Joop Den Uyl 1919-1987 : Dromer En Doordouwer
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer Bleich, A. Publication date 2008 Link to publication Citation for published version (APA): Bleich, A. (2008). Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer. Uitgeverij Balans. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:26 Sep 2021 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 347 Hoofdstuk 14 Een niet vol te houden spagaat ‘IkzagjenaafloopnogmetFransAndriessenopenneergaan’,aldusJoop den Uyl in een ongedateerd kattebelletje aan‘Duis’.‘Ik heb jullie met rust gelaten: mijn stellige overtuiging is,dat dit kabinet alleen defensiebeleid kan voeren als iedereen ontevreden is. Daar zijn we redelijk in geslaagd, dachtik.Kloptdat?’1 Hetklopte,en niet alleen wat betrefthetdefensiebe- leid.MaarwatnietbleektekloppenwasDenUylscalculatiedatzijnkabi- net zich staande zou kunnen houden door om de beurt de onvrede van de christen-democratische partijen en van de progressieven te trotseren. Integendeel. Frans Andriessen met rust laten. Dat was inderdaad wat Den Uyl meestaldeed.Deverstandhoudingtussendesocialistischepremierende fractievoorzitter van de kvp was afstandelijk. Zeker in het begin lag dat niet aan Andriessen. In de tijd dat Den Uyl nog in de Kamer zat, vertelde zijn medewerker Henk Beereboom, lagen hun werkruimtes vlak bij el- kaar.‘Wij konden bij wijze van spreken het koelkastdeurtje van Andries- sen open en dicht horen gaan.Maar die twee spraken niet met elkaar.Dat is zover gegaan dat het mij een keer gebeurd is, dat Andriessen mij de toiletruimte insleepte, me letterlijk bij m’n kraag greep en zei: nou moet jijditendatestegenDenUylzeggen.’2 Andriessen had zich tijdens de formatie van het kabinet-Den Uyl vrij soepel opgesteld.Ten dele op tactische gronden: hij was ervan overtuigd dat als de al gehavende kvp buiten de regering zou blijven het verval nog sneller zou doorzetten. Net als tal van andere politici uit kvp en ar hoopte hij ook dat regeren met de PvdA zou bijdragen tot minder gepo- lariseerde verhoudingen in de samenleving. Hij was bereid het eenmaal aangetreden kabinet een eerlijke kans te geven en stelde zich zakelijk, soms zelfs uitgesproken vriendelijk op. Op 11 mei 1974 vierde de ploeg van Den Uyl zijn eerste verjaardag. De premier werd bij die gelegenheid 347 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 348 verblijd met een fraaie bos rozen: tien rode en zes witte. De afzender was Frans Andriessen.Tot diens grote teleurstelling heeft hij daarvoor nooit een bedankje gekregen. Anders dan Den Uyl kon Ed van Thijn het goed vinden met zijn collega-fractievoorzitter.‘Hij wilde toen nog met ons sa- menwerken, ook in een volgend kabinet. Maar door die kwestie met die bloemen was hij tot op het bot gefrustreerd. Hij klaagde ook dat hij Den Uyl een paar keer had gebeld en dat die nooit terugbelde. “Hij belt mij ook niet terug”,zei ik. Joop was op dit gebied zo ongelofelijk slordig. Hij snapte blijkbaar niet dat mensen wel eens behoefte hebben aan een be- dankje of een schouderklopje.Daar was hij veel te zuinig mee.Terwijl hij zelfwelgraaghoordeofhijietsgoedhadgedaan.Alshijergensgesproken hadbijvoorbeeld,vroeghijsteevast:“En...hoewashet?”’3 DatdePvdAinhetalgemeenenDenUylinhetbijzonderzichop Frans Andriessen verkeken hebben, daarover bestond achteraf in Den Uyls toenmalige naaste omgeving consensus.‘De PvdA had een onjuist standpunt ten aanzien vanAndriessen’,meendeHermanTjeenkWillink. ‘Die werd weggezet als rechts en dat was hij niet.’4 Andriessen hoorde tot de kennissenkring van Bram Stemerdink, een vriend van hem was ge- trouwd met de zuster van de kvp-voorman.Stemerdink:‘Als er nou één betrouwbare kvp’er was, dan is het Andriessen. Die man is superbe- trouwbaar! Maar dat geloofde Joop niet. Daar waren denk ik twee rede- nen voor; zijn moeite met katholieken,vooral als ze zijn politieke opvat- tingen niet deelden en van de kvp waren. En daar komt bij dat vriende- lijkheid bij Den Uyl wantrouwen wekte, hij kon dat niet plaatsen, kon niet geloven dat een politieke rivaal zomaar aardig kan zijn zonder bijbe- doelingen.’5 Het gebrek aan vertrouwen in Andriessens oprechte bedoelingen en Den Uyls afstandelijkheid leidden tot misverstanden die op hun beurt zwaarwegende politieke consequenties zouden krijgen. Volgens Beere- boom, die Andriessen als Europees commissaris in Brussel later goed leerde kennen, was deze ervan overtuigd geraakt dat Den Uyl hem niet serieus wenste te nemen,‘en hij dacht dat dat kwam door z’n hoge stem en z’n babyface’.6 Dat hoefdeAndriessen niet op zich te laten zitten,vond hij,hijnamgeleidelijkaanmeerafstandvanhetkabinet-DenUylenont- wikkeldezichtoteentegenstander. Behalve dit niet te onderschatten persoonlijke element speelden ook politieke factoren een rol bij de vervreemding tussen Andriessen (en een aanzienlijk deel van de kvp) en het door hem gedoogde kabinet. Die 348 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 349 hadden te maken met de perikelen rond het cda-in-wording. Het idee om de drie confessionele partijen (kvp, ar en chu) te laten opgaan in één christen-democratische partij dateerde uit de tweede helft van de ja- ren zestig.De onderlinge gesprekken over dit streven kregen een minder vrijblijvende vorm, toen in 1971 de drie partijbesturen het eens werden over de oprichting van een Contactraad met daarin de partij- en fractie- voorzitters. De gerespecteerde katholieke hoogleraar Piet Steenkamp werd voorzitter van de Contactraad die in januari 1972 voor het eerst bij elkaarkwam.Aanvankelijkzagheterechternognietnaaruitdathetstre- ven naar christen-democratische eenheid snel resultaat zou hebben. Tussen de drie groeperingen bestond een aanzienlijk verschil in partij- cultuur. Zowel kvp als ar had een duidelijk onderscheiden linker- en rechtervleugel.De onderlinge politieke verschillen bij de confessionelen werden op voor hen pijnlijke wijze zichtbaar tijdens en na de formatie van het kabinet-Den Uyl. Dat kabinet werd immers door kvp en ar wel gedoogd, maar door de chu niet. Het lag voor de hand dat de PvdA en haar progressieve regeringspartners zouden proberen die kloof in het confessionele (christen-democratische) kamp uit te buiten. In de prak- tijk vestigden de PvdA en Joop den Uyl persoonlijk hun hoop echter vrij- weluitsluitendopdearenhaarvoormanWillemAantjes. Aantjes had in 1973 zijn zegen gegeven aan de toetreding van Boersma en De Gaay Fortman tot het kabinet-Den Uyl en daarmee de woede van zijn populaire voorganger Barend Biesheuvel getrotseerd. Den Uyl was hem daar dankbaar voor. Hij herkende het een en ander van zichzelf in de van conservatief tot evangelisch-radicaal geëvolueerde Antirevoluti- onair. Beiden waren van huis uit vertrouwd met de tale Kanaäns.Aantjes vond Den Uyl‘irritant en drammerig,maar ook ontwapenend.Joop was op me gesteld en dat was wederkerig.Hij was zo oprecht.Ik zie hem daar tijdens die betoging tegen Franco-Spanje nog staan galmen op het Dom- plein in Utrecht: “Hun strijd, ónze strijd, internationale sólidariteit!” Dan denk je: Joop doe niet zo opgewonden. Maar het kwam wel uit z’n hart,erzatietskuyperiaansindegedrevenheidvandieman.’7 DenUylhooptedanooknietvergeefsopdepolitiekesteunvandeAn- tirevolutionaire fractie. Al had Aantjes tijdens de formatie-Burger maar een nipte meerderheid (acht tegen zes) voor het gedogen weten te ver- krijgen, de hele fractie achtte zich aan die steun gebonden en vatte de ge- doogrol consciëntieus op.Voor de ar-partij als geheel en haar aanhang in den lande was dat minder duidelijk het geval. Het bruusk opzij schui- 349 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 350 ven van Biesheuvel had er flink ingehakt, de eigen plek in het kabinet- Den Uyl werd als vernederend want niet volwaardig ervaren. Bij de Pro- vinciale Statenverkiezingen van 1974 verloor de arp meer dan een kwart van haar kiezers. Alleen in provincies waar de drie christen-democrati- sche partijen met één lijst waren uitgekomen, was het verlies meegeval- len.Gewoneledenaandebasisvandedriepartijenhaddendestootgege- ven tot die gemeenschappelijke lijsten.Later,in 1975,verzamelden ze on- der het motto ‘Wij horen bij elkaar’ tienduizenden handtekeningen en versterkten de druk op de partijtoppen om ernst te maken met het vor- men van een cda. De campagne kreeg veel weerklank, ook bij de ar- achterban.Het feit dat het electoraal gunstig bleek als de drie partijen sa- menoptrokken,maaktedetotstandkomingvanhetcdaookvoordelei- ding van de drie partijen veel urgenter. Door dit alles werd de politieke ruimte voor Aantjes om het kabinet-Den Uyl hoe dan ook te steunen ernstigbeperkt. Andriessen wees Ed van Thijn erop dat het daarom niet verstandig wasomhemendekvptenegeren:‘Hetar-electoraatisrechts’,verzeker- de hij zijn collega,‘het zal nooit toestaan dat de ar alleen met de socialis- ten gaat.’8 De Gaay Fortman waarschuwde even later Den Uyl:‘De ar be- weegt zich naar rechts,de positie vanAantjes is niet sterk.’9 Maar Den Uyl was niet erg geneigd geloof te hechten aan die sombere berichten en hij werd daarin gesterkt door Aantjes zelf die niet naliet om zijn eigen war- me gevoelens tegenover het kabinet-Den Uyl te benadrukken en af te ge- ven op Andriessen. ‘Irritatie t.o.v. kvp loopt parallel tussen arP en PvdA!!!’ liet hij VanThijn weten. En aan Den Uyl schreef hij brieΔes van een hartelijkheid die tussen de premier en die andere gedoger,Frans An- driessen, ver te zoeken was.