrownia o mocy 1 800 MW, natomiast w rejonie Mikołajowa kopalnia siarki „Osiek”). Oprócz złó Ŝ siarki rodzimej, na omawianym obszarze znajduj ą si ę zło Ŝa kruszywa naturalnego do celów budowlanych oraz zło Ŝa kopalin ilastych (z przeznaczeniem do wykorzystania dla prac in Ŝynierskich, jak równie Ŝ produkcji wyrobów ceramiki budowlanej). Istniej ą perspektywy udokumentowania nowych złó Ŝ tych surowców. Podstawowe źródło zaopatrzenia miejscowej ludno ści w wod ę stanowi ą zasoby czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego, które udokumentowane zostały w pradolinie Wisły i Wi- słoki jako główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP): nr 424: „Dolina Borowa” oraz nr 425 „D ębica – Stalowa Wola – Rzeszów”. W ogólnej ocenie jako ść wód podziemnych jest niezadowalaj ąca, natomiast wody pi ętra neogeńskiego w ogóle nie nadaj ą si ę do wykorzystania z uwagi na zanieczyszczenie zwi ązkami siarki i wysok ą mineralizacj ę. W rejonie północ- no-zachodnim (pokrytym glinami i iłami) wyst ępuje deficyt wód podziemnych. W tej cz ęś ci terenu (jak równie Ŝ na wysokich tarasach w okolicy Padwi Narodowej, Borków Nizi ńskich i Tuszowa Narodowego) warunki budowlane s ą na ogół korzystne, nato-

43 miast rejon doliny Wisły, Wisłoki i Czarnej Staszowskiej cechuje si ę niekorzystnymi warunkami podło Ŝa budowlanego. W dolinach rzecznych wyst ępuj ą cenne przyrodniczo obszary, które planuje si ę obj ąć ochron ą jako u Ŝytki ekologiczne. Lasy na obszarze arkusza tworz ą wi ększe kompleksy w pół- nocno-zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci. Fragmenty skupisk le śnych podlegaj ą ochronie jako Jeleniowosko-Staszowski Obszaru Chronionego Krajobrazu oraz rezerwat „Zamczysko Turskie”. Walory turystyczno-rekreacyjne regionu s ą przeci ętne. Na terenie obj ętym arkuszem Połaniec wyznaczono obszary predysponowane do skła- dowania odpadów oboj ętnych komunalnych i niebezpiecznych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą dla lokalizacji odpadów stanowi ą neoge ńskie iły krakowieckie o du Ŝym rozprzestrzenieniu i mi ąŜ szo ściach rz ędu 100-200 m. Obszary pod ewentualne składowanie odpadów komunalnych i niebezpiecznych zostały wyznaczone w gminie Połaniec w rejonie miejscowo ści: Okr ągła, Brzozowa–Okr ągła i Rudniki, w gminie Rytwiany mi ędzy Szczek ą i Mał ą Szczek ą oraz w okolicach Turska Wielkiego w gminie Osiek. Bar- dziej celowym wydaje si ę ewentualne przeznaczenie tych obszarów pod składowanie odpa- dów komunalnych ze wzgl ędu na blisko ść zabudowy miejskiej oraz obecno ść drobnych cie- ków powierzchniowych i s ąsiedztwo tarasów Wisły. Pod k ątem składowania odpadów niebezpiecznych mo Ŝna rozpatrywa ć obszary wyznaczone w rejonie elektrowni „Połaniec” i składowiska popiołów i ŜuŜlu w Tursku. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Omawiany region preferowany jest do rolniczo-przemysłowego kierunku rozwoju. Cen- tralna, południowa i wschodnia cz ęść obszaru posiada dogodne warunki do prowadzenia ekstensywnej gospodarki rolnej, natomiast cz ęść północno-zachodnia – do dalszego rozwoju przemysłu wydobywczego i energetycznego. Wobec bliskiego s ąsiedztwa terenów przemy- słowych i rolnych, szczególnego znaczenia nabiera ochrona środowiska naturalnego, która powinna polega ć na ograniczeniu zanieczyszczenia: powietrza atmosferycznego, gleb oraz zasobów wodnych.

44 XIV. Literatura

CZUDEC G., SURMACZ R. 1996 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło Ŝa surowców gliniastych „Górki dz.278/1”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa.

FLOREK E. 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa surowca gliniasto-piaszczystego na cz ęś ci działek: nr ew. 483 i 484. Arch. Geol. Starostwa Powia- towego w Mielcu.

FLOREK E., TROJNAR A. 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa surowca gliniasto-ilastego do uszczelnienia dna czaszy składowiska odpadów komunalnych w Mielcu. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. FRANKIEWICZ A. 2002 – Dodatek do dokumentacji geologicznej uproszczonej zło Ŝa su-

rowca gliniastego „Górki-Adamczyk” w kategorii C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

FRANKIEWICZ A. 2004 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa surowca gliniastego „Ro Ŝniaty-Pi ątek IV”, w miejscowo ści Ro Ŝniaty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

FURA A., KOWALIK J. 1991 – Projekt bada ń geologicznych dla udokumentowania w kat.C 1 zło Ŝa siarki rodzimej „Rudniki”. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach. GÓRKA J., LE ŚNIAK J., SZKLARCZYK T. 1996 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbior- ników wód podziemnych nr 425, 426, 427. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. JASTRZ ĄB W., SURMACZ R. 1978 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa natural-

nego „Otał ęŜ ” w kat. C 1 z jako ści ą w kat. B (dla potrzeb budownictwa). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KACZY ŃSKI R. 1981 – Wytrzymało ść i odkształcalno ść górnomioce ńskich iłów zapadliska przedkarpackiego. Biul. Geol., tom 29. Warszawa. KACZY ŃSKI R. 1994 – Ocena ekspansywno ści iłów trzeciorz ędowych Polski. Gosp. Sur. Min., tom 10, zeszyt 1. Kraków. KLECZKOWSKI A. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH. Kraków.

45 KOBIELA B. 1994 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowca gliniastego do produkcji cegły palonej w miejscowo ści Ro Ŝniaty. Arch. Geol. Podkarpackiego Urz ędu Marszałkowskiego w Rzeszowie.

KOBIELA B., FLOREK E. 2000 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa surowca gliniastego cegielnia Ro Ŝniaty. Arch. Geol. Podkarpackiego Urz ędu Marszałkow- skiego w Rzeszowie. KOBIELA B., STANEK C. 1988 – Karta rejestracyjna zło Ŝa surowca gliniastego do produkcji cegły palonej w miejscowo ści Ro Ŝniaty. Arch. Geol. Podkarpackiego Urz ędu Marszałkowskiego w Rzeszowie.

KOBIELA B., WIANECKI Z. 1996 - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa surowca gliniastego Ro Ŝniaty (Pi ątek dz. 799/1). Arch. Geol. Podkarpackiego Urz ędu Marszałkowskiego w Rzeszowie. KONDRACKI. J., 2001 – Geografia regionalna Polski, PWN. Warszawa. KOS M. 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Połaniec, wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KOWALIK J., NOWAK K. 1985 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa siarki „Osiek”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KOWALIK J., PISKORZ A., PISKORZ S., ŚMIECH S. 1979 – Dokumentacja geologiczna

w kat.C 1 zło Ŝa siarki rodzimej „Osiek”. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach.

KOWALIK J., PISKORZ S. 1980 – Dokumentacja geologiczna w kat.C 1 zło Ŝa siarki rodzimej „Baranów – Skopanie”. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach. KOWALSKI J., BADACZ G. 1997 – Dokumentacja hydrogeologiczna głównego zbiornika wód podziemnych GZWP – 424 „Dolina Borowa” stanowi ącego składow ą zbiornika GZWP – 425. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A (red.) 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej. ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA A. (red.) 2005 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PAULO A., GAŁA Ś A., KRZAK M., STRZELSKA-SMAKOWSKA B. 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Połaniec. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

46 PAWLACZYK P., KEPEL A., JAROS R., DZI ĘCIOŁOWSKI R., WYLEGAŁA P., SZU- BERT A., SIDŁO P. 2004 – Propozycja optymalnej sieci obszarów Natura 2000 w Polsce – „Shadow List”, Warszawa. PAWŁOWSKI S., KUBICA B., PAWŁOWSKA K. 1973 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa siarki rodzimej Rudniki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PAWŁOWSKI S., PAWŁOWSKA K., KUBICA B. 1976 – Dokumentacja geologiczna no- woodkrytego zło Ŝa siarki rodzimej „Osiek – Baranów”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PAWŁOWSKI S., PAWŁOWSKA K., KUBICA B. 1977 – Wyniki geologicznych bada ń penetracyjnych w rejonie Alfredówki, Krzemienicy, Jastkowic. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2005 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2004 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony Dziennik Ustaw nr 55 z dnia14 maja 2002 r. poz. 498. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód 2004a – Dziennik Ustaw Nr 32, poz. 284. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 2004b – Dziennik Ustaw 2004 nr 229 poz. 2313. War- szawa

SOKOŁOWSKA H. 1987 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z jako ści ą w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Surowa”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SOKOŁOWSKA H. 1981 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie Poła ńca. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Stan środowiska w województwie podkarpackim w 2004 roku, 2005a – Wojewódzki Inspek- torat Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Biblioteka Monitoringu Środowiska. Rze- szów.

47 Stan środowiska w województwie świ ętokrzyskim w 2004 roku, 2005b – Wojewódzki In- spektorat Ochrony Środowiska w Kielcach, Biblioteka Monitoringu Środowiska. Kielce. TURZA M. 1974 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych z okre śleniem zasobów perspekty- wicznych zło Ŝa piasku budowlanego w rejonie Połaniec – Osiek. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. WALCZOWSKI A. 1972 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Połaniec. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. WYRWICKA K., WYRWICKI R. 1996 – Waloryzacja złó Ŝ kopalin ilastych w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. WYRWICKI R., KOZYDRA Z. 1970 – Surowce ilaste, Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 1999. M Ś, Warszawa.