Joop Den Uyl 1919-1987 : Dromer En Doordouwer

Home , Aad Kosto, Frans Andriessen, Irene Vorrink, Wim Duisenberg

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer

Bleich, A.

Publication date 2008

Link to publication

Citation for published version (APA): Bleich, A. (2008). Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer. Uitgeverij Balans.

General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.

UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)

Download date:26 Sep 2021 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 347

Hoofdstuk 14

Een niet vol te houden spagaat

‘IkzagjenaaﬂoopnogmetFransAndriessenopenneergaan’,aldusJoop den Uyl in een ongedateerd kattebelletje aan‘Duis’.‘Ik heb jullie met rust gelaten: mijn stellige overtuiging is,dat dit kabinet alleen defensiebeleid kan voeren als iedereen ontevreden is. Daar zijn we redelijk in geslaagd, dachtik.Kloptdat?’1 Hetklopte,en niet alleen wat betrefthetdefensiebe- leid.MaarwatnietbleektekloppenwasDenUylscalculatiedatzijnkabi- net zich staande zou kunnen houden door om de beurt de onvrede van de christen-democratische partijen en van de progressieven te trotseren. Integendeel. Frans Andriessen met rust laten. Dat was inderdaad wat Den Uyl meestaldeed.Deverstandhoudingtussendesocialistischepremierende fractievoorzitter van de kvp was afstandelijk. Zeker in het begin lag dat niet aan Andriessen. In de tijd dat Den Uyl nog in de Kamer zat, vertelde zijn medewerker Henk Beereboom, lagen hun werkruimtes vlak bij elkaar.‘Wij konden bij wijze van spreken het koelkastdeurtje van Andries- sen open en dicht horen gaan.Maar die twee spraken niet met elkaar.Dat is zover gegaan dat het mij een keer gebeurd is, dat Andriessen mij de toiletruimte insleepte, me letterlijk bij m’n kraag greep en zei: nou moet jijditendatestegenDenUylzeggen.’2 Andriessen had zich tijdens de formatie van het kabinet-Den Uyl vrij soepel opgesteld.Ten dele op tactische gronden: hij was ervan overtuigd dat als de al gehavende kvp buiten de regering zou blijven het verval nog sneller zou doorzetten. Net als tal van andere politici uit kvp en ar hoopte hij ook dat regeren met de PvdA zou bijdragen tot minder gepo- lariseerde verhoudingen in de samenleving. Hij was bereid het eenmaal aangetreden kabinet een eerlijke kans te geven en stelde zich zakelijk, soms zelfs uitgesproken vriendelijk op. Op 11 mei 1974 vierde de ploeg van Den Uyl zijn eerste verjaardag. De premier werd bij die gelegenheid

347 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 348

verblijd met een fraaie bos rozen: tien rode en zes witte. De afzender was Frans Andriessen.Tot diens grote teleurstelling heeft hij daarvoor nooit een bedankje gekregen. Anders dan Den Uyl kon Ed van Thijn het goed vinden met zijn collega-fractievoorzitter.‘Hij wilde toen nog met ons samenwerken, ook in een volgend kabinet. Maar door die kwestie met die bloemen was hij tot op het bot gefrustreerd. Hij klaagde ook dat hij Den Uyl een paar keer had gebeld en dat die nooit terugbelde. “Hij belt mij ook niet terug”,zei ik. Joop was op dit gebied zo ongelofelijk slordig. Hij snapte blijkbaar niet dat mensen wel eens behoefte hebben aan een bedankje of een schouderklopje.Daar was hij veel te zuinig mee.Terwijl hij zelfwelgraaghoordeofhijietsgoedhadgedaan.Alshijergensgesproken hadbijvoorbeeld,vroeghijsteevast:“En...hoewashet?”’3 DatdePvdAinhetalgemeenenDenUylinhetbijzonderzichop Frans Andriessen verkeken hebben, daarover bestond achteraf in Den Uyls toenmalige naaste omgeving consensus.‘De PvdA had een onjuist standpunt ten aanzien vanAndriessen’,meendeHermanTjeenkWillink. ‘Die werd weggezet als rechts en dat was hij niet.’4 Andriessen hoorde tot de kennissenkring van Bram Stemerdink, een vriend van hem was ge- trouwd met de zuster van de kvp-voorman.Stemerdink:‘Als er nou één betrouwbare kvp’er was, dan is het Andriessen. Die man is superbe- trouwbaar! Maar dat geloofde Joop niet. Daar waren denk ik twee rede- nen voor; zijn moeite met katholieken,vooral als ze zijn politieke opvattingen niet deelden en van de kvp waren. En daar komt bij dat vriende- lijkheid bij Den Uyl wantrouwen wekte, hij kon dat niet plaatsen, kon niet geloven dat een politieke rivaal zomaar aardig kan zijn zonder bijbe- doelingen.’5 Het gebrek aan vertrouwen in Andriessens oprechte bedoelingen en Den Uyls afstandelijkheid leidden tot misverstanden die op hun beurt zwaarwegende politieke consequenties zouden krijgen. Volgens Beere- boom, die Andriessen als Europees commissaris in Brussel later goed leerde kennen, was deze ervan overtuigd geraakt dat Den Uyl hem niet serieus wenste te nemen,‘en hij dacht dat dat kwam door z’n hoge stem en z’n babyface’.6 Dat hoefdeAndriessen niet op zich te laten zitten,vond hij,hijnamgeleidelijkaanmeerafstandvanhetkabinet-DenUylenont- wikkeldezichtoteentegenstander. Behalve dit niet te onderschatten persoonlijke element speelden ook politieke factoren een rol bij de vervreemding tussen Andriessen (en een aanzienlijk deel van de kvp) en het door hem gedoogde kabinet. Die

348 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 349

hadden te maken met de perikelen rond het cda-in-wording. Het idee om de drie confessionele partijen (kvp, ar en chu) te laten opgaan in één christen-democratische partij dateerde uit de tweede helft van de jaren zestig.De onderlinge gesprekken over dit streven kregen een minder vrijblijvende vorm, toen in 1971 de drie partijbesturen het eens werden over de oprichting van een Contactraad met daarin de partijen fractie- voorzitters. De gerespecteerde katholieke hoogleraar Piet Steenkamp werd voorzitter van de Contactraad die in januari 1972 voor het eerst bij elkaarkwam.Aanvankelijkzagheterechternognietnaaruitdathetstre- ven naar christen-democratische eenheid snel resultaat zou hebben. Tussen de drie groeperingen bestond een aanzienlijk verschil in partij- cultuur. Zowel kvp als ar had een duidelijk onderscheiden linker- en rechtervleugel.De onderlinge politieke verschillen bij de confessionelen werden op voor hen pijnlijke wijze zichtbaar tijdens en na de formatie van het kabinet-Den Uyl. Dat kabinet werd immers door kvp en ar wel gedoogd, maar door de chu niet. Het lag voor de hand dat de PvdA en haar progressieve regeringspartners zouden proberen die kloof in het confessionele (christen-democratische) kamp uit te buiten. In de praktijk vestigden de PvdA en Joop den Uyl persoonlijk hun hoop echter vrij- weluitsluitendopdearenhaarvoormanWillemAantjes. Aantjes had in 1973 zijn zegen gegeven aan de toetreding van Boersma en De Gaay Fortman tot het kabinet-Den Uyl en daarmee de woede van zijn populaire voorganger Barend Biesheuvel getrotseerd. Den Uyl was hem daar dankbaar voor. Hij herkende het een en ander van zichzelf in de van conservatief tot evangelisch-radicaal geëvolueerde Antirevoluti- onair. Beiden waren van huis uit vertrouwd met de tale Kanaäns.Aantjes vond Den Uyl‘irritant en drammerig,maar ook ontwapenend.Joop was op me gesteld en dat was wederkerig.Hij was zo oprecht.Ik zie hem daar tijdens die betoging tegen Franco-Spanje nog staan galmen op het Dom- plein in Utrecht: “Hun strijd, ónze strijd, internationale sólidariteit!” Dan denk je: Joop doe niet zo opgewonden. Maar het kwam wel uit z’n hart,erzatietskuyperiaansindegedrevenheidvandieman.’7 DenUylhooptedanooknietvergeefsopdepolitiekesteunvandeAn- tirevolutionaire fractie. Al had Aantjes tijdens de formatie-Burger maar een nipte meerderheid (acht tegen zes) voor het gedogen weten te ver- krijgen, de hele fractie achtte zich aan die steun gebonden en vatte de ge- doogrol consciëntieus op.Voor de ar-partij als geheel en haar aanhang in den lande was dat minder duidelijk het geval. Het bruusk opzij schui-

349 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 350

ven van Biesheuvel had er ﬂink ingehakt, de eigen plek in het kabinet- Den Uyl werd als vernederend want niet volwaardig ervaren. Bij de Pro- vinciale Statenverkiezingen van 1974 verloor de arp meer dan een kwart van haar kiezers. Alleen in provincies waar de drie christen-democratische partijen met één lijst waren uitgekomen, was het verlies meegeval- len.Gewoneledenaandebasisvandedriepartijenhaddendestootgege- ven tot die gemeenschappelijke lijsten.Later,in 1975,verzamelden ze onder het motto ‘Wij horen bij elkaar’ tienduizenden handtekeningen en versterkten de druk op de partijtoppen om ernst te maken met het vormen van een cda. De campagne kreeg veel weerklank, ook bij de ar- achterban.Het feit dat het electoraal gunstig bleek als de drie partijen sa- menoptrokken,maaktedetotstandkomingvanhetcdaookvoordelei- ding van de drie partijen veel urgenter. Door dit alles werd de politieke ruimte voor Aantjes om het kabinet-Den Uyl hoe dan ook te steunen ernstigbeperkt. Andriessen wees Ed van Thijn erop dat het daarom niet verstandig wasomhemendekvptenegeren:‘Hetar-electoraatisrechts’,verzeker- de hij zijn collega,‘het zal nooit toestaan dat de ar alleen met de socialisten gaat.’8 De Gaay Fortman waarschuwde even later Den Uyl:‘De ar be- weegt zich naar rechts,de positie vanAantjes is niet sterk.’9 Maar Den Uyl was niet erg geneigd geloof te hechten aan die sombere berichten en hij werd daarin gesterkt door Aantjes zelf die niet naliet om zijn eigen war- me gevoelens tegenover het kabinet-Den Uyl te benadrukken en af te geven op Andriessen. ‘Irritatie t.o.v. kvp loopt parallel tussen arP en PvdA!!!’ liet hij VanThijn weten. En aan Den Uyl schreef hij brieΔes van een hartelijkheid die tussen de premier en die andere gedoger,Frans An- driessen, ver te zoeken was. Zoals:‘Beste Joop. Zeer, zeer bedankt!Wat ik in eerste termijn zei over de regering, het kabinet en de MP is van A tot Z gemeend en vertolkt het echte ar-gevoel.’10 Mede geleid door persoonlijke sympathie voor Aantjes – een gevoel dat ten opzichte van Andriessen geheel ontbrak – stemde Den Uyl, in dit opzicht kritiekloos gevolgd door de PvdA,zijn strategie af op het vasthouden van de ar en het zoveel mogelijkloswekenvandiepartijuithetcda-verband. Aantjes had intussen zijn eigen strategie. Als er een cda moest komen, dan diende het evangelie de grondslag te vormen voor deze nieuwe groepering. De biograaf van Aantjes, Roelof Bouwman, legt uit waarom het bindendekarakter van deevangelischegrondslagvoorAantjeszobe- langrijk was. Als het cda,zoalsdekvp wilde, een open programpartij

350 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 351

zou worden,waar ook niet-christenen welkomwaren,vreesdeAantjesin politiek opzicht met lege handen te komen staan.Hoewel menig Antire- volutionair zijn evangelisch-radicale opvattingen niet deelde, was het hem gelukt de club bij elkaar te houden door een beroep te doen op het gemeenschappelijke bijbelse uitgangspunt. Maar, aldus Bouwman,‘(...) als een verplichtend beroep op het evangelie niet langer legitiem was, hoemoesthijdanhetvertrouwenhoudenvaneenachterbandiehetmet zijn progressieve standpunten niet eens was?’11 Over de bindendheid van het bijbelse uitgangspunt raakte Aantjes achtereenvolgens in de clinch met kvp-voorzitter Dick de Zeeuw, krachtig voorstander van een‘open’ programpartij, die paradoxaal genoeg wél Aantjes voorkeur voor samenwerking met de progressieven deelde, en met Frans Andriessen die hetooktevervondgaandatcda-leden zich persoonlijk door het evan- geliemoestenlateninspireren. Een meerderheid in het ar-bestuur koos voor een compromisformule, maar Aantjes gaf zich niet gewonnen. Op het eerste cda-congres, op 23 augustus 1975 in Den Haag, hield hij een hartstochtelijk pleidooi voor evangelisch geïnspireerde politiek. ‘Leest u er Mattheüs 25 maar eens op na:hongerigen voeden,dorstigen te drinken geven,vreemdelingen huisvesten,naakten kleden,zieken en gevangenen bezoeken.(...) In- tussen zijn wij 2000 jaar verder en kijk eens om u heen! De hongerigen worden niet gevoed, zij sterven als ratten langs de wegen van hun uitge- droogde landen. (...) De dorstigen worden niet gelaafd. Zij worden aan hun lot overgelaten. (...) En de vreemdelingen worden niet gehuisvest. Zij worden gediscrimineerd en uitgewezen.(...) De naakten worden niet gekleed.Zij worden uitgestoten.En de gevangenen worden niet bezocht. Zij worden gemarteld. (...) Geen plaats voor christelijke politiek? De we- reldhunkertnaarchristelijkepolitiek!’12 Het was het hoogtepunt in Aantjes politieke bestaan,maar tevens het begin van het einde. Want de afgevaardigden uit de kring van kvp en chu waren evenzeer geschrokken als onder de indruk van Aantjes toe- spraak die met een onjuiste verwijzing naar een andere bijbelpassage bekend kwam te staan als diens Bergrede. Ze moesten er niet aan denken dat de conclusies uit zo’n donderpreek voortaan richtinggevend voor hen zouden zijn en stemden en masse voor een formulering waarbij niet degrondslagmaarhetprogramdoorslaggevendzouzijnvoordepolitiek van het cda. Aantjes leed op dit congres dus feitelijk een zware neder- laag. Maar hij ervoer dat anders,hij troosttezich met develeinstemmen-

351 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 352

de reacties die hij kreeg.Inderdaad had zijn rede veel indruk gemaakt op deachterbanvandearendaarnietalleen:progressiefNederlandhader- van genoten en de met de bijbel opgegroeide Joop den Uyl had dubbel genoten.MeerdanooitidentiﬁceerdehijzichmetdegeestverwanteAan- tjesenzaghijdienstegenstandersalsdezijne. Nu de slag om de grondslag was verloren en duidelijk werd dat een meerderheid in de ar zich daardoor niet zou laten weerhouden om in het cda op te gaan, besloot Aantjes het strijdperk te verleggen. ‘Ik heb vanaf toen mijn hoop gevestigd op het fractievoorzitterschap van het cda.Ikdacht:alsiknoumaarfractievoorzitterkanwordenvandienieu- weclub,danhebiktochdepolitiekekoersindehand.’13 Erwasechternog iemand anders met de ambitie om politiek leiding te geven aan het prille cda, namelijk Frans Andriessen. Een reeks van harde botsingen tussen die twee werd zo onvermijdelijk.In de ogen van de waakzaam toekijken- de Den Uyl waren dat geen wrijvingen tussen twee ambitieuze politici, maartussendemanvandeBergredeendiensonbetrouwbarekatholieke opponent. De eerste rechtstreekse confrontatie tussen Aantjes en Andriessen vond plaats in het voorjaar van 1976, toen de drie Kamerfracties – van ar, kvp en chu – besloten om voortaan gezamenlijk te gaan vergade- ren. De beide ar-ministers, Boersma en De Gaay Fortman, vonden het maar een raar besluit; immers ar en kvp steunden – of gedoogden – het kabinet-Den Uyl en de chu voerde er onder leiding van Roelof Krui- singa oppositie tegen.Wim Aantjes:‘In de drie fracties heerste daarentegen de gedachte dat we op weg waren naar dat cda en velen waren ook van mening dat die socialisten maar es goed moesten bese^en dat het ze niet gelukt was om ons uit elkaar te spelen. Van de drie fracties was de kvp de grootste, dus Frans ging ervan uit dat hij voorzitter zou worden van de gemeenschappelijke fractie. Maar daar heb ik een stokje voor ge- stoken door te zeggen: we hebben nog niet één partij, dus dat voorzitten doen we bij toerbeurt. De fractie vond het prima, Frans voelde zich wel eenbeetjemiskend,maarhijheeftdatgeaccepteerd.’14 Deze schermutseling was nog maar een voorproeΔe. Korte tijd later besloten de drie christen-democratische partijen om de verkiezingen van voorjaar 1977 met een gezamenlijke lijst in te gaan, een grote nieuwe stap op weg naar het cda.De vastbeslotenheid om die nieuwe combinatie daadwerkelijk tot stand te brengen kwam niet in de laatste plaats voort uit de onverwerkte frustratie over de formatie-Burger die de drie

352 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 353

partijenvoorhetblokhadgezetentegenelkaaruitgespeeld.Engeduren- de de drie jaar dat Den Uyl regeerde, was de verstandhouding met de confessionele gedogers, vooral met de kvp’ers, er niet beter op geworden.BijdeAntirevolutionaireninhetkabinetenbijAantjeswaswelmeer vertrouwen ontstaan, maar dat gold niet of nauwelijks voor de ar-achterban.Voor het cda was nu de beslissende vraag wie het gezicht van het ChristenDemocratischAppèlzouworden. Aan gegadigden was geen gebrek.FransAndriessen ging er aanvankelijk zonder meer van uit dat hij de cda-lijsttrekker zou worden als voorman van de grootste groep binnen de combinatie. Maar daartegen ver- zette Aantjes zich uit alle macht.‘Ik heb toen gezegd:“Weet je wat Frans, dan stellen we die gemeenschappelijke lijst nog vier jaar uit en gaan eerst nog een keer apart de verkiezingen in,want dan denk ik dat wij als ar de grootstezullenzijn.”Ja,ikkansomseenvalskrengzijn.’Aantjesdroomde zelf stilletjes van de nummer één-positie en taxeerde dat die niet onbe- reikbaar zou hoeven te zijn. ‘Als ik op dat moment gezegd had: laat de partij de lijsttrekker maar kiezen en ik ben kandidaat, dan was ik het geworden,geentwijfelaan.Fransdachtdatook,diezei:“Wiljehetzelfwor- den?”MaarAantjesbeslootdegooinaarhetleiderschapvanhetcdaniet te wagen. Als argument voerde hij aan dat het onverstandig was als een van de drie huidige fractieleiders die post zou gaan vervullen, omdat de twee andere‘bloedgroepen’ zich dan achteruitgezet zouden voelen. Een overwegingwaarmeeAantjeszowelzijneigenambitiesbeteugeldealsdie van Andriessen blokkeerde.Aantjes:‘Ik vond dus dat we de gevoelens in de kvp maar moesten ontzien en iemand uit die kring moesten zoeken dieookvooronsaanvaardbaarwas.’15 Samen met ar-partijvoorzitter Hans de Boer stelde Aantjes een pro- ﬁel op van de nieuwe cda-lijsttrekker.‘Jong, nieuwe generatie, (...) een katholiek die wist watAntirevolutionairen bewoog.En gezien de problemen waar het land voor stond, moest het iemand zijn met economisch inzicht. Er waren er al gauw een paar die het door hadden: Aantjes be- doelt Lubbers.’16 Aantjes polste of Lubbers belangstelling had en dat was het geval. Maar Aantjes had zich verkeken op de reactie van de kvp.‘Ra- zendwarenze.WatdenkendieAnti’swel?Eerstblokkerenzeonzeleider en dan zullen ze verdomme ook nog uitmaken wie het wel wordt! Nou, de chu, die het tot dan toe met ons eens was, is toen omgegaan en hun voorzitter, Otto baron van Verschuer, is met het voorstel gekomen om Van Agt te vragen.’ 17

353 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 354

Aantjes ging daarmee akkoord en ervan uitgaande dat hij werkelijk hechtte aan voortzetting van de coalitie met de progressieven, mag dat worden beschouwd als de grootste politieke fout die hij ooit heeft gemaakt. In de herfst van 1976,toen het cda op zoek was naar een lijsttrekker, had het heftige conﬂict over al dan niet sluiting van de abortuskliniek Bloemenhove (waarover zo dadelijk meer) al plaatsgevonden en had de verhouding tussen Dries van Agt en progressief Nederland zijn eerste dieptepunt bereikt. Maar Aantjes had een persoonlijk zwak voor Van Agt, die geregeld blijk had gegeven van zijn bewondering voor Aan- tjes’ retorische talenten. Hij vond het wel ‘raar gedoe met die abortus, maar Dries was toch de progressieve katholiek die het kabinet-Den Uyl mede mogelijk had gemaakt’.18 Net als eerder Den Uyl zal ookAantjes het rijpende politieke talent van de wat labiel overkomende katholieke jurist hebben onderschat en dacht hijVanAgt,anders dan Andriessen,met ge- mak te kunnen bijsturen. Ruud Lubbers had het nakijken en hij was er niet blij mee.Aantjes:‘Ik zei:“Ruud, je hebt het de laatste dagen kunnen merken. Het wordt Van Agt. Dat is nu wel zeker.” Hij trok helemaal wit weg.’19 Dries van Agt zei het volgende over deze voor de toekomst van het cda en van het kabinet-Den Uyl zo belangrijke episode.‘Die twee, An- driessen en Aantjes, hebben elkaar het kot uitgevochten. Aantjes was voor Lubbers. Ik kom pas in het spel wanneer Piet Steenkamp naar me toekomtenzegt:“Wehebbenbeslotendatjijhetmaarmoetdoen.”Ikhad ernooitnaargesolliciteerd,zelfsnietdegeringsteaanwijzinggegevendat ik wel eens belangstelling zou kunnen hebben.Het donderde zo pardoes over me heen. Wat Steenkamp precies heeft gezegd, weet ik niet meer, maar in het kortstondige gevecht tussen schrik en opkomende ijdelheid, heeft de laatste het na korte tijd al gewonnen.’ Piet Steenkamp, ook wel bekendalsdevadervanhet cda,hadaanééngesprekgenoegomVanAgt over de streep te trekken.Van Agt:‘Er zijn meer gesprekken gevolgd over hoeikhetmoestgaandoen,ikwisttenslottevantoetennochblazen. Maar dat was allemaal de follow-up, ging niet meer over de hoofdvraag zelf, dat was meteen klaar. Ik ben van nature wel een avonturier, dat kwam boven in een hoekje van mijn ziel, zin in avontuur. Aan de ijdelheid hebben we al de ereplaats toegekend.Wat ook meespeelde was: ere- plicht. Als Piet Steenkamp, de stichter van het cda, je zoiets vraagt, dan behóór je een positief bescheid te geven,noem dat dan de zwak aanwezi- gemoreledimensieinhetgeheel.’20 Enzowerdmr.A.A.M.vanAgtdepo-

354 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 355

litieke leider van het cda, de man die zijn partij tegenover Joop den Uyl en HansWiegel moest proﬁleren.Hoe hij zich van die opgave kweet,zullen we zo meteen zien. Eerst is het nodig stil te staan bij de andere kant van de spagaat waarin Joop den Uyl terechtkwam, de opstelling van de PvdAtegenoverhetgeestverwantekabinet. Die was van meet af aan niet wat je noemt loyaal. De grondhouding van partijkader, bestuur en Kamerfractie was: mooi dat er een overwe- gend progressief kabinet onder leiding van onze Den Uyl is aangetreden, maar laten we vooral goed in de gaten houden of de ministers ons pro- gramechtuitvoeren.DaartoewasereenheuseKeerpuntbewakingscom- missie in het leven geroepen. De positie die de sociaal-democraten ten opzichte van kvp en ar innamen was innerlijk tegenstrijdig.In een artikel in Socialisme & Democratie,‘De PvdA en de bierkaai?’,pleitte Ed van Thijn voor doorgaan met de polarisatie,maar tegelijk meende hij dat het kabinet als brug zou kunnen fungeren naar toekomstige samenwerking met ar en kvp.Om dat mogelijk te maken,moesten de coalitiepartners enhetkabinetdanwelaaneenreeksvaneisenvoldoen. In de praktijk hadden ongeduld en polarisatie de overhand bij de PvdA. Het actieve kader, dat zich kon uitspreken tijdens congressen en partijraden, joeg het partijbestuur op en dat weer de fractie. Achtereen- volgens liet de PvdA een‘ongeduld-’en een‘hobbelstrategie’op het kabinet los.Het jaar 1975 moest het Jaar van deWaarheid worden.De door de PvdA gewenste maatschappelijke hervormingen (grondpolitiek, vad, ondernemingsraden en een aanzet tot een nieuwe economische orde) moesten dan worden doorgevoerd. Volgens de politicoloog Philip van Praag was dit ‘Jaar van de Waarheid’‘zowel een toetssteen voor de progressieve daadkracht van het kabinet als een toetssteen voor de bereid- heid van de confessionele partijen om mee te werken aan structuurher- vormingen’. kvp en ar moesten‘voor de keuze geplaatst worden of ze de hobbels samen met de PvdA wilden nemen, of dat ze het kabinet lieten struikelen op een gunstig onderwerp en op een voor de confessionelen ongunstig tijdstip,namelijk vóór de vorming van het cda’. 21 Deze strategie, die neerkwam op een voortdurend voor het blok zetten van de confessionele partners, werd in het kabinet door Joop den Uyl ﬂink afge- zwakt. Den Uyl was politicus genoeg om te weten dat je je regeringspartners niet met dictaten te lijf moet gaan. Maar het ongeduld en het wantrouwen van de eigen partij leidden wel tot een situatie waarin de PvdA-bewindslieden bij voortduring de hete adem van partijbestuur en

355 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 356

fractieindenekvoelden.JanPronk,diegedurendedeeerstemaandenbij kabinetsvergaderingen het programma Keerpunt op tafel had liggen om na te kunnen gaan of de genomen besluiten conform het program waren, en minister van Volksgezondheid en Milieu Irene Vorrink waren de enige PvdA-ministers die niet eens of meerdere malen werden terecht- gewezen door de partij-instanties. Henk Vredeling, Max van der Stoel, Wim Duisenberg en ook Joop den Uyl werden herhaaldelijk op de vin- gers getikt over uiteenlopende zaken als de aanschaf van de F-16, de erkenning van de Voorlopige Revolutionaire Regering van Zuid-Vietnam of de éénprocentsoperatie.Bij het Kamerdebat over de aanschaf van F-16 straaljagersmoestenVredelingenhetkabinetzelfswordengereddoorde christen-democratische fracties en Wiegels vvd, want de PvdA had te- gendeaanschafgestemd. De hoge eisen die de PvdA aan het geestverwante kabinet stelde,hadden te maken met een op zichzelf niet onbegrijpelijke a≈eer van de ma- nier waarop de sociaal-democraten in de jaren veertig en vijftig in de ‘rooms-rode’ coalities hadden gefunctioneerd. Menigmaal was de PvdA toen bij belangrijke kwesties als de onaΩankelijkheid van Indonesië of de status van Nieuw-Guinea onder het juk van de confessionelen doorgegaan. De traditionele rooms-rode coalitie – waarvan geen enkel positief aspect meer werd onderkend – groeide voor de PvdA van na Nieuw Links uit tot een waar schrikbeeld. Ed van Thijn formuleerde die huiver om in een regering te worden ingekapseld tijdens deAlgemene Beschou- wingen in 1974 als volgt:‘De PvdA zal onder geen beding accepteren dat tenderdemalenadeoorlogeenkabinetmetsocialisteneringeenwezen- lijke veranderingen in de machtsverhoudingen in Nederland zou kunnen bewerkstelligen.’22 Tegenover Den Uyl zei hij het diezelfde maand nog wat krasser.Hij betreurde dat‘na één jaar kabinet-Den Uyl opnieuw nietsveranderdisaandemachtsrelaties’.23 Buitenlandwoordvoerder Relus ter Beek liet zich al evenmin met een kluitjeinhetrietsturen.‘HetbeleidisnietinstrijdmetdelettervanKeer- punt, maar wel met de geest’,oordeelde hij, ‘het komt te weinig buiten de geë^ende paden.’24 Op een fractieweekend in september 1975 kwam de Keerpuntbewakingsgroep met scherpe kritiek.‘Na de groepsdiscussie rapporteren de verschillende groepen die punten uit Keerpunt welke door het kabinet niet uitgevoerd dan wel sterk verwaarloosd werden.’De groepen meldden onder meer de volgende‘boepunten’: het kabinet was niet geslaagd in democratisering van het bedrijfsleven, democratisering

356 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 357

van het wonen, het regelen van het stakingsrecht, het realiseren van ge- kozen onderdeelsraden in de krijgsmacht, ook was er nog steeds geen openbaarheid van inkomens. Den Uyl probeerde de kritiek te sussen door enerzijds te benadrukken hoe hard het kabinet bezig was met vad en ondernemingsraden en anderzijds aandacht te vragen voor de moei- lijke economische situatie.‘Jaar van de waarheid wordt door Den Uyl zo geïnterpreteerd: we moeten zo eerlijk zijn de nieuwe feiten te erkennen (...). Ten behoeve van de werkgelegenheid moet een welvaartso^er gebracht worden.’Hij was ook zo verstandig om op te merken:‘In de cda- roerselen zullen wij ons niet te veel moeten mengen.’ Dat viel niet al te best, de meeste aanwezigen wilden ‘wel de strijd in de kvp aanwakke- ren’.25 Zelfsalsercomplimentenwerdenuitgedeeld,warendiezeldenon- geclausuleerd. Terugkijkend op de Algemene Beschouwingen in de herfst van 1975 prees partijvoorzitter Ien van den Heuvel, die André van derLouwwasopgevolgd,despeechvanDenUyl.Zevonddie‘(...)fantas- tisch, maar te weinig stuntwerk’.26 Tijdens het wekelijks overleg van de progressieve bewindslieden waarschuwde Van den Heuvel eind oktober voor een dreigende ‘(...) vertrouwensbreuk tussen het kabinet en het eigenkader’.27 Ien van den Heuvel gold ook in haar eigen tijd niet als een sterke voorzitter. Haar – niet overdreven grote – gezag ontleende ze aan haar func- tie en aan het algemeen bekende feit dat de partijraad – die tussen de congressen door de partijbasis moest vertegenwoordigen – over het algemeen nog radicaler was.Ondanks soms vreselijke blunders,zoals haar ijlings weer teruggetrokken uitspraak dat de Berlijnse Muur historisch gerechtvaardigd was, wist ze zich te handhaven, niet in de laatste plaats omdat in het tij van opkomend feminisme een vrouw als voorzitter in de PvdA vrijwel onaantastbaar was. Ook voor Den Uyl, wiens Liesbeth een overtuigd feministe geworden was, was dit een belangrijke overweging. Maar echt een vuist maken konVan den Heuvel pas wanneer zij en frac- tievoorzitterVanThijnopéénlijnzaten.Datwashetgevalbijhetvoorbe- reidenvandestrategievoordeverkiezingenvan1977. Het partijbestuur begon al vroeg,ruim een jaar tevoren,met het ont- werpen van teksten voor het PvdA-verkiezingsprogram. Van een gezamenlijk program van de progressieven kon deze keer geen sprake zijn; D66 hechtte aan een zelfstandige rol,Hans van Mierlo was diep teleurge- stelddoordeafwijzingvanzijnideaalvaneennieuweProgressieveVolks- partij door de PvdA en Jan Terlouw had nooit voor een innige symbiose

357 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 358

met de socialisten gevoeld. De andere progressieve partner, de ppr, was intern verdeeld over de vraag of ze het door die partij als erg gematigd ervaren kabinet-Den Uyl moest blijven steunen. Het PvdA-bestuur was vastbesloten om te laten zien dat het feitelijk uiteenvallen van de Keer- puntcombinatie geen a∫reuk deed aan het linkse karakter van de eigen partij. Het door het bestuur opgestelde conceptverkiezingsprogram stond dan ook vol linkse stokpaardjes. Tot schrik van Den Uyl die van mening was dat het program voorbijging aan de zorgen en problemen van veel‘gewone mensen’.In een brief aan Ien van den Heuvel en Ed van Thijn noemde hij ‘(...) de toon van het program dicterend en bevoog- dend.Tientallen nieuwewetten,voorschriften en verboden worden aan- gekondigd. De wet is de moeder van de vrijheid, maar de moeder mag haarkindnietdooddrukken.’28 Den Uyl stond niet alleen in zijn kritiek op de dogmatische neigingen in zijn partij. De kritiek van de Groningse socioloog Bart Tromp op het concept van de‘actiepartij’had dezelfde teneur.In een artikel in Socialis- me en Democratie hekelde hij ‘(...) het klimaat van verbaal radicalisme (...)’ en ‘(...) de groei van een populistische stroming binnen de PvdA (...)’,die volgens hem voortvloeiden uit het simpel tegenover elkaar stel- lenvanactievanafdebasisenhet‘bestuursmodel’.Hetwillenzijnvanac- tiepartij – hetcongresvandePvdAhadinapril1976eenresolutievandie strekking aangenomen – miskende volgensTromp het speciﬁeke karakter van de politieke partij, die nu eenmaal geen actiegroep of sociale be- weging is,maar de eisen die door uiteenlopende groepen in de samenleving worden gesteld aan de hand van eigen beginselen moet beoordelen enafwegen.29 Ook de pragmaticus Wim Duisenberg was diep ongelukkig met het conceptverkiezingsprogram ‘Voorwaarts’. Hij had zelfs een eigen alter- natief programma opgesteld onder de titel‘Doorgaan 1977’en maakte in een artikel voor Socialisme & Democratie gewag van zijn ‘(...) grote onvrede met vorm, omvang en inhoud van het partijbestuursconcept, za- kelijkekritiekopdeﬁnanciëleconsequentiesengroteverontrustingover de gevolgen die het program zal hebben voor verkiezingen,kabinetsfor- matieeneventueeldoorregerenvandePvdA’.30 Partijbestuur en fractie kwamen niet onder de indruk van deze kriti- sche geluiden. Daarvoor was de angst om af te glijden naar het vroegere ‘regentendom’ en de gevangene te worden van het cda te groot. Met moeite had Den Uyl dat voorjaar het congres weten te weerhouden van

358 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 359

het aannemen van een ‘anti-chu-resolutie’. Hij pleitte ervoor om het cda-in-wording‘de hamvraag’ te stellen:‘Verdedig je het beleid van het kabinet-DenUyl?’31 In oktober 1976 stonden partijbestuur en PvdA-ministers opnieuw tegenover elkaar. Aanleiding was een voorstel van het partijbestuur om de verkiezingen in te gaan met een zogeheten ‘meerderheidsstrategie’; PvdA (en ppr) zou alleen met het cda doorregeren als zij groter zou worden dan het cda en Den Uyl dus premier kon blijven. Ook was er sprake van een minimumprogram van eisen waaraan de coalitiepartner nadeverkiezingenzoumoetenvoldoen.Hetcda,waarookdevoorstan- ders van samenwerking met de PvdA hoopten op een gewone, op gelijk- waardigheid tussen de partners berustende coalitie na de verkiezingen, reageerdeuiterstverontwaardigdophetideevandemeerderheidsstrate- gie, zelfs Jaap Boersma was woedend. Er volgden een paar emotionele zittingenvanhetPvdA-partijbestuurwaarnietalleendeusualsuspects – Duisenberg,VanderStoel,DenUyl–,maarookJosvanKemenadeenIre- ne Vorrink fel van leer trokken. Den Uyl verklaarde ‘geschokt en aange- slagen’ te zijn, Duisenberg had onoverkomelijke bezwaren, Vredeling wees op de reactie in het land die volgens hem‘allerbelazerdst’ was,Vor- rink kwaliﬁceerde de meerderheidsstrategie als‘kruidenierspolitiek.Dit is wèl arrogantie van de macht.’Ed vanThijn enWim Meijer verdedigden demeerderheidsstrategiealseennoodzakelijkpaardenmiddelomdege- wenste tweedeling tussen progressief en conservatief alsnog tot stand te brengen. Meijer verklaarde onder geen voorwaarde terug te willen naar desituatiewaarindePvdAzowelindeTweedeKameralsinhetkabinetin een minderheidspositie kwam te verkeren. Uiteindelijk werd het gezel- schapheteensdat‘Joop,IenenEd’opéénlijnmoestenzientekomen.32 Dat bleek makkelijker gezegd dan gedaan, want zowel Van Thijn als Den Uyl voelde zich door de ander onheus behandeld.De fractievoorzitter had uit eerdere bestuursvergaderingen de indruk overgehouden dat Den Uyl bereid was zich bij het principe van de meerderheidsstrategie neerteleggen,maar‘erwordt(...)beweerddatiklieg(...).Bron:jijzelf.Nu mijn integriteit in het geding wordt gebracht, wordt het me toch te bar.’ Daarop kreegVan Thijn van de premier het verwijt te horen dat hij door te blijven hameren op die meerderheidsstrategie zich schuldig maakte aan‘drijverij’.‘Wat bedoel je daarmee?’ reageerde VanThijn als door een adder gebeten.‘Is dat een evaluatie van vele jaren loyale steun?’Waarop Den Uyl langzaam de terugtocht inzette.‘Onzin, ik verwijt jou niets (...)

359 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 360

ik heb me dit voorjaar laten vergallen door de opzet verkiezingsprogram – van het begin af de strategiediscussie voorbarig genoemd en getracht te ontlopen.’33 Den Uyl was behoorlijk geschrokken van de felle aan- varing met zijn gewaardeerde tweede man. Omdat hij ook zag dat het verkiezingsprogram Voorwaarts en de meerderheidsstrategie door het PvdA-kader met veel instemming werden ontvangen, besloot hij de meerderheidsstrategie te omarmen en van een eigen interpretatie te voorzien, in plaats van zich er verder tegen te verzetten. In Den Uyls interpretatie werd de meerderheidsstrategie teruggebracht tot het aan de kiezers vragen om PvdA en ppr samen minstens even sterk te maken als hetcda. Felix Rottenberg – ‘destijds was ik zelf een van de radicalinski’s’ – heeft Den Uyl die meegaandheid achteraf kwalijk genomen. ‘Ed van Thijn had sterk de neiging om te denken:door het hard te spelen splitsen we het cda en kunnen we de linkervleugel naar ons toehalen. Datzelfde ideeleefdebijdeSteenwijkgroep,depolitiekevriendenclubdiewasover- gebleven van Nieuw Links. Den Uyl wist daarentegen verdomd goed dat we altijd gedoemd zijn om in coalities te blijven samenwerken. Maar hij heeft dat niet voldoende duidelijk weten te maken.Er is dus niemand geweest die de machtspolitieke lessen heeft weten te trekken uit het tot standkomenvanhetcda.Datgedonderronddiemeerderheidsstrategie in de herfst van 1976, dat is het begin van de val van Den Uyl geweest, het begin van het eind van zijn premierschap. Het was een verkeerd soort denken over machtsvorming dat het partijbestuur in z’n greep had.’34 Ook Philip van Praag hekelt de ‘(...) strategie van de PvdA om via harde eisen verdeeldheid te zaaien bij kvp en ar om zodoende de totstandko- ming van het cda te voorkomen(...)’.Terecht merkt hij op:‘Het opbou- wen van een goede verstandhouding met beide regeringspartijen [kvp en ar, ab] was waarschijnlijk een e^ectievere strategie geweest om de vorming van het cda te verhinderen dan de gevolgde polarisatiestrate- gie.’35 Er waren momenten dat Ed van Thijn dit onderkende. Zo betoogde hijtijdenseenpartijbestuursweekendinnovember1975‘datdePvdAniet constant druk op het kabinet kon uitoefenen,maar bereid moest zijn tot het dragen van medeverantwoordelijkheid; het beeld van de PvdA diende minder grimmig en meer redelijk en betrouwbaar te worden.’Alleen DenUylenhetkamerlidNelBarendregtvielenVanThijnbij.36 Het hoog van de toren blazen van de PvdA had niet alleen het onbe-

360 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 361

doelde e^ect dat het de cohesie bij het cda versterkte, vooral onder het middenkaderendeaanhang,hetbleekookgunstigvoorde vvd.Dejon- ge liberale leiderWiegel beheerste eveneens de kunst van het polariseren. Met zijn felle uitvallen tegen het‘potverteren’van de socialisten en tegen het door hen gedoogde misbruik van de sociale zekerheid, wist hij heel wat katholieken en protestanten die zich van de oude zuilen losmaakten naardevvdtetrekken. De pressie vanuit de PvdA en de spanningen, rivaliteiten en intriges die de vorming van het cda begeleidden, misten hun uitwerking op de verhoudingen binnen het kabinet-Den Uyl niet.Uit alle macht probeerde Den Uyl de vier gekoesterde hervormingswetten door het kabinet te loodsen.HijwasdaarbijaΩankelijkvandemedewerkingvanzijnminis- ters uit de‘witte rand’,want zij beheerden departementen (Justitie,Soci- ale Zaken,Economische Zaken) die op dit terrein het voortouw moesten nemen. Op de medewerking van Jaap Boersma kon Den Uyl rekenen, maarVanAgt(Ondernemingsraden)enookLubbers(vad)bodenstevig tegenspel.Henk Beereboom,Den Uyls politiek assistent,gaf in het voorjaar van 1976 een rake situatieschets. Hij zag het beeld ontstaan ‘(...) dat het kabinet in onderlinge strijd met de problemen worstelt en blijft wor- stelen en dat de partijen (...) hun eigen lied zingen: nog net niet vals ten opzichte van de melodie van het kabinet, maar eenstemmig is het zeker niet’.37 De dissonanten zouden al spoedig nog scherper worden. In mei 1976 dreigden twee crises tegelijk het kabinet te vloeren; er was een heftig me- ningsverschil omtrent de toelaatbaarheid van de levering van nucleaire reactorvaten aan Zuid-Afrika en de commotie rond de abortuskliniek Bloemenhove bereikte haar hoogtepunt.Minister van Economische Za- ken Lubbers had groen licht gegeven aan een consortium van scheeps- bouwers – onder meer rdm en rsv – om reactorvaten voor kerncen- trales aan Zuid-Afrika te leveren. PvdA-buitenlandwoordvoerder Relus ter Beek vond dit onaanvaardbaar. Waarom zou de Nederlandse over- heid garant moeten staan voor de levering van reactorvaten aan de Apartheidsstaat Zuid-Afrika die bovendien het non-proliferatieverdrag tegen de verspreiding van kernwapens niet had getekend? Namens de PvdA-fractie diende hij een motie hiertegen in die met 70 tegen 69 stem- menwerdaangenomen.TerBeekenEdvanThijnvondendathetkabinet zich aan die Kameruitspraak moest houden en premier Den Uyl was daartoe bereid. Hij vond echter niet alleen Ruud Lubbers en de andere

361 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 362

cda-ministers tegenover zich, maar ook Hans Gruyters, Max van der Stoel en Wim Duisenberg. Gruyters en Duisenberg vonden dat de rege- ringnietopeenalgedanetoezeggingterugkonkomen.VanderStoelhad een wat gecompliceerdere redenering: ‘Als Nederland niet zou leveren, wist ik zeker dat Frankrijk dat zou doen. Die reactoren kwamen er hoe dan ook en Frankrijk stond erom bekend dat het zich niets aantrok van de noodzaak van internationale waarborgen. Mijn idee was daarom: laten we proberen te zorgen dat er een stuk internationale controle komt en dan leveren. Op vrijdagochtend zou er in het kabinet worden ge- stemd. De avond ervoor was er overleg bij Den Uyl thuis, met Duisen- berg, Ed van Thijn en mij. Dat verliep nogal stormachtig, we gingen uiteen zonder overbrugging van standpunten. Ik was kwaad omdat er volgens mij geen faire voorstelling van mijn standpunt werd gegeven. Nu was het zo dat als Duisenberg en ik vóór de levering zouden stemmen, het kabinet demissionair zou worden. Dus kans op vervroegde verkiezingen en Kamerontbinding en maandenlang geen daadkrachtig kabinet. Daarom heb ik me die donderdagnacht bedacht. Want wat tegelij- kertijd speelde was de Lockheed-a^aire en ik wist via contacten in Wa- shington dat het materiaal waarmee de commissie-Donner zou komen wel eens zeer schokkend kon zijn. Een crisis rond de echtgenoot van het staatshoofd,dacht ik,met een demissionair kabinet,dat gáát niet.Dus ik heb de volgende ochtend meegedeeld dat ik m’n standpunt niet prijsgaf, maardathetniettoteencrisismochtleiden.’38 Door de ommezwaai van Van der Stoel kwam er geen kabinetscrisis; in de ministerraad staakten de stemmen (acht tegen acht),een meerderheid vóór of tegen het leveren van de reactorvaten zat er niet meer in. Nog was de crisisdreiging echter niet bezworen, want wat zou Lubbers doen? Hij had toezeggingen gedaan aan het consortium van scheeps- bouwers die hij nu niet kon nakomen.Als Lubbers hierom de portefeuil- lekwestie had gesteld, was de kabinetscrisis alsnog een feit geworden. Maar Lubbers nam de tegenslag kalm op.‘Ik had een probleem want er waren vergunningen uitgegeven. Maar ik was ook niet van mening dat de bevordering van kernenergie een topprioriteit moest zijn. Ik zag het als een zakelijke discussie: hoe om te gaan met deze toezegging? Als dan het parlement zegt dat het niet kan,dan moeten we er maar zo goed mogelijk met die bedrijven zien uit te komen, want dit is politiek niet de moeite waard om een breuk te forceren.’Lubbers bleef,het kabinet stelde de beslissing over al dan niet leveren uit en werd van dit probleem verlost

362 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 363

doordat Zuid-Afrika kort daarop de order bij een Frans bedrijf plaatste. Maar niet iedereen was blij met deze aﬂoop. Ruud Lubbers:‘Die kwestie heeft een deuk gegeven in de verhouding tussenAndriessen en mij.Want Andriessen vond dat ik om de reactorvaten had moeten opstappen en ik zagdatnietzitten.’39 Dit conﬂict tussen Frans Andriessen, de katholieke voorman die het gevoel had dat zijn positie van alle kanten ondermijnd werd – door Den Uyl, door Aantjes, nu ook nog door Lubbers – en het progressief-katholieke zondagskind in de politiek, Ruud Lubers, heeft ongetwijfeld bijge- dragen aan het njet van de kvp tegen Lubbers als cda-lijsttrekker een paar maanden later.En hoewel Lubbers benadrukte dat de botsing,even later,tussenDenUylenhemoverdeinvullingvandevermogensaanwas- delingvanzijnkantzeerprincipieellag,ishetaannemelijkdatinhetach- terhoofd van Lubbers meespeelde dat hij zich tegenover Andriessen niet kon permitteren nóg een keer voor Den Uyl opzij te gaan.Dat vervolgens Den Uyl, opgejaagd door zijn eigen partij, in juni 1976 het wetsontwerp vermogensaanwasdeling vrolijk naar de kamer stuurde zónder de hand- tekening van de minister van Economische Zaken heeft Lubbers diep ge- kwetst. De vervreemding tussen Lubbers en het kabinet-Den Uyl was hiermeeeenfeit. Het slepende geschil over de abortuskliniek Bloemenhove was een belangrijke stap in het proces van voortgaande verwijdering tussen Van Agten‘delinksehap’,waartoehijookJoopdenUylmoestrekenen,‘alwas die nog de aardigste van het hele stel’.40 De sfeer rond de hele abortuspro- blematiek was in de jaren zeventig erg gepolariseerd. Formeel was nog steeds een wet van kracht die abortus stra∫aar stelde, maar slechts een minderheid in de samenleving – een aanzienlijk deel van de katholieke geestelijkheid, sommige orthodoxe protestanten en een luidruchtige antiabortusbeweging – geloofde dat die wet nog voldeed. Meningsver- schillen tussen de christen-democraten en socialisten en liberalen over de vraag hoever de acceptatie van abortus moest gaan,verhinderden het tot stand komen van een nieuwe wettelijke regeling. Diverse feministische groepen streden onder aanvoering van het comité ‘Wij Vrouwen Eisen’voor legalisering van abortus.De vrouw moest‘baas in eigen buik’ kunnenzijn.OokdeRooieVrouwenindePvdAliepenhierwarmvooren een van hen was Liesbeth den Uyl. De feministische kritiek op de ‘man- nenmaatschappij’ sprak haar enorm aan. Hetzelfde gold voor dochter Marion. Barbara den Uyl stond toch wel een beetje te kijken van de om-

363 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 364

slag die zich bij Liesbeth in de loop der tijd voltrokken had.Haar moeder die in het verleden moeilijk kon doen over vriendjes of over het gebruik van de pil liep nu te betogen voor het vrijgeven van abortus.‘En jou heb ik daar niet gezien!’ voegde ze Barbara toe.41 Den Uyl zelf vond de abor- tuskwestie lastig. Door vrouw en dochters had hij zich laten overtuigen van het belang van emancipatie en zel∫eschikking van vrouwen. Maar het lag hem niet om luchtig te doen over het a∫reken van een zwanger- schap, waarbij leven-in-wording in het geding was.Van een scherpe te- genstelling tussen hem en Van Agt leek aanvankelijk dan ook geen sprake. In het kabinet hadden twee vakministers rechtstreeks met de abor- tusproblematiek te maken,VanAgt als minister van Justitie en IreneVor- rink die over Milieu en Volksgezondheid ging. Vorrink was de enige vrouw in de regering en ze had het idee dat ze moeite moest doen om voor vol te worden aangezien. Ze had in 1974 te maken gekregen met het conﬂict rond de zwakzinnigeninrichting Dennendal. Een aantal staf- leden, aangevoerd door de psycholoog Carel Muller, experimenteerde daar met de omgang op voet van gelijkheid tussen patiënten en verzor- gers onder het motto: ‘gewoon samen mens zijn’. Dit antiautoritaire model van ‘zelfontplooiing’ had geleid tot hevige conﬂicten tussen de vernieuwers en het bestuur van de psychiatrische inrichting waartoe Dennendalbehoorde.Laterbrakenookruziesuittussendevoorstanders van vernieuwing onderling; zowel de staf op Dennendal als de ouders van de pupillen vielen in twee kampen uiteen.42 Vanuit het kabinet was het de staatssecretaris voorVolksgezondheid,J.P.M.Hendriks,die – vergeefs – probeerde een voor de betrokken partijen aanvaardbare oplos- singtebevorderen;ministerVorrinksteldezichoverhetalgemeenterug- houdend op.Wel had ze in januari 1974 zonder succes getracht de ontruiming van een door aanhangers van Muller bezette directiekeet op het Dennendal-terrein door politie tegen te gaan. Bij de tweede – grotere – ontruiming van het Lorenz-paviljoen op 3 juli, waarbij groepsleiders, ouders en pupillen door de politie uit het paviljoen werden gehaald, hield Vorrink zich afzijdig. De uitspraak die Den Uyl die avond deed (en die hij vrijwel letterlijk zou herhalen bij de gewelddadige ontknoping van de treinkaping bij De Punt, een kleine drie jaar later): ‘Ik ervaar de ontwikkelingenrondDennendalalseennederlaag’,43 vertolkteongetwij- feld ook de gevoelens van IreneVorrink.Die voorgeschiedenis is hier van belang,omdatzeverklaarthoezeerVorrinkzichgeraaktvoelde,toencol-

364 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 365

legaVanAgt in oktober 1974 voor het eerst een poging ondernam om de Bloemenhove-kliniek te laten sluiten. Hij had niet de moeite genomen Vorrinkhieroverteraadplegen. De liberalisering van de abortuspraktijk ontwikkelde zich spontaan. Op tal van plaatsen openden klinieken hun deuren waar vrouwen een abortus konden krijgen. Het werd door de autoriteiten gedoogd, ook door Van Agt, die later zou verklaren dat de bisschoppen druk op hem hadden uitgeoefend om de wet wél te handhaven.44 Maar toen Van Agt ontdekte dat er klinieken waren die zich speciaal toelegden op het a∫reken van zwangerschappen van meer dan drie maanden,achtte hij de tijd gekomenomintegrijpen.Inoktober1974vroeghijhetOpenbaarMinis- terie om huiszoeking te laten doen in de abortuskliniek Bloemenhove in Heemstede.Toch wees op dat moment nog weinig erop dat dit de kwestie zou worden die de verhouding tussen het cda en links Nederland, tus- senVanAgtenDenUylopscherpzouzetten.Op26oktober,nadatVan AgtzonderenigeruggespraakhetOMhadgevraagdoptetreden,overleg- de hij met Den Uyl.In dat gesprek hieldVanAgt voet bij stuk inzake Bloe- menhove, maar liet hij zich voor het overige verzoenend uit. Hij verze- kerde niet te streven naar een algehele verscherping van het vervolgings- beleid en wilde ook het a∫reken van gevorderde zwangerschappen oogluikend toelaten zolang ze in ziekenhuizen – niet in speciale klinieken – werden uitgevoerd.Verder zei hij te hopen dat er vóór het eind van het kerstreces een wetsontwerp bij de Tweede Kamer lag waardoor een eind aan de problemen zou komen.45 In deze nog niet geheel dóórgepo- lariseerde atmosfeer wist Den Uyl een paar dagen later zijn hele kabinet op de lijn te krijgen dat optreden van het om aΩankelijk zou worden gemaakt van een uitspraak van de rechter. Die gaf het om daar vervolgens geentoestemmingvoor. Irene Vorrink bleef boos dat ze door Van Agt was gepasseerd.VanAgt joeg bovendien een groot deel van de Kamer en heel veel vrouwen in Ne- derland tegen zich in het harnas door in een Kamerdebat over Bloemen- hove een beeldend verslag te geven van het ‘kraken van kinderhoofdjes’ door abortusartsen. Bovendien suggereerde hij in dat debat voor de eer- stekeerdathijeenwetsontwerpdatnietaanzijnverlangensvoldeedmis- schien niet zou ondertekenen. Dat was merkwaardig, want Van Agt had geen voorbehoud gemaakt bij de abortusparagraaf in het regeerak- koord,diedeKamerderuimtegafommeteeninitiatiefwettekomen.46 Voorjaar 1976 kwam Bloemenhove weer in opspraak doordat een

365 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 366

Duitse vrouw die er behandeld was een klacht tegen de kliniek indiende. Van Agt zag zijn kans schoon om de kliniek alsnog te kunnen sluiten en gaf het om weer een aanwijzing om op te treden, ook nu weer zonder overleg met de collega van Volksgezondheid. Op 18 mei verscheen de oªcier van justitie te Haarlem met een paar ambtenaren bij Bloemen- hove; de heren probeerden instrumenten in beslag te nemen en behan- delkamers te verzegelen, maar dat werd verhinderd door enkele inder- haastopgetrommeldevrouwen.Op19meivondindeTweedeKamereen spoeddebat plaats. Een door de PvdA ingediende motie die de minister opriephet oordeeloverBloemenhoveaan derechterovertelaten,haalde met steun van de vvd een meerderheid.Van Agt zei onder applaus van de cda-fracties dat hij er niet over peinsde zich aan die motie te houden. In de vroege ochtend van 21 mei wilde hij een nieuwe poging doen de kliniek te laten sluiten. De avond ervoor vergaderde de ministerraad. Van Agt gaf geen krimp. Hij wilde niet wachten op het vonnis van de rechter, meendedat hetOMbevoegd was een oordeel van de rechter uit te lokken, vond het onacceptabel dat de Kamer dit in één concreet geval probeerde tegen te houden en zag‘geen motief om een zaak te laten doorgaan waar- vanjeovertuigdbentdatdieernietbehoorttezijn’.47 IreneVorrink stelde zich even onwrikbaar op: het kabinet enVanAgt moesten zich niet met Bloemenhove bemoeien.Den Uyl zat tussen twee vuren en zijn zoeken naar een compromisformule was tot mislukken gedoemd. Tijdens de vergadering kreeg Den Uyl een brieΔe van Irene Vor- rink toegespeeld met de volgende tekst: ‘Anneke G. [Goudsmit, woord- voerder Justitie van de D66-fractie, ab] heeft gehoord dat vannacht om vier uur opnieuw verzegeld zou worden en vraagt of dat waar is. Wil graag antwoord.Wil jij het aan Dries vragen? Heb beloofd haar terug te bellen.’48 VanAgt bevestigde dat het zijn bedoeling was de komende uren tot actie over te gaan en Vorrink liep weg uit de vergadering om te gaan telefoneren. De Gaay Fortman die vermoedde dat Vorrink vanuit het Catshuis de actie ter verdediging van Bloemenhove aan het coördineren was,probeerde Den Uyl over te halen om haar te verbieden nog meer te- lefoontjes te plegen, maar die wilde dat niet.‘Daar kan ik niks aan doen’, zei hij.49 VanAgt vernam de volgende ochtend dat het optreden van Justi- tie door een grote groep vrouwen die zich in en rond Bloemenhove hadden verzameld onmogelijk was gemaakt en besefte toen pas dat hij het pleit had verloren doordat een collega-minister zijn optreden had doorkruist.Hij was buiten zichzelf van woede.Kort daarop deed de rech-

366 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 367

ter een uitspraak die ten nadele van het OM uitviel. Bloemenhove bleef open. Staatsrechtelijk was het ongehoord dat de ene minister actievoerende vrouwen mobiliseerde om uitvoering van een besluit van een andere be- windsman tegen te houden.Dat Den Uyl hierin berustte laat zien dat zijn oordeel over burgerlijke ongehoorzaamheid sedert de bezetting van het Maagdenhuis, zeven jaar eerder, een stuk minder rechtlijnig was geworden.MaarhijhadzozijnredenenomVorrinkhaargangtelatengaan.Ten eerste was hij beducht voor haar reactie. Bram Stemerdink was er een paar keer getuige van geweest dat ze in tranen uitbarstte als ze bij iets wat zebelangrijkvondhaarzinnietkreeg.‘BijIrenekwamendewaterlanders heel snel als ze emotioneel ergens bij betrokken was.Als ze dan begon te snikken, keek Joop volstrekt onthand naar dat tafereel. Een vrouw! En die moet huilen! Daar kon hij absoluut niet tegen.’50 Meer in het alge- meenhadDenUylgrotemoeiteomzichtegenoverdevrouwenbeweging op te stellen. Dat gaf hem een schuldgevoel dat ten dele ook heel persoonlijk was: hij voelde zich dan schuldig tegenover vrouw en dochters. In het geval van Bloemenhove was het ook nog zo dat terwijl Den Uyl de ministerraad voorzat Marion den Uyl zich naar Heemstede spoedde om de huiszoeking in de kliniek te helpen afweren. De volgende morgen kwam ook Saskia,die daar om de hoek woonde,nog even langs met haar dochtertje in de kinderwagen.51 Een laatste overweging van Den Uyl was politiek van aard, want paradoxaal genoeg heeft Irene Vorrink met haar telefoonactie waarschijnlijk het kabinet gered. Als Van Agt had kunnen doorzetten en Bloemenhove door zijn toedoen was gesloten, is het zeer devraagofeenkabinetscrisisnogtevermijdenwasgeweest. Nu bleef het kabinet overeind, hoewelVanAgt wekenlang bleef mok- ken en in het midden liet of hij al dan niet zou aftreden. Hij voelde zich gesterkt door de honderden brieven die hij die weken ontving van tegen- standers van abortus. De briefschrijvers moedigden de minister aan om vooral dóór te zetten.Velen van hen gaven te kennen dat ze Van Agt be- schouwden als het laatste bolwerk tegen de in hun ogen dreigende ver- loedering van de Nederlandse samenleving.52 Eind juni schreef Van Agt de Kamer een brief om het door hem gevoerde beleid te verdedigen.Nog steeds gaf hij geen duidelijkheid over zijn eigen positie, maar wel wekte hij opnieuw de indruk dat hij een hem onwelgevallige abortuswet niet zou tekenen.Van Agt:‘Die brief heb ik geschreven zonder er iemand uit het kabinet in te kennen. Ook Joop niet. Opzettelijk niet, want ik dacht:

367 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 368

als Joop zich ermee gaat bemoeien, dan zijn we weer weken aan het dis- cuteren en uiteindelijk komt er dan een heel andere brief uit dan ik wil schrijven. Maar het was voor het kabinet natuurlijk hoogst onaange- naam dat de vicepremier wekenlang het land en de pers in onzekerheid laat – blijft-ie,gaat-ie weg?’53 VanAgt bleef aan,maar zijn vergeefse strijd tegen Bloemenhove had de verhouding tussen hem en het zich progressief noemende deel van Nederland definitief in het teken van wantrouwen of zelfs vijandigheid geplaatst. Links had geen centje vertrouwen meerindecda-ministervanJustitieendievoeldezichopzijnbeurtmis- kendenonheusbehandeld. Met‘Bloemenhove’achter de rug en hoofdrolspeler Dries van Agt als aanvoerder van de gezamenlijke cda-lijst leek de toekomstige relatie tussendeprogressieveregeringspartijenenhetcdaalaardighachelijkte worden. Er valt veel te zeggen voor de stelling dat elk van de andere mogelijke cda-lijsttrekkers voor Joop den Uyl,zijn kabinet en de PvdA gun- stiger zou hebben uitgepakt. Wim Aantjes hoorde tot de evangelisch- radicale stroming en was voorstander van samenwerking met links. Ruud Lubbers was in het kabinet-Den Uyl teleurgesteld, maar droeg de premier, van wie hij op politiek terrein veel had geleerd, beslist geen kwaad hart toe.FransAndriessen vond dat zijn partij en hij door de PvdA onvoldoende gewaardeerd werden, maar was nuchter en professioneel genoeg om als het nodig was zaken te doen met links. Dries van Agt, de man die tot zijn eigen verbazing de lijst zou gaan trekken,had wat hij van het politieke ambacht wist geleerd in een proces van zich afzetten tegen de door hem bewonderde en benijde Joop den Uyl. Hij was een einzel- gänger, een solist die zich liet leiden door emoties; zijn gedrag was im- pulsief en nogal onvoorspelbaar. Van meet af aan had hij stilletjes behoefte gehad aan de erkenning dat hij op het grensvlak van recht, filoso- fie en ethiek zijn mannetje stond en in een reeks in hevigheid oplopende conflicten had hij geprobeerd die erkenning af te dwingen.Vergeefs,het eêct was zelfs averechts, Den Uyl en de progressieve collega’s vonden hem een onberekenbare stoorzender. ‘Wat drijft Van Agt in ’s hemels- naam?’ vroegen zij zich af.De gang van zaken in de aâire-Bloemenhove had Van Agts frustratie verder gevoed, maar hem ook voor het eerst het gevoel gegeven dat hij in de ogen van een deel van het volk (de tegenstan- ders van abortus) een held was die streed voor de goede zaak.Dat maakte de kloof met de progressieven ook van zijn kant al bijkans onoverbrug- baar.Maarhetkonnogerger.

368 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 369

Het voorval dat de relatie tussen Van Agt en de PvdA onherstelbaar zou beschadigen, was in wezen niet meer dan een incident. Centraal stond de kunsthandelaar P.N. (Pieter) Menten die werd verdacht van tegen joden gerichte oorlogsmisdaden gedurende de jaren 1940-1945. Menten zou op 15 november 1976 worden gearresteerd, maar bleek spoorloos verdwenen.Vermoed werd dat hij was getipt. De verantwoor- delijke minister,Van Agt, was een paar dagen eerder naar Roemenië ver- trokken om daar in een klooster tot zichzelf te komen. Het dossier over de kwestie-Menten, dat een dag voor zijn vertrek op zijn bureau was ge- legd met het opschrift‘heden’,had hij niet ingekeken. De zaak leidde tot grote opwinding,VanAgt werd met moeite opgespoord,moest in allerijl terugkomen en zich in de Tweede Kamer verantwoorden. Hij was slecht voorbereid en stond enorm te schutteren, zoals hij later onomwonden toegaf.Van Agt: ‘Tijdens het eerste Mentendebat was ik inderdaad hele- maaldeklutskwijt,ikwisthetallemaalnietzoprecies.’ Dit besef van eigen falen nam echter niet weg dat hij zich door de Ka- mer slecht behandeld voelde.‘Ik kreeg een golf van kritiek over me heen, nee,hetwasméérdankritiek,hetwaseenheleheftigevijandigheid.’54 Inderdaad brachten de ontsnapping van Menten en het gestuntel van Van Agt het land in rep en roer, vooral ter linkerzijde bereikte de irritatie ongekende hoogtes. De voorgeschiedenis speelde hierbij een grote rol: de ergernis over Van Agts houding inzake Bloemenhove en abortus en ook de herinnering aan het niet erg tactvolle optreden van de bewinds- man toen hij in 1971/72 de drie tot levenslang veroordeelde Duitse oor- logsmisdadigers die in Breda vastzaten had willen vrijlaten.Destijds had Van Agt voor opschudding gezorgd door op te merken dat het vrijlaten van de drie ‘voor hem wel moeilijk zou worden, omdat hij in tegenstel- ling tot zijn joodse voorganger [de liberaal C.H.F. Polak, ab] (...) “een ariër”’ was.55 Het gebruik van deze beladen term uit het nazi-jargon ge- tuigde van weinig aªniteit met de joodse oorlogsgetroênen. De vrijla- ting van de‘drie van Breda’was niet doorgegaan nadat een Kamermeer- derheid er zich,onder de indruk van de felle en emotionele protesten uit de kring van het voormalig verzet en de oorlogsslachtoêrs, tegen had uitgesproken. Nu blunderde Van Agt in een enigszins vergelijkbare zaak enweerleekhijniettebeseênhoegevoeligdatlag. De kwestie zelf liep met een sisser af. Dankzij noest speurwerk van de journalist Hans Knoop werd Menten in Zwitserland gearresteerd en aan de Nederlandse justitie overgeleverd.Toch kwam er eind februari op ver-

369 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 370

zoek van de linkse partijen opnieuw een Kamerdebat over de aΩande- ling van de zaak-Menten. In de PvdA-fractie waren er de nodige discus- sies aan voorafgegaan. Was zo’n extra debat wel opportuun? Menigeen leek het onverstandig om de nieuwe cda-lijstaanvoerder nog eens in de hoek te drijven, maar Justitiewoordvoerder Aad Kosto, de invloedrijke oud-verzetsman Joop Voogd en fractievoorzitter Ed van Thijn waren van mening dat een slotdebat over de kwestie Menten zeker nodig was. EigenlijkvondenzeVanAgtsgestuntelingevoeligedossiersenzijngeﬂirt met eigen politiek onvermogen niet langer te verdragen.‘Die man moet weg!’ had Joop Voogd al eens in de fractie uitgeroepen. Van Agt maakte zich zijns inziens schuldig aan contempt of parliament.56 Ed vanThijn had zijn ongezouten mening aanVan Agt zelf kenbaar gemaakt:‘Je bent geen non-politicus, maar een middelmatig politicus zonder verantwoorde- lijkheidsbesef’,had hij hem in het gezicht geslingerd.57 En Aad Kosto gaf ineenbrieΔeaanDenUyleenvoorproeΔevanwathijinhettweedeMen- tendebat naar voren zou brengen: ‘Zijn twijfel over zijn ministerschap zal net zo lang duren als het eerste kabinet-Den Uyl. Tot mei derhalve. Maar dan moet zijn politieke leven m.i. wel een einde vinden. Nog een periode kan echt niet.’58 Tijdens dat debat zei Kosto:‘Er is twijfel gerezen aan de bekwaamheid van de minister om dit departement te leiden.’Een motie van wantrouwen diende hij echter niet in, omdat daardoor het kabinet in gevaar zou komen, terwijl dat nog de nodige hervormings- arbeid moest afronden.Hij eindigde nogal dramatisch met:‘De minister zalverdermoetenlevenmetzijnaversievandepolitiekenwijmethem.’59 Van Agt was tot in het diepst van zijn ziel gegriefd en vervuld van een woede die pas jaren later een klein beetje zou beginnen te slijten. Dries vanAgt:‘Ongelooﬂijk,watAad Kosto toen deed! In dat tweede debat had ik de zaak helemaal op een rijtje, ik had alles grondig bestudeerd, ik wist echt alles! Ik was er diep van overtuigd, nu nóg, dat ik alle vragen ade- quaathadbeantwoord,eengoedverhaalhadneergezet,entocheindigde datzoalshetisgeëindigd.’BijbeideMentendebattenwasJoopdenUylaf- wezig, op aanraden van Van Thijn die vond dat de minister van Justitie zijn eigen puin maar moest ruimen. Een begrijpelijk, maar achteraf be- zien kortzichtig standpunt. Van Agt nam Den Uyl die afwezigheid naar eigenzeggennietkwalijk,alhad‘menigeenindekvp’ het niet solidair gevonden en had Barend Biesheuvel ‘in die andere zaak’, de gratiëring van de ‘drie van Breda’ wel naast hem gezeten achter de regeringstafel. ‘Maar nee,ik heb het Joop nooit euvel geduid,er viel ook geen eer aan die

370 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 371

zaak te behalen,je kon er alleen maar beschadiging door oplopen,waarom zou Joop zich daardoor laten beschadigen? Nee, het is kapot gegaan door Aad Kosto. Ik dacht: nou zal ik jullie hebben! Dat is een beslissend moment geweest.Zonder Menten was er misschien helemaal geen kabinetscrisis gekomen, maar ik heb toen zo hard doorgezet met die grondpolitiek!’60 VanAgt kon zich niet herinneren of Den Uyl na aﬂoop van het tweede Mentendebat nog had geprobeerd om hem een hart onder de riem te steken. Hij dacht van niet. Ook geen van de andere geïnter- viewden stond iets dergelijks voor de geest. Toch bevinden zich in het ArchiefDenUyltweekladjesdieeenpogingbehelzenomVanAgtteapai- seren. Op een van die brieΔes staat:‘De Raad heeft inderdaad gesproken over het kamerdebat in de zaak-Menten.De conclusies die de heer Kosto aan zijn interventie verbond, deelt de Raad niet. Hij heeft het volste vertrouwen in de collega van justitie, zowel wat betreft de zaak in discussie alswatbetreftdiensleidingvanzijndepartement.’Detekstophettweede brieΔeiskorter:‘DeMinisterraadheeftuitgesprokengeentwijfeltekoes- teren aan de bekwaamheid van minister van Agt het departement van Justitieteleiden.’61WildeDenUyldittegendemediazeggen?Heefthijdat gedaan? Wilde hij zo’n uitspraak aan de ministerraad voorleggen? On- duidelijk, maar wat hier wel uit blijkt is dat Den Uyl gemerkt had datVan Agtdiepwasbeledigd,alzalhijzekerhebbenonderschathoediep. Op 22 maart 1977,precies een maand na het tweede Mentendebat,viel het kabinet-Den Uyl over de grondpolitiek.Vicepremier en minister van JustitieVanAgt had al het mogelijke gedaan om te verhinderen dat er alsnog een compromis over het netelige punt van de waarde van grond (ge- bruikswaarde of marktwaarde) zou worden gesloten. Terwijl de discus- sies in de ministerraad hoog opliepen, liet Van Agt daar verstek gaan en hield in plaats daarvan een rede voor de cda-afdeling in het Groningse Middelstum,waarhijhetkabinet-DenUyleenmislukkingeneenvergis- sing noemde. Een dag later eiste hij voor de televisie op hoge toon con- cessies van de progressieven. De vijf andere cda-ministers schaarden zich achterVan Agt, die samen met Fons van der Stee over de grondpolitiek ging. Boersma en De Gaay Fortman deden dit met grote tegenzin. Maar de verkiezingen stonden voor de deur en ze wilden niet nogmaals de eenheid in eigen kring doorbreken. Op de vleugels van zijn lijsttrek- kerschap maakte Dries van Agt, gedreven door wraaklust, doelgericht eeneindaanhetkabinet-DenUyl.62 JoopdenUylnoemdehetindeTwee- de Kamer ‘de bitterste ervaring (...) in het werk dat ik als een opdracht

371 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 372

zag en zie’.63 ‘De veer is gebroken’,schreef hij treurig in het Hollands Dag- boek dat hij bijhield voor NRC Handelsblad en hij moest denken aan ‘die prachtige titel, die Isaac Deutscher meegaf aan het tweede deel van zijn Trotsky-biograﬁe: The Prophet Unarmed, de profeet ontwapend (...)’.64 De PvdA ging (zonder ppr,die na de crisis had besloten alleen nog in een links kabinet zonder cda mee te regeren, en zonder D66) de verkiezingen in onder de leuze ‘Kies de ministerpresident’.Ook cda-lijsttrek- kerDriesvanAgthaderzinin.

372