Bundeling van Speeches en lezingen gehouden door de Commissaris van de Koningin in Zeeland de heer drs. W.T. van Gelder.

• Afscheidslezingen van Van Gelder • Europa en internationale samenwerking • Four Freedoms • Geschiedenis (algemeen) • Innovatie en openheid • Relatie Overheid en Bedrijfsleven • Varia • Veiligheid • Zeeland • Zeeuwse geschiedenis

Middelburg, 3 maart 2007 Afscheidslezingen van Van Gelder

In het kader van het afscheid van de heer W.T. van Gelder als Commissaris van de Koningin in Zeeland is een lezingenreeks georganiseerd. Thema's

Door een aantal gerenommeerde sprekers zijn thema´s aan de orde gesteld die voor de ontwikkeling van Zeeland, nu en in de toekomst, buitengewoon belangrijk zijn. De thema´s zijn `Europa´, ´Veiligheid´, ´Immaterieel Erfgoed´, ´Water`, en de ´Four Freedoms´ van president Franklin Delano Roosevelt. De sprekers waren voormalig Premier van Belgie en voorzitter van de Europese Volkspartij Wilfried Martens, de professoren U. Rosenthal, H. Pleij, J. Stel en minister B. Bot.

De lezingen van de eerste vier sprekers zijn gepubliceerd in het Zeeuws Tijdschrift (jaargang 56, 7/8, 2006). Hiernaast kunt u de inleidingen lezen, die door de Commissaris van de Koningin op deze lezingen en over deze thema´s zijn verzorgd.´

1 The Four Freedoms

Speech by the Commissioner of the Queen, mr. W.T. van Gelder, introducing the lecture of the Minister of Foreign Affairs, mr. B. Bot, on 'The Four Freedoms'. Friends of the Roosevelt Foundation, students of the Roosevelt Academy, Ladies and Gentlemen,

Welcome to the Citizen's Hall of the Roosevelt Academy, the former Town Hall of Middelburg. You are here for the fifth lecture in a series, organized to highlight my retirement as Commissioner of the Queen in Zeeland.

Last year, the former Prime Minister of Belgium and President of the European Peoples Party, Mr. Wilfried Martens, spoke in Middelburg about 'Europe and cross- border cooperation'. Other lectures were given on 'Safety', 'Cultural Heritage' and 'Water', by Professors Uri Rosenthal, Herman Pleij and Jan Stel.

For our event today, the inspiration comes from the Four Freedoms as outlined by President Franklin Delano Roosevelt 65 years ago. And I am proud to announce His Excellency, the Minister of Foreign Affairs, Dr. Bernhard Bot, as the main speaker of the afternoon.

Minister Bot is Doctor of Law and he can look back on a long and impressive career in international and diplomatic affairs. He represented The Netherlands in Buenos Aires, East-Berlin and Ankara. Before he became Minister of Foreign Affairs in 2003 in the second Cabinet of Prime Minister Balkenende, he was the Permanent Representative of the Kingdom of The Netherlands to the European Union in Brussels.

I dare say, we could hardly wish for a better speaker on the international, and indeed, universal theme of 'The Four Freedoms'.

Before I give the floor to Mr. Bot, however, please allow me to make some introductory remarks. You may look upon my introduction as a starter or, if you wish, even an appetizer, before the main dish. Ladies and gentlemen,

On January 6th 1941, President Franklin Delano Roosevelt addressed the American Congress in his 'State of the Union', and called on the American people not to stand aloof from the struggle in Europe.

His appeal was remarkable for several reasons: Politically, in a military sense, and, in general, for its unselfish stand.

2 Politically, his appeal was courageous. Courageous, because he propagated solidarity with Europe against the then strong American current of isolationism.

His appeal was also brave in a military sense. Brave because when Germany invaded The Netherlands in May 1940, the army of the United States was smaller even than the Dutch army. It was only in the following years, notably after Pearl Harbour, that the United States developed into the greatest military power in the world, into the 'Arsenal of Democracy'.

The most remarkable feature of Roosevelts' State of the Union was, however, that he did not call on the American people to fight against something. On the contrary, he called on America and its allies to fight for something. For the restoration of democratic values, for the recovery of fundamental human freedoms.

Hate wasn't pitted against hate. There were no exclamations like "We want them dead or alive". No stigma's like "The axis of evil". No. Central to his speech was a return to human dignity, expressed in four essential human freedoms:

• Freedom of speech and expression; • Freedom of worship; • Freedom from want; and • Freedom from fear.

These freedoms are, each in itself, of great importance. They should, however, be considered together. They are connected. For what do I care if I have the immaterial freedoms of worship and expression, whereas I possess nothing or my life is constantly threatened? Or, in the opposite case, what do I care if I have a lot of personal possessions, whereas I cannot freely express myself?

Roosevelts’ message was powerful because it was simple. It was a message which motivated millions of Americans to make the greatest sacrifice possible to ask of a person. And thanks to this message America developed, in those years of war, into the 'Arsenal of Democracy'. An arsenal that was able to muster the manpower and means to restore democratic freedoms in Europe.

It is a known historical fact that on New Year's Day 1941, sitting in his famous rocking chair, Roosevelt himself dictated the four freedoms to conclude his State of the Union.

His State of the Union of that year makes interesting reading. Its intellectual quality and its many references to history set it apart from typical political discourse today. Under the influence of commercial communication techniques we have introduced, also in Dutch politics, what we call in The Netherlands 'Jip en Janneke-taal' in order to entertain and please the lazy listener.

But with his solid speech Roosevelt supported and strengthened the Four Freedoms as a clear and simple concept.

Interesting is the addition he made to every freedom, that it was applicable "everywhere in the world". Thus he wanted to show that the freedoms he mentioned surpass all ideologies, cultures, and national interests. At the same time he also wanted this addition to invoke a feeling of responsibility among the American people for human rights beyond the borders of the United States. This tells us, amongst others, that Roosevelt was a great advocate of the

3 United Nations.

The explicit addition of the phrase "everywhere in the world" inspired Nelson Mandela, many years later, to continue his struggle, as he recorded in his diary ´Long walk to Freedom´. Other leaders in the former colonies have also given universal meaning to the Four Freedoms, the meaning of which extended way beyond the liberation of occupied Europe in the mid-forties.

Roosevelt succeeded in establishing 'his' Four Freedoms as the foundation for human rights around the world.

They were, with similar wording, included in the Atlantic Charter, a declaration of intent for mutual assistance between the United States and the United Kingdom. Striking is, however, that in the Atlantic Charter the material freedoms are explicitly mentioned, but not so the immaterial. Neither is the phrase "everywhere in the world" included. This is probably explained by the different views taken by Roosevelt and Churchill towards colonial empires and decolonisation.

Take the following extract from the Atlantic Charter: "They respect the right of all people to choose the form of government under which they will live; and they wish to see sovereign rights and self-government restored to those who have been forcibly deprived of them."

For Churchill, this related only to the occupied territories in Europe. In contrast, Roosevelt gave it a broader meaning with the addition: "everywhere in the world". The Four Freedoms were included in April 1945 in the Charter of the United Nations. And thanks to Roosevelt's wife, Eleanor, who was president of the commission on human rights of the United Nations, the Four Freedoms were also incorporated into the preamble of the Universal Declaration of Human Rights, which was adopted by the United Nations on December 10th 1948.

The Four Freedoms, and especially the freedom of expression and the freedom of religion, are sometimes considered to be cultural notions of the West.

Being part of the Universal Declaration of Human Rights is, however, the best proof that the Four Freedoms are not just Western values, but that they are valid for the entire world. They were valid in the former communist countries, where the freedom of speech and the freedom of religion were concerned, and they are valid now in the Islamic world.

The four essential human freedoms continue to deserve our ever-present attention.

It should be considered as a signal, therefore, that every year – since 1982 in the uneven years in New York, in the even years in Middelburg – Four Freedoms Awards are presented to persons or organizations which are committed to the worldwide protection and achievement of the freedom of humanity.

When I came to Zeeland as the Commissioner of the Queen in 1992, I became acquainted with this yearly ceremony. It stimulated me to study the life of Franklin Delano Roosevelt. And it has deepened my convinction that his message is also today worth our while. Very much so.

Despite the hopes and expectations of many in 1945, the fundamental rights and freedoms of people are still being violated and threatened, everywhere in the world, in Europe, even on a small scale in our own neighbourhoods.

4 In my opinion, Roosevelt's formulation of the Four Freedoms is to this day the most striking definition of the essential responsibility of a government to ensure human happiness and well-being.

I thank you for your attention and would like now to give the floor to Minister Bot. After his lecture there will be an opportunity to ask questions. Minister, you have the floor.

29-01-2007

5 Water

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, ter introductie en inleiding van de lezing van Professor dr. Jan Stel over ‘Water’. Dames en heren,

Van harte welkom in de Abdij. U bent hier voor alweer de 4e in een reeks van lezingen, die in het kader van mijn afscheid als Commissaris van de Koningin wordt georganiseerd. Een reeks waarin thema’s aan de orde worden gesteld die voor Zeeland, nu en in de toekomst, belangrijk zijn.

Eerder sprak Wilfried Martens over 'Europa en grensoverschrijdende samenwerking', Uri Rosenthal over 'Veiligheid' en Herman Pleij over 'Immaterieel Erfgoed'.

Vanavond zijn we aanbeland bij het voor Zeeland misschien wel meest wezenlijke thema van deze vier: Water. En het doet mij bijzonder veel deugd u Professor Jan Stel als spreker te kunnen aankondigen.

Hij is hoogleraar Oeanische Ruimte en Menselijke Activiteit, verbonden aan het International Centre for Integrative Studies van de Universiteit Maastricht, het ICIS, en aan de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, de NWO. Hij is voorts hoogleraar Duurzaam Gebruik van de Oceaan aan de Open Universiteit en consultant op het terrein van strategisch management en visievorming.

In zijn oratie bij zijn aanstelling bij het ICIS in 2002 wees hij op onze schrijnende kortzichtigheid als het gaat om onze kennis van het oceaanmilieu. Ik citeer:

“Schrijnend, vanwege onze internationale reputatie als innoverende waterbeheerders. Kortzichtig, omdat kennis van het oceaanmilieu ons land veel te bieden heeft als het om het vermarkten van onze kennis en kunde gaat."

Bij dit soort uitspraken spitsen natuurlijk onze oren. Zeker als blijkt dat wij ergens munt uit kunnen slaan, en helemaal als dat water betreft. Want dat hebben wij in overvloed.

Meneer Stel, van harte welkom.

Voordat wij gaan genieten van het pièce de résistance van de avond, staat u mij toe eerst enkele inleidende woorden over het thema te spreken. Beschouwt u dit maar als een voorgerecht, dat u op smaak brengt voor de hoofdschotel.

Kortzichtigheid dus. Heeft deze kortzichtigheid te maken met het feit dat wij vooral landgeoriënteerd zijn? Vloeit daaruit voort dat wij het water onderwaarderen? Ongetwijfeld.

6

In zekere zin is die onderwaardering zelfs verankerd in onze identiteit: "God schiep de wereld en de Nederlanders maakten Nederland". Het beeld van de strijd tegen het water is onlosmakelijk met ons verbonden. Als wij het over water hebben dan is het al gauw in termen van 'pompen of verzuipen'. Water is het object van strijd en afkeer.

Deze negatieve voorstelling van water mag dan in veel opzichten verouderd zijn, maar het is wel een beeld dat wij nog altijd met een zekere trots uitdragen. Of in ieder geval zonder enige terughoudendheid op ons laten projecteren. En een beeld dat wij overigens ook prima weten te vermarkten. Want oude beelden zijn hardnekkig en er is altijd vraag naar.

Denkt u maar aan de klompen en de molens. Hét beeldmerk van Nederland in het buitenland.

Ik maak in dat opzicht ook wel eens een vergelijking met de schilders van de Haagse school.

Zij schilderden voorstellingen van landschappen rondom de grote steden. Voorstellingen die niet meer strookten met de werkelijkheid. Het waren beelden van voorheen. Vergane beelden. Want hun landschappen waren in 1880 reeds vervangen door bedrijventerreinen en woningbouw voor de sterk gegroeide stedelijke bevolking. Niettemin verkochten de nostalgische schilderijen van Mesdag, de gebroeders Maris, Israëls, en, voor de Amsterdamse omgeving, Breitner, bijzonder goed.

Als het om water gaat, volstaan oude beelden echter niet meer. De veranderingsprocessen om ons heen nopen tot een nieuwe benadering.

Ik heb het over veranderingsprocessen die min of meer onafwendbaar zijn. De zeespiegel stijgt, de bodem daalt (polders klinken in), en in de zomer daalt de rivierafvoer en neemt de verdamping toe. Hierdoor groeit de kans op verzilting van het grond- en binnenwater en neemt de vraag naar zoetwater toe. Op andere momenten worden we juist geconfronteerd met steeds hogere rivierafvoeren. En ook door de zeespiegelstijging zien we ons gesteld voor nieuwe vraagstukken omtrent onze veiligheid achter de dijken.

Deze veranderingen hebben gevolgen voor onze economie – de industrie, de landbouw en het toerisme –, voor de ruimtelijke ordening en voor onze natuur en cultuur.

En willen wij effectief op deze veranderingen inspelen dan mag onze blik niet ophouden bij de dijken. Dat zou inderdaad te kortzichtig zijn. Strijd en afkeer voldoen niet meer als uitgangspunten in onze aanpak van het water. De kust is meer dan een verdedigingslinie waarachter wij ons verschuilen. De kust is ook een concentratie van belangrijke ecologische, economische, natuurlijke en culturele waarden.

7

Dit betekent dat wij het water niet langer kunnen en zelfs mogen buitensluiten, maar dat wij het moeten accepteren als een deel van de oplossing.

Dat vraagt een omslag in ons denken en handelen, en om een omslag in onze waardering van het water. Het betekent ook dat wij onze kennis van het water en van de benutting ervan zullen moeten vergroten.

Gelukkig kan aan de hand van concrete voorbeelden worden getoond dat die omslag in Zeeland plaatsvindt en bovendien geleidelijk zijn weg vindt in de praktijk.

Denk maar aan het Europese project ComCoast. Hierin werken landen rond de Noordzee samen aan innovatieve manieren van hoogwaterbescherming. En in plaats van smalle, hoge waterkeringen wordt in ComCoast gekozen voor een brede waterkeringszone, waar land en zee geleidelijk in elkaar overgaan. Deze overgangszones bieden gunstige omstandigheden voor natuur en andere vormen van gebruik, zoals zoute aquacultuur.

Denk ook aan het project Waterdunen, waar overheden en private partijen samenwerken aan kustveiligheid, revitalisering van de recreatie en de ontwikkeling van nieuwe zoute natuur.

Een ander voorbeeld. Het project Perkpolder. Hiermee is een demonstratieproject gestart waar wonen, recreatie en natuur verweven moeten worden in een brede waterkeringszone. Een bijzonder element daarin vormt de schorbuffer. Schorren groeien mee met de zeespiegelstijging en kunnen zo een belangrijke functie vervullen als levend onderdeel van de waterkering. Kijk maar naar het Land van Saeftinge, dat na de duinen het hoogste deel van Zeeland vormt.

Al deze projecten laten zien dat het water een deel van de oplossing is.

Die benadering komt ook tot uitdrukking in de pilots die, met steun van de provincie, worden uitgevoerd op het gebied van de zoute aquacultuur. Daar liggen kansen voor de visserijsector en voor de landbouw. Het is bijvoorbeeld een antwoord op de toenemende verzilting: maak gebruik van het zoute water in plaats van het te bestrijden.

Het water, de zee, wordt in deze projecten niet alleen als vijand gezien, maar ook als bondgenoot. En terecht. Want op de grens van land en water biedt Zeeland, met 700 kilometer kust, ongekende mogelijkheden en nieuwe kansen voor de economie, voedselproductie, recreatie, natuur en cultuur. Dames en heren,

Als ik dit zeg – en dat is niet de eerste keer – dan klinkt het zo vanzelfsprekend. Toch blijkt dat vaak niet zo.

8 Water wordt nog altijd ondergewaardeerd. Dat blijkt wel uit het feit dat tot nog niet eens zo heel lang geleden de Oosterschelde nog als dumpplaats voor munitie werd gebruikt.

Die onderwaardering vloeit voor een belangrijk deel voort, denk ik, uit de ambivalente relatie die wij, zeker in Zeeland, met het water hebben. Die ambivalentie ligt al besloten in de naam 'Zeeland'. Het is immers óf zee óf land. De één is een ontkenning van de ander. Tegelijkertijd zijn zij ook onlosmakelijk verbonden: land en zee zijn complementair en zijn samen alles. De naam 'Zeeland' is als het Aziatische Ying Yang-begrip dat de eenheid der tegendelen uitdrukt.

Het is een kwestie van perceptie, van benadering. Als je Zeeland vanaf de Noordzee nadert, zeg je: "Hé, land!". Als je Zeeland vanuit Noord-Brabant nadert, zeg je: "Hé, water!".

Hoe meer wij in staat zijn om water en land als complementaire delen van Zeeland te accepteren, hoe beter wij erin zullen slagen om onze kennis van water, de zee, te ontwikkelen. Vanuit het besef dat wij water kunnen benutten en zelfs nodig hebben voor de aanpak van de veranderingen die ik eerder noemde.

En hoe eerder wij natuurlijk ook professor Stel van een krachtig weerwoord kunnen dienen als hij ons wijst op onze schrijnende kortzichtigheid.

Ik dank u voor uw aandacht en geef nu graag het woord aan de heer Stel. Na zijn lezing is er gelegenheid voor het stellen van vragen.

Meneer Stel, u heeft het woord.

13-12-2006

9 Immaterieel Erfgoed

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, ter inleiding van de lezing van Professor dr. Herman Pleij over Immaterieel Erfgoed. Dames en heren,

Zoals de heer Van Vlaanderen, mijn kabinetschef, al zei, heb ik mij in de afgelopen 14 jaar inderdaad sterk gemaakt voor het behoud van het Zeeuwse immaterieel erfgoed. Daar had en heb ik een goede reden voor. Dat leg ik u uit.

Toen u zich hier vanavond vervoegde voor deze lezing bent u door één van de poorten van het Abdijcomplex gelopen, de Koorkerkhofpoort of de Balanspoort. U bent het Abdijplein opgestapt en wellicht heeft u zelfs even stilgestaan bij de eeuwen van geestelijk en wereldlijk gezag die daar op u 'neerkeken'. Vervolgens bent u door de Kloostergangen binnengekomen. Nu bevindt u zich in de Oude Dormter.

De monniken, die hier eens sliepen, dalen van hier uit allang niet meer af voor de nachtelijke metten, maar één ding staat vast; is gebleven. Het gebouw. En dat gebouw is uniek. Delen ervan dateren reeds uit de 12e eeuw en ademen nog steeds de sfeer van de tijden van weleer. En daar kunnen wij ook vandaag nog met recht van genieten. Ik beschouw het zelf nog altijd als een voorrecht hier te mogen werken.

Dat is mogelijk gemaakt door restauratie. In de loop der eeuwen is de Abdij in de steigers gezet en hersteld.

Ons materiële erfgoed, zoals deze Abdij, is zichtbaar en herkenbaar. Ons immaterieel erfgoed echter niet, of in ieder geval veel minder. Ik heb het dan bijvoorbeeld over onze dialecten, traditionele kennis en vaardigheden, oude ambachten, onze verhalen, muziek- en danstradities. Als dat erfgoed verdwijnt, dan verdwijnt het voorgoed.

En dat is precies de reden waarom ons immateriële erfgoed onze aandacht verdient. Want het zijn niet alleen de monumenten die onze culturele identiteit bepalen. Vooral in ons immaterieel erfgoed is die identiteit verankerd.

Gelukkig mogen wij constateren dat de belangstelling voor ons cultureel erfgoed groeit. Mogelijk speelt hierbij de huidige grootschaligheid een rol. Want daarmee groeit de behoefte aan kennis van en onderzoek naar datgene dat ons onderscheidt in het grote geheel.

Toch stuiten we nog altijd op barrières die een meer positieve belangstelling voor ons erfgoed in de weg staan. Want, terwijl de kennis en de belangstelling groeien, worden dialecten en ook klederdrachten nog steeds weleens gekwalificeerd als achterlijk en perifeer gedrag. Gedrag dat niet past in onze moderne samenleving.

10 De opvattingen over het behoud van het Zeeuwse culturele erfgoed, materieel én immaterieel, zijn complex.

De monumentale Hoogaarsen, prachtige houten vissersschepen van meer dan honderd jaar oud, doen sommigen misschien herinneren aan de erbarmelijke arbeidsomstandigheden aan boord, maar ze zijn een essentieel onderdeel van de Zeeuwse identiteit en van grote belevingswaarde voor zowel toeristen als voor de eigen bevolking.

Helaas gaat het immateriële erfgoed, verbonden aan ons vissersverleden, verloren. Wie weet nog hoe schepen gerestaureerd moeten worden en wie kent nog de vissersverhalen?

Klederdracht is mooi, maar werd lange tijd boers gevonden. En het 'op zijn burgers gaan' word nog altijd beschouwd als een teken van maatschappelijke vooruitgang. Het wordt gelukkig minder, maar een deel van de Zeeuwen geneert zich nu nog steeds een beetje voor het traditionele Zeeuwse.

De erkenningsactie voor het Zeeuwse dialect in 2001, "Zunig op 't Zeeuws", kon dan wel stellen "Jie praet we g'aef" of op z'n Zeeuws-Vlaams "Jie praot we g'oaf", maar de gedachten 'Zeeuws is dom' en 'Zeeuws spreken schaadt je carrière' wordt door sommigen nog altijd onderschreven.

Het Zeeuws, dat door meer dan de helft van de bevolking in al zijn variëteiten gesproken wordt, is een 'onder-ons taal' geworden. Voor de beperkte kring waar je je niet beter voor hoeft te doen dan je bent. Wat heeft dat nu met cultuur te maken? Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg en 'die van buiten' moeten zich niet met ons dialect bemoeien.

'Die van buiten' op hun beurt, verwarren de regionale waarden van ons immaterieel erfgoed soms met tekenen van provincialisme.

Dat zijn barrières die genomen moeten worden om de positieve belangstelling voor ons immateriële erfgoed te stimuleren. Dames en heren,

Het beleid voor het immaterieel erfgoed, zowel op nationaal, regionaal als lokaal niveau is achtergebleven bij het beleid op materieel erfgoed. Een belangrijke reden hiervoor is misschien dat ons immaterieel erfgoed te vanzelfsprekend is. Het is er wel, maar we herkennen het niet als iets bijzonders, als een onderdeel van ons cultureel erfgoed. Ik zei het hiervoor al: we zien het niet.

De eerste monumentenwet dateert uit 1961. Niet zichtbare monumenten kregen pas later aandacht. En hoewel men zich steeds meer bewust wordt van de grote waarde

11 van immaterieel erfgoed, is voor dit erfgoed nog steeds niets wettelijk geregeld: niet voor onderzoek en inventarisaties, niet voor behoud en ontwikkeling.

Dat is allemaal buitengewoon jammer. Ómdat ons immateriële erfgoed niet vanzelfsprekend is en ómdat dat beeld van 'provincialisme', van 'boers' en van 'achterlijkheid' of 'stagnatie' niet klopt.

Hoe vaak heb ik Hans Warren en Andreas Oosthoek, twee personen waar wij toch niet direct aan denken als wij het over provincialen hebben, horen overschakelen naar het Zeeuws als zij samen in discussie raakten. Schrijvers, dichters, die Zeeuws praten; blijkbaar vinden intellectuelen dit deel van ons erfgoed niet achterlijk.

En denkt u ook eens aan de enorme opleving en dynamiek in de Nederlandse muziekcultuur, die juist te danken is geweest aan popformaties die in dialect gingen zingen.

Onze dialecten, gebruiken en klederdrachten geven mede invulling aan het levende begrip 'provincie Zeeland', waarvan de Zeeuwse vlag en het Zeeuwse volkslied eveneens, zij het meer passieve uitdrukkingen zijn.

Het immaterieel erfgoed – de tradities, gewoonten en gebruiken – zit in ons allemaal en is daarom niet statisch.

Het wordt doorgegeven en verandert constant door sociale veranderingen en uitwisselingen van verschillende culturen. Immaterieel erfgoed wordt in feite constant gecreëerd. Het is een uniek, onvervangbaar onderdeel van een steeds veranderende samenleving.

Een positieve belangstelling voor ons immaterieel erfgoed is geen uiting van verzet tegen vooruitgang en ontwikkeling. Zij kan bijdragen aan originele oplossingen voor nieuwe vraagstukken waarvoor die veranderende samenleving ons stelt. In die zin dat ons erfgoed, voor een deel, ook ons handelen bepaalt.

Ik onderschrijf, in dit opzicht, het karakter en de betekenis van immaterieel erfgoed, zoals die door Unesco wordt omschreven:

"Het wordt altijd herschapen door gemeenschappen en groepen als antwoord op hun omgeving, hun interactie met de natuur en hun geschiedenis, en geeft hen een gevoel van identiteit en continuïteit, en bevordert het respect voor culturele diversiteit en menselijke creativiteit."

En die diversiteit en creativiteit hebben wij ook nodig om te innoveren, om vooruitgang te boeken.

Daarom moeten wij zuinig op dat erfgoed zijn.

Mede om die reden heeft de provincie de oproep van Unesco, eind 2003, om ons

12 immaterieel erfgoed te boekstaven, te behouden en – zonodig – te beschermen, serieus genomen.

En onlangs hebben gedeputeerde staten besloten het immaterieel erfgoed een prominentere plaats in ons beleid te geven. Met de nota 'Immaterieel Erfgoed en Archieven' geeft de provincie uitdrukking aan het belang dat zij hecht aan het behoud en de toegankelijkheid van dit erfgoed voor de huidige bevolking en de generaties na ons.

Daarbij stappen wij af van het sectorale beleid zoals wij dat tot nu toe hebben gevoerd, voor onder meer folklore, geschiedschrijving en dialecten. Omdat alle aspecten van immaterieel erfgoed een sterke onderlinge verwevenheid kennen, kiest de provincie voor een integraal beleid.

Een beleid dat gericht is op de identificatie, documentatie, onderzoek, bewaring, bescherming, promotie, versterking en overdracht van immaterieel cultureel erfgoed.

De nota waarin u dit allemaal kunt lezen is in concept gereed en aan onze 'partners in het veld' toegezonden voor een reactie.

En ik nodig u allen van harte uit aan het einde van deze bijeenkomst een exemplaar van deze nota mee te nemen. Zij liggen hier op tafel. Dames en heren,

Laat ons weten wat u ervan vindt. Ik dank u voor uw aandacht en geef nu graag het woord aan de heer Pleij. Zoals de heer Van Vlaanderen al aangaf, na zijn lezing is er gelegenheid voor het stellen van vragen.

Meneer Pleij, u heeft het woord.

16-11-2006

13 Veiligheid

Inleiding en introductie door de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, van de lezing 'Veiligheid' door de heer U. Rosenthal. Dames en heren,

Van harte welkom in de Abdij. Vanavond is de tweede in een serie lezingen die dit najaar, in het kader van mijn afscheid als Commissaris van de Koningin, wordt georganiseerd over onderwerpen die voor Zeeland, nu en in de toekomst, belangrijk zijn.

Ik wil het provinciebestuur dan ook bedanken voor het mogelijk maken van deze lezingenreeks.

Vanavond staat, zoals u weet, het onderwerp 'veiligheid' op de agenda. En het verheugt mij zeer dat niemand minder dan Professor dr. Uri Rosenthal zijn visie op dit omvangrijke thema met ons zal delen.

Professor Rosenthal is fractievoorzitter voor de VVD in de Eerste Kamer, hoogleraar bestuurskunde aan de Universiteit van Leiden en voorzitter van het COT Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement. Hij heeft bekende en gezaghebbende publicaties op zijn naam staan over onder meer de Bijlmerramp, de vuurwerkramp, terrorisme en overstromingen.

In Zeeland is hij ook om andere redenen bepaald geen onbekende. Zo heeft hij onze gedeputeerden, in hun hoedanigheid als waarnemende Commissarissen van de Koningin, lesgegeven in rampenbestrijding. En zijn instituut, het COT, is in het verleden betrokken geweest bij verschillende Zeeuwse projecten, waaronder het Onderzoek Ongevallen en Rampenbestrijding Westerschelderegio.

Ik mag met recht zeggen dat wij van doen hebben met een autoriteit als het om het thema 'veiligheid' gaat.

Meneer Rosenthal , welkom.

Voordat ik Professor Rosenthal het woord geef, staat u mij toe eerst enkele inleidende woorden te spreken. Beschouwt u mijn inleiding maar als een strekoefening, die de spieren losmaakt voor het echte werk. Een opwarmertje. Dames en heren,

Veiligheid is een schaars goed. Dat wil zeggen, de vraag naar veiligheid is groter dan het aanbod ervan. Er bestaat een behoefte aan 100 procent veiligheid. Natuurlijk, dat

14 willen we allemaal.

Maar in algemene zin moeten wij constateren dat de kans op onveilige situaties, rampen en crises, onder meer door de technologische ontwikkelingen in onze samenleving is toegenomen. Meer specifiek hebben de groeiende terrorismedreiging in de afgelopen jaren en de aanslagen in de Verenigde Staten, Bali, Madrid, Londen en Egypte, ons met onze neus op de harde feiten gedrukt. De overheid kan haar burgers geen 100 procent veiligheid bieden. De overheid is niet alomtegenwoordig.

Naar aanleiding van de cafébrand in Volendam (jaarwisseling 2000/2001) heeft toenmalig VVD-fractievoorzitter Hans Dijkstal in dit verband eens gezegd:

'Hoe zou een overheid ooit de pretentie kunnen waarmaken, dat ze in staat is elk café veilig te maken. Dat is een illusie. Misschien hebben we die illusie wel teveel gewekt, waardoor we de verantwoordelijkheid van mensen hebben afgenomen.' Die uitspraak betekent natuurlijk niet dat de overheid rustig achterover kan leunen. De waarborging van de veiligheid blijft een kerntaak van die overheid.

Hier wil ik ingaan op twee aspecten die voor de invulling van die kerntaak mijns inziens van belang zijn. Het eerste aspect is: aandacht.

In de afgelopen 14 jaar heb ik mij, samen met mijn medewerkers bij de provincie, ingezet om meer aandacht op veiligheid en rampenbestrijding te vestigen. Daarbij kon het, onder meer, gaan om het aantal dwarsverbindingen in de Westerscheldetunnel, het oefenbeleid en het belang van risicocommunicatie met burgers.

En wij mogen tevreden constateren dat die aandacht in de afgelopen jaren is toegenomen. Maar wij moeten reëel zijn en vaststellen dat die toenemende belangstelling voor een groot deel voortvloeit uit het feit dat zich meer rampen of 'bijna-rampen' hebben voorgedaan. En ik denk dat zij zelfs vooral het gevolg is van de terroristische aanslagen, waarmee wij sinds 2001 zijn geconfronteerd.

Er moet daarom voor worden gewaakt dat deze toenemende aandacht voor onze veiligheid niet alle trekken gaat vertonen van een 'hype'. En niet alleen omdat een 'hype' veelal een tijdelijk karakter heeft – iets van een gril – maar ook omdat er een zekere onevenwichtigheid uit spreekt.

Dat de balans soms wat zoek is, illustreert bijvoorbeeld een voorval van een paar maanden geleden. Passagiers op een vlucht van Málaga naar Manchester verzetten zich toen tegen de aanwezigheid van twee medepassagiers die er, in hun ogen verdacht uitzagen. De twee mannen zouden onder meer Arabisch hebben gesproken en opvallend vaak op hun horloge hebben gekeken. Pas toen de politie de twee mannen had weggevoerd, kon het vliegtuig vertrekken.

15 Een paar weken later zou zich een soortgelijk incident voordoen. Toen moest een groep Indische mannen een vliegtuig verlaten voordat het kon opstijgen.

In beide gevallen bleek dit onterecht.

Deze voorbeelden duiden erop dat de aandacht voor onze veiligheid zich kennelijk nogal eenzijdig concentreert op het risico van terroristische aanslagen. En eigenlijk is dat vreemd. Want goed beschouwd namen deze passagiers een veel groter risico door überhaupt met het vliegtuig te vertrekken. De kans is immers veel groter dat een vliegtuig neerstort als gevolg van technische mankementen of menselijk falen dan als gevolg van een aanslag.

Dat bedoel ik met onevenwichtigheid. En misschien moet ik zelfs zeggen: onvolwassenheid. De toenemende aandacht voor veiligheid is terecht, maar zij moet reëel zijn en in balans. Bovendien moet de belangstelling blijvend en structureel zijn.

Want, kort gezegd, of een fabriek nu ontploft als gevolg van een aanslag of als gevolg van een technische storing, het effect is hetzelfde. En in beide gevallen is onze niet aflatende attentie dan ook gewenst.

Hoe realiseren we dat? In de eerste plaats dient de overheid voldoende uitgerust te zijn om zijn kerntaak, die in mijn ogen een brede focus op veiligheid vereist, te vervullen. Dus voldoende ambtenaren en middelen.

Dat klinkt, zeker in verkiezingstijd, ik geef het direct toe, volstrekt buiten de orde. Want in de oplopende koorts naar 22 november roepen bijna alle politieke partijen juist om minder ambtenaren. Vanuit campagne-overwegingen buitengewoon verstandig natuurlijk, maar in het algemeen verzuimen zij daarbij duidelijk te maken wat dat betekent voor de taken van de overheid.

In de tweede plaats moet, denk ik, op één of andere manier duidelijk worden dat blijvende aandacht voor veiligheid zich terugbetaalt. Natuurlijk in maatschappelijke en menselijke zin, maar ook in economische. Daarvoor moet een slag worden gemaakt die vergelijkbaar is met de overtuiging die langzamerhand ook op milieugebied is gegroeid: namelijk dat 'Prevention Pays'.

Zo is het inmiddels wel aangetoond dat aandacht voor het milieu geld oplevert. Dat bijvoorbeeld recycling kan bijdragen aan goedkopere productiemethoden en dat de terugdringing van het gebruik van kunstmest in de landbouw tot kostenvoordelen strekt.

Er is, met andere woorden, geleidelijk een nieuw (economisch) doel aan het milieubeleid gekoppeld – 'Prevention Pays' – waardoor de aandacht voor het milieu, als het ware, volwassen is geworden. En blijvend is.

16 Een dergelijke vertaalslag wordt op veiligheidsgebied nu nog weinig gemaakt. Dat is misschien ook lastig, hoewel wij Zeeuwen er uitstekend in slagen om de potentieel onveilige situatie dat wij onder de zeespiegel leven – en onze bescherming daartegen – te vermarkten. Denkt u maar aan de bezoekersaantallen van Neeltje Jans. Dames en heren,

Ik zei dat ik nog een tweede aspect van 'veiligheid', als kerntaak van de overheid, aan de orde wilde stellen. Daarvoor grijp ik terug op de constatering, het besef, dat de overheid geen 100 procent veiligheid kan bieden.

Met dit besef is het fenomeen 'zelfredzaamheid van burgers' een steeds nadrukkelijker element in ons veiligheidsbeleid geworden. Ik heb hierover eerder gesproken tijdens het Veiligheidscongres in september, maar omdat ik dit een belangrijk punt vind, wil ik, met het risico dat ik in herhalingen val, er hier nog eens bij stilstaan.

De indruk zou namelijk gewekt kunnen worden dat de rol van de overheid ten aanzien van de veiligheid ophoudt waar de zelfredzaamheid van de burger begint. Dat is niet zo.

De zelfredzaamheid van de burger reken ik net zozeer tot de kerntaak van de overheid als tot de verantwoordelijkheid van de burger zelf. Er is hier nadrukkelijk sprake van een gezamenlijke verantwoordelijkheid.

Ik geef u een voorbeeld. Het is voor iedereen duidelijk dat automobilisten in de eerste fatale minuten bij een ramp in de Westerscheldetunnel op zichzelf zijn aangewezen. Want het kost tijd voordat hulpdiensten ter plaatse aanwezig kunnen zijn om redding te bieden. Maar het wordt evenzeer vanzelfsprekend gevonden, en terecht, dat de overheid deze automobilisten zo goed mogelijk in staat stelt zichzelf in die eerste minuten te redden.

Bijvoorbeeld door in de tunnel vluchtwegen aan te brengen.

En wat geldt tíjdens een ramp, geldt mijns inziens ook in de voorbereiding óp een mogelijke ramp.

Als het gaat om de zelfredzaamheid van de burger, dan begint de taak van de overheid bij het bewust maken van die burger van de risico's die in zijn omgeving bestaan. Daarmee wordt de burger gestimuleerd zich van tijd tot tijd af te vragen wat hij moet doen in kritieke situaties. Zodoende kan hij vooraf antwoorden formuleren op vragen als: ‘Wat gebeurt er als mijn huis in brand staat? Weet ik mijn huis te verlaten in het donker? Ben ik op zolder veilig bij een overstroming? Hoe lang is mijn huis bestand tegen de getijstromen? Werkt mijn radio als de stroom uitvalt en op welke frequentie moet ik hem instellen?’

17 Om burgers te ondersteunen bij de beantwoording van die vragen, geeft de overheid gerichte voorlichting. Gemeenten en provincies hebben daarvoor samen onder meer de campagne Focus op Veiligheid gestart en de Risicokaart ontwikkeld. Dat laatste moet u voostellen als een digitale plattegrond die inzicht geeft in de risico’s in de woonomgeving.

En sommige landen gaan nog een stap verder.

In de Verenigde Staten wordt informatie over evacuatieroutes huis-aan-huis verspreid of via grote winkelketens. En veel van deze evacuatieroutes zijn ook bewegwijzerd.

In New York is een standaardgids ontwikkeld, die zeer gedetailleerd aanwijzingen geeft hoe burgers zich op een ramp kunnen voorbereiden. Een soort checklist.

En in Europa zijn we nu bezig, mede naar Iers voorbeeld, een gids te maken die stap voor stap aangeeft wat je kunt doen om je veiligheid te vergroten en om de schade aan je bezittingen te beperken bij overstromingen.

Een belangrijke manier om de zelfredzaamheid van burgers te vergroten is ook 'oefening'. Het Expertisecentrum Risico- en Crisiscommunicatie (van het ministerie van Binnenlandse Zaken) heeft, mede in dat verband, eerder de behoefte getoond aan een grote, grensoverschrijdende evacuatieoefening, waarin de omstandigheden van een overstroming worden nagebootst en waarbij 500 tot 1.000 mensen betrokken zijn.

Ik heb mij bereid verklaard om samen met burgemeesters en operationele diensten te onderzoeken of een dergelijke oefening mogelijk is. En ik kan u melden dat het Europese Interreg-programma in principe bereid is voor een dergelijke oefening subsidie beschikbaar te stellen.

Voorlichting en oefening. Beide zijn van groot belang om de burger in staat te stellen om risico’s goed in te kunnen schatten en om in crisissituaties slagvaardig te kunnen handelen. Effectief zichzelf te redden. En de burger moet er dan ook op kunnen vertrouwen dat de overheid hem daartoe alle relevante informatie geeft. Die informatie moet niet alleen bijdragen aan de zelfredzaamheid van burgers, maar ook aan de aandacht die wij geven aan het thema veiligheid. Een volwassen aandacht, die reëel en in balans moet zijn. Dames en heren,

De risico's waarmee wij in onze moderne samenleving geconfronteerd worden, vragen om voortdurende belangstelling voor onze veiligheid.

De zorg om veiligheid is zo oud als de mens zelf – de holenmens moest zich immers al beschermen tegen aanvallen van wilde beesten en tegen overstromingen. Risico's

18 horen bij de samenleving.

Maar toch gaan wij er vaak onvolwassen mee om. Is de aandacht die wij eraan besteden grillig, onevenwichtig, ad hoc en afhankelijk van het moment. Niet zelden is onze veiligheid zelfs het stiefkindje van beleid.

De vraag die ik u daarom voorleg is: Hoe kunnen wij ervoor zorgen dat onze aandacht voor veiligheid volwassen wordt? Ik heb een voorschot proberen te geven door een vergelijking te trekken met ons milieubeleid. Misschien moet er een ander doel aan ons veiligheidsbeleid worden toegevoegd.

Denkt u daar maar eens over na.

Ik dank u voor uw aandacht en geef nu het woord aan de heer Rosenthal. Na zijn presentatie is er gelegenheid voor het stellen van vragen.

Meneer Rosenthal, u heeft het woord.

01-11-2006

19 Europa en grensoverschrijdende samenwerking

Inleiding en introductie door de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, van de lezing 'Europa en grensoverschrijdende samenwerking' door de heer W. Martens. Dames en heren,

Van harte welkom in de Abdij. Vanavond is de eerste in een reeks van lezingen die dit najaar, in het kader van mijn afscheid als Commissaris van de Koningin, wordt georganiseerd over onderwerpen die voor Zeeland, nu en in de toekomst, belangrijk zijn.

En onder met mom 'een goed begin is het halve werk', wordt de aftrap verzorgd door een politiek zwaargewicht. Hij was in 1979 de jongste premier in Europa, en sinds 1990 is hij voorzitter van de Europese Volkspartij.

Met een politieke carrière van 50 jaar, waarin de Europese integratie één van de centrale thema's vormt, spreekt hij met grote autoriteit over 'Europa en grensoverschrijdende samenwerking'. Het thema van vanavond.

Zijn memoires, die onlangs zijn uitgebracht, bieden ons een boeiende inkijk in een tijdperk van de Belgische en Europese geschiedenis. Zij leren ons bovendien dat hij met Zeeland de lijfspreuk luctor et emergo deelt. Ik worstel en kom boven.

In een interview met hem, onlangs in het weekblad HUMO, las ik dat deze levenshouding hem in zijn politieke loopbaan van groot nut moet zijn geweest. En niet in de laatste plaats, zo heb ik uit dat interview begrepen, in discussies die hij met Margaret Thatcher over Europa heeft gevoerd.

Want iedere discussie met een collega-premier die eens gezegd schijnt te hebben dat 'het begrip consensus gelijk staat aan het in de steek laten van alle idealen, principes en waarden' is een taak die wij niet licht mogen opvatten. Dat mag met recht gekwalificeerd worden als een worsteling. Dames en heren,

Het verheugt mij zeer u de heer Wilfried Martens als spreker van vanavond te kunnen aankondigen.

Meneer Martens, welkom.

20 Voordat wij echter gaan genieten van het pièce de résistance, staat u mij toe eerst enkele inleidende woorden over het thema te spreken. Beschouwt u dit maar als een voorgerecht, dat u op smaak brengt voor de hoofdschotel.

Zoals u weet, zijn in Nederland, feitelijk reeds met de algemene beschouwingen, de verkiezingscampagnes begonnen. De partijprogramma's en de lijsten zijn gepresenteerd. De stellingen worden ingenomen.

En nu vraag ik u: heeft u al één politicus het woord 'Europa' in de mond horen nemen? Ik namelijk niet. Wat is er aan de hand?

Een jaar en een paar maanden geleden stond Nederland nog op zijn kop, toen de meerderheid van de kiezers in een referendum tegen 'de Europese Grondwet' stemde. De meeste politici toonden zich even buitengewoon teleurgesteld. Maar daarna hoorden we nauwelijks meer iets. En als we al iets hoorden, dan was dat vaak niet positief.

Er lijkt een radiostilte te zijn ingetreden en de stelling lijkt dan ook gerechtvaardigd dat, althans in de beleving van veel politici, Europa kennelijk geen kiezers oplevert. Of, sterker nog, dat een al te duidelijke associatie met Europa kiezers kóst. Nu is de ironie dat deze veronderstelde argwaan bij de kiezer ten aanzien van de Europese Unie voor een deel door diezelfde politici is gevoed.

Dat kan aan de hand van vele voorbeelden worden geïllustreerd. Ik noem u er twee.

Misschien herinnert u zich nog de discussie begin dit jaar over de hoogte van de zorgpremie voor gepensioneerde Nederlanders in Spanje. Van minister Hoogervorst moesten deze pensionado's het volle pond voor hun premie betalen, hoewel zij geen beroep konden doen op alle daarmee verzekerde AWBZ-zorg. Simpelweg omdat die in Spanje niet voor handen is.

Maar het moest, want, zo stelde de minister, de Europese sociale verzekeringsverordening verbiedt het een onderscheid te maken tussen de premies die Nederlanders in het buitenland en de premies die mensen in Nederland moeten betalen.

Hij zei, met andere woorden: 'Ik weet het, leuk is het niet, maar mijn handen zijn gebonden, het moet van Brussel'. Later, en pas na veel gesoebat, moest hij toegeven dat dit niet klopte. Maar ondertussen had Europa wel de schuld gekregen.

En dit was niet de eerste keer dat Europa aan nationale politici een alibi verschaft voor onpopulaire maatregelen. Ik geef u een tweede voorbeeld.

Ik heb uit betrouwbare bron eens het verhaal gehoord van een Griekse minister, die in eigen land onder zware druk stond om de in nood verkerende nationale luchtvaartmaatschappij Olympic Airways een financiële injectie te geven. Hij voelde

21 daar echter niets voor; niet in de laatste plaats omdat er een grote som geld mee was gemoeid. Dus wat doet hij? Hij belt even met Brussel en zegt: 'Dit is staatssteun. Verbied het mij alsjeblieft!'

Zodoende kon óók híj aan het thuisfront mededelen: 'Het spijt mij zeer - ook al zou ik het willen - het mag niet van Europa'. Dames en heren,

Het zou mij niets verbazen als de knoop in de moeizame Nederlandse discussie over de hypotheekrenteaftrek uiteindelijk ook in Brussel zal worden doorgehakt. Europa is de boeman.

En dit beeld van Europa is in de afgelopen jaren nog versterkt doordat Nederlandse politici en bestuurders zich vooral hebben beziggehouden met de geldstromen van en naar Brussel. Deze focus op geld heeft geleid tot een grove overschatting van de Europese budget. Uit een onderzoek van Politiek-digitaal.nl (uit november 2004) is bijvoorbeeld gebleken dat 60 procent van de ondervraagden de Europese begroting 3 tot 8 maal hoger inschat dan zij in werkelijkheid is. Bijna 80 procent schat haar 2 keer hoger in.

Maar als we het dan toch over geld moeten hebben, waar gaat het dan echt om?

In 2004 betaalde iedere Nederlander netto zo'n 194 Euro aan Brussel. Veel of weinig, de juiste vraag is natuurlijk wat we daarvoor terugkrijgen. Wat levert Europa ons op?

Dat zal ik u in het kort proberen te vertellen.

In de eerste plaats heeft het Europese project in de afgelopen 60 jaar een enorme bijdrage geleverd aan de vrede, veiligheid en stabiliteit van de lidstaten van de Europese Unie.

En dat is bovenal te danken aan de verweving van de Europese economieën, die begon met de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal in 1951.

Die verweving is inmiddels uitgegroeid tot het economische fundament waarop Europa rust: namelijk een Interne Markt met een vrij verkeer van personen, goederen, kapitaal en diensten.

Dankzij deze Interne Markt is, tussen 1993 en 2003, de welvaart in de EU met 877 miljard Euro toegenomen. Dan hebben we het, eind 2003, over een bedrag van zo'n 2.300 Euro per Europese burger. Het Bruto Binnenlands Product van de EU lag in 2002 164,5 miljard Euro hoger dan het zonder de Interne Markt zou hebben gelegen. En de werkgelegenheid in Europa is met zo'n 2,5 miljoen banen toegenomen.

Met name Nederland heeft, als distributieland, een groot belang bij een goed functionerende open markt. Het wegvallen van de douanecontroles levert volgens

22 sommige deskundigen alleen al 13 miljard Euro per jaar op.

Bovendien heeft de Interne Markt de concurrentiekracht en het stemgewicht van Europa op wereldschaal versterkt. Want als eenheid legt de Europese Unie nu eenmaal meer gewicht in de economische, technologische, commerciële en politieke schaal dan alle lidstaten afzonderlijk.

Om de technologie als voorbeeld te nemen; denkt u maar aan de Europese financiering van kostbaar onderzoek, zoals het Europese ruimteprogramma en de ontwikkeling van de deeltjesversneller in Genève. Dankzij deze samenwerking op Europese schaal, krijgt Nederland toegang tot kennis die zij onmogelijk zelf kan ontwikkelen. Eenvoudigweg omdat zij daarvoor noch de schaal noch het geld heeft.

En deze kennis vindt in toegepaste vorm ook zijn weg in het Europese en Nederlandse bedrijfsleven, dat daarmee zijn concurrentiepositie op wereldschaal versterkt. Dames en heren,

Ik geef toe, de waarde van ons aandeel in Europa is moeilijk in geld uit te drukken, maar 194 Euro lijkt me nog ondergewaardeerd. Een koopje, gezien het rendement dat het ons oplevert.

En dan heb ik het nog niet eens gehad over hoezeer wij Europa nodig hebben voor het oplossen van problemen. Problemen die door hun schaal niet meer op nationaal niveau kunnen worden aangepakt. En problemen waarvoor ook de provincie Zeeland zich gesteld ziet.

De teruggang in de visstand bijvoorbeeld. Wanneer er geen Europees visserijbeleid zou zijn, zou de Noordzee als gevolg van nationale concurrentie allang zijn leeggevist. Zelfs Noorwegen, geen lid van de EU, onderkent dat en maakt daarom deel uit van het Europese visserijoverleg. Ondanks al het gemopper over nieuwe Europese voorstellen voor quotering zal geen zinnig mens een renationalisering van het visserijbeleid bepleiten.

En we mogen niet vergeten dat datzelfde Europa aan de andere kant ook investeringen mogelijk maakt voor de versterking van de duurzaamheid van de vissector. In Zeeland worden hiermee bijvoorbeeld verschillende pilotprojecten gerealiseerd op het terrein van de aquacultuur.

Een ander voorbeeld. Jarenlang heeft Nederland langs bilaterale weg geprobeerd de waterkwaliteit van de rivieren Rijn, Maas en Schelde te verbeteren. De resultaten van deze inspanningen lieten voor de Schelde echter nog steeds zeer te wensen over. Maar met de Europese kaderrichtlijn Water (in 2000), heeft Nederland, en dus ook Zeeland, een stok achter de deur gekregen. De noodzakelijke maatregelen voor de

23 verbetering van de waterkwaliteit kunnen nu dankzij Europa worden afgedwongen.

Nederland heeft Europa nodig. En dat geldt in het bijzonder voor een grensprovincie als Zeeland, omdat economische en maatschappelijke vraagstukken en processen in onze provincie in toenemende mate een grensoverschrijdend karakter hebben.

De visserij en het milieu – de waterkwaliteit van de Schelde – noemde ik reeds.

Maar ook onze arbeidsmarkt internationaliseert. Dagelijks pendelen duizenden Zeeuwen en Vlamingen heen en weer tussen Zeeland en België. Volgens een structuuranalyse uit 2005 is dit grensoverschrijdende woon-werkverkeer sinds 2000 zelfs met 25 procent gestegen.

En het grensoverschrijdend karakter van het toeleveringsnetwerk van bedrijven neemt eveneens toe. Zeeland Seaports heeft sterke relaties met Antwerpen. En voor goed vervoer van en naar de Zeeuwse havens, of dat nu over de weg, het spoor of het water is, moeten de achterlandverbindingen worden aangepast.

Europa ondersteunt ons bij de aanpak van de vraagstukken die deze ontwikkelingen opleveren. Door middel van regelgeving en door grensoverschrijdende samenwerking, ook in financiële zin, te stimuleren. Daarmee stelt zij ons beter in staat om de grensoverschrijdende fysieke infrastructuur te verbeteren, de economische en technologische afstemming over de grenzen heen te bevorderen en ons leefmilieu te beschermen.

Daarop moeten politici en bestuurders dan ook hun aandacht richten. En als zij erin slagen antwoord te geven op de vragen wat Europa ons oplevert en waarom Europa noodzakelijk is, dan kan het beeld van Europa als boeman worden bijgesteld.

Dat moet begin zijn van een hernieuwd en aanstekelijk enthousiasme voor Europa. Dat is hard nodig. En ik maak mij sterk dat Europa dan ook weer kiezers oplevert in plaats van dat het kiezers kost. Want wij zijn, ten slotte, allemaal Europeanen. Dames en heren,

Ik dank u voor uw aandacht en geef nu graag het woord aan de heer Martens. Na zijn lezing zal er gelegenheid zijn voor het stellen van vragen.

Meneer Martens, u heeft het woord.

25-10-2006

24

Thema Europa en internationale samenwerking

1 Evaluation of the implementation of the Landfill Directive

Op 17 november licht Commissaris van de Koningin van Zeeland, de heer W.T. van Gelder, in Brussel de evaluatie van de Europese Richtlijn Stortafval toe. Hij doet dit als rapporteur tijdens de vergadering van het Comité van de Regio's.

Rapport unaniem door het comité van de regio's aanvaard!

Vandaag spreken wij over de opinion inzake de Richtlijn storten. Ik wil u graag herinneren aan het feit dat aan de onderhavige opinion het verzoek van de Europese Commissie ten grondslag ligt om een outlook report op te stellen. Het hoeft weinig betoog hoe belangrijk deze opinion is, mede gezien het feit dat dit de eerste keer is in de geschiedenis van het CvdR dat de Commissie een dergelijk formeel verzoek doet. Ik wil (nogmaals) onderstrepen dat met dit project zowel de functie van het comité van de regio’s als vertegenwoordiger van het lokaal en regionaal bestuur als onze samenwerking met de Europese Commissie kan worden versterkt.

Het heeft mij als rapporteur dan ook goed gedaan te constateren dat zowel het Italiaanse onderzoeksbureau IRS als mijn experts volledige medewerking hebben gekregen vanuit de regio’s. Uitsluitend deze medewerking heeft het voor ons mogelijk gemaakt onderhavige opinion op te stellen.

Implementatie inspanningen en stand van zaken:

Ik wil benadrukken dat lokale en regionale overheden verantwoordelijk zijn voor het toepassen van een significant deel van het communautaire milieubeleid, waarvan het afvalbeheer een van de belangrijkste onderdelen is. Het is dan ook niet voor niets dat het CvdR gevraagd is een rapport op te stellen over de Richtlijn storten.

Ik ben van mening dat we samen een document hebben kunnen opstellen dat een nieuw inzicht geeft in de ervaringen met de richtlijn storten vanuit het perspectief van de lokale en regionale overheden. En ik denk dat dit nieuwe inzicht van waarde is voor de Commissie bij haar evaluatie van de richtlijn.

Uit het onderzoek is gebleken dat er grote verschillen zijn tussen in de mate waarin de richtlijn is omgezet in nationale wetgeving. Ook is gebleken dat veel lokale en regionale overheden moeilijkheden ondervinden bij de implementatie van de richtlijn, terwijl andere zonder veel problemen aan de vereisten kunnen voldoen.

De meerderheid van de lokale en regionale overheden zijn onvoldoende geïnformeerd of geraadpleegd over de omzetting van de richtlijn naar nationale wetgeving en verdere implementatie. Toch heeft de richtlijn storten bijgedragen tot een overdracht van bevoegdheden van nationaal naar regionaal en lokaal niveau. Het is echter jammer te moeten constateren dat deze overdracht van

2 bevoegdheden uitsluitend in een aantal uitzonderlijke gevallen ook gepaard is gegaan met een overdracht van financiële of personele middelen. Hetgeen geresulteerd heeft in een extra belasting van de regionale en lokale overheden.

Er zijn al veel inspanningen verricht om stortplaatsen te laten voldoen aan technische eisen. De meerderheid van de bestaande stortplaatsen voldoen reeds of zullen in 2007 voldoen aan de eisen uit de richtlijn. In een aantal lidstaten blijven vervolginspanningen echter noodzakelijk.

Ook is uit ons onderzoek gebleken dat de implementatie van de Richtlijn storten ertoe geleid heeft dat er merkbaar minder biologisch afbreekbaar afval gestort wordt. In een aantal vooruitstrevende (pro-actieve) gebieden worden de streefwaarden voor 2007 en 2017 nu al gehaald.

Ontkoppeling van economische groei en de hoeveelheid geproduceerd afval is inmiddels in enkele lidstaten een feit, waardoor minder afval wordt gestort. Desondanks zal het storten van afvalstoffen naar verwachting een rol blijven spelen bij de afvalverwijdering.

Kosten en baten

In het algemeen gesproken kan ik stellen dat de implementatie van de richtlijn positieve milieu-effecten heeft gehad. Deze positieve effecten hebben betrekking op ondermeer de vermindering van emissies vanuit stortplaatsen naar het grondwater en de lucht, maar ook op de vermindering van de effecten op de volksgezondheid.

Voorts heeft de richtlijn mogelijk een positieve werking ten aanzien van de werkgelegenheid in de afvalstoffensector vanuit een stimulering van een diversificatie van de afvalverwerkingsmethoden.

De (financiële) kosten zijn na de implementatie van de richtlijn wel gestegen. Ik constateer dat het grootste deel van deze kosten niet door de overheden worden gedragen, maar door de exploitanten van stortplaatsen en de burgers en bedrijven waaraan deze exploitanten de kostenstijging doorberekenen.

Goedkope oplossingen van vandaag zijn vaak de dure saneringen van de toekomst. In dit licht is de implementatie van de Richtlijn storten een factor, welke bijdraagt de totale kosten van het saneren van bodem en grondwater in de toekomst te verminderen.

Problemen/succesfactoren

In de draft opinion zijn de onderwerpen beschreven welke als de grootste belemmeringen en onderwerpen welke als belangrijke succesfactoren worden

3 ervaren door de lokale en regionale overheden bij de implementatie van de Richtlijn storten. Ik licht er slechts enkele uit.

Gezien de plaats van stortplaatsen in de productketen is het noodzakelijk de afvalproblematiek vanuit een integrale aanpak te benaderen.

Een integraal ketenbeheer waarbij gestreefd wordt naar een duurzaam gebruik van grondstoffen en een optimaal hergebruik van afvalstoffen past hierin. Het gevaar bestaat dat de aanpak zeker op regionaal en lokaal niveau sectoraal plaatsvindt, ook omdat bijvoorbeeld de onderhavige richtlijn uitsluitend aanzet tot de vermindering van de hoeveelheid huishoudelijk afval, en voorbijgaat aan andere categorieën waarvan de vermindering eveneens van belang is, bijvoorbeeld industrieel afval. Ik wijs er derhalve op dat de tenuitvoerlegging van de richtlijn niet mag worden beschouwd als een geïsoleerde beleidsmaatregel, maar als onderdeel moet worden gezien van geïntegreerde strategieën voor afvalverwerking gekoppeld aan andere beleidsterreinen zoals het efficiënt gebruik van natuurlijke hulpbronnen.

Preventie van het ontstaan van afvalstoffen is een belangrijk hulpmiddel voor het halen van de streefwaarden uit de richtlijn. In dit geval is het hierbij van groot belang dat de burger zich bewust wordt van zijn rol hierin. Dat dit niet gemakkelijk is blijkt wel uit de intensieve campagne welke bijvoorbeeld de regio Devon heeft uitgevoerd (zie best practises). Overigens is deze campagne wel zeer succesvol gebleken.

De Richtlijn is erop gericht uiteindelijk een gelijk speelveld in Europa te creëren. Vooralsnog is dit door uiteenlopende tijdschema’s voor implementatie, verschillende milieunormen, verschil in storttarieven en belastingen en zelfs het hanteren van verschillende definities voor recycling nog niet het geval. Het vraagt aandacht van de Commissie om ervoor zorg te dragen dat tijdens de transitie periode de omstandigheden in de lidstaten en de regio’s niet te veel uiteenlopen.

Aanbevelingen

In de opinion zijn een aantal aanbevelingen geformuleerd, welke samenhangen met de hiervoor geschetste constateringen. Ik vind het belangrijk dat succesfactoren breed worden gecommuniceerd, zodat lokale, regionale en ook nationale overheden hiervan gebruik kunnen maken.

In dat kader is moet ook de aanbeveling voor het instellen van een expertisecentrum worden gezien. Verder vind ik het belangrijk dat er ruimte blijft voor het toepassen van innovatieve technieken in de afvalverwerkende sector in het algemeen en op stortplaatsen in het bijzonder.

Andere aanbeveling hebben betrekking op het eerder genoemde probleem van het vooralsnog ontbreken van een gelijk speelveld. Een belangrijk aspect daarbij zijn de kosten voor het storten van afvalstoffen, welke niet alleen bepaald worden door

4 de kosten voor de voorzieningen die genoemd zijn in de richtlijn, maar in belangrijke mate ook door stortbelastingen. In het rapport beveel ik aan de belastingen in europees kader beter te coördineren.

Er is een behoefte aan een grotere flexibiliteit ten aanzien van de eisen die worden gesteld aan de inrichting en de aanleg van stortplaatsen zoals nu vernoemd in de richtlijn. Met name lokale geologische omstandigheden zouden een rol moeten spelen. Het belang van ruimte in de richtlijn voor het toepassen van nieuwe, innovatieve technieken noemde ik al. Om deze redenen is de aanbeveling gedaan om bij een herziening van de richtlijn deze aspecten mee te nemen.

Toekomst

Vanuit de rol welke lokale en regionale overheden hebben bij het implementeren van het Europese beleid, is het van belang dat in het toekomstige Europese beleid inzake afvalbeheer in het algemeen en het storten van afval in het bijzonder regionale en lokale aspecten worden meegenomen.

Ik bepleit voorts voor evaluatie van de regionale toepassing van andere Europese Richtlijnen. Zo is er grote behoefte aan een regionale evaluatie van de toepassing van de Vogel- en de Habitatrichtlijn, de richtlijn inzake fijn stof en de Kaderrichtlijn Water.

Dankwoord

Vanuit deze positie wil ik u allen nogmaals bedanken voor de betrokkenheid en de getoonde belangstelling en inzet.

Zonder deze positieve bijdragen dit projecten niet tot een success hebben geleid.

17-11-2005

5 Europalezing: "Waar bemoeit Europa zich mee?"

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, voor de Nederlandse maatschappij voor Nijverheid en Handel op 18 april 2006.

Dames en heren,

Waarom zo’n luid klinkend ‘nee’ in het referendum over de ‘Europese grondwet’, nu bijna een jaar geleden? Daar zijn vele redenen voor aangevoerd. Bekend zijn de ontevredenheid over de Euro, de uitbreiding van de Unie, en, onder de grotere dierenvrienden speelde natuurlijk mee dat de grondwet niet diervriendelijk genoeg was. Daarbij wezen zij onder meer op het feit dat het stierenvechten in Spanje nog altijd niet werd aangepakt.

We zijn nu zowat een jaar verder. De Euro is er nog steeds en het stierenvechten in Spanje is nog altijd niet verboden. Spreekt hier een cynische politicus die constateert dat de kiezer met een kluitje in het riet is gestuurd? Nee. Hier spreekt een bezorgde politicus die vaststelt dat de kiezer antwoorden heeft gegeven op vragen die (nog steeds) niet gesteld worden.

Maar er waren meer overwegingen, die de kiezer tot een tegenstem hebben bewogen. Onderzoek van de Universiteit Twente toont dat de zorg over de welvaartsontwikkeling, de zorg over de sociale zekerheid en zelfs het verlies van de nationale identiteit een rol hebben gespeeld.

Ook hieruit blijkt dat de kiezer in het referendum op het verkeerde been is gezet. Ten dele is dat de kiezer natuurlijk zelf aan te rekenen. Van hem mag immers worden verwacht dat hij zich goed informeert. Maar ik neem het in het bijzonder de (nationale) politici kwalijk. Ik kom daar zo nog op terug.

Eerst wil ik een gemeenschappelijk element in de meeste van de genoemde redenen en overwegingen duiden. Dat gemeenschappelijke element is 'onzeker- heid'. Onzekerheid over geld, onzekerheid over de toekomst (en onze plaats daarin) en daarmee ook onzekerheid over de betekenis en gevolgen van Europa.

Een bekende reflex bij onzekerheid is dat mensen terugvallen op de status quo. Of, zoals Herman Wijffels dat anderhalve week geleden in Buitenhof zei: “Er is angst en mensen hebben dan de neiging zich op te sluiten in hun eigen verworvenheden.” Met andere woorden, mensen blijven liever dicht bij huis. En Europa is dan een straat tever. Een anti-Europees ‘nee’ dus, op 1 juni 2005. Dit speelde een jaar geleden, maar er lijkt op dit ogenblik nog weinig veranderd. Met de parlementsverkiezingen in 2007 op komst wordt het politici afgeraden zich met Europa te associëren. In de campagne om het lijsttrekkerschap van de VVD laat Rita Verdonk zelfs een uitgesproken anti-Europees geluid horen: geen uitbreidingen en geen Europese regels meer. Een 'beperkt Europa'.

En ik voorspel u nu al dat in de verkiezingscampagnes voor 2007 weinig politici een uitgesproken pro-Europees geluid zullen laten horen. Want Europa levert geen kiezers op. Dus als de gekozen politici het niet doen, dan moet het maar een benoemde politicus zijn.

Dames en heren,

Hoe beantwoorden wij de onzekerheid bij de kiezer? Om te beginnen, denk ik, moet duidelijk gemaakt worden waarom Brussel zich met zoveel zaken bemoeit.

6 Want de onzekerheid en angst over Europa vloeien mijns inziens in belangrijke mate voort uit onbegrip over de vele Europese regeltjes.

Illustratief zijn de vaak moeizame discussies over de toepassing van die Europese regelgeving. Ik noem de Vogel- en Habitat richtlijn (VHR), de gevolgen van de Fijnstofrichtlijn en bijvoorbeeld de regels voor het laddergebruik of de werktijden van brandweerlieden. Het zijn discussies die veelal gepaard gaan de verzuchting: Waar bemoeit Europa zich mee?

Deze vraag vloeit echter niet zozeer voort uit een algemene, diepgewortelde ontevredenheid over de kwaliteit van de regeltjes uit Brussel, maar, ik zei het al, eerder uit onduidelijkheid over het waarom achter de Europese bemoeienis.

Er wordt vandaag de dag immers veel minder geklaagd over zaken als milieu of arbeidsomstandigheden, zaken die in hoge mate geëuropeaniseerd zijn, maar des te meer over onderwerpen als veiligheid op straat, asielbeleid, integratie en de kosten en wachtlijsten in de zorg, onderwerpen die (nog steeds) thuishoren in de Haagse politieke arena.

Velen interpreteren het 'Nee' tegen de ‘Europese grondwet’ dan ook als een stem tegen het Haagse beleid, niet tegen Europa. De grap, of tragiek, is natuurlijk dat Nederlandse politici wel op basis van die 'Nee-stem van het volk' nu ook vaker nee laten horen in Brussel. We lazen het onlangs nog in Trouw: "Nederlandse ministers liggen voortaan dwars in Europa". In dit Trouw-artikel stond ook dat de Europese voorjaarstop 'slap' was. Waarom? Omdat de bijeenkomst over economie ging. Want, werd daar fijntjes aan toegevoegd, economische zaken zijn nog altijd van de lidstaten zelf.

Dit bewijst mijn punt. Als er namelijk iets is waar Europa nu wél over gaat, dan is dat juíst economische zaken. En als zelfs bij een, kwalitatief hoog aangeschreven dagblad als Trouw, niet duidelijk is waar de Europese bemoeienis begint en ophoudt, kunnen wij van burgers nauwelijks verwachten dat zij iets van die bemoeienis begrijpen.

Voor een beter begrip van de vele Europese regeltjes, moeten eerst de achterliggende redenen daarvan zichtbaar worden gemaakt. We moeten terug naar de basis. Zodoende worden ook de belangen die Europa dient duidelijk.

Overigens bestaat daar wel een algemeen besef van. Want dat Europa en de Europese eenwording belangrijk zijn wordt meestal niet ontkend. En dat Nederland zijn welvaart voor een belangrijk deel aan Europa ontleent wordt ook door velen begrepen. Recent onderzoek van Elsevier toont aan dat nog altijd 70% van de Nederlanders Europa en het Nederlandse EU-lidmaatschap een goede zaak vindt. Dat is een brede basis waarop kan worden gebouwd. Maar belangrijk is dat vanuit dat algemene besef een vertaalslag wordt gemaakt naar de reden achter al die Europese regeltjes. Dat is precies waar politici en bestuurders in aanloop naar het referendum over de ‘Europese Grondwet’ niet in zijn geslaagd.

En ik heb het wel over een 'grondwet', maar u en ik weten dat het vooral ging om een samenvoeging van bestaande verdragen. Een opschoningsactie, die niet zou leiden tot meer, maar juist minder regels. Die meer transparantie zou bieden. Dat maakt het ook zo ironisch dat zoveel mensen tegen de 'grondwet' hebben gestemd.

Dames en heren,

I. Politieke en economische beginselen

De Europese Unie is tot stand gebracht op basis van een politieke visie: vrede en veiligheid in Europa. En de verweving van de Europese economieën, begonnen met de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal in 1951, vormde een middel

7 om die politieke doelstelling te verwezenlijken.

Die verweving is inmiddels uitgegroeid tot het economische fundament waarop Europa rust: een Interne Markt met een vrij verkeer van personen, goederen, kapitaal en diensten. Door belemmeringen voor dit vrije verkeer weg te nemen, zijn bedrijven in staat gesteld een grotere markt te bedienen, nieuwe klanten te vinden en schaalvoordelen te realiseren.

Die Interne Markt heeft Europa geen windeieren gelegd. Volgens Europees Commissaris Charles MacCreevy heeft die markt ons sinds 1993 6.000 Euro per huishouden opgeleverd en 2,5 miljoen banen.

Globale profilering

Bovendien heeft het de concurrentiekracht én het stemgewicht van Europa op wereldschaal versterkt. Als eenheid kan de EU veel meer gewicht in de economische, technologische, commerciële en politieke schaal leggen dan alle lidstaten afzonderlijk.

Denk maar aan de Europese financiering van kostbaar (fundamenteel) onderzoek (de European Space Agency, de deeltjesversneller Genève), die het voor Nederland mogelijk maakt toegang te krijgen tot kennis, die zij zelf onmogelijk kan ontwikkelen. Simpelweg omdat Nederland daarvoor noch het geld, noch de schaal heeft. Dit is kennis die in toegepaste vorm zijn weg vindt in het Europese bedrijfsleven en die daarmee de concurrentiepositie van dat bedrijfsleven versterkt.

En denk ook aan de onderhandelingen in het kader van de Wereld Handelsorganisatie (WHO), waarin de EU namens haar lidstaten optreedt. Ik meen dat het nog niet zo lang geleden is dat de Verenigde Staten mede dankzij de inzet van de EU op de vingers is getikt vanwege protectionistische maatregelen ter bescherming van de Amerikaanse staalindustrie.

In termen van de globale profilering en concurrentiekracht mag overigens ook de betekenis van de recente toetreding van de 10 nieuwe lidstaten niet over het hoofd worden gezien. Naast een gegarandeerde afzetmarkt van nu zo’n 450 miljoen consumenten heeft de toetreding van deze landen de EU een nieuwe economische dynamiek opgelevert.

Want dankzij hun toetreding is een hernieuwd gevoel van urgentie ontstaan, die roept om creativiteit en innovatie. Innovatie om binnen de grenzen van de interne markt de concurrentie met deze landen te kunnen aangaan en nieuwe energie die nodig is om in de mondiale economische verhoudingen een krachtig Europees geluid te laten horen.

Een belangrijke impuls daartoe is eveneens gegeven met de zogenoemde Lissabonstrategie, nu door de voorzitter van de Europese Commissie Barosso omgedoopt tot ‘Growth and Jobs’.

Deze Lissabonstrategie draagt er aan bij dat bedrijven kunnen blijven vissen uit een grote vijver van gekwalificeerd personeel. Bijvoorbeeld door voortijdige schooluitval van leerlingen tegen te gaan. En vergis u niet, het zijn mede de Europese afspraken in het kader van deze strategie geweest, die ook onze minister van Onderwijs heeft kunnen gebruiken om haar eisen hiervoor in het kabinet kracht bij te zetten.

De strategie kan tevens helpen voorkomen dat onderzoekers en andere kenniswerkers Europa verlaten, voor het wetenschappelijke walhalla van Harvard en MIT. Door samenwerking tussen hoger onderwijs- en onderzoeksinstellingen mogelijk te maken, waardoor een kritieke massa kan worden gecreëerd om de concurrentie met deze gerenommeerde instituten aan te gaan.

8

Het is een strategie die Europa de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie van de wereld moet maken.

Een economie die in staat is om de concurrentie met de Verenigde Staten en China aan te kunnen en die instaat is tot duurzame economische groei, met meer en betere banen en een hechtere sociale samenhang.

Level playing field

De interne markt vormt de basis waarop die strategie moet worden verwezenlijkt. En wil die interne vrije markt goed functioneren, dan moet er sprake zijn van een ‘level playing field’. De partijen op de markt dienen een gelijkwaardige positie te hebben en de factoren die de marktwerking beïnvloeden dienen eveneens gelijkwaardig te zijn. Daarom is regelgeving nodig om nationale steun (staatssteun) aan bedrijfstakken of bedrijven tegen te gaan.

Vandaar óók een zo gelijkvormig mogelijk milieubeleid, vandaar Europese productspecificaties, vandaar Europese regelgeving over arbeidsomstandigheden, vandaar consumentenwetgeving en vandaar een Europees aanbestedingsbeleid. Op deze wijze wordt kwaliteit de toetssteen van succes. En het behoeft nauwelijks betoog dat deze toets onze concurrentiepositie op wereldschaal uiteindelijk zal verbeteren.

Een ander voorbeeld van maatregelen om het ‘level playing field’ te bevorderen zijn de structuurfondsen. Fondsen waarmee nationale en regionale overheden financiële steun krijgen voor infrastructurele werken of voor onderwijs en innovaties, die eraan moeten bijdragen om de verschillen in de ontwikkeling tussen de diverse delen van de EU weg te werken. En die de concurrentiekracht van ‘achtergebleven’ regio’s moeten versterken.

Ierland is het bewijs van het succes van die fondsen. Eens het arme broertje in de Europese familie, een land waaruit veel Ieren vertrokken vanwege de grote armoede die er heerste. Nu het succesverhaal van Europa, waar mensen juist naar toe trekken om aan de vraag naar arbeid van het bedrijfsleven tegemoet te komen. Ik geef toe, dat kan niet in zijn geheel aan de Structuurfondsen worden toegeschreven. Maar het is wel dankzij het ‘level playing field’ van de vrije Europese markt, dankzij het vrije verkeer van personen, goederen en diensten, dat bijvoorbeeld de IT-sector in Ierland zich zo sterk heeft kunnen ontwikkelen.

Vreemd is dat wij in Nederland de voordelen van de vrije markt niet meer onderkennen. Wij nemen haar voor lief. In zekere zin is ons nadeel dat wij vanaf het eerste uur met Europa hebben meegedaan. Daardoor kennen wij het verschil tussen ‘voor’ en ‘na’ Europa niet meer. Wij kunnen, in tegenstelling tot Ierland en de Scandinavische landen, ons geen voorstelling meer maken van hoe het was vóór de Europese Economische Gemeenschap.

Het zou een drastische maatregel zijn, maar eigenlijk zouden we het weer eens een weekje zonder Europa moeten proberen. Terug naar de pré-Europa fase, terug naar de importheffingen. Ik verzeker u, dan is het snel gedaan met alle negatieve uitlatingen over de Nederlandse nettobijdrage aan de EU. En dan zal het ons bijzonder snel duidelijk worden hoezeer wij Europa nodig hebben, en hoezeer Europese regelgeving en een Europese aanpak nodig zijn om maatschappelijke en economische problemen op te lossen.

Europese dimensie

Ik heb het over direct aanwijsbare problemen, die door hun schaal niet meer op nationaal niveau kunnen worden opgelost. Problemen met een zogenoemde Europese dimensie.

9

De visserij is daar een voorbeeld van. Vis stoort zich niet aan nationale grenzen. Wanneer er geen Europees visserijbeleid zou zijn, zou door nationale concurrentie de Noordzee allang zijn leeggevist. Zelfs Noorwegen, geen lid van de EU, onderkent dat en maakt daarom deel uit van het Europese Visserijoverleg. En ondanks al het gemopper over nieuwe Europese voorstellen voor quotering zal geen zinnig mens een renationalisering van het visserijbeleid willen bepleiten. Dat beleid ligt naar zijn aard op Europees niveau.

Nog een ander voorbeeld van die Europese dimensie. Jaren- lang heeft Nederland geprobeerd langs bilaterale weg de kwaliteit van de Europese rivieren Rijn, Maas en Schelde te verbeteren. De resultaten voor de Schelde lieten echter nog steeds zeer te wensen over. Maar met de Europese Kaderrichtlijn Water heeft Nederland, en dus ook Zeeland, een stok achter de deur gekregen. De noodzakelijke maatregelen kunnen nu dankzij Europa afgedwongen worden.

Hetzelfde gaat op voor de beschikbaarheid van ladinggegevens van de scheepvaart. Openheid over deze gegevens is, bijvoorbeeld voor de volksgezondheid, van groot belang, wanneer er sprake is van een (dreigende) calamiteit. En die openheid is alleen op Europees niveau te regelen. Want de eenzijdige beschikbaarstelling van ladinggegevens kan evidente concurrentienadelen opleveren.

Nederland zou dat, eenzijdig, zelf ook nooit gewild hebben.

Europese compensatie

De schaal van sommige problemen noodzaakt dus tot een Europese aanpak.

De ironie is natuurlijk dat Europa dan ook de ‘boeman’ is. Want een Europese aanpak betekent feitelijk niets anders dan dat de afzonderlijke lasten van de lidstaten, gelijkelijk over diezelfde lidstaten worden verdeeld. Voor velen reden genoeg om de pijlen weer op Europa te richten. Onterecht, in mijn ogen, en te makkelijk, maar iets waarvan de EU zich weldegelijk bewust is.

En Europa stelt daarom iets tegenover die lastenverdeling. Gaat u maar na. De terugval van de bestanden van vele soorten vis zorgt weliswaar voor Europese beperkingen in de quota, maar datzelfde Europa maakt ook investeringen mogelijk ter versterking van de duurzaamheid van de vissector, en ten behoeve van een verbreding binnen de visserij (toerisme) en voor innovatie.

In Zeeland worden hiermee bijvoorbeeld verschillende pilots mogelijk gemaakt op het terrein van aquacultuur.

De Europese context van kennis, innovatie en werkgelegenheid, zoals neergelegd in de Lissabonstrategie, biedt een provincie als Zeeland nadrukkelijk kansen als het gaat om de duurzame ontwikkeling van kustvisserijgebieden.

Ook op het terrein van de landbouw zien we de ‘compensatie’ van Europa. Waar op de productiesteun en inkomenssubsidies voor boeren wordt gekort, wordt tegelijkertijd een sterker accent gelegd op de brede ontwikkeling van het platteland. De zogenoemde 2e pijler van het Europese landbouwbeleid, die tevens het Zeeuwse beleid ten aanzien van het vitaal platteland ondersteunt.

Dames en heren,

Ik heb u verschillende redenen achter de vele Europese regeltjes genoemd, die een begin van een antwoord geven op de vraag waarom Europa zich met zoveel zaken bemoeit.

Ik noemde:

10 • Het politieke beginsel van vrede en veiligheid; • Het belang van globale profilering; • De principes van eerlijke concurrentie, ‘level playing field’; • De onvermijdelijkheid van de Europese dimensie; en • De Europese compensatie.

Daarnaast speelt Europa zijn deuntje mee als het gaat om het kweken van goodwill, op sport en recreatiegebied, maar ook op het terrein van de culturele diversiteit. Dat laatste als antwoord op de angst over het verlies van de nationale identiteit. En ik ben ervan overtuigd dat Europa meer doet aan bijvoorbeeld de bescherming van streektalen dan de lidstaten afzonderlijk.

Natuurlijk is er ook nog het beginsel van Europese solidariteit. Zo beschikt de EU over een solidariteitsfonds, waarmee slachtoffers van overstromingen en andere natuurrampen hulp kan worden geboden. Dit fonds is destijds opgericht naar aanleiding van grote overstromingen in Duitsland. Maar als iets dergelijks nu in ons land zou gebeuren, dan zouden wij ook een beroep op dat fonds doen.

Het zijn allemaal goede redenen voor de Europese bemoeienis. Maar, zoals ik al zei, daarmee wordt maar een deel van het onbegrip over die bemoeienis weggenomen. Het is maar een begin van een antwoord op de vraag: Waar bemoeit Europa zich mee?

II. Keerkanten

Want, zoals zo vaak het geval, hebben succesverhalen ook hun keerkant. En, jammer genoeg, zijn het die keerkanten die het zicht op de baten van Europa vertroebelen en die het nut van, overigens goede regelgeving, overschaduwen.

Een voorbeeld van zo'n keerkant of onbedoeld effect is de grote morele druk op ons tolerante softdrugsbeleid als gevolg van het vrij verkeer van personen. Een druk die vergelijkbaar is met de toenemende kritiek op het stierenvechten in Spanje, waaraan in eerder refereerde.

Vrij verkeer van personen - drugsbeleid Veel lidstaten (m.n. Frankrijk) zien in het Nederlandse gedoogbeleid een bedreiging voor hun eigen strengere regelgeving. Die wordt, in hun ogen, als het ware uitgehold, omdat hun onderdanen, dankzij dat principe van het vrije verkeer van personen, vrijelijk naar Nederland kunnen reizen om daar drugs te kopen.

Reizigers en toeristen worden niet meer aan de grens gefouilleerd, en als gevolg hiervan staat het Nederlandse gedoogbeleid voortdurend onder druk. En de strijd hierover wordt over de grenzen heen, in Europa ‘uitgevochten’. Minister Donner heeft in Europa bovendien een lastige positie te verdedigen, omdat hij, in dit geval, daar dan moet uitleggen dat het essentieel Nederlands beleid is de eigen wetten niet te handhaven. Want daar komt het gedoogbeleid in feite op neer

Level playing field - onderwijs

Een meer hypotetisch geval van zo’n keerkant, misschien, vloeit voort uit het principe van het ‘level playing field’, dat staatssteun aan bepaalde bedrijfstakken verbiedt. Nu marktwerking ook in toenemende mate in het (hoger) onderwijs wordt ingevoerd, kan men zich afvragen of de bekostiging van ons hoger onderwijsstelsel in feite geen staatssteun is, waarmee een vorm van oneerlijke concurrentie in stand wordt gehouden.

Als wij deze redenering doortrekken, zou dit kunnen betekenen dat Europa op een gegeven moment eist dat de financiering van dit stelsel ‘op de schop’ moet. Daarmee zou een bijl worden gelegd aan de wortels van ons recht om ons eigen

11 onderwijs naar structuur en inhoud in te richten. En dat zou door velen onbegrijpelijk, maar vooral onacceptabel, worden gevonden.

Dit zijn voorbeelden van onbedoelde Europese effecten en beïnvloeding van ons nationale beleid op terreinen waarover de EU in feite niets te zeggen heeft. Dit valt Europa dan ook niet aan te wrijven en zij doen in wezen ook niets af aan het feit dat wij baat hebben bij Europa.

Maar juist dit soort keerkanten vragen om grote alertheid en inzet van politici en bestuurders om de onbedoelde effecten van de Europese beginselen en regelgeving binnen de perken te houden en daar voortdurend de voordelen van Europa tegenover te zetten.

Dat geldt ook voor de, althans qua schaal, kleinere onbedoelde effecten van Europese regelgeving die, onder direct betrokken burgers, juist gewicht in de schaal leggen in hun mening over Europa.

Daarbij kan het gaan om de verplichting voor kinderen tot een jaar of tien kinderzitjes te gebruiken of de gordelplicht, waardoor ouders met kinderen opa en oma niet meer kunnen meenemen in de auto. Of om de verplichting gediplomeerde chauffeurs in te zetten bij groepenvervoer, waardoor dagjes uit op het spel komen te staan, omdat zij te duur worden als niet langer gebruik kan worden gemaakt van de diensten van vrijwilligers.

We mogen soms ook wel concluderen dat sommige Europese richtlijnen gewoon niet goed blijken te werken.

En juist daarom heeft de Europese Commissaris Verheugen de strijd aangebonden met wat hij noemt: ‘red tape and overregulation’. Van ieder Europees voorstel moet nu een ‘impact-assessment’ worden gemaakt. Richtlijnen worden tegen het licht gehouden en als ze niet voldoen, worden ze ook afgevoerd. Zo zijn in 2005 al tientallen (ontwerp)-richtlijnen geschrapt. Richtlijnen die onder meer het gewicht van pakken koffie, het rijden op zondag door vrachtwagenchauffeurs en de haringvisserij in de Baltische Zee reguleerden.

Dames en heren,

Natuurlijk zitten er keerkanten aan Europa en is er sprake van onbedoelde effecten van Europese regelgeving. Europese regelgeving wijkt wat dat betreft niet af van onze eigen nationale wetgeving.

Maar de Nederlandse belangen bij Europa zijn evident. En wij kunnen ons daarom afvragen waarom nationale politici en bestuurders zo weinig aandacht aan die belangen besteden.

De reden is eigenlijk simpel. Hun achterban ligt niet in Europa. En politici volgen de stem van het volk. Dus als de achterban klaagt over regeltjes, dan weten de politici de zondebok snel te vinden. Brussel. En dat is precies de zwakte van Europa.

III. De zwakte van Europa

Hoe vaak horen wij nationale politici bij ongemakkelijke maatregelen of discussies niet zeggen: ‘Het moet van Brussel’. Het lijkt een soort pavlov-reactie te zijn geworden. Onlangs waren we daar nog getuige van in de discussie over de zorgpremie voor pensionado’s in Spanje.

Gepensioneerde Nederlanders in Spanje moesten van minister Hoogervorst het volle pond voor hun premie betalen, hoewel zij vaak geen beroep kunnen doen op alle daarmee verzekerde AWBZ-zorg. Simpelweg omdat die in Spanje niet voor handen is.

12 Maar het moest, want, zo stelde Hoogervorst, volgens de Europese sociale verzekeringsverordening was het niet mogelijk om de premies voor Nederlanders in het buitenland te laten afwijken van de premies die mensen in Nederland moeten betalen. Later moest hij natuurlijk toegeven dat dit niet klopt, maar ondertussen had Europa wel weer de schuld gekregen.

Zo verschaft Europa nationale politici ook een alibi voor onpopulaire maatregelen.

Ik heb een onlangs het verhaal gehoord van een Griekse minister, die in eigen land onder druk stond om de Griekse luchtvaartmaatschappij Olympic Airways een financiële injectie te geven. Hij voelde daar niets voor, want er was een behoorlijke som geld mee gemoeid. Dus wat doet hij? Hij belt even met Brussel en zegt: dit is staatssteun dus verbiedt het mij alsjeblieft!

Zo haalt Europa wel meer hete aardappels uit het vuur. En ik voorspel u nu al dat de knoop in de Nederlandse discussie over de hypotheekrenteaftrek uiteindelijk ook in Brussel zal worden doorgehakt.

De zwakte van Europa is destijds sterk tot uitdrukking gekomen bij de Europese afspraken in het Stabiliteitspact bij de invoering van de Euro. En dan in het bijzonder de schending door sommige lidstaten van de inmiddels befaamde afspraak dat het begrotingstekort van de lidstaten de 3 procent niet mag overschrijden.

Vanzelfsprekend beperkt die norm de nationale regeringen in hun vrijheden. Bijvoorbeeld bij het voeren van een anti-cyclisch beleid, zoals het doen van omvangrijke publieke investeringen om de werkeloosheid te bestrijden terwijl het begrotingstekort toch al oploopt vanwege de economisch slechte situatie.

Maar omdat deze regeringen nationaal gekozen worden en omdat demonstranten niet in Brussel, maar wel in Rome en Berlijn op de barricaden gaan, is de beslissing eenvoudig. En dat is de Europese afspraken te laten voor wat zij zijn, en de nationale achterban tevreden te stellen. De 3 procentnorm werd dus losgelaten, ondanks het feit dat dit de stabiliteit van de Euro kan aantasten. Daarmee werd een gemeenschappelijk Europees belang geofferd voor nationale doeleinden.

Met name in Nederland is hier met gefronste wenkbrauwen op gereageerd. En het is duidelijk dat ook dit het vertrouwen en het begrip in Europa geen goed heeft gedaan.

Dit voorbeeld heeft ook weer de mythe van Nederland als het ‘beste jongetje van van de klas’ nieuw leven in geblazen. Het jongetje dat braaf zijn huiswerk doet, dat zich tot het uiterste heeft ingespannen om aan de 3 procentnorm te voldoen, terwijl zijn klasgenoten er met hun pet naar gooien. Maar gelooft u mij, er zijn meer lidstaten die roepen dat zij het ‘beste jongetje van de klas zijn’. En als het daarop aankomt, Nederland gaat soms ook liever buiten spelen dan dat het zijn lessen maakt. Ik hoef u alleen maar de Vogel- en Habitatrichtlijn te noemen.

In een toespraak voor het Europa Nostra Forum, in september 2004, heeft Otto von der Gablentz, gezegd dat het exclusieve nationale karakter van ons democratische proces een onweerstaanbare drang bij nationale politieke leiders teweegbrengt om gemeenschappelijke Europese belangen te veronachtzamen, of zelfs te minachten.

Met andere woorden, de Europese publieke opinie doet er niet toe, want zij bestaat niet. Het voorbeeld van het Stabiliteitspact bewijst zijn punt.

De grootste uitdaging van Europa is volgens Von der Gablentz dan ook dat haar 450 miljoen inwoners zich bewust worden Europeaan te zijn. En een belangrijke basis van dat Europese bewustzijn kan volgens hem gevonden worden in de Europese cultuur, de Europese kunst en het Europese erfgoed.

13

Hij heeft gelijk. Ik bezoek veel musea in Europa, in Tsjechië, in Oekraïne en in West-Europese landen, en overal zie ik voorbeelden van dezelfde Europese Kunststromingen. Hoe komt het dat de abstracte kunst zich op hetzelfde moment manifesteerde in Moskou (Malevitsj), München (Kandinski) en Parijs (Braque, Picasso en Mondriaan), zonder dat aannemelijk is dat men contact had met elkaar?

Op andere momenten is er wel sprake van beïnvloeding geweest, maar het is een bewijs dat men elkaar op Europees vlak verstaat.

Sinds de 19e eeuw is de cultuurbeleving echter in een nationale mal gegoten. Mythevorming en het onderwijs hebben eraan bijgedragen dat het beeld van ons gemeenschappelijke Europese cultuurgoed aan het zicht is onttrokken. Maar dat is dus een relatief recente ontwikkeling.

En het weer zichtbaar maken van die gemeenschappelijke Europese cultuurelementen kan eraan bijdragen dat er een hernieuwd Europese bewustzijn ontstaat, of wat Abram de Swaan noemt een Europese openbare sfeer. Zolang dat niet gebeurt, zal er sprake blijven van een zekere nonchalance bij nationale politici en bestuurders, die het onbegrip bij burgers ten aanzien van Europa niet wegneemt, maar eerder versterkt.

Dames en heren,

IV. De nationale nonchalance

Dat Nederlandse politici en bestuurders in de afgelopen jaren hebben verzuimd het onbegrip bij de burger over de Europese regelgeving weg te nemen, bewijst het feit dat zij zich vooral hebben beziggehouden met geldstromen. Van en naar Brussel. En dan in het bijzonder met de verbetering van de Nederlandse nettopositie.

Deze focus op geld heeft niet alleen tot een overschatting van de omvang van de Europese geldstromen geleid – ik wijs u op het onderzoek van Politiek-digitaal.nl (november 2004), waaruit blijkt dat 60% van de ondervraagden de Europese begroting 3 tot 8 maal hoger inschat dan ze is, en bijna 80% schat de begroting meer dan 2 keer zo hoog in – deze discussies hebben ook een negatief effect gehad op de noodzakelijke aandacht voor de Europese regelgeving.

En waar hebben we het over? Het is een simpele rekensom.

In het akkoord over de nieuwe Financiële Perspectieven voor de periode 2007 tot 2013 is de Europese begroting vastgesteld op een maximum van zo’n 850 miljard Euro. Dat is dus voor een periode van 6 jaar. Delen wij dit bedrag door 6 en vervolgens door het inwonertal van de EU, dan komen we op een bedrag van zo’n 315 Euro per persoon per jaar. Bruto.

Want dit geld verdwijnt niet in Brussel. Nee, het overgrote deel van deze middelen vloeit weer terug naar de lidstaten. Zo ontving Nederland in 2004 ruim 2 miljard uit de Europese begroting. In dat jaar betaalden Nederlanders netto zo’n 194 Euro aan Europa. Dat is minder dan veel mensen jaarlijks aan vuurwerk uitgeven!

Dat is 16 Euro per maand. Ik weet niet hoe het met u zit, maar ik kan daarvan geen boodschappen doen. En voordat u begint, voor dat geld kon ik dat ook niet vóór de invoering van de Euro. Want de supermarktoorlog heeft de prijzen na de Euro eerder gedrukt, dan opgedreven.

De sterke, en overdreven focus op geld heeft geleid tot een gebrek aan aandacht voor Europese regelgeving.

En dat is onder meer weer tot uitdrukking gekomen bij de geruisloze

14 besluitvorming over de Landschapsconventie. Een akkoord dat grote gevolgen heeft voor de natuur in ons land en voor de ruimtelijke ordening. Dit is een week na het referendum over de ‘Europese grondwet’ gebeurd, toen politici nog zo’n rumoer maakten.

Onlangs sprak ik met de Vertegenwoordiger van de Europese Commissie in Nederland, en hij vertelde me dat bij een bezoek van de Europees Commissaris voor het mediabeleid, welgeteld 1 kamerlid was komen opdagen.

Dergelijke nonchalance voor Europa kan ook leiden tot overdreven angsten. Een bekend voorbeeld daarvan is natuurlijk de dienstenrichtlijn van Frits Bolkenstein. De kwestie van de ‘Poolse loodgieter’. De ware bedreiging ligt daarbij niet, zoals algemeen wordt aangenomen, in de arbeidskostensfeer (dat lost de markt snel genoeg op), maar in de kwaliteit. De eindtermen van de opleidingen voor installateurs liggen in Polen, Hongarije en Tsjechië veel hoger dan in Nederland.

Illustratief is ook de wijze waarop is omgegaan met de Vogel- en Habitatrichtlijn (Vogelrichtlijn, 1979; Habitatrichtlijn, 1992). Nederland was nota bene de grote promotor van deze richtlijn, opdat andere Europese landen ons natuurzorgbeleid zouden overnemen. Vervolgens waren we zo arrogant dat we dachten dat we de richtlijn niet hoefden te implementeren, omdat ons nationale beleid voldoende was. Het Europese Hof van Justitie heeft ons met een dwangsom moeten dwingen!

Maar die richtlijn is op zichzelf geen probleem. Wél de onwetendheid van overheden en bedrijfsleven hoe ermee om te gaan. Als Nederland niet zo lang met de implementatie van deze Europese richtlijn had gewacht, dan zou inmiddels 25 jaar ervaring zijn opgedaan. En dan zouden er minder problemen zijn geweest met de toepassing ervan.

Het zou daarbij ook niet onzinnig zijn geweest wanneer Nederland in andere Europese landen was nagegaan hoe men daar in de afgelopen jaren de VHR had toegepast. Onvoldoende aandacht voor de mogelijke gevolgen van nieuwe EU-regelgeving heeft geleid tot een onvoldoende verkenning van doelmatige en doeltreffende middelen om aan de gestelde normen te voldoen. En tot onbegrip, maar dat is Europa nauwelijks aan te wrijven.

De commotie rond de VHR- en de Fijnstofrichtlijn heeft er in ieder geval voor gezorgd dat overheden en het bedrijfsleven in Nederland wakker zijn geschud. Dat zij tot het besef zijn gekomen dat Europese regelgeving van groot belang voor ons is. En dat het nuttig is om ons meer te bemoeien met de besluitvorming over nieuwe Europese regelgeving. Dat is zeer noodzakelijk omdat een groot deel van het Nederlandse overheidsbeleid in Brussel zijn oorsprong vindt.

Zo is 75% van het provinciale milieubeleid gebaseerd op Europese richtlijnen. Dat is dan ook de reden dat Europa en de regio’s elkaar steeds meer vinden. Ik ben lid van van het Comité van de Regio’s en ik merk dat de Europese Commissie steeds meer het advies van dit Comité zoekt om het effect van het vele beleid dat door provincies en gemeenten wordt uitgevoerd te kunnen toetsen.

Maar ook nationale ambtenaren realiseren zich in toenemende mate dat de verwezenlijking van hun departementale wensen soms gemakkelijker via Brussel dan via nationale besluitvormingskanalen gaat.

Nederland maakt echter nog onvoldoende gebruik van de mogelijkheden die Europa biedt om het beleid te beïnvloeden. En Europa heeft een open en een relatief kleine administratie, die het juist van die inbreng van buiten af moet hebben. Bij de Europese Commissie werken zo’n 22.000 ambtenaren. Dat is vergelijkbaar met het ambtenarencorps van steden als Rotterdam en Amsterdam.

Een aandachtspunt voor ons is dat met de Nederlandse insteek, namelijk dat er

15 over de invulling van beleid altijd te praten valt, het poldermodel, steeds minder in Brussel te bereiken valt. Temeer, omdat de besluitvorming over veel Europese regelgeving, zoals veel uitvoeringsbesluiten, zich onttrekt aan de besluitvorming in de Raad en het Parlement. Er zou kunnen worden gesproken van een ‘juridisering’ van de besluitvorming. Iets als een gedoogbeleid bestaat niet in Europa.

Dit heeft te maken met een andere, meer Zuid-Europese bestuursstijl en met het feit dat het Europese beleid sterk wordt beïnvloed door ambtelijke regelgeving of uitspraken van het Europese Hof van Justitie. Uitspraken die verstrekkende politieke gevolgen kunnen hebben. In het NRC zijn daar onlangs nog een paar mooie voorbeelden van gegeven.

Bijvoorbeeld dat van de in Engeland wonende Franse student Dany Bidar. Hij tekende protest aan tegen de Britse weigering hem een studiebeurs te geven. Want als je in een andere lidstaat je recht op onderwijs niet kunt laten gelden, wat stelt het vrije verkeer van personen dan voor? Het Hof stelde hem in het gelijk, met als gevolg dat vele landen hun studiefinancieringsstelsel moesten aanpassen. Dat stelsel dreigde door de uitspraak van het Hof onbetaalbaar te worden.

Een ander voorbeeld is dat van mevrouw van Riet, die in België een operatieve ingreep liet uitvoeren. Zij kon daar vele maanden eerder terecht dan in Nederland, maar haar ziekenfonds weigerde te betalen voor de ingreep. Want het had tevoren geen toestemming gegeven. Het Hof bepaalde echter dat de eis van toestemming vooraf in strijd was met het vrije dienstenverkeer en twaalf jaar na dato kreeg mevrouw van Riet toch haar operatie vergoed. Zorgverzekeraars in de hele EU moesten hun regels bijstellen op last van het Hof.

Essentieel hier is dat burgers en bedrijven zich voor hun nationale rechters rechtstreeks kunnen beroepen op het Europese Verdrag en Europese wetten, ook als die nog niet zijn omgezet in het nationale recht.

Maar ook waar er wel politieke besluitvorming in Brussel plaatsvindt, steekt Nederland vaak te laat in. Namelijk bij de Permanente Vertegenwoordiging in Brussel. En die zit achteraan in het proces.

Het zijn juist de expertgroepen, waarop de Europese Commissie leunt om haar voorstellen te maken, die essentieel zijn. Die groepen zitten aan het begin van het besluitvormingsproces. De expertgroepen bevinden zich in de kraamkamer van het Europese beleid.

De late Nederlandse insteek heeft onder meer te maken met de wijze waarop de voorbereiding op nieuwe voorstellen van de Europese Commissie in Nederland is georganiseerd.

U ziet dit in dit diagram:

Hieruit blijkt dat de Nederlandse politieke besluitvorming over voorstellen van de Europese Commissie pas aan het eindstation plaatsvindt. In de REIA, de Raad voor Europese en Internationale Aangelegenheden, een onderraad van de Ministerraad.

Dat is het moment dat een voorstel in de Europese Raad van Ministers komt, het moment waarop een minister van wel zeer goede huize moet komen om een voorstel nog te wijzigen. Dat is gewoon te laat.

Dames en heren,

U zult zich afvragen, doen politici en bestuurders dan niets goed? Jawel.

Zo is er de nationale conventie van minister Pechtold, die zich onder meer bezig houdt met de zogenoemde ‘Finalité-gedachte’. Geleerde mannen die zich buigen

16 over de vraag: Waar houdt Europa op? Zowel in geografische als in bestuurlijke zin. Mensen houden nu eenmaal niet van open eindes, dus het stellen van een duidelijke grens aan Europa kan zeker bijdragen aan een groter vertrouwen in het Europese project.

Maar het is geen makkelijke vraag. Er spelen belangrijke geopolitieke overwegingen mee. Ten aanzien van Turkije, natuurlijk, maar ook ten aanzien van de vraag of we bijvoorbeeld Oekraïne een perspectief op lidmaatschap moeten bieden. Doen we dit niet, dan ontnemen we de Oekraïense bevolking een krachtige impuls en motivatie voor het democratiseringsproces en economische hervormingen. Doen we dit wel, dan betrekken we misschien een nieuwe onzekerheid en een economische ‘last’ binnen de Europese grenzen. Een ingewikkelde kwestie dus, en ik ben blij dat wij haar hier vandaag niet hoeven op te lossen.

U kunt uit mijn toespraak een vierledige opdracht voor politici en bestuurders destilleren. Waar ik deze lezing mee begon: zij moeten de vertaalslag maken naar de Europese beginselen achter de vele Europese regeltjes, zodat beter wordt begrepen waarom al die regelgeving nodig is. En wat die oplevert.

Zij moeten dan ook hun veronachtzaming van Europa en de Europese regelgeving omzetten in actieve en vroegtijdige beïnvloeding van de Europese besluitvorming. Zodoende kan beter worden geanticipeerd op eventuele onbedoelde effecten van die regelgeving en kunnen de gevolgen van Europese besluiten in een vroeg stadium voor Nederland beter worden overzien.

Die vroegtijdige beïnvloeding is zeker ook van belang met het oog op de nieuwe Financiële Perspectieven van de EU.

De accenten in met name de Structuurfondsen zullen zich naar verwachting nog sterker dan nu gaan verleggen naar de armste Europese regio's. Het is voor Zeeland een uitdaging om in deze fondsen tevens ruimte te scheppen voor de ondersteuning van de duurzame ontwikkeling van de Zeeuwse economie, met als speerpunten: het behoud van het landelijk gebied, recreatie en toerisme, aquacultuur, logistiek en de procesindustrie.

Politici en bestuurders dienen voorts verantwoordelijkheid te nemen voor Europese besluiten. Willen bestuurders en politici weer vertrouwen in Europa winnen dan kunnen zij niet, als die besluiten nationaal even niet opportuun zijn, altijd weer Europa als de zondebok aanwijzen.

Zij mogen Europa ook niet langer als alibi gebruiken, want dat versterkt alleen maar het wij-zij denken. We moeten maar eens gaan beseffen dat wij zelf Europa zijn.

En zij kunnen evenmin gemeenschappelijke Europese belangen offeren voor nationale doeleinden, want dat schept wantrouwen bij onze partners in het Europese project. Zolang dat gebeurt, zal het vertrouwen in Europa alleen maar afnemen en het onbegrip over de Europese regelgeving groeien. Dan zullen wij nog lang de verzuchting horen: Waar bemoeit Europa zich mee?

Dames en heren,

U hoort het, ik maak een duidelijke keuze vóór Europa. En ook ik zie wel dat niet alles dat uit Europa komt goed is. Ik noemde u enkele keerkanten. Daarover zeg ik echter dit: "Wie zonder zonden is, werpe de eerste steen."

Ik dank u voor uw aandacht.

18-04-2006

17 Symposium "In Brussel Gebeurt het" van Stichting Milieufederatie Limburg

Speech Commissaris van de Koningin de heer W.T. van Gelder tijdens het symposium "In Brussel Gebeurt het" van Stichting Milieufederatie Limburg, 26 januari 2006.

Dames en heren,

Allereerst wil in de Milieufederatie Limburg hartelijk danken voor hun uitnodiging om mijn ervaringen met Europa en het Comité van de regio's met u te kunnen delen. Ik ben zelf plaatsvervangend lid van het Comité van de regio's sinds de oprichting in 1994 en vice-voorzitter van één van de commissie die van Duurzame Ontwikkeling. Ik ben er van overtuigd dat Europa en het Comité een belangrijke rol in uw werk kunnen spelen. Om dit goed uit te kunnen leggen wil ik u eerst iets vertellen over de opzet en werking van de EU in het algemeen en hoe het Comité van de Regio's daar als logisch gevolg uit is ontstaan.

De eerste aanzet voor de oprichting van de EU werd gegeven door 6 landen in West-Europa, die enerzijds samen een vrije markt wilden creëren met open grenzen en een levendige handel, anderzijds militaire spanningen wilden voorkomen. Omdat de structuur van de deelnemende landen op elkaar leek en ze een soortgelijke economie kenden, was er geen behoefte aan één grote overkoepelende organisatie die ontwikkelingen in de afzonderlijke staten stimuleerde en ondersteunde.

Toen landen als Spanje en Griekenland zich bij de EU voegden ontstond de situatie dat de economieën van de lidstaten níet meer op het zelfde niveau waren. Regio's verschilden qua ontwikkeling en welvaart te veel van elkaar om een echte vrije markteconomie op te kunnen zetten op basis van gelijkwaardigheid (met een Engelse term: Level Playing Field). Besloten werd om achtergebleven regio's te stimuleren en financiële impulsen te geven, zodat alle landen een min of meer gelijke uitgangspositie kregen. Er ontstond een stroom van middelen binnen Europa van welvarende gebieden naar de regio's in opkomst.

Het was niet de enige maatregel. Een andere middel om een gelijke uitgangspositie te creëren voor alle lidstaten werd de wet- en regelgeving. Door de verschillen die in nationale regels zaten ingebakken, hadden sommige staten een concurrentievoordeel ten opzicht van andere. Denkt u hierbij bijvoorbeeld aan de verschillen in milieuwetgeving. Strengere eisen in één land leiden daar tot hogere kostprijzen en dus tot een concurrentienadeel. Eén beleid voor alle lidstaten zorgt voor een gelijke uitgangspositie, gelijke kansen voor het bedrijfsleven én kansen voor de ontwikkeling van natuur en verbetering van het milieu.

Inmiddels heeft de EU zich ontwikkeld tot een concurrent op de wereldmark waar aandacht is voor economische ontwikkeling, mensen, milieu en natuurwaarden. Samengevat bestaat de output van de EU uit subsidies om deze drie pijlers te stimuleren en uit regelgeving, om een gelijke uitgangspositie te creëren. De lidstaten zíjn de EU, zij leveren de input. Zij betalen mee aan de financiering en ze leveren een bijdrage aan de wet- en regelgeving van Europa. Ze kunnen zelf nieuwe regels voorstellen en ze kunnen op verschillende momenten in het proces 'van idee tot wet' inspreken en wijzigingen voorstellen die passen bij de aard het karakter van het land.

In Nederland wordt vooral veel over Europa geklaagd. Dat is eigenlijk vreemd,

18 want klagen over Europa betekent vooral klagen over je eigen inzet, want zoals ik al eerder aangaf heeft elke lidstaat de mogelijkheid wetten en regels aan te passen: in de voorbereidende fase, later bij de vorming en ook nog bij de ratificering.

Naast dit verticale Europa waar geldstromen en de implementatie van wet- en regelgeving verlopen via Brussel, de nationale overheden, provincies en gemeenten, bestaat er ook een zogenaamd horizontaal Europa. Dit behelst het samenwerken van gelijkwaardige overheden. Bekend zijn de verschillende Interreg Programma's van grensregio's. Een goed voorbeeld uit Zeeland is het project ESCAPE. In dit project hebben we de veiligheid van gebieden aan de zuidkant van de Noordzee onder de loep genomen. Zeeland, Oost- en West-Vlaanderen en het Engelse Essex hebben in dit project gezamenlijk gewerkt aan een compleet hoogwater waarschuwingssysteem. Een onderdeel van dit project is een systematiek om de verschillende landen in een vroegtijdig stadium voor stormvloed te kunnen waarschuwen, tevens is een computersysteem ontwikkeld waarmee kan worden nagegaan wat er gebeurt wanneer een dijk breekt. Een tweede belangrijk component is voorlichting richting de inwoners van de regio's. In Zeeland is bijvoorbeeld op scholen een project over de gevaren van hoogwater gedaan. Niet om de leerlingen bang te maken, maar vooral om ze voor te bereiden op de gevolgen van een overstroming. Een zeer succesvol project dat een vervolg heeft gekregen waarbij méér Europese landen zijn betrokken, zoals Litouwen en Hongarije. We wisselen kennis en ervaringen uit op het gebied van hoogwater, we ontwikkelen gezamenlijk voorlichtingsprogramma's voor de bevolking en protocollen voor grensoverschrijdende samenwerking.

Via deze programma's, de resultaten uit de projecten en via de mogelijkheden mee te denken over wet en regelgeving, kunnen de lidstaten een bijdrage leveren aan Europa als geheel. Een belangrijke constatering want de huidige trend is voornamelijk vragen wat Europa voor de lidstaten kan betekenen. In denk dan meteen aan de legendarische woorden van president Kennedy. Want om Europa een concurrerende speler op de wereldmarkt te laten zijn is het niet belangrijk te vragen wat Europa voor de lidstaten kan doen, maar wat de lidstaten kunnen doen voor Europa.

Het besef leeft dat het de regio's zijn die een centrale rol vervullen bij de uitvoering van de programma's en bij de invulling van wetten en regels. Het zijn de regio's die het Europese beleid realiseren en succesvol maken. En niet voor niets zijn het meestal gedeputeerden, vertegenwoordigers dus van lokale overheden, die die Europese projecten trekken.

Feit is dat de geldstromen afnemen, mede door toedoen van Nederland. Maar ook omdat het geld over meer, inmiddels 25 landen, moet worden verdeeld. Bovendien is door de economische positie van de nieuwe lidstaten Nederland relatief rijker geworden en heeft dus minder rechten. Er zijn vertragingstactieken die de landbouwsector weet toe te passen, maar grootschalige subsidies voor complete economische sectoren drogen op. Er wordt steeds meer ingezet op gerichte programma's en projecten in de regio's. Relatief en absoluut wordt de Europese regelgeving steeds belangrijker. Provincies en steden worden gedwongen op een andere manier met Europa om te gaan. Zij zullen bij het bepalen van hun Europese koers meer en meer accent moeten leggen op het proces van beleidsbeïnvloeding. Het wordt steeds belangrijker om vooral in het voortraject van Europese en nationale besluitvorming daadwerkelijk betrokken te worden bij nieuwe voorstellen van wetgeving met sterke regionale implicaties, de opstelling van richtlijnen en richtsnoeren voor subsidietoekenningen. Dat staat nu nog in de kinderschoenen. Schoorvoetend worden de regio's door de nationale overheid bij de lopende discussies over de Europese Structuurfondsen betrokken. Gepaste en selectieve inbreng van regionale deskundigheid in de nationale expertgroepen voor Europese aangelegenheden is aanbevelingswaardig te noemen.

Het gaat de regio's in Nederland dus om meer dan alleen maar Europa als melkkoe.

19 Tot 1994 hadden de regio's echter bijzonder weinig mogelijkheden om hun ervaringen, hun kennis en inzichten te delen in Europa en dus om input te leveren, hun stem te laten horen. Het groeiende besef van het wederzijdse belang van Europa en de subnationale overheden heeft op de Top van Maastricht geleid tot de oprichting van het Europese Comité van de Regio's. Een instrument om de input voor Brussel te regisseren. Het Comité bestaat uit regionale en lokale bestuurders uit de 25 lidstaten van de EU en kan gevraagd en ongevraagd adviezen verstrekken aan de Europese Commissie. De adviezen hebben betrekking op regionaal ontwikkelingsbeleid en de Europese Structuurfondsen, milieu, landbouw en plattelandsontwikkeling, verkeer en vervoer in het bijzonder Trans-Europese netwerken, het stadsbeleid, de ruimtelijke ordening, het onderwijs-, cultuur-, jeugd- en sportbeleid en sociale prioriteiten. Binnen het Comité van de Regio's functioneren verschillende commissies. Hierin komen bijna alle voorstellen van Europese Commissie aan de orde.

In de advisering aan de Europese Commissie vervult het Comité een rol in het verticale Europa. Daarnaast toont het Comité zich een groot pleitbezorger van de horizontale samenwerking vanwege het belang van kennisuitwisseling in Europees regionaal en lokaal verband. De mogelijkheid om de lagere overheden in de nieuwe lidstaten van de Europese Unie te ondersteunen in hun ontwikkeling vormt een ander motief voor de verdere uitwerking van het horizontale Europa. Op dit laatste gebied is het Comité ook zelf actief door het organiseren van symposia met regionale en lokale bestuurders uit de nieuwe lidstaten. In Nederland wordt de rol van die regio's nog altijd onderschat en niet serieus genomen. De kennis en kunde uit het veld wordt onvoldoende gebruikt, dat is jammer wat het leidt tot gemiste kansen.

In Nederland wordt, zoals ik al zei vooral veel over Europa geklaagd. Dat is eigenlijk vreemd, want klagen over Europa betekent vooral klagen over je eigen inzet, elke lidstaat heeft de mogelijkheid wetten en regels aan te passen: in de voorbereidende fase, later bij de vorming en ook nog bij de ratificering.

Enige klachten als voorbeeld: de regels voor fijn stof en de Vogel en habitatrichtlijn. Beide richtlijnen houden ontwikkelingen tegen, ze vragen om lange procedures, ze zorgen voor onduidelijkheid en ga zo maar door. Een gemakzuchtige houding, en het te weinig gebruik maken van inspraakmomenten liggen ten grondslag aan die onvrede. De Vogel en Habitatrichtlijn is tenslotte op initiatief van Nederland tot stand gekomen. Het Nederlandse beleid liep 30 jaar geleden voorop, het was een goed werkend beleid dat het in de rest van Europa ook prima zou doen. De richtlijn is aangescherpt, aangepast en aangenomen, maar vervolgens niet in de Nederlandse wetgeving verwerkt. Pas 25 jaar na de vaststelling door Europa heeft Nederland onder grote druk de richtlijn alsnog in sneltreinvaart in de Nederlandse wetten verankerd, ondoordacht en onvoorbereid, met alle gevolgen van dien.

We moeten vooruit met Europa, maar de heftige discussie, die zijn hoogtepunt, of in mijn ogen dieptepunt, bereikt met een "NEE" tegen de Europses grondwet, houdt dit danig tegen. Alhoewel, tijdens het referendum stond heel Nederland op zijn kop, het hele land lag overhoop. Maar een week later wordt de landschapsconventie, zonder enige ophef, unaniem aanvaard. Óók door de kamerleden die een week ervoor nog hun ongenoegen over Europese regelgeving niet onder stoelen of banken staken. Ik ben blij met de landschapsconventie, maar het geeft wel te denken over de aandacht die kamerleden voor Europa hebben, zeker die die zich op gezette tijden zo openlijk verzetten. Het illustreert maar weer eens de mate waarin Europa afhankelijk is van de oplettendheid van onze politici.

Wat moeten milieubewegingen met al deze wijsheden? Allereerst is het belangrijk om te weten dat ruim drie kwart van alle Provinciale Milieuwetgeving is gebaseerd op wetten en regels die uit Brussel afkomstig zijn. Het is dus mogelijk bij misstanden beroep aan te tekenen bij Europa. Daar wordt tot nu toe weinig gebruik van gemaakt. Ik voorspel dat er in de toekomst meer met Europese wetgeving gebruik wordt gedaan.

Het Comité van de Regio's kan een uiterst nuttige voorhoede rol vervullen omdat

20 bijna alle voorstellen van de Europese Commissie wel in een commissie aan de orde komen. In de komende tijd zijn dat bijvoorbeeld in de commissie Deve bijna alle Europese strategieën op milieugebied. Het betreft onder meer de onderdelen bodem, luchtverontreiniging, hergebruik van afval, stedelijke omgeving, klimaatverandering, het tegengaan van de uitstoot van auto's en de richtlijn voor de nationale emissieplafonds voor bepaalde luchtverontreiniging. In de wetenschap dat voor het IPO en de VNG dit prioritaire dossiers zijn, zouden dus instanties als uw milieufederatie, de provincie, gemeenteambtenaren en de bestuurders de komende periode maximale inspanningen moeten doen om deze beleidsprocessen te beïnvloeden.

Het Comité van de regio's kan voor u een belangrijke ingang zijn. Er is kritiek op het Comité, het werkt te langzaam, komt te laat met adviezen en informatie. Dat klopt in sommige gevallen ook, maar het comité bestaat pas tien jaar, het moet zijn weg nog zoeken en zijn plaats nog veroveren, maar we zijn op de goede weg.

Dat blijkt bijvoorbeeld uit de evaluatie van de landfill directive. Enige jaren geleden is een richtlijn uitgevaardigd over hoe in Europa om moet worden omgegaan met stortafval en stortplaatsen. De Europese Commissie heeft aan het Comité van de Regio's gevraagd de implementatie van deze richtlijn te evalueren. Het directe contact met de regio's was de belangrijkste reden. Kennis en ervaring van de leden kon optimaal worden ingezet, bovendien was het zo mogelijk om voorbeelden uit verschillende regio's bij het advies te betrekken. Deze manier van uitwisseling van kennis en ervaring zal in de toekomst vaker worden toegepast.

Het Comité van de Regio's staat inmiddels op het netvlies van de Europese Commissie en zal waarschijnlijk vaker worden ingezet om advies te geven ook over vraagstukken die het milieu betreffen.

Binnen de regio's wint het Comité ruimte. De Vereniging Nederlandse Gemeenten heeft onlangs besloten een lid van haar DB met milieu in zijn portefeuille voor te dragen voor de commissie milieu. Ik ben blij met dit besluit. Het geeft ons de mogelijkheid om de besluitvorming in Brussel direct te beïnvloeden met kennis en ervaring die direct uit de regio afkomstig is. Want, hoe klein ook, een regio kan agendazettend werken. Wanneer er goede resultaten worden geboekt met regionale projecten, werkt dit door tot in de hoogste regionen!

Concluderend kan het Comité van de Regio's een nuttige functie vervullen in de vorming van en het verder inhoud geven aan het zogenaamde " horizontale Europa" van de toekomst. Dat impliceert dat regio's en steden maximaal inzetten op uitwisseling van ervaringen en beste praktijkvoorbeelden. Dat bevordert het innovatieve karakter van de lokale en regionale gebieden van Europa en spoort volledig met de Europese Lissabonstrategie die erop is gericht om van Europa het meest kennisinnovatieve werelddeel te maken in 2010. Maak dus gebruik van dit horizontale Europa, lever zelf input voor projecten, lever een bijdrage aan de goede resultaten, zorg ervoor dat uw kennis en ervaringen in Brussel terecht komen. De invloed van de regio's zal verder toenemen, in de nieuwe lidstaten zijn ze daar al lang van doordrongen.

Wees alert en doe mee met Europa, want de trein dendert door en we kunnen het ons niet veroorloven hem te missen!

26-01-2006

21 Speech ter gelegenheid van de opening van het Model European Parliament

Toespraak drs. W.T. van Gelder, Commissaris der Koningin in de provincie Zeeland, ter gelegenheid van de opening van het ‘Model European Parliament’ te Middelburg, 25 mei 2005.

Jongens en meisjes, goedemorgen. We hebben het vandaag over Europa. Dat lijkt ver weg, maar het is eigenlijk heel dichtbij. Even een heel alledaags voorbeeld... We lopen in gedachten even naar de Markt, we gaan linksaf en komen bij de HEMA. Als je daar naar een prijskaartje kijkt, dan zie je eigenlijk in één oogopslag het verleden, het heden en de toekomst van Europa. Het verleden zie je in de naam. HEMA is een afkorting van Hollandse Eenheidsprijzen Maatschappij Amsterdam. Niks Europees dus... het is een Hollandse winkel. Maar als je tegenwoordig naar het prijskaartje kijkt, dan zie je daar vijf prijzen op staan, met een landenletter erbij. Daaruit kun je afleiden dat er inmiddels winkels zijn in Nederland, België, Luxemburg, Frankrijk en in Duitsland. In het verleden was het een Hollandse winkel, het is nu een Europese winkel.

Het is sinds een paar jaar ook makkelijk om de prijzen te vergelijken, omdat overal in Euro’s wordt betaald. Als je dat doet, dan valt trouwens op dat de artikelen niet overal dezelfde prijs hebben. In België en Frankrijk betaal je meer dan in Nederland en Duitsland. Dat verschil wordt met name veroorzaakt door verschillende BTW-tarieven. De Hollandse eenheidsprijzen zijn nog geen Europese eenheidsprijzen. Zo komen we na het verleden en het heden bij de toekomst van Europa. Ik verwacht dat er wel een moment komt dat die BTW- tarieven worden gelijkgetrokken. Nu heb je nog een prijskaartje waar per land de prijs staat. In de toekomst is er gewoon één prijskaartje dat overal hetzelfde is.

Europa gaat om hele normale dagelijkse dingen. Het feit dat je gewoon Duitsland of België kunt inrijden, zonder dat de douane je binnenstebuiten keert. Het feit dat je in een Duitse of Belgische winkel met hetzelfde geld betaalt als in Nederland. Het is nog maar een paar jaar geleden dat deze drie landen hun eigen geld hadden. Het is goed dat dit verleden tijd is en dat we dit hebben gladgestreken.

Er is een tijd geweest dat je zelfs binnen een klein land als Nederland allerlei vreemde verschillen had. Ik zal een voorbeeld noemen. Als je vroeger met de trein van de ene naar de andere provincie reisde, dan moest je overstappen. Een trein uit Gelderland kon niet in Overijssel rijden. Het spoor in Overijssel was smaller... of breder, dat doet er niet toe. Het was in ieder geval anders. Er was een tijd dat dit geen probleem was. Dat was de tijd dat mensen uit Gelderland meestal in Gelderland bleven. De enkele keer dat iemand naar Overijssel reisde, moest er maar worden overgestapt. Het werd pas lastig toen er veel verkeer over de provinciegrenzen kwam. Dat was het moment om de sporen overal even breed te maken. Die oude situatie kunnen we ons niet meer voorstellen en niemand verlangt er naar terug.

Zo is het eigenlijk ook met Europa. Zolang mensen, instellingen en bedrijven netjes in hun eigen land blijven, dan is er eigenlijk geen reden om de zaken op elkaar af te stemmen. Maar op het moment dat mensen en bedrijven vrij massaal de grens overtrekken, dan kun je de zaken niet laten zoals ze waren. Over een paar jaar kan niemand zich meer iets voorstellen bij het idee dat je in Nederland, België, Duitsland en Frankrijk met verschillend geld moest betalen. Dat vinden we dan net zo lachwekkend als dat de Gelderse trein niet in Overijssel kon rijden.

22 Europa heeft een aantal kanten. Eén daarvan is dus dat mensen en bedrijven steeds internationaler worden en dat ze allerlei nationale dingen onhandig zijn gaan vinden. Mensen die denken dat we terug zouden kunnen naar vroeger hebben het mis.

Een ander punt van Europa is het feit dat allerlei problemen zich weinig van landsgrenzen aantrekken. Twee hele belangrijke zijn: de milieuproblematiek en de misdaad. Een in Frankrijk vervuilde rivier wordt niet spontaan schoon in België of Nederland en een gifwolk stopt ook niet bij de grens omdat hij zijn paspoort vergeten is mee te nemen. We kunnen het milieu alleen maar schoon houden als we het samen doen. En dat zien we in de praktijk ook. Verreweg de meeste milieuregels die we in Nederland hebben, zijn Europese regels. Het zou dom zijn om het anders te doen.

Dan de misdaad. Ik kijk wel eens naar het TV-programma ‘Blik op de weg’. Misschien kennen jullie dat; het is het programma waar ze met een camera-auto allerlei verkeerd verkeersgedrag vastleggen. Je zag laatst dat de Limburgse politie achter een grote zwarte auto aanreed, die met een snelheid van boven de 200 km per uur reed. De spanning steeg... de camera-auto kwam dichterbij... je zag de geconcentreerde blik van de agent achter het stuur... hij moest en zou deze wegpiraat, dit gevaar op de weg, te pakken krijgen... ze hadden hem bijna... En toen was het afgelopen. De snelheidsmaniak was de grens overgegaan en was België ingereden. De Nederlandse agenten hadden geen bevoegdheid in België en de wegpiraat kon ongestraft verder rijden. De vraag is of we dat logisch vinden of juist vreemd. Als je het laatste vindt, dan ben je een Europeaan. Overigens hebben we in Zeeland afspraken gemaakt met onze Vlaamse buurprovincies. De Zeeuwse politie hoeft een achtervolging niet bij de Belgische grens af te breken.

Ook echte misdaad gaat soms snel de grens over. Vroeger konden de schurken dan opgelucht ademhalen, omdat politie en justitie van de verschillende landen niets met elkaar te maken hadden. Die tijd ligt gelukkig achter ons. Als de misdaad internationaal wordt, dan kunnen politie en justitie niet achterblijven. Ook dat is Europa en wie zou er terug willen naar de tijd dat de politie in de verschillende landen niets met elkaar te maken had. Die Limburgse agenten van ‘Blik op de weg’ in ieder geval niet. Toen de zwarte auto de grens over ging, droop de frustratie van hun gezicht. Het liefst hadden ze de achtervolging voortgezet. Als je hen op dat moment had gevraagd of de Europese samenwerking al ver genoeg ging, dan was het antwoord duidelijk geweest, zo vermoed ik.

Dus... mensen en bedrijven worden steeds internationaler én belangrijke problemen houden zich niet aan de toevallige landsgrenzen. Dat zijn twee heel natuurlijke redenen voor Europese samenwerking.

Maar die redenen waren eigenlijk niet eens de directe aanleiding om tot Europese samenwerking te komen. De eigenlijke reden was om oorlog in Europa te voorkomen. Als je een geschiedenisboek openslaat, dan zul je zien dat de Europese geschiedenis een geschiedenis van oorlogen is. We zitten op dit moment zelfs in een soort oorlogsbuit. Jullie weten dat dit provinciehuis de Abdij heet. Zo’n 450 jaar geleden woonden hier inderdaad monniken. De plaats waar wij nu zitten was hun eetzaal. Ze aten waarschijnlijk aan lange tafels, zoiets als je in Harry Potter films ziet. In de 80-jarige oorlog, werden de monniken min of meer verjaagd. Het provinciaal bestuur is toen in de Abdij getrokken.

In Europa volgde de ene oorlog de andere op. Die reeks van Europese oorlogen bereikte een dieptepunt in de twee wereldoorlogen. Na de Tweede Wereldoorlog heeft een aantal mannen een plan bedacht om te voorkomen dat er weer een grote Europese oorlog zou uitbreken. Het idee was om de landen economisch afhankelijk van elkaar te maken. Landen die dezelfde belangen hebben voeren geen oorlog tegen elkaar. Het is duidelijk dat dit een slimme gedachte was. Binnen de grenzen van de EU is al 60 jaar geen oorlog meer gevoerd. Dat is de langste periode in de Europese geschiedenis. Het recept van de wijze mannen heeft heel

23 goed gewerkt. En dit op twee manieren. Het heeft vrede gebracht en daarnaast ook welvaart. En als iets succes heeft, dan willen anderen meedoen. De samenwerking startte in 1951 met zes landen. Het zijn er inmiddels 25. In het begin ging het om steenkolenmijnen en staalindustrie. Het aantal onderwerpen waarover we inmiddels samen besluiten nemen is enorm uitgebreid. Als je terugkijkt naar wat er in ruim vijftig jaar tot stand is gebracht, dan kun je je alleen verbazen. Het ‘project Europa’ is één van de meest succesvolle projecten die er ooit geweest zijn, ondanks het gemopper dat je soms hoort. Dat hoor je nu ook bij het referendum. Je hoort stemmen die eigenlijk een beetje anti Europees zijn, die Nederland Nederland willen laten blijven. Ik verbaas me daar eigenlijk over. Het doet me een beetje denken aan de Asterix strips. Jullie kennen die natuurlijk. Vaak staat op de eerste pagina een plaatje met het Romeinse Rijk. Links bovenaan heb je een klein dorpje dat daar niet bij wil horen. Met behulp van een houten omheining en natuurlijk vooral met de hulp van toverdrank blijven ze zichzelf. Soms moet ik bij de NEE campagne aan het dorp van Asterix denken. Alleen kan ik de toverdrank in die campagne niet vinden. Jullie zouden natuurlijk kunnen zeggen: ‘er bestaat geen toverdrank’, maar dan hebben jullie het mis. Er bestaat namelijk wel iets als de Nederlandse toverdrank. Een grapjas zou het kunnen hebben over een groen krat en flesjes met een rode ster. Die grapjas zou dan de plank niet helemaal misslaan. Ga eens na in hoeveel buitenlanden je in een restaurant een flesje Nederlands bier kunt bestellen. Ga ook eens na in hoeveel buitenlanden je Philips spulletjes kunt kopen en in hoeveel landen je Shell benzine kunt tanken. Ik zou de lijst veel en veel langer kunnen maken. We zijn, net als Asterix, fysiek klein. Maar we groeien, net als onze stripheld, boven onszelf uit door iets extra’s. Onze toverdrank is onze gerichtheid op het buitenland. Al die merken die ik net noemde waren nooit wereldmerken geworden als ze binnen de houten omheining van ons dorpje waren gebleven. De internationale gerichtheid heeft Nederland groot gemaakt. Die internationale gerichtheid heeft er ook toe geleid dat Nederland één van de zes initiatiefnemers was van de Europese samenwerking. En juist nu dreigt Nederland in het referendum ‘nee’ te zeggen tegen de grondwet. Ik verbaas me daarover en ik maak me er eigenlijk ook wel zorgen over. We moeten natuurlijk onze toverdrank niet door de gootsteen spoelen. Nederland heeft nu een vrij sterke positie in Europa. Dat heeft alles te maken met het feit dat we van oudsher volledig achter de samenwerking staan. Als Nederland nu ‘nee’ zou zeggen, dan is het vertrouwen in Nederland op dat punt geschaad en dat gaat ten koste van onze invloed. Een ‘nee’ van onze kant zal niet veel invloed op het project Europa hebben. Dat gaat gewoon door. Je kunt nu al naar de HEMA in Frankrijk; je betaalt in Duitsland met hetzelfde geld als in Griekenland; de milieuregels zijn in ons land hetzelfde als in Spanje enzovoort enzovoort. Dat draai je niet terug en het proces zal alleen maar verder gaan.

De Europese eenwording begon ooit met zes landen. In de loop der jaren hebben 19 landen zich daarbij aangesloten. Zij moesten dan wel eerst 'ja' zeggen tegen de regels en ideeën van de EU. Het zou toch vreemd zijn als we nu in Nederland opeens 'nee' zeggen tegen die regels die we zelf hebben opgesteld. Wat denken de nieuwe lidstaten hier dan van?

De toekomst van Nederland ligt in Europa. Dat betekent ook dat jullie toekomst in Europa ligt. Nogmaals Europa is niet ver weg. Het is juist dichtbij. Kijk er met een frisse blik naar, want juist voor jonge mensen liggen de kansen in Europa. Tot slot wil ik jullie één ding meegeven. Nederlands is een heel mooie taal, maar als je verder wilt komen in Europa en dus ook in een Europees Nederland, dan moet je de talen beheersen. Zorg ervoor dat je de talen spreekt. Ook als je van school af bent... houd de talen bij. Ga desnoods op taalcursussen. Het is echt heel belangrijk. Zo, nadat jullie deze goede raad in je oren hebt geknoopt, wil ik nu het startsein geven voor deze Zeeuwse aflevering van het Model European Parliament. Ik wil dit doen door jullie veel succes en natuurlijk ook veel plezier te wensen.

25-05-2005

24 Toespraak bij de ontvangst van de Young Asian European Leaders

Toespraak gehouden door drs. W.T. van Gelder, Commissaris van de Koningin, op 2 december 2004 in Middelburg bij de ontvangst van de Young Asian European Leaders .

THE ROLE OF REGIONS IN A UNITED EUROPE

It's my pleasure not only to welcome you to this beautiful province, but also to share with you some thoughts on the role of regions in a United Europe.

While preparing myself for this occasion I studied the objectives of the International Institute for Asian Studies in general and the subjects of the current symposium in particular. It occurred to me, that in order to avoid confusion, I would have to start by clearly defining the concept “region”.

For in the context of IIAS and this symposium the concept “region” is almost exclusively used to define large parts of the world - in some cases whole continents - as more or less coherent areas, at least from a global point of view.

However, in the context of my speech the concept “region” will be used in a quite different sense: to indicate coherent areas with a scale that is not correspondent with the various countries that constitute the European Union. Often these regions are smaller than countries and sometimes their boundaries do not concur on national borders.

A commentator on the history of the unification of Europe once stated, that the final and most important condition for successful unification of Europe has been (and still is) the constituents’ consent.

True as this may be, I cannot but conclude that for quite some time European events have taken place without much direct influence of the constituents. This democratic deficit still exists to some degree. I will elaborate on that later. But there are some supplementary remarks to be made, more in particular on the role and influence of the regions as far as the democratic legitimating of the European Union is concerned.

25 I think the best angle of approach of my subject is the paradox of a human scale for democracy and the actual dimensions of the European Union.

When dealing with issues like the so-called democratic deficit or the role of local and regional authorities in the European Union it is essential to keep in mind the constitutional set-up of that Union. After all, it is this set-up that supplies us with a frame of reference to assess the possibilities of democracy and the role of regions within the European context. The legal basis of the European Union is an agreement between independent countries that endows the Union with certain supra-national competences. These competences are exercised within a distribution of powers, that is almost classic for democracy: a parliament versus an executive body. This parliament is chosen directly by the European constituents: the citizens entitled to vote. In that sense, from a strictly formal point of view, there simply is no democratic deficit.

This of course leaves us with the practical question whether or not the European citizen actually has sufficient opportunity to exercise his influence on affairs that will eventually concern him. This line of questioning approaches the matter from a more material angle.

To me, on first thought, it seemed reasonable to examine the virtual power and competences of national parliaments and subsequently compare those with the European parliament. This approach would seem logical in view of sweeping statements often made about the lack of power of the European parliament in comparison with the national parliaments. However those making such statements, for convenience sake, tend to ignore the fact, that for a start there is a considerable variety in national parliaments and their competences. Given this variety, trying to make a general comparison with the European parliament is certainly not going to clarify the issue. Furthermore, the role of the European parliament is obviously still in development, so it is not quite fair to compare it with the already fully developed national parliaments.

And so, on second thought, I prefer to let the question of the position and influence of the European parliament pass and approach the matter from the citizens’ position.

The outcome of many studies has demonstrated that the average citizens attitude towards democracy and politics is not one of idealism, but rather of calculated self- interest. Essentially he is mainly interested in decisions concerning his own direct environment. He hardly cares whether his interests are served by governmental or non- governmental organizations. Given this fact, it cannot come as a big surprise, that the European citizen is hardly

26 interested in some distant European parliament and does not bother to make his way to the ballot-box.

So the quintessential question remains if the European citizens’ interests can be properly served at the right time and in the right place. Can a parliamentary system suffice? This brings me to the regional tier.

As I have stated before, countries – or rather nations - are the partners in the Treaty. In most countries the policies of the national administration are hardly integrated. The various interests are served by different departments, that do not excel in cooperation. The Dutch government has recently and openly admitted, that integration of policies and the national input in the European process not only badly need reviewing, but essentially call for a completely different modus operandi.

The ambition of the European Union “that European policies regarding the citizens should be implemented at the lowest feasible tier of government”, a phenomenum generally labeled “subsidiarity”, is far from being attained. This can be attributed to an inadequate appreciation at the national level for the conditions an adequate inbedment of subsidiarity demands. In essence subsidiarity is the European Unions’ equivalent of the constitutional set- up of most of the participating countries, including The Netherlands. This set-up consists of a central state with decentral democratic tiers of administration at the local and regional level. The regional bodies (the provinces) and the local bodies (the municipalities) can usually act with a reasonable amount of autonomy and on a scale that facilitates an integrated approach of affairs. Ideally, each public activity is allocated to the lowest tier, that can effectively execute it. In this way a maximum of influence by the constituents can be achieved. The same principle should have been applied to the European subsidiarity within each country, ensuring the local and regional voice in the process of European decision-making. National governments have been in no hurry to do so, because it would mean a shift of power from the national to the regional tier.

In this situation the institution of a Committee of the Regions as an official body within the European Union has been a major step forward. This Committee has given local and regional authorities the voice in the process of European decision-making, that they had to do without for so long. The importance of this local and regional voice, representing an integral administrative approach, can hardly be underestimated.

To illustrate this we need to take a closer look at the borders of European countries. Modern nations are seldom consistent with a coherent population group, bonded by common cultural, linguistic and economic backgrounds. Many national borders are completely artificial and can only be explained by

27 history. The nineteenth century has seen the rise of the nations as we see them around us now. These nations have fostered their citizens’ nationalistic feelings.

02-12-2004

28 Openingstoespraak afscheid van gouverneur Balthazar (provincie Oost-Vlaanderen)

Speech drs. W.T. van Gelder op 15 september 2004 tijdens bijeenkomst t.g.v. afscheid van goeverneur Balthazar (provincie Oost-Vlaanderen) van Euregio Scheldemond te Middelburg.

Geachte collega's,

Geachte genodigden,

Geachte heer gouverneur Balthazar,

Welkomstwoord

Ik wil u allen van harte welkom heten in deze prachtige Nieuwe Kerk. De Nieuwe Kerk maakt onderdeel uit van het Abdijcomplex. De abdij dateert van 1125. Het omvat, naast de 15e eeuwse Nieuwe Kerk, ook de14e eeuwse Koorkerk. De Koorkerk heeft een 85 m hoge toren, de Lange Jan, die voor velen het symbool van Middelburg is. U ziet hier ook een van de oudste orgels van Nederland. Geregeld worden in deze ruimte dan ook concerten georganiseerd. Sinds 1574 worden de Abdijkerken Koorkerk, Nieuwe Kerk en Wandelkerk voor Protestantse erediensten gebruikt.

Inleiding

Vandaag neemt Euregio Scheldemond, en meer bepaald de Scheldemondraad, afscheid van Gouverneur Herman Balthazar. Op 1 december legt hij zijn ambt als gouverneur neer. En alhoewel we ons bewust waren van het feit dat Herman de tweede helft van dit jaar constant in de bloemen zal worden gezet door talrijke organisaties en samenwerkingsverbanden, wilden we vanuit Euregio Scheldemond toch ook een bijeenkomst organiseren ter ere van hem. Hij zal ons dit vast en zeker wel willen vergeven.

Als huidig voorzitter van de Scheldemondraad wil ik graag het woord nemen en wil ik proberen een overzicht te geven van wat Herman zoal betekend heeft voor de grensoverschrijdende samenwerking tussen onze drie provincies. Daarnaast wil ik ook trachten een beeld te schetsen van hoe de grensoverschrijdende samenwerking de laatste 15 jaar geëvolueerd is en nog steeds aan het evolueren is. Of zoals Herman Balthazar het zei: 'Grensoverschrijdende samenwerking is niet statisch, maar veeleer een dynamisch, steeds veranderend proces'.

De grensoverschrijdende samenwerking tussen de provincies Oost- en West- Vlaanderen en Zeeland heeft bij Gouverneur Balthazar altijd een prominente plaats ingenomen. Vanwaar komt de gedrevenheid die hij de afgelopen 15 jaar aan de dag legde omtrent alles wat met grensoverschrijdende samenwerking te maken had. Niet alleen Euregio Scheldemond, maar ook de ruimere samenwerking tussen

29 Vlaanderen en Nederland lag hem nauw aan het hart. Misschien moeten we een deel van de verklaring hiervoor wel zoeken in de historicus die Herman altijd gebleven is. En dan in het bijzonder in zijn strijd voor de Vlaamse Beweging. Gouverneur Balthazar kan zeker als expert gezien worden op het gebied van de Vlaamse Beweging. Zo was hij als hoogleraar geschiedenis betrokken bij de totstandkoming van de 'Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging' en was hij jaren actief betrokken bij de publicatie van het Vlaams-Nederlands tijdschrift 'Ons Erfdeel'. Ook verscheen in 1999 van hem het boek 'Op de Oranjeberg - Opstellen en toespraken over de Vlaamse Beweging'. In dat boek heeft de uitgever een greep uit de vele toespraken en lezingen genomen die Herman Balthazar heeft gehouden in de periode 1985 tot en met 1999. Eén van de thema's die duidelijk in het boek naar voren komt is de samenwerking met Nederland.

Ook in dit boek komt zijn hoop op de mogelijkheden van grensoverschrijdende samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland en tussen Oost-Vlaanderen en andere naburige provincies sterk tot uiting. Hij ziet de Nederlandse taal heel nadrukkelijk als functioneel en cultureel bindmiddel tussen noord en zuid.

De beginperiode

Het is de provincie Oost-Vlaanderen, en meer bepaald gouverneur Balthazar die in 1989 het initiatief nam om samen met de provincies West-Vlaanderen en Zeeland een grensoverschrijdend project op te zetten. Reeds in 1988 hadden vele gesprekken en studies plaatsgevonden op basis waarvan de tijd rijp bevonden werd om concrete stappen te zetten.

Daarvoor bestond er al jaren een culturele uitwisseling tussen de grensprovincies in Vlaanderen en Nederland. Tussen West-Vlaanderen en Zeeland zijn er sinds 1960 regelmatig culturele contacten en tussen Oost-Vlaanderen en Zeeland gaat de uitwisseling terug tot 1950.

Eigenlijk kunnen we zeggen dat deze culturele grensoverschrijdende uitwisseling de voorloper is geweest van de ruimere Scheldemond-samenwerking die vervolgens tot stand kwam.

Op 16 november 1989 tekenden toenmalig Gouverneur van West-Vlaanderen Vanneste, de toenmalige Commissaris van de Koningin van Zeeland Boertien en Gouverneur Balthazar een intentieverklaring tot grensoverschrijdende samenwerking in Middelburg (bij Maldegem).

Eigenlijk liepen toen twee bewegingen samen. Er was enerzijds de wil van een aantal bestuurders om werk te maken van een interprovinciaal samenwerkingsverband. Anderzijds was er de oproep vanuit de Europese Gemeenschap om na te denken over een grensoverschrijdend programma waarvoor Europa middelen ter beschikking zou stellen. Bovendien was de wil om tot grensoverschrijdende samenwerking te komen ook ingegeven vanuit een Europese achtergrond. De betrokken bestuurders wilden de aanwezigheid van de drie provincies in een geïnternationaliseerde samenleving en een éénwordend Europa verstevigen.

30

Met de toetreding van Spanje en Portugal tot de Europese Gemeenschap in 1986 waren de verschillen die reeds voorheen ook bestonden op sociaal-economisch vlak nog scherper geworden. Dit bemoeilijkte de integratie van de markten. Een herziening van het EEG-verdrag was noodzakelijk en resulteerde in een nieuw élan: de Europese Akte. Deze Europese Akte stelde nieuwe doelstellingen voor het Europa van de Twaalf vast. De Europese Gemeenschap moest niet alleen vóór eind 1992 een grote markt zonder grenzen verwezenlijken, maar moest ook de economische en sociale samenhang versterken tussen de goed ontwikkelde en de minder begunstigde regio's. Om deze doelstellingen te bereiken voorzag de Akte in een hervorming van de communautaire structuurfondsen.

Gouverneur Balthazar heeft onmiddellijk het belang van deze nieuwe Europese ontwikkelingen gezien. Hij werd hierbij gedreven door de overtuiging dat het opzetten van een grensoverschrijdend Euregionaal samenwerkingsverband kon helpen het eengemaakte Europa mee vorm te geven. Daarnaast speelde voor de gouverneur nog een andere ontwikkeling een belangrijke rol. Bij de hervorming van de structuurfondsen kregen de regio's een meer prominente rol toebedeeld.

Daar waar het voorheen vooral de lidstaten waren die de regionale politiek voerden, werden nu de regio's zelf nauwer betrokken bij de verwerving, de besteding en de bestemming van de fondsen. Ook het belangrijke principe van subsidiariteit kreeg hiermee meer betekenis. Dit principe houdt immers in dat de verantwoordelijkheid zoveel mogelijk wordt toevertrouwd aan een bestuursniveau ter plaatse. Door op deze trend in te spelen eigenden de provincies zich een plaats toe in het Europese eenmakingsproces.

Gouverneur Balthazar verwoorde het belang dat hij zag in de grensoverschrijdende samenwerking voor zijn provincie als volgt: "Het belang dat Oost-Vlaanderen heeft bij grensoverschrijdende samenwerking is vrij evident. De versnelde evolutie van de Europese integratie vroeg ook in onze provincie een aanpak in samenwerking met de onmiddellijke buren: door verder geïsoleerd te blijven optreden verloor men elke greep op het geïnternationaliseerde gebeuren dat boven het hoofd of naast de provincie beslist en uitgewerkt werd".

De intentieverklaring die in 1989 in Middelburg ondertekend werd vormde de aanzet tot het opstellen van een Gemeenschappelijk Ontwikkelingsconcept.

Bedoeling hierbij was dat dit Ontwikkelingsconcept ons de kans moest bieden om in te spelen op de gevolgen van de interne Europese markt en de mogelijkheden daarvan voor de sociaal-economische ontwikkeling van de drie provincies.

En hier zien we de twee wegen samenkomen: het is het Gemeenschappelijk Ontwikkelingsconcept dat opgezet werd vanuit de bestuurlijke samenwerking die als basis moest dienen voor het INTERREG-programma waartoe Europa eind jaren '80 besloot.

Het Gemeenschappelijk Ontwikkelingsconcept werd op 14 juni 1991 in het Oost- Vlaamse provinciaal domein Puyenbroeck in Wachtebeke aan een groter publiek

31 voorgesteld. Op deze voorlichtingsbijeenkomst waren ongeveer 300 bestuurders, ambtenaren, bedrijfsmensen en andere belangstellenden aanwezig. Doel van de bijeenkomst was de verschillende sectoren 'warm' te maken voor de grensoverschrijdende samenwerking in Euregioverband.

Soms is het interessant om terug te kijken naar krantenartikels die naar aanleiding van bepaalde gebeurtenissen gepubliceerd zijn.

Zij geven vaak een beeld die je niet snel in officiële publicaties terugvindt en geven een beter idee van de tijdsgeest van toen. De Provinciaal Zeeuwse Courant wijdde een artikel aan de bijeenkomst in Puyenbroeck met volgende titel: "Weg naar echte Euregio nog lang". Deze titel sloeg op de toespraak die toenmalig Gouverneur van West-Vlaanderen, Vanneste, toen hield. Hij had het onder andere over de reeds bestaande samenwerking tussen West-Vlaanderen en de regio Nord-Pas de Calais. Hij verwoordde het in zijn openingstoespraak als volgt: "Om te komen tot een daadwerkelijke samenwerking is er nog een lange weg te gaan. Een weg die West-Vlaanderen en de Franse regio ondertussen al hebben afgelegd".

Toenmalig gedeputeerde voor grensoverschrijdende samenwerking, Nederhoed- Zijsltra sprak het aanwezige publiek als volgt toe: "Het provinciebestuur van Zeeland is ervan overtuigd dat op lange termijn de provincies er in zullen slagen hun beleid op elkaar af te stemmen om zo een gezamenlijke rol in het Europa zonder grenzen te spelen. Vooralsnog moet echter niet gedacht worden aan een huwelijk tussen de partners, maar eerder aan een LAT-relatie".

Gouverneur Balthazar was enthousiaster. Hij wijdde zijn jaarlijkse toespraak tot de provincieraad volledig aan Euregio Scheldemond. De toespraak kreeg volgende ondertitel mee: 'Een praktijkoefening van drie provincies voor een Europa zonder grenzen'. In zijn toespraak heeft hij het over de evoluties binnen Europa, de rol van grensoverschrijdende samenwerking, het belang van de regio's en stelt hij een aantal vragen over de richting die de nieuw opgerichte Euregio Scheldemond kan uitgaan. Bij zijn inleiding geeft hij aan waarom hij dat jaar besloot zijn toespraak aan Euregio Scheldemond te wijden: "De evaluatie van de studiedag in Puyenbroeck en de voortgang van het initiatief sindsdien nopen mij er toe Euregio Scheldemond scherper toe te lichten en beter te situeren. Ik meende hiermee een nuttig thema te hebben voor mijn zevende toespraak tot de Provincieraad en dit te koppelen aan de verwachting hiermee ook een breder publiek aan te spreken".

Het INTERREG-programma dat ondertussen uitgewerkt was door de Europese Commissie bood uiteraard heel wat mogelijkheden om de intenties van de drie provincies in praktijk te brengen. Het INTERREG-initiatief wilde de samenwerking tussen grensregio's, via een substantiële financiële tegemoetkoming stimuleren.

Europa onderkende dus het belang van grensoverschrijdende samenwerking en zag dit ook als één van de middelen om de Europese interne markt te verwezenlijken. Hiertoe konden euregio's een projectenprogramma uitwerken.

Maar INTERREG had in deze beginperiode ook enkele nadelige gevolgen. De tijdsdruk die met zo'n Europees programma gepaard gaan jaagde de initiatiefnemers op. Er moesten op heel korte termijn beslissingen genomen

32 worden over de inhoud en de uitvoeringskaders van het programma. Ook bij de keuze van projecten ging de voorkeur uit naar projecten die snel operationeel konden worden gemaakt en maakten projecten die op zich misschien interessanter waren, maar waarvoor nog grote en tijdrovende inspanningen moesten worden geleverd minder kans. INTERREG beperkte ook de terreinen waarop kon worden samengewerkt. Aangezien het in essentie om een economisch programma ging konden een aantal, voor de provincies toch belangrijke thema's zoals welzijn en cultuur niet of in mindere mate meegenomen worden.

In een van zijn talrijke toespraken over het onderwerp omschreef Herman Balthazar het als volgt: "De beginperiode van de Euregio Scheldemond had moeten gekenmerkt worden door een zoeken naar en een omschrijven van de eigen identiteit, het bepalen en het vormen van een eigen karakter en het uitbouwen van een duidelijk imago. Dit ging niet door: dit is een vaststelling, geen verwijt. Het is echter ook een waarschuwing. Er is immers een zekere onduidelijkheid aan het groeien en de Euregio-gedachte wordt verward met het INTERREG-programma, dat niettegenstaande zijn omvangrijke financiële middelen slechts een onderdeel van de Euregio is" – einde citaat.

Dit vind ik zelf een heel belangrijk punt: ik ben zelf namelijk ook van oordeel dat Euregio Scheldemond de neiging heeft, nu nog trouwens, zich vooral te concentreren op Europese programma's. Alle ambtelijke en bestuurlijke capaciteiten worden aangewend om uitvoering te geven aan het INTERREG- programma. En dit vind ik een jammere zaak. In de toekomst zou moeten getracht worden vanuit de Scheldemondraad meer algemene thema's aan de orde te stellen, bv. in de vorm van symposia en uitwisselingsmomenten.

Van bij aanvang was nochtans gesteld dat de samenwerking in de Euregio Scheldemond moest uitgroeien tot meer dan een som van een reeks individuele projecten en op termijn verder diende te gaan dan het terrein dat door het INTERREG-programma werd bestreken. Het besef groeide dat zowel qua thematiek als qua territorium, de oorspronkelijke INTERREG-maat een maat te klein was. De beperkingen van het INTERREG-programma en de wil om te komen tot een permanente samenwerking, hebben ons ertoe aangezet op zoek te gaan naar een meer algemene, meer gestructureerde vorm van samenwerking".

Op zoek naar een permanente structuur

Het is zo dat de drie provincies terecht kwamen bij de Benelux Economische Unie. De 'Beneluxovereenkomst inzake grensoverschrijdende samenwerking tussen territoriale samenwerkingsverbanden of autoriteiten' bood het gezochte kader. Juristen uit de drie provincies gingen aan de slag met steun van het Secretariaat- Generaal van de Benelux. Het zou wel nog tot 1993 duren vooraleer een definitef ontwerp van Afsprakenregeling klaar was voor ondertekening.

Ondertussen ging de verdere uitbouw van de grensoverschrijdende samenwerking wel gewoon door. In 1992 vonden drie andere belangrijke ondertekeningen plaats in 's Hertogenbosch. Op 10 juni van dat jaar werd allereerst een 'Bilaterale Bijstandsovereenkomst tussen de provincies Zeeland en Oost-Vlaanderen' en eenzelfde overeenkomst tussen Zeeland en West-Vlaanderen ondertekend door de voormalige Commissaris van de Koningin Boertien en respectievelijk Gouverneur Balthazar en Gouverneur Breyne. Het betrof een nadere invulling van

33 de reeds bestaande overeenkomst tussen België en Nederland inzake wederzijdse bijstandverlening bij het bestrijden van rampen en ongevallen.

Daarnaast werden ook de uitvoeringsovereenkomsten voor het INTERREG I- programma ondertekend door de Vlaamse Gemeenschap, het Ministerie van Economische Zaken Nederland en de betrokken provincies aan weerszijden van de grens.

Toenmalig Vlaams Minister-President Luc Van den Brande hield op deze dag een toespraak. Ook hij benadrukte het belang van de grensoverschrijdende samenwerking in het éénwordende Europa.

Ik citeer graag een kort stukje uit zijn toespraak: "Het is mijn overtuiging dat grensoverschrijdende samenwerking geen voorbijgaand model is. De grensgebieden vormen immers de frontlinie van het éénwordende Europa. Bevrijd van de historische last die de nationale grenzen voor hen betekenen, zullen zij moeten bewijzen dat Europa meer is dan een bureaucratie in Brussel, dat het ééngemaakte Europa al zijn burgers vrede, welvaart en welzijn kan garanderen" – einde citaat.

Nog in 1992 werd duidelijk dat de Scheldemond-provincies zouden kiezen voor een 'lichte' juridische bestuursvorm voor de Scheldemondraad, zoals een journalist het in de PZC omschreef. Er werd inderdaad niet gekozen voor de zwaarste vorm van samenwerking die in de Benelux-Overeenkomst vermeld wordt. Deze vorm voorziet in de oprichting van een openbaar lichaam, maar dit werd toen als een stap te ver gezien. De instelling van een gemeenschappelijk orgaan gaat echter wel verder dan de administratieve afspraak, de lichtste vorm van samenwerking uit de Benelux-Overeenkomst.

En in 1993 was het dan zover. Op 13 december werd de Afsprakenregeling tussen de provincies Oost- en West-Vlaanderen en de provincie Zeeland plechtig ondertekend in de aula van de Gentse Universiteit. Met deze Afsprakenregeling werd een interprovinciaal samenwerkingsverband gecreëerd genaamd Euregio Scheldemond. De regeling voorzag in een gemeenschappelijk orgaan: de Scheldemondraad.

Op diezelfde dag werd de Scheldemondraad ook officieel geïnstalleerd. Sinds de ondertekening van de intentieverklaring in 1989 waren dus wel een aantal jaren voorbij gegaan. Het enthousiasme op die dag was bijgevolg groot. Eindelijk kon van start worden gegaan met dit permanente overlegorgaan. Toch betekende dit niet dat hiermee het werk af was, wel integendeel.

Enkele jaren later zou Gouverneur Balthazar in een toespraak het volgende zeggen over dit prille begin van de Scheldemondraad. Ik citeer: "Met de ondertekening van de Afsprakenregeling en de formele oprichting van de Scheldemondraad op 13 december 1993 beschikten wij over een structuur en een kader. Het echte werk begon echter pas.

34

De Scheldemondraad beschikte nog niet over een intern reglement, afstemming met de INTERREG-structuren moest nog gebeuren, de inhoudelijke onderbouwing van het nieuwe forum door de installatie van de vakgroepen en de ambtelijke ondersteuning dienden nog aangepakt. Voor vele andere knelpunten zoals verschillen in interne organisatie binnen de drie provincies, de bevoegdheidsverschillen tussen Vlaanderen en Nederland, de verschillen in bestuurscultuur diende nog een lange weg te worden afgelegd… kortom het was slechts de aanvang van een boeiend gevecht om deze verschillen weg te werken of er mee te leren omgaan zonder dat zij de verdere samenwerking al te zeer zouden hinderen" – einde citaat.

Op 2 juni 1994 ging de eerste vergadering van de Scheldemondraad door in Brugge. Op deze vergadering werd de organisatie en werking van de Scheldemondraad toegelicht en kwamen nog een aantal andere onderwerpen aan bod.

Dat niet iedereen even enthousiast was over de pas opgerichte Scheldemondraad toont een artikel in de Zeeuwse krant De Stem dat net voor de eerste bijeenkomst van de Scheldemondraad verscheen: "Zeeuwse Staten nemen loopje met bestuur Euregio Scheldemond". De krant wist het volgende te melden: "Gisteren werd tijdens een zitting van een statencommissie de Scheldemondraad nog eens vrolijk op de hak genomen door de Zeeuwse vertegenwoordigers in de raad, Van Zwieten en Eveleens. De reden: het nieuwe bestuur van het bureaucratische orgaan zou al maanden geleden bijeen moeten komen, het werd telkens uitgesteld, de installatie van de raadsleden verliep rommelig, kortom: men heeft er in Middelburg weinig vertrouwen meer in". Dit krantenartikel toont aan dat de idee van grensoverschrijdende samenwerking moest groeien, zelfs bij de intiatiefnemende provincies. Ik weet niet hoe het zat bij de West- en Oost-Vlaamse vertegenwoordigers in de raad, maar ik kan mij voorstellen dat ook daar het Scheldemondraad-gebeuren met enige scepsis werd bekeken.

Hier moet ik dan ook collega Balthazar bijtreden. Hij heeft het altijd gehad over hoe de grensoverschrijdende samenwerking afhankelijk is van de inzet van mensen die elkaar vinden en vertrouwen. En dit is inderdaad een eerste voorwaarde om van grensoverschrijdende samenwerking een succes te maken.

Uit eigen ervaring weet ik dat het niet altijd simpel geweest is zelfs onze eigen statenleden van het nut van grensoverschrijdende samenwerking en meer in het bijzonder van de Scheldemondraad te overtuigen. In 1996 was er op een gegeven moment zelfs de roep om de Scheldemondraad op te heffen of in ieder geval te herstructureren. Deze roep kwam van statenlid Van Kollem van GroenLinks. Uiteraard is het zo'n vaart niet gelopen, maar het toont wel aan dat men constant moet duidelijk maken waarom grensoverschrijdende samenwerking wel nut heeft. Iets wat ook Herman Balthazar bij elke mogelijke gelegenheid probeerde te doen.

Ik denk dat ik met dit uitgebreide hoofdstuk over de beginperiode van onze Euregio-samenwerking de belangrijke rol die Herman gespeeld heeft heb belicht.

35 Maar ook in de jaren nadien is Gouverneur Balthazar zich persoonlijk blijven inzetten voor de grensoverschrijdende samenwerking in Scheldemond-verband.

Het vervolg

Onder zijn voorzitterschap werd het tweede Gemeenschappelijk Ontwikkelingsconcept voor de Euregio Scheldemond vastgesteld en werd de hernieuwde Afsprakenregeling tussen onze drie provincies ondertekend. Dat was in 1999. In 1997 besliste de Scheldemondraad tot de actualisatie van het eerste GOC. In plaats van opnieuw een studiebureau aan het werk te zetten, gaf de Scheldemondraad deze keer de voorkeur de input van de eigen vakgroepen te laten komen.

Drie vragen stonden bij de opmaak van het tweede GOC centraal:

• welke zijn de domeinen waar de grens een hinderlijke rol speelt? • op welke vlakken kan men van elkaar leren? • en op welke vlakken kunnen schaalvoordelen gehaald worden door grensoverschrijdend met elkaar samen te werken?

Elke vakgroep heeft in de loop van 1998 gepoogd antwoorden op deze vragen te vinden, en elke vakgroep heeft ook aangegeven waar, voor hun beleidsdomein, de prioritaire actiepunten lagen.

In 1999 was het werk afgerond en op 27 oktober van dat jaar werd het actualiseringsproces bezegeld met de ondertekening van de vernieuwde Afsprakenregeling door Gouverneur Balthazar, Gouverneur Breyne en ikzelf. Opnieuw ging de plechtigheid door in de Aula van de Gentse Universiteit. De Academische zitting werd gekoppeld aan een werkbezoek van de toenmalige Nederlandse Staassecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties De Vries aan Euregio Scheldemond. Ik herinner mij dat we toen met een helikopter de Kanaalzone Gent-Terneuzen zijn overgevlogen. Mijnheer De Vries deed in die periode een tour langsheen de verschillende grensoverschrijdende samenwerkingsverbanden aan de Nederlandse grens omdat hij aan het werken was aan een nieuwe beleidslijn inzake grensoverschrijdende samenwerking.

Staatssecretaris De Vries was enthousiast over de Scheldemond-samenwerking. In zijn speech die hij tijdens de Academische zitting hield benadrukte hij het belang van de publiekrechterlijke samenwerking. Ik citeer: "Ik zie nog vaak dat grensoverschrijdende samenwerking slechts op informele dan wel op privaatrechterlijke leest is geschoeid. Op zich is het een goede zaak dat er wordt samengewerkt, maar helaas ontbreekt in die gevallen dan toch een hecht juridisch fundament voor een bestuurlijke samenwerking.

Ik ben dan ook vanuit die invalshoek zeer verheugd vandaag getuige te mogen zijn van de ondertekening van de vernieuwde Afsprakenregeling tussen de provincies Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen en Zeeland"- einde citaat.

36 Zoals ik al zei was het van bij het begin de bedoeling van de drie provincies om een permanente samenwerking op te bouwen, die verder zou gaan dan de tijdelijke subsidieprogramma's die vanuit Europa kwamen. In de nieuwe Afsprakenregeling werd dit voor het eerst ook effectief opgenomen. De drie provinciebesturen waren het erover eens dat Euregio Scheldemond verder moest blijven bestaan, ook als er minder of geen Europese subsidies voor grensoverschrijdende samenwerking meer naar deze regio zouden stromen.

Staatssecretaris De Vries beklemtoonde dit gegeven ook in zijn toespraak: "Voorlopig zijn er nog de middelen vanuit Brussel voor de grensoverschrijdende samenwerking. Ik zeg met nadruk voorlopig want INTERREG blijft een tijdelijk programma.

Het is daarom noodzakelijk de vraag te stellen hoe de samenwerking zal verlopen als de middelen vanuit Brussel niet meer naar de euregio's stromen. Ik ben van mening dat het, juist met het oog op de onzekerheid van de middelen na 2006, van groot belang is dat de samenwerking een bestuurlijk draagvlak heeft. Alleen dan is de grensoverschrijdende samenwerking verzekerd van een toekomst".

Ook Gouverneur Balthazar hield geen mogelijkheid onbenut om te hameren op het belang van een permanente, structurele samenwerking tussen de drie provincies. Hij was, en is dit waarschijnlijk nog altijd, van oordeel dat grensoverschrijdende samenwerking een vanzelfsprekend karakter moet krijgen. Ik citeer een stukje uit zijn toespraak die hij hield op een colloqium in Hulst in mei 1993 waar hij het had over 'Bestuurlijke vernieuwing en grensoverschrijdende samenwerking'. "Ik sluit mij aan bij de vaststelling van Locatelli dat '…grensoverschrijdende samenwerking voor lokale en regionale gemeenschappen heden ten dage in het natuurlijk verlengde ligt van het beleid voor hun eigen territoir, zoals de Europese samenwerking het verlengstuk van het nationale beleid vormt". – einde citaat

Gemeentelijke betrokkenheid

Ik wil ook nog een ander punt aanhalen waar Herman in al die jaren veel belang aan hechtte. Hij wilde van in het begin van onze samenwerking graag de gemeentebesturen bij Euregio Scheldemond betrekken. Alhoewel de provincies de voortrekkers waren bij het opstarten en het vervolgens uitvoeren van de Scheldemond-samenwerking, wilde Herman Balthazar het principe van de subsidiariteit ook op dit niveau doorvoeren. Hij was ervan overtuigd dat er voor de gemeenten ook een belangrijke plaats weggelegd was om Europa dichter bij de burger te brengen. Reeds in zijn toespraak voor de provincieraad in 1991 weidde hij een apart hoofdstuk aan de vraag 'Euregiowerking met of zonder gemeenten?'. Hij zei toen al: "Ook al was het initiatief provinciaal, toch mag de fout niet begaan worden een eenzame koers te varen zonder betrokkenheid van de gemeenten die wellicht de meest rechtstreeks belanghebbenden zijn".

Herman Balthazar besefte echter zelf dat het niet gemakkelijk zou worden. Ik citeer nog een stukje over de gemeentelijke betrokkenheid uit zijn toespraak van 1991 : "Op het vlak der principes is dit duidelijk. Op het terrein is dat heel wat problematischer.

37 De graad van betrokkenheid is bij de grensgemeenten heel groot, bij verder afgelegen gemeenten nauwelijks bestaande. De gemeentelijke mandatarissen betrokken bij de werking van Euregio – en die zullen wellicht voornamelijk gerecruteerd worden in het grensgebied – zullen moeten begrijpen dat zij de totaliteit van de gemeenten vertegenwoordigen" – einde citaat.

En het is inderdaad niet evident gebleken om de gemeenten op een efficiënte manier bij het Euregio-gebeuren te betrekken. Alhoewel er zowel in de Scheldemondraad als in de Stuurgroep van het INTERREG-programma gemeentelijke vertegenwoordigers zetelen, is de inbreng vanuit de gemeenten eerder beperkt te noemen. Nochtans waren de gemeenten in het begin zelf vragende partij om bij Euregio Scheldemond betrokken te worden. Een artikel uit 1990 in de PZC kopte 'Gemeenten voelen zich gepasseerd bij vorming Euregio'. Het ging toen meer bepaald over de gemeenten uit Zeeuws-Vlaanderen die vonden dat 'Middelburg' teveel op eigen houtje opereerde om te komen tot een Euregio. En dit terwijl, volgens toenmalig woordvoerder Kessen, elders in het land bewezen was dat zo'n Euregio zonder een belangrijke invloed van de gemeenten gedoemd is een zachte dood te sterven. Gouverneur Balthazar die normaal gezien zelden of nooit op krantenartikels reageert vond het toen toch nodig burgemeester Kessen een brief te schrijven waarin hij benadrukte dat het allebeshalve de bedoeling was om de gemeenten te passeren. Maar een goede manier om de gemeentelijke betrokkenheid vorm te geven kwam er niet.

Ook bij de actualisatie van het GOC kwam het punt van de betrokkenheid van de gemeenten uitgebreid aan de orde. Op de Euregio-dag in Blankenberge begin 1999, die volledig in het teken stond van het tweede GOC, kwam duideijk de wens naar voor van de gemeenten om nauwer en meer gestructureerd bij de Euregio- werking betrokken te worden. De provincies waren aangenaam verrast en op vraag van de Scheldemondraad werd een extra paragraaf opgenomen in het nieuwe GOC met betrekking tot de gemeentelijke participatie bij de Euregio Scheldemond. Daartoe werd een apart gemeentelijk orgaan in het leven geroepen: de Permanente Kamer van Advies. Alle onderwerpen die gemeenten aanbelangen konden in de Kamer aan bod komen en ze kon gevraagd en ongevraagd advies uitbrengen aan de Scheldemondraad. Elke gemeente uit de drie provincies kon een vertegenwoordiger afvaardigen naar deze Kamer.

En alhoewel er in 2001 91 vertegenwoordigers waren aangeduid, bleek de oprichting van de Permanente Kamer van Advies niet de goede manier om meer gemeentelijke betrokkenheid te verkrijgen. Een aantal belemmeringen speelden hierbij een rol:

• Er was de schaalgrootte. De schaalgrootte heeft te maken met de directe belangen en interesses van de gemeenten die samenwerken. Ligt men fysiek te ver van elkaar verwijderd dan zijn de gespreksonderwerpen te algemeen en abstract wat samenwerking niet echt bevordert

• Daarnaast was bij de oprichting van de Permanente Kamer van Advies onvoldoende gekeken naar de reeds bestaande samenwerking tussen gemeenten aan beide zijden van de grens. • En tot slot was er een gebrek aan arbeidscapaciteit.

Wil men van de gemeentelijke Kamer een boeiend en interessant forum maken, dan dienen de gemeenten hiervoor een inspanning te leveren, vooral voor wat betreft de inhoudelijke invulling van de bijeenkomsten en de opvolging van de besluiten.

38

Maar de gemeenten gaven zelf aan dat er een gebrek aan menskracht en expertise is om deze taak als gemeenten op te nemen.

Het waren met name de Zeeuws-Vlaamse gemeenten die deze belemmeringen aanhaalden en vroegen om een heroriëntering van de Kamer.

Daarom werd vorig jaar een nieuwe weg ingeslaan. Om de gemeentelijke samenwerking een nieuwe impuls te geven heeft de Scheldemondraad het secretariaat Euregio Scheldemond opdracht gegeven na te denken over mogelijke wijzigingen in de werking van de Permanente Kamer. Het secretariaat kwam ondertussen met een voorstel waar de Scheldemondraad zich volledig kan in vinden. Momenteel zijn de Euregio-gedeputeerden, samen met het secretariaat, bezig de gemeentelijke samenwerkingsverbanden te polsen over wat zij van het voorstel vinden.

Ik wil hier toch graag het voorstel in het kort toelichten. Aan het principe dat alle gemeenten zitting kunnen nemen in de Kamer wordt niet getornd. De Kamer kan, zoals oorspronkelijk de bedoeling was, één tot twee maal per jaar plenair samenkomen.

Het secretariaat kan zorgen voor de nodige ondersteuning, maar het zijn de gemeenten die moeten zorgen voor de inhoudelijke invulling van de vergaderingen.

Daarnaast wordt voorgesteld om een aantal regionale bijeenkomsten te laten plaatsvinden op basis van een geografische indeling die overeenkomt met de bestaande clusters van gemeenten langsheen de grens. Ook hier kan het secretariaat zorgen voor de ondersteuning, maar zijn het de gemeenten die moeten zorgen voor de agendapunten.

Het is nadrukkelijk niet de bedoeling nieuwe nutteloze structuren te creëren. Het voorstel wil uitgaan van een bottom-up benadering. Kijkend naar wat er is, zouden bestaande gemeentelijke samenwerkingsverbanden geïntegreerd kunnen worden in de bestaande structuren van de Scheldemondraad. Binnen de verschillende overlegplatformen kunnen zaken aan bod komen die de betrokken gemeentelijke bestuurders echt raken. Men mag niet uit het oog verliezen dat de belangrijkste drijfveer voor grensoverschrijdende samenwerking het eigenbelang is.

De kunst bestaat erin het eigenbelang van de gemeenten te laten sporen met het algemeen belang van de regio als geheel. Dit is in wezen de belangrijkste opdracht voor de medewerkers van het secretariaat Euregio Scheldemond.

39 De Scheldemondraad hoopt dat met dit voorstel een nieuw elan voor de grensoverschrijdende gemeentelijke samenwerking ontstaat en dat er een boeiende wisselwerking tussen de provinciale en gemeentelijke samenwerking tot stand kan komen.

Andere vormen van grensoverschrijdende samenwerking

Ik heb het nu voornamelijk gehad over de grensoverschrijdende samenwerking tussen onze drie provinciebesturen in het kader van de Scheldemondraad. Dat is ook logisch, want de Scheldemondraad is de permanente pijler binnen onze interprovinciale samenwerking. Maar in het verlengde van de Scheldemondraad of parallel ermee ontwikkelden zich nog een aantal andere vormen van samenwerking, veelal dan rond een specifiek thema. En de tijd staat ook voor grensoverschrijdende samenwerking niet stil: ook nu nog ontwikkelen zich nieuwe verbanden.

Ik denk maar aan de stuurgroep die recent werd opgericht rond de nautische toegankelijkheid van het Kanaal Gent – Terneuzen. Deze stuurgroep staat onder voorzitterschap van collega Balthazar en mezelf en onderzoekt de mogelijkheden voor een nieuwe zeesluis in Terneuzen en de eventuele verruiming van het kanaal. Tegelijkertijd wordt nagegaan welke gevolgen zulke maatregelen hebben voor infrastructurele projecten zoals de aanleg van een tunnel bij Sluiskil. De Kanaalzone Gent – Terneuzen wordt in dit proces beschouwd als een integraal grensoverschrijdend economisch geheel waarbij de ontwikkelingen aan één kant van de grens een impact zullen hebben aan de andere zijde. Of hoe de grens in de Kanaalzone voor even helemaal vervaagt. In de Provinciaal Zeeuwse Courant stond het in een artikel van september 2003 wel iets pessimistischer verwoord: "Nu al is bekend dat de nieuwe sluis op z'n vroegst in 2017 gereed is, vijf jaar later gevolgd door een verbreed en uitgediept kanaal.

Tot die tijd zal Gent zich blijven ergeren aan de trage besluitvorming, de stremmingen, de pietepeuterigheid van Nederlandse waterstaatkundigen en aan het enorme economische verlies dat al die vertragingen de Gentse regio bezorgen".

Of nog in een ouder artikel uit oktober 2002 in diezelfde PZC: "Gouverneur Herman Balthazar maande in 1997 al aan tot spoed. Toen al stelde hij vast dat er genoeg was gestudeerd; nu moesten de handen écht uit de mouwen. Desondanks duurde het nog tot een paar dagen geleden voor de laatste studies konden worden gepresenteerd".

Gouverneur Balthazar heeft zich altijd persoonlijk heel sterk ingezet voor de Kanaalzone Gent – Terneuzen. En dan vooral in het kader van het INTERREG II "ROM-project voor de Gentse Kanaalzone" waarbij afstemming met het reeds bestaande ROM-project aan deze zijde van de grens gezocht werd. Ondertussen is het INTERREG II-project al lang afgesloten, maar het overleg dat binnen het project tot stand kwam loopt nog steeds.

40 Maar ook op het vlak van veiligheid zijn andere samenwerkingsvormen ontstaan. Veiligheid is dan ook het onderwerp bij uitstek waar grensoverschrijdende samenwerking niet alleen nuttig, maar vooral ook hoogst noodzakelijk is. De gevolgen van een zware ramp in het grensgebied stoppen uiteraard niet aan de grens. Het is ook het forum bij uitstek waar we als drie gouverneurs heel nauw betrokken zijn bij de opmaak en de uitvoering van de afspraken.

Straks in het debat zal Gouverneur Breyne het trouwens nog hebben over het aspect veiligheid. Maar ik wil hier toch ook een paar zaken aanhalen waar ik zelf veel belang aan hecht.

Het Euregionaal Veiligheidsoverleg dat startte in 1996 functioneerde eigenlijk los van de Scheldemondraad. Via de oprichting van de Vakgroep Veiligheid eind 2001 werd de link met de Scheldemondraad echter nadrukkelijker. Maar de grensoverschrijdende samenwerking in het kader van veiligheid stopt niet aan het geografische gebied Euregio Scheldemond. Naargelang het onderwerp zijn striktere of ruimere samenwerkingsverbanden nodig.

Zo is het logisch dat onderlinge hulpverlening door brandweerkorpsen op het niveau van de betrokken gemeenten geregeld wordt. Maar zo is het evenzeer logisch dat, wanneer mogelijk, gezocht wordt naar ruimere verbanden wanneer het onderwerp zich daartoe leent.

Voor de provincie Zeeland is de veiligheid op de Westerschelde uiteraard een heel belangrijk punt. Aangezien heel wat verkeer op de Westerschelde bedoeld is voor de Haven van Antwerpen lijkt de schaal van Euregio Scheldemond eigenlijk te klein. Toch werd binnen het kader van INTERREG Euregio Scheldemond een project ingediend genaamd "WESP". WESP staat voor Westerscheldeplanner en beoogt een vlotte en veilige vaart te waarborgen door de verkeersstroom te sturen door middel van het opmaken van vooraf bepaalde en opgelegde vaarplannen.

Op een iets grotere schaal vinden we het "ESCAPE"-project dat loopt binnen het INTERREG IIIB-programma. Aanleiding van het project waren de overstromingen uit 1953.

Op 31 januari/1 februari 2003 was het vijftig jaar geleden dat de Noordzee vele slachtoffers maakte in Zeeland, Essex en Vlaanderen. In de jaren na '53 was het beleid erop gericht een dergelijke ramp in de toekomst te voorkomen. Kustverdediging en dijkversterking werden gezien als de oplossing. De laatste jaren groeit echter het besef dat niet voor 100% kan worden gegarandeerd dat in kustgebieden een dergelijke ramp kan worden voorkomen. Door de klimaatverandering stijgt de zeespiegel en bovendien zullen zich vaker extreme weerssituaties voordoen.

Het project ESCAPE richtte zich daarom op wat er moet gebeuren als de dijk doorbreekt of dreigt door te breken. Doel van het project was het opzetten van een model-rampenplan voor overstromingen. Binnen het project werd een 'decision- support system' ontwikkeld met berekeningsmodellen voor overstromingsgebieden

41 en een hierop gebaseerd evacuatieplan. Volgende maand wordt een vervolgproject bij INTERREG IIIB ingediend.

Vorige week donderdag was ik op de Afsluitende Conferentie van het project in Gent. Tijdens deze conferentie werden de producten van het ESCAPE-project voorgesteld.

Ook Gouverneur Balthazar is zich altijd bewust geweest van de noodzaak tot samenwerking op het vlak van veiligheid. In zijn toespraak voor de provincieraad in 2001 wijdde hij een apart hoofdstuk aan het euregionaal veiligheidsbeleid en de rampenplanning. Het zou mij echter te ver leiden als ik over dit onderwerp nog uitwijd, zeker gezien het thema nog aan bod komt tijdens het debat.

Ik wil mijn betoog afsluiten met een laatste thema waarrond grensoverschrijdend intens wordt samengewerkt en dat is 'cultuur'. De interprovinciale culturele uitwisseling, ik zei het al in het begin van mijn toespraak, is eigenlijk de voorloper geweest van onze Scheldemond-samenwerking. Ook nu nog zien we dat vooral de Vakgroep Cultuur haar dynamisme behoudt en steeds op zoek is naar vernieuwing en heroriëntering. Zij brengen eigenlijk in praktijk wat theoretisch verwoord staat in het tweede Gemeenschappelijk Ontwikkelingsconcept.

Ook binnen het INTERREG-programma wordt, in de mate van het mogelijke weliswaar, aandacht besteed aan culturele projecten. Hier botsen we echter nog te vaak op het economische karakter van het Europese programma, wat louter artistieke projecten quasi onmogelijk maakt. Maar ook buiten de Euregio-structuren wordt veel aan culturele uitwisseling gedaan. Het voorbeeld bij uitstek aan deze kant is het Zeeland Nazomerfestival. Dat, voor Zeeland toch wel heel belangrijke festival, zou maar een fractie zijn van wat het nu is zonder de inbreng van de vele bezoekers en artiesten vanuit Vlaanderen. Ik zou bijna zeggen: "Waarvoor dank".

Ik zou hierbij willen afsluiten. Ná het, naar ik mag hopen interessante debat over grensoverschrijdende samenwerking, zal Gouverneur Balthazar zelf het woord tot u richten met zijn laatste boodschap aan het adres van alle betrokkenen bij Euregio Scheldemond. Na afsluiting zal er nog ruim gelegenheid zijn om bij te praten en herinneringen op te halen. Ik heb hier trouwens al heel wat oudgedienden zien lopen.

Dan wil ik nu graag plaats maken voor de debatleden en geef ik het woord aan Gedeputeerde De Buck van Oost-Vlaanderen die het debat zal inleiden.

15-09-2004

42 21-04-2004 - Opening van het ‘Model European Parliament’

Toespraak drs. W.T. van Gelder, Commissaris der Koningin in de provincie Zeeland, ter gelegenheid van de opening van het ‘Model European Parliament’ te Middelburg, 21 april 2004.

EUROPA, ERG BELANGRIJK!

Jongens en meisjes, goedemorgen.

Allereerst wil ik jullie van harte welkom heten op het provinciehuis, de Abdij. Die naam heeft het omdat het ooit een echte abdij was. Hier woonden en leefden monniken. De plek waar we nu zijn was hun eetzaal. Die monniken kwamen oorspronkelijk uit het Vlaanderen. Ze hebben niet alleen deze prachtige abdij gebouwd, maar ze hebben ook het grootste deel van de Middeleeuwse dijken aangelegd. Zeeland is Zeeland geworden dankzij de monniken en we hebben dus veel aan hen te danken. En als dank hebben de Zeeuwen hen verjaagd en de Abdij van hen ‘overgenomen’. Maar ja... het was oorlog en dan gebeuren die dingen.

Dit speelde 430 jaar geleden, in 1574. We hebben het dus over de 80-jarige oorlog. Maar het had ook vandaag kunnen gebeuren. Ongeveer 10 jaar geleden was er oorlog in het voormalig Joegoslavië. Er ontstonden allerlei kleinere staatjes, zoals Bosnië en Kroatië. Maar woonde je als Kroaat per ongeluk in Bosnië, of andersom, dan had je pech. Je werd het land uitgejaagd en je huis werd ‘overgenomen’. Als je geluk had tenminste, want het kon ook slechter met je aflopen. Etnisch zuiveren werd dat genoemd, alsof het om de voorjaarsschoonmaak ging.

Het onvrijwillige vertrek van de monniken uit deze abdij; de etnische zuiveringen in het voormalig Joegoslavië... het zijn hoofdstukjes uit de Europese geschiedenis. En de Europese geschiedenis is, dat mag duidelijk zijn, niet altijd een vrolijke geschiedenis. De Europese geschiedenis is vooral een geschiedenis van oorlogen. Met als droevig dieptepunt de twintigste eeuw, toen er op het Europese vasteland twee wereldoorlogen werden gevoerd, met onnoemelijk veel slachtoffers en enorme verwoestingen. Ook deze abdij lag volledig in puin.

En daarmee zijn we bij het Europa aangeland waar jullie het de komende drie dagen over gaan hebben. Jullie gaan de komende dagen het handwerk van de politiek bedrijven. Daarbij gaat het om praktische zaken als uitvoerbaarheid en voldoende politiek steun. Wat ik jullie wil meegeven helpt daar niet direct bij. Jullie krijgen geen tips en ook geen goede raad. Ik wil jullie graag iets vertellen over wat er achter die Europese eenwording zit.

Nadat Europa in 1945 voor de tweede keer in ongeveer 25 jaar volledig in puin lag, ontstond bij een aantal mensen het idee dat dit zo niet langer kon. In een wereld die steeds gevaarlijker werd, met name door kernwapens, konden we het ons niet veroorloven dat de tijdbom Europa weer zou afgaan. De enige manier om dat te voorkomen was er naar te streven dat landen elkaar niet zouden tegenwerken, maar dat ze bewust zouden gaan samenwerken. Dat begon 5 jaar na de oorlog met een beperkt aantal landen en met een beperkt onderwerp: kolen en staal. De keuze voor kolen en staal is overigens niet toevallig. Het zijn de grondstoffen voor de wapenindustrie. Men wilde voorkomen dat de grote Europese landen ongemerkt hun bewapening zouden gaan opvoeren. Inmiddels is het aantal landen sterk uitgebreid. Het begon met zes landen; na 1 mei zijn het er 25. We hebben het niet meer over kolen en staal, maar over een enorm aantal onderwerpen. ‘Europa’ is dus een succesverhaal. Iedereen wil er

43 graag bij horen en steeds meer besluiten zijn Europese besluiten. En niet in de laatste plaats: Europese samenwerking was een manier om te voorkomen dat de Europese landen weer oorlog met elkaar zouden gaan voeren. Dat is ook gelukt. Volgend jaar mogen we vieren dat West-Europa 60 jaar geen intern gewapend conflict heeft. Dat lijkt een normale situatie, maar een blik in een geschiedenisboek leert ons dat dit helemaal niet vanzelfsprekend is.

De Europese samenwerking heeft niet alleen vrede gebracht, maar ook welvaart. Er is in de loop van de tijd één grote markt ontstaan met vrij verkeer van goederen, diensten en mensen. Dat heeft zeker geen windeieren gelegd.

We hebben dit jaar Europese verkiezingen. De slogan daarvoor is: ‘Europa... best belangrijk’. Ik vind dat persoonlijk niet krachtig genoeg. Als ik bedenk dat:

• Europa voor 50 jaar vrede en welvaart heeft gezorgd en dat

• meer dan de helft van besluiten waar Nederlanders mee te maken hebben Europese besluiten zijn, dan wil ik stellen dat Europa niet ‘best belangrijk’ is, maar ‘erg belangrijk’.

Ik benadruk dat zo omdat Europa niet leeft bij veel Nederlanders. Er is onlangs nog een onderzoek geweest waaruit bleek dat maar 25 procent van de mensen zich betrokken voelt bij Europa. En tweederde van de Nederlanders denkt dat Europa hen niet persoonlijk raakt. De verklaring hiervoor heeft, denk ik, meer met psychologie te maken dan met de politieke realiteit. Ik gaf al aan dat meer dan de helft van besluiten waar mensen mee te maken hebben Europese besluiten zijn. Bij milieu is het zelfs meer dan 70 procent. Europa is in die zin belangrijker dan Den Haag. Alleen zien veel mensen dat niet. Er zit nu eenmaal in hun hoofd dat Den Haag het belangrijkst is. Toch is de ontwikkeling heel duidelijk. In een periode van 50 jaar is Europa doorgedrongen in vrijwel alle aspecten van onze Nederlandse en Zeeuwse samenleving. Het gaat echt heel snel. Jullie kunnen je de tijd nog herinneren dat je in Nederland met guldens betaalde en in België met francs. Kinderen die nu naar de basisschool gaan weten niets meer van guldens en kwartjes. Voor hen is dat zoiets als een Overijsselse Daalder of een Zeeuwse Duit. Het is glashelder, we gaan in hoog tempo steeds meer naar één Europa. We behartigen onze belangen dus het best als we ons richten op Europa. Daar ligt de toekomst.

Oudere mensen krijgen dat maar moeilijk in hun systeem. Net zo als ze maar niet wennen aan de Euro. Ze blijven omrekenen naar guldens en ze moeten de muntjes omdraaien om te zien wat het ook alweer was. Ze kunnen Europa wel beredeneren, maar het voelt niet natuurlijk. ‘Wij’... dat is Nederland. Dat de Duitsers en de Fransen ook ‘wij’ zijn, dat blijft lastig. Na 1 mei wordt het helemaal vreemd voor een aantal mensen. Dan zijn zelfs de Polen en de Hongaren ‘wij’. Voor mensen die volwassen zijn geworden tijdens de Koude Oorlog met het IJzeren Gordijn is dat niet eenvoudig. Het oude Europa blijft in hun hoofd zitten, net zoals de gulden.

Oudere mensen moeten hun best doen om Europeaan te worden. Mijn hoop is daarom gevestigd op jonge mensen, op jullie dus. Voor jullie is een Europa zonder grenzen een normale zaak. Heimwee naar guldens en kwartjes hebben jullie ook niet. (Of gaat het voor een aantal van jullie zelfs te snel?) Voor jullie is het duidelijk dat de wereld groter is dan Nederland. Met jullie leeftijdsgenoten over heel de wereld kijk je naar dezelfde clips op MTV. De wereld is in bepaalde opzichten één groot dorp geworden. Grensoverschrijdend denken is voor jullie dagelijkse kost. Voor jullie zal het ook duidelijk zijn dat allerlei problemen niet meer binnen de grenzen van één land kunnen worden opgelost. Denk bij voorbeeld maar aan milieuproblemen of aan de misdaad. Veel criminele organisaties werken internationaal en als de politie dat niet ook zou doen, dan zouden we maar beter kunnen stoppen met misdaadbestrijding. En vervuilde rivieren houden ook geen

44 halt bij de grens tussen België en Nederland.

Vroeger hadden we stadstaten, denk maar aan het oude Griekenland. Maar ook in deze streken waren steden heel zelfstandig. Dat bestaat niet meer, omdat het niet meer werkte. Allerlei zaken konden alleen op een grotere schaal worden opgelost. Langzamerhand verloren de steden terrein en werden de nationale staten belangrijker. Het was niet zo dat van de ene op de andere dag de knop omging. Het was een langzame overgang. We zitten nu weer in zo’n overgangstijd.

Net zo goed als de stadstaten door de tijd werden ingehaald, gebeurt dit nu met de nationale staten. Nationale staten zijn de oplossing voor de problemen van gisteren. Voor de problemen van vandaag en zeker die van morgen zijn ze niet echt geschikt. We moeten naar grotere verbanden en die grotere verbanden moeten belangrijker worden. Dat is de ontwikkeling waar we met zijn allen midden in zitten.

Zo’n overgang van de oude naar een nieuwe situatie kan op twee manieren: vriendelijk en onvriendelijk. Onvriendelijk betekent via geweld: staatsgrepen en oorlogen. Daar weten we alles van in Europa. Vriendelijk betekent dat we via overleg proberen tot besluiten te komen. Daarvoor hebben we gekozen in Europa en nu komen jullie in beeld. Zo’n overgang bestaat namelijk niet uit één beslissing, maar uit een optelsom van duizenden beslissingen. Overal moet over onderhandeld worden. Dat is wat jullie de komende dagen gaan doen. Je zult merken dat het niet altijd meevalt, maar elke stap die we maken is een stap in de goede richting.

Tot slot nog even het volgende. Ik heb begrepen dat er ook een wedstrijdelement in het Model European Parliament zit. Ik ben wel een overtuigd Europeaan, maar natuurlijk ben ik ook Zeeuw. En ik zou het wel mooi vinden als de Zeeuwen het in de wedstrijd goed zouden doen. Dus... maak er wat van de komende drie dagen. Voor jezelf, voor Europa en voor Zeeland.

Ik wens jullie veel leerervaringen, veel succes en vooral veel plezier toe.

21-04-2004

45 Europa bondgenoot bij erkenning Zeeuws

Toespraak op de Zeeuwse dialectendag 18 oktober 2003.

Het is niet de eerste keer dat ik hier in Kapelle samen met u de dialectendag van de Zeeuwsche Vereeniging voor Dialectonderzoek bijwoon, en u weet ondertussen al lang dat ik het Zeeuws een warm hart toedraag.

Oproep Zeeuws in het publieke domein

Al in 1996 heb ik opgeroepen om het Zeeuws meer te gebruiken in allerlei omstandigheden. Dat die oproep enige reactie teweegbracht, is u ook niet onbekend en het blijkt nog steeds het geval. In het dialectprogramma van Elsa van Hermon op omroep Zeeland op zaterdag van 12.00 u tot 13.00 u werd er enkele weken geleden nog eens naar verwezen door een Zeeuwse wethouder: omdat niet iedereen uit de gemeenteraad Zeeuws kende, hadden ze toen geen gemeenteraad in het Zeeuws gehouden.

Ik ben het niet met deze wethouder eens. Iedereen die een beetje belangstelling voor zijn omgeving heeft kan na enige tijd het Zeeuws van zijn woonplaats verstaan. Ik spreek uit ervaring. Ik heb niet zo een groot taalgevoel en ik moet ook nog meerdere vormen van het Zeeuwse dialect aanhoren, maar na enige jaren kan ik het in het algemeen verstaan. Misschien moet ik voor het Westkappels en het Arnemu’s een voorbehoud maken. Let wel beluisteren, spreken van een streektaal is iets anders, dat leer je als kind. Wanneer je dat op latere leeftijd gaat proberen, maak je meestal een karikatuur van de taal. Daarom laat ik het spreken van de strektaal ook achterwege uit respect voor de taal.

Dat dit voorstel om het Zeeuws meer in het publieke domein te gebruiken nog steeds aan de oppervlakte komt, wijst er op dat het gebruik van streektaal nog altijd een belangrijk gegeven is in onze maatschappij, en dat zei die wethouder ook - als mensen hem aanspraken in het dialect, dan antwoordde hij ook in het dialect.

Misschien moeten we daar straks bij burgemeestersverkiezingen wat meer aandacht aan besteden? Ik ben ervan overtuigd dat de bereidheid om te communiceren in de streektaal onverwacht deuren kan openen. De streektaal is immers de moer’s taal en dus de taal van het hart. Dat is niet de afstandelijkheid die de politiek zo vaak verweten wordt.

Een dag als vandaag bewijst dat er nog veel aandacht is voor het Zeeuwse dialect en ook voor andere dialecten. Op regionaal vlak is dat ook in heel Nederland te merken en is daar zeker resultaat van te zien. Het verwondert me dan ook steeds opnieuw dat de centrale overheid nauwelijks openstaat voor deze vorm van culturele identiteit. Sterker nog, een aantal nationale overheden, zoals Frankrijk, hebben die regionale diversiteit zelfs onderdrukt.

Europa en het regionale gevoel

Op Europees niveau daarentegen is er wel meer aandacht voor regionale identiteit en streektalen. Het grote Europa vindt culturele diversiteit belangrijk en de Raad van Europa heeft in dat kader in 1992 het Europese Handvest voor regionale en minderheidstalen op tafel gelegd. Dit handvest vraagt de lidstaten om hun

46 regionale en minderheidstalen te erkennen. Zo kunnen de lidstaten en Europa samen een wezenlijke bijdrage leveren voor het instandhouden en het bevorderen van regionale talen, er toe bijdragen dat er een positievere attitude ontstaat tegenover streektalen en minderheidstalen, dat de vooroordelen de kop worden ingedrukt, dat jongeren over hun taal informatie krijgen via lespakketten, enz.

Op nationaal niveau denkt men daar blijkbaar anders over; het lijkt wel alsof men na de kamerbrede aanneming van het handvest bang is dat de streektalen het Nederlands willen verdringen, wat natuurlijk helemaal niet de bedoeling is of kan zijn. Het Europese handvest noemt dat zelfs heel nadrukkelijk. Het Handvest benadrukt vooral de waarde, de culturele diversiteit, de culturele rijkdom van deze talen. Nogal vaak nemen mensen die het handvest niet kennen het woord standaardisering in de mond, de erkende streektaal zou een soort standaardstreektaal zijn, en dat is helemaal niet de bedoeling: er komt geen standaard-Limburgs of standaard-Zeeuws.

Waarom belijdt de centrale overheid in Europese kringen met de mond de erkenning van streektalen en komt dezelfde overheid dit in de Nederlandse praktijk niet na.? Wat houdt de overheid eigenlijk tegen om aan de erkenning mee te werken? Heeft dat te maken met het nationale eenheidsgevoel. Maar is dat er nog wel? Misschien moet de overheid eens nagaan of Nederlanders zich nog wel Nederlander willen of kunnen voelen. Voelen we ons niet eerder Zeeuw, Limburger, Drent, Amsterdammer? En is daarom dat regionale gevoel veel sterker dan het nationale? Hoe komt het dat onze nationale beleving eigenlijk vermindert? Komt dat doordat we te veel identiteiten krijgen: we zijn Zeeuwen (of zelfs Zuid- of Noord-Bevelanders), we zijn Nederlanders en we zijn ook nog eens Europeanen of zelfs wereldburgers. De toenemende globalisering doet duidelijk meer afbreuk aan het nationale gevoel dan aan het regionale gevoel. Misschien is dat ook wel zo met taal. Toenemende globalisering zorgt ervoor dat het Nederlands steeds meer in concurrentie komt met het Engels. Zo dadelijk zal dr. Stroop hier het woord voeren. Heel Nederland heeft zijn afscheid van de Universiteit van Amsterdam gemerkt, omdat hij en zijn boek Waar gaat het Nederlands naartoe? in de media ruim aan bod kwam. Spreken we binnenkort nog Nederlands, en welk Nederlands, of praten we allemaal Engels over enkele decennia? Is de overheid bang dat de standaardtaal tussen schip en wal valt, als er aandacht wordt geschonken aan de streektaal? Ik neem aan dat het niet zo’n vaart zal lopen. Sterker nog de regionale talen zouden wel eens een ondersteuning kunnen vormen voor het nationale algemeen beschaafd.

Nationale symbolen

Maar goed, laten we nog even terugblikken op ons nationale gevoel en eens onze nationale symbolen bekijken. Een land ontleent buiten oorlogssituaties zijn nationale identiteit aan een aantal nationale symbolen : een land heeft grenzen, een munteenheid, een vlag, een volkslied, een staatshoofd en een officiële taal (in enkele gevallen is dat iets minder duidelijk, er zijn ook landen met twee of drie officiële talen) om het even eenvoudig te stellen.

In de Europese ontwikkelingen van de laatste decennia vervagen de grenzen, het wordt steeds gemakkelijker om in andere Europese landen te wonen of te werken, we streven vrij verkeer van goederen, enz. na binnen Europa, er zijn steeds minder douanes en je hoeft niet meer aan elke grens je paspoort te tonen als je op reis gaat.

Een eigen munt hebben we ook niet meer, we moeten het nu stellen met de Euro, een Europese munt. Omdat we toch nog een beetje van dat nationale gevoel willen koesteren, blijft een zijde van de nieuwe munt nog verwijzen naar het land zelf. Maar nu vrijwel elke verzamelaar zijn collectie uit de diverse landen heeft bijeengebracht, blijft er nauwelijks iemand over die nog de moeite doet om even naar die kant van de munt te kijken. Nationale symbolen verliezen duidelijk hun

47 kracht. Trouwens bekijkt u uw munten nog eens, op hoeveel van deze munten staat nog een Nederlandse aanduiding?

De Nederlandse vlag, wanneer wordt die nog gebruikt? Als versiering voor de haringkar als de nieuwe haring er is! En hoeveel Nederlanders kennen nog het Nederlandse volkslied? Navraag bij jongeren zou wel eens een teleurstellend resultaat kunnen opleveren.

Koningshuis

En tenslotte ons koningshuis? Veel woorden hoef ik daar niet aan te besteden. Het is ergerlijk maar U weet net als ik dat de leden van ons koningshuis tegenwoordig op dezelfde manier behandeld worden als om het even welke tv-ster in dit land. De roddelbladen maken niet langer verschil tussen onze prinsen, voetballers, zangers of andere meer of minder bekende Nederlanders. Hoe meer vuile was, hoe liever! Het koningshuis lijkt als nationaal symbool haast van de sokkel te worden gestoten. Het Oranjegevoel lijkt niet meer aan het koningshuis gekoppeld.

Ja, hoor, we hebben het wel nog over ons nationale gevoel als “Oranje” voetbalt. Maar de vraag is of hier nog wel nationaal gevoel meespeelt, gaat het niet gewoon over voetbal zonder meer? Over het willen winnen, en speelt het dan eigenlijk een rol of de Nederlandse voetbalploeg voetbalt of een of andere Nederlandse ploeg? O.K., een beetje chauvinistisch mogen we wel zijn: we blijven aanhangers van wat ons het meest nabij is. Als Nederland tegen een ander land voetbalt, is dat natuurlijk in eerste instantie Nederland.

Nationale identiteit

Het resultaat van het verdwijnen van nationale symbolen is dat andere culturele verbanden die plaats innemen, we zoeken het in deze steeds groter wordende wereld dan ook weer dichter bij huis: het bewustzijn dat die regionale verbondenheid teruggaat op honderden jaren historie kan daar een rol in spelen. Het nationale gevoel is immers een stuk jonger: de nationale eenheidsstaat dateert pas van 1813 en ons nationale eenheidsgevoel kreeg zelfs maar een kans vanaf 1830 na de afscheiding met België. We ontleenden ons nationaal gevoel aan het afzetten tegen de Belgen. Michiel de Ruyter en Rembrandt e.a. werden dan ook pas in die tijd enigszins geforceerd als onze nationale helden geprofileerd.

Krijgt een nationaal gevoel niet vaak en alleen maar betekenis in het afzetten tegen de ander. Het floreert het best in oorlogstijd. Het “WIJ “ tegenover het “ZIJ”. De regionale identiteit daarentegen is veel meer gekoppeld aan regionale waarden die besloten liggen in de beleving van het regionale landschap, de monumenten, de klederdracht, de gebruiken, de streektaal en de regionale historie.

Regionale identiteit

We kennen ondertussen veel meer van de wereld, en het besef is gegroeid dat er de nodige aandacht moet worden besteed aan deze regionale identiteit. Dat heeft de raad van Europa beseft. In de regionale dimensie neemt de streektaal immers een bijzondere plaats in. Het is - zoals ik ook aan het begin zei - een symbool, maar het is ook meer dan een symbool. Het is de taal van onze moeder of vader, van onze jeugd; het is een wezenlijk deel van je leven. Op dagen als vandaag blijkt dat er nog altijd veel belangstelling voor is, er zijn in Zeeland op dat vlak heel wat goede initiatieven: vertelavonden in het Zeeuws, streektaalmuziek, we hebben schrijvers die in de streektaal schrijven, zoals we straks in het ochtendprogramma nog zullen merken, er is onderzoek naar het Zeeuws, we beschikken daardoor over een mooi en wetenschappelijk Zeeuws woordenboek met supplement, enz.

Europese bondgenoot

48 In Europa is er discussie gaande over de Europese conventie die de basis moet worden voor een nieuwe Europese grondwet. De Nederlandse overheid heeft er bij het Italiaanse voorzitterschap vaart te maken met de besluitvorming over de Europese grondwet. In het concept van dit belangrijke document staat dat Europa de regionale culturele en taalkundige diversiteit zal bevorderen. Wat let ons als de Europese grondwet is aanvaard en de Nederlandse nationale overheid nalatig blijft in het bevorderen van onze streektaal ons te beroepen op de Europese instanties. We zouden een beroep bij het Europese Hof van Justitie kunnen doen op grond van strijdigheid met de Europese grondwet en het veronachtzamen van de culturele diversiteit en het subsidiariteitsbeginsel. Na de Raad van Europa is ook straks de Europese Gemeenschap een bondgenoot inde erkenning van het Zeeuws.

Laten we hopen dat de Nederlandse overheid net als de Europese beseft dat regionale identiteit belangrijk is en dat het bevorderen en instandhouden van de streektaal geen bedreiging is voor de standaardtaal. Het is een stuk regionale identiteit die niet verloren mag gaan in deze steeds groter lijkende wereld. Waar willen we met het Zeeuws naar toe?

18-10-2003

49

Thema Four Freedoms Lezing voor de Rotary Walcheren over de 4 vrijheden van Roosevelt

Lezing van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, voor de Rotary Walcheren over de 4 vrijheden van Roosevelt , 22 maart 2006.

Dames en heren

Op 6 januari 1941 hield president Franklin Delano Roosevelt zijn 'State of the Union', waarin hij het Amerikaanse congres, en daarmee het Amerikaanse volk, opriep niet afzijdig te blijven van de strijd in Europa. Zijn oproep was opmerkelijk om meerdere redenen: Politiek, Militair en in algemene zin om de onzelfzuchtige houding die eruit sprak.

De oproep was politiek moedig omdat hij tegenover de sterke Amerikaanse stroming van het isolationisme, de verbondenheid met Europa stelde. De Amerikaanse isolationistische beweging 'America First', met kopstukken als de luchtvaartheld Charles Lindbergh, had destijds grote aanhang. Veelzeggend is in dat verband de beschrijving van de ontwikkelingen in Amerika in het boek van Philip Roth 'The plot against America', waarin niet Roosevelt, maar Lindbergh in 1940 de verkiezingen wint. Fictie natuurlijk, maar met een groot waarheidsgehalte. En je moet er niet aan denken dat Lindbergh gewonnen zou hebben. Want hij schaamde zich er niet voor door het Nazi-regime gelauwerd te worden.

Militair getuigde de oproep van Roosevelt van optimistische durf. In mei 1940, toen Duitsland ons land binnenviel, was de krijgsmacht van de Verenigde Staten kleiner dan die van Nederland. Pas in de jaren daarna, vooral na Pearl Harbour, ontwikkelde Amerika zich tot de grootste militaire macht in de wereld, tot het 'Arsenaal van de Democratie'. De gigantische economische en militair-industriële prestatie die de Verenigde Staten in de jaren '41 – '45 heeft geleverd, kan slechts bewondering oproepen.

Maar opmerkelijk was bovenal dat hij in zijn 'State of the Union' niet opriep om te strijden tégen iets. Integendeel, hij riep Amerika en de bondgenoten op om te strijden vóór iets, namelijk vóór het herstel van de democratische waarden, kernachtig geformuleerd als het herstel van de 'Four Freedoms'. Er was geen sprake van haat tegenover haat. Geen uitspraken als “We want them dead or alive”. Geen stigma’s van de “Axes of Evil”, maar een terugkeer naar de menselijke waardigheid werd centraal gesteld, uitgedrukt in het herstel van de vier essentiële vrijheden van de mens:

• de Vrijheid van meningsuiting

• de Vrijheid van godsdienst

• de Vrijwaring van gebrek, en

• de Vrijwaring van angst.

Deze vrijheden zijn, ieder voor zich, van eminent belang. Maar zij dienen wel in samenhang te worden gezien. Immers, wat deert het mij als ik de immateriële vrijheden van godsdienst en meningsuiting bezit, terwijl het mij aan alles ontbreekt of terwijl ik, op welke wijze dan ook, bedreigd word? Of omgekeerd, wat deert het mij als ik materieel weinig te klagen heb, maar mij niet in vrijheid kan uiten en ontplooien?

De boodschap van Roosevelt ontleende een enorme kracht aan zijn eenvoud. Het was een boodschap die miljoenen Amerikanen heeft weten te motiveren om, zonodig, het grootste offer te brengen dat van mensen gevraagd kan worden. En mede dankzij deze boodschap ontwikkelde Amerika zich in die oorlogsjaren, ik zei het al, tot het 'Arsenaal van de Democratie'. Een arsenaal, dat de menskracht en de middelen kon en wilde opbrengen om de democratische vrijheden in Europa te herstellen. Uit de geschiedenis is bekend dat de formulering van de vier vrijheden van Roosevelt zelf afkomstig is en niet van een geroutineerde tekstschrijver.

Op de nieuwjaarsdag van 1941, zittend in zijn beroemde schommelstoel, dicteerde Roosevelt de Four Freedoms als slottekst van zijn State of the Union.

Zijn “State of the Union” is overigens in zijn geheel interessant om te lezen. Het intellectuele gehalte met verwijzingen naar de historie zou vandaag onacceptabel zijn. Het illustreert dat ondanks het verhoogde opleidingsniveau van de laatste tientallen jaren de communicatie omgekeerd evenredig versimpeld is. Onder invloed van het concept van commerciële wervingscommunicatie introduceren we ook in de politiek het “Jip en Janneke” taalgebruik om luie toehoorders te 'pleasen'.

Met zijn doorwrochte toespraak als ondersteuning, versterkte Roosevelt als het ware de Four Freedoms als een helder en eenvoudig concept.

In het dictaat van Roosevelt op die nieuwjaarsdag is nauwelijks meer iets veranderd. Ook niet na tegenwerpingen van zijn medewerkers, over de zinsnede 'everywhere in the world', die hij aan iedere 'freedom' had toegevoegd.

Met die toevoeging wilde hij juist aangeven, dat de door hem genoemde vrijheden uitstegen boven allerlei ideologieën en filosofieën over de betekenis van de staat. Die hadden immers geleid tot nationalistisch gekleurde staatssystemen, waarin de rechten van de mens zonodig ondergeschikt werden gemaakt aan het nationale belang. Tegelijkertijd wilde hij met deze toevoeging het Amerikaanse volk oproepen ook verantwoordelijkheid te dragen voor de rechten van de mensen buiten de eigen grenzen. Vanuit deze gedachte is het duidelijk waarom Roosevelt een groot voorstander van de Verenigde Naties was.

De expliciete toevoeging “everywhere in the world” inspireerde Mandela jaren later om zijn strijd voort te zetten, zoals blijkt uit zijn dagboek “Long walk to Freedom”. Ook andere leiders in de voormalige koloniën hebben aan de Four Freedoms een universele betekenis gegeven die verder strekte dan de bevrijding van het bezette Europa.

In de jaren na het uitspreken van zijn rede is Roosevelt erin geslaagd 'zijn' Four Freedoms geaccepteerd te krijgen als grondslag voor de mensenrechten in de gehele wereld.

Zo werden ze in nagenoeg gelijke bewoordingen opgenomen in het Atlantic Charter, een intentieverklaring van de Verenigde Staten en Engeland tot onderlinge steun, die hij samen met Winston Churchill in augustus 1941 ondertekende als basis voor de gezamenlijke strijd voor de bevrijding van Europa. Voortbouwend op het idee van het Amerikaanse 'Arsenaal van de Democratie' zei Churchill : 'Give us the tools, we do the job'.

Opvallend is wel dat in het Atlantic Charter de materiële vrijheden expliciet worden genoemd, maar niet de immateriële. En ook de toevoeging “everywhere in the world” wordt niet vermeld. Hier komt vermoedelijk het verschil van inzicht tussen Roosevelt en Churchill tot uitdrukking over de dekolonisatie na het beëindigen van de oorlog. Voor Roosevelt was de dekolonisatie gewenst, voor Churchill was het een afschuwelijke gedachte.

De passage in het Atlantic Charter “They respect the right of all people to choose the form of government under which they will live; and they wish to see sovereign rights and self- government restored to those who have been forcily deprived of them” had voor Churchill slechts betrekking op de bezette gebieden in Europa. Roosevelt gaf er een bredere betekenis aan met “everywhere in the world”.

De Four Freedoms werden in april 1945 opgenomen in het Handvest van de Verenigde Naties.

Na de dood van Roosevelt werden de Four Freedoms door de inspanningen van zijn vrouw Eleanor, als voorzitter van de commissie voor de mensenrechten van de Verenigde Naties, als preambule verwerkt in de Algemene verklaring van de universele rechten van de mens, die op 10 december 1948 door de Verenigde Naties werd aangenomen.

De Four Freedoms, en in het bijzonder de vrijheid van meningsuiting en vrijheid van religie, worden nog al eens als culturele opvattingen van het Westen gezien.

De opname van de Four Freedoms in de Universele Verklaring is het beste bewijs dat de Four Freedoms geen louter Westerse waarden zijn, maar geldig zijn voor de gehele wereld. Dat gold voor de voormalige communistische wereld en, als het gaat om de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van godsdienst, zeer actueel, geldt dat ook voor de wereld van de Islam.

Als signaal, dat we moeten blijven strijden voor de essentiële vrijheden van ieder mens, worden jaarlijks Four Freedoms Awards uitgereikt. De Awards worden uitgereikt aan personen of organisaties, die zich op mondiaal niveau hebben ingezet voor het beschermen of het verwerven van de vrijheid van de mens, waar ook ter wereld.

Het is een traditie, waarmee het Franklin and Eleanor Roosevelt Institute in New York in 1950 is begonnen.

Vanaf 1982 vindt de uitreiking in internationaal verband plaats, in samenwerking met de Roosevelt Stichting in Zeeland. De uitreiking van de Four Freedoms Awards vindt vanaf dat jaar beurtelings plaats in Hydepark (New York) en Middelburg.

Waarom vanaf 1982? In dat jaar werden de 200-jarige diplomatieke betrekkingen tussen Nederland en de Verenigde Staten gevierd. Nederland was de eerste staat die de jonge Amerikaanse natie erkende. En het leek de Amerikaanse Roosevelt Foundation een goede gedachte de FFA-ceremonie, om dit te vieren, in de provincie te laten plaats vinden waar de voorouders van de Roosevelts hun oorsprong hadden. In hun ogen was dat Zeeland, een opvatting die sterk gepromoot is onder de bezielende invloed van de voorzitter van de Roosevelt Foundation Bill van den Heuvel, ook een Amerikaan met Zeeuwse roots. De voorouders van Roosevelt waren afkomstig uit Oud-Vossemeer op het Zeeuwse Tholen.

Ik moet nog eens nagaan hoe de discussie zich in 1982 in het college van GS heeft voltrokken. Ook in Zeeland zijn gevoelens van Anti-Amerikanisme niet onbekend. Er zal wel enige bestuurlijke massage nodig zijn geweest.

Hoe dan ook, dankzij Commissaris van de Koningin, Kees Boertien, is de FFA naar Zeeland gekomen, en dankzij Arend de Ru is de FFA in Zeeland gebleven, want de ceremonie in 1982 is de Amerikanen zo goed bevallen dat de alternerende traditie wordt voortgezet. Ook na het overlijden van de beide founding fathers is met de Amerikanen de continuïteit bezegeld. In 2006 vieren we 25 jaar Roosevelt-samenwerking.

De lijst van laureaten die in deze periode is opgebouwd, is een afspiegeling van de vele terreinen waarop de strijd voor de vrijheid zich heeft afgespeeld en nóg afspeelt. Naast prinses Juliana, die de Four Freedoms Award in 1982 ontving, werden in Middelburg onder meer Awards uitgereikt aan: Beyers Naudé, Olof Palme, Vaclav Havel, Simon Wiesenthal, Jan Tinbergen, the Dalai Lama, Artsen zonder grenzen, de Spaanse Koning, Shimon Peres, bisschop Tutu, Gro Harlem Brundtland en Nelson Mandela.

Op 8 mei 2004 werd in Middelburg de Four Freedoms Award uitgereikt aan Kofi Annan, de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties. Lennart Meri, de vorige week overleden voormalige president van Estland, ontving op die dag de Award voor de vrijheid van meningsuiting.

Sari Nusseibeh, de Palestijnse professor die non-violence bepleit en daarmee onacceptabel dreigt te worden voor beide zijden van het Palestijns-Israëlische conflict, kreeg op 8 mei de Award voor de vrijheid van godsdienst uitgereikt. Tijdens een recente waarnemingsmissie in Jeruzalem had ik de eer met hem van gedachten te wisselen over de interpretatie van de afgelopen Palestijnse verkiezingen.

Max Kohnstamm, Europapromotor van het eerste uur, ontving de Award voor de vrijwaring van angst. Sinds tijden was er in 2004 weer een Nederlandse laureaat.

En tot slot, ontving Magguie Barankitse uit Burundi, verantwoordelijk voor Maison Shalom waar 10.000 kinderen, wees geworden als gevolg van de rassengenocide en het conflict van de Hutu’s en Tutsi’s, de Award voor de vrijwaring van gebrek.

Het was de eerste keer dat ik mij bij een FFA-ceremonie gegeneerd voelde. Een Award geven aan een fantastische vrouw die in de meest erbarmelijke omstandigheden groots werk verricht is een goede zaak. Maar haar daarna met lege handen uitwuiven, deed mij pijn. Bij andere laureaten is dat geen punt maar in dit geval vond ik het onacceptabel.

Ik ben dan ook blij dat ik verschillende partijen bijeen heb kunnen brengen, - Unicef, Aqua for All ( Een NGO voor drinkwaterprojecten, waarvan ik voorzitter mag zijn), de Waterschapsbank, Delta, en de Roosevelt Stichting – om €400.000 bijeen te leggen, teneinde voor Maison Shalom de drinkwatervoorziening en het sanitair op orde te brengen.

Dames en heren

Op 13 mei 2006 zullen wederom Four Freedoms Awards worden uitgereikt, en wel aan:

Dr. Mohamed ElBaradei, de Egyptische directeur-generaal van het International Atomic Energy Agency. Het agentschap van de Verenigde Naties dat het militaire gebruik van atoomenergie probeert te voorkomen en dat streeft naar een zo veilig mogelijk en vreedzaam atoomenergiegebruik.

Hij kwam in het nieuws rond de discussie over de massavernietigingswapens in Irak, de nucleaire ontwikkelingen in Iran en het opruimen van de gevolgen van de ramp in Chernobyl.

Dr. ElBaradei kwam in conflict met de Verenigde Staten door zijn stellingname dat het een onwerkbaar uitgangspunt is om bepaalde landen de ontwikkeling van nucleaire wapens te verbieden en tegelijkertijd het eigen bezit van een nucleair arsenaal te verdedigen met een beroep op het beschermen van de nationale veiligheid. Na de koude oorlog werd wel gedacht dat de nucleaire dreiging was verdwenen. Wij weten nu dat dit ten onrechte was.

Aan Carlos Fuentes, Mexicaans schrijver en diplomaat, voor zijn grote inzet als voorvechter van de vrijheid van meningsuiting. Ik had nooit van hem gehoord, maar heb nu 6 boeken van zijn hand gelezen en ben gestimuleerd om het origineel van Don Quichot te lezen. Bij onze ontmoeting schudde hij mijn hand met de mededeling dat deze hand ooit de hand van Roosevelt geschud had.

Aan de internationale oecumenische Taizé gemeenschap in Frankrijk, in 1940 door broeder Roger gesticht, gericht op solidariteit en sobere levensstijl. Ook de voormalig Commissaris van de Koningin De Casembroot was een vaste bezoeker van deze gemeenschap. Zijn vrouw had er zelfs een huisje.

Aan Professor Muhammad Yunus van de Grameen Bank Bangladesh, voor zijn succesvolle initiatieven op het terrein van micro-financiering ter bevordering van ontwikkelingshulp. 2005 was het internationale jaar van het Microkrediet, een financieringsmethode die helpt armoede te verminderen, banen te creëren en kinderen naar school te laten gaan.

Kleine leningen worden tegen normale rente verstrekt, voor 94% aan vrouwen, voor winkeltjes of voor marktplaatsen, waarvan 98% wordt terugbetaald. Onze minister van Ontwikkelingssamenwerking is een groot promotor van deze methode en zo ook Prinses Maxima, die als adviseur van de Verenigde Naties het concept aanbeveelt bij bezoeken aan ontwikkelingslanden.

Ik ben dan ook trots te kunnen aankondigen dat professor Yunus, als 'founding father' van het concept van Microfinanciering op 13 mei de onderscheiding voor de vrijwaring van gebrek zal ontvangen uit handen van Prinses Maxima.

En, tot slot, aan Daw Aung San Suu Kyi uit Myanmar, het voormalige Birma, die sinds 1990 in de geest van Ghandi een geweldloze strijd voert tegen het paranoïde generaalsregime van dat land. Na de overweldigende verkiezingszege van haar partij, de National League for Democracy, is zij in 1990 door de generaals met andere partijleiders onder huisarrest geplaatst.

De FFA ceremonie wordt financieel mogelijk gemaakt door de provincie Zeeland. In 1991 meende een nieuw aangetreden college op de FFA te moeten bezuinigen. Het moet een nachtmerrie zijn geweest voor Arend de Ru. Gelukkig is het VSB-fonds ingesprongen en met financiële bijdragen van andere bedrijven is de continuïteit toen verzekerd. Na 8 jaar is de positie van de VSB overgenomen door de Postcodeloterij met beduidende aanvullingen van Delta, Citibank, AON, MeesPierson en anderen.

Dit jaar zal de uitreiking van de Four Freedoms Awards worden voorafgegaan door een aantal side events, de zogenoemde Four Freedoms Events. We hebben er met succes naar gestreefd de keuze van de laureaten maanden eerder te maken, zodat er tijd kon worden gecreëerd om bijeenkomsten te organiseren, waarin het gedachtengoed van de Four Freedoms en de achtergrond van de laureaten aan de orde konden worden gesteld.

Met medewerking van onder andere het instituut Clingendael, de Roosevelt Academy, de Hogeschool Zeeland, De Drukkerij en de PZC worden, samen met de laureaten die bereid waren eerder naar Nederland te komen, extra bijeenkomsten georganiseerd.

Op vrijdag 12 mei geeft Dr. ElBaradei een lezing in het Instituut Clingendael, met als gastheer Hans van den Broek. En medewerkers van Clingendael verzorgen, op hun beurt, een aantal gastcolleges voor onder andere studenten van de Roosevelt Academy rond de problematiek waarmee ElBaradei geconfronteerd wordt.

Wanneer Dick Leurdijk van Clingendael zijn bijdrage levert, is de Russische ambassadeur mijn gast en ik zal hem voorstellen zijn lezing over de rol van de NATO bij nucleaire dreiging bij te wonen.

Op de Hogeschool Zeeland zal, in samenwerking met de Derde Kamer, en in aanwezigheid van Professor Yunus het concept Micro-financiering nader uitgewerkt worden. Dankzij de medewerking van onder andere oud-laureaat Ruud Lubbers, Rabo Development, Citigroup, Triodos Bank en de Stichting Doen krijgen alle facetten van Microkrediet aandacht.

In onze onvolprezen Zeeuwse Bibliotheek zal Carlos Fuentes verschijnen op een bijeenkomst die samen met de Drukkerij en de PZC georganiseerd wordt. Professor Collard van de Universiteit van Gent, kenner bij uitstek van het werk van Fuentes, zal daar ook aanwezig zijn. Ook wordt de film El Gringo, naar een boek van Fuentes, vertoond in Cinecity.

En na afloop van de FFA-ceremonie zal een kerkdienst worden gehouden met de broeders van de Taizé gemeenschap en met Nederlandse jongeren die in Taizé zijn geweest of daar interesse in hebben. Eerlijk gezegd schrik ik van de verwachting van het aantal jongeren dat daar naar toe komt.

Ook zal er een fototentoonstelling over Birma komen op de bouwschotten van het Zeeuws Museum en in de loggia.

De publiciteit rond het hele gebeuren wordt georganiseerd in goede samenwerking met de PZC, Omroep Zeeland, Vrij Nederland en anderen.

De ceremonie zelf zal eveneens enigszins veranderd worden. In tegenstelling tot andere jaren, zullen meerdere presentatoren de motivatie achter de Awards voorlezen. Ik noemde al Prinses Maxima die de uitreiking aan Professor Yunus verzorgt. Daarnaast zullen onder meer Terry Waite, oud-laureaat, en Ann Roosevelt, de kleindochter van Franklin Delano Roosevelt een presentatie verzorgen.

Bij Dr. ElBaradei zal onze minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot de 'citation' uitspreken. Hij zal later in het jaar nog een lezing geven over het belang van de Four Freedoms. Ook zal er een presentatie over Micro-financiering vanuit Nederland georganiseerd worden.

En voorzover de speeches vooraf bekend zijn, zal er een Nederlandse ondertiteling komen op Omroep Zeeland. Dames en heren

Het gaat goed met de FFA. Een enthousiast team is met de organisatie van de verschillende bijeenkomsten bezig. We zijn tevreden over de medewerking die met anderen (personen en instituties) is gezocht en ik spreek het vertrouwen uit dat deze samenwerking tot goede resultaten zal leiden.

Is er dan niets te wensen over? Jawel. Ik vind de FFA nog teveel een Zeeuwse aangelegenheid met vooral Nederlandse verbindingen.

Roosevelt sprak zijn Four Freedoms toespraak niet uit om Zeeland of Nederland te bevrijden. Het ging hem om universele waarden die de landsgrenzen ontstijgen. Waarden die ook bij de Raad van Europa en de Europese Unie hoog in het vaandel worden gedragen. Ik zou daarom gelukkig zijn als we de Four Freedoms een meer Europees imago zouden kunnen geven.

De Four Freedoms zijn ook een boodschap voor Europa. Zij zijn nog steeds actueel.

Anders dan velen in 1945 na het beëindigen van de oorlog hoopten en verwachtten, worden de fundamentele rechten van de mens en de vrijheden, waar elk mens recht op heeft, nog steeds geschonden en bedreigd. In de hele wereld, ook in Europa, en ook op kleine schaal in onze eigen omgeving. De wandaden van het nazisme, die in de Tweede Wereldoorlog werden bestreden, worden nog dagelijks op grote en kleine schaal gekopieerd door overheden, groeperingen en individuen.

Roosevelt’s formulering van de Four Freedoms geldt ook vandaag nog als de meest treffende omschrijving van de essentiële verantwoordelijkheid van een overheid voor menselijk geluk en welzijn.

Ik dank u voor uw aandacht.

22-03-2006 Speech Roosevelt Four Freedoms Awards

Speech by Mr. Willem T. van Gelder on the occasion of the Franklin Delano Roosevelt Four Freedoms Awards Ceremony on October 22, 2005 at Hyde Park, New York

Distinguished laureates, ladies and gentlemen:

It is, once again, a great honor and pleasure to participate in this year’s Four Freedoms Awards ceremony in my capacity as Queen’s Commissioner in the Province of Zeeland, and in the company of a Dutch delegation.

The bonds between the Netherlands and the United States have always been strong and have their historical roots in the days of the American Revolution in the eighteenth century. President Franklin Roosevelt on many occasions expressed his warm feelings for the Dutch and the Dutch royal family. When Princess Juliana died last year, it was her special wish to have the Four Freedoms Medal, which she received in 1982, to be displayed at her funeral.

The Roosevelt Institute’s Co-chair William vanden Heuvel, who is proud of his personal Zeeland connection, and the Institute’s chair emeritus, Arthur Schlesinger, Jr., in the past two decades have provided crucial leadership for the Four Freedoms Awards ceremonies in Hyde Park and Middelburg in the Netherlands.

They have also enabled us to develop the Roosevelt Study Center into a first-rate European research and conference center on U.S. modern history and American-European relations. We are proud that in a recent assessment the high scholarly qualities of the Roosevelt Study Center have again been confirmed by the Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences.

Today’s laureates, like the laureates of previous years, show us again that President Roosevelt’s Four Freedoms are still as relevant as they were during the dark days of World War II. Last year, Magguie Barankitse received the Freedom from Want medal in Middelburg for her daring work in Maison Shalom in Burundi. Ten thousand orphans were protected and cared for in her shelters. It gives me great satisfaction to report that in the aftermath of the ceremony a number of sponsors from Zeeland made significant donations totaling half a million dollars to advance water sanitation and promote hygiene in Burundi which will be beneficial to thousands of children. This shows how the Four Freedoms can motivate the West to share their resources with those in need.

More than in previous years Fear and Want press on humanity. Also in the United States. This became clear again recently when two hurricanes hit the Southern United States. Since the province of Zeeland knows from its own experience in the winter of 1953, what it means to be surprised by a flood, to be evacuated, and to be deprived of all worldly possessions, it greatly sympathizes with the American victims. In the Netherlands this disaster led to a grand Delta project which liberated the Zeelanders from their fear of the sea and brought prosperity as a result. We hope that the inhabitants of Louisiana, Mississippi and Texas will similarly recover and that the federal and state governments are prepared to make the longterm investments that are needed to help reduce the chances of future catastrophes. It might be a good thing for the current Bush-administration to study FDR’s record of the Tennessee Valley Authority. Whether at home or abroad, the legacy of America’s thirty-second president deserves to be honored. And it does spread. Last month I heard a governor of a South Siberian province recite the Four Freedoms in his fight against poverty and for democracy. The people of Zeeland salute you and are as committed to Roosevelt’s Four Freedoms as you are, realizing, as Franklin Roosevelt said, that “to that high concept there can be no end, save victory.” Thank you.

22-10-2005 Speech by Mr. Willem T. van Gelder

On the occasion of the Franklin Delano Roosevelt Four Freedoms Awards

Distinguished laureates, ladies and gentlemen:

From 1983 on a delegation from the Province of Zeeland in the Netherlands has attended the presentation of the Four Freedoms Awards in the United States. It is a great honor and pleasure, in my capacity as Queen’s Commissioner in the Province of Zeeland, to be able to participate in this year’s ceremony with another Dutch delegation. I am happy to report to you that in this month of November the Province of Zeeland on several occasions commemorates the liberation of parts of Zeeland in the fall of 1944 by American, Canadian and Polish troops. Their brave actions liberated the Zeeland population from brutal Nazi occupation. Not only the older people who vividly remember the dark war years, participate in these memorial ceremonies, but an increasing number of youngsters. Also for this new generation the meaning of freedom, so eloquently expressed by President Roosevelt in 1941, has become important in their lives.

The bonds between the Netherlands and the United States are strong and date from the days of the American Revolution in the eighteenth century. President Franklin Roosevelt had a particularly warm feeling for the country of his ancestors. This was clearly expressed in his friendship with Queen Wilhelmina and Princess Juliana during World War II and his being the proud godfather of Juliana’s third daughter, Princess Margriet. It was Princess Juliana, she is ninety-four now, to whom the first international Four Freedoms Award was presented in 1982 in Zeeland’s capital city of Middelburg. That occasion marked the beginning of a warm transatlantic cooperation between the Franklin and Eleanor Roosevelt Institute and the Provincial Government of Zeeland.

Over the past two decades Roosevelt Institute’s co-chair William vanden Heuvel, himself a son of Zeeland, and the Institute’s chair emeritus, Arthur Schlesinger, Jr., were instrumental in sustaining the Four Freedoms Awards ceremonies every even-numbered year in Middelburg, Zeeland. Both American friends also served as the Founding Fathers and steadfast supporters of the Roosevelt Study Center: a unique and in Europe by now well-known research, documentation and conference center on U.S. modern history and American-European relations which is affiliated with the Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences.

I am very pleased to be here, not only to underline the value of our longstanding transatlantic friendship but also of the importance of President Roosevelt’s concept of the Four Freedoms in today’s world. Though we all know that FDR’s Four Freedoms are violated, day after day, in every corner of the globe, it is necessary that we are reminded, again and again, of the relevance of Roosevelt’s Four Freedoms. Today’s wonderful laureates show us that President Roosevelt’s spirit and idealism is still very much alive and they remind us that we should continue to fight for a better world; a world in which all people are free to express themselves, to worship, to live free from want and free from fear.

Using my own freedom of speech and expression at this ceremony, let me express my concern about U.S. foreign policy in the last year which has shown a diminished respect for the United Nations and a reduced willingness to cooperate with and listen to long time allies. With many Europeans I hope for a return of FDR’s spirit in the White House. The world has become a global village and we need each other. No one realized this more than America’s thirty- second president. The people of Zeeland salute you all and we join you in that fight for a better world, realizing, as Franklin Roosevelt said, that “to that high concept there can be no end, save victory.” Thank you.

15-11-2003

Geschiedenis (algemeen) De paradox van "Zee-Land"

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, bij de opening van Terra Maris. 18 mei 2006.

Dames en heren,

De opening van een museum voor natuur en landschap met de naam Terra Maris is een prachtige gelegenheid om wat nader in te gaan op de manier waarop in Zeeland in de loop der tijd is aangekeken tegen de eigen leefomgeving, en dan met name tegen de relatie met het water.

Meer inzicht in die relatie is nodig om de vele noodzakelijke beslissingen op het terrein van water en land in Zeeland op een evenwichtige en volwaardige wijze te laten plaats vinden. Beslissingen die dankzij dit inzicht minder belast zullen worden door emotionele en vooringenomen standpunten. Een reëel inzicht in het verleden moet ons verlossen van de belemmerende last van het zogenaamd gemeenschappelijk beleefde verleden.

Ik heb zojuist een honderd jaar oude kaart onthuld die meer water in Zeeland laat zien dan vandaag de dag. Als die kaart twee jaar ouder was geweest zou de Hedwigepolder als water zijn weergegeven. Het geeft aan dat enige historische nuance niet zou misstaan bij diegenen die zich op de historische gronden keren tegen veranderingen in ons nieuwe water- en kustbeheer.

Terra Maris: land van de zee, land uit de zee, kortom Zeeland. Een naam, die een paradox inhoudt. De onderdelen zijn tegenstrijdig: het is immers òf land òf zee. Tegelijkertijd zijn zij ook onlosmakelijk verbonden: land en zee zijn complementair en zijn samen alles. Het is als het Aziatische Ying-Yang begrip dat de eenheid der tegendelen uitdrukt.

Opvallend is dat velen deze tegenstelling, dit contrast, als een verrijking ervaren. In de beeldende kunst, de literatuur en de muziek is de ontmoeting van Zee en Land - de Kust - een inspiratiebron voor talloze creatieve artistieke uitingen. Ook vindt op dit grensvlak van land en water veel van onze economische welvaart zijn oorsprong. De recreant, de toerist zoekt op dit grensvlak van zilt en zoet zijn ontspanning.

Aan de andere kant zijn er ook mensen die het contrast van zee en land negatief ervaren en die deze tegenstelling zelfs als een bedreiging beleven.

De naam Zeeland omvat in de samenstellende delen van water en land dus strijd èn samenhang. En daarmee weerspiegelt de naam van dit gewest exact de houding van zijn bewoners door de eeuwen heen: door en door verbonden met de zee en tegelijkertijd met een grote weerstand, zelfs vrees ervoor.

De bloeitijd van Zeeland, de Gouden Eeuw, was te danken aan de handel over zee, die berustte op de strategische ligging aan zee en de vele havens aan de deltawateren. De handel bracht grote rijkdom, de Zeeuwse steden ademen dankzij de koopmanshuizen nu nog een grote voornaamheid uit en de vele pakhuizen en hun exotische namen geven aan waar de welvaart vandaan kwam. Zeeland was naar buiten gericht, kosmopolitisch, dynamisch en avontuurlijk. En de blik was zeewaarts gericht.

De economische welvaart was gerelateerd aan zee-activiteiten. De stad had een bondgenootschap met de zee. Maar de welvaart op het platteland bleef achter en was dienstbaar en volgend aan de stedelijke en zeegebonden welvaart. De overal in de wereld aanwezige tegenstelling tussen stad en platteland liep in de Zeeuwse situatie parallel met de tegenstelling zee en land. De tegenstellingen versterkten elkaar en dat komt tot op de huidige dag tot uiting.

De Zeeuwse helden waren zeehelden, met Michiel de Ruiter als onbetwistbaar icoon van vermetelheid en ondernemersschap. Dus ook in de geschiedenisbeleving van dit gewest wordt aan de zee-gerelateerde activiteiten een extra betekenis toegekend. Dat moet voor landgeoriënteerde bewoners van deze regio een gruwel zijn.

Zelfs in het Zeeuwse volkslied is die zilte (over)waardering aanwezig. Fier en trots wordt er verwezen naar onze zeehelden. De welvaart die landsman's vlijt bekroont wordt weliswaar bezongen op de nieuwjaarsreceptie van de Commissaris van de Koningin maar in de versie van het Zeeuwse volkslied in de Zeeuwse Encyclopedie zult u zelfs die verwijzing naar de landgebonden activiteiten niet aantreffen. Het in 1919 geïntroduceerde Zeeuws volkslied ter versterking van onze regionale identiteit spreekt over "en welvaart noeste vlijt bekroont" in latere versies wordt dat als geste aan de landbouw "en welvaart landsman's vlijt bekroont". Of Zeeuwse landbouwers dit vandaag de dag met volle overgave kunnen zingen valt sterk te betwijfelen.

Maar het tij in de geschiedenis verliep, de havens verzanden, het economische en politieke centrum verschoof en de handel zakte in. En Zeeland werd vooral een landbouwgewest. Meer naar binnen gekeerd, met de rug naar het water, sterk grondgebonden en met de vaste continuïteit van de jaarlijkse cyclus van het groeien der gewassen. Het water, de verbinding naar de economische interessante buitenwereld, werd een barrière. Het werd zelfs een verdedigingslinie waarachter Zeeland zich in een vrijwillig gekozen isolement terugtrok. In ons isolement ligt onze landgeoriënteerde kracht, moet men gedacht hebben, en de landbouwvoormannen waren in het Zeeland van vijftig jaar geleden de onbestreden leiders. Met de rug naar de zee waande men zich als Napoleon in Frankrijk.

Water werd alleen maar de vijand. De zee was bedreigend en een bron van rampspoed, van "kwade Elisabeth-zaterdag" tot 1953. Een enorme reeks van kleinere en grotere overstromingen met een dramatisch verlies aan levens en aan grond tot gevolg.

De vanuit verschillende overwegingen negatieve houding jegens het water kreeg als het ware een kristallisatiepunt in de dodelijke zee. Een allesvernietigende Vishnoe-achtige goddelijkheid. De zee was er om bestreden te worden en waar mogelijk ingepolderd te worden: van zee naar land, en later om afgedamd te worden tot zoetwaterbekkens voor de landbouw. En ook binnenlands was water altijd synoniem aan problemen: ongezond, moerassig onland in de poelgebieden, verzilting, wateroverlast. Via ruilverkavelingen en drainage werd het water ook binnendijks getemd en beheerst.

Na de Deltawerken en de bijna totale herverkaveling van de polders leek eind jaren zeventig het water als vijand verslagen. Met de Deltawerken zou de zee volledig worden buiten gesloten. Men kon met een gerust hart die verderfelijke zee de rug toe keren. De onverzoenlijke land-zee relatie zou met de overwinning van het land door de Deltawerken volledig worden bezegeld. Volledig? Het ontstaan van de Oosterscheldekering sloeg een bres in die absolute benadering. De zee bleef toch een onbelemmerde toegang tot in het hart van de Zeeuwse regio behouden. De emotionele reacties op die 'aanslag' zijn m.i. nog onvoldoende geanalyseerd, maar zij vinden wel hun doorwerking in de weerstand tegen hedendaagse plannen voor kustbeheer. De argumenten van toen worden nu zelfs herhaald. De weerstand van nu kan deels worden verklaard uit het verlies van toen. Dat nooit weer. De open Oosterscheldekering toont dat ook destijds de economische en maatschappelijke belangen verschoven. De verhouding zee en land was aan een herijking toe. Het belang van de puur op productie gerichte landbouw nam af, de recreatie en vooral watersport nam toe en de schoonheid van de onderwaterwereld werd door vele duikers ontdekt.

En het temmen van het water, buitendijks en binnendijks, bleek onverwachte en ongewenste bijverschijnselen op te leveren en op veel plekken de kwaliteit van natuur en landschap ernstig aangetast te hebben. Wonen, werken en recreëren vroegen steeds meer om een fraaie en meer natuurlijke waterrijke leefomgeving. En daarmee kwam een herwaardering van het water in Zeeland weer in beeld, maar nu wel vanuit de comfortabele positie van deltaveiligheid.

En de traditionele economische activiteiten van de laatste honderd jaar waren weliswaar sterk landgebonden, maar de nieuwe economische activiteiten, de industrialisatie na 1970, zijn alleen maar tot ontwikkeling gekomen dankzij de ligging aan diep zeewater. Ook de explosieve toeristische ontwikkeling is er dankzij de zee. Aan, in, op en zelfs onder water geniet de toerist van het zilte water in Zeeland.

Bekende tegenstellingen tussen traditie en moderniteit, landbouw versus toerisme lopen in Zeeland parallel met de tegenstelling zee versus land. Die tegenstellingen versterken elkaar en dat komt tot uiting in veel discussies die met het water in Zeeland te maken hebben en evenzovele weerstanden tegen een normale acceptatie van de betekenis van en de omgang met het water.

Het is niet zo vreemd dat de zogenoemde traditionele, en in feite landgebonden Zeeuwen zich tegen de zee, tegen het water keren. Maar het is eveneens een gegeven dat andere 'delen' van Zeeland vanwege het water naar Zeeland zijn gekomen. Zoals watersportminnende 'captains of industry' of zoals werkenden in de, in omvang groeiende, maritieme sector van Zeeland.

De 'Zee' van Zee-land was en is en zal dus altijd dominant aanwezig zijn. De weerstand daartegen eveneens, althans in een aantal kringen.

De samenhang van de deltawateren werd herontdekt in de Integrale Visie Deltawateren. De ontwikkeling van natte binnendijkse Zeeuwse natuur, zoals in het Plan Tureluur, zorgt voor het gestage herstel van een duurzame ecologische hoofdstructuur in onze provincie. Water blijkt de drager te zijn van de ecologische processen. En ook economisch lijkt het water meer kansen te bieden, bijvoorbeeld voor een vernieuwing van de visserij en zilte perspectieven voor de landbouw.

Door de eeuwen heen zien we dus een verschuiving in de houding ten opzichte van het water. Zeker in dit museum zal goed te zien zijn, dat de opvattingen in de loop der tijd steeds veranderen.

Een technocratische benadering, louter gericht op beheersing, wordt steeds meer vervangen door een aanpak, die meelift met de natuurlijke processen.

Statische beelden worden dynamischer. Ook hier beleven we een parallelschakeling van verandering van maatschappelijke inzichten die jammer genoeg de zee-land verhouding extra negatief belasten. Negatief voor diegenen die verandering van inzicht als een bedreiging ervaren en die daarmee bij nieuwe inzichten aan de andere kant van de lijn staan. Statische beelden zijn nu eenmaal gemakkelijker te accepteren dan dynamische. Het zou te ver voeren om dat psychologisch te verklaren maar (schijn)zekerheid biedt nu eenmaal gevoelsmatig meer vertrouwen dan een mogelijke verandering. Een harde betonnen kustverdediging wordt daardoor eerder vertrouwd dan een kustbeheer gebaseerd op de (dynamische) zandsuppletie. De verwerping 25 jaar geleden van deze "softe" kustverdediging van zandsuppletie roept associaties op met de ontpolderingsdiscussies van vandaag. Natuurlijk, we zijn sinds 1933 met de totstandkoming van de Afsluitdijk opgevoed met de zegepraal van de technocratische oplossingen, en we zijn wellicht onbewust beton- fetisjisten geworden. Maar het zijn wel oplossingen van, inmiddels, tientallen jaren geleden.

Het getuigt van wijsheid als men open staat voor gewijzigde inzichten en veranderingen wil accepteren. Zo moeten we ook beseffen dat de traditionele tegenstelling van natuur versus landbouwproductie een nieuwe inkleuring heeft gekregen met de introductie van maritieme natuur. Het besef dat onze maritieme omgeving ongekende kwaliteiten vertegenwoordigt, is jammer genoeg nog maar van recente datum. De zee is veel meer dan een dumpplaats voor problemen op het land. De zee vertegenwoordigt een eigen intrinsieke waarde.

We weten nog maar weinig van de oceanen en de zeeën. Het is jammer dat we in de exploratie van onze omgeving relatief zo veel geld hebben uitgegeven om de ruimte te onderzoeken, terwijl we nog zo weinig weten van onze blauwe omgeving, de oceaan ,de zee.

Er zijn veel veranderingen in denken nodig. Veranderingen die niet langer als bedreiging gevoeld worden,maar juist kansen bieden. Kansen op de grens van land en water. Op die grens biedt Zeeland met 700 kilometer kust, ongekende mogelijkheden en nieuwe kansen voor de economie, voedselproductie, recreatie en cultuur, zoals o.a. jaarlijks blijkt bij het Zeeland Nazomer Festival met zijn bijzondere aan water gebonden locaties.

Uit een recent onderzoek van het Bureau voor Toerisme Zeeland (BTZ) onder de naam van "Het beeld van Zeeland" komt prominent naar voren, dat het meest bepalend voor de beleving van Zeeland het kustgevoel is, de zee, het zonlicht op het water, rust en ruimte, een gevoel van oneindigheid en de associatie met "vrijheid".

Het mag duidelijk zijn, de herwaardering van het water is een feit en de paradox van Zee- land lijkt opgeheven: met name de ontmoeting van zee en land, het kustgevoel wordt hoog gewaardeerd.

Wanneer velen dat gevoel zo positief ervaren, wie is er dan nog tegen?? Dit sluit natuurlijk prachtig aan bij het thema van dit nieuwe museum, niet voor niets Terra Maris geheten, waar natuur en landschap van Zeeland belicht worden vanuit het verleden, het heden en de toekomst.

Ik hoop dat ook hier weer geldt dat inzicht in het verleden leidt tot de juiste waardering van wat Zeeland ons nu te bieden heeft en tot een ontwikkeling die ook in de toekomst recht doet aan de specifiek Zeeuwse kwaliteiten van land en water. Ik hoop dat dit vernieuwde inzicht de weerstand tegen veranderingen in Zeeland zal verminderen. De toekomst van Zeeland is sterk afhankelijk van de mate waarin innovatie en verandering zullen worden geaccepteerd. We zullen aandacht moeten geven aan de op stereotiepe gedachten gebaseerde weerstanden.

Uitspraken dat die weerstanden wel vanzelf "uitsterven" verwerp ik. Ik verwerp ze omdat ik de andersdenkenden serieus wil nemen en ik in een voortdurende discussie verandering wil mogelijk maken.

Het inzicht in het verleden zal de noodzakelijke transitie mogelijk moeten maken. Met respect voor de andersdenkenden, maar ook vanuit het besef dat zonder veranderde visie ons gemeenschappelijk welzijn nimmer tot stand zou zijn gekomen. Ik wens Stichting Het Zeeuws landschap dan ook heel veel succes met dit bijzonder waardevolle op transitie gerichte initiatief.

18-05-2006 De afscheiding van België: een botsing tussen ratio en emotie

Toespraak van de Commissaris van de Koningin in de provincie Zeeland, drs. W.T. van Gelder, ter gelegenheid van de uitreiking van de Zeeuwse boekenprijs. Gent, 28 oktober 2005.

Dames en heren,

Nauwelijks is er een betere plek denkbaar voor de uitreiking van een boekenprijs dan een museum voor actuele kunst. Het is op plekken als deze waar het werk van de moderne kunstenaar een podium wordt geboden, waar het wordt bekritiseerd en waar het eer wordt betoond. En net als het museum, dient ook de boekenprijs als een uithangbord en stimulans voor dat werk.

Dit gezegd hebbende, is het met enige terughoudendheid dat ik u uitnodig om dit podium voor de moderne kunst voor een moment te verlaten.

Ik neem u mee naar het even verderop gelegen stadhuis om een wat meer klassiek werk te bekijken. Om precies te zijn gaat het om een schilderij van de Antwerpse schilder Mathias van Bree (1773-1839) dat daar in de troonzaal hangt. Het stelt een episode voor uit de woelige 16e eeuwse geschiedenis van de stad Gent onder het calvinistische bewind. Centraal afgebeeld staat Willem van Oranje, die Jan van Hembyse en andere leden van de calvinistische partij vraagt om de vrijlating van de katholieken die tegen de bepalingen van de Pacificatie van Gent (1576) waren opgesloten.

Van Bree heeft dit schilderij in 1819 gemaakt in opdracht van Koning Willem I, die het op zijn beurt aan de stad Gent heeft geschonken.

Dames en heren,

Waarom dit uitstapje, zult u zeggen. U zit hier toch prima?

Ik kan u dan natuurlijk vertellen dat het een prachtig schilderij is, maar daar gaat het me niet om. Bovendien zult u, kunstminnend als u bent, terecht kunnen opmerken dat u voor kunst het pand niet hoeft te verlaten. U zit tenslotte in het Stedelijk Museum voor Actuele Kunst. Nee, het gaat me om de voorstelling op het schilderij én om de reden waarom Koning Willem I het schilderij aan de stad Gent heeft geschonken.

Het schilderij vertelt ons een verhaal van ratio en rauwe emotie, van ogenschijnlijk gezond verstand en verhitte gemoederen. En van de botsing tussen die twee. Het is een thema dat de schrijvers onder ons ongetwijfeld zal aanspreken. Zij bedienen zich immers bij uitstek van een medium waarin ratio en emotie elkaar in een symbiose proberen te vinden, of in ieder geval met elkaar worden geconfronteerd.

Voor een goed begrip, moet ik u eerst enige historische context geven. In het jaar dat het schilderij door Van Bree werd gemaakt, was het Verenigd Koninkrijk een paar jaar onderweg. De samenvoeging van de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden vier jaar eerder, in 1815, is vaak een ‘verstandshuwelijk’ genoemd. Ik zou echter liever spreken van een ‘gearrangeerd huwelijk’. Het waren namelijk de grote mogendheden van die tijd, die de echtelieden bij elkaar brachten. Er leek geen liefde in het spel. Er was veeleer sprake van een rationeel, machtspolitiek besluit.

En natuurlijk, ook gearrangeerde huwelijken kunnen werken. In dit geval weten wij echter dat daarvan geen sprake was. Slechts vijftien jaar zou de verbintenis standhouden. Tot 1830. Het zou weliswaar nog 9 jaar duren totdat ook Koning Willem I dit wilde inzien, maar dat verhindert niet dat België dit jaar haar 175-jarige onafhankelijkheid herdenkt.

Ik kan u vertellen dat het reeds bij de ondertekening van de huwelijksakte mis ging. In de grondwet van het nieuwe koninkrijk was opgenomen dat de vorst lid van de protestantse Kerk moest zijn en dat de rooms-katholieke Kerk gelijk was aan andere kerken. Nu weten wij allemaal wie er tussen twee geloven op één kussen slaapt, dus dit voorspelde weinig goeds.

Dat bleek ook wel toen de bisschop van Gent de eed op de grondwet verbood en zelfs zo ver ging de voorspoedige bevalling van de baby van Anna Paulowna, de schoondochter van de Koning, te verbieden.

Door een ernstige manipulatie van de stemuitslag, die bekend zou komen te staan als de ‘arithmetique hollandaise’, zou de grondwet er wel komen. Het huwelijk was daarmee officieel, maar al beladen met een negatieve emotionele last die de beide echtelieden steeds verder uit elkaar zou drijven.

Terug naar het schilderij van Van Bree. Ook hier zijn wij, in zekere zin, getuige van huwelijksproblemen. De gebeurtenis die is afgebeeld speelt zich af op 2 december 1578, 2 jaar na de Pacificatie van Gent.

Met die pacificatie hadden de Nederlanden zich verenigd in hun verzet tegen de Spanjaarden. Het was eveneens, in essentie, een op een basis van rationele argumenten tot stand gekomen verbond.

De Spaanse Furie had zojuist huisgehouden in Antwerpen, waarbij 8.000 inwoners van de stad de dood vonden en duizenden gebouwen in vlammen op gingen. Het gezond verstand dicteerde daarom dat de Spaanse troepen een halt werd toegeroepen.

Maar bij de ondertekening van de pacificatie werden de godsdienstige gevoeligheden en tegenstellingen genegeerd. De parallelen met de grondwet van 1815 zijn verrassend.

Al gauw laaiden de emoties hoog op. In Gent namen de calvinisten de macht over en sloten zij hun belangrijkste katholieke tegenstanders op. Tegelijkertijd konden de zuidelijke heren en kerkvorsten, over het algemeen goed katholiek, de toenemende invloed van de calvinisten maar moeilijk verkroppen.

Op het schilderij van Van Bree zien wij Willem van Oranje nog een poging doen om de gemoederen tot bedaren te brengen. Maar zijn pleidooi voor verdraagzaamheid en matiging zou uiteindelijk zonder resultaat blijven. Zoals zo vaak in de politiek, zou de emotie het winnen van de ratio. De voort durende religieuze onenigheid bleef de gemoederen verhitten, en leidde er mede toe dat de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden bijna tweeënhalve eeuw lang gescheiden wegen zouden bewandelen.

Wij kunnen ons gevoeglijk afvragen waarom Koning Willem I dan toch dit schilderij door Van Bree heeft laten maken en aan de stad Gent heeft geschonken.

Het schilderij toont ons immers (het begin van) de mislukking van een eerdere gezamenlijke onderneming van de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden. Misschien heeft hij willen waarschuwen voor een herhaling van die geschiedenis, waaronder immers vooral de Zuidelijke Nederlanden te lijden hebben gehad. En ongetwijfeld heeft hij dezelfde boodschap van matiging en verdraagzaamheid willen verkondigen als zijn voorvader.

Maar Willem I stond met de vereniging van Zuid en Noord voor een uitdaging, die om meer vroeg dan rationele argumenten.

De Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden waren tweeënhalve eeuw van elkaar gescheiden geweest. De religieuze verdeeldheid was, althans in geografische zin, nu nog scherper afgetekend. En er waren in deze periode ook tegenstellingen gegroeid, die hun weg vonden in cultuur-historisch bepaalde vooroordelen en botsende lokale, economische belangen.

U zult het met mij eens zijn, dit was, al met al, geen goede uitgangspositie voor een succesvol huwelijk. Door de verschillende economische belangen ontstond er bijvoorbeeld al snel onenigheid over het huishoudboekje van de jonge staat. Waar de Zuidelijke Nederlanden gebaat waren bij de heffing van tarieven om hun industrie te beschermen, had het Noorden juist belang bij vrije handel.

Daarnaast waren er irreële, maar historisch verklaarbare, beelden van elkaar gegroeid, die evenmin goede vooruitzichten boden voor een effectieve, laat staan liefdevolle, consumptie van de echtverbintenis.

Het zijn beelden die nog steeds actueel zijn. In het boek België- Nederland. Verschil moet er zijn worden zij treffend beschreven door de in Nederland woonachtige Belgische filosoof Paul Wouters:

“De Belg is katholiek, buigzaam, gul en kleurrijk, extravert, geurend naar wierook. De Nederlander is calvinistisch, scherp, principieel, schraperig en saai, introvert, met de geur van schoonmaakmiddel .”

Dit laatste beeld, van de zuinige Nederlander, werd op 27 september 1815 al bevestigd door het magere spektakel van de kroning van Willem I in Brussel. Zijn kroon was van verguld hout, de sierstenen waren van gekleurd glas en de leeuwen die de koninklijke mantel versierden waren van gedreven koper. Bij zijn rondrit door Brussel strooide Willem slechts met kleingeld in plaats van goudstukken, waardoor hij in de volksmond de ‘koperen koning’, ‘koning-kruidenier’ en ‘koning-krentenweger’ werd genoemd.

De handelsgeest van de Koning-koopman werd in het Noorden nog welenigszins gewaardeerd, maar in het Zuiden werd koninklijk gedrag meer geassocieerd met militaire, culturele, of desnoods amoureuze belangstelling, zeker niet met platvloerse geldschraperij.

Men mistte in het Zuiden de zwier en majesteit die men van een vorst verwachtte.

Dames en heren,

Het waren dit soort tegenstellingen en verschillen in perceptie die resulteerden in een emotioneel, laten we zeggen, gemankeerd huwelijk tussen de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden.

Zowel Willem van Oranje als Koning Willem I maakten de fout deze tegenstellingen te negeren. En zij zouden al snel leren dat hun rationele argumenten niet waren opgewassen tegen de negatieve emoties die uit die verschillen voortvloeiden. Het schilderij van Van Bree herinnert ons daaraan. Het leert ons dat hartstochten overtuigende redenaars zijn en dat de ratio het onderspit kan delven als sterke emoties, hoe irreëel ook, in het spel zijn.

De literatuur vervult in dit opzicht, denk ik, een brugfunctie. Zij geeft emoties een vehikel en duiding, waardoor het lastiger wordt om ze te negeren en in dezelfde fouten te vervallen.

Het Nederlandstalige boek heeft zo ook een belangrijke brugfunctie tussen de Vlaamse en de Zeeuwse cultuur. En de uitreiking van de Zeeuwse boekenprijs vandaag in het Stedelijk Museum voor Actuele Kunst, beschouw ik als een nieuwe pijler onder die brug.

Moesten onze voorvaderen nog balanceren op een wat wiebelige loopplank, inmiddels is er mede dankzij de literatuur een stevig verankerde verbinding tussen Nederland en België geslagen die tegen een stootje kan. Ik stel daarom voor dat wij de brug betreden en overgaan tot het doel van deze bijeenkomst. Namelijk het uitreiken en, voor de gelukkige, het in ontvangst nemen van prijzen.

Ik dank u voor uw aandacht.

28-10-2005 Speech najaarsvergadering van CDA-Middelburg te Arnemuiden

Speech gehouden door drs. W.T. van Gelder, Commissaris van de Koningin, op 11 november 2004 tijdens de vergadering van CDA-Middelburg te Arnemuiden.

De Rol van de Commissaris der Koningin in 2004

De functie van Commissaris van de Koningin bestaat dit jaar 190 jaar. De eerste 40 jaar werd de inhoud van de functie sterk bepaald door de positie die de Koning vervulde in ons staatsbestel. De laatste 40 jaar is de inhoud van de functie sterk gerelateerd aan de positie die de provincie in ons staatsbestel is gaan innemen.

Over de ontwikkeling in die beide perioden van 40 jaar wil ik graag iets vertellen.

Over de gehele periode van 190 jaar is er een verschuiving waar te nemen die we kunnen typeren als:

“Van ’s Konings (Rijks) pottenkijker naar provinciale representant”

Natuurlijk wil ik ook iets zeggen over de recente situatie waarin de rol van de Commissaris is veranderd door het dualisme. Zoals ook de rol van de Commissaris gewijzigd is in een nieuw college van Gedeputeerde Staten met een sterk veranderde samenstelling, maar vooral met een volledig andere bestuursstijl. Een bestuursstijl die zich kenmerkt door collegialiteit, transparantie en externe gerichtheid. Een attitude van het bestuur die ik zou willen karakteriseren als “De Communicatieve Provincie”

Commissaris van de Koning.

De functie van Commissaris is door Koning Willem I in 1813 ingesteld bij de vormgeving van ons nieuwe Koningrijk der Nederlanden. De staatsvorming was sterk geïnspireerd door het Frans bestuurssysteem. De Fransen waren weliswaar verjaagd, maar de instrumenten van het Franse bestuurssysteem zoals de Burgerlijke Stand, het Kadaster worden tot op de huidige dag naar volle tevredenheid gebruikt.

Zo werd ook het centralistische staatssysteem dat zo kenmerkend was en is voor Frankrijk in 1813 overgenomen. In Frankrijk lag en ligt nog steeds het centrale gezag in Parijs, met ambtelijke prefecten in de provincies en een volksvertegenwoordiging die niet veel heeft in te brengen.

Even terzijde: Er wordt terecht gesproken over het democratisch deficit in Europa, omdat het Europese parlement zo weinig te vertellen zou hebben. Maar we moeten ons wel realiseren dat het Europese parlement meer bevoegdheden heeft dan het Franse parlement. (Het was onze huidige minister van Buitenlandse Zaken, de heer Bot, die me daar op wees, toen hij nog als onze permanente vertegenwoordiger bij de Europese Gemeenschap in Brussel werkte.)

Koning Willem dacht autocratisch en centralistisch. Hij kreeg daarvoor ook de ruimte. Zeker in de beginperiode. De nieuw gevormde eenheidstaat mocht niet terugkeren naar het losse federatieve verband van de Republiek. De vroegere soevereiniteit van de provinciën werd in de handen van één persoon gegeven, de koning. De angst voor een desintegratie van de nieuwe natie was groot.

Voor het uitoefenen van het centrale gezag in de provincie werd in de grondwet van 1814 de functie gecreëerd van commissaris van den soevereinen vorst, onder zulke benaming als Hij zal goedvinden. Het is een merkwaardige toevoeging. Het illustreert dat hier een meningsverschil lag tussen de Koning en de schrijvers van de grondwet, waaronder Van Hogendorp. De Koning had als voorkeur de benaming van Stadhouder. De schrijvers van de grondwet vonden dat te prestigieus, maar dorsten met een meningsverschil over de naam de vorst niet te ontrieven. Vandaar de tekst onder zulke benaming als Hij zal goedvinden.

Vele suggesties zijn er geweest zoals president, representant, gemachtigde, commissaris, landrost, landvoogd, superintendant. Het werd uiteindelijk gouverneur. ’s Konings pottenkijker. De statenbelangen werden ondergeschikt geacht aan die van het Rijk, daarom waren de staten steeds onder het oog van ’s Vorsten afgevaardigde werkzaam. De naam Commissaris van de Koning wordt in 1850 op aandrang van de Tweede Kamer bij de herziening van de Grondwet geïntroduceerd. De titel gouverneur kon “ wel eens verkeerdelijk een te groote toekenning van macht verschaffen” . Hij was nu meer controleur dan gouverneur geworden.

Dat de Tweede Kamer in 1850 de naam veranderde in Commissaris des Konings, terwijl de Kamer net in 1848 de macht van de Koning beduidend hadden ingeperkt, illustreert geen warme gevoelens bij de kamerleden voor de gouverneur, de latere Commissaris. Blijkbaar wilden of konden de kamerleden de gelegenheid niet benutten om de provinciale bestuurders een hechter onderdeel van het democratische staatsbestel te maken. De beduchtheid voor te veel provinciale zelfbestuur zal hier wel een rol hebben gespeeld.

Het blijft een merkwaardige naamswijziging. Voor 1850 werd de gouverneur benoemd door de Koning en de gouverneur legde slechts verslag en verantwoording af aan de Koning. Een verzoek van een toenmalige minister van Binnenlandse Zaken om kennis te mogen nemen van het gouverneursverslag aan de Koning werd door Willem I geweigerd. Na 1850 diende de Commissaris des Konings zijn verslag bij de Minister van Binnenlandse Zaken in te leveren.

De naam Commissaris des Konings is slechts in de bezettingstijd voor korte tijd veranderd in Commissaris van de Provincie. In 1962 is in de toenmalige nieuwe provinciewet bepaald dat Commissaris niet meer met een hoofdletter geschreven behoeft te worden en in 1983 is des Konings en der Koningin veranderd in van de. Dat Zeeland niet altijd gezeglijk uitvoert, wat er vanuit het Haagse wordt verordonneerd, blijkt uit de uitnodiging voor deze avond: Commissaris der Koningin. U secretaris heeft zowel de besluitvorming van de Kamer in 1962 als die in 1983 genegeerd. Hulde voor deze Zeeuwse eigenzinnigheid.

Zoals de Limburgers de besluitvorming van 1850 negeerden en hun commissaris met Gouverneur zijn blijven aanspreken, zoals ook in België de naam van Gouverneur is gehandhaafd.

Dat de functie van gouverneur in die beginjaren controlerend van aard was waarbij het Rijksbelang voorop stond illustreert het volgende voorval: Bij het onderwijs ontstond er een twist tussen de Rooms-Katholieke kerk en de Koning over het onderricht aan de lagere klerikalen. De Koning meende terecht dat dit onderwijs geen niveau had. Hoe moesten die slecht opgeleide kloosterlingen later de kennis onder het volk uitdragen. Nee dus. De klein seminaries moesten volgens de Koning gesloten worden. Maar de RK kerk duldde geen inmenging van de Koning in de in haar ogen kerkelijke aangelegenheid en zij wilde zeker niet door toedoen van de Koning haar greep op het gewone volk verliezen.

Het conflict over het sluiten van de klein seminaries had voor Zeeland een merkwaardig gevolg. De Staten van Noord Brabant, een van oudsher katholiek gewest, zonden een adres aan de Koning met het verzoek het besluit tot het sluiten van de klein seminaries ongedaan te maken. Tot grote woede van de Koning. Waar bemoeiden de staten zich mee en de gouverneur had de staten kort moeten houden. Voor straf werd gouverneur Van Vredenburch in 1826 van Noord Brabant naar Zeeland overgeplaatst. Een degradatie.

Maar voor dat mogelijk was moest er in Zeeland ruimte gemaakt worden. In Zeeland zetelde gouverneur van Doorn van Westcapelle. Er was forse kritiek op deze gouverneur, die “eene familie-regeering constitueerde”. De Koning bleek niet erg onder de indruk van deze kritiek.

Oordeelt u zelf: Van Doorn was als gedeputeerde zijn schoonvader in het gouverneursambt opgevolgd. Zijn broer was president van het gerechtshof in Middelburg. Vier van zijn zwagers zaten in de Zeeuwse staten, twee van hen brachten het tot burgemeester van Middelburg, de derde werd griffier van de staten en de vierde werd naar de Tweede Kamer afgevaardigd.

De Koning was eerder niet erg onder de indruk van de kritiek geweest. Maar het kwam nu wel goed uit. Van Doorn werd naar Oost Vlaanderen overgeplaatst en Van Vredenburch kon vervolgens naar Zeeland.

Formeel een strafoverplaatsing. Blijkbaar naar tevredenheid. Van Vredenburch is 26 jaar gouverneur van Zeeland gebleven.

Zeeuwse gouverneurs/commissarissen zijn in het algemeen langdurig in functie geweest. Van de 17 functionarissen hebben er 9 tien jaar of langer het ambt bekleed.

De veranderende provincie na 1960

We maken nu een sprong van 100 jaar. Na een langdurige periode waarin de overheid een terughoudende rol heeft vervuld, een rol die wel is gekenschetst met de “nachtwakerstaat”, neemt na de oorlog het aantal overheidstaken enorm toe. Noodgedwongen en met enige tegenzin doet de rijksoverheid in toenemende mate een beroep op de provincies om het overheidsbeleid te realiseren. Naast het oorspronkelijke toezicht op gemeenten en waterschappen krijgen de provincies plannings-, stimulerings- en ondersteuningstaken.

Naast de aloude zorg voor de infrastructuur komen er op provinciaal niveau taken bij op het gebied van de ruimtelijke ordening, volkshuisvesting, nutsvoorzieningen, regionale economische ontwikkeling, milieubeheer, natuur en landschapbeheer, welzijn en cultuur in vele vormen. Het provinciale apparaat groeit enorm in de periode van 1965 to 1985.

Naast de verticale relatie Rijk, provincie, gemeenten ontstaat er als het ware een horizontale relatie waarbinnen de provincie als regisseur initiërend, stimulerend en coördinerend optreed en met kennis en een beetje geld allerlei zaken binnen de provincie mede tot stand brengt. Mede tot stand brengen, want veel wordt in samenwerking met rijksdiensten, gemeenten, waterschappen, maatschappelijke organisaties gerealiseerd, als gelijkwaardige partners. Vandaar die aanduiding horizontale samenwerking.

De “erende”taken van de provincie (initiëren, stimuleren, organiseren, coördineren, regisseren) zijn kenmerkend voor de provincie en zijn onderscheidend ten opzichte van de gemeenten die veel meer doe-taken bezitten. Als de provincie het model van de “erende”taken hanteert, dan is het duidelijk dat er veel uitleg en overleg plaats moeten vinden. Een provincie kan in een dergelijk model slechts een meerwaarde bereiken als ze door kennis weet te overtuigen, goed georganiseerd en sterk gemotiveerd andere partijen weet te winnen voor een nieuwe ontwikkeling en aan zich weet te binden. Bij dit model horen een goed communicatiebeleid, management by speech, transparante besluitvorming, externe gerichtheid en de bereidheid zaken ter discussie te stellen.

De rol kan alleen maar gerealiseerd worden als andere partijen hierin meegaan.

Intern zullen ambtenaren de collegialiteit van bestuur moeten willen ondersteunen met de bereidheid integraal te willen werken en de bereidheid het departementalisme te willen doorbreken..

Extern zullen gemeenten en ander maatschappelijke actoren de bereidheid moeten hebben om die open discussie aan te gaan. Met loopgraven is nog nooit een oorlog gewonnen.

We zullen verlost moeten worden van de gedachte dat een burgemeester of andere gemeentebestuurders in Zeeland pas echt meetellen als die persoon zich tegen het provinciale bestuur heeft gekeerd. Het doet mij een beetje denken aan inauguratieriten van traditionele stammen waar men eerst meetelt als men een beer heeft geschoten.

En we zullen ook af moeten van die Pavlov reacties, zoals gedeputeerde Poppelaars recentelijk genereerde met zijn suggestie rond de verbetering van de aan- en afvoerwegen van de Westerscheldetunnel. Zijn suggestie is op een heldere analyse gebaseerd. Als men het met de analyse niet eens is, laat het dan weten. De onvermijdelijke conclusie van een rationeel opgebouwde redenering ontkennen, is geen bijdrage aan een oplossing.

Ik hoop dat dit soort reacties nog rudimenten zijn van de wijze waarop in de voorgaande periode oplossingen vanuit het provinciehuis gedicteerd werden. Tenminste zo werd dat ervaren.

Ik hoop dat langzaam het besef doordringt dat het huidige college een communicatief college wil zijn. Transparant in de besluitvorming en extern gericht.

Dat de provincie weinig uitvoerende taken heeft blijkt wel uit de verdeling van de ambtenaren in Nederland over de drie overheidslagen. Bij de gemeenten zijn ca 50% van alle ambtenaren in Nederland in dienst, bij het rijk ca 45% en bij de provincies zijn slechts 5% van alle Nederlandse ambtenaren in dienst.

Als de provincie zichzelf de doe-functie aanmeet heeft ze andere overheden niet nodig of, genuanceerder uitgedrukt, denkt ze andere overheden niet nodig te hebben. Er is veel minder externe gerichtheid, minder bereidheid tot samenwerking en afstemming van beleid

Deze eigenstandige provinciale rol kan ook een gevolg zijn van de nalatigheid van andere overheden. Ik geef een voorbeeld. De provincie is maar voor 50% aandeelhouder van de DELTA. Maar het lijkt er op alsof alleen de provincie een beslissing neemt over de essentiële fusie van DELTA met het waterbedrijf van Rotterdam, omdat de andere Zeeuwse overheden het laten afweten.

Naast het onderscheid van de “erende functie” en de doe-functie is er een andere grof onderscheid tussen de provincie en de gemeente te maken. Dit onderscheid is dat de provincie omgevingsgebonden taken en de gemeente burgergebonden taken vervuld.

Die verschillende oriëntatie binnen het totaal van overheidstaken komt ook tot uiting in de relaties die de provincie met de ministeries onderhoud. Met de helft van de ministeries heeft de provincie nauwelijks enige relatie. Met de omgevingsministeries VROM, LNV en V&W daarentegen zijn er frequente contacten.

De rol van de Commissaris

Veertig jaar geleden had Zeeland als commissaris jonkheer de Casembroot. De enige echte Commissaris der Koningin van na de oorlog. Het kabinet had in 1948 een andere kandidaat voor Zeeland, maar Wilhelmina weigerde en stond erop dat De Casembroot benoemd zou worden. Jonkheer, getrouwd met een vriendin van Juliana, goed optreden in de oorlog, een doener met een acceptabele politieke achtergrond. Een dergelijk actief koninklijk ingrijpen in een benoeming heeft nooit meer plaatsgevonden. Van Juliana is slechts bekend dat ze een benoeming niet met haar handtekening bekrachtigde ( passief ingrijpen). Bij mijn benoemingsvoorstel heeft de Koningin gevraagd of ik wel mijn Engels goed beheerste. Een duidelijke illustratie van een afnemende koninklijke beïnvloeding van het benoemingsproces.

De Casembroot was vooral nog een rijksorgaan. Verantwoordelijk voor de meer dan honderd burgemeesters die er in zijn tijd waren. Een karakteristieke persoonlijkheid, die een wezenlijke rol tijdens de ramp vervulde en in het ambt overleed. Factoren die zijn historische beeld bepalen. Na hem wordt de commissaris steeds meer orgaan van de provincie.

Nu, is de rol van de commissaris afhankelijk van de opvatting over de rol van de provincie en de rolverdeling binnen het provinciebestuur. De rolopvatting van de provincie is afhankelijk van de rol die de provinciebestuurders zelf beleven en de rol die ze door anderen toegekend wordt in het bijzonder door de andere overheden als Rijk en gemeenten.

Als de provincie het model van de ‘erende’taken hanteert, dan is het duidelijk dat er veel uitleg en overleg plaats moeten vinden. Een provincie kan in een dergelijk model slechts een meerwaarde bereiken als ze door kennis weet te overtuigen, goed georganiseerd en sterk gemotiveerd andere partijen weet te winnen en aan zich weet te binden. In dat proces kan een commissaris een rol vervullen. Management by speech. Die rol wint aan effectiviteit als er een goede afstemming is binnen het college en met het ambtelijke apparaat over de inbreng die de provincie wil leveren in de Zeeuwse maatschappij

De commissarisrol wordt wel onderverdeeld in twee taken.

In de eerste plaats: de rijkstaak, waaronder Openbare Orde en Veiligheid, de rampenbestrijding, de bemoeienis met de burgemeestersbenoemingen, koninklijke onderscheidingen en dergelijke. Het onderdeel rampenbestrijding krijgt met het toenemende veiligheidsbewustzijn in Zeeland steeds meer aandacht. Terecht. Zeeland is een van de meest risicovolle gebieden in Nederland. Vooral het grensoverschrijdende overleg met mijn Vlaamse collega’s acht ik daarbij van groot belang.

In de tweede plaats: de provincietaak als voorzitter van Provinciale Staten en voorzitter van Gedeputeerde Staten. Met de introductie van het dualisme bij de provincie is de voorzittersrol geïntensiveerd. De Staten hebben in de korte tijd alle regels van het reglement van orde toegepast ( Ik heb nog nooit in de afgelopen 10 jaar zo vaak het reglement van orde moeten raadplegen als in de afgelopen maanden). Mondelinge vragen, initiatiefvoorstellen, moties vreemd aan de orde van de dag. Het zijn nieuwe instrumenten van het dualisme. De Staten benutten deze nieuwe mogelijkheden met enige gretigheid. Het aantal schriftelijke vragen is nog nooit zo hoog geweest als in de afgelopen periode. De commissies trekken de provincie in. Ik ben daar graag bij. Ook de vergaderstijl van Gedeputeerde Staten is sterk veranderd. Men streeft naar meer collegialiteit van bestuur. Dat betekent meer overleg, meer discussie, waarbij ieder lid een gelijkwaardige inbreng heeft. Dat leidt tot langere vergaderingen, maar dat is een goede ontwikkeling. Want de besluitvorming wordt breed gedragen. Het vraagt ook een andere inbreng van de voorzitter en die geef ik met genoegen. Met dit nieuwe college heb ik het gevoel een nieuwe baan te hebben gekregen.

Maar er is nog een derde taak die ik zou willen noemen: “de Zeeuwse representant”. De betrokkenheid van de commissaris bij allerlei gebeurtenissen die in Zeeland plaatsvinden en waarbij het dan op prijs gesteld wordt als de commissaris aanwezig is. Ook al is er geen directe relatie met het provinciale bestuur. De opening van een bedrijf of instelling. De viering van een 50-jarig bestaan of de viering van een bijzonder resultaat. De ontvangst van buitenlandse delegaties. Het starten van een campagne voor de verbetering van het gehandicaptenbeleid. Het in ontvangst nemen van een eerste exemplaar van een boek. Voorzitter van een jury. Het openen van een kunsttentoonstelling, het toespreken van een congres over water, natuur of economie.

U raadpleegt mijn jaarverslag om een indruk te krijgen van de veelzijdigheid van zaken waarbij een commissaris in Zeeland betrokken wordt. U ziet op de website ook een overzicht van mijn nevenfuncties, waarvan de functies gerelateerd aan Europa voor mij van groot belang zijn.

Mijn bijdrage is wellicht wat abstract van karakter. Maar ik heb een voorkeur voor het goed definiëren van de kaders en van daaruit praktische politiek bedrijven. Die benadering verklaart mijn voorliefde voor het provinciale overheidsniveau.

11-11-2004 09-05-2004 - Vrede is geen asiel voor gemakzuchtigen

Speech drs. W.T. van Gelder t.g.v. ontsteken van de Vredesvlam op 9 mei 2004 te Cadzand.

Dames en heren,

Tijdens de uitvaartdienst voor de op 20 maart overleden koningin Juliana is de vorstin geprezen als een vrouw van vrede. De titel van mijn toespraak is van haar afkomstig. In haar kersttoespraak 2003 heeft koningin Beatrix haar moeder geëerd door eraan te herinneren dat Juliana in 1982 in Middelburg de Four Freedoms Medal van de Roosevelt Stichting in ontvangst heeft genomen. Gisteren is die onderscheiding, tijdens een indrukwekkende ceremonie in de Nieuwe Kerk van Middelburg, aan de secretaris van de VN, Kofi Annan uitgereikt. Tussen Juliana in 1982 en Kofi Annan in 2004 staan de volgende gelauwerde wereldburgers, allen ontvangers van de Four Freedoms Medal:

• Harold Macmillan • Allessandro Pertini • Helmut Schmidt • Václav Havel • Javier Péres de Cuéllar • Dalai Lama • Ruud Lubbers • Koning Juan Carlos • Mary Robinson • Marti Ahtisaari en

• Nelson Mandela.

Vrouwen en mannen van vrede, voorvechters van de vier vrijheden die president Roosevelt in 1941 formuleerde, en die u allen kent:

Vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, vrijwaring van gebrek en vrijwaring van vrees.

Vrede zonder het naleven van deze vrijheden is geen werkelijke vrede; dan is vrede ‘de afwezigheid van oorlog’. Werkelijke vrede veronderstelt het in alle vrijheid kunnen zeggen wat je wilt, kunnen geloven in wie en wat je wilt, geen gebrek lijden en zonder angst leven. Iedere vrijheid voor zich, maar ook in samenhang.

Vrijheid van meningsuiting en van godsdienst zijn van het allergrootste belang. Ze zijn echter zonder betekenis als je niets te eten hebt of geen dak boven je hoofd. Of voortdurend in angst leeft om beroofd en zelfs neergeschoten te worden.

Talloze mensen werken aan een wereld zonder gebrek en angst, met vrijheid van meningsuiting en godsdienst. Enkelen van hen worden voor hun inzet beloond. Zij krijgen een openbaar compliment, zoals dat gisteren is gegeven aan Kofi Annan en aan mevrouw Barankitse en de heren Meri, Nusseibeh en Kohnstamm.

De Four Freedom speech van Roosevelt was visionair, de uitdaging die hij Amerika voorhield immens groot.

Het isolationisme vierde hoogtij in het Amerika van die dagen.

Hoe afzijdig de Verenigde Saten zich opgesteld hadden ten opzichte van het wereldgebeuren kan blijken uit de wetenschap dat de Amerikaanse krijgsmacht in 1940 kleiner was dan de Nederlandse.

Toch doet Roosevelt een oproep aan Amerika om zich internationaal te commiteren en daar grote offers voor te brengen. Niet vanwege nationale macht maar ten behoeve van internationale vrijheid.

In januari 1941 zijn de Verenigde Staten nog niet direct betrokken bij de Tweede Wereldoorlog.

De Japanse aanval op Pearl Harbor zal nog elf maanden op zich laten wachten, als de president, Franklin D. Roosevelt, in zijn State of the Union over de beestachtigheden van de oorlog heen kijkt naar de wereld daarna. In zijn toespraak tot het Amerikaanse Congres zegt Roosevelt dat een naoorlogse wereld gefundeerd zal moeten worden op de hiervoor genoemde vier vrijheden, welke hij essentieel voor het menselijk samenleven zag.

Roosevelt meende dat deze vier vrijheden overal ter wereld gerespecteerd moeten worden. Ze spelen een belangrijke rol in het Handvest van de nog op te richten Verenigde Naties. De oprichtingsvergadering in april 1945 mag de Amerikaanse president niet meer meemaken. Hij sterft kort ervoor. Maar zijn vrouw, Eleanor Roosevelt, gaat in zijn geest verder. Als voorzitter van de mensenrechtencommissie van de Verenigde Naties mag zij in 1948 het genoegen smaken van de vaststelling door de Algemene Vergadering van de VN van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. De Four Freedoms zijn opgenomen in de Universele Verklaring.

In 1945 was Amerika het machtigste land van de wereld en toch besefte Roosevelt, de president van dat machtige land, dat internationale vrijheid en vrede overal in de wereld slechts te bereiken is door middel van het instituut van de Verenigde Naties

Dames en heren, in ons land is de vrijwaring van gebrek in de Grondwet vastgelegd. Elke Nederlander heeft recht op bijstand, wanneer hij niet in zijn onderhoud kan voorzien. Dat is in het licht van de geschiedenis een enorme verworvenheid. “Bestaanszekerheid, sociale zekerheid, bijstand – het zijn begrippen met een inhoud’, aldus het Nationaal Comité 4 en 5 mei. ‘Ze vormen een erfgoed, een twee-eenheid met die andere grondrechten’. Het Comité doelt met die twee-eenheid op vrijheid van meningsuiting en godsdienst tegenover vrijwaring van gebrek en vrees. Zelf wil ik in dit verband zeggen dat de geestelijke vrijheden als vrijheid van meningsuiting en vrijheid van godsdienst niet zonder de materiële vrijheden als vrijwaring van gebrek en van vrees kunnen. Vrijheid ontstaat wanneer mensen elkaar ervaren als gelijkwaardige medemensen, wie ze ook zijn, wat ze ook doen en waar ze zich bevinden. Dat is voor het Midden-Oosten en Irak, om twee brandhaarden in de wereld te noemen, een grote opgave. Ook in ons eigen land, dat een multiculturele ontwikkeling doormaakt, valt er nog genoeg te doen: de ander als gelijkwaardige zien, dat is een opdracht waaraan we dagelijks moeten werken. Zoals Simon Wiesenthal, gelauwerd in 1990, het zei: ‘Those freedoms are not a gift from heaven. We must fight for them every day’.

Ook koningin Juliana wist dat het leven in vrede en vrijheid geen gift van de goden was, maar het resultaat van menselijk handelen. In haar dankwoord, na het ontvangen van de Four Freedoms Medal in 1982 zei zij onder meer:

‘Ik was in de positie dat ik de noodzaak van het nastreven van de vier vrijheden, in naam van het Nederlandse volk, kon uitdragen. Wij, in Nederland, geloven in die vier vrijheden. ‘What we want is freedom of, what we need is freedom from’. Zij besloot haar dankwoord met de herinnering aan de warme gastvrijheid en de inspirerende aanwezigheid van het echtpaar Roosevelt tijdens de oorlog, ‘when we were refugees. These memories make me stand even more strongly for the freedom of mankind and the hope that one day we may reach a blessed state of wisdom and harmony’.

Tevoren was zij toegesproken door William J. van den Heuvel, de vroegere ambassadeur van de Verenigde Staten bij de Verenigde Naties, wiens ouders vanuit het nabij gelegen Breskens naar de nieuwe wereld waren geëmigreerd. Hij zei onder meer: ‘Tijdens haar buitengewone regeerperiode als koningin van Nederland werd Juliana’s ernstig, welluidend en effectief stemgeluid gehoord in de vergaderzalen van de wereld, waar het ging om vrede, rechtvaardigheid en vrijheid. Tijdens een historisch optreden voor het Congres van de Verenigde Staten moedigde zij de nieuwe relaties tussen de regeringen aan en gaf zij wezenlijke steun aan de gevoelens van hoop die door de Verenigde Naties worden belichaamd. Koningin Juliana benadrukte de noodzaak van ontwikkelingshulp aan de nieuwe naties en zij wees op de verantwoordelijkheid van de rijkere landen om hun welvaart niet voor zichzelf te houden, maar te ijveren voor een wereldwijde economische bloei. Hoewel er tussen haar toespraak en die van president Roosevelt, beide gericht aan het Congres, meer dan tien jaren lagen, spraken zij dezelfde taal als het ging om ontwapening, en beiden benadrukten de reductie van de bewapening tot een zodanig niveau, dat geen enkele natie gewelddadig zou kunnen optreden tegen wat voor land ook, waar dan ook in de wereld. Deze woorden, ondersteund door daden, zouden weerklank moeten vinden bij alle regeringsleiders, zei zij’.

En Van den Heuvel stelt dan vast dat ‘no one has been more committed to these efforts through a lifetime of service than Her Royal Highness’. De onderscheiding wordt haar verleend ‘to express appreciation for the idealism that remains unafraid to ask mankind to replace hate with love, to seek peace instead of war, to free humanity rather than enslave it’.

Dames en heren, op deze tweede zondag in mei, waarop de zesde permanente Wereldvredesvlam hier in Cadzand-dorp wordt ontstoken om nooit meer te doven, is het goed om over vrede en vrijheid te spreken, daarbij geïnspireerd door president Roosevelt, koningin Juliana en alle anderen, al dan niet geëerd met een Four Freedoms Award, die ons voorleefden en voorleven dat vrede geen asiel voor gemakzuchtigen is, maar een dagelijkse opdracht. Want wie vandaag niet aan de vrijheid en de vrede werkt, zal beide morgen verliezen.

Dat lijken grote woorden.

Willy Brandt ging op deze uitdaging in bij de opening van het Anne Frankhuis in Amsterdam. (Jozias van Aartsen refereerde eraan in een recent artikel voor het dagblad Trouw)

Het is moeilijk om van iemand te verwachten dat hij of zij een held is. Zeker niet in de Nazitijd.

Maar er is ook een tijd geweest, voordat de Nazi’s aan de macht kwamen, dat men, zonder gevaar voor eigen leven, het mogelijk was met democratische middelen zich te keren tegen het verderfelijke gedachtengoed van de Nazi’s. Het is zaak de momenten te herkennen waarop het gevaar nog te keren is.

Waarom hebben toen niet meer mensen hun stem laten horen ter verdediging van de rechten van iedere burger. Die vraag wordt des te indringender nu we inmiddels weten waartoe dat verzaken heeft geleid en moet ons waakzaam maken.

Want wie vandaag niet aan de vrijheid en de vrede werkt, zal beide morgen verliezen.

Hoe?

Een voorbeeld. Het verenigde Europa was een antwoord op de barbarij van de oorlog. Dat nooit weer in Europa.

60 jaar vrede heeft de Europese samenwerking ons gebracht en ook nog wat extra welvaart.

Toch zegt ¾ van de Nederlanders in een enquete dat Europa hen niet persoonlijk raakt. Op 10 juni zal dat gebrek aan betrokkenheid wel in de lage opkomst bij de Europese verkiezingen tot uitdrukking komen. De anti-Europese krachten zullen er door gestimuleerd worden.

Zijn we zo onverschillig en zo gemakzuchtig geworden dat 60 jaar vrede en welvaart in Europa niet iets is wat ons persoonlijk raakt?

Een ander voorbeeld? De vrijheid van meningsuiting en godsdienst zijn deze weken in Zeeland en Nederland in discussie. Laten we die discussie over aan een aantal politici of hebben we er ook zelf nog een mening over en zijn we bereid die mening scherp te analyseren en te toetsen.

Vrijwaring van gebrek en vrees? Wie gisteren de toespraak van laureaat Magguie Barankitse, de vrouw uit Burundi op zich in laat werken deelt de schaamte waarover zij sprak. Schaamte over het aan hun lot over laten van duizenden weeskinderen in Afrika. Maar ook schaamte over het schril contrast van haar relaas met de oppervlakkige egocentrische onvrede die de Nederlandse politiek doortrekt. Vrede is geen asiel voor gemakzuchtigen, maar een dagelijkse opdracht. Voor u, voor mij, voor iedereen.

Ik dank u.

09-05-2004 Naamgeving Commissaris van de Koningin

Gedeelte uit de speech gehouden op 28-08-2003 bij het afscheid van de heer Houben als Commissaris van de Koningin in de provincie Noord-Brabant.

Commissaris van de Koning Koning Willem dacht autocratisch en centralistisch. Hij kreeg daarvoor ook de ruimte. Zeker in de beginperiode.

De nieuw gevormde eenheidstaat mocht niet terugkeren naar het losse federatieve verband van de Republiek. De vroegere soevereiniteit van de provinciën werd in de handen van één persoon gegeven, de koning. De angst voor een desintegratie van de nieuwe natie was groot. Voor het uitoefenen van het centrale gezag in de provincie werd in de grondwet van 1814 de functie gecreëerd van commissaris van den soevereinen vorst, onder zulke benaming als Hij zal goedvinden. Het is een merkwaardige toevoeging. Het illustreert dat hier een meningsverschil lag tussen de koning en de schrijvers van de grondwet, waaronder Van Hogendorp. De Koning had als voorkeur de benaming van Stadhouder, de schrijvers van de grondwet vonden dat te prestigieus, maar dorsten met een meningsverschil over de naam de vorst niet te ontrieven. Vandaar die tekst onder zulke benaming als Hij zal goedvinden. Vele suggesties zijn er geweest zoals president, representant, gemachtigde, commissaris, landrost, landvoogd, superintendant. Het werd uiteindelijk gouverneur. Koning’s pottenkijker. De statenbelangen werden ondergeschikt geacht aan die van het Rijk, daarom waren de staten steeds onder het oog van ’s Vorsten afgevaardigde werkzaam.

De Gouverneur deed periodiek verslag aan de Koning. Het verzoek van de Minister van Binnenlandse Zaken om afschrift van deze periodieke verslaggeving te mogen ontvangen, werd niet door de Koning ingewilligd.

De naam Commissaris van de Koning wordt in 1850 op aandrang van de Tweede Kamer bij de herziening van de Grondwet geïntroduceerd. De titel gouverneur kon “ wel eens verkeerdelijk een te groote toekenning van macht verschaffen” Hij was nu meer controleur dan gouverneur geworden.

De macht van de Koning werd in 1848 zeer ingeperkt. De benaming Commissaris van de Koning twee jaar nadat de macht van de Koning zo sterk was ingeperkt suggereert geen grote positieve gevoelens van de wetgever voor deze functie. De wetgever heeft zijn zin gekregen. In de periode 1850-1960 heeft de functie niet veel betekenis, behalve bij burgemeestersbenoemingen en rampen. Vandaar dat van mijn voorganger de Casembroot gezegd werd dat hij zijn avondgebedje beëindigde met de wens ”Heer geef mij een klein rampje” .

Bij het onderwijs ontstond de twist met de RK kerk over het onderwijs aan de clericalen. De klein seminaries moesten gesloten worden. Willem I had gelijk dat onderwijs had geen niveau. Hoe moesten die slecht opgeleide kloosterlingen de kennis onder het volk uitdragen. Nee dus. Maar de RK kerk duldde geen inmenging van de koning in de in hun ogen kerkelijke aangelegenheden, maar wilde zeker niet door toedoen van de koning hun greep op het gewone volk verliezen.

Het conflict over het sluiten van de klein seminaries had voor Zeeland een merkwaardig gevolg. De staten van Noord Brabant zonden een adres aan de koning met het verzoek zijn besluit ongedaan te maken. Tot grote woede van de koning. Waar bemoeiden de staten zich mee en de gouverneur had de staten kort moeten houden. Voor straf werd gouverneur Van Vredenburch van Noord Brabant naar Zeeland overgeplaatst. Een degradatie.

In Zeeland moest plaats gemaakt worden en werd Van Doorn van Westcapelle naar Oost Vlaanderen overgeplaatst. De vele klachten over deze gouverneur dat hij in Zeeland een familieregering constitueerde hadden niet veel indruk op de Koning gemaakt maar het kwam nu wel van pas. Van Doorn van Westcapelle was als gedeputeerde zijn schoonvader in de functie van gouverneur opgevolgd. Zijn broer werd president van de rechtbank. Vier zwagers waren lid van provinciale staten, waarvan er twee ook nog burgemeester van Middelburg zijn geweest. Een van zijn zwagers benoemde hij als griffier van de staten, een andere zwager werd lid van de 2e Kamer.

Kon de Koning in de eerste jaren van het Koninkrijk der Nederlanden zelfstandig zonder overleg met zijn kabinet de gouverneurs aanstellen, overplaatsen of ontslaan. Na 1848 kwam daarin verandering. De aanstelling van een gouverneur en later een commissaris werd een zaak van het kabinet. De benoeming door de Koning(in) werd steeds meer een formaliteit. Na de Tweede Wereldoorlog kan men slechts van één commissaris met recht zeggen dat hij door de Koningin is aangewezen en benoemd. Onze Zeeuwse commissaris de Casembroot dankte aan een persoonlijk ingrijpen van Koningin Wilhelmina zijn benoeming. Het kabinet had een andere kandidaat voorgedragen. De Koningin weigerde echter haar handtekening te zetten. De Koningin had een sympathie voor de burgemeester van Westkappelle, die zich in haar ogen dapper had gedragen in het verzet en bovendien getrouwd was met een vriendin van haar dochter Juliana. Zo werd de Casembroot commissaris. In geen ander geval is bekend dat een van onze vorstinnen op zo een directe manier heeft ingrepen bij de benoeming van een commissaris.

Bij de benoeming van commissaris van Gelder zo wordt verteld, heeft de Koningin slechts bij de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken mevrouw Ien Dales nagaan of kandidaatcommissaris van Gelder het Engels wel goed beheerste. Die vraag zal vermoedelijk verband hebben gehouden met haar grote belangstelling voor de Roosevelt Four Freedoms ceremonies die regelmatig in Zeeland worden gehouden.

28-08-2003 Inleiding bij toneelstuk Koning Willem I of het verlies van België

Inleiding van drs W.T.van Gelder bij het toneelstuk Willem I of het verlies van België van theatergroep De Kern, vertoond in Middelburg op 10 december 2002, mede in verband met het 10-jarig jubileum als Commissaris van de Koningin in de provincie Zeeland.

Het Toneelstuk

U gaat vanavond het toneelstuk “Willem I of het verlies van België” zien.

En mocht u vergeten zijn, dat het een toneelstuk is, dan zullen de spelers er u vanavond wel meerdere malen aan herinneren. Dit klinkt cryptisch, maar tijdens het stuk zult u wel beleven, wat ik bedoel

U ziet vanavond eigenlijk twee toneelstukken die in elkaar vervlochten zijn. Twee toneelstukken voor de prijs van één, dat spreekt ons Zeeuwen wel aan .

Eén toneelstuk over Willem I en één over een regisseur die een stuk over Willem I regisseert.

De regisseur en Willem I hebben gemeen, dat ze zich onbegrepen en niet gewaardeerd voelen. Beide personen worden gespeeld door Jan-Jaap Jansen, die ook de schrijver van het toneelstuk is.

Het toneelstuk gaat enerzijds over het koningschap van Willem I (1813 –1840) en anderzijds over het tot stand komen van de Verenigde Nederlanden in 1815 en de Afscheiding in 1830. Het verlies van België.

• In mijn inleiding zeg ik iets over het toneelstuk • Ik schets het tijdsbeeld waarin Koning Willem I regeerde, het tijdsbeeld waarin ook het verlies van Belgie plaatsvond. • Ik loop met u het bewogen leven van Willem I langs. Daar horen een paar jaartallen bij, maar die bied ik u aan als een soort kapstok aan om de verschillende feiten in inleiding en toneelstuk meer in samenhang te zien. • Vervolgens ga ik in op onze relatie met België, onze relatie toen twee honderd jaar geleden, maar in mijn ogen is die relatie in het verleden van eminent belang voor onze relatie met België en Vlaanderen in het heden. • Tenslotte zeg ik iets over het einde van het koningschap waarin het omstreden huwelijk van Willem I met Henriette d”Oultremont zo een belangrijke rol speelt.

Toen Gerard Peijs mij vroeg vanavond de inleiding te houden, heb ik meteen ja gezegd, maar ik wist niet dat het onderwerp zo veelzijdig en zo boeiend is. Ik heb veel informatie verzameld en neer geschreven. In het weekeinde presenteerde ik het resultaat aan mij vrouw. Zij geeft presentatietrainingen aan docenten van de Vrije Universiteit. Haar kritiek was vernietigend. Veel te veel informatie voor een inleiding.

Ik heb het zo opgelost dat het volledige verhaal verschijnt in het eerstvolgende nummer van het Zeeuws Tijdschrift. Als u nog geen abonnee bent, kunt dat verkrijgen via www.zeeuwstijdschrift.nl en als u zich abonneert krijgt u nog het gedenkboek “ Groot Zeeland” 50 jaar Zeeuws Tijdschrift cadeau. • Aanvankelijk wilde ik ook nog ingaan op de relatie Koning Willem I en de kroonprins, de latere Koning Willem II. Maar daarvoor ontbreekt nu de tijd. U kunt het lezen in het Zeeuws Tijdschrift.

Een toneelstuk is een interpretatie van de werkelijkheid.

Daarin onderscheidt het zich trouwens niet van een historische beschouwing.

Maar in een toneelstuk kan in een enkel beeld informatie gepresenteerd worden, waar een historicus vele pagina’s voor nodig heeft.

Vanavond ziet u in twee uur een geschiedenis verbeeldt, waar historici vele honderden pagina’s voor nodig hebben. Een goed leesbaar boek als Geld, macht & eer van Kikkert, dat dezelfde periode behandelt als het toneelstuk, telt als voorbeeld 250 pagina’s en dat vraagt toch al gauw 12 uur lezen.

Tel uit je winst.

Als illustratie van zo een gecomprimeerde verbeelding wijs ik op de karikaturale weergave van de coalitie van de R.K.-kerk en de Belgische liberalen. U gaat dat straks zien.

In een spottende verbeelding wordt - als het ware in een flits - duidelijk gemaakt, dat dit onnatuurlijke en in zichzelf tegenstrijdige verbond van katholieken en liberalen de weg vrijmaakt voor de afscheiding van de Zuidelijke Nederlanden. Een geschiedschrijver heeft daar vele, vele bladzijden voor nodig, waarbij natuurlijk meer nuanceringen en kanttekeningen worden gemaakt dan op de planken.

Maar na de toneelpresentatie van vanavond zult u, als u het al niet wist, de cruciale betekenis van dit monsterverbond voor de afscheiding nooit meer vergeten.

Het suggestieve beeld illustreert meer. Het illustreert de hoogmoed waarmee de Noordelijke Nederlanden in die tijd keken naar de Zuidelijke Nederlanden. Een niet onbelangrijk gegeven om de ontwikkeling in die tijd te verklaren.

Ik zei: “in die tijd”. Maar het is wellicht onthullend, dat het karikaturale beeld van toen, tweehonderd jaar geleden, vandaag de dag nog zo herkenbaar is en dus blijkbaar geheel of gedeeltelijk nog naijlt tot in onze huidige tijd. Want zegt u eens eerlijk – u kent toch ook wel een Belgenmop?

Het toneelstuk speelt met de stereotypen die in de afgelopen tweehonderd jaar in ons collectieve geheugen zijn gestold. Tweehonderd jaar beschrijving en herschrijving van die geschiedenis, tweehonderd jaar beleving en herbeleving van onze relatie met België.

Vandaar dat iedereen vanavond zijn of haar eigen toneelstuk beleeft. En hoe dat er uit ziet? Dat is afhankelijk van de geschiedenislessen, die u volgde op een katholieke of een protestante school, uw republikeinse of monarchistische gezindheid, uw standenbeleving of uw relatie met België en Vlaanderen.

Twee honderd jaar terug in de tijd, een tijdsbeeld

Bovenal moeten we bij het beoordelen van dit toneelstuk ons bewust zijn dat we terug gaan in de tijd, tweehonderd jaar terug in de tijd, want Willem I leefde van 1772 tot 1843.

Het is een tijdsbeeld waarin de Verlichting leidt tot de democratische gedachten van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Gedachten die zich ontwikkelen, succes hebben, maar vervolgens na een bloedige Franse revolutie gesmoord worden in het Napoleontische keizerrijk.

Napoleon die vervolgens door zijn vijanden verslagen wordt. Vijanden die zich verenigd hebben om het “ancien regime” de oude bestuursorde in Europa te herstellen.

Het is de tijd waarin de democratische trend door het reactionaire denken vertraagd en zelfs teruggedrongen wordt. ( Het toneelstuk speelt vooral in de tijd van de Reactie)

De democratische ontwikkeling stagneert voor lange tijd tot een nieuwe doorbraak eerst in 1848 plaats vindt. Met gunstige uitzondering van België waar de democratische doorbraak bij de Afscheiding al in 1830 een kans kreeg.

Bovenal moeten we ons bewust zijn dat we terug gaan naar een tijd van verandering, veranderingen met grote uitersten.

Het is een veranderlijke tijd waarin iemand, in de tijdsspanne van één leven, vlucht voor het revolutionaire denken en achttien jaar later terugkomt als koning. Ik heb het over Willem Frederik, onze Koning Willem I, die in het kielzog van zijn vader, stadhouder Willem V, uit Nederland vluchtte en er als koning terugkeerde.

Wie in zulke veranderlijke omstandigheden zijn plaats weet te bewaren of opnieuw weet te verwerven, kan gemakkelijk voor een opportunist worden uitgemaakt. Terecht. Maar het is wel het tijdperk waarin opportunisme een levenskunst, sterker een levensnoodzaak was. Een tijd waarin personen als Talleyrand opereerden. De ras opportunist die als minister van buitenlandse zaken in die tijd alle regimewisselingen in Frankrijk doorstond.

Het is een tijd waarin een kleine bovenlaag het voor het zeggen had. De gebeurtenissen worden door een kleine groep bepaald, het verklaart het soms hectische verloop van de gebeurtenissen Het overgrote deel van de bevolking had geen enkele invloed. Behalve wanneer het gewone volk, het grauw, amok maakte. En zoals in de franse revolutie, het grauw als een stormvloed de bevoorrechte positie van de heersende klasse wegvaagde. De hogere klasse was nauwelijks geïnteresseerd in de noden van de lagere klasse, maar wel beducht voor hun oproerig gedrag wanneer de noden te benard werden. De schrik van de franse revolutie zat er goed in en het grauw naar afgelegen gebieden verbannen, werd slechts door Engeland toegepast, met verbanning van de verschoppelingen naar Australië. Het stelen van een brood was al voldoende om gedwongen ingescheept te worden.

Willem Frederik (1772-1843), Koning Willem I

Willem Frederik heeft zich na de vlucht van zijn vader, stadhouder Willem V, zeer beijverd om een terugkeer naar de Nederlanden mogelijk te maken, maar hij gedroeg zich daarbij zo opportunistisch door eerst bij Pruisen, later bij Engeland en zelfs bij Frankrijk, bij Napoleon voor zijn streven steun te verwerven, dat hij de sympathie van de geallieerden verspeelde en ook Napoleon, na een aanvankelijke, vermoedelijk tactische welwillendheid, hem uiteindelijk negeerde.

De bemiddelingskosten die aan Talleyrand beloofd waren voor het verkrijgen van de Nederlanden, hoefden niet meer betaald te worden.

Willem Frederik trok zich terug op zijn bezittingen in Duitsland, in Fulda die hij met instemming van Napoleon verwierf. Hij werd een echte landjonker, die zich actief en niet zonder succes tot in de kleinste details met het beheer van zijn landerijen bezig hield. Een gedetailleerde aandacht die hij ook later tijdens zijn koningschap ten toon spreidde. Gebruikelijk voor de Duitse landadel bezat hij ook een onderkomen in Berlijn. Een onderkomen dat hij aanhield gedurende de verdere ontwikkelingen en waar hij zich, dertig jaar later, aan het einde van zijn leven verongelijkt terugtrok. ( Maar dan zijn we inmiddels aan het einde van de periode en dus aan het einde van het toneelstuk gekomen.)

Troonsaanvaarding

Het koningschap en de vereniging van de Nederlanden zijn niet zoals we dat nu zouden zeggen “bottom up” tot stand gekomen. Top down was toen de mode. De grote mogendheden in die dagen, Engeland, Rusland, Pruisen en Oostenrijk waren de geen tegenspraak duldende regisseurs.

Voor de vestiging van het koningschap van Willem I hebben Van Hogendorp, Van Limburg Stirum en Van der Duyn van Maasdam een belangrijke en doorslaggevende rol gespeeld. Vervolgens hebben de grote mogendheden uit die dagen het koningschap van Willem I nolens volens geaccepteerd.

Het begin is de glorieuze intocht. De aankomst van Willem Frederik op het strand van Scheveningen, op dinsdag 30 november 1813 behoort tot de klassieke taferelen van onze vaderlandse geschiedenis. De verbeelding ervan heeft jaren aan menige schoolklasmuur gehangen.

Het koningschap wordt Willem I op een presenteerblaadje aangeboden, zij het onder vernieuwde condities.

Van Hogendorp formuleert ze, zijn gedachten worden echter eerst in 1848 geaccepteerd.

Het koninkrijk België stelde die democratische condities, die na 1848 algemeen in Europa geaccepteerd werden al in 1830 vast en liep daarmee voorop in het democratiseringsproces in Europa.

Dat Napoleon zijn broer Lodewijk Napoleon als koning van het Koninkrijk Holland had aangesteld zal zeker de gedachte bevorderd hebben dat ook de nieuwe soeverein een koning moest zijn. Koning Lodewijk was een enigszins trieste figuur die een zekere mate van sympathie in de Noordelijke Nederlanden had weten te verwerven. Men wilde voor de nieuwe periode zeker niet met minder genoegen nemen. Men wilde een echte koning, net als in alle andere Europese landen. Met andere woorden: dat mò ‘k ok è!

Een koning in een land dat in de 17e eeuw als een van de eerste republieken in Europa gefunctioneerd had. De Republiek der Nederlanden die zelf in de zeer succesvolle periode van Maurits de monarchale ambities van de Oranjes nimmer gehonoreerd had.

Het was de aanvankelijke gedachte van de geallieerden, met Engeland voorop, om de zoon van Willem I - in het stuk Quillaume genoemd - de latere Koning Willem II in plaats van de te ambitieuze vader in Nederland aan de macht te brengen. De kroonprins maakte dat echter door zijn lichtzinnige gedrag onmogelijk.

Ook was dit lichtzinnige gedrag van de kroonprins voor de Engelse Koning George IV aanleiding de voorgenomen verloving met zijn dochter Charlotte te beëindigen. Hij liet onze Nederlandse kroonprins een vernederend blauwtje lopen.

Het latere huwelijk van Charlotte met de toekomstige Koning der Belgen, Leopold van Saksen-Coburg maakte de blamage nog groter. In “Erflaters van onze beschaving” van Jan en Annie Romein staat dat de bijeenkomst waarin de regenten van Nederland op uitnodiging van Van Hogendorp zich moest uitspreken over het vernieuwde verband met de Prins van Oranje een groot fiasco werd: “zij verliep alsof het een Nutslezing was, waarop de spreker zijn slot niet kon vinden en het publiek bang was, dat de soep thuis koud werd”.

Onverschilligheid

In de Noordelijke Nederlanden werd niet verlangend uitgezien naar een terugkeer van Oranje.

De inval van Rusland en Engeland in 1799 in het noordelijke deel van Holland leidde op geen enkele wijze tot een opstand van de bevolking tegen de Fransen en een beweging ten gunste van een weerkeer van Oranje. Dat gold evenmin voor de inval van de Engelsen in Zeeland in 1809,

De weerstand in Nederland tegen Frankrijk ontstond pas laat: na de inlijving in 1810 en de dienstplicht die duizenden jonge Nederlanders deed sneuvelen voor Napoleon. De verdere verscherping van het Continentale Stelsel waardoor de handel verschrompelde veroorzaakte in handelskringen verzet. Maar de weerstand bij het volk ontstond eigenlijk eerst pas na de abdicatie van Napoleon.

Overigens, wanneer van Lennep in 1823 (tien jaar later) zijn wandeling door Nederland maakt, meldt hij dat in Groningen de welvaart niet zo was als onder Koning Lodewijk en dat er nog altijd met genoegen over de franse tijd gesproken werd.

Het bestuursvacuüm, ontstaan door het vertrek van de Fransen, moest worden ingevuld. Zowel uit overwegingen van binnenlandse- als buitenlandse politiek.

De betere stand, angstig voor het gemene volk, schaart zich op voorstel van het driemanschap achter de rug van de enig soeverein.

Een soeverein die in de Nederlandse verhoudingen altijd de sympathie bij het volk zocht en zoekt als weermiddel tegen de regenten.

Voor de Oranjegezinden betekende Willem’s terugkeer de herleving van Nederland als onafhankelijke staat. Een koning gaf daarbij het land meer status. Voor anderen betekende de terugkeer van Oranje de frustratie van hun Patriotse wensdromen. Het zou tot 1848 duren voordat weer iets van deze idealen in de Nederlandse Grondwet werkelijkheid kon worden.

Zoals wel vaker in het leven tonen bevoorrechten weinig dankbaarheid jegens hen aan wie zij de voorrechten danken. Zo is de relatie van Koning Willem I met Van Hogendorp zeer snel vertroebeld. De democratische neigingen van Van Hogendorp waren Willem I een gruwel. Ze waren immers op het vergroten van de macht van de regenten gericht.

Commissaris van de Koning

Koning Willem dacht autocratisch en centralistisch. Hij kreeg daarvoor ook de ruimte. Zeker in de beginperiode.

De nieuw gevormde eenheidsstaat mocht niet terugkeren naar het losse federatieve verband van de Republiek. De vroegere soevereiniteit van de provinciën werd in de handen van één persoon gegeven, de koning. De angst voor een desintegratie van de nieuwe natie was groot. Voor het uitoefenen van het centrale gezag in de provincie werd in de grondwet van 1814 de functie gecreëerd van commissaris van den soevereinen vorst, onder zulke benaming als Hij zal goedvinden. Het is een merkwaardige toevoeging. Het illustreert dat hier een meningsverschil lag tussen de koning en de schrijvers van de grondwet, waaronder Van Hogendorp. De Koning had als voorkeur de benaming van Stadhouder. De schrijvers van de grondwet vonden dat te prestigieus, maar dorsten met een meningsverschil over de naam de vorst niet te ontrieven. Vandaar de tekst onder zulke benaming als Hij zal goedvinden.

Vele suggesties zijn er geweest zoals president, representant, gemachtigde, commissaris, landrost, landvoogd, superintendant. Het werd uiteindelijk gouverneur. ’s Koning’s pottenkijker. De statenbelangen werden ondergeschikt geacht aan die van het Rijk, daarom waren de staten steeds onder het oog van ’s Vorsten afgevaardigde werkzaam. De naam Commissaris van de Koning wordt in 1850 op aandrang van de Tweede Kamer bij de herziening van de Grondwet geïntroduceerd. De titel gouverneur kon “ wel eens verkeerdelijk een te groote toekenning van macht verschaffen” Hij was nu meer controleur dan gouverneur geworden.

Het begin van het koningschap leek voorspoedig. Maar goede waarnemers wisten beter, zoals de Pruisische generaal Von Roder al in 1815 weet te melden:

“De Koning der Nederlanden behoort tot de ongelukkigen, die door een voortdurende onrust gedreven, nooit met de bestaande toestand tevreden zijn. De rol van tweederangs macht is voor hem onverdraaglijk en de afhankelijkheid, die met deze situatie samenhangt, doet hem de gal overlopen. Daar hij niet is ontbloot van staatkundige kennis en met grote inspanning bijna de gehele dag werkt - zonder echter werkelijk veel tot stand te brengen, daar hij te veel aandacht schenkt aan details – gelooft hij dat hij alle bestuursdeugden in zich verenigt.

De leerschool van het leven heeft hem bijgebracht zich te dwingen zijn natuurlijke heftigheid in te perken.

Dat houdt evenwel niet meer in dan een vriendelijke grijns en een zachte stem, waarmee hij echter dikwijls boosaardige en scherpe dingen zegt en spoedig rauw en onaangenaam wordt, als men hem tegenspreekt.

Zijn temperament maakt het hem geheel onmogelijk het persoonlijke en het zakelijke gescheiden te houden”.

Einde van het citaat van de Pruisische Generaal Von Roder (Pruisen 1815)

Met dit citaat begint Kikkert niet zonder reden zijn eerdergenoemde boek Geld, Macht & Eer, Koning Willem I.

Samenvoeging van de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden

De samenvoeging van Nederland en België is door de grote mogendheden bepaald. De samenvoeging van de Noordelijke- en de Zuidelijke Nederlanden werd reeds tien jaar eerder in 1805 door Rusland en Engeland besproken met als belangrijkste doel een sterkere buurstaat te creëren ten noorden van het vijandige Frankrijk.

Men wilde een bufferstaat die slechts een bijrol in het Europese machtsspel mocht spelen en zeker niet te belangrijk mocht worden. Wensen van Willem I – ook niet vies van macht – zijn wensen dus om een groter Nederlands territorium te vormen met inbegrip van Noord-Frankrijk, zijn eigen Nassausche landen en het Rijnland tot aan Keulen, werden door de geallieerden dan ook niet gehonoreerd. De samenvoeging van de Noordelijke- en de Zuidelijke Nederlanden is slechts een vanzelfsprekend verband voor degenen die geen kennis willen nemen van de historische ontwikkelingen en geen rekening willen houden met de geschiedenis. Maar wat na 1585 230 jaar gescheiden is geweest voegt men niet in 15 jaar, van 1815 tot 1830, samen.

De scheiding van de Nnoordelijke- en de Zuidelijke Nederlanden was ontstaan na de val van Antwerpen in 1585, waarbij Antwerpen door de Spanjaarden heroverd werd.

De herovering van Antwerpen en het Vlaamse land veroorzaakte in staatkundige, culturele, religieuze en economische zin een gescheiden zelfs tegengestelde ontwikkeling in de beide delen van de Lage Landen.

Het begint met 1585 en wordt bestendigd met het verraad van 1648 “de vrede van Munster” waarbij de Zuidelijke Nederlanden onder Spaans bewind bleven.

Terwijl het zuiden nota bene de opstand tegen Spanje begonnen was.

De strijd tegen Spanje heeft de Noordelijke Nederlanden hun identiteit gegeven, maar het zuiden heeft zwaar onder de strijd tegen Spanje moeten lijden.

Vlaanderen heeft de grootste tol in de strijd tegen Spanje betaald. De Vlaamse steden werden uitgemoord en verwoest. Het krijgsgeweld vernietigde de oogst en bracht hongersnood. Strijd tegen Spanje zonder enig resultaat voor dit gewest. Lees het Geuzenboek van Louis Paul Boon om kennis te nemen van de ellende in het Vlaamse land.

Het door de strijd verarmde zuiden zag de helft van zijn bevolking vertrekken om als asielzoekers onder andere in Amsterdam en Middelburg hun bijdrage te leveren aan de economische ontwikkeling van de Gouden Eeuw van het Noorden.

Amsterdam dat officieel een verdere oorlog tegen Spanje te kostbaar vond maar officieus de blokkade van de havenontwikkeling van het “vijandige” Antwerpen wel gunstig voor zijn concurrentiepositie vond.

Terecht was Zeeland tegen de Vrede van Munster. Zeeland wilde het Zuiden niet in de steek laten.

Maar de scheiding was een feit en wat 230 jaar gescheiden is, verenig je niet in 15 jaar. Tenzij je daar met begrip veel aandacht aanbesteedt. Willem I heeft het geprobeerd maar hij bleef te veel de koning uit het Noorden, die onvoldoende inzet toonde om de gebiedsdelen te verenigen. Hij was gevoeliger voor kritiek vanuit het Noorden dan vanuit het Zuiden.

De tegenstellingen tussen het Noorden en het Zuiden

De tegenstellingen tussen het Noorden en het Zuiden zijn legio.

Deels reëel, deels gebaseerd op vooroordelen. Over het algemeen keek men in het Noorden op het Zuiden neer. Deze arrogantie had veel te maken met het verleden. De Noordnederlanders voelden zich een oud cultuurvolk, dat twee eeuwen onafhankelijk was geweest en zijn vlag in alle werelddelen had laten wapperen, terwijl de onmondige Belgen al die tijd door vreemdelingen, uit Spanje, uit Oostenrijk of uit Frankrijk waren geregeerd. Het was de voor de gemiddelde Noordnederlander niet mogelijk in deze Roomse en deels Franssprekende buren gelijkberechtigde rijksgenoten te zien. Daar kwam de economische tegenstelling bij. De Zuidelijke nijverheid versus de Noordelijke vrijhandel. Nijverheid, industriële productie die evenals de landbouw van nature altijd om protectie voor de afzet van de geproduceerde goederen vraagt, tegenover de handel die vrijheid blijheid predikt. We zien het ook vandaag nog terug bij de discussie over de wereldhandel en de globalisering.

De vrije Schelde (De Schelde wordt in het toneelstuk meerdere malen genoemd!) en de belangen van Antwerpen versus de belangen van Amsterdam en Rotterdam. De Schelde die in 1585 bij de val van Antwerpen werd gesloten en bij de vrede van Munster gesloten bleef. Amsterdam voer wel bij de blijvende blokkade van de Scheldestad. Aan die situatie was nu een einde gekomen. In de zestiende eeuw was Antwerpen het belangrijkste handelscentrum in West Europa. Amsterdam was toen nog tamelijk onbeduidend. Deze toestand zou na 1815 kunnen terugkeren.

De tegenstelling van het Protestantisme versus de RK Kerk

De RK kerk die een Koning die voor godsdienstvrijheid was, niet vertrouwde. Met als meest felle tegenstander de bisschop van Gent. Gent het meest Orangistische deel van België. De bisschop verbood de eed op de Grondwet omdat de geloofsrichtingen daarin als gelijkwaardig werden aangeduid. Hij verbood te bidden voor de voorspoedige bevalling van de baby van Anna Paulowna, de schoondochter van de koning en hij verbood het gebed voor de koning.

Al deze tegenstellingen leidden tenslotte tot een gezamenlijk protest van de RK kerk en de liberalen tegen de koning, het monsterverbond

Bij het onderwijs ontstond de twist met de RK kerk over het onderricht aan de clericalen. De klein seminaries moesten gesloten worden. Willem I had gelijk: dat onderwijs had geen niveau. Hoe moesten die slecht opgeleide kloosterlingen de kennis onder het volk uitdragen. Nee dus. Maar de RK kerk duldde geen inmenging van de koning in de in hun ogen kerkelijke aangelegenheden, èn zij wilde zeker niet door toedoen van de koning haar greep op het gewone volk verliezen.

Het conflict over het sluiten van de klein seminaries had voor Zeeland een merkwaardig gevolg. De staten van Noord-Brabant zonden een adres aan de koning met het verzoek zijn besluit ongedaan te maken. Tot grote woede van de koning. Waar bemoeiden de staten zich mee en de gouverneur had de staten kort moeten houden. Voor straf werd gouverneur Van Vredenburch van Noord-Brabant naar Zeeland overgeplaatst. Een degradatie.

Met de katholieken problemen over het onderwijs, met de liberalen een conflict over de vrijheid van de pers en over de taal. De taalkwestie was toen ook al aanleiding voor opgewonden toestanden. De Koning dwong de Franstalige liberale regenten dat boerendialect van het Nederlands te hanteren. Koning Willem I vond het ongehoord dat in provincies waar vrijwel iedereen Nederlands sprak, ambtenaren in het Frans werkten en advocaten in het Frans procedeerden. En net als bij het onderwijs had de koning ook bij de taalkwestie gelijk. Zijn standpunt was ook democratisch. Hij nam het op voor het gewone volk. Hij had gelijk maar hij kreeg het niet.

De voormalige landjonker uit Fulda bemoeide zich overal mee: waar geïnvesteerd moest worden, waar fabrieken gebouwd, waar banken gesticht, waar kanalen gegraven, wat kranten wel en niet mochten schrijven. Werd de aanleg van wegen en kanalen, de stichting van de Société Générale, zijn aandeel in de oprichting van het Cockerill-complex aanvankelijk gewaardeerd, het ging langzaam over in een gevoel van toch wel erg veel overheidsbemoeienis. Voor een rechtschapen liberaal een ware gruwel. Dat Willem I de meest fabuleuze trucks uithaalde met rentes en staatsleningen deed het aanvankelijke enthousiasme in liberale kringen snel luwen. De onevenwichtige bestuurlijke verdeling van het Noorden en het Zuiden van het nieuwe koninkrijk.

Van de 110 zetels in de Tweede Kamer van het parlement werden 55 door het Zuiden en 55 door het Noorden bezet, terwijl er 3,5 mln. Belgen tegenover 2 mln. Noordelingen stonden. De verhouding van de ministers bedroeg 11 Noordnederlanders tegenover 3 Belgen. Dat in de hofhouding de zuiderlingen een overwicht hadden maakte geen indruk.

In 1830 waren er op de 76 generaals slechts 10 Belgen en van de 43 stafofficieren slechts 8. Het had tot gevolg, dat vele in de Franse legers geoefende officieren hun ontslag namen. Natuurlijk waren zij er in 1830 bij toen er gestreden moest worden.

De belastingen gingen omhoog vanwege de schulden van het Nnoorden. Het Noorden had een staatsschuld van meer dan 2100 miljoen gulden en daar stond maar een schamel bedrag van 58 miljoen Belgische schuld tegenover.

Op het gebied van godsdienstvrijheid, onderwijs en landstaal was Willem I in zekere mate vooruitstrevend, bij de persvrijheid ronduit reactionair en bij de economie autoritair. Een verlicht despoot met uiteenlopende zelfs tegengestelde eigenschappen en opvattingen. Dat complexe beeld vertroebelt een aansprekend imago.

De koning heeft de tegenstellingen tussen het Zuiden en het Noorden niet kunnen overbruggen, daarvoor was onze koning-boekhouder een te weinig inspirerende persoonlijkheid.

Vanaf het eerste moment was het een geforceerde ontwikkeling waarbij fout op fout werd gestapeld.

Aanvaarding van de Grondwet

Illustratief is de aanvaarding van de Grondwet in 1815.

In het Noorden werd de Grondwet vrijwel unaniem aanvaard. Van de 474 stemmen waren er slecht 26 tegen, vanwege art 130 waarin is opgenomen dat de vorst lid van de protestantse kerk moet zijn.

In het Zuiden werden 1603 notabelen bijeengeroepen. Van de 1323 die aan de oproep gehoor gaven stemden slechts 527 voor de Grondwet en 796 tegen.

In de beoordeling van de uitslag werden de 280 afwezigen gemakshalve tot de voorstemmers gerekend, ze hadden immers niet tegen gestemd.

Van de tegenstemmers waren er 128 die tegengestemd hadden omdat in de art 190-196 van de Grondwet de RK-kerk met andere kerken gelijkgesteld werd. In de beoordeling van de uitslag werd dit motief als niet staatkundig relevant beschouwd en werden dus de 128 stemmen van de tegenstemmers afgetrokken.

De uitslag van 527 voor en 796 tegen werd op deze wijze geïnterpreteerd als

807 voor en 670 tegen en dat is dus een overweldigend meerderheid. En daarmee was dus ook in de Zuidelijke Nederlanden de Grondwet aanvaard.

Dat deze “Koninklijke rekenkunde” in het Zuiden weinig waardering verkreeg zal nauwelijks verbazing oproepen. koperen koning

Verwierf de nieuwe koning zodoende weinig waardering van de notabelen, ook bij het gewone volk maakte hij zich niet populair.

De Belgen waren ontgoocheld door de kroning van Willem I in Brussel op 27 september 1815. Dit gebeuren leek wel een toneelstuk. De koninklijke kroon was van verguld hout, de stenen ter versiering waren van gekleurd glas en de leeuwen die de koninklijke mantel versierden waren van gedreven koper.

Bij zijn rondrit door Brussel strooide hij in plaats van goudstukken slechts met kleingeld, waardoor hij in de volksmond de “koperen koning”, “koning-kruidenier” en “koning- krentenweger” werd genoemd. Een Noordelijke zuinigheid die niet erg als koninklijk, als vorstelijk gewaardeerd werd. Zeker niet van een koning die met een jaargeld van 2,4 miljoen gulden de best betaalde vorst in Europa was.

Werd in het Noorden de handelsgeest van de Koning-koopman nog wel enigszins gewaardeerd, in het Zuiden werd koninklijk gedrag meer geassocieerd met militaire, culturele, of desnoods amoureuze belangstelling, maar zeker niet met platvloerse geldschraperij.

Men mistte in het Zuiden de zwier en majesteit die men van een vorst verwachtte

De problemen met het Zuiden namen toe en de Koning was niet in staat om de noodzakelijke snelle besluitvaardigheid te tonen.

Zoals hij zelf zou zeggen “ Ik heb de gewoonte lang na te denken alvorens een beslissing te nemen. Ik blijf lang, te lang in twijfel en besluiteloosheid. In dit opzicht moet ik mijzelf van zwakheid beschuldigen. Maar als ik mijn keuze heb gedaan is hij onwrikbaar”

Te late besluiten en de starre handhaving van deze besluiten ook al waren ze al weer achterhaald, zouden de Koning voortdurend achter de feiten laten aanlopen

Toen hij de grieven uit het Zuiden in de Staten Generaal bespreekbaar wilde maken, wilde de zuiderlingen van de eenheidsstaat een federatie maken. Toen hij in de troonrede van 1830 de mogelijkheid van een federatie onder ogen wilde zien, sprak men bij de opstandelingen al van nationale onafhankelijkheid.

De Afscheiding

In 1827 hadden de Belgen schoon genoeg van 300 jaar onderdrukking door Spanjaarden, Oostenrijkers, Fransen en Hollanders. Wat nergens in Europa lukte, gebeurde hier wel: de katholieken smeedden een monsterverbond met de goddeloze liberalen. Eerst met vreedzame uitingen zoals een petitie in 1829 voor vrijheid van drukpers (liberaal) en van onderwijs (katholiek) met 40.000 handtekeningen. Later herhaald met een petitie in februari 1830 die werkelijk massale proporties aannam.

Want meer dan 350.000 mensen, vooral Vlaamse plattelanders, die onder pressie van de pastoor door hun handtekening of – als in duizenden gevallen – door alleen maar een kruisje onder de petitie te zetten, maakten duidelijk dat zij voorstanders waren van de vrijheid van een pers die zij niet lazen( als ze het al konden lezen, dan mochten ze het niet van meneer pastoor), vrijheid van een onderwijs dat zij niet volgden en vrijheid van een taal die zij niet verstonden ( Let wel de Vlamingen bepleitten in de petitie het gebruik van het Frans). Geert van Istendael zegt daarover “Nooit zijn de gewone Vlaamse mensen zo bedrogen geweest door de geestelijke leiders aan wie ze gehecht waren en die hen onder de knoet hielden.”

Maar deze interpretatie ten spijt, de massaliteit van de petitie had in een democratisch systeem tot een tegemoetkomende reactie geleid, maar zo werkte het niet onder het autocratische bewind van koning Willem I.

Opgezweept door de golf van politieke bewustwording in liberale en nationale zin die zich op veel plaatsen in Europa manifesteerde (Frankrijk in juli, België in augustus, Polen in november), organiseerden de leiders in augustus 1830 een volksopstand die leidde tot de onafhankelijkheid van België. Ze betaalden studenten om de gemoederen tegen de gehate Hollanders aan te wakkeren. Dat deden ze rond de Muntschouwburg in Brussel waarop dat moment een zeer populaire opera “La Muette de Portici” werd opgevoerd, naar de volksopstand in Napels in de 17e eeuw tegen een tirannieke koning-vreemdeling.

Bekend werd de schrijver, leraar en liberaal Philippe Lesbroussart, die enige keren per week met zijn studenten van het atheneum de Muntschouwburg bezocht en zijn pupillen dan de aria “Amour de la Patrie” liet meezingen. Anderen vielen dan bij en zo werd meezingen en bisseren van dit lied een vast onderdeel van de opvoering.

De opera van 24 augustus was de lont in het kruitvat, de opstand sloeg om zich heen en door onhandig optreden van de bevoegde autoriteiten werd de opstand een succes en de onafhankelijke natie België een feit.

Het was in de eerste plaats een bundeling van liberale sentimenten tegen het te autoritair bevonden bewind van Willem I. Pas in en door de revolutie zelf - met name toen er daadwerkelijk gevochten werd en er bloed was gevloeid – kreeg de revolutie een nationalistische impuls die het afscheidingsproces al snel onomkeerbaar maakte.

December 1830 gaat Engeland al akkoord met de afscheiding.

Koning Willem I blijft tot 1839, dat is 9 jaar!!! later, dralen, voordat hij de noodzakelijke gevolgtrekkingen maakt en instemt met de realiteit. Het verlies van België

De Opera die zo een cruciale rol speelt in de loop van de Afscheiding.

Citaat de Belgische historicus Pirenne:

Intussen trokken de opvoeringen van “La Muette de Portici” naar de opstand in Napels in de 17e eeuw. in de Brusselse Muntschouwburg volle zalen. Het beschreef een volksopstand tegen een tirannieke koning-vreemdeling, in dit geval tegen de koning van Napels, een Spanjaard in 1648. In Brussel bestond grote belangstelling voor deze opera en niet allen van de zijde van muziekliefhebbers. Bekend werd de schrijver, leraar en liberaal Philippe Lesbroussart, die enig keren per week met zijn studenten van het atheneum de Muntschouwburg bezocht en zijn pupillen dan de aria “Amour de la Patrie” liet meezingen. Anderen vielen dan bij en zo werd meezingen en bisseren van dit lied een vast onderdeel van de opvoering.

Den avond van 24 augustus is de zaal van de Muntschouwburg propvol. Men bemerkt voorname dames in groot toilet en Hollandsche officieren in uniform. Onder de vertoning hoopt zich langzamerhand rondom de schouwburg een menigte met stokken gewapende jongelieden op, zienlijk een manifestatie voorbereidend. In de naburige koffiehuizen wordt verteld dat onbekenden geld ronddelen. Een piket gendarmen had die samenscholing gemakkelijk uiteengedreven. Doch niets is te zien.

De overheden zijn werkeloos. Zij ook wachten.

Eensklaps wordt op straat dolzinnige toejuichingen gehoord, die uit de zaal komen. Zo even heeft de tenor La Feuillade “Amour sacre de la Patrie” aangeheven. Al de toeschouwers staan recht en zingen het lied mee, de speler overschreeuwend. Jongelieden ijlen naar buiten en alsof de menigte op een sein wachtte, stelt zij zich in beweging. Zij ijlt naar de burelen van “Le National” In een oogwenk zijn de ruiten in gegooid. Vervolgens trekt men op naar de Magdalena-steenweg (om) het huis van Libri Bagano (te) bestormen. Te midden van geschreeuw en gejoel wordt het heel en gansch verwoest. Nieuwsgierigen verdringen zich voor het huis en moedigen de slopers aan. Een krachtdadig optreden had een einde gesteld aan de wanorde, die nog slechts luidruchtig is. Doch met den duur verergert de opgewondenheid. Onder de geraasmakende benden beginnen verdachte kerels onder de “welgeklede lieden” te sluipen; zij zijn weldra in het gepeupel niet meer te tellen en verdwijnen. Reeds worden wapenwinkels ingedrukt en worden kruit en geweren gestolen. Rumoer en uitdaging ontaarden in muiterij en stoutmoedigheid. Nu richt de woede der menigte zich tegen de overheden. De ruiten van de burgemeester en van de procureur des Konings worden ingeslagen. De woning van de overste der politie wordt verwoest. De huizen van Van Maanen en van de generaal-bevelhebber der stad worden in brand gestoken. Onderweg worden de koninklijke wapenborden die de magazijnen der hofleveranciers versieren, afgerukt en vertrapt. De onthutste en verraste overheden weten geen rad. Politieagenten worden met flessen aangevallen en worden achteruitgedreven. Detachementen jagers en gendarmen durven niet te chargeren. Verscheidene wachtposten laten zich door de overvallers ontwapenen. Hier en daar worden enige schoten gelost op de menigte, zonder dezelve af te schrikken. De stad is gansch de nacht in de macht van de muiters. ‘Morgens trekken de troepen zich terug op de Paleizenplaats, welke zij niet meer zullen verlaten. De onbekwaamheid en lafhartigheid hunner oversten verzekerden het welslagen ener kwajongensstreek, welke een weinig krachtdadigheid had onderdrukt.

Edoch de burgerij krijgt schrik. De muiterij welke zij den avond tevoren toejuichte, ontketent zich nu tegen den eigendom. Overal wordt geplunderd. In de stad zelf en in de voorsteden worden fabrieken overweldigd, werkhuizen in brand gestoken; Machines worden stukgeslagen. Zienlijk wordt de wanorde aangestookt door Franse belhamels. Er wordt geroepen Leve Napoleon, Leve Frankrijk. Groepen zingen de Marseillaise. De beweging krijgt dus het karakter van een door de vreemdeling op touw gezet proletariërs oproer. Zij ontrust de behoudsgezinde gevoelens en de nationale gevoelens der burgerij. En tegen die beweging wordt spontaan de wederstand ingericht, welke de (officiële) troepen niet bij machte waren dezelve te bieden.

Koning – kroonprins

De relatie Koning – kroonprins is in het verloop van de gebeurtenissen rond de Afscheiding een complicerende factor geweest.

De spanning tussen de Koning en zijn zoon lijkt een zich herhalend gegeven in de geschiedenis van de Nassau’s. De relatie met de vader, stadhouder Willem V was slecht, de latere Willem I verweet zijn vader een te meegaande slappe houding. In deze opvatting werd hij zeker gesteund door zijn moeder Wilhelmina ( van Goejanverwellesluis), die met behulp van de legers van haar broer Frederik van Pruisen het stadhoudersschap in 1787 overeind had weten te houden.

De verhouding van Willem I en zijn zoon de latere Willem II (Quillaume in het toneelstuk) is nog veel bijzonderder. Kroonprins Willem, de held van Waterloo was een charmante persoonlijkheid. Het hof van Willem en Anna Paulovna was levendig in tegenstelling tot het ernstige en ongezellige hofleven van zijn Vader. Bij de kroonprins werd zelfs gekaart. Vaak trok de Prins van Oranje er op uit om zich door deftige dames te laten bewieroken en door minder deftige dames te laten vermaken.

De kroonprins werd een ledigganger die op hofbals alleen maar met Belgen sprak en het slachtoffer werd van rode port en sigaren.

De eerste schok kwam in 1816 toen franse ballingen in Brussel kroonprins Willem naar voren schoven als opvolger van de Bourbonkoning Lodewijk XVIII in Frankrijk. De ballingen zagen in de avontuurlijke prins een nuttige compromisfiguur. Zij hoopten tevens dat hun held de zuidelijke provincies van zijn vader zou meenemen. De jonge Willem wilde wel. Maar Rusland en Engeland ( Wellington) brachten hem tot inkeer.

De kroonprins was evenwel niet al te kieskeurig met de relaties die hij aanknoopte. Bij een aanslag op Wellington in 1818 zeiden de daders, nadat ze gegrepen waren, dat ze in opdracht van de Prins van Oranje hadden gehandeld. In 1819 was er een Amsterdamse samenzwering tegen de koning waarvan de deelnemers de kroonprins als nieuwe koning naar voren hadden willen schuiven. Twee jaar later werd de naam van de prins in verband gebracht met een moordcomplot tegen de franse troonopvolger de hertog de Berry. Ik zei reeds we moeten ons 200 jaar in tijd terugplaatsen.

Maar de prins probeerde op alle mogelijke manieren bij de Belgen in het gevlei te komen door als de Bijbelse Absalom de maatregelen van zijn vader te kritiseren.

Tijdens de onlusten in augustus 1830 en na het mislukte optreden van het leger in september verraste de kroonprins vriend en vijand met een proclamatie die hij op 16 oktober laat verschijnen en waarin hij Belgie als onafhankelijke natie erkent en, verwijzend naar zijn heldengedrag te Waterloo, zich aanbiedt om aan het hoofd van de volksbeweging gesteld te worden. Een volksbeweging die door zijn vader als rebellie werd aangemerkt. Het aanbod bleef zonder gevolg, de opstand had zich verder ontwikkeld en de Belgen wensten ook deze Oranje niet meer als hun nieuwe leider.

Het verlies van België is een feit.

De Tiendaagse veldslag van 1831 onder aanvoering van de kroonprins (ja, dezelfde van de proclamatie) had niet de hereniging tot doel maar diende meer tot het versterken van de onderhandelingseisen. Eisen die trouwens sterk financieel van aard waren, onder andere de gelijke verdeling van de staatsschuld. Tijdens de Tiendaagse veldslag waren er meer Nederlandse militairen omgekomen door de belabberde omstandigheden dan door vijandelijk vuur.

Ook weerstand in het Noorden

Koning Willem I werd als koning koopman in het Zuiden niet gewaardeerd. Maar ook in het Noorden bleef de kritiek niet uit. In onze tijd geprezen voor zijn ijveren voor de nieuwe impulsen in de economie en de aanleg van infrastructurele werken, ontstond in die tijd daar nu juist de kritiek.

De economie was niet overal vooruit gegaan.

Van Lennep constateerde dat al in Groningen. Het overgrote deel van de bevolking leefde in grote armoede. Wie deze misstanden aan de kaak stelde en daarover schreef raakte al gauw in het gevang. Kritiek werd niet geduld. Men kon ook een jaargeld aangeboden krijgen om te zwijgen. Een methode die de latere koning Willem II nogal eens toepaste. Uiteindelijk waren het juist de aanleg van de Willem's vaarten die aanleiding waren tot een fundamentele vertrouwensbreuk tussen de Koning en de Kamer.

In 1829 verwierp de Kamer voor het eerst de begroting. Voor ons vandaag onbegrijpelijk; de begroting werd eens in de tien jaar vastgesteld en dit keer weigerde de kamer. Waartoe dat leidde, zal men nooit weten want spoedig trokken de Belgische onlusten alle aandacht en deden de gelederen in het Noorden achter Willem I sluiten. De Belgische opstand kwam net op tijd.

In 1830 werden beperkte veranderingen doorgevoerd: de begroting wordt voor twee jaar in plaats van voor tien jaar vastgesteld, de Staten Generaal krijgen inzage in de financiën van de koloniën, de ministers zouden voortaan de koninklijke besluiten moeten ondertekenen en voor hun daden strafrechtelijk verantwoordelijk zijn. Maar daar hield het wel mee op. Door de Belgische kwestie werd de aandacht van de binnenlandse politiek afgeleid.

Dat de eenwording van de lage landen mislukte, is als “blessing in disguise” een versterking voor het koningschap in de Noordelijke Nederlanden geweest. Degenen die verdere democratische veranderingen verlangden moesten wachten tot 1840 en tot de doorbraak van 1848.

Maar dat de binnenlandse grieven tegen Koning Willem I niet verdwenen waren, blijkt wel uit de overdreven verontwaardiging die uit het volk oprees over het voorgenomen huwelijk met Henriette d’Oultremont. Ze was Rooms-katholiek en van Belgische adel en dat lag gevoelig. Het Belgische behoeft enige nuancering. Henriette werd in Maastricht geboren, haar ouders trouwden in Amsterdam, haar vader was kolonel der Hollandsche Gardes en een trouw dienaar van de Oranjes geweest. Maar in de groeiende verontwaardiging was weinig plaats voor nuance.

De suggestie in het toneelstuk dat ze een relatie heeft gehad met de kroonprins werd ook in die tijd wel gefluisterd, maar wordt door historici niet bevestigd. Het zegt trouwens meer over de kroonprins dan over Henriette.

Maar uit de opwinding over het huwelijk bleek vooral dat de koning niet veel good will meer bezat en al hitste de kroonprins de gevoelens via de pers extra op, - men sprak spottend over Willem Kaaskop en Jetje Dondermond - in de weerstand tegen het huwelijk kristalliseerde zich ongenoegen uit jegens de vorst Koning Willem I.

De koning zwichtte voor het verzet maar greep vervolgens het aannemen van de vernieuwde grondwet aan om afstand te doen van de troon. Hij trok zich verongelijkt terug in Berlijn. Waar, zich niet meer storend aan het gemor in Nederland, hij vervolgens als Graaf van Nassau in het huwelijk trad met Henriette, Gravin d’Oultremont. Geraadpleegde literatuur:

Geld, Macht en Eer, Willem I van J.G.Kikkert

De Commissaris van de Koningin van J.W.Janssens

Koning Willem I van J.S.Wijne

Drie koningen van Nederland van L.Aletrino

Een omstreden huwelijk van L.Roppe

Willem I, Willem II van E.Meeter

Voor Keizer en Koning, Leonard du Bus de Gisignies van Bart De Prins

De Lage Landen 1780-1940 van prof. E.H.Kossmannn

Veranderende grenzen, hoofdstuk 4 Het Europese statenstelsel 1814/1815-1870 van N.C.F.van Sas

Het Belgisch labyrint van Geert van Istendael

Het Geuzenboek van Louis Paul Boon

De Muntklapper, Europees genootschap voor munt- en penningkunde

Programmaboekje van theatergroep De Kern

Inleiding van Jan Jaap Jansen, schrijver van Koning Willem I

10-12-2002

Thema Innovatie en Openheid

1 De zorgboerderij: over verbindingen tussen Landbouw en Zorg

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, ten behoeve van de 'Actie Pollepel', 7 februari 2006.

Dames en heren

Laat ik openen met u te prijzen voor uw moed hier vanavond aanwezig te zijn. U zit hier immers in de volle wetenschap dat ik als ‘gastkok’ optreedt. En wat weet u van mijn kookkunst? Niet veel, waag ik te veronderstellen. Dus u loopt een zeker risico.

Ik kan u echter direct geruststellen. Mijn rol als gastkok is vooral symbolisch. Natuurlijk heb ik wel geholpen in de keuken, her en der in een pan geroerd, en het is gezegd dat ook deze simpele handeling in de smaak van het eten is terug te vinden. Het is echter de kok van De Drie Linden, Michel Jansen, die de complimenten verdient.

Zijn maaltijd, die u straks gaat nuttigen, begeleidt het echte werk, waarvoor u hier vanavond bijeen bent. Werk dat u zelf gaat doen. Te weten, discussiëren over vernieuwing op zorgboerderijen en over een optimale afstemming van vraag en aanbod in deze sector.

Voor u daarmee begint zal ik u eerst iets vertellen over het menu. Niet minder dan 4 gangen schotelen wij u voor: U kunt beginnen met een frisse salade met gebakken kippenlevertjes OF met een salade met gemarineerde ovengeroosterde groente. Dit wordt gevolgd door een romige pastinaaksoep, die het hoofdgerecht inleidt: een Ter Linde entrecote met een mozaïek van boerderijgroente op madeirasaus en een stamppotje van winterpostelein.

Als u hier eenmaal bent aanbeland - ik wijs u er nu maar vast op - moet uw discussie heldere resultaten beginnen op te leveren. Het dessert dient dan nog voor een slagvaardige afronding, voor de puntjes op de ‘i’, en zal bestaan uit gebakken Ter Linde appeltjes met huisgemaakt vanille-ijs en rozemarijnroom.

U hoort het, het succes van deze bijeenkomst zal niet van het menu afhangen.

Dames en heren

Koken is verbindingen leggen. Verbindingen tussen ingrediënten en tussen gangen. Er moet een juiste smaakverhouding gevonden worden, die bovendien past bij het gezelschap en overeenkomt met de ambiance waarin de maaltijd genuttigd wordt. Goede verbindingen zijn voorwaarde voor een optimale gastronomische beleving.

In enkele inleidende woorden voorafgaand aan uw discussie, wil ik het daarover met u hebben. Over verbindingen. In zijn rapport Vitalisering van de kenniseconomie (2004) noemt Herman Wijffels verbindingen onontbeerlijk voor innovatie. Sterker, hij stelt dat verbindingen zorgen voor de dynamiek en de vonken die de innovatiemotor doen lopen.

Het fenomeen ‘zorgboerderij’ kan mijns inziens als zo’n vonk worden beschouwd. De zorgboerderij vloeit immers voort uit een verbinding tussen de landbouw- en zorgsector. In een rapport van het Innovatienetwerk Groene Ruimte en Agrocluster werd al in 2002 dan ook de term ‘verbindingslandbouw’ geopperd, als alternatief voor ‘zorglandbouw’.

2 En ook hier geldt dat goede verbindingen voorwaarde zijn voor een optimale beleving van de consumptie van het product dat de zorgboerderij levert.

De boerderij als zorgaanbieder is evenwel niet nieuw. Reeds van oudsher was zij een pleisterplaats voor velen. Voor kooplieden en reizigers, en ook mensen die elders niet mee konden komen, werden op de boerderij opgevangen. Na de Tweede Wereldoorlog veranderde dit beeld. De behoefte aan voldoende voedsel voor een lage prijs stimuleerde de schaalvergroting en een intensivering van de productiefunctie. De laatste decennia is er echter steeds meer druk uit de samenleving om deze éénzijdige ontwikkeling van de landbouw om te buigen. Haar activiteiten moeten meer aansluiten bij de huidige maatschappelijke wensen. Dat kan gaan om natuurontwikkeling, recreatie, en om andere niet-agrarische bedrijvigheid.

Tegelijkertijd maakt de landbouw moeilijke tijden door. Met name kleinschalige boerenbedrijven moeten op zoek naar alternatieven. En met het concept van de zorgboerderij hebben zij een nieuwe balans gevonden tussen de economische en maatschappelijke aspecten in hun bedrijfsvoering. Een balans die bovendien prima past in de trend van de vermaatschappelijking van de zorg.

In zekere zin wordt daarmee teruggegrepen op een stukje sociaal erfgoed. Oude verbindingen komen terug. De boerderij als pleisterplaats hervindt zich.

Inmiddels begint de zorgboerderij alweer volwassen te worden. Dit blijkt uit een aantal ontwikkelingen. Er worden bijvoorbeeld nieuwe verbindingen gelegd. Zo vindt er een verbreding van doelgroepen plaats. De zorgboerderij blijkt niet alleen geschikt voor mensen met een verstandelijke beperking of psychiatrische stoornis, maar ook voor mensen met een lichamelijke beperking, burn-out patiënten, verslaafden en ex-verslaafden, ex- gedetineerden, en voor de opvang van jongeren met gedragsstoornissen en ouderen.

Er is bovendien veel belangstelling vanuit de reguliere zorg om te werken op zorgboerderijen. Een belangstelling die onder meer voortvloeit uit een toenemende behoefte aan meer kleinschalige, extramurale opvang en meer keuzemogelijkheden.

Dit zijn gunstige ontwikkelingen voor de zorgboerderij. Maar er is meer nodig om de zorglandbouw volledig tot haar recht te laten komen. Het is noodzakelijk:

• dat er vertrouwen bestaat in de driehoek boerenbedrijf – cliënt – zorginstelling; en • daarvoor is nodig dat zorgboerderijen een ‘goed product’ leveren. Professionaliteit en kwaliteit zijn daarbij kernwoorden.

Dit zal hen in staat stellen een structurele plaats te veroveren in de zorgsector – of misschien moet ik zeggen ‘zorgmarkt’ – en moet er uiteindelijk toe leiden dat zij op eigen benen kunnen staan.

Ongetwijfeld zullen deze zaken in uw discussie over de optimale aansluiting van vraag en aanbod, aan de orde komen.

Het aanbod van zorgboerderijen moet daarbij goed gearticuleerd worden, in kwantitieve en kwalitatieve zin. Kwalitatief als het gaat om de specifieke vraag van de cliënt: Zorg op Maat. En kwantitatief als het gaat om het aantal cliënten dat in een bepaalde regio aangeeft interesse te hebben in plaatsing op een boerderij.

Goede articulatie is van groot belang. De landbouw en de zorg zijn sectoren, waarin vaak nog een verschillende taal wordt gesproken. Waar een boer zijn aanbod veelal formuleert in praktische werkzaamheden (bv. groenten oogsten, kippen voeren), is de zorgsector op zoek naar een plek waar een cliënt zijn eigenwaarde kan opbouwen of zijn sociale vaardigheden kan vergroten. Zowel de landbouw- als de zorgsector zullen zich moeten

3 inzetten om deze vertaalslag te maken, deze verbinding te leggen.

En, gezien de gunstige ontwikkelingen die ik eerder noemde, ben ik ervan overtuigd dat hen dit zal lukken. Misschien kan de verhouding tussen de zorg en de landbouw, om weer in gastronomische termen te spreken, wel worden vergeleken met ‘fusion cooking’. Een verbinding van smaken uit verschillende culturen, waar eens ook wat onwennig tegenaan gekeken werd. Maar een verbinding én een innovatie, die tot verrassende resultaten heeft geleid en die inmiddels is uitgegroeid tot een ware trend.

Aan u is de uitdaging om vanavond de ingrediënten van de landbouw en de zorg te verbinden tot een gezond en aansprekend menu. Een menu waaruit uw cliënten een smakelijk gerecht kunnen samenstellen om dat vervolgens in een stimulerende omgeving te consumeren.

Dames en heren

Deze discussiebijeenkomst staat niet op zichzelf. En dat wordt gesymboliseerd door de pollepel die ik hier bij me heb. Ik zal deze pollepel overdragen aan gedeputeerde George van Heukelom die bereid is om tijdens een volgende bijeenkomst als ‘gastkok’ op te treden. En voor u het mij vraagt: hoe het met zijn kookkunst zit, is voor mij net zoveel een gok als voor u.

Ik wens u allen een vruchtbare en smakelijke bijeenkomst en ik wil afsluiten met het geven van een extra stimulans voor uw inzet.

Zoals u weet, heeft de Junior Kamer Walcheren november vorig jaar een veiling georganiseerd voor een aantal goede doelen, waaronder de Walcherse zorgboerderijen. De opbrengst van die veiling wil ik nu graag overhandigen. Ik wil daarvoor de aanwezige vertegenwoordigers van de zorgboerderijen vragen naar voren te komen en het woord geven aan mevrouw Jéan van Oorschot, de voorzitter van de veiling.

Symbolische overdracht opbrengst veiling Junior Kamer Walcheren.

Dames en heren

Ik geef nu graag het woord aan mevrouw Van Ganzewinkel, die u het één en ander zal vertellen uit haar boek ‘Een Ploeg van Goud’. Een boek, letterlijk met een gouden randje, dat aan de hand van het persoonlijk relaas van verschillende cliënten de meerwaarde van de zorgboerderij krachtig onderschrijft.

Ik dank u voor uw aandacht.

07-02-2006

4 De Moed om een Dissident te zijn

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, over Jacobus Koelman. Stokosmos, 15 november 2005.

Dames en heren,

Een revolutionaire geestdrijver, een spiritualist, onverzettelijk maar objectief, rusteloos, een radicaal, een provocateur. Dat zijn de kwalificaties van Jacobus Koelman die in de literatuur over zijn leven en werk op de voorgrond dringen.

De 17e eeuwse theoloog en filosoof, maar bovenal predikant, was onverzettelijk in zijn afkeuring van formuliergebeden en feestdagen. Hij was rusteloos in zijn streven naar de voortdurende, permanente reformatie. En hij was een provocateur in zijn oproep tot ongehoorzaamheid “aan menschelijke bevelen, ’t zy van kerkelyke, ’t zy van politike”, op het punt van buitenkerkelijke godsdienstige bijeenkomsten, waarin de persoonlijke geloofsbelevenis centraal staat. De zogenoemde conventikelen.

De kwalificaties die ik noemde, kunnen ongetwijfeld op Koelman worden betrokken. Maar het rijtje is mijns inziens niet compleet. Tenminste één eigenschap ontbreekt.

En dat is zijn moed. De moed van een persoon die ter wille van een beginsel, een overtuiging, de woede van zijn collega’s, van de kerkelijke en wereldlijke autoriteiten en van de meerderheid van het publiek trotseert. De moed om in de wetenschap van die woede – de moed die zich daarmee onderscheidt van onbezonnenheid – de angst ervoor te overwinnen. En de moed om voor je overtuiging je liefste bezit te offeren. In het geval van Jacobus Koelman: de preekstoel.

Dames en heren,

Ik heb het over de onverschrokkenheid van de andersdenkende, van de dissident. Zij staat los van de juistheid of onjuistheid van de overtuiging waarvoor hij strijdt. Wij kunnen het met hem eens of oneens zijn. Of, zoals John F. Kennedy het in een verwijzing naar de Amerikaanse burgeroorlog (1861-1865) in zijn boek Profiles in Courage eens uitdrukte:

“In de Verenigde Staten van Amerika, waar eens de ene broeder de andere naar het leven heeft gestaan, hebben wij de dapperheid van een soldaat onder vuur toch zeker ook niet beoordeeld naar de banier waaronder hij vocht.”

Ook de moed van de dissident laat zich vooral beoordelen door zijn bereidheid om onder grote druk en zonder oog voor zijn eigenbelang de vaak eenzame weg van de principieel andersdenkende voort te zetten.

Er zijn vele strijdperken waarin de dapperheid van de dissident op de proef wordt gesteld. In de godsdienst, de politiek, de wetenschap en in de samenleving in brede zin. En er zijn grote namen aan verbonden. Als u mij toestaat, geef ik u ter illustratie daarvan een paar bekende voorbeelden. En ik verzeker u, ik kom zodadelijk terug op de ‘eregast’ van onze bijeenkomst.

U bent, neem ik aan, allemaal bekend met Galileo Galilei (1564-1642). Hij had 400 jaar geleden de euvele moed om in te gaan tegen de leerstellingen van de rooms-katholieke Kerk door met zijn heliocentrische theorie te beweren dat de aarde om de zon beweegt. Dat leverde hem een kerkelijk proces op, waarin hij werd veroordeeld tot levenslang huisarrest. Maar het verhaal gaat dat hij bij het horen van dit vonnis de legendarische woorden heeft gemompeld: “En toch beweegt zij.” (De aarde om de zon).

5

Pas in 1992, 350 na Galilei’s dood!, zou paus Johannes Paulus II zijn excuses aanbieden, waarmee de naam van Galilei werd gezuiverd.

Een ander voorbeeld is Charles Darwin (1809-1882). Na zijn reis met de Beagle, zou het nog 20 jaar duren voordat hij zijn ‘On the Origin of Species’ publiceerde, waarmee hij de basis legde voor de evolutietheorie. Was deze vertraging het gevolg van angst voor de overweldigende reacties, de spot en de afkeuring die hem ten deel zouden vallen? Ongetwijfeld is dat een deel van de reden. Maar publiceren zou hij. En tot op de dag van vandaag is zijn theorie over de natuurlijke selectie onderwerp van kritiek en van een verhitte discussie, die recent met het concept van Intelligent Design weer nieuw leven in is geblazen.

Deze grote wetenschappers zetten het wereldbeeld op zijn kop. Zij brachten hun nieuwe ideeën in een tijd waarin dat wereldbeeld veel statischer was dan vandaag. Een tijd waarin iedere wijziging werd gezien als een bedreiging van de gevestigde machten. Hun nieuwe, stoutmoedige theorieën moeten, hoe dan ook, voor veel van hun tijdgenoten waanzinnig en aanstootgevend hebben geleken.

Niet langer vormde de aarde het middelpunt van het universum, en niet langer kon de mens aanspraak maken op een ‘status aparte’. Daarmee werd een belangrijke basis onder ‘het gangbare denken’ en de geldende religieuze leer weggeslagen.

Zij waren daar echter niet op uit. Nee, Galilei was nota bene een devoot katholiek. Hij bepleitte zelfs dat zijn theorie helemaal niet strijdig hoefde te zijn met de leerstellingen van de Kerk.

In dat opzicht onderscheiden beide geleerden zich van de dissidenten, die zich wel actief verzetten tegen de, in hun ogen, gangbare maar verkeerde wereldbeelden, slechte concepten of regels.

De recent overleden heldin van de burgerrechtenbeweging Rosa Parks kan daarvan als een voorbeeld worden beschouwd. Zij verzette zich tegen de regels van de segregatie en tegen het racisme, door in 1955 te weigeren haar plaats in de bus af te staan aan een blanke man. Zij zocht daarmee de confrontatie, die de wielen van de burgerrechtenbeweging in gang zou zetten. En ruim een jaar na haar arrestatie werd zij door het Hooggerechtshof in het gelijk gesteld.

Verhalen over dergelijke moed komen wij ook tegen in de Bijbel. Inderdaad, in het leven en de werken van Jezus zoals die ons zijn overgebracht in de evangeliën is het een belangrijk terugkerend thema. Denk maar aan zijn gelijkenis van de Barmhartige Samaritaan (Lucas 10:25). Hij pleit daarin voor de moed om vooroordelen en de vrees voor algemene afkeuring te overwinnen. Een Joodse wetgeleerde werd immers te verstaan gegeven dat hij zelfs Samaritanen als zijn ‘naaste’ diende te beschouwen. Samaritanen, die in die tijd algemeen werden beschouwd als minderwaardige afvalligen van allochtone afkomst.

Hoe actueel is niet ook dit verhaal? De gelijkenis van Jezus gaat, net als het verhaal van Rosa Parks, eveneens over de moed om de confrontatie aan te gaan met vooroordelen, met andere overtuigingen en denkwijzen.

Dames en heren,

Ik heb u deze voorbeelden genoemd om aan te tonen hoe belangrijk de moed van dissidenten, van andersdenkenden voor ons is. Zij die de confrontatie zoeken, maar ook zij die de confrontatie, tegen wil en dank, vinden, stellen ons in staat vooruitgang te boeken. En om die reden moeten wij die botsing van ideeën en overtuigingen niet uit de weg gaan. Een Amerikaanse senator (Albert Beveridge) heeft eens gezegd: “Een partij kan alleen blijven bestaan als zij groeit, onverdraagzaamheid ten opzichte van andere ideeën

6 betekent haar dood…”

Wij moeten andersdenkenden daarom niet veroordelen of isoleren, niet de rug toekeren. Wij moeten de discussie aangaan en open staan voor hun argumenten. Het is een bekend gezegde: zonder wrijving komt er geen glans.

Ook Jacobus Koelman zocht de confrontatie. En hij deed dat, niet uit eigenbelang, maar om een ideaal te verwezenlijken.

Het ideaal van de Nadere Reformatie, dat door Prof. van ‘t Spijker deels is omschreven als “de innerlijke doorleving van de gereformeerde leer en de persoonlijke levensheiliging, alsmede de radicale en totale heiliging van alle terreinen des levens.”

De weg die Koelman koos was er één van verzet. Verzet tegen bestaande regels en gebruiken, die in zijn ogen te kort schoten, slecht waren.

Gegeven dat Koelman ijverde voor de persoonlijke levensheiliging, is het nauwelijks verrassend dat hij zich verzette tegen het gebruik van formulieren bij avondmaal, doop of huwelijk. De persoonlijke beleving van iemands verhouding tot God laat zich nu eenmaal moeilijk uitdrukken in de algemeenheid en uniformiteit van opgelegde formuleringen.

En in zekere zin, was Koelmans inzet voor de individualisering van de godsdienstbeoefening – want zo zie ik dat – zeer modern. Treffend komt dat naar voren in zijn verdediging van conventikelen. Hij voert daarin onder meer aan dat iedere gelovige zijn eigen gaven bezit en dat men ook zijn talent niet mag begraven. Wij hoeven het woord ‘gelovige’ slechts te vervangen door ‘leerling’ en de zin zou zo uit een hedendaagse onderwijsnota kunnen zijn gehaald!

Koelman bepleitte, net als Rosa Parks een afwijking van een algemeen, geldende norm. Hij onderscheidde zich daarmee van de profeten en richteren, die de mensen bestraffend toespreken juist omdat zij zich niet aan deze algemene normen houden. Op andere punten, echter, lijkt zijn optreden weer sterk op deze richteren.

Zo verzette Koelman zich tegen de viering van allerlei feestdagen. Hij was van oordeel dat zij afbreuk deden aan de zondagviering en dat zij de bijgelovigheid in de hand werkten. Bovendien zette hij zich krachtig in voor een strenge zedentucht. En dat zal hem, althans aanvankelijk, niet erg geliefd hebben gemaakt in de garnizoenstad Sluis, waar hij op 13 augustus 1662 als predikant was bevestigd.

Maar Koelman deed zijn werk niet om aan populariteit te winnen. En ook al kwam hij op punten alleen te staan, hij verslapte hij niet. Dat toont zijn moed, juist omdat zijn overtuigingen zo sterk botsten met die van velen van zijn collega’s en met die van kerkelijke en wereldlijke autoriteiten.

De laatsten vreesden voor spiritualisme. Zij zagen in Koelmans verzet tegen het gebruik van formulieren en in zijn verdediging van conventikelen een voedingsbodem voor een groeiende afkeer van de zichtbare kerk. Natuurlijk beschouwden ze zijn pleidooien als een risico en zagen ze in zijn optreden een gevaar. Het gevaar dat zij hun macht, hun invloed en controle op hun volgelingen en onderdanen zouden verliezen.

De autoriteiten gingen de discussie met Koelman echter niet aan. Zij stonden niet open voor zijn argumenten, hoe modern en steekhoudend die soms ook waren. Er was maar één uitweg uit hun conflict, één mogelijkheid om de verhoudingen te herstellen, en dat was dat Koelman een belofte van onvoorwaardelijke onderwerping aflegde.

Een Amerikaanse president (John Quincy Adams, 1767-1848) heeft, toen hij nog in de senaat zat, eens in zijn dagboek geschreven:

“Ik heb al kunnen bemerken (…), hoe gevaarlijk het is aan mijn eigen beginselen vast te houden. (…) Toch staat mijn keuze vast en als ik niet mag hopen mijn land tevreden te

7 stellen, dan ben ik althans vastbesloten mijn eigen overwegingen te laten beslissen.”

Hoe herkenbaar zullen deze woorden voor Jacobus Koelman zijn geweest, toen hij weigerde aan de van hem geëiste onderwerping toe te geven.

Het resultaat was dat hij op 17 juni 1675 uit de stad Sluis werd verbannen. Hij moest zijn preekstoel opgeven en zou tot zijn dood in 1695 een zwervend bestaan leiden.

Wij kunnen Koelman prijzen om zijn moed, maar wij moeten lessen trekken uit zijn levensverhaal, zijn lot. In het streven naar zijn ideaal ontmoette hij onverdraagzaamheid en een gebrek aan openheid voor zijn ideeën en overtuigingen.

Ongetwijfeld speelde het karakter van Koelman daar zelf ook een rol in. Voor zover ik mij een oordeel kan en mag vormen over deze 17e eeuwse voorvechter van de Nadere Reformatie, was hij een rechtlijnig man. Een man die zijn ideaal koste wat kost wilde verwezenlijken.

Hij was ontoegeeflijk, zowel tegenover kerkelijke leiders en magistraten als tegenover zijn vrienden. Koelman week daarin sterk af van de apostel Paulus, die stelde dat je je juist moest conformeren aan je omgeving, zodat je niet werd afgeleid van je kerntaak.

Maar in zijn onverzettelijkheid toonde zich juist ook zijn moed. En zijn rechtlijnigheid mag ons niet afleiden van de les die zijn leven ons kan geven. Het is een les die ons wijst op het belang van openheid en op de waarde van de open confrontatie met andersdenkenden. Daarover had Paulus ook zo zijn ideeën. Hij zei: “Onderzoek alles, en behoud het goede”.

Deze uitspraak kunnen en moeten wij mijns inziens ter harte nemen.

Ik heb u een aantal bekende voorbeelden genoemd, waarin de moed van de enkeling, de dissident, stuitte op veroordelingen, op onverdraagzaamheid en op een muur van onwil. De onwil om de discussie aan te gaan.

Dit waren beroemde en historische voorbeelden, maar de praktijk van alledag wijst uit dat andersdenkenden nog steeds tegen muren oplopen.

Hun ideeën worden getaboeïseerd en er valt verder niet over te praten. Of het nu gaat om wetenschappelijke vindingen of om nieuwe oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. De deur is dicht. Dat kan vele oorzaken hebben. Angst, vergelijkbaar met de angst van de kerkelijke en wereldlijke autoriteiten in de tijd van Koelman om de controle te verliezen. Of het kan te maken hebben met vooroordelen, die leiden tot onwil, of met zelfgenoegzaamheid, die resulteert in desinteresse.

Ook al is onze samenleving veel dynamischer dan ten tijde van Koelman of Galilei en is ‘de verandering’ van de maatschappij zelfs tot overheidsdoelstelling is verheven, toch blijkt nog vaak dat afwijkende geluiden binnen gevestigde partijen minder ruimte krijgen.

Ik zeg daarmee niet dat wij nieuwe ideeën altijd moeten onderschrijven. Integendeel. Zoals ik eerder al zei, we kunnen het ermee eens of oneens zijn. Maar wij doen er wijs aan geen muren op te werpen, want de geschiedenis leert ons dat dan stagnatie het gevolg is. Dan boeken wij geen vooruitgang. Als er iets is dat het levensverhaal van Jacobus Koelman ons leert, dan is het dat. Onze samenleving heeft andersdenkenden met vernieuwende en afwijkende ideeën en overtuigingen nodig.

Dissidenten die bereid zijn en de moed tonen om die andere standpunten, ook al is dat in strijd met hun directe eigenbelang, te verdedigen. En als wij bereid zijn de open discussie met hen aan te gaan, maken wij vorderingen. Al is het dan niet door onze eigen denkwijzen compleet herzien, dan toch zeker door die te toetsen en te scherpen en, wie weet, hier en daar aan te passen.

8 Dames en heren,

In dank u voor uw aandacht en ik besluit met u, tot slot, nogmaals te zeggen: Er is geen glans zonder wrijving. Ik dank u wel.

15-11-2005

9 Vonken voor de innovatiemotor of De noodzaak van verbindingen voor innovatie

Openingswoord Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder voor Zeeuwse Vereniging van ICT bedrijven op 8 november 2005.

Dames en heren,

Enkele weken terug las ik in het Friesch dagblad een katern waarin men zich verwondert over onze Zeeuwse aanpak op het terrein van kennis en innovatie. De hoofdvraag was “waarom gebeurt er daar zoveel en hier niet?” Ik wil hier de komende minuten wel een antwoord op geven. Hopelijk zitten er Friezen in de zaal.

Dat er veel gebeurt is evident. Waarom dat gebeurt is een lastiger vraag. Nieuwe initiatieven ontstaan omdat er een noodzaak voor is of omdat er eenvoudigweg een mentaliteit voor vernieuwing heerst.

De noodzaak tot vernieuwing is aanwezig. Het kabinet wil dat Nederland tot de Europese voorhoede gaat behoren op het gebied van hoger onderwijs, onderzoek en innovatie. Een ambitieuze doelstelling. Maar een doelstelling die in mijn ogen niet onhaalbaar is. Landelijk is het Innovatieplatform geïnstalleerd, een club van wijzen die, onder voorzitterschap van onze minister-president, met voorstellen komt om het innovatievermogen van onze economie te vergroten.

Recent las ik een advies van de daaraan gelieerde Werkgroep Dynamisering kennis- en innovatiesysteem, opgesteld door Herman Wijffels.

Dit advies legt de nadruk op het benutten van kennis in mensen. Innovatie is mensenwerk. Mensenwerk, dat het beste tot zijn recht komt in een dynamisch systeem waarin alle verantwoordelijken in het kennisproces hun positie innemen.

Deze verantwoordelijkheid beperkt zich niet tot het onderwijs. Ook ondernemers en overheden hebben beslist een bepalende rol. Waar het in de kern om gaat, is het leggen van verbindingen tussen deze actoren. Verbindingen tussen publieke en private partijen. Verbindingen die – zoals Wijffels dat formuleert – zorgen voor vonken die de innovatiemotor doen lopen.

Dames en heren,

Dat zijn mooie woorden. Maar hier in Zeeland is het niet de gewoonte het bij woorden te laten. Toen Wijffels nog aan het onderzoeken was, werd bij ons het plan Zeeuws Accoord Kenniseconomie geboren. Onze drie Zeeuwse O’s hebben de handen ineengeslagen. De initiatiefnemers uit het onderwijs, bedrijfsleven en de overheid zien de uitdaging van Zeeland onder ogen en constateren dat er maar een manier is om haar adequaat te benaderen. En dat is door gezamenlijk de handen uit de mouwen steken. Samen gaan we ruimte maken voor kansen.

Kansen liggen er, daar zijn we als provinciaal bestuur van overtuigd. De komende periode willen we meer dan ooit een beroep doen op onze maatschappelijke partners. Dit geldt ook voor de innovatie- en ICT-plannen die we de komende jaren willen uitvoeren. Dat we in Zeeland potentieel hebben is ons de afgelopen twee jaar meer dan duidelijk geworden.

10 Binnen het programma Innovatieve Acties hebben we 15 projecten een stimulans kunnen geven. Het grootste deel van deze projecten heeft in meer of mindere mate een link met ICT.

Een paar voorbeelden: het Micro Systems Technology project van de Hogeschool Zeeland, het digitale routeprogramma van het Bureau voor Toerisme, ICT als oplossing voor identificatieproblemen binnen de zorgsector, natuurlijk het project waarvoor we vandaag bij elkaar zijn en zo kan ik nog wel even doorgaan.

Dit brengt me weer terug bij de verwondering elders in den lande over onze activiteiten. Het grootste Innovatieve Acties Programma van Nederland wordt uitgevoerd door de kleinste provincie. Noodzaak of mentaliteit? Of een combinatie? Feit is dat een innovatieve economie alleen kan gedijen in een creatieve samenleving. Innovatie is creativiteit en creativiteit verdraagt zich niet met een maatschappelijke houding van “doe maar gewoon dan doe je al gek genoeg”.

Deze houding kan ik bij de gastheer van vandaag, de Zeeuwse Vereniging ICT Ondernemers, op geen enkele wijze bespeuren. De ambitie die de projecten en het concept van samenwerken in Verenigingsverband uitstralen, verdienen bijzondere waardering.

Samenwerken met een concurrent is immers niet alledaags. Het vereist een mentaliteit waarbij het voor de betrokken partijen duidelijk is dat kennis delen en concurreren niet strijdig hoeft te zijn. Het vereist lef en vertrouwen. Vertrouwen dat de deelnemende bedrijven in de Zeeuwse Vereniging van ICT bedrijven in elkaar hebben uitgesproken.

Samen sta je sterk en los je problemen op waar ieder individueel moeilijk uit kan komen. Wie zich realiseert dat het wiel niet drie keer uitgevonden hoeft te worden is een stap dichterbij een gezonde bedrijfsvoering.

En behalve samenwerking tussen bedrijven kunnen ook kennisinstellingen een belangrijke rol spelen in het streven naar kwaliteitsborging. Deze samenwerking is ook prima geregeld binnen de Vereniging.

Naast een belang voor de individuele leden liggen er ook kansen voor de Zeeuwse samenleving binnen de plannen van de Zeeuwse Vereniging ICT Ondernemers besloten. De ouderenzorg is een uitstekend voorbeeld van zo’n kans. Het is bij uitstek een terrein waarop het publieke en het private belang elkaar kunnen dienen.

Ik denk daarbij bijvoorbeeld aan de aanpak van de vergrijzing, een ontwikkeling die veelal gezien wordt als een probleem, een bedreiging, niet als een kans. De zorgvraag zal immers toenemen en de groep die de kosten daarvan moet dragen wordt steeds kleiner.

We moeten ons echter ook terdege realiseren dat ouderen een groeiende afzetmarkt vertegenwoordigen, die interessante mogelijkheden biedt voor innovaties en ICT- toepassingen, zoals op het gebied van de zogenoemde woontechnologie (hulpmiddelen in huis).

Met deze woontechnologie worden ouderen in staat gesteld langer thuis te blijven wonen en daarmee wordt tegemoet gekomen aan een toenemende behoefte. Bovendien kan de toepassing van woontechnologie een kostenbesparend effect hebben op de zorg.

Die besparing bestaat er dan uit dat er minder, relatief dure plaatsen nodig zijn in verzorgingstehuizen en dat ook de thuiszorg werk uit handen wordt genomen.

Dit soort creativiteit is mijns inziens alleen maar mogelijk in een cultuur van openheid. Openheid waaraan u als de Zeeuwse Vereniging ICT Ondernemers aan bijdraagt door als klankbord op te treden en door kennisoverdracht te stimuleren.

11 Daarmee creëert u kansen. En als het gaat om grote, haast mondiale vraagstukken als vergrijzing, dan hebben we het over een problematiek die ook over de grenzen van onze provincie heen speelt. Innovaties op dit terrein zijn daarom zowel voor ‘eigen gebruik’ als voor de export interessant. Daarmee kunnen wij een nadere, positieve invulling aan het beeldmerk van Zeeland ‘naar buiten toe’ geven. In zekere zin, kunnen deze ‘innovaties voor de export’ dan ook worden beschouwd als ondersteuning van de campagne Welkom in Zeeland.

Samenwerken leidt tot succes. De Zeeuwse Vereniging van ICT Ondernemers heeft dat als een van de eerste sectoren binnen Zeeland gezien. Jonge, enthousiaste ondernemers die de handen ineenslaan en proberen om Zeeland als kennisintensieve provincie op de kaart te zetten.

Dames en heren,

Ik hoop dat ik een begin van een antwoord op de vraag van onze Friese vrienden heb kunnen geven. Openheid en verbindingen leggen, daar gaat het om.

Misschien lukt dat in Zeeland beter door kortere lijnen tussen de Zeeuwse instellingen. Misschien is er zelfs sprake van een bepaald “Zeeuws Gen”. Hoe dit ook zij, door verbindingen te leggen kunnen uw prestaties omgezet worden in maatschappelijke waarde.

Dat is in uw (private) en in ons (publieke) belang. Verbindingen kunnen zorgen voor de broodnodige dynamiek in het Nederlandse innovatie- en kennissysteem en, ik zei het al eerder, voor de vonken die de innovatiemotor doen lopen.

U weet nu ook wat uw uitdaging is: zorgen voor die dynamiek. En vonken!

Ik dank u voor uw aandacht.

08-11-2005

12 De modernisering van het bankwezen en maatschappelijk verantwoord ondernemen

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder tijdens opening van het nieuwe Fortis-pand te Park Veldzicht op 13 oktober 2005.

Dames en heren,

De afgelopen decennia is het uiterlijk van het bankwezen, en van het betalingsverkeer in het bijzonder, ingrijpend veranderd. Loketmedewerkers en geldtransporteurs zijn vervangen door een uitgebreid elektronisch netwerk van pinautomaten en computers, velen van ons hebben een elektronische portemonnee (chipknip), en we regelen onze bankzaken thuis, via internet.

Wat volgt? Kunnen wij binnenkort onafhankelijk van tijd en plaats betalingen verrichten via onze mobiele telefoon? Of is dat al mogelijk? En wat te denken van de schijnbaar onbeperkte mogelijkheden van de ‘smart card’, waarmee al enige tijd onder meer in Japan wordt geëxperimenteerd?

Dames en heren,

De ontwikkelingen gaan snel. Ik herinner mij nog goed dat we ons voor ‘cash’ geld bij het loket van de bank dienden te vervoegen. Je trok een nummertje en met enig geluk was er dan nog ergens een stoel vrij. Want er stond natuurlijk een rij. Er zat niets anders op dan op die stoel plaats te nemen en te wachten op je beurt.

En natuurlijk hoopte je dan dat de loketmedewerker vandaag in een goede bui was en bereid zou zijn om je een deel van je geld te overhandigen. Je wist ten slotte maar nooit.

Ik heb het nu over zo’n 20 tot 25 jaar geleden, maar goedbeschouwd wijkt dit beeld nauwelijks af van één van de oorspronkelijke vormen van het huidige bankwezen. Ik denk daarbij in het bijzonder aan het tafeltje op de markt, waarop de Middeleeuwse Italiaanse geldwisselaar zijn munten uitstalde. Deze geldwisselaar zou zich weliswaar al snel ontplooien als kassier, waarmee hij tevens de kiem legde voor het girale geldverkeer en het kredietbedrijf, maar waarin verschilde zijn tafeltje nou werkelijk van het bankloket?

Ons huidige woord ‘bank’ is ook afgeleid van dat tafeltje, dat ‘banco’ werd genoemd.

Het besef dat het loket van 25 jaar geleden weinig verschilt van dat Middeleeuwse tafeltje, maakt dat de ontwikkelingen in de afgelopen decennia gerust revolutionair kunnen worden genoemd. De veranderingen in het betalingsverkeer zijn in de afgelopen kwart eeuw vele malen groter geweest dan die in de, zeg, 1000 jaar daarvoor.

En in het algemeen kunnen die veranderingen, denk ik, positief worden gewaardeerd. Zo is het comfort voor de consument sterk toegenomen. Hij kan nu op elk moment van de dag op zijn eigen stoel plaatsnemen om zijn bankzaken te regelen. Bovendien zijn de kosten van het betalingsverkeer sterk afgenomen. Of, in jargon-termen: de pinpas en de chipknip zijn betaalmiddelen met een veel lagere arbeidscoëfficient dan contant geld.

Ondanks deze overduidelijke voordelen blijven veel Nederlanders evenwel hechten aan het voortbestaan van een ‘klinkende munt’. We hebben dat onder meer gemerkt bij de introductie van de Euro in 2002.

13 Veel mensen gaven er blijk van dat zij ‘hun gulden’ niet kwijt wilden, hoewel diezelfde gulden al goeddeels was gereduceerd tot een gestileerde ‘f’ op papier of, sterker nog, op een beeldscherm.

Hun gevoel van gemis was vooral emotioneel. Veel minder rationeel. Zo zijn er misschien ook wel mensen die de ‘buizenpost’ in de bank missen en de cilinder waarin je geld, als het goed was, met grote vaart kwam aansuizen. Ik vond dat zelf, eerlijk gezegd, ook altijd wel aardig.

De belangrijkste klacht die je echter vaak over de modernisering van het betalingsverkeer hoort, is dat het persoonlijke contact verloren is gegaan. Dat contact is echter niet verdwenen. Het is geleidelijk verschoven van de eenvoudige betalingsverrichtingen naar de hoogwaardige particuliere en zakelijke advisering. Op dat terrein kan de elektronica de mens (nog) niet kan vervangen.

Dat is ook een belangrijke reden waarom het mij verheugt dat ik vandaag dit nieuwe pand van de Fortis-bank in Middelburg mag openen. Het betekent namelijk dat de medewerkers van Fortis zowel de inwoners als de ondernemers van Middelburg ter plaatse te woord kunnen blijven staan en persoonlijk van advies kunnen blijven dienen.

Door het toegenomen gebruik van thuisbankieren is een vestiging in de binnenstad dan misschien minder noodzakelijk geworden, met deze nieuwe locatie is de toegankelijkheid van de bank gegarandeerd en wellicht zelfs verbeterd. De bank ligt goed in het zicht en is vanaf de Schroeweg uitstekend bereikbaar voor het autoverkeer.

Maar er is nog een andere reden, waarom ik blij ben dat ik hier sta. Net als de provincie beschouw ik het bankwezen namelijk als een belangrijke bron voor economische ontwikkeling. De bank en de provincie zijn verschillende geledingen in de maatschappij die, althans in dit opzicht, hetzelfde doel dienen.

Nu alles erop wijst dat de economie in Nederland weer zal aantrekken, heeft het bankwezen een belangrijke, stimulerende rol te vervullen. Bedrijven (en particulieren) zullen weer meer willen investeren en dat vraagt om een grotere financiële armslag. Die armslag kunnen de banken hen bieden. Zij kunnen zo de economische groei, ook in Zeeland, bevorderen en ondersteunen.

Een veel gehoord grapje in dat verband is dat een bankier je pas een paraplu leent als het mooi weer is, en dat hij hem weer terug wil hebben als het regent! Als daar enige waarheid in schuilt, dan wordt het tijd dat u nu paraplu’s gaat uitdelen. Want als het om onze economie gaat, is er immers een aanmerkelijke verbetering in de weersomstandigheden voorspeld.

Maar de bank is niet alleen een intermediair tussen de vragers en aanbieders van geld. Banken kunnen ook invloed uitoefenen op de aard van de economische ontwikkeling. Zo kunnen zij bijvoorbeeld een belangrijke ondersteunende rol spelen bij het stimuleren van innovatie en ‘maatschappelijk verantwoord’ ondernemen. Voorwaarde voor dit zogenoemde duurzame bankieren is dat banken open staan voor de nieuwe mogelijkheden, die innovatieve produkten en nog grotendeels onontgonnen markten kunnen bieden. Voorbeelden daarvan zijn bijvoorbeeld de financiering van duurzame energie en milieutechnologie.

Als het gaat om de maatschappelijke betrokkenheid van het bankwezen, heeft Fortis- bank een reputatie hoog te houden. Zo heeft de bank in het verleden via het VSB-fonds waardevolle steun gegeven aan de ‘Four Freedoms Awards’. Deze onderscheidingen, die elk jaar afwisselend in Middelburg en New York worden uitgereikt, worden in de hele wereld beschouwd als een uithangbord voor de bescherming van de mensenrechten.

14 En de Fortis-bank is ook nu nog actief op vele terreinen die van groot belang zijn voor de ontwikkeling en samenhang van onze samenleving. Ik noem zorg & welzijn, natuur & milieu, kunst & cultuur en sport & vrije tijd.

Het is duidelijk dat de Fortis-bank haar maatschappelijke betrokkenheid serieus neemt. En dat is prijzenswaardig, want de functie van een bank bestaat uit meer dan alleen geldhandelingen. Persoonlijke toegankelijkheid en maatschappelijke betrokkenheid zijn bij uitstek aspecten waarmee een bank zich vandaag de dag kan onderscheiden. En ik vertrouw erop dat deze nieuwe vestiging aan Park Veldzicht aan die onderscheidende kwaliteiten een bijdrage zal kunnen leveren.

Ik spreek daarbij overigens tegelijkertijd de hoop uit dat de bank haar meest oorspronkelijke taken evenzeer serieus blijft nemen. Het moet mij namelijk van het hart dat ik recentelijk onverhoopt ‘nul op het rekest’ kreeg toen ik een vertegenwoordiger van de bank vroeg of hij Euro’s in dollars kon omwisselen.

Misschien kan de Middeleeuwse geldwisselaar ons in dit opzicht nog tot voorbeeld strekken. Zonder twijfel had hij mijn verzoek kunnen honoreren, ook al had mijn vraag naar ‘dollars’ hem in dit geval in een buitengewoon lastig parket gedwongen.

Dames en heren,

Ik dank u voor uw aandacht. U staat al lang genoeg te wachten. Het wordt tijd dat wij overgaan tot de officiële opening.

13-10-2005

15 Speech tijdens oesterpartij

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, ter gelegenheid van de Oesterpartij, 8 september 2005

Thema: Economie en ecologie in evenwicht

Excellenties, dames en heren,

Vandaag nemen de leden van de Tweede Kamer wat onrustiger dan gebruikelijk plaats op hun zetel aan het Binnenhof. Het is, zoals men dat noemt, ‘de dag van de waarheid’. Na jaren van verhitte maatschappelijke en politieke discussies zal vandaag eindelijk een besluit worden genomen.

Het is 20 november 1974.

Er zal gestemd worden over een regeringsvoorstel, waarin wordt afgezien van de volledige afsluiting van de Oosterschelde. Het kabinet heeft namelijk besloten dat er een open stormvloedkering in de zeearm moet komen, zodat zijn unieke zoutwatermilieu behouden blijft. Een motie van het kamerlid Schakel over de veiligheid en de kosten van de open kering wordt nipt verworpen. En de Tweede Kamer gaat uiteindelijk met 75 tegen 67 stemmen akkoord met het voorstel.

Het is een historisch besluit. Niet alleen omdat een start kan worden gemaakt met de laatste fase van de Deltawerken. Het besluit markeert ook een omslag in ons denken over de natuur.

Vanzelfsprekend maakten mensen zich na de Watersnoodramp in 1953 zich bovenal zorgen over wat de natuur hen aandeed. Tot ver in de jaren ’60 stond veiligheid voorop en genoot de volledige afsluiting van de Oosterschelde brede steun.

In 1967 was men zelfs al begonnen met het opspuiten van drie werkeilanden. Daarna hoefde nog slechts het beton gestort te worden om de zeearm af te sluiten. Tegen die tijd gingen ecologische overwegingen echter een steeds zwaardere rol spelen. Zo was men onder meer bang dat de Oosterschelde door een volledige afdamming zou veranderen in het afvalputje van het Rijn-Maas-systeem.

Kortom, de rollen waren omgedraaid. Mensen gingen zich nu steeds meer zorgen maken over wat zij de natuur aandeden. En zij waren bovendien bereid diep in de buidel te tasten voor de bescherming van de ecologie van het unieke gebied.

De constructie van een open stormvloedkering zou uiteindelijk miljarden guldens extra kosten. Sommigen zouden opmerken dat ecologie de Nederlandse economie een slag had toegebracht. Duidelijk werd dat er een nieuw evenwicht tussen ecologie en economie was ontstaan.

Excellenties, dames en heren,

Namens de provincie Zeeland, heet ik u van harte welkom bij de derde Nationale Oesterpartij en bij het minisymposium over dit evenwicht, deze balans tussen ecologie en economie.

In het bijzonder heet ik welkom de heer Etienne Ys, Minister-President van de Nederlandse Antillen, en de heer Paul Comenencia, Gevolmachtigd Minister van de Nederlandse Antillen.

16 Zoals u weet, hebben de Antillen en Zeeland een lange, gezamenlijke geschiedenis. En als het gaat om het thema van dit symposium delen wij bovendien een bijzonder belang: het belang van de natuur voor onze economie, in het bijzonder voor het toerisme. Het vinden en behouden van een juiste verhouding tussen ecologie en economie is daarom voor ons beiden een vast punt op de agenda als het gaat om de toekomstige ontwikkeling en inrichting van onze omgeving.

Ik kom daar zo op terug, maar niet voordat ik de andere sprekers op dit symposium aan u heb voorgesteld.

Het verheugt mij dat de heer Yves Leterme, de Minister-President van Vlaanderen, vandaag in ons midden is. Er zijn veel onderwerpen die Zeeland met Vlaanderen verbinden, maar in het kader van deze bijeenkomst dringen er twee nadrukkelijk op de voorgrond: de Westerschelde en, natuurlijk, de Zeeuwse mossel. Ik twijfel er niet aan dat de heer Leterme zijn visie op deze onderwerpen met ons zal delen.

Ook kunt u een bijdrage van de heer John Dejaeger tegemoet zien. Onder zijn vele functies is hij voorzitter van het directiecomité van BASF Antwerpen en lid van de Hoge Raad van de Universiteit van diezelfde stad. De heer Dejaeger is nauw betrokken geweest bij de reductie van gevaarlijke transporten over de Westerschelde en hij zal ons vandaag onder meer zijn visie als ondernemer geven.

Tot slot staat u een voordracht te wachten van Herman Pleij, hoogleraar historische Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam.

De meesten van u kennen hem al van zijn publicaties of van TV en hij behoeft dan ook nauwelijks introductie. Als het gaat om cultuur-historische bespiegelingen heeft hij zich een huiskamernaam verworven. En het is vanuit die hoek dat hij het thema van dit symposium voor ons zal belichten.

Maar dat is nog niet alles. Deze bijeenkomst wordt eveneens opgeluisterd met de aanwezigheid van de Dichter des Vaderlands, de heer Driek van Wissen. Speciaal voor deze Oesterpartij heeft hij een gedicht geschreven dat hij tussen de bijdragen door zal voordragen.

U hoort het, de verschillende achtergronden van de sprekers staan garant voor een veelzijdige benadering van het thema. Aan mij is de eer om de aftrap te doen.

Zoals ik hiervoor reeds opmerkte, vormt het evenwicht tussen ecologie en economie in elke gedegen toekomstbeschouwing over Zeeland een vast punt op de agenda. Het begrip ‘evenwicht’ veronderstelt evenwel dat ecologie en economie zich per definitie aan de tegenovergestelde zijden van de balans bevinden.

Dat beeld is, denk ik, achterhaald. Of zou dat moeten zijn. Bezien vanuit een economisch-theoretische invalshoek bestaat er nauwelijks verschil tussen de twee begrippen. Want zowel bij ecologie als bij economie gaat het om schaarste, en om de verdeling daarvan. Dit wordt mooi geïllustreerd door de handel in emissierechten om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. In feite gaat het hier om niets anders dan de handel in schone lucht. Die lucht is schaars, en wordt daarom als een gewoon economisch product verhandeld.

Een tweede voorbeeld. Ik heb reeds aangehaald, dat de natuur Zeeland een product levert dat jaarlijks door miljoenen toeristen wordt geconsumeerd.

Het ligt dus voor de hand dat een duurzaam aanbod van dit product een speerpunt in ons beleid is. Ecologische en economische belangen kunnen, en moeten, elkaar op dit terrein daarom wederzijds versterken.

17 Ik wil hiermee aangeven dat het beeld dat ecologie en economie tegenpolen zijn te éénzijdig is. Niettemin is dit beeld nog steeds sterk bepalend voor de houding die vertegenwoordigers van ecologische en economische belangen tegen elkaar innemen. Een houding die vaak, te vaak, gekenschetst wordt door vooringenomenheid. Het verbaast dan ook nauwelijks dat discussies tussen deze belangenvertegenwoordigers veelal ontaarden in een patstelling en, uiteindelijk, een gang naar de rechter.

Daardoor worden kansen gemist. En dat is vreemd, maar vooral jammer. Het is immers al vaak genoeg aangetoond dat een open confrontatie van ecologische en economische belangen een belangrijke innovatieve kracht oplevert. En juist in de vandaag zo veelgeroemde kenniseconomie vormt dat de basis voor een gezonde concurrentiepositie.

Om die innovatieve kracht ten volle te kunnen benutten is daarom een verandering van attitude nodig. Innovatie vraagt om een open houding, een opstelling die problemen niet ontkent en die iedere nieuwe ontwikkeling of mening niet bij voorbaat tot taboe verklaart.

De attitude waarop ik doel is lang geleden al krachtig verwoord door de apostel Paulus: “Onderzoek alles en behoud het goede.”

Het besluit tot de open stormvloedkering in de Oosterschelde, waarmee ik dit betoog begon, is een sprekend voorbeeld van die houding. De ecologische belangen, die mede aan de bouw van die open kering ten grondslag lagen, hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van nieuwe, nog niet eerder toegepaste technieken. Het handelsmerk van Nederland op het terrein van watermanagement werd daarmee op wereldschaal geprofileerd. En u zult het met mij eens zijn dat een sterkere profilering dan ‘het achtste wereldwonder’ nauwelijks denkbaar is.

Toegegeven, het heeft een aantal jaren geduurd voordat men zover was en het heeft een aanzienlijke investering gekost. Maar uiteindelijk is men niet teruggedeinst voor de technische moeilijkheden, die de constructie van de open kering opleverde. Men is met een open houding de confrontatie aangegaan.

Het is die houding die we ook vandaag nodig hebben. In termen van duurzaamheid staan we voor ecologische en economische uitdagingen die om innovatieve oplossingen vragen. U zult het met mij eens zijn dat daarbij geen plaats is voor vooringenomenheid of taboes.

Gelukkig worden er steeds meer initiatieven genomen, waaruit blijkt dat die uitdagingen worden aangegaan. Ik stel u gerust, voor voorbeelden hoeven we niet helemaal terug naar de Oosterscheldedam. Onlangs nog bezocht ik een zagerkwekerij, waarbij het afvalwater van de zagers werd gebruikt als voedselvoorziening voor de kokkels. Dit initiatief toont aan dat de kokkelkweek in gecontroleerde omstandigheden en op een vernieuwende manier mogelijk is. Een innovatie, die vooraf door velen juist niet mogelijk werd geacht. En waarmee zowel ecologische als economische belangen zijn gediend.

Excellenties, dames en heren,

Mede met dit laatste positieve voorbeeld hoop ik u, voor zover dat nodig was, overtuigd te hebben van de noodzaak van een open houding. Het zijn die open houding en de bereidheid om de confrontatie tussen ecologische en economische belangen aan te gaan, die de basis vormen voor innovatie en daarmee voor de succesvolle ontwikkeling van onze kenniseconomie.

Ik dank u voor uw aandacht en geef nu graag het woord aan de heer Leterme.

08-09-2005

18 Inovatie in Zeeland

Speech gehouden op 17 oktober 2003 ter gelegenheid van opening Hydrauvision Schoondijke

Dames en heren. Het is voor mij een voorrecht om ter gelegenheid van de opening van Hydrauvision het woord te voeren. Nu zeg ik dat ter gelegenheid van elke opening, niets bijzonders dus. Maar dit keer toch wél. Want vandaag gaat het om een bedrijf dat één van de parels is op het gebied van innovatie in Zeeland.

We hebben meer innovatieve bedrijven in Zeeland. Gelukkig maar. We hebben zelfs meer innovatieve bedrijven dan men in Zeeland en daar buiten denkt. Dat laatste heeft met een soort bescheidenheid te maken, denk ik, een onterechte bescheidenheid, want in mijn hoedanigheid van Commissaris van de Koningin kom ik in het Zeeuwse regelmatig hoogwaardige, innovatieve bedrijven tegen.

Wordt in Zeeland door een zekere bescheidenheid dit innovatie karakter onderschat, buiten Zeeland heeft het alles te maken met onze Zeeuwse beeldvorming dat men Zeeland en Innovatie niet met elkaar weet te verbinden. Een beeldvorming waaraan dan ook inmiddels terecht het nodige aan wordt gedaan. Jammer dat nog niet iedereen overtuigd is van de noodzaak om Zeeland met een goede beeldvormingcampagne naar waarheid te profileren

Er zijn innovatieve bedrijven in Zeeland, meer dan menigeen denkt. Hydrauvision is er daar dus één van. Ik ken de grondlegger al jaren en zijn opvolger inmiddels ook. Ik ben iedere keer weer onder de indruk van wat er hier gebeurt. Dat heeft ongetwijfeld te maken met de bezieling die ze niet alleen in zich hebben maar ook uitstralen. Bij beiden zie je de drive, het voortdurend onrustig zoeken, die nieuwsgierigheid, om altijd maar weer iets anders, iets nieuws, maar vooral ook iets béters te bedenken en vervolgens te maken. Hoe komt het toch dat de ene mens dat wél heeft en de andere niet? Is daar wel eens onderzoek naar gedaan? Is er zoiets als een ontdek-gen? Laat ik voorzichtig zijn, want de heren zijn in staat om ook dat te gaan onderzoeken

Ik stelde zo juist: Er zijn innovatieve bedrijven in Zeeland, meer dan menigeen denkt, maar de realiteitszin gebiedt om daaraan toe te voegen maar nog steeds te weinig innovatieve bedrijven om de positieve Zeeuwse economische ontwikkeling voor de toekomst veilig te stellen.

Dames en heren, plotseling was de kenniseconomie in Nederland gemeengoed. Plotseling werd het besef breed gedeeld dat Nederland het moet hebben van kennisintensieve productie, dat er meer nieuwe kennisintensieve bedrijven en bedrijfjes nodig zijn en dat het bestaande midden- en kleinbedrijf (het MKB) behoefte heeft aan een betere doorbloeding door middel van onderzoek en ontwikkeling. Dat is hard nodig. Uit recent onderzoek van het Economisch Instituut voor het Midden- en kleinbedrijf bleek dat de afgelopen drie jaar steeds minder ondernemers een nieuw product of dienst op de markt hebben gebracht, het percentage daalde van 57 naar 33%.

Het besef dat er iets moet gebeuren, is niet nieuw. Wél nieuw is dat het breed gedeeld wordt. Natuurlijk, Syntens, vroeger de innovatiecentra, is er al meer dan 10 jaar. Ze deed en doet goed werk. Maar een wisselwerking tussen onderzoek en toepassing komt nog maar moeilijk van de grond. Vooral het midden- en kleinbedrijf weet de weg naar de kennisinstellingen nauwelijks te vinden. Dat is zorgelijk. Want kleine en middelgrote bedrijven zijn verantwoordelijk voor meer dan de helft van ons bruto nationaal product.

19 Nu is er het besef dat het anders moet, dat de wisselwerking tussen kennisleveranciers en bedrijven hoognodig is. De Rijksbegroting speelt daarop in. Met de oprichting van het Innovatieplatform onder leiding van de minister-president geeft de Regering aan dat het ernst is met de kenniseconomie. Dat het grote belang van een kenniseconomie nu zo duidelijk wordt onderkend, heeft natuurlijk alles te maken met de situatie waarin de economie van ons land op dit moment verkeert. Het is natuurlijk strategisch onverstandig om pas te gaan investeren in nieuwe ontwikkelingen als het slecht gaat, als het eigenlijk al te laat is. Dit had natuurlijk preventief al eerder moeten gebeuren toen het nog voorspoedig ging met onze economie. Er geld beschikbaar was. Maar beter laat dan nooit. Het is te gemakkelijk gegaan in het afgelopen decennium. Er is te weinig geïnvesteerd in ontwikkeling en onderzoek met als gevolg dat de concurrentiekracht is afgenomen. Alle hens aan dek dus en het is dan ook goed dat het besef dat er iets moet gebeuren, er is. De wens van het MKB dat er meer geld beschikbaar moet komen voor steun aan bedrijven om te investeren in kennisontwikkeling moet serieus worden genomen.

Dames en heren, ook het Provinciaal Bestuur van Zeeland onderkent het belang van innovatie en van een kenniseconomie. In de startnotitie van het nieuwe provinciaal sociaal-economische beleidsplan dat nu zo’n twee weken geleden is vastgesteld, is innovatie als één van de kernthema’s van het beleid benoemd. Terecht, want de innovatiegraad van het Zeeuwse bedrijfsleven blijft achter en nogmaals, dat mag en kan niet want niet-innoveren betekent dat kansen blijven liggen. In die startnotitie heeft het Provinciaal Bestuur uitgesproken dat bij innovatie, nu meer dan ooit, de nadruk moet liggen op een integrale benadering. Dit houdt in dat de aandacht niet alleen uitgaat naar technologische vernieuwing, maar ook naar niet-technische aspecten zoals organisatie- innovatie en procesmatige innovatie, vernieuwde marktbenadering want dat zijn ook belangrijke elementen.

Zo onderzocht de Groningse econoom Van Ark waarom de introductie van ICT in de Verenigde Staten wél tot hogere arbeidsproductiviteit leidde en in Europa nauwelijks. Hij concludeerde dat Amerikanen nieuwe ICT-toepassingen combineren met niet- technologische innovatie. De flexibele bedrijfsstructuur daar maakt het mogelijk organisaties eenvoudig aan te passen aan vernieuwingen. Innovatie is dus een breed begrip waar verschillende disciplines bij betrokken zijn en waarin kennisdeling en kennisontwikkeling kernwoorden zijn. De kennisinstellingen die we hebben in Zeeland, ik kom daar straks nog op terug, moeten we dan ook nauw betrekken bij het innovatiebeleid. En dan denk ik vooral aan de Hogeschool Zeeland. Het versterken van de relatie tussen de HZ en het bedrijfsleven is dan ook niet voor niets genoemd als punt van aandacht in het nieuwe programma van het college van Gedeputeerde Staten. De vernieuwing binnen de HZ Zeeland wordt ook door ons toegejuicht. Nieuwe lectoraten op gebied van Duurzame ontwikkeling, Ondergronds bouwen, Veiligheid. Er spreekt een geest van vernieuwing uit.

Kenniseconomie, kennisdeling en kennisontwikkeling, mooie woorden zult u zeggen, maar wat betekent dat nu concreet? Hoe krijgt dat beleid handen en voeten? Ik zal mij omwille van de tijd beperken tot enkele voorbeelden van provinciaal innovatiebeleid. Eerst een voorbeeld van kennisdeling en kennisontwikkeling. Op dit moment voert Syntens voor ons het zogenaamde kennisvouchers-project uit. Klinkt gewichtig maar het is eenvoudig. Een MKB-bedrijf kan van ons een cheque krijgen (of “voucher”) ter waarde van zeven-en-twintig-honderd euro. Daarvoor kan het bedrijf dan gratis drie dagen gebruik maken van de expertise die bij een kennisintensief groot bedrijf aanwezig en beschikbaar is. Syntens kan helpen bij het definiëren van het probleem en zoekt vervolgens een grootbedrijf dat in staat moet zijn dit probleem op te lossen. Let wel, dit is aanvullend op wat Syntens zelf al doet. En het werkt, want in nog geen anderhalf jaar tijd zijn tien vouchers verstrekt. Het tweede voorbeeld, dames en heren, van provinciaal beleid, is een voorbeeld dat zich richt op versterking van de kenniseconomie. Ik vind dat van uitermate groot belang voor de toekomst van Zeeland; dit klinkt misschien wat dramatisch maar de toekomst zal leren dat ik niets teveel zeg. Ik doel op de komst van de Roosevelt Academy. Daarmee halen we universitair onderwijs binnen in Zeeland en uit alle literatuur hierover blijkt dat zoiets

20 van cruciaal belang is voor de ontwikkeling in brede zin van een regio, op vrijwel alle terreinen: het is goed voor de educatieve infrastructuur, voor het culturele klimaat, maar ook voor de economische- en de demografische ontwikkeling, noem maar op. Met de Roosevelt Academy houden we lánger jonge mensen IN Zeeland en we halen méér jonge mensen NAAR Zeeland. Als we deze jongeren een goed studieklimaat bieden, waar ze later met plezier aan terug zullen denken, dan kunnen we daar vroeg of laat na hun studie nog wel eens veel plezier aan beleven. En dan denk ik vooral aan het bedrijfsleven. Maar dat is later. Al eerder zal er voor het innoverende vermogen van het Zeeuwse bedrijfsleven een positieve werking uitgaan van de Roosevelt Academy. Want er ontstaat als het ware een nieuwe, brede denktank in Zeeland die ongetwijfeld zijn aandeel zal gaan leveren aan bestaande netwerken van bedrijven en organisaties en ermee zal integreren. Daarom moeten we er met zijn allen in slagen die Roosevelt Academy in Zeeland van de grond te krijgen en tot bloei te brengen. Het Provinciaal Bestuur heeft kort geleden, in mijn ogen terecht, besloten een substantiële financiële bijdrage aan de Roosevelt Academy toe te kennen.

Dames en Heren, een dynamische vernieuwende economie zal slechts mogelijk zijn binnen een dynamisch cultureel klimaat. Waar Ayatollah’s regeren kan men innovatief denken wel vergeten. Een cultureel klimaat in zijn brede zin des woords waarin nieuwsgierigheid, flexibiliteit, een open houding voor nieuwe ideeën, flexibiliteit en geen vooringenomenheid aanwezig is, dat is het juiste klimaat om vernieuwing een kans te geven.

Citaat nota EZ: Doe maar gewoon dan doe je gek genoeg en Je kop niet boven het maaiveld uitsteken.

Ervaring: Te veel weerstand tegen een nieuwe aanpak. Het duurt te lang voordat nieuwe benadering enigszins geaccepteerd wordt. Te veel verloren tijd.

Dames en heren, nu weer terug naar de reden waarom we hier bij elkaar zijn: de opening van Hydrauvision. Ik heb in het kort een beeld geschetst van de context waarin innoveren zich afspeelt. Want dat is de context waarin Hydrauvision werkzaam is. Ik heb opzettelijk vermeden om te zeggen…: “dat dit allemaal mogelijk is in Schoondijke of all places” …. Ik wil het ook niet gezegd hebben, want innoveren is niet plaatsgebonden en innoveren is niet iets wat alleen maar in Eindhoven en de Randstad plaatsvindt. Innoveren heeft alles met ondernemerschap te maken en dat is een zaak van willen, durven en kunnen. Om te wíllen moet men de noodzaak en de potenties van innovaties inzien. Dat moet je niet onderschatten, want niet alles lukt. Je moet dus ook dúrven. En om te kúnnen innoveren moet een bedrijf over tijd, kennis en middelen beschikken. Deze drie ingrediënten van ondernemerschap, dames en heren, zijn hier aanwezig. Daar feliciteer ik u mee, meneer De Zwart, en ik wens u met uw bedrijf op dit mooie Technopark vele succesvolle jaren toe.

17-10-2003

21

Thema Relatie Overheid en Bedrijfsleven

1 Afscheid van de voorzitter van de Kamer van Koophandel

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder bij afscheid van Leen van Gelder als voorzitter van de Kamer van Koophandel op 9 januari 2006.

Dames en heren,

Het bedrijfsleven en de overheid hebben in Nederland reeds lang een hechte relatie. Zo ook de Zeeuwse Kamer van Koophandel en de Provincie Zeeland. Sterker nog, de geschiedenis van de kamers van koophandel in Nederland laat zien dat het allemaal in Zeeland begon.

Al in 1720 ontstond in deze provincie de eerste landelijke voorloper: het College van Kooplieden, dat voortkwam uit het gildewezen. In 1815 legde Koning Willem I het bestaansrecht van de Kamers van Koophandel en Fabrieken vast in een Koninklijk Besluit. Enfin, we kunnen dat allemaal lezen op de website van de Kamer.

De relatie tussen de overheid en het bedrijfsleven is natuurlijk hecht, ik zei het al, maar niet vlak. Dat wil zeggen, niet statisch. En dat vraagt wat van een Kamer van Koophandel, die, in dit opzicht, wel wat heeft van een relatiebemiddelingsbureau. Zij het een niet geheel onpartijdige.

De verhouding overheid-bedrijfsleven wordt sterk beïnvloed door de periodiek oplaaiende discussie over de grenzen van het publieke domein. Waar begint de publieke verantwoordelijkheid, waar houdt zij op en waar neemt ‘de onzichtbare hand’ van de markt het over? De geschiedenis toont ons dat die vraag in opeenvolgende perioden verschillend wordt beantwoord. Er is, zoals zo vaak, sprake van een sinusbeweging.

In de 19e eeuw voerde de overheid een offensief economisch beleid om de industrialisering van ons land te ondersteunen. Zij legde kanalen aan en nam de uitbreiding van het spoorwegennet voor haar rekening. Maar zij trok zich ook weer (gedeeltelijk) terug. Zo zorgde een liberaal kabinet ervoor dat de spoorwegen door particulieren werd geëxploiteerd.

In de loop van de 20ste eeuw kreeg de overheid steeds meer nutsbedrijven in handen (oprichting Staatsmijnen in 1901) en tijdens de economische depressie in de jaren ’30 greep zij hardhandig in. De vrijhandel werd losgelaten, invoerrechten kwamen terug, er kwamen werkgelegenheidsprojecten en er werd een strikte loonpolitiek gevoerd.

Deze ontwikkelingen zijn zeer bepalend geweest voor de ontwikkeling van het vrije ondernemerschap in Nederland en voor de invulling van de positie de kamer van Koophandel, enerzijds als voorlichter voor het bedrijfsleven, maar ook als adviseur van de overheid.

In de afgelopen jaren zien wij dat de overheid zich op tal van terreinen terugtrekt (nutsvoorzieningen, zorg, mobiliteit). Het concept van de ‘maakbare samenleving’ lijkt begraven ten gunste van een groeiend vertrouwen in de werking van de markt. Déregulering is het toverwoord van vandaag.

Natuurlijk moet de economie en het bedrijfsleven hier direct mee gebaat zijn, maar het legt ook een bredere verantwoordelijkheid bij de markt. De overheid trekt zich immers alleen maar terug in de overtuiging dat met meer vrije marktwerking ook het publieke belang het beste gediend is. En het bedrijfsleven zal het

2 vertrouwen moeten verdienen dat het deze verantwoordelijkheid kan dragen.

Ik geef toe, dat is geen eenvoudige opdracht. Onder meer de discussies over de liberalisering van de energiesector tonen dit maar al te goed aan. U en ik weten dat de recente stroomstoringen in Haaksbergen en Hulst (en met name de trage voorziening van noodstroom Overijssel) het vertrouwen in de markt (het bedrijfsleven) bepaald niet hebben gesterkt.

Er is dus werk aan de winkel en de Kamer van Koophandel heeft daarin een belangrijke rol te spelen. Waar de overheid zich terugtrekt zal de Kamer offensiever invulling moeten geven aan zijn adviserende rol ter stimulering de regionale ontwikkeling. En die advisering zal verder moeten gaan dan de voorspelbare en veelal defensieve mantra: ‘minder regels, minder groen’. Dit getuigt van een te ‘enge’, inmiddels haast klassieke interpretatie van de belangenbehartiging van het bedrijfsleven, zeker met het oog op de bredere verantwoordelijkheid die het in het afgelopen decennium heeft toebedeeld gekregen.

De bal wordt nog te vaak en te eenvoudig bij de overheid gelegd. Zo las ik onlangs nog in de PZC (woensdag 4 januari) dat de voorzitter van de BZW in een nieuwjaarsspeech kritiek uitte op de overheid. Bestuurders zouden te weinig samenwerken en te weinig daadkracht tonen. Natuurlijk, kritiek mag, en moet zelfs. Maar dit is het soort kritiek dat bestuurders zelf ook wel kunnen verzinnen, althans, als zij zich een beetje inleven in de werkgevers. Het is voorspelbaar en lijkt al teveel op de mantra die ik zojuist noemde. Het zou veel constructiever zijn om daadkrachtig te zoeken naar wegen waarlangs overheid en bedrijfsleven – dus niet alleen bestuurders onderling - actiever kunnen en moeten samenwerken, waarbij de vertegenwoordigers elkanders verantwoordelijkheden erkennen.

Een goed voorbeeld van de offensieve adviserende rol die de Kamer van Koophandel kan spelen zijn de wensenlijstjes, die zij heeft opgesteld met het oog op de gemeenteraadsverkiezingen van 2006. Weliswaar vragen de in die verlanglijstjes genoemde economische speerpunten nog steeds om een bredere, meer samenhangende visie op de regionale ontwikkeling van onze provincie, maar de vorm die de Kamer heeft gekozen spreekt mij aan. Zij heeft een pro-actieve instelling gekozen en dat juich ik toe.

Een offensieve opstelling van de Kamer van Koophandel is, denk ik, ook geboden in de actuele discussie over het voortbestaan van de Zeeuwse Kamer. Zoals zij zelf vaak genoeg heeft benadrukt, houden economische ontwikkelingen zich niet aan bestuurlijke grenzen. Een brede, samenhangende visie op economische ontwikkeling ontstijgt dan ook de staatkundige lijnen die onze provincie scheiden van andere regio’s.

Hiervan uitgaande is een Kamer van Koophandel geënt op de Rijn-Schelde Delta misschien helemaal geen gekke gedachte. In ieder geval een gedachte die een open benadering verdient, ook van de Kamer van Koophandel zelf.

Dames en heren,

Ik laat deze boodschap nu voor wat het is. We zijn hier ten slotte voor het afscheid van Leen van Gelder. Dus ik wil ook wat persoonlijke woorden tot hem richten.

Natuurlijk heeft Leen veel betekend voor het bedrijfsleven in Zeeland. En ook bij de provincie zullen wij zijn deskundige adviezen missen. Maar, zoals velen van u weten, hij deed meer. Hij was onder meer lid van de adviescommissie voor de campagne ‘Welkom in Zeeland’ én hij bekleedt het voorzitterschap van het Zeeuws Orkest.

Deze activiteiten laten zien dat Leen bij uitstek een man is, die de brede maatschappelijke verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven onderkent. Bijvoorbeeld als het gaat om het belang van de wisselwerking tussen economie en cultuur. En dat ligt voor een voorzitter van een Kamer van Koophandel niet zomaar voor de hand. Van

3 iemand in die functie zou je eerder de uitspraak verwachten dat cultuur een (lastige) kostenpost is. Punt.

Maar Leen zal het met mee eens zijn als ik zeg dat creatieve sectoren en culturele voorzieningen de aantrekkingskracht van een regio vergroten en als een magneet voor economische activiteit werken. Ik hoop alleen maar dat ook zijn opvolger deze mening met mij deelt.

Leen,

Bedankt voor je inzet en je inbreng. Zeeland heeft er zijn voordeel mee kunnen doen.

09-01-2006

4 Over interbestuurlijke verhoudingen

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, bijeenkomst College van Gedeputeerde Staten en Colleges van B&W, 16 mei 2006

Dames en heren,

"Door dergelijke wetten worden geen autonomen (…), maar plaatselijke automaten en centrale autocraten gevormd." Dat is een veel gehoord citaat in de afgelopen jaren. Het is een uitspraak van Groen van Prinsterer in zijn reactie op de ontwerp-Gemeentewet van 1851. Een uitspraak die natuurlijk uitstekend aansluit bij het vandaag de dag veel geuite verwijt dat gemeenten verworden tot een uitvoeringsloket van het rijk.

Hebben gemeenten daar een punt? Jazeker. Denk maar aan de beperking van het lokale belastinggebied (door de afschaffing van een deel van de OZB), de scherpe kaderstelling en het toezicht op de uitvoering van overigens gedecentraliseerde taken. Wat zo opmerkelijk is, is dat dit haaks lijkt te staan op één van de uitgangspunten van de Code Interbestuurlijke Verhoudingen, die het Kabinet, het Interprovinciaal Overleg en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten eind 2004 hebben vastgelegd. Ik doel daarbij op het uitgangspunt van 'beleidsvrijheid voor decentrale overheden'.

Wat zegt deze ogenschijnlijke tegenstrijdigheid ons? Dat papier geduldig is? Misschien. Maar vooral zegt het, denk ik, dat interbestuurlijke verhoudingen dynamisch zijn en dat het 'speelveld' waarop de verschillende bestuurslagen elkaar ontmoeten voortdurend wijzigt. De kwaliteit van de interbestuurlijke relaties laat zich daarom moeilijk op papier vastleggen. Zij is vooral afhankelijk van de opstelling die bestuurders zelf in die dynamische verhoudingen kiezen. Daarmee wil ik niet zeggen dat de Code Interbestuurlijke Verhoudingen van nul en generlei waarde is. Zeker niet. De Code bevat een aantal waardevolle uitgangspunten, waarop ik later nog terugkom.

Wie van u heeft deze Code trouwens gelezen? U kunt uw hand opsteken als dat het geval is. (…). Degenen die daaraan nog niet zijn toegekomen, raad ik aan dat alsnog te doen.

En datzelfde advies geef ik u voor de Bestuursovereenkomst tussen het College van Gedeputeerde Staten en de Vereniging van Zeeuwse Gemeenten. Deze overeenkomst dateert eveneens uit 2004 en bevat enkele praktische afspraken over het interbestuurlijke verkeer.

Zijn er onder u die deze overeenkomst hebben gelezen? (…). Ik bereid u er overigens op voor dat ik u gedurende mijn verhaal nog enkele vragen zal stellen. Voor de laatste spreker van een bijeenkomst geldt immers altijd de bijzondere uitdaging om de aandacht van de toehoorders vast te houden. En ik twijfel er niet aan dat uw reacties op mijn vragen, mijn bijdrage zullen opfleuren.

Dames en heren,

Wat bepaalt de dynamiek in de interbestuurlijke verhoudingen, in het bijzonder die tussen de gemeenten en de provincie? Teveel om op te noemen natuurlijk, maar ik wil graag een aantal ontwikkelingen hier benoemen, die in dit opzicht relevant zijn.

In de eerste plaats is dat de groeiende interesse sinds de jaren '90 voor alles wat zich op lokaal niveau afspeelt. We zien dat in de populariteit van lokaal nieuws op TV. En in Twente hebben ze nu zelfs

5 een lokale soap die ongekend hoge kijkcijfers scoort. We merken het ook in de opkomst van de lokale partijen.

Hoe hoog was, denkt u, het percentage van de stemmen dat in Zeeland in de gemeenteraadsverkiezingen van maart naar lokale partijen gegaan? Reacties graag. (…) Om precies te zijn was dat 20,7 procent, met uitschieters in een enkele gemeente naar rond de 50 procent.

Deze grote interesse voor 'het lokale' is een teken dat burgers zich in toenemende mate willen bemoeien met de eigen leefomgeving. Dat is een positieve ontwikkeling, zeker, die meer nadruk legt op de verantwoordelijkheden van de plaatselijke overheid. Maar het is ook een ontwikkeling die kan bijdragen aan een versterking van het zogenoemde 'NIMBY-effect'. Het principe van 'Not In My Backyard', waarbij de eigen belangen de hoofdmoot van de agenda vormen en waarbij steeds minder over de grenzen van de eigen gemeente heen wordt gekeken. Dat effect staat op gespannen voet met een andere ontwikkeling, die ik hier wil benoemen. En dat is de globalisering. Als gevolg van deze globalisering ontstaan nieuwe regionale verbindingen en samenhangen die de grenzen van de gemeenten, en soms ook die van onze provincie, juist overschrijden.

Deze ontwikkeling heeft zich voorgedaan bij de elektriciteit- en watervoorziening, de havenontwikkeling, de culturele voorzieningen en natuurlijk het milieu. En zij vindt plaats op het gebied van veiligheid, volksgezondheid, waterbeheer, economie en onderwijs. Maatschappelijke vraagstukken en processen krijgen een regionale schaal en in sommige gevallen ook een grensoverschrijdend karakter. Als overheden worden wij daardoor geconfronteerd met vragen die als gevolg van hun aard en schaal niet door één bestuurslaag afzonderlijk kunnen worden opgelost.

Onlangs kopte de PZC nog: ‘Samenhang Kanaalzone kan beter’. Onderzoek van de Oost-Vlaamse Kamer van Koophandel wees daarbij onder meer op tekortkomingen in de infrastructuur en de gezamenlijke, Zeeuws-Vlaamse marketing.

Een ander voorbeeld: de Scheldemondregio is op het terrein van de arbeidsmarkt allang een maatschappelijke realiteit. Duizenden Zeeuwen en Vlamingen pendelen dagelijks heen en weer tussen Zeeland en België.

Met hoeveel procent denkt u dat dit grensoverschrijdende woon-werkverkeer in de afgelopen 5 jaar is gestegen? Wie? (…). Volgens een structuuranalyse uit 2005 bedroeg de stijging sinds 2000 niet minder dan 25 procent. Maar er is nog steeds geen sprake van een structureel, gezamenlijk arbeidsmarktbeleid. En ook de informatie-uitwisseling over vacatures is eerder incidenteel dan structureel.

Natuurlijk draagt Europa (de vierde bestuurslaag) bij aan dergelijke regionale ontwikkelingen door een gericht stimuleringsbeleid. Niet voor niets wordt er gesproken van 'het Europa van de Regio's'. Dit betekent evenwel dat ook de grensoverschrijdende samenwerking en de Zeeuwse belangenvertegenwoordiging in internationaal verband op vele terreinen onze gezamenlijke aandacht vraagt. Het zijn ontwikkelingen waar wij als overheden op in moeten spelen.

Een andere ontwikkeling, tot slot, die bijdraagt aan de dynamiek van de relatie tussen de bestuurslagen, is de decentralisatie van taken die de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden. De invoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning is daar een voorbeeld van. En de Wet Werk en Bijstand. En in dit verband kan natuurlijk het credo van De Andere Overheid, 'centraal wat moet en decentraal wat kan', worden genoemd, dat ook op het terrein van de ruimtelijke ordening doorwerkt.

6 Al deze ontwikkelingen zorgen voor een zekere dynamiek in de bestuurlijke verhoudingen, waarin gemeentebesturen en het provinciebestuur, op basis van de hen toebedeelde verantwoordelijkheden, hun positie en rol, ook ten opzichte van elkaar, moeten bepalen. Dat is niet altijd eenvoudig, maar een belangrijke leidraad voor onze positiebepaling wordt mijns inziens geboden door een tweede uitgangspunt van de Code Interbestuurlijke Verhoudingen. Het uitgangspunt van 'het probleemgericht werken'. Dit betekent, en nu citeer ik de Code, dat maatschappelijke vraagstukken de grondslag vormen voor de verhoudingen tussen de bestuurslagen.

Wat betekent dit uitgangspunt nu voor Zeeland en de Zeeuwse verhoudingen? Zoals u weet, zijn de Zeeuwse ambities groot, maar is Zeeland qua inwonertal een kleine provincie. En de 13 Zeeuwse gemeenten zijn, in Nederlandse termen, relatief kleine gemeenten. Deze relatieve kleinschaligheid vraagt om een bundeling van krachten, en om het leggen van verbindingen. Het zijn juist deze verbindingen die als katalysator kunnen dienen voor de oplossing van de maatschappelijke en economische opgaven waarvoor wij ons gesteld zien. Het sleutelwoord is samenwerking. Samenwerking tussen gemeenten, samenwerking tussen gemeenten en provincie en samenwerking tussen overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke instellingen.

Door de maatschappelijke en economische veranderingen in onze samenleving - de regionalisering die ik eerder noemde - dienen zich steeds weer nieuwe gebieden aan, waarin deze samenwerking is geboden.

Ik noemde al de veiligheid. Vroeger, toen een brand in een boerenschuur, landloperij of stroperij nog de voornaamste bedreiging voor de Zeeuwse rust vormden, was de zorg voor onze veiligheid in goede handen bij de lokale brandweer of de plaatselijke veldwachter. Nu Zeeland zich heeft ontwikkeld tot het tweede risicogebied van Nederland is echter ook een bovenlokale aanpak geboden. Rampscenario's beperken zich niet meer tot de gemeente- of zelfs de provinciegrenzen. Bovendien is, als een haast automatisch gevolg van de vergroting en verbijzondering van maatschappelijk problemen, in toenemende mate een specialistische aanpak geboden. Dit is bijvoorbeeld het geval bij de vertaling van de ladinggegevens van het scheepvaartverkeer naar risico's. Voor de rampenbeheersing en de volksgezondheid is dit buitengewoon belangrijk, maar dit betekent nog niet dat iedere gemeente zelf dergelijke specialismen in huis moet hebben. Dat zou ondoenlijk zijn. Het ambtelijk apparaat zou dan óf overbelast raken óf een enorme omvang aannemen. En ik hoef u niet te vertellen dat de kiezer dat niet accepteert. Dat wil zeggen, in ieder geval dat laatste niet. En terecht.

Gemeente, provincie of rijk, voor de burger bestaat er maar één overheid. Dit betekent dat de verschillende bestuurslagen zo efficiënt mogelijk moeten samenwerken om de burger te bedienen.

Tussen de bestuurslagen zelf leiden dit soort ontwikkelingen echter vaak tot een discussie over de schaal waarop problemen het beste kunnen worden aangepakt. En die discussie kan worden bemoeilijkt door de gespannen verhouding waar ik al op duidde, die van de toenemende regionalisering van vraagstukken enerzijds en de groeiende lokale gerichtheid anderzijds.

Om dit probleem te ondervangen hanteer ik zelf meestal de relatief simpele formule: High Tech = High Scale; High Touch = Small Scale. Technologie, economie en communicatie vragen om een aanpak op grote schaal, persoonlijke betrekkingen, in welke vorm dan ook, verlangen een aanpak op kleine schaal.

Dit neemt uiteraard niet weg dat veel maatschappelijke en economische processen

7 tegelijk een lokale, regionale, nationale en zelfs transnationale dimensie hebben. Ongeacht de schaal waarop deze processen in eerste instantie worden aangepakt, blijft samenwerking tussen de verschillende bestuurslagen daarom noodzakelijk. En met die samenwerking wordt in Zeeland gelukkig ook resultaat geboekt. De Zeeuwse bibliotheek, het Zeeland Nazomer festival, Zeeland Seaports en een universitaire voorziening als de Roosevelt Academy, zijn daarvan enkele voorbeelden. Voorbeelden overigens, die ook buiten Zeeland enige bewondering wekken.

Ik herinner me dat zelfs de Friezen zich vorig jaar afvroegen waarom er in Zeeland zoveel gebeurt en in hun eigen provincie niet. Ik las dit in een katern van het Friesch dagblad, waarin onder meer gewezen werd op de oprichting van de Roosevelt Academy.

Wat weerhoudt ons er dan van om deze samenwerking verder, en ook op andere terreinen gestalte te geven? Zolang wij ons laten leiden door de maatschappelijke opgaven, niets eigenlijk.

Maar de ervaring leert dat het ook niet altijd vanzelf gaat. Er treden mechanismen in werking die de samenwerking in de weg kunnen staan. In een artikel over innovatie in Openbaar Bestuur stond onlangs een opsomming van dergelijke mechanismen, die (deels) ook van toepassing blijken op de interbestuurlijke relaties.

Het kan daarbij gaan om:

Het scoren en claimen van resultaten: bij samenwerkingsprojecten ontstaat regelmatig frictie over de vraag wie de resultaten mag claimen en zodoende in de publiciteit kan scoren;

Politieke dynamiek: in de dynamiek van het politieke proces kan een bepaald experiment minder goed uitkomen. Risicoreductie en het uit de wind houden van een bestuurder zijn dan belangrijke overwegingen die de samenwerking kunnen hinderen;

Een derde mechanisme is intrinsieke traagheid: in horizontale samenwerkingsvormen is er zelden een partij die over effectieve bevelsrelaties met het veld beschikt. Elke partij heeft eigen belangen en een eigen achterban en regelmatig leggen de daadkracht en 'sense of urgency' van enkele partijen het af tegen de hindermacht van anderen;

En tot slot zijn er menselijke factoren: kernspelers hebben de neiging het onderwerp eerst zelf in de vingers te krijgen en de materie te beheersen, voordat zij bij gezaghebbende buitenstaanders te rade gaan.

In aanvulling hierop kan ook nog worden gewezen op het fenomeen dat de schaal waarop maatschappelijke ontwikkelingen plaatsvinden, niet altijd correspondeert met de schaal van de alledaagse belevingswereld. Dit fenomeen wordt versterkt in tijden van grote dynamiek. Mensen, maar ook overheden, hebben dan de neiging terug te vallen op de status quo en zich op te sluiten in de eigen verworvenheden.

Mensen blijven dan liever dicht bij huis en het interesseert ze niet meer wat zich aan de andere kant van de heg afspeelt, zolang ze daar maar geen last van hebben. Het 'NIMBY-effect' manifesteert zichzelf.

Hoe kunnen wij voorkomen dat dit soort mechanismen in werking treden? In de eerste plaats door elkaar credit te geven voor elkaars prestaties. Daarmee is het eerste punt al ondervangen. En meer in algemene zin door een open relatie tussen gemeenten en provincie te stimuleren. Een relatie waarin de basishouding er één is van samenwerking en waarin de bereidheid bestaat zaken ter discussie te stellen. Een bereidheid die ook van andere maatschappelijke instellingen en van het bedrijfsleven gevraagd wordt.

8 Daarbij horen vanzelfsprekend een goed communicatiebeleid, management by speech, transparante besluitvorming, en externe gerichtheid. Juist in de huidige dynamische bestuurlijke verhoudingen zijn dat voorwaarden voor de instandhouding en verdere ontwikkeling van een gezonde interbestuurlijke relatie.

Dit College van Gedeputeerde Staten heeft in zijn Collegeprogramma 'Alle Zeilen Bij' daarom het accent gelegd op samenwerken (en uitvoeren). En dit vertaalt zich in een bestuursstijl waarin begrippen als 'open', 'betrokken', 'samen' en 'doen' tot de kern behoren.

Het 'product' van gemeenten en provincie moet een co-productie zijn, waarin partijen bij elkaar worden gebracht. De maatschappelijke en economische processen, waarvoor wij ons gesteld zien, vragen daarom.

Dames en heren,

Door het voltallige College van Gedeputeerde Staten wordt grote waarde gehecht aan onze toekomstige samenwerking met u, en ik vertrouw erop dat deze bijeenkomst daarvoor een goede basis heeft gelegd.

Ik dank u voor uw aandacht. En zoals dat in een open relatie hoort, sta ik uiteraard open voor vragen en opmerkingen van uw kant.

16-05-2006

9

Thema Varia

1 Herdenkingsbijeenkomst voor Thijs Kramer

Speech uitgesproken door de heer Van Gelder tijdens de herdenkingsbijeenkomst voor Thijs Kramer. Locatie: Nieuwe Kerk Middelburg Datum: dinsdag 8 augustus 2006, 14.45 uur

Beste Soan, familie en vrienden, Geachte aanwezigen,

Ongeloof. Een schok. Dit kan niet. Dit waren onze eerste gedachten toen wij het nieuws hoorden.

Het kostte moeite om dit te bevatten. Onwaarschijnlijke, bizarre omstandigheden. Dit afscheid doet pijn. Verschrikkelijk voor Soan, naaste familie en vrienden.

Een groot verlies voor ons, als collega's van Thijs in Gedeputeerde Staten, in Provinciale Staten en voor de medewerkers. Niet alleen omdat wij een zeer gewaardeerde collega moeten missen. Nog méér juist, omdat wij iemand zullen missen die dagelijks op een gepassioneerde manier bezig was met natuur, water en landschap van Zeeland. En ook omdat deze man, die zo duidelijk midden in het leven stond, zijn taak niet heeft af kunnen maken.

Want Thijs was een man met een visie. Zijn visie, zijn droom voor Zeeland was: een prachtige provincie te behouden en te verbeteren. Dat was voor Thijs synoniem met vernieuwing. Die vernieuwing kwam tot uitdrukking in veel van de zaken waar hij aan werkte. Een voorbeeld dat ik hier wil aanhalen is, zoals hij het zelf noemde, de tweede Deltawerken. Nog maar enkele weken geleden werd de "Kracht van de Delta" gepubliceerd. In deze filosofie wordt afscheid genomen van alléén maar steen, staal en kille techniek. Slimme combinaties tussen water en natuur enerzijds en ruimtelijke kwaliteit en economische ontwikkeling anderzijds zorgen voor een veilige omgeving, die bestand is tegen de stijgende zeespiegel. Met het plan voor Perkpolder werden de eerste succesvolle stappen gezet om dit nieuwe gedachtegoed voor water- en kustbeleid uit te werken. In de periode vlak voor zijn vakantie heeft Thijs nog hard gewerkt aan de visie "de Kracht van de Delta".

Thijs was een man die nieuwe ideeën omarmde. Innoveren en experimenteren met resultaat, daar draaide het om. Hij zag altijd legio mogelijkheden en hij was ervan overtuigd dat deze ideeën, die hij onder andere tijdens het Wereld Waterforum in Mexico had opgedaan, in Zeeland uitgevoerd konden worden.

Typerend vond ik, hoe hij hierbij te werk ging. Eigenzinnig en overtuigd van zijn gelijk, zoals een goed politicus dat betaamt. Op zijn bedachtzame wijze had hij zijn zetten al uitgedacht op het grote schaakbord van de bestuursmaatschappij. Zo klinkt dat misschien afstandelijk en berekenend. Zo was het niet, want hij combineerde dit met het vermogen om op een warme, menselijke wijze een ander met respect tegemoet te treden én hij gaf de ander ook de ruimte als het kon.

Vanaf zijn eerste dag als lid van Gedeputeerde Staten maakte hij de omslag van belangenbehartiger naar veelzijdig bestuurder met een publieke en brede taak. Hij zette zich in voor de grote dossiers, waarin het maatschappelijk kraakt en waar nog pionierswerk te doen was. Met zijn grote inzet voor onze prachtige delta was Thijs veel méér dan alleen een natuurman. Maar wél zonder afstand te nemen van zijn betrokkenheid bij natuur en bij de menselijke maat.

In het college was hij een bindend element. Nog kijk ik terug op een koude dag in de

2 herfst waarop wij, onder leiding van Thijs, soppend in onze laarzen door de modder van Saeftinge banjerden. Dát schept een band.

Als politicus had Thijs het vermogen om steeds te schakelen tussen theorie en praktijk, tussen een concreet geval en het daarbij horende bredere kader: het plan Waterdunen was een eerste voorbeeld van iets heel nieuws langs de kust. Dat was nodig vanwege een nieuwe kijk op ruimtelijke ontwikkeling én recreatie én natuur en landschap. En dát paste weer in een maatschappelijke ontwikkeling als individualisering.

Maar ook de omgekeerde volgorde beheerste hij: zo leidde een van de discussies over het, toch redelijk abstracte en brede beleid als het omgevingsplan, tot zijn voorstel om de typerende paalhoofden langs onze kust als cultuurhistorische monumenten te beschermen. Fundamentele discussies, bijvoorbeeld over de mogelijkheden en beperkingen van de democratie werden snel herleid tot een concreet standpunt voor een statenvergadering of omgezet naar een strategie voor het betrekken van een belangengroep. Als Thijs met iets concreets bezig was hield hij steeds zicht op het grotere verband, en ook vertaalde hij bredere filosofische inzichten naar de praktijk.

Deze combinatie zorgt er voor dat we als college van GS, zijn bijdrage als gedeputeerde de afgelopen drie jaar zo bijzonder waardevol vonden. Als geen ander was hij de man die de open bestuursstijl van de Provincie wist uit te dragen. Vasthoudend aan zijn doelen, flexibel in de oplossing. Steeds in open overleg en luisterend naar zijn omgeving, verdiepte hij zich in de belangen van anderen. Zo zocht hij creatief naar wegen om de resultaten te bereiken. Grenzen en dijken verleggend. Dat was Thijs ten voeten uit.

Ik kom weer terug bij het begin van mijn verhaal. De tijd is Thijs niet gegeven om zijn opdracht, zijn visie te realiseren. Dat is nu aan ons. Wij hebben de plicht en zullen ons samen inzetten om die visie waar te maken. Op de wijze waarin Thijs sterk was: door bruggen te bouwen, door toegankelijk te zijn, door blijvende verschillen van inzicht te accepteren en door respect te hebben voor de emoties en de belangen van anderen. Laat dát ons eerbetoon zijn aan deze markante bestuurder .

Soan, naaste familie en vrienden: ik wens jullie heel veel sterkte met dit zo schokkende verlies.

08-08-2006

3 PZC heeft eigen gezicht behouden

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, ter gelegenheid van het afscheid van de heer Oosthoek als hoofdredacteur van de PZC, 23 juni 2006.

Dames en heren, Andreas,

Het leven van een hoofdredacteur gaat niet over rozen. Dat ligt voor de hand. Je mag immers verwachten dat hij op zijn redactie wordt omringd door kritische geesten die hem voortdurend op zijn huid zitten en die hem niet voetstoots volgen in de keuzes die hij maakt. Hij zal moeten overtuigen. En dat is maar goed ook, want dat houdt hem scherp. Kritische zin behoort nu eenmaal tot de vaste bagage van een journalist.

Maar, eerlijkheid gebiedt, in het afgelopen decennium is het werk van een hoofdredacteur, zeker die van een regionaal dagblad, er niet gemakkelijker op geworden.

Sommigen van u, en Andreas zeker, kennen ongetwijfeld de studie van Marcel Broersma (RuG, 2003) Tegen de Trend, Regionale journalistiek in een veranderende samenleving. Daarin staat dat het slecht gaat met de regionale kranten.

Individualisering, tijdgebrek, de multiculturele samenleving en de concurrentie met andere media hollen de maatschappelijke betekenis van de regionale krant uit. Want, zo luidt het, zij zorgen voor een verminderde betrokkenheid bij de eigen leefomgeving.

Is dat zo? We kunnen namelijk ook redeneren dat mensen door deze ontwikkelingen, die voor een deel onder het verzamelbegrip 'globalisering' worden gerangschikt, meer dan ooit op zoek zijn naar een gemeenschappelijke noemer. Naar een verhaal, een gegeven waarmee zij zich kunnen identificeren. Naar herkenbare onderwerpen of kwesties waarbij zij zich betrokken voelen. En mensen vinden die verhalen in eerste instantie in de eigen, directe omgeving. In hun straat, hun dorp, hun provincie.

Zo beschouwd, kan evenzeer worden betoogd dat de maatschappelijke betekenis van de regionale krant juist toeneemt.

Dit verschil in uitleg bepaalt in hoge mate of een negatieve en defensieve of een positieve en offensieve benadering wordt gekozen ten aanzien van de veranderingen die zich in onze samenleving afspelen. ‘Redden wat er te redden valt’ of daadkrachtig proberen in te spelen op nieuwe behoeften. Nu ken ik Andreas een beetje en waag ik vast te stellen dat het in zijn karakter ligt het offensief te kiezen. Zijn erfenis bij de PZC getuigt daar in ieder geval van. In de elf jaar dat hij hoofdredacteur is, is hij erin geslaagd zijn provinciegenoten die gemeenschappelijke noemer te geven, die verhalen en onderwerpen waarmee zij zich kunnen identificeren.

Hij heeft dit onder meer gedaan door de lezers verdieping en achtergrond te bieden in de bijlagen Kunst en Cultuur, Buitengebied en door het fenomeen Dossiers op te voeren. Bijlagen waarin nadrukkelijk wordt ingezoomd op wat Zeeuws is.

Daarmee heeft hij invulling gegeven aan het abstracte, maar levende begrip 'provincie Zeeland', waarvan de Zeeuwse vlag en het Zeeuwse volkslied meer passieve uitdrukkingen zijn.

En belangrijk is om hier te constateren dat hij dit met verantwoordelijkheid heeft gedaan. Want hij is niet vervallen in een overdreven gehechtheid aan de zeden, gewoonten en belangen van de eigen provincie.

Een gevaar dat altijd op de loer ligt als mensen zich, in hun behoefte aan herkenning en erkenning, opsluiten in hun eigen verworvenheden. Zich te zeer naar binnen richten. Soms gaat die herkenning zelfs zover dat individuen of groepen de krant claimen. Zij hebben geen abonnement, zij zijn lid. Het is hún krant en hij dient dan ook hún normen

4 en waarden te vertolken. Als je die groepen hun zin zou geven, dan zou de PZC geen 4 maar al gauw 20 edities kennen! Ook daartegen heeft Andreas zich tegen verzet. Kortom, geen provincialisme.

Dat is een verdienste die ongetwijfeld mede voortvloeit uit zijn eruditie. Dankzij zijn kritische zin weet hij een zekere distantie te behouden. Dankzij zijn kennis van zaken erkent hij tegelijkertijd de waarden van de regio en tilt hij die uit boven het beperkte blikveld dat het provincialisme kenmerkt.

Ik doel daarmee ook op immateriële waarden. De taal – hij schakelt zelf makkelijk over van het Nederlands naar het Zeeuws (en andersom) en is daarmee het levende bewijs dat het Zeeuws niet toebehoort aan één laag van de bevolking – en ook de podiumkunsten, sociale praktijken, rituelen en feestelijke gebeurtenissen en natuurpraktijken, die in de PZC allemaal een platform hebben.

Juist de erkenning van die immateriële waarden is zo belangrijk, want zij zijn kwetsbaar. Een standbeeld kun je restaureren, maar een taal, een dialect ben je, als je even niet oppast, voorgoed kwijt. Dan kom ik op een andere ontwikkeling die het leven van een hoofdredacteur er niet altijd gemakkelijker op maakt. Te weten, de toenemende commercialisering, die uitgevers en redacties meer dan eens in een gespannen verhouding met elkaar plaatst.

De druk van de verkoopcijfers leidt nog wel eens tot de neiging de lezers te geven wat zij willen. De lezer moet worden behaagd. Daaruit is zelfs een interessante, maar volgens sommigen zeer verwerpelijke samentrekking van woorden voortgevloeid: 'infotainment'.

Deze aandrift om te behagen is niet uniek voor de dagbladsector. We zien het op televisie en we zien het in toenemende mate in de politiek. De kiezer stelt nooit domme vragen, de kiezer heeft nooit ongelijk. Mede vandaar ook de groeiende populariteit van referenda.

Maar behagen scheppen, schijnt niet één van Andreas' sterkste kanten te zijn. Ik heb mij laten vertellen dat hij eens heeft gezegd:

"Ik verdom het gehoor te geven aan de wil des volks. Het is mijn afweging, de verkoop van de krant doet niet terzake".

Een dappere politicus die hem dat nazegt. Hij heeft deze woorden, zo heb ik begrepen, gesproken in een discussie over de vraag of de foto van de vermoordde politicus Pim Fortuyn al dan niet op de voorpagina moest komen. Ik geloof dat de PZC uiteindelijk de enige was, of in ieder geval één van de weinigen, die de foto daar niet plaatste.

Hierin toont zich de non-conformist, en iemand die de leidraad volgt dat een krant gezaghebbend moet zijn. Hij biedt daarmee ook weerstand aan het beeld dat Louis Paul Boon van zijn beroepsgroep heeft neergezet. Boon zei daarover:

"Journalisten schrijven met schaar en lijmpot".

Nee, de PZC heeft zijn eigen gezicht behouden, is zijn eigen merk en geen vergaarbak van artikelen en nieuwsberichten van de GPD (Geassocieerde Pers Diensten) en het ANP (Algemeen Nederlands Persbureau). Ik spreek de hoop uit dat dat in de toekomst ook zo blijft.

Dames en heren,

Ik begon met te zeggen dat het leven van een hoofdredacteur niet over rozen gaat. De vraag is of Andreas dat ook zo ervaart.

In een interview met hem in de PZC las ik dat hij onraad, of het nu gaat om commercialisering of verminderde maatschappelijke betrokkenheid, juist opzoekt. Hij heeft dreiging nodig om daartegenover zijn eigen plek van geborgenheid te construeren. Zoals een kind een hut bouwt.

5 Ik vertrouw erop dat hij zich met zijn afscheid als hoofdredacteur niet in die hut terugtrekt, behalve dan om hem als uitvalsbasis te gebruiken om onraad tegemoet te treden en, waar nodig, te creëren.

Het feit dat hij zijn kwaliteiten niet alleen inzet voor de PZC maar ook voor vele andere activiteiten op cultureel gebied, zoals bij het Prins Bernhard Cultuurfonds Zeeland, het Zeeuws Tijdschrift, en de Stichting Wim Riemens (om er maar een paar te noemen), wijst gelukkig in die richting.

Wij kunnen dan tévens blijven genieten van zijn onderhoudende verhalen en anekdotes, ook al duren bijeenkomsten daardoor vaak een uur langer.

Andreas,

Dat extra uur is het waard. Bedankt en tot spoedig weerziens.

23-06-2006

6 Toespraak Zeeuwse Prijs voor Kunsten en Wetenschappen

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, bij de uitreiking van de Zeeuwse Prijs voor Kunsten en Wetenschappen, 25 februari 2006.

Alleen het gesproken woord geldt

Dames en heren,

Kunst is er om te verontrusten, wetenschap om gerust te stellen.” Dat schijnt de Franse schilder Georges Braque (1882-1963) eens gezegd te hebben. Het is een opvallende uitspraak voor een kunstenaar, die wordt beschouwd als grondlegger van het kubisme. Een kunstrichting die zich immers bij uitstek bedient van geometrische patronen en waarvan de schilderijen in eerste instantie lijken opgebouwd uit meetkundige vormen.

Natuurlijk zit er wat in, in die uitspraak van Braque. Met wetenschap willen wij de wereld om ons heen ordenen en bij voorkeur in wetmatigheden vastleggen. De grootste uitdaging voor natuurwetenschappers is het vinden van de ultieme formule. De ‘moederformule’ die alles verklaart. Die zegt: ‘Ja hoor, het klopt allemaal. U kunt rustig gaan slapen’.

Kunst, daarentegen, is per definitie wars van wetmatigheden. Kunst wil niet verklaren, maar zet voortdurend vraagtekens bij onze waarneming. Zij streeft ernaar voorbij te gaan aan meetbare waarden. En als zij zich verzet tegen het keurslijf van wetmatigheden en conventies, dan leidt dit al gauw over ‘verontrusting’. Een verontrusting die veelal de verdienste is van een avant-garde, een voorhoede, die onbetreden terreinen exploreert. Zowel in verzet tegen het bestaande, als in de ontdekking van het nieuwe. Een voorhoede die noodzakelijk is om de weg vrij te maken voor verdere kunstontwikkeling.

Dames en heren,

Toen Ad van ’t Veer als manager van de Vereniging Jeugd en Muziek Zeeland werd aangesteld, in 1969, was de algemene conventie die over het vlakke Zeeuwse land schalde: “Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg.”

Dat is een regelrechte uitdaging voor een kunstminner met bovendien een ‘ondernemende’ achtergrond. Samen met enkele anderen, zoals Gijs Bergman, Nico van den Boezem en Willem Buijs pakte hij daarom de handschoen op en stelde hij in 1969 een concertserie samen. En sindsdien heeft hij blijvend een voorhoedefunctie vervuld in het Zeeuwse muziek- en kunstleven.

Hij toonde zich een pionier die een opening bood náár die onbetreden terreinen en daarmee de weg bereidde voor die ‘ontdekking van het nieuwe’.

Daarmee zette Ad Zeeland op de culturele kaart. We kunnen dit nalezen in het Nederlands Jazz Archief, waarin de Zeeland Suite wordt omschreven als één van Leo Cuypers’ fraaiste stunts. We hebben het hier over de suite die Cuypers, Breukers pianist uit de jaren ’70, op verzoek van Jeugd en Muziek Zeeland heeft geschreven en die is opgedragen aan negen plaatsen in onze provincie.

Grote bekendheid kreeg ook het Festival Nieuwe Muziek, dat Ad vanaf 1976 organiseerde, en dat door Gerrit Schoenmakers is omschreven als een epicentrum voor vernieuwing van de muziek en de concertcultuur. Het leverde Middelburg in de nationale pers zelfs de titel van ‘het Mekka van de moderne muziek’ op.

Het festival bood een podium en een publiek aan gecomponeerde en geïmproviseerde

7 muziek van componisten als Iannis Xenakis, Geoffrey Madge, Morton Feldman en Busoni, en ook aan componisten en musici uit bijvoorbeeld Japan, die Ad voor het eerst naar Nederland haalde.

Dat ging allemaal niet vanzelf. De organisatie van het festival was, zeker in het begin, een éénmansbedrijf. Tegelijkertijd is Ad een eigenzinnig man en een perfectionist die de zaken wel op orde wilde hebben. Zo heb ik mij laten vertellen dat hij in 1976 samen met Nico van den Boezem eigenhandig de Vleeshal met steigers en doeken heeft omgebouwd om de akoestiek op een acceptabel niveau te brengen.

Een niet geringe prestatie, natuurlijk. Maar toen het festival begon, en Ad iets moest aankondigen, was hij ineens nergens te bekennen. Op het moment suprème was hij zoek. Ad was kwijt. Dat resulteerde in een lichte paniek en natuurlijk in een gehaaste zoektocht naar de man op wiens schouders de organisatie van het festival immers rustte. Ik heb begrepen dat men hem uiteindelijk vond; slapend in de doeken. De doeken waarmee hij daarvoor zo druk in de weer was geweest. Zo moe was hij.

Uit deze korte anecdote spreekt zijn enorme inzet, waarmee hij sinds de jaren ’70 de ‘mensen in de straat’ op verschillende wijzen heeft geconfronteerd met nieuwe muziek. In die confrontatie ligt zijn grote verdienste. Het is namelijk die confrontatie, die de passie voor muziek bij een breder publiek stimuleerde en op jonge musici overbracht.

In een uitgave van het Zeeuws Tijdschrift over muziek in Zeeland vertelt altvioliste Annette Bergman (Mondriaan Kwartet) dat zij met veel plezier terugdenkt aan de avant- gardistische concerten in de Vleeshal. Daar lezen wij ook dat de Middelburgse componisten Douwe Eisinga en Christian Blaha, het Muziek Podium Zeeland zien als een afwijkende, positieve noot in de partituur van het vooral traditionele Zeeuwse muzieklandschap. En de Nederlandse componist Ivo van Emmerik beschouwt de zomercursussen die hij in Middelburg bij Morton Feldman en John Cage volgde, van grote waarde voor zijn muzikale ontwikkeling.

In de ruim 35 jaar waarin Ad van ’t Veer zich heeft ingezet voor de Zeeuwse cultuur heeft hij nog vele anderen in staat gesteld te proeven van en zich te laten inspireren door de afwijkende geluiden, waarvoor hij een podium bood. In de woorden van Braque: hij heeft voor onrust gezorgd. En daarmee heeft hij de kunst in Zeeland én in Nederland een dienst bewezen.

Ik herinner mij - het moet in in 1992 of 1993 geweest zijn - dat ik (voor het eerst) het Festival Nieuwe Muziek mocht openen. Hoe dan ook, ik was net als Commissaris van de Koningin benoemd in Zeeland.

En in mijn openingstoespraak vertelde ik toen dat mijn beeld van Zeeland, vóór mijn komst naar de provincie, sterk werd bepaald door twee, misschien drie, zaken: het Verdronken Land van Saeftinghe, de Vleeshal en, natuurlijk, Nieuwe Muziek.

Die opmerking leverde mij één van mijn eerste positieve recensies op. In de Volkskrant noemde een journalist mij in een verwijzing naar deze opmerking, en nu citeer ik: “Een man om te zoenen”.

Ik moet u bekennen dat mij dat daarna, althans in die termen, zelden meer is overkomen. U zult begrijpen dat Nieuwe Muziek in Zeeland buitengewoon positieve associaties bij mij oproept en het doet mij dan ook bijzonder veel deugd dat ik vandaag de Zeeuwse Prijs voor Kunsten en Wetenschappen aan Ad mag uitreiken.

Het is jammer dat dat niet in Veere kan. Maar zoals u onlangs in de PZC in een interview met Ad heeft kunnen lezen: het is daar niet warm te krijgen. De Kloveniersdoelen waren op hun beurt weer te warm en, in de woorden van Ad, kún je de Grote Kerk in Veere niet eens warm stoken, omdat dat teveel lawaai maakt.

In zijn interview uit Ad ook wat kritiek op de provincie en de gemeenten. Een geluid dat wij overigens kennen. Persoonlijk ben ik een grote fan van Nieuwe Muziek en ik heb, samen met mijn vrouw, bijzonder veel optredens bijgewoond en daarvan genoten. Ik herinner mij ook een optreden van het Willem Breuker Kollectief in de tuin van het

8 provinciehuis.

Maar, het is waar, de meningen over Nieuwe Muziek zijn verdeeld. En laat ik daar dit over zeggen.

Het grootste gevaar voor avant-garde is niet dat zij afgewezen of verworpen wordt, maar dat zij breed en, nog erger, ‘schouderophalend’ wordt geaccepteerd. Als dat eenmaal gebeurt, dan houdt avant-garde op avant-garde te zijn.

Dames en heren,

Met deze Zeeuwse prijs voor Kunsten en Wetenschappen geeft Zeeland uitdrukking aan de erkenning van de bijzondere verdiensten van Ad van ’t Veer voor het Zeeuwse culturele leven. De prijs bestaat uit een gouden draagpenning en een oorkonde, die beiden zijn ontworpen door de graficus Dirk van Gelder, en er is een klein geldbedrag aan verbonden.

Ad is de veertiende Zeeuw die sinds 1956 de prijs krijgt uitgereikt en wordt daarmee lid van een exclusief groepje, waaraan tevens de namen zijn verbonden van onder meer Hans Warren, Wim Hofman en Wim Riemens.

Nog een laatste opmerking. De prijs is natuurlijk een eerbetoon voor bewezen diensten. Maar zij dient, wat mij betreft, tevens als een stimulans voor al diegenen die zich willen inzetten om het werk van Ad voort te zetten.

Zoals wij allemaal weten is avant-garde sterk tijd- en plaatsbepaald. Wat vandaag nieuw, revolutionair en experimenteel is, wordt morgen misschien, ik zei het al, breed geaccepteerd. Om in contact te blijven met de voorhoede van de kunst is daarom voortdurende alertheid geboden, zodat het Zeeuwse publiek blijvend kan worden geconfronteerd met de onrust van nieuwe kunstuitingen en -vormen. Ad heeft daarin de afgelopen 35 jaar, een ieder die de draad van hem wil oppakken, het goede voorbeeld gegeven.

Ik dank u voor uw aandacht en wil hem nu graag vragen naar voren te komen om zijn prijs in ontvangst te nemen.

25-02-2006

9 Over het onderscheid tussen astronauten en andere pioniers of Prangende vragen en jeugdige verwondering

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder. Symposium Sterrenwacht Philippus Lansbergen op 19 november 2005.

Dames en heren,

Wat maakt toch, dat wij allemaal ademloos luisteren als er astronauten aan het woord zijn? Dat wij, zodra zij hun mond open doen, aan hun lippen hangen en bewonderend toekijken. U zult zeggen: dat is simpel. Het zijn pioniers! Helden die de grenzen van het menselijk vernuft hebben opgezocht en geproefd. Die, zogezegd, ‘daar zijn gegaan waar geen mens ooit eerder is gegaan’. Of, bijna geen mens, moeten wij inmiddels constateren.

Dat is natuurlijk helemaal waar. Maar ik moet u dan toch vragen even pas op de plaats te maken, want dat kan onmogelijk het hele verhaal zijn. Zo gemakkelijk komen wij er niet vanaf.

Er zijn namelijk wel meer pioniers, die zich evenwel niet kunnen verheugen in zo’n breed en aandachtig publiek. Denk maar aan de wetenschappers die hun leven wijden aan de ontdekkingsreis in de onzichtbare wereld van protonen, neutronen en quarks. Of aan de onderzoekers van de diepzee, die dat andere voor ons nog goeddeels onbekende gebied in kaart proberen te brengen. Over het algemeen moeten deze pioniers zich tevreden stellen met een veel kleinere groep, zij het zeer geïnteresseerde, toehoorders. Veelal collega’s.

Wat is dan het verschil? Ik heb daar eens over nagedacht en ben tot de conclusie gekomen dat er tenminste twee redenen zijn aan te voeren die dit verschil mogelijk kunnen verklaren.

De eerste reden is, denk ik, dat wij uit de ruimte antwoorden verwachten op een aantal prangende en gewichtige vragen. De vraag bijvoorbeeld of het universum een begin- en een eindtijd heeft. Een kwestie die, althans waar het de begintijd betreft, met de ‘Big Bang-theorie’ (de Oerknal) lijkt afgedaan, maar die vooral ook dient om onze eigen plaats in dat universum te bepalen.

Dat geldt natuurlijk eveneens voor de vraag of er elders in het heelal vormen van intelligent leven bestaan. Een vraag waarvan Stephen Hawking eens heeft gezegd haar bij voorkeur bevestigend te willen beantwoorden. De reden dat wij nog geen contact hebben gelegd, is simpelweg dat wij tot nu toe over het hoofd zijn gezien. Overigens moeten wij dat volgens Hawking niet al te zeer betreuren, want een ontmoeting met een meer geavanceerde beschaving zou vergelijkbaar kunnen zijn met de ontmoeting tussen Columbus en de inheemse bevolking van Amerika. En de laatsten zijn daar ook niet beter van geworden.

Niettemin, als astronauten aan het woord zijn, koesteren wij de stille hoop dat zij ons dichter bij de beantwoording van deze (existentiële) vragen kunnen brengen. Dat zij voor ons een tipje van de sluier kunnen oplichten. Zij zijn immers zelf in die ruimte geweest, waarin de antwoorden besloten liggen. Dichterbij als zij is, althans in fysieke zin, niemand geweest.

De tweede mogelijke reden is, vreemd genoeg, een nostalgische. Zij heeft te maken met een terugverlangen naar het verleden. Om meer precies te zijn, naar onze kindertijd. De tijd waarin wij de wereld om ons heen met grote, verbaasde ogen beschouwden en haar nog niet als vanzelfsprekend accepteerden.

10 Toen wij ons nog konden verwonderen over zaken, waar wij nu onze schouders voor ophalen. Er zijn naast kinderen, denk ik, maar twee groepen mensen die dat gevoel van verwondering nog kennen. En dat zijn: filosofen en astronauten.

In een interview met Lodewijk van den Berg in het kwartaalblad Delft Integraal las ik dat hij zei: “De hele manier waarop je de aarde beziet, verandert compleet en voorgoed. Je krijgt een heel ander gezichtspunt.” Zijn perspectief op de wereld veranderde en hij verbaasde zich onder meer over het feit dat Duitsland en Frankrijk ooit oorlog hebben gevoerd. Dat kwam hem onbegrijpelijk voor. De wereld werd, in zekere zin, weer nieuw.

Dames en heren,

Het is mij volstrekt duidelijk. Als astronauten spreken, vervullen zij een (misschien latent aanwezige) wens om terug te keren naar onze kinderjaren. Zij nemen ons terug naar dat gevoel van verwondering, dat wij in onze volwassenheid veelal moeten ontberen. Het gevoel dat zij weer hebben gevonden toen zij, als zij zich even konden losrukken van hun experimenten, vanaf grote hoogte op de aarde neerkeken.

Daarmee blijven astronauten pioniers. Pioniers van de toekomst, die ons af en toe nog eens laten proeven van onze eigen jeugd.

En wat is een pionier zonder zijn vlag? Iemand die een onbekend gebied verkent en in kaart brengt, wil daar ook zijn vlag planten. Daaraan kan een politiek motief ten grondslag liggen, maar het kan ook een manier zijn om je identiteit kenbaar te maken en, omgekeerd, om het gebied te adopteren in die identiteit.

Nu had Lodewijk van den Berg tijdens zijn ruimtereis de grootste moeite om zijn vlag onderweg ergens te planten, dus heeft hij haar weer mee teruggenomen. En we bewaren haar zuinig en trots, met certificaat en al, in het provinciehuis. Voor deze gelegenheid hebben wij de vlag echter uit de kluis gehaald.

Van den Berg heeft met zijn ruimtereis een grootse Zeeuwse traditie voortgezet. De Zeeuwse vlag die met Bestevaer eens de wereldzeeën verkende, en ik moet zeggen, onveilig maakte, heeft haar kleuren twintig jaar geleden dankzij hem ook in de ruimte getoond. En daarmee is die ruimte ook onderdeel geworden van ónze identiteit.

Misschien moeten wij daarom constateren dat het hoog tijd is voor een kleine wijziging in ons volkslied. En ik ben zo vrij geweest daartoe een eerste, voorzichtige poging te doen. Het gaat natuurlijk om het tweede couplet en als u mij toestaat, wil ik u dat niet onthouden:

Het land, dat fier zijn zonen prijst, En ons met trots de namen wijst Van Bestevaer en Joost de Moor, Die blinken zullen d’eeuwen door; Waarvan in de historieblaên De Evertsen en Bankert staan, en den onverschrokken Van den Berg, Die cirkelde door ‘t donk’re zwerk.

Ik dank u voor uw aandacht.

19-11-2005

11 Speech over duingevoel bij de opening tentoonstelling van Marinus van Dijke, kunstenaar

Speech gehouden door drs. W.T. van Gelder, Commissaris van de Koningin, op 26 november 2004 tijdens de opening van de tentoonstelling van Marinus van Dijke in de Zeeuwse Bibliotheek in Middelburg.

Duingevoel

Mijn duingevoel is een opeenstapeling van ervaringen:

7 jaar. Met mijn vader wandelend van Kraantje Lek naar Zandvoort door de duinen over het Visserspad. Nou ja wandelen, de laatste honderden meters sleepte ik mij voort. Al dat zand waar ik doorheen moest lopen.

11 jaar. Logerend in Zandvoort. Munitievondst in de Kennemerduinen. Met gillende sirene brengen we de politie naar de vondst.

15 jaar. Fietsend vanuit Amsterdam naar Vogelenzang. Bezoek aan de bollenvelden en de Waterleidingduinen. De afstand die ik toen aflegde vind ik nog steeds indrukwekkend. Tijdens de terugtocht duw ik mijn buurmeisje.

19 jaar. De duinen van Terschelling - met de door ons studentendispuut georganiseerde Miss Terschelling verkiezing. De duinen van Schiermonnikoog tijdens de Kallemooi(vruchtbaarheids-) feesten. Ik wijd daar maar niet verder over uit.

Tien jaar later foto’s van Mineke, mijn vrouw, hoogzwanger tegen een duinhelling gelegen. En enige tijd later foto’s van mij met mijn dochter in een draagtuig. Met de duinen op de achtergrond.

Vele foto’s in de jaren daarna wanneer we, als deel van een verjaardagsviering, familie en vrienden op enkele wandeltochten door de duinen geleiden. De duinen van het Noord-Hollands duinreservaat, waarvoor ik als gedeputeerde in Noord Holland van 1982 tot 1992 bestuurlijk verantwoordelijk ben.

Het is de tijd waarin ik door de informatie van de duinbeheerders steeds meer over de duinen te weten kom. De planten leer herkennen. De ecologische samenhang leer. De geleidelijke aantasting van de duinen gewaar wordt. Betrokken wordt in de beleidsmatige discussie over dynamisch duinbeheer. Het herstel van de natuurlijke processen.

Het is de tijd waarin ik leer dat de zo ruig en robuust aandoende duinen ook zo teer en kwetsbaar zijn. Dat een natuurlijke ontwikkeling van tientallen jaren, soms honderd jaar, door betreding van mensen in een jaar verstoord en vernietigd kan worden.

Het is ook de tijd waarin ik leer dat menselijk beheer van de duinen in het verleden niet altijd bijgedragen heeft aan het natuurlijke karakter van de duinen. Maar dat het ook behoorlijk veel overtuigingskracht vergt om het traditionele beheer te vervangen door een meer natuurlijk beheer. Wat zijn mensen toch gehecht aan gefixeerde situaties.

In Mijendel bij Den Haag heeft het toelaten van meer dynamiek in de duinen tot een ware volksopstand geleid. Volksopstand van de inwoners van Wassenaar, stelt u dat eens voor. Ik mag daar voorzitter zijn van de adviescommissie natuurbeheer.

Een dynamiek die in het verleden als vanzelfsprekend bij de duinen hoorde. Wandelende duinen, waarvan het zand voortdurend verplaatst werd door de wind. Een prachtig voorbeeld daarvan is de herontdekking van de Nehalennia tempels. In het begin van onze jaartelling werden deze tempels gebouwd aan de binnenzijde van de duinen, bij wat

12 wij nu als Domburg kennen. In 1649 werden aan de zeezijde van de duinen de resten van de tempels ontdekt. De duinen waren in 1600 jaar over de tempels heen geblazen, als het ware over de tempels heen gewandeld.

Deze dynamiek was in die tijd vanzelfsprekend, maar zou nu tot paniek reacties leiden. Duinen moeten gefixeerd worden, de natuurlijke ontwikkeling, de dynamiek beteugeld. In de economie raken we in de stress als er sprake is van stagnatie. In het duinen- en dijkbeheer raken we in de stress als het idee van stagnatie en fixatie wordt verlaten en meer flexibiliteit in het beheer wordt geïntroduceerd. Maar goed dat is om Mulisch te citeren: ‘Voer voor psychologen “.

Toch is er een enorme groei in het besef dat de duinen een bijzondere natuurlijke waarde hebben. 75 jaar geleden waren de duinen nog de plaats waar tehuizen voor jeugdigen op goedkope grond werden gebouwd. Op afstand geplaatst op woeste grond. In Noord Holland werden de tehuizen voor zwakzinnigen in de duinen gevestigd. De zeelucht was immers zo goed voor de stakkers. Daar denken we nu gelukkig anders over. Vanuit het welzijnsbeleid, maar nog meer vanuit het natuurbeleid. De duinen hebben in 75 jaar een bijna onaantastbare positie verworven. Geen projectontwikkelaar krijgt meer de kans om in de duinen recreatieprojecten te bouwen. Gelukkig maar, al ben ik er nog niet helemaal zeker van of alle bestuurders, ook de bestuurders in Zeeland de duinen volledig van aantasting willen vrijwaren.

Een enorme verandering in de duinbeleving. Van woeste grond naar uniek natuurgebied. De toenemende kennis van het duingebied heeft ook tot een veranderde beleving geleid. Werden de duinen aanvankelijk vanuit een landschappelijke waarde beleefd en gewaardeerd.

Schilders en later fotografen hebben aan de visuele landschappelijke beleving de nodige stimulans gegeven. Het zijn daarna de biologen, hydrologen, geomorfologen en welke andere -logen daaraan toe te voegen zijn, die de aandacht voor de duinen als het ware verkleind hebben. Het detail in het duin is een extra betekenis in de natuurwaarde van het duin. De noordhelling die een ander karakter heeft dan de zuidhelling, de vallei die andere kenmerken heeft dan de duintop. De vogels in de verschillende tijden van het jaar. De plantenwereld en de daarbij behorende insecten. Het oog voor het detail is het kenmerk van de ontwikkeling in de duinbeleving.

Dat wordt nog verscherpt als onze benadering van de duinen vergeleken wordt met het omgaan met de duinen elders in Europa. Als bestuurslid van de European Union of Coastal Conservation (EUCC).- eerder geheten de European Union of Dune Conservation en mede door mijn toedoen gewijzigd in EUCC.- ervaar ik hoe in Europa nog steeds zeer verschillend wordt omgegaan met ons uniek Europees natuurbezit.

Duinbeleving in de laatste honderd jaar is gegaan van veronachtzaming(woeste grond) naar waardering, Van de landschappelijke waardering( mede door toedoen van schilders), van het weidse landschappelijke naar het natuurlijke detail. De bewondering van het duindetail waar ook Marinus van Dijke door gegrepen wordt. Het detail van het duin in de tijd. Geen momentopname sec maar de dynamiek in een reeks van momentopnames. Van Dijke geeft als kunstenaar weer wat in mijn ogen de ontwikkeling van de duinbeleving van de laatste jaren is. Dat maakt zijn werk voor mij zo boeiend.

Dat maakt naast het duinbezoek, waar ook in Europa en naast de vele boeken die ik over de natuur van de duinen in mijn boekenkast heb staan, een bezoek aan deze tentoonstelling de moeite waard. Ik wens u veel kijkgenot.

26-11-2004

13 Speech t.g.v. feestavond in kader van Jaar van de Gehandicapten te Vlissingen

Toespraak van de heer drs. W.T. van Gelder, Commissaris van de Koningin in Zeeland, ter gelegenheid van een feestavond in het kader van het Jaar van de Gehandicapten, Arsenaaltheater Vlissingen, 29 oktober 2003.

Een paar weken geleden las ik in de krant dat Het Dorp bij Arnhem wordt gesloopt. Zo’n bericht komt voor iedere Nederlander van boven de 50 toch wat als een schok. Om dat aan jongere mensen uit te leggen, moet ik even terug in de tijd, en wel naar het jaar 1962. Het verschil tussen Nederland in 1962 en Nederland in 2003 is groot. Neem bij voorbeeld de televisie. We hebben nu meer dan 30 zenders op de kabel. In 1962 keken alle Nederlanders die TV hadden naar hetzelfde programma. Dat moest wel, want er was maar één zender.

Iemand kwam op het idee dat je die TV-zender best eens zou kunnen gebruiken om een grote landelijke actie te organiseren. Dit leidde tot de actie ‘Open Het Dorp’, de eerste grote televisieactie in Nederland. Er kwam een live televisie-uitzending die 23 uur duurde. Heel Nederland ging aan de slag om geld bij elkaar te brengen. Overal waren verzamelpunten, waar mensen luciferdoosjes met geld konden brengen. Ook bedrijven leverden een bijdrage. Alles kwam bij Mies Bouwman terecht, die het programma presenteerde en ook de stand bij hield. Uiteindelijk heeft de actie ‘Open Het Dorp’ ruim 10 miljoen Euro opgebracht, wat voor die tijd een gigantisch bedrag was. ‘Open Het Dorp’ gaf een enorm gevoel van saamhorigheid. Samen hadden we als Nederlanders iets bereikt. Ik denk dat ‘Open Het Dorp’ qua gevoel vergeleken kan worden met het sluiten van het laatste stroomgat in Schouwen-Duiveland negen maanden na de ramp van 1953.

Voor mensen boven de vijftig is Het Dorp bij Arnhem een beetje van ons allemaal. U begrijpt dus dat er iets door me heen ging toen ik las dat het wordt gesloopt.

Ik zal trouwens eerst even uitleggen wat Het Dorp is. Een aantal jongeren is daarvan misschien niet zo op de hoogte. Ooit woonden mensen met een handicap in voorzieningen in de bossen. De initiatiefnemer van de actie, dokter Klapwijk, vond dat geen goede zaak. Hij was van mening dat mensen met een handicap in een gewoon huis moeten kunnen wonen, in een gewone wijk. Voor boodschappen zouden ze zelf naar de supermarkt moeten kunnen en voor postzegels naar het postkantoor. Om dit te bereiken bedacht Klapwijk het volgende. Bij iedere stad zou je een wijk moeten bouwen, die helemaal is afgestemd op de behoeften van mensen met een lichamelijke handicap. Voor die tijd was het een schitterend idee. De actie ‘Open Het Dorp’ was erop gericht geld bij elkaar krijgen voor zo’n aangepaste wijk. Dat lukte, en na afloop van de televisieactie verrees Het Dorp, als wijk van Arnhem. De huizen waren allemaal ruim opgezet omdat er rekening werd gehouden met rolstoelen en tilliften. Er kwam een supermarkt, een postkantoor een kapper en een cultureel centrum, allemaal aangepast. Eind 1966 betrokken de eerste 25 bewoners hun woning en uiteindelijk woonden er 450 mensen in Het Dorp. En nu wordt het dus gesloopt. Belangrijkste reden om het te slopen is dat jonge mensen met een handicap niet meer in zoiets als Het Dorp willen wonen.

Laten we eens kijken hoe dat komt. Veertig jaar geleden had men het idee dat iemand met een lichamelijke handicap zich het prettigst zou voelen in een leefwereld die zoveel mogelijk is aangepast aan de beperkingen. De hele wereld aanpassen leek onmogelijk, dus men koos voor een andere

14 oplossing. Er werd een kleinschalige kopie van de normale wereld gemaakt en die paste men aan. Voor de eerste generatie bewoners was dat een enorme vooruitgang. Die hadden daarvoor in zo’n voorziening in het bos gewoond, vaak met meerdere mensen op een kamer. Dat men nu een eigen huis had met de supermarkt om de hoek was natuurlijk geweldig. Die eerste bewoners vergeleken Het Dorp met de oudere voorzieningen en die vergelijking werd natuurlijk glansrijk door Het Dorp gewonnen. De eerste bewoners waren heel erg tevreden.

Maar jongere bewoners kwamen niet meer uit zo’n oudere voorziening. Zij gingen rechtstreeks in Het Dorp wonen en zij maakten een heel andere vergelijking. Zij vergeleken Het Dorp met de andere wijken van Arnhem. En vaak kwam Het Dorp er minder goed af. Daarbij ging het over hele gewone dingen. Een voorbeeld: het Dorp heeft een supermarkt, of beter gezegd een supermarktje. Maar als een bewoner folders op de deurmat vindt, dan ziet hij dat winkels in andere Arnhemse wijken een groter assortiment hebben en ook nog eens goedkoper zijn. Het is niet zo gek dat zo iemand liever naar die andere supermarkt zou gaan. Zo simpel is dat. En al had het cultureel centrum echt een heel goede programmering, men wilde ook wel eens naar de Schouwburg in Arnhem.

Mensen met een lichamelijke handicap bleken uiteindelijk niet in een speciaal geconstrueerde wereld te willen leven. Men wilde meedraaien in de normale wereld. Het Dorp was wel aangepast, maar het was ook wel een beperkt en beperkend wereldje. Er zat dus niets anders op dan toch maar de hele wereld aan te passen. En daar zijn we eigenlijk nog steeds mee bezig. Dat ging overigens niet vanzelf. Toen onze bewoner van Het Dorp naar de supermarkt in de andere wijk was gereden, bleek dat hij er met zijn rolstoel niet naar binnen kon. Er was een draaihekje en het paadje bij de kassa was ook te smal voor de rolstoel. Het heeft even geduurd voordat winkeliers ervan overtuigd waren dat klanten in een rolstoel ook klanten zijn. Langzaam maar zeker wordt de wereld aangepast. Maar we zijn natuurlijk nog lang niet waar we moeten zijn.

Ik ben ervan overtuigd dat de meeste mensen inmiddels vinden dat mensen met een handicap gewoon moeten kunnen meedraaien in de wereld. Het probleem is niet ‘onwil’. Het probleem is vaak dat mensen er niet aan denken dat er ook mensen met een handicap zijn. Mensen die beslissingen nemen staan er gewoon niet bij stil waar je bij voorbeeld tegenaan loopt als je in een rolstoel zit. Misschien zou het nuttig zijn om ze zelf te laten ervaren wat het is om in een rolstoel te moeten functioneren. Laten we eens hardop denken hoe we er meer aandacht voor kunnen krijgen. Stel we maken een jaarlijkse Zeeuwse dag van de handicap. Op die dag vragen we een aantal niet gehandicapte Zeeuwen om een dagdeel in een rolstoel door te brengen. Denk bij voorbeeld een wethouder, een statenlid of een gemeenteraadslid. Die mensen moeten ook iets doen natuurlijk. We laten bij voorbeeld de voorzitter van de winkeliersvereniging in het centrum een aantal boodschappen doen. Na afloop vertellen die mensen hun ervaringen. Omroep Zeeland kan hier natuurlijk een prachtige reportage van maken. Misschien kan Het Klaverblad hier eens over nadenken.

Dames en heren, we sluiten binnenkort het Jaar van de Gehandicapten af. Maar dat betekent niet dat er geen werk meer aan de winkel is. Mensen met een handicap horen in onze maatschappij, maar dat gaat niet vanzelf. We moeten er aandacht voor blijven vragen en we moeten creatieve oplossingen blijven bedenken. Maar voor we weer hard aan het werk gaan, eerst ontspanning. Ik wens iedereen een heel prettige feestavond toe en dank u voor uw aandacht.

29-10-2003

15 Inleiding Save the North Sea te Vlissingen

Om te beginnen wil ik u van harte welkom heten hier in Vlissingen. Stad aan het water. Stad, die er niet geweest zou zijn zonder de Noordzee. Een stad, waarvoor het van enorm groot belang is, dat de Noordzee gezond en duurzaam is. Dat geldt eigenlijk voor heel Zeeland. Zonder Noordzee zou Zeeland Zeeland niet zijn. Zeeland geboren uit een samenspel tussen de rivieren en de Noordzee. Zeeland met zijn VOC. Zeeland met zijn visserij. Zeeland met zijn Zeeuwse licht, dat zoveel schilders trok en trekt. Zeeland met zijn recreatie. Zeeland als blauw-groene oase, als een soort Central Park, waar stedelingen komen doorwaaien. Zonder de Noordzee zou dat allemaal niet mogelijk zijn en dus kun je zeggen: de Noordzee is van levensbelang voor Zeeland. Zonder Noordzee geen Zeeland. Je kunt zelfs zeggen: Zeeland is een stukje Noordzee. De naam van deze provincie zegt het al: Het is een overgangsgebied tussen zee en land. Afhankelijk van de blikrichting zie je vooral zee of juist vooral land. Als je van de zee komt zie je land, als je van het land komt zie je zee. Zeeland is een integraal deel van de Noordzee. En daarom is het zo goed, dat u besloten hebt hier een voorlichtingsbijeenkomst te houden over “Save the North Sea”en het “Vuilvisproject”.

Enkele jaren geleden heb ik eens een paar dagen mogen meevaren op de ARM 22. De aanleiding was, dat ik als vice-voorzitter van het Comité van de Regio’s een advies moest voorbereiden over…. Het waren heerlijke dagen, waarin ik veel geleerd heb van het leven, het ritme van de vissers. Ik ben onder de indruk geraakt van de nietigheid van de mens op zo’n enorme watermassa en van de enorme rijkdom van de Noordzee. Elke keer als de netten werden opgehaald vergaapte ik me aan de enorme soortenrijkdom, die daar in zat. Maar wat je ook zag was ondanks zijn nietigheid steeds weer de invloed van de mens. Bij elke haal zag je niet alleen die geweldige soortenrijkdom van de Noordzee, maar ook de rommel en de rotzooi, die door de mens in zee wordt gedeponeerd. Bierblikjes, plastic zakken, flessen, en nog heel veel meer. Een mens kan zich wel nietig voelen op die Noordzee, maar alle mensen bij elkaar kunnen er wat van! Dat geldt natuurlijk zowel voor die rotzooi als voor het effect van de visserij op de visstand van de Noordzee, zoals we deze week weer hebben kunnen lezen in de kranten.

De Noordzee schijnbaar zo oneindig groot, maar blijkbaar toch zo kwetsbaar. Zo kwetsbaar, dat dit project nodig is. Wij mensen zijn in staat het functioneren en de soortenrijkdom van die meteloze zee in gevaar te brengen. En niet alleen de Noordzee, maar alle zeeën en oceanen van deze wereld. Langzamerhand zijn we bezig die geweldige rijkdom onomkeerbaar in gevaar te brengen. Het is een goede zaak, dat de Europese Commissie bezig is met het ontwikkelen van een strategie voor de bescherming van de mariene ecosystemen. Het Comité van de Regio’s heeft in het voorjaar een positief advies uitgebracht over de mededeling van de Europese Commissie, waarin deze haar strategie uiteenzette. Het Comité deelde de zorg over de bedreigingen, waar het mariene ecosysteem aan uitstaan. Niet alleen vanwege de intrinsieke waarden van natuurlijke ecosystemen, zoals die der zeeën en oceanen, maar evenzeer vanwege het belang van een gezond en duurzaam functionerend marien ecosysteem voor de economie van de kustregio’s. Als voorbeeld noemde het Comité de gevolgen van de ramp met de …. voor de economie van de Spaanse kustregio’s. En zo zijn we ook weer terug bij het belang van Zeeland bij de Noordzee. Zeeland leeft van de Noordzee. De scheepvaart. De havengebonden industrie als een van de belangrijkste pijlers van de Zeeuwse economie. De visserij, die niet zonder een gezonde Noordzee kan. De recreatie: die kan niet buiten een schone en dus gezonde Noordzee. Zeeland kan dan ook niet anders dan deze actie van harte steunen.

De impact van de mens is velerlei en er zijn dus ook veel acties nodig om er voor te zorgen, dat de Noordzee duurzaam beschermd wordt. In dat verband is het zinvol de Kaderrichtlijn Water te noemen, een Europese richtlijn, die beoogt de stroomgebieden van de rivieren in Europa gezond te maken en daarmee ook de zeeën, waarin die rivieren

16 uitmonden. Ik kan u zeggen: een gigantische klus. Ook in Zeeland zijn we daarmee bezig. We werken daar samen met Frankrijk, Wallonië, Brussel en Vlaanderen om het stroomgebied van de Schelde gezond te maken. Het mooie van de Kaderrichtlijn is, dat we niet kunnen volstaan met schone beloften, waar we in Nederland zo goed in zijn, maar dat we afgerekend zullen worden op het resultaat. Geen inspanningsverplichting (we hebben zo ons best gedaan, maar helaas hebben we het niet gehaald), maar een resultaatverplichting. Brussel, d.w.z. Europa zal ons afrekenen op wat wij als doelstellingen formuleren. Als we onze doelstellingen dan maar niet te laag stellen, zie ik goede hoop voor de toekomst. Want Europa is niet mals! Kijk maar naar de draai, die Nederland onlangs om de oren kreeg vanwege het mestbeleid, dat afweek van de Europese nitraatrichtlijn. Daarnaast wil ik de Integrale Visie Deltawateren noemen, die in februari door drie provincies samen is vastgesteld en waarin wordt uitgesproken, dat we toemoeten naar herstel van de z.g. estuariene dynamiek. Door de Deltawerken is Zeeland al lang niet meer echt een overgangsgebied tussen rivieren en zee. De estuaria van vroeger zijn grotendeels verdwenen. Alleen de Westerschelde, aan de oever waarvan wij ons nu bevinden, heeft nog het karakter van een estuarium. In de rest van de Delta is dat verdwenen en heeft plaats gemaakt voor van elkaar strak gescheiden waterbekkens. Dat heeft allerlei nadelen, niet in de laatste plaats ecologische. Herstel van die verbindingen is nodig voor gezond en duurzaam functionerende Deltawateren. En dat niet alleen voor die Deltawateren zelf. We komen er steeds meer achter, dat natuurlijk functionerende estuaria van groot belang zijn voor de Noordzee. Als kraamkamer en als doortrekgebied voor vissen van de Noordzee naar de rivieren en andersom. Als een soort natuurlijke zuiveringsinstallatie, zodat de belasting van de Noordzee met vervuilende stoffen een stuk minder kan worden.

Maar met die Kaderrichtlijn en het herstel van de estuariene dynamiek zijn we er nog niet. Er zijn nog veel bronnen van belasting, die daarmee niet aangepakt worden. Zo ook het zwerfvuil, dat het onderwerp is van deze campagne en waarvan de bronnen op en rond de Noordzee liggen. Die pak je niet aan door een of andere Kaderrichtlijn. Die pak je aan door bewustwording. Maar dan kun je je de vraag stellen: bewustwording waarvan? In de eerste plaats is dat de bewustwording van de grenzen aan de onmetelijkheid van de zee. Op de ARM 22 krijg je zoals ik al beschreef een gevoel van nietigheid van de mens op die onmetelijkheid van de zee. Dat resulteert in ontzag voor de zee, maar tegelijkertijd in een gevoel van: wat ik ook doe, de zee maalt daar niet om. Dat blijkt een vergissing te zijn: met zijn allen hebben we het voor elkaar gekregen dat immense systeem te verstoren. Ieder een verwaarloosbaar klein beetje, maar met zijn allen zijn die kleine beetjes desastreus. De bewustwording moet dan ook gericht worden op het besef, dat we samen de zee wel beïnvloeden en dat elk individu er aan kan bijdragen, dat het beter met de zee gaat. Volgens mij gaat het daarbij vooral om de mensen, die op zee zitten.

Een heel ander geval is het met de mensen, die aan de kust zitten. Ook die leveren een stevige bijdrage aan het zwerfvuil. Maar aan de kust zie je maar een stukje van de zee. De zee als randverschijnsel, als leuke entourage voor je zonnebad, als onderwerp van leisure en fun, maar niet als iets, waar je ontzag en respect voor hebt, zoals dat wel het geval is voor de mensen, die op zee zitten. Bewustwording moet volgens mij vooral gericht zijn op het scheppen van respect en ontzag voor de zee als onmetelijk groot en onmetelijk waardevol ecosysteem, waar we niet zonder kunnen. Pas als dat besef er is is er een goede basis voor een gedrag, dat zich niet uit in het laten slingeren van de meest onwaarschijnlijke rotzooi, maar een wezenlijke bijdrage kan leveren aan een duurzaam functionerende Noordzee.

Ik heb er alle vertrouwen in, dat uw actie daaraan een belangrijke bijdrage kan leveren.

24-10-2003

17 De Moed om een Dissident te zijn.

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, over Jacobus Koelman. Stokosmos, 15 november 2005.

Dames en heren,

Een revolutionaire geestdrijver, een spiritualist, onverzettelijk maar objectief, rusteloos, een radicaal, een provocateur. Dat zijn de kwalificaties van Jacobus Koelman die in de literatuur over zijn leven en werk op de voorgrond dringen.

De 17e eeuwse theoloog en filosoof, maar bovenal predikant, was onverzettelijk in zijn afkeuring van formuliergebeden en feestdagen. Hij was rusteloos in zijn streven naar de voortdurende, permanente reformatie. En hij was een provocateur in zijn oproep tot ongehoorzaamheid “aan menschelijke bevelen, ’t zy van kerkelyke, ’t zy van politike”, op het punt van buitenkerkelijke godsdienstige bijeenkomsten, waarin de persoonlijke geloofsbelevenis centraal staat. De zogenoemde conventikelen.

1 De kwalificaties die ik noemde, kunnen ongetwijfeld op Koelman worden betrokken. Maar het rijtje is mijns inziens niet compleet. Tenminste één eigenschap ontbreekt.

En dat is zijn moed. De moed van een persoon die ter wille van een beginsel, een overtuiging, de woede van zijn collega’s, van de kerkelijke en wereldlijke autoriteiten en van de meerderheid van het publiek trotseert. De moed om in de wetenschap van die woede – de moed die zich daarmee onderscheidt van onbezonnenheid – de angst ervoor te overwinnen. En de moed om voor je overtuiging je liefste bezit te offeren. In het geval van Jacobus Koelman: de preekstoel.

Dames en heren,

Ik heb het over de onverschrokkenheid van de andersdenkende, van de dissident. Zij staat los van de juistheid of onjuistheid van de overtuiging waarvoor hij strijdt. Wij kunnen het met hem eens of oneens zijn. Of, zoals John F. Kennedy het in een verwijzing naar de Amerikaanse burgeroorlog (1861- 1865) in zijn boek Profiles in Courage eens uitdrukte:

“In de Verenigde Staten van Amerika, waar eens de ene broeder de andere naar het leven heeft gestaan, hebben wij de

2 dapperheid van een soldaat onder vuur toch zeker ook niet beoordeeld naar de banier waaronder hij vocht.”

Ook de moed van de dissident laat zich vooral beoordelen door zijn bereidheid om onder grote druk en zonder oog voor zijn eigenbelang de vaak eenzame weg van de principieel andersdenkende voort te zetten.

Er zijn vele strijdperken waarin de dapperheid van de dissident op de proef wordt gesteld. In de godsdienst, de politiek, de wetenschap en in de samenleving in brede zin. En er zijn grote namen aan verbonden. Als u mij toestaat, geef ik u ter illustratie daarvan een paar bekende voorbeelden. En ik verzeker u, ik kom zodadelijk terug op de ‘eregast’ van onze bijeenkomst.

U bent, neem ik aan, allemaal bekend met Galileo Galilei (1564- 1642). Hij had 400 jaar geleden de euvele moed om in te gaan tegen de leerstellingen van de rooms-katholieke Kerk door met zijn heliocentrische theorie te beweren dat de aarde om de zon beweegt. Dat leverde hem een kerkelijk proces op, waarin hij werd veroordeeld tot levenslang huisarrest. Maar het verhaal gaat dat hij bij het horen van dit vonnis de legendarische woorden heeft gemompeld: “En toch beweegt zij.” (De aarde om de zon).

3 Pas in 1992, 350 na Galilei’s dood!, zou paus Johannes Paulus II zijn excuses aanbieden, waarmee de naam van Galilei werd gezuiverd.

Een ander voorbeeld is Charles Darwin (1809-1882). Na zijn reis met de Beagle, zou het nog 20 jaar duren voordat hij zijn ‘On the Origin of Species’ publiceerde, waarmee hij de basis legde voor de evolutietheorie. Was deze vertraging het gevolg van angst voor de overweldigende reacties, de spot en de afkeuring die hem ten deel zouden vallen? Ongetwijfeld is dat een deel van de reden. Maar publiceren zou hij. En tot op de dag van vandaag is zijn theorie over de natuurlijke selectie onderwerp van kritiek en van een verhitte discussie, die recent met het concept van Intelligent Design weer nieuw leven in is geblazen.

Deze grote wetenschappers zetten het wereldbeeld op zijn kop. Zij brachten hun nieuwe ideeën in een tijd waarin dat wereldbeeld veel statischer was dan vandaag. Een tijd waarin iedere wijziging werd gezien als een bedreiging van de gevestigde machten. Hun nieuwe, stoutmoedige theorieën moeten, hoe dan ook, voor veel van hun tijdgenoten waanzinnig en aanstootgevend hebben geleken.

4 Niet langer vormde de aarde het middelpunt van het universum, en niet langer kon de mens aanspraak maken op een ‘status aparte’. Daarmee werd een belangrijke basis onder ‘het gangbare denken’ en de geldende religieuze leer weggeslagen.

Zij waren daar echter niet op uit. Nee, Galilei was nota bene een devoot katholiek. Hij bepleitte zelfs dat zijn theorie helemaal niet strijdig hoefde te zijn met de leerstellingen van de Kerk.

In dat opzicht onderscheiden beide geleerden zich van de dissidenten, die zich wel actief verzetten tegen de, in hun ogen, gangbare maar verkeerde wereldbeelden, slechte concepten of regels.

De recent overleden heldin van de burgerrechtenbeweging Rosa Parks kan daarvan als een voorbeeld worden beschouwd. Zij verzette zich tegen de regels van de segregatie en tegen het racisme, door in 1955 te weigeren haar plaats in de bus af te staan aan een blanke man. Zij zocht daarmee de confrontatie, die de wielen van de burgerrechtenbeweging in gang zou zetten. En ruim een jaar na haar arrestatie werd zij door het Hooggerechtshof in het gelijk gesteld.

5 Verhalen over dergelijke moed komen wij ook tegen in de Bijbel. Inderdaad, in het leven en de werken van Jezus zoals die ons zijn overgebracht in de evangeliën is het een belangrijk terugkerend thema. Denk maar aan zijn gelijkenis van de Barmhartige Samaritaan (Lucas 10:25). Hij pleit daarin voor de moed om vooroordelen en de vrees voor algemene afkeuring te overwinnen. Een Joodse wetgeleerde werd immers te verstaan gegeven dat hij zelfs Samaritanen als zijn ‘naaste’ diende te beschouwen. Samaritanen, die in die tijd algemeen werden beschouwd als minderwaardige afvalligen van allochtone afkomst.

Hoe actueel is niet ook dit verhaal? De gelijkenis van Jezus gaat, net als het verhaal van Rosa Parks, eveneens over de moed om de confrontatie aan te gaan met vooroordelen, met andere overtuigingen en denkwijzen.

Dames en heren,

Ik heb u deze voorbeelden genoemd om aan te tonen hoe belangrijk de moed van dissidenten, van andersdenkenden voor ons is. Zij die de confrontatie zoeken, maar ook zij die de confrontatie, tegen wil en dank, vinden, stellen ons in staat vooruitgang te boeken. En om die reden moeten wij die botsing van ideeën en overtuigingen niet uit de weg gaan.

6 Een Amerikaanse senator (Albert Beveridge) heeft eens gezegd: “Een partij kan alleen blijven bestaan als zij groeit, onverdraagzaamheid ten opzichte van andere ideeën betekent haar dood…”

Wij moeten andersdenkenden daarom niet veroordelen of isoleren, niet de rug toekeren. Wij moeten de discussie aangaan en open staan voor hun argumenten. Het is een bekend gezegde: zonder wrijving komt er geen glans.

Ook Jacobus Koelman zocht de confrontatie. En hij deed dat, niet uit eigenbelang, maar om een ideaal te verwezenlijken.

Het ideaal van de Nadere Reformatie, dat door Prof. van ‘t Spijker deels is omschreven als “de innerlijke doorleving van de gereformeerde leer en de persoonlijke levensheiliging, alsmede de radicale en totale heiliging van alle terreinen des levens.”

De weg die Koelman koos was er één van verzet. Verzet tegen bestaande regels en gebruiken, die in zijn ogen te kort schoten, slecht waren.

Gegeven dat Koelman ijverde voor de persoonlijke levensheiliging, is het nauwelijks verrassend dat hij zich verzette tegen het gebruik van formulieren bij avondmaal, doop

7 of huwelijk. De persoonlijke beleving van iemands verhouding tot God laat zich nu eenmaal moeilijk uitdrukken in de algemeenheid en uniformiteit van opgelegde formuleringen.

En in zekere zin, was Koelmans inzet voor de individualisering van de godsdienstbeoefening – want zo zie ik dat – zeer modern. Treffend komt dat naar voren in zijn verdediging van conventikelen. Hij voert daarin onder meer aan dat iedere gelovige zijn eigen gaven bezit en dat men ook zijn talent niet mag begraven. Wij hoeven het woord ‘gelovige’ slechts te vervangen door ‘leerling’ en de zin zou zo uit een hedendaagse onderwijsnota kunnen zijn gehaald!

Koelman bepleitte, net als Rosa Parks een afwijking van een algemeen, geldende norm. Hij onderscheidde zich daarmee van de profeten en richteren, die de mensen bestraffend toespreken juist omdat zij zich niet aan deze algemene normen houden. Op andere punten, echter, lijkt zijn optreden weer sterk op deze richteren.

Zo verzette Koelman zich tegen de viering van allerlei feestdagen. Hij was van oordeel dat zij afbreuk deden aan de zondagviering en dat zij de bijgelovigheid in de hand werkten. Bovendien zette hij zich krachtig in voor een strenge zedentucht.

8 En dat zal hem, althans aanvankelijk, niet erg geliefd hebben gemaakt in de garnizoenstad Sluis, waar hij op 13 augustus 1662 als predikant was bevestigd.

Maar Koelman deed zijn werk niet om aan populariteit te winnen. En ook al kwam hij op punten alleen te staan, hij verslapte hij niet. Dat toont zijn moed, juist omdat zijn overtuigingen zo sterk botsten met die van velen van zijn collega’s en met die van kerkelijke en wereldlijke autoriteiten.

De laatsten vreesden voor spiritualisme. Zij zagen in Koelmans verzet tegen het gebruik van formulieren en in zijn verdediging van conventikelen een voedingsbodem voor een groeiende afkeer van de zichtbare kerk. Natuurlijk beschouwden ze zijn pleidooien als een risico en zagen ze in zijn optreden een gevaar. Het gevaar dat zij hun macht, hun invloed en controle op hun volgelingen en onderdanen zouden verliezen.

De autoriteiten gingen de discussie met Koelman echter niet aan. Zij stonden niet open voor zijn argumenten, hoe modern en steekhoudend die soms ook waren. Er was maar één uitweg uit hun conflict, één mogelijkheid om de verhoudingen te herstellen, en dat was dat Koelman een belofte van onvoorwaardelijke onderwerping aflegde.

9 Een Amerikaanse president (John Quincy Adams, 1767-1848) heeft, toen hij nog in de senaat zat, eens in zijn dagboek geschreven:

“Ik heb al kunnen bemerken (…), hoe gevaarlijk het is aan mijn eigen beginselen vast te houden. (…) Toch staat mijn keuze vast en als ik niet mag hopen mijn land tevreden te stellen, dan ben ik althans vastbesloten mijn eigen overwegingen te laten beslissen.”

Hoe herkenbaar zullen deze woorden voor Jacobus Koelman zijn geweest, toen hij weigerde aan de van hem geëiste onderwerping toe te geven.

Het resultaat was dat hij op 17 juni 1675 uit de stad Sluis werd verbannen. Hij moest zijn preekstoel opgeven en zou tot zijn dood in 1695 een zwervend bestaan leiden.

Wij kunnen Koelman prijzen om zijn moed, maar wij moeten lessen trekken uit zijn levensverhaal, zijn lot. In het streven naar zijn ideaal ontmoette hij onverdraagzaamheid en een gebrek aan openheid voor zijn ideeën en overtuigingen.

Ongetwijfeld speelde het karakter van Koelman daar zelf ook een rol in. Voor zover ik mij een oordeel kan en mag vormen

10 over deze 17e eeuwse voorvechter van de Nadere Reformatie, was hij een rechtlijnig man. Een man die zijn ideaal koste wat kost wilde verwezenlijken.

Hij was ontoegeeflijk, zowel tegenover kerkelijke leiders en magistraten als tegenover zijn vrienden. Koelman week daarin sterk af van de apostel Paulus, die stelde dat je je juist moest conformeren aan je omgeving, zodat je niet werd afgeleid van je kerntaak.

Maar in zijn onverzettelijkheid toonde zich juist ook zijn moed. En zijn rechtlijnigheid mag ons niet afleiden van de les die zijn leven ons kan geven. Het is een les die ons wijst op het belang van openheid en op de waarde van de open confrontatie met andersdenkenden. Daarover had Paulus ook zo zijn ideeën. Hij zei: “Onderzoek alles, en behoud het goede”.

Deze uitspraak kunnen en moeten wij mijns inziens ter harte nemen.

Ik heb u een aantal bekende voorbeelden genoemd, waarin de moed van de enkeling, de dissident, stuitte op veroordelingen, op onverdraagzaamheid en op een muur van onwil. De onwil om de discussie aan te gaan.

11 Dit waren beroemde en historische voorbeelden, maar de praktijk van alledag wijst uit dat andersdenkenden nog steeds tegen muren oplopen.

Hun ideeën worden getaboeïseerd en er valt verder niet over te praten. Of het nu gaat om wetenschappelijke vindingen of om nieuwe oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. De deur is dicht. Dat kan vele oorzaken hebben. Angst, vergelijkbaar met de angst van de kerkelijke en wereldlijke autoriteiten in de tijd van Koelman om de controle te verliezen. Of het kan te maken hebben met vooroordelen, die leiden tot onwil, of met zelfgenoegzaamheid, die resulteert in desinteresse.

Ook al is onze samenleving veel dynamischer dan ten tijde van Koelman of Galilei en is ‘de verandering’ van de maatschappij zelfs tot overheidsdoelstelling is verheven, toch blijkt nog vaak dat afwijkende geluiden binnen gevestigde partijen minder ruimte krijgen.

Ik zeg daarmee niet dat wij nieuwe ideeën altijd moeten onderschrijven. Integendeel. Zoals ik eerder al zei, we kunnen het ermee eens of oneens zijn. Maar wij doen er wijs aan geen muren op te werpen, want de geschiedenis leert ons dat dan stagnatie het gevolg is. Dan boeken wij geen vooruitgang.

12 Als er iets is dat het levensverhaal van Jacobus Koelman ons leert, dan is het dat. Onze samenleving heeft andersdenkenden met vernieuwende en afwijkende ideeën en overtuigingen nodig.

Dissidenten die bereid zijn en de moed tonen om die andere standpunten, ook al is dat in strijd met hun directe eigenbelang, te verdedigen. En als wij bereid zijn de open discussie met hen aan te gaan, maken wij vorderingen. Al is het dan niet door onze eigen denkwijzen compleet herzien, dan toch zeker door die te toetsen en te scherpen en, wie weet, hier en daar aan te passen.

Dames en heren,

In dank u voor uw aandacht en ik besluit met u, tot slot, nogmaals te zeggen: Er is geen glans zonder wrijving. Ik dank u wel.

13 Toespraak CvdK inauguratie heren Fundter en Dierckx

Wie veiligheid zoekt, zich verdedigt tegen het noodlot, behoedt daarmee meestal niet alleen zichzelf, maar maakt al doende het bestaan ook veiliger voor zijn buren.

Hoewel, wie zich tegen menselijke belagers probeert te beschermen brengt zijn naasten vaak juist in nog meer gevaar. Dat komt omdat natuur in den blinde ergens toeslaat en het onheil zich vandaar verbreidt, terwijl mensen met kwaad in de zin het meest weerloze slachtoffer uitzoeken en de weerbare mijden.

Ik zal duidelijker zijn.

1 Als iemand zich zorgen maakt over brandgevaar zal hij allerlei maatregelen treffen om te zorgen dat het eigen huis niet in vlammen opgaat. Er komt een bliksemafleider op de nok, er gaat steenwol in de plafonds, een houten beschot wordt door betegeling vervangen, een rookverbod ingesteld, er komen vuurbestendige tapijten, brandtrappen, nooduitgangen, waterspuiten, schuimblussers, bij elkaar genoeg om de hel op kamertemperatuur te krijgen.

Laat het noodlot zich daardoor ontmoedigen of afschrikken? Nee, het is niet zo dat de bliksem aan een gebouw met bliksemafleider voorbijflitst, op zoek naar kwetsbaarder doelen in de naaste omgeving. Integendeel, die afleider trekt de bliksem juist aan en begeleidt hem naar de diepste duisternis der aarde.

2 Vanwege die beveiliging lopen die buren dus niet méér gevaar op inslag, maar juist minder.

De bliksemafleider leidt de ontlading van hen weg en bovendien, doordat het gebouw beveiligd is lopen zij in hun belendende percelen veel minder gevaar op overslaande brand. Brandbeveiliging behoedt dus ook de buren en heeft –economisch gezegd- positieve externe effecten.

Met de misdaadbestrijding is het anders gesteld. De een zijn veiligheid is de ander zijn gevaar.

Het verhaal van een bewoner in een appartement in Manhattan in New York.

3 Zijn appartement was deel van een wat afgetrapt flatgebouw dat aan de achterkant uitzag op een tuintjesblok en daarboven het Empire State Building dat dertig straten verder oprees. Zijn buren hadden zich ieder in hun eigen appartement verschanst achter deuren beslagen met staalplaten, voorzien van een kijkgat en uitgerust met een ketting, twee, drie zware sloten en een ‘police lock’ dat bestond uit een stang die zich vanzelf in de vloer van het portaal groef als iemand van buiten de deur zou openduwen of intrappen.

Vanzelfsprekend hadden de bewoners de sponningen van hun ramen voorzien van dievenklauwen, waren op de ruiten strips geplakt die bij de eerste aanraking een signaal in werking stelden, en hadden zij voor de vensters zware ijzeren tralies aangebracht, waardoor zij zichzelf

4 permanent het uitzicht verschaft hadden dat zij hun belagers levenslang toewensten.

De flat waar betrokkene in woonde had het enige raam in het hele blok dat niet voorzien was van tralies. Het was een permanente uitnodiging die het gespuis lokkend toelonkte. Al die inspanningen bij de buren hadden voor hem het leven er alleen maar onveiliger op gemaakt.

Onopgemerkt was er tussen die buren een beveiligingswedloop op gang gekomen, waarbij elke nieuwe maatregel die de ene bewoner nam hem weliswaar minder kwetsbaar maakte, maar de buurvrouw aan de ene en de buurman aan de andere zijde juist evenzoveel kwetsbaarder.

5 Terwijl de bewoners zich om het hardst beveiligden zette het boevengilde steeds krachtiger gereedschap in en bedacht nog sluwere listen of gebruikte zwaarder geweld.

Er was dus nog een tweede bewapeningswedloop gaande, tussen bewoners en berovers en ook die werkte alleen maar in het nadeel van de buitenstaanders die niet alleen opvielen door weerloosheid maar ook met steeds zwaardere middelen belaagd werden.

Nu zult u zich afvragen waar dit verhaal toe leidt. Diegenen die mij kennen weten dat ik het lectoraat veiligheid niet zie als een afspiegeling van het boevengilde. Ik heb mij echter wel afgevraagd wat de effecten van het lectoraat veiligheid zijn voor Zeeland; vergelijkbaar met het effect van de

6 bliksemafleider, of vergelijkbaar met het effect van misdaadbeveiliging. Wordt het er nu veiliger op in Zeeland, of juist onveiliger?

In eerste instantie ligt dat natuurlijk aan het gedrag van de heren Dierckx en Fundter zelf; ik ga er daarbij echter van uit dat zij een schoolvoorbeeld van veiligheid zijn en zich dus nimmer schuldig zullen maken aan welk onveilig gedrag dan ook, inclusief het afsteken van vuurwerk en het te hard rijden. Maar vooral gaat mijn aandacht uit naar de effecten van het lectoraat op zich.

In de openbare lessen van de lectoren hebben zij ons zojuist duidelijk gemaakt dat veiligheid en risico’s eigenlijk een onlosmakelijk onderdeel van onze samenleving zijn.

7 Dat is overigens niet uniek voor deze eeuw. Onze verre voorouders waren al aan risico’s blootgesteld, denk maar aan overstromingen, aanvallen van wilde beesten en dergelijke. Maar ze namen zelf ook risico’s om zich het leven aangenamer te maken. Om kleding te verkrijgen jaagden ze op beren en andere dieren, om vlees te kunnen eten moesten ze ook enorme risico’s nemen.

Risico’s horen dus bij de samenleving. We zijn daar ook aan gewend. Weinigen vragen zich af als ze van A naar B moeten reizen, welke vervoermiddel het veiligst is, in de regel kiezen wij voor het snelste of het meest comfortabele vervoer.

Vaak kiezen we daarom bijvoorbeeld voor de auto in plaats van de trein.

8 En toch, als gevraagd wordt aan de bevolking wat zij een belangrijk politiek onderwerp vinden, dan kiezen zij voor veiligheid.

Moeilijker wordt het echter om de risico’s terug te dringen. Dan moeten grote financiële offers gebracht worden en economische keuzes gemaakt worden. Het vervoer van gevaarlijke stoffen op de Westerschelde hebben we de afgelopen jaren proberen beter te beheersen, het aantal ammoniakschepen is teruggedrongen en er zijn tal van bronmaatregelen genomen om het risico op een ongeval met een schip met gevaarlijke stoffen te voorkomen. Maar we willen ook de werkgelegenheid bevorderen en dat brengt weer nieuwe risico’s met zich mee.

9 Binnen dit spanningsveld begeeft de politiek en in wezen ook de bevolking, zich. Het zicht op de prachtige schepen heeft de Boulevard van Vlissingen gemaakt tot één van de mooiste en duurste woonlocaties van Zeeland. Maar het feit dat de risicocontour daar nu weer in het water ligt, maakt dit niet tot het veiligste gebied van Zeeland.

Geachte aanwezigen,

Het verheugt mij dat het lectoraat inmiddels een Europese opdracht gekregen heeft om nader onderzoek te doen naar de ontwikkeling van een systematiek om de oorzaken en gevolgen van natuurrampen beter inzichtelijk te maken om daaruit lessen voor de toekomst te kunnen trekken. Ik vind het terecht dat zulke opdrachten juist in Zeeland terecht komen.

10 Zeeland heeft juist door de tragische Ramp van 1953 een enorme kennis opgebouwd op het terrein van overstromingen vanuit zee. Die kennis kent iedereen van de Deltawerken, maar die kennis gaat nog veel verder.

De Zeeuwen weten bij uitstek hoe ze om moeten gaan met landerijen en gebouwen die in zout water gestaan hebben, de Zeeuwen weten ook hoe je na een ramp als deze de maatschappij weer opbouwt, de infrastructuur herstelt, de industrie weer een plaats geeft, maar ook hoe je om moet gaan met de trauma’s na zo’n ramp, enzovoorts.

Die kennis bestaat dus niet alleen bij de bouwdienst van Rijkswaterstaat, maar bij aannemers, vaklieden, eigenlijk bij de hele bevolking. Soms is die kennis ook door schade en schande verworven.

11 Die kennis zouden de Zeeuwen niet alleen voor zichzelf moeten houden, maar aan moeten bieden aan de rest van de wereld. De provincie heeft daarom het initiatief genomen in het Europees project Chain of Safety om nader onderzoek te doen naar een Europees kenniscentrum voor overstromingsrampen.

Zeeland heeft ook kennis en ervaring opgedaan met de bouw van de Westerscheldetunnel. Het denken over veiligheid in en rond die tunnel, het zoeken naar innovatieve maatregelen om de veiligheid in die tunnel te vergroten, zal de komende tijd steeds meer kennis en ervaring opleveren.

Zeeland mag daar trots op zijn en moet zich ook op dit punt meer gaan profileren.

12 Zo hoop ik dat we in de toekomst zover komen dat anderen naar Zeeland komen om hier kennis en ervaring op te gaan doen. Een speciaal oefencentrum voor calamiteiten in tunnels zou mijns inziens in Zeeland niet misstaan.

Ons streven zou kunnen zijn dat bijvoorbeeld onze hulpverleners niet meer naar het buitenland hoeven om daar te leren, maar dat anderen naar Zeeland komen om hier kennis en ervaring op te doen. Deze kennis en ervaring zijn immers waardevolle exportproducten.

Dames en heren,

Zeeland is het tweede risicogebied van Nederland. Dit gegeven brengt onlosmakelijk met zich mee dat veiligheid in Zeeland hoog op de politieke agenda hoort te

13 staan. Ik constateer dat de aandacht voor veiligheid de afgelopen jaren is toegenomen. Tegelijkertijd constateer ik dat bestuurlijk Zeeland de neiging heeft om de veiligheidsproblematiek te ontkennen.

Immers, als wij met zijn allen menen dat veiligheid een topprioriteit is dan zou dat ook financiële consequenties met zich mee moeten brengen. Dan moeten de gemeenteraden ook echt geld beschikbaar stellen om de veiligheid in Zeeland op een hoger niveau te brengen. Het volstaat niet om daarvoor alleen het Rijk aan te spreken.

De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft op 19 januari gezegd dat hij serieus onderzoek laat doen naar een nieuwe verdeling van gelden voor de hulpverlening in Zeeland.

14 Daarbij heeft hij echter ook aangegeven dat dat Zeeland niet ontslaat van de verplichting om voor onze eigen inwoners ook onze eigen verantwoordelijkheid te nemen, ook in financiële zin. Dat vergt een moeizame discussie.

En het lijkt dat sommige bestuurders die discussie liever uit de weg gaan door te ontkennen dat er problemen zijn. Die ontkenning kan ook lang volgehouden worden zolang er geen ramp plaats vindt.

Wat evenwel blijft, is dat veiligheid en risico’s een onlosmakelijk onderdeel van onze samenleving zijn en blijven. Daar is geen ontkennen aan. En ik spreek dan ook de hoop uit dat gemeenteraden, in het eerder door mij genoemde spanningsveld van economische vooruitgang en veiligheid, van risico’s en financiële offers,

15 de verantwoordelijkheid nemen die past bij het feit dat veiligheid bij burgers hoog op de agenda staat.

Dames en heren,

Ik kom tot een afronding.

Het Lectoraat Veiligheid mag zich verder verdiepen in de Veiligheidsproblematiek van Zeeland. Het is een vakgebied dat vele kanten kent en ook steeds meer in de belangstelling komt.

Ik ben er van overtuigd dat het Lectoraat ook een positieve spin off heeft voor Zeeland op het terrein van veiligheid, zowel binnen als buiten deze provincie. Mijn medewerking hebt u, ik wens u veel succes.

16 Zonder wrijving geen glans De moed om een dissident te zijn Wim van Gelder

Op 15 november 2005 gaf de Commissaris van de Koningin in Zeeland, drs. W.T. van Gelder, in de Maria Magdalena Kerk in Goes een lezing over de 17e eeuwse predikant Jacobus Koelman. De lezing was georganiseerd door de cultuurhistorische stichting StoKosmos in een lezingenreeks over ‘Zeeuwse’ historische figuren. Jacobus Koelman predikte tussen 1662 en 1675 in de Zeeuwse gemeente Sluis.

Een revolutionaire geestdrijver, een spiritualist, onverzettelijk maar objectief, rusteloos, een radicaal, een provocateur. Dat zijn de kwalificaties van Jacobus Koelman die zich in de literatuur over zijn leven en werk op de voorgrond dringen. De 17e eeuwse theoloog en filosoof, maar bovenal predikant, was onverzettelijk in zijn afkeuring van formuliergebeden en feestdagen. Hij was rusteloos in zijn streven naar de voortdurende, permanente reformatie. Hij was een provocateur in zijn oproep tot ongehoorzaamheid ‘aan menschelijke bevelen, 't zy van kerkelyke, 't zy van politike’ en een pleitbezorger als het gaat om buitenkerkelijke godsdienstige bijeenkomsten, waarin de persoonlijke geloofsbelevenis centraal staat. De zogenoemde conventikels. 1).

De onverschrokkenheid van de andersdenkende De kwalificaties die ik noemde, zijn ongetwijfeld op Koelman van toepassing. Maar het rijtje is naar mijn mening niet compleet. Tenminste één eigenschap ontbreekt. En dat is zijn moed. De moed van een persoon die ter wille van een beginsel, een overtuiging, de woede van zijn collega's, van de kerkelijke en wereldlijke autoriteiten en van de meerderheid van het publiek trotseert. De moed om in het weten van die woede - de moed die zich daarmee onderscheidt van onbezonnenheid - de angst ervoor te overwinnen. En de moed om voor je overtuiging je liefste bezit te offeren. In het geval van Jacobus Koelman: de preekstoel. Het gaat mij om de onverschrokkenheid van de andersdenkende, van de dissident. Een onverschrokkenheid die los staat van de juistheid of onjuistheid van de overtuiging waarvoor hij strijdt. Wij kunnen het met hem eens of oneens zijn. Of, zoals John F. Kennedy het in een verwijzing naar de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) in zijn boek Profiles in Courage uitdrukte: ‘In de Verenigde Staten van Amerika, waar eens de ene broeder de andere naar het leven heeft gestaan, hebben wij de dapperheid van een soldaat onder vuur toch zeker ook niet beoordeeld naar de banier waaronder hij vocht.’ Ook de moed van de dissident laat zich vooral beoordelen op zijn bereidheid om onder grote druk en zonder oog voor eigen belang de vaak eenzame weg van de principieel andersdenkende te gaan.

Er zijn vele strijdperken waarin de dapperheid van de dissident op de proef wordt gesteld. In de godsdienst, de politiek, de wetenschap en in de samenleving in brede zin. En er zijn grote namen aan verbonden. Ter illustratie daarvan een paar bekende voorbeelden.

Als eerste Galileo Galilei (1564-1642). Vierhonderd jaar geleden had hij de euvele moed om in te gaan tegen de leerstellingen van de Rooms Katholieke Kerk door te beweren dat de aarde om de zon beweegt. Dat leverde hem een kerkelijk proces op, waarin hij werd veroordeeld tot levenslang huisarrest. Het verhaal gaat dat hij bij het horen van dit vonnis de legendarische woorden mompelde: ‘En toch beweegt zij.’ - de aarde om de zon. Pas in 1992, driehonderd vijftig jaar na Galilei's dood!, zou paus Johannes Paulus II zijn excuses aanbieden, waarmee de naam van Galilei werd gezuiverd.

Het wereldbeeld op zijn kop Een ander voorbeeld is Charles Darwin (1809-1882). Na zijn reis met de Beagle, zou het nog twintig jaar duren voordat hij zijn On the Origin of Species publiceerde, waarmee hij de basis legde voor de evolutietheorie. Was deze vertraging het gevolg van angst voor de overweldigende reacties, de spot en de afkeuring die hem ten deel zouden vallen? Ongetwijfeld heeft dat meegespeeld. Maar publiceren zou hij. En tot op de dag van vandaag is zijn theorie over de natuurlijke selectie onderwerp van kritiek en van een verhitte discussie, die recent met het concept van Intelligent Design weer nieuw leven is ingeblazen. Deze grote wetenschappers zetten het wereldbeeld op zijn kop. Zij brachten hun nieuwe ideeën in een tijd waarin dat wereldbeeld veel statischer was dan vandaag. Een tijd waarin iedere wijziging werd gezien als een bedreiging van de gevestigde machten. Hun nieuwe, stoutmoedige theorieën moeten, hoe dan ook, voor veel van hun tijdgenoten waanzinnig en aanstootgevend hebben geleken. Niet langer vormde de aarde het middelpunt van het universum, en niet langer kon de mens aanspraak maken op een 'status aparte'. Daarmee werd een belangrijke basis onder 'het (toen) gangbare denken' en de geldende religieuze leer weggeslagen. Zij waren daar echter niet op uit. Galilei was nota bene een zeer devoot katholiek. Hij bepleitte zelfs dat zijn theorie helemaal niet strijdig hoefde te zijn met de leerstellingen van de Kerk.

Rosa Parks In dat opzicht onderscheiden beide geleerden zich van de dissidenten, die zich wèl actief verzetten tegen de, in hun ogen, gangbare maar verkeerde wereldbeelden, slechte concepten of regels. De eind 2005 overleden heldin van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging Rosa Parks kan daarvan als een voorbeeld worden beschouwd. Zij verzette zich tegen de regels van de rassenscheiding en tegen het racisme, door in 1955 te weigeren haar plaats in de bus af te staan aan een blanke man. Zij zocht daarmee de confrontatie en die zou de wielen van de burgerrechtenbeweging in gang zetten. Ruim een jaar na haar arrestatie werd zij door het Hooggerechtshof in het gelijk gesteld.

Meer recente voorbeelden van dergelijke ‘dissidenten’ zijn Sari Nusseibeh en Daw Aung San Suu Kyi. De Birmese activiste Suu Kyi voert sinds 1988 een geweldloze strijd voor democratie in haar moederland Birma (Myanmar). Daarvoor heeft zij grote persoonlijke offers moeten brengen. Zij heeft jarenlang onder huisarrest en gescheiden van haar gezin moeten leven. Maar ondanks de beperkingen die haar zijn opgelegd zet ze tot op heden haar strijd voor vrijheid en democratie voort. En de Palestijnse filosoof Nusseibeh zet zich zijn hele leven al in om de muren en vooroordelen tussen de Israeliers en de Palestijnen te slechten, onder andere door meer openheid en wederzijds begrip te bepleiten.

Verhalen over dergelijke moed komen wij ook tegen in de Bijbel. Inderdaad, in het leven en de werken van Jezus zoals die ons zijn overgebracht in de evangeliën is het een belangrijk, steeds terugkerend thema. Denk bijvoorbeeld aan de gelijkenis van de Barmhartige Samaritaan (Lucas 10:25). Jezus pleit daarin voor de moed om vooroordelen en de vrees voor algemene afkeuring te overwinnen. Een joodse wetgeleerde werd immers te verstaan gegeven dat hij zelfs Samaritanen als zijn 'naasten' diende te beschouwen. Samaritanen, die in die tijd algemeen werden beschouwd als minderwaardige afvalligen van allochtone afkomst. Hoe actueel is ook dit verhaal niet? De gelijkenis van Jezus gaat, net als Rosa Parks, Nusseibeh en Suu Kyi, over de moed om de confrontatie aan te gaan met vooroordelen, met andere overtuigingen en denkwijzen.

De discussie durven aangaan Ik noem deze voorbeelden om aan te tonen hoe belangrijk de moed van dissidenten, van andersdenkenden voor ons is. Zij die de confrontatie zoeken, maar ook zij die de confrontatie, tegen wil en dank, vinden, stellen ons in staat vooruitgang te boeken. En om die reden mogen wij die botsing van ideeën en overtuigingen nooit uit de weg gaan. De Amerikaanse senator Albert Beveridge zei eens: ‘Een partij kan alleen blijven bestaan als zij groeit - onverdraagzaamheid ten opzichte van andere ideeën betekent haar dood ...’ Andersdenkenden moeten wij daarom nimmer veroordelen of isoleren, nooit de rug toekeren. Wij zullen de discussie met hen moeten aangaan en bereid zijn open te staan voor hun argumenten. Het is een bekend gezegde: zonder wrijving komt er geen glans.

Ook Jacobus Koelman zocht de confrontatie. En hij deed dat niet uit eigen belang, maar om een ideaal te verwezenlijken: het ideaal van de Nadere Reformatie, dat door professor Van 't Spijker deels is omschreven als ‘de innerlijke doorleving van de gereformeerde leer en de persoonlijke levensheiliging, alsmede de radicale en totale heiliging van alle terreinen des levens.’ De weg die Koelman koos was er een van verzet. Verzet tegen bestaande regels en gebruiken, die in zijn ogen te kort schoten, slecht waren. Gegeven het feit dat Koelman ijverde voor de persoonlijke levensheiliging, is het nauwelijks verrassend dat hij zich verzette tegen het gebruik van formulieren bij avondmaal, doop of huwelijk. De persoonlijke beleving van iemands verhouding tot God laat zich nu eenmaal moeilijk uitdrukken in de algemeenheid en uniformiteit van opgelegde formuleringen.

Zijn talent niet begraven En in zekere zin, was Koelmans inzet voor de individualisering van de godsdienstbeoefening - want zo zie ik dat - zeer modern. Treffend komt dat naar voren in zijn verdediging van de conventikels. Hij voert daarbij onder meer aan dat iedere gelovige zijn eigen gaven bezit en dat men ook zijn talent niet mag begraven. Wij hoeven het woord 'gelovige' slechts te vervangen door 'leerling' en de zin zou zo uit een hedendaagse onderwijsnota kunnen zijn gehaald! Koelman bepleitte, net als Rosa Parks, een afwijking van een algemeen geldende norm. Hij onderscheidde zich daarmee van de profeten en richteren, die de mensen bestraffend toespraken juist omdat zij zich niet aan deze algemene normen hielden. Op andere punten, echter, lijkt zijn optreden weer sterk op deze richteren. Zo verzette Koelman zich tegen de viering van allerlei feestdagen. Hij was van mening dat zij afbreuk deden aan de zondagsviering en dat zij de bijgelovigheid in de hand werkten. Bovendien zette hij zich krachtig in voor een strenge zedentucht. En dat zal hem, althans aanvankelijk, niet erg geliefd hebben gemaakt in de garnizoensstad Sluis, waar hij op 13 augustus 1662 als predikant was bevestigd. Maar Koelman deed zijn werk niet om aan populariteit te winnen. En ook al kwam hij op diverse punten alleen te staan, hij verslapte niet. Dat toont zijn moed, juist omdat zijn overtuigingen zo sterk botsten met die van velen van zijn collega's en met die van kerkelijke en wereldlijke autoriteiten.

De laatsten vreesden voor spiritualisme. Zij zagen in Koelmans verzet tegen het gebruik van formulieren en in zijn verdediging van de conventikels een voedingsbodem voor een groeiende afkeer van de zichtbare kerk. Natuurlijk beschouwden ze zijn pleidooien als een risico en zagen ze in zijn optreden een gevaar. Het gevaar dat zij hun macht, hun invloed en controle op hun volgelingen en onderdanen zouden verliezen. De autoriteiten gingen de discussie met Koelman echter niet aan. Zij stonden niet open voor zijn argumenten, hoe modern en steekhoudend die soms ook waren. Er was maar één uitweg uit het conflict, één mogelijkheid om de verhoudingen te herstellen, en dat was dat Koelman een belofte van onvoorwaardelijke onderwerping aflegde.

De eigen overwegingen laten beslissen De Amerikaanse president John Quincy Adams (1767-1848) schreef, toen hij nog in de senaat zat, in zijn dagboek: ‘Ik heb al kunnen bemerken (...), hoe gevaarlijk het is aan mijn eigen beginselen vast te houden. (...) Toch staat mijn keuze vast en als ik niet mag hopen mijn land tevreden te stellen, dan ben ik althans vastbesloten mijn eigen overwegingen te laten beslissen.’ Hoe herkenbaar zouden deze woorden voor Jacobus Koelman zijn geweest, toen hij weigerde aan de van hem geëiste onderwerping toe te geven. Het resultaat was dat hij op 17 juni 1675 uit de stad Sluis werd verbannen. Hij moest zijn preekstoel opgeven en zou tot zijn dood in 1695 een zwervend bestaan leiden.

Wij kunnen Koelman prijzen om zijn moed, maar wij moeten lessen trekken uit zijn levensverhaal en lot. In het streven naar zijn ideaal ontmoette hij onverdraagzaamheid en een gebrek aan openheid voor zijn ideeën en overtuigingen. Ongetwijfeld speelde het karakter van Koelman daar een rol bij. Voor zover ik mij een oordeel kan en mag vormen over deze 17e eeuwse voorvechter van de Nadere Reformatie, was hij een rechtlijnig man, een man die zijn ideaal koste wat kost wilde verwezenlijken. Hij was ontoegeeflijk, zowel tegenover kerkelijke leiders en magistraten als tegenover zijn vrienden. Koelman week daarin sterk af van de apostel Paulus, die stelde dat je je juist moest conformeren aan je omgeving, zodat je niet werd afgeleid van je kerntaak. Maar in zijn onverzettelijkheid toonde zich ook zijn moed. En zijn rechtlijnigheid mag ons niet afleiden van de les die zijn leven ons kan leren. Het is een les die ons wijst op het belang van openheid en op de waarde van de open confrontatie met andersdenkenden. Daarover had Paulus ook zo zijn ideeën, toen hij zei: ‘Onderzoek alles, en behoud het goede’. Deze uitspraak kunnen en moeten wij naar mijn mening ter harte nemen.

Geen muren bouwen Ik heb u een aantal bekende voorbeelden genoemd, waarin de moed van de enkeling, de dissident, stuitte op veroordelingen, op onverdraagzaamheid en op een muur van onwil. De onwil om de discussie aan te gaan. Dit waren beroemde en historische voorbeelden, maar de praktijk van alledag wijst uit dat andersdenkenden nog steeds tegen muren oplopen. Hun ideeën worden getaboeïseerd en er valt verder niet over te praten. Of het nu gaat om wetenschappelijke vindingen of om nieuwe oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. De deur is dicht. Dat kan vele oorzaken hebben. Angst bijvoorbeeld, vergelijkbaar met de angst van de kerkelijke en wereldlijke autoriteiten in de tijd van Koelman om de controle te verliezen. Of het kan te maken hebben met vooroordelen, die leiden tot onwil, of met zelfgenoegzaamheid, die resulteert in desinteresse.

Ook al is onze samenleving veel dynamischer dan in de tijd van Koelman of Galilei en is 'de verandering' van de maatschappij zelfs tot overheidsdoelstelling is verheven - toch blijkt nog vaak dat afwijkende geluiden binnen gevestigde partijen te weinig ruimte krijgen. Ik zeg daarmee niet dat wij nieuwe ideeën altijd maar meteen moeten onderschrijven. Integendeel, wij kunnen het ermee eens of oneens zijn. Maar wij doen er wijs aan geen muren te bouwen, want de geschiedenis leert ons dat stagnatie dan het gevolg is. We zullen dan zeker geen vooruitgang boeken. Als er iets is dat het levensverhaal van Jacobus Koelman ons leert, dan is het dat. Onze samenleving heeft andersdenkenden met vernieuwende en afwijkende ideeën en overtuigingen nodig, dissidenten die bereid zijn en de moed tonen om die andere standpunten, ook al is dat in strijd met hun directe eigen belang, te verdedigen. En als wij bereid zijn met hen een open discussie aan te gaan, maken wij vorderingen. Al is het dan niet door onze eigen denkwijzen compleet te herzien, dan toch zeker door die te toetsen en te scherpen en, wie weet, hier en daar aan te passen. Er is geen glans zonder wrijving.

1) Conventikels: bijeenkomsten, vieringen van gelijkgezinde gelovigen buiten het officiële kerkelijk verband. Zij kwamen vooral voor in de vroege Kerk en in de Middeleeuwen. Ook in deze tijd zijn er - veelal kleine - groepen gelovigen (communauteiten) van verschillende richting die zich als niet-kerkelijk gebonden beschouwen.

Wim van Gelder (1942) is econoom, eerst lid van de ARP, later van het CDA, sedert 1992 commissaris van de Koningin in Zeeland. Hij is, naast vele andere functies, voorzitter van de Roosevelt Stichting en daardoor mede betrokken bij de tweejaarlijkse uitreiking van de Franklin D. Roosevelt Four Freedoms Awards (onder meer aan Nelson Mandela, de Dalai Lama en Václav Havel). In december 2005 was hij als waarnemer namens de Europese Unie aanwezig bij verkiezingen in Palestina en eerder in dezelfde functie in Azerbeidzjan. Het Zeeuws Akkoord - Deltaplan voor de Zeeuwse kenniseconomie

Het Akkoord Zeeuwse Kenniseconomie moet het menselijk kapitaal en het innovatief vermogen op en afkomstig van Zeeuwse bodem vergroten. Er zal daartoe worden geïnvesteerd in meer en hoger gekwalificeerde mensen, in effectieve kennisuitwisseling en in innovatieve projecten. Door een bundeling van het beste dat onderwijs, ondernemerschap en overheid in Zeeland te bieden hebben, worden verbindingen gelegd die, in de woorden van Herman Wijffels, ‘zorgen voor de dynamiek en de vonken die de innovatiemotor doen lopen’. Dat is niet alleen een kwestie van technologie en geld. Dat vraagt om een cultuur waarin eigenschappen als creativiteit, ambitie en een open houding ten aanzien van vernieuwingen goed kunnen gedijen. De relatieve kleinschaligheid kan Zeeland daarbij tot voordeel strekken.

Geschiedenis Sociaal-economische structuur en mentaal-culturele statuur

Zeeland was heel lang een in hoofdzaak agrarische provincie met alle kenmerken van dien. Min of meer gesloten en conservatief. Een provincie die ook wel enigszins buiten de aandacht van het Haagse viel. Daarvan getuigt het achterstallig onderhoud aan de dijken. Hoewel er al vanaf 1938 plannen waren om dit Zuidwestelijk deel van het land beter tegen het water te beschermen, resulteerde dat vóór 1953 slechts in de afsluiting van de Brielse Maas en de Braakman. De calamiteit van 1953 heeft daar verandering in gebracht. Toen pas kon een grootschalig waterstaatkundig Deltaplan worden uitgevoerd. Door dammen en afsluitdijken en door de bouw van de Zeelandbrug in 1965 werd het relatieve isolement van Zeeland verminderd. Zeeland werd, althans via het wegvervoer naar het noorden beter ontsloten en sinds een paar jaar door de Westerscheldetunnel ook naar het zuiden. Er kan nog best het een en ander verbeterd worden aan de wegeninfrastructuur en die intercity moet natuurlijk tot Amsterdam blijven rijden. De verbreding van de internettoegankelijkheid via glasvezel is nog niet overal doorgedrongen, hoewel Zeeland hierin van een achterstandssituatie is opgeschoven naar voorsprongssituatie. Mede met steun van de provincie is immers Gigapoort gerealiseerd, waardoor instituten voor hoger onderwijs - de Roosevelt Acadamy en de Hogeschool Zeeland - de Zeeuwse Bibliotheek en onderzoeksinstituten in Yerseke op breedband internet zijn aangesloten. Hierdoor is het project ZIEN (Zeeuws Initiatief Educatief Netwerk) mogelijk geworden, dat er met subsidie van onder andere de rijksoverheid in voorziet dat nog eens 10 bibliotheken en 160 scholen zo’n voorziening krijgen. Kortom, er zijn in infrastructureel opzicht geen onoverbrugbare obstakels voor het economisch klimaat in deze provincie. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw kregen industrialisatie en havenactiviteiten hier een plaats en nam het toerisme naar Zeeland een grote vlucht. Er zijn een aantal Zeeuwse bedrijven geweest, die zich in het kielzog van de Deltawerken hebben geprofileerd. Noordhoek Diving is er een voorbeeld van. Maar de grote impuls kwam toch door de vestiging van grote buitenlandse bedrijven, te beginnen met Hoechst, gevolgd door Dow, Pechiney, Total. De ligging aan diep vaarwater, de aanleg van de Zeelandbrug, de bouw van een kerncentrale voor relatief goedkope energie, ruimte en vooral een bestuurlijk en ambtelijk positief meewerkende houding waren de belangrijkste redenen voor hun komst naar Zeeland. 1 Er is vervolgens Zeeuwse bedrijvigheid ontstaan en gegroeid rondom die grootschalige buitenlandse industrievestigingen in Terneuzen en Vlissingen-Oost. De havenontwikkeling trok daarnaast trafieken aan, die overzeese goederen van hieruit distribueren over de West-Europese markten. Natuurlijk hadden deze ontwikkelingen invloed op de sociaal-economische structuur en mentaal-culturele statuur van Zeeland. Werkgelegenheid en welvaart namen toe, de traditionele, enigszins gesloten Zeeuwse identiteit kreeg een opener karakter. De economische dynamiek van de jaren zestig en zeventig is echter niet gevolgd door een complementering in de jaren tachtig en negentig. Op het gebied van de ontwikkeling van de kwartaire kennis- en dienstensector bleven de ontwikkelingen hier achter. Sterker, door concentratie ervan buiten Zeeland vloeide er veel werkgelegenheid in de dienstensector weg. Het concentreren van dit soort diensten in grotere stedelijke omgevingen is een trend, die niet zomaar omgebogen kan worden. Men zoekt de voordelen van grootschaligheid en weegt die af tegen de nadelen van kleinschaligheid. Sinds de komst van de ‘computer intensieve dienstverlening’ kan dit echter als een achterhaalde ontwikkeling worden beschouwd. De verplaatsing naar stedelijke agglomeraties vloeit onder meer voort uit de wens van bedrijven om zich in arbeidsmarktconcentraties te vestigen. Dit heeft echter het nadelige effect van (huidige en toekomstige) congesties van de infrastructuur en is met de komst van de ‘computer intensieve dienstverlening’ allang niet meer noodzakelijk.

Sociaal-economische structuur De voordelen van kleinschaligheid

We zouden er daarom goed aan doen om de voordelen en kansen van kleinschaligheid in Zeeland uit te buiten. Want de sociaal-economische structuur van onze provincie is er bij gebaat als er óók en júist in dat segment van de kenniseconomie sprake is van uitbreiding en versterking. Enerzijds om nieuwe kennisintensieve bedrijvigheid te laten ontstaan of eventueel aan te trekken als een toekomstperspectief voor jonge, ambitieuze ondernemers. Anderzijds om binnen bestaande bedrijvigheid, met name van die van het MKB de kennisintensiteit en daarmee het concurrentievermogen te vergroten. Die beide samen dienen een evenwichtiger opbouw van de niveaus van werkgelegenheid binnen Zeeland. En dat dát weer uitwerking heeft op de aantrekkelijkheid voor Zeeland als vestigingsgebied is evident. Nog té vaak vinden potentiële instromers van buiten Zeeland op de Zeeuwse arbeidsmarkt kwalitatief onvoldoende emplooi voor hun partners en haken daarom af. Evenwichtigheid in het economisch palet is noodzaak. Kenniseconomie biedt perspectieven. Dat kan alleen maar samen. Nu is er in Zeeland nog te veel sprake van een bestuurscultuur bij overheid en sociaal-maatschappelijke organisaties, die meer in concurrentie met elkaar opereert, dan dat ze in gezamenlijkheid hun belangen nastreeft. Wellicht geldt dit ook voor individuele ondernemingen in met name het MKB, die onder voorwaarden in een gezamenlijk opereren een sterkere positie binnen hun markt kunnen verwerven. Zonder dat er sprake is van een fusie. In de aannemerswereld is de samenwerking tussen Van der Straaten, Istimewa en de Koninklijke Hollestelle daar een goed voorbeeld van. Elk met hun eigen specialisaties vormen ze in gezamenlijkheid een betere partner voor grote opdrachtgevers, dan als ze afzonderlijk op delen van een werk zouden inschrijven. Met andere woorden, waar krachten gebundeld worden, kunnen de nadelen van 2 kleinschaligheid verkeren in voordelen en kansen. Voordelen van flexibiliteit, toegankelijkheid door korte lijnen (“ons kent ons”) en van betrokkenheid met als resultaat een innovatiever klimaat met betere producten, en betere dienstverlening. Het leggen van verbindingen tussen de verschillende spelers, publiek en privaat, is daarvoor noodzakelijk. Deze verbindingen moeten bijdragen aan de dynamiek in netwerken, waarin de mogelijkheden van mensen en technologie optimaal worden benut. Willen we iets in Zeeland bereiken, dan is het absoluut nodig om gezamenlijk verantwoordelijkheden en niches te bundelen en gezamenlijk op te treden. Daarmee worden zowel de belangen van de individuele partners als die van Zeeland als regio gediend. Een gezamenlijke gerichtheid van onderwijs, ondernemingen en overheid - de drie O’s -op het versterken van de Zeeuwse kenniseconomie (en daarmee van een breder economisch palet) is het gemeenschappelijke doel. Samenwerking vormt daarin als het ware de katalysator. Het initiatief van de Zeeuwse Vereniging van ICT-ondernemers (ZVIO) is daarvan een positief voorbeeld. Deze vereniging streeft naar krachtenbundeling, kwaliteitsverbetering en kennisuitwisseling, waarbij zij actief de dialoog zoekt met het onderwijs en de overheid.

Mentaal-culturele statuur Mentale doorbraak

In 1953 was er een technisch Deltaplan nodig om zwakke schakels in de veiligheid van Zeeland weg te nemen. Anno nu is er een nieuw Deltaplan nodig, deze keer geen technisch hoogstandje, maar een mentale doorbraak om in gezamenlijkheid door middel van de versterking van de kenniseconomie een meer diverse werkgelegenheid te creëren. De ‘zwakke schakels’ waarvoor wij ons daarbij nu gesteld zien, zijn minder grijpbaar dan destijds en liggen voor een deel op het mentale vlak. De creativiteit en ambitie die nodig zijn om innovatie en samenwerking tot stand te brengen worden nog te vaak in de kiem gesmoord. Soms door een gebrek aan openheid voor vernieuwingen, maar ook door zeer menselijke karaktertrekken als zelfgenoegzaamheid en risicomijdend gedrag. Het kan daarbij gaan om onwil en angst om de samenwerking aan te gaan, om de neiging tot achteroverleunen op terreinen waarin voorop wordt gelopen (de Wet van de remmende voorsprong treedt in werking) of om risicomijding door af te zien van investeringen in innovatieve producten voor markten in ontwikkeling, waarmee in het algemeen hoge aanloopkosten zijn gemoeid. Daarnaast kunnen creativiteit en ambitie in botsing komen met heersende normen en waarden. Het risico bestaat dan dat beoogde vernieuwingen op voorhand worden getaboeïseerd en dat er geen ruimte wordt gelaten voor een open discussie over de mogelijkheden die de innovatie biedt. Een voorbeeld daarvan is het ethische verzet (privacy) tegen de ontwikkeling en toepassing van de smartcard, terwijl deze kaart evidente en baanbrekende logistieke voordelen kan opleveren. Ook de vaak onnodige weerstand tegen nieuwe vormen van watermanagement zijn in dit verband te betreuren. Dergelijke ‘zwakke schakels’ werken het ontstaan van een gezonde innovatiecultuur tegen. Ze hebben ook een dempend effect op het gevoel van urgentie, dat als een belangrijke drijvende kracht achter innovatie kan worden beschouwd. Er zijn tal van ontwikkelingen aan te wijzen die aanleiding geven voor dat gevoel van urgentie. Soms gaat het daarbij om maatschappelijke vraagstukken waarmee een algemeen, publiek belang gemoeid is. Maar bij nadere beschouwing heeft ook het bedrijfsleven veelal een aanmerkelijk belang. In veel gevallen liggen beide 3 belangen in elkaars verlengde en kunnen zij elkaar wederzijds dienen. Voorbeelden van maatschappelijke vraagstukken waarbij dat het geval is zijn legio. Het kan gaan om innovaties in de zorg en ICT-toepassingen in huis, die ouderen in staat stellen langer thuis te wonen. Daarmee worden de kosten van de vergrijzing gedrukt en wordt tegemoetgekomen aan een behoefte in een groeiende afzetmarkt. Het kan gaan om vernieuwingen op het gebied van aquacultuur of de logistiek, waarmee een antwoord wordt gevonden op respectievelijk de zorgwekkende teruggang van vispopulaties en de congestie van het wegen- en waternet. Dergelijke grote vraagstukken vragen om nieuwe, ambitieuze en creatieve oplossingen. Het zijn bovendien vraagstukken van veelal mondiale omvang, die een omvangrijke markt bieden voor deze oplossingen. Innovaties op deze terreinen zijn zowel voor ‘eigen gebruik’ als voor de export interessant en zij kunnen Zeeland op de kaart zetten als ‘innovatieve provincie’. Zonder een dynamische, creatieve cultuur krijgt een innovatieve economie geen kans. En deze relatie is wederkerig. Economisch dynamische gebieden stimuleren op hun beurt het ontstaan van een voedingsbodem waarop een creatief cultuurklimaat kan groeien.

Verbindingen: de drie O’s

Intensieve samenwerking tussen de drie O’s kan een belangrijke bijdrage leveren aan het ontstaan van een gezonde innovatiecultuur. Vanzelfsprekend zijn het de mensen zelf, die daaraan invulling moeten geven. Maar het onderwijs en het bedrijfsleven hebben een belangrijke, stimulerende rol te vervullen. Enerzijds als ‘kweekscholen’ van ambitie en creativiteit. Anderzijds door het leggen van de verbindingen die de ‘vonken’ moeten doen overspringen. Bij kenniseconomie hoort kennis. Kennis is er in het onderwijs, in toegepaste zin met name in het beroepsonderwijs. Dan denken we natuurlijk aan het hoger beroepsonderwijs van de Hogeschool Zeeland en aan het middelbaar beroepsonderwijs van de ROC’s en het Groen College. De toeleverende vmbo scholen en die van het algemeen vormend onderwijs vormen hun voortraject en een uitloop naar universitair onderwijs is in Zeeland mogelijk via de Roosevelt Academy. Kennis is er ook in de bedrijven. In het bedrijfsleven heb je innovatieve koplopers, innovatieve ontwikkelaars en innovatieve toepassers. In een mentaal Deltaplan zou je die beter aan elkaar moeten kunnen linken dan nu het geval is. Een faciliterende en in de infrastructuur mee-financierende overheid hoort daar vanzelfsprekend bij. Een succesvol voorbeeld van samenwerking is de komst van de Roosevelt Academy als dochter van de Universiteit van Utrecht en de Hogeschool Zeeland. De Roosevelt Academy is in samenwerking met de Provincie en de gemeente Middelburg, daarnaast ook Vlissingen én met commitment en financiële steun van maatschappij en bedrijfsleven (Delta, Welkom in Zeeland) tot stand gekomen. Zo kon een persoonlijk initiatief van een paar heren en een dame, mevrouw Ginjaar, gebruik makend van gunstige omstandigheden, waaronder de beschikbaarheid van het Middelburgse stadhuis, door die gezamenlijkheid in korte tijd worden gerealiseerd. De Roosevelt Academy heeft een duidelijke kwalitatieve impuls gegeven aan de Zeeuwse onderwijsstructuur. De kwaliteiten van Zeeland

Zeeland is een provincie met specifieke kwaliteiten. Eén van die kwaliteiten is de ligging dicht tegen de economische en culturele zwaargewicht Vlaanderen. Dit is een kwaliteit, die het 4 verdient om benut te worden. Ook als het gaat om de versterking van de kenniseconomie. Sinds de Westerscheldetunnel is de rivier in dat opzicht geen barrière meer. Een andere kwaliteit is die van de dynamiek van zee, rivieren en water, die leidt tot specifieke op water georiënteerde studies, alsook op toerisme. Een reden voor de hogeschool om in samenwerking met ROC’s op deze terreinen een kopsegment op mbo-studies te organiseren. Locationeel gaan de gedachten uit om hierin de unieke locatie van Neeltje Jans te betrekken, waarbij alle partijen, die daar belangen hebben of nastreven betrokken worden. Het totale onderwijspalet in Zeeland én de Zeeuwse bedrijven vormen in gezamenlijkheid de motor van de innovatieketen, die door kenniscirculatie de drager is van de kenniseconomie. De Roosevelt Academy en de Hogeschool Zeeland met hun samenwerkingsverbanden met universiteiten (waaronder Utrecht, Antwerpen, Gent) en met de aan lectoraten verbonden kenniskringen van de hogeschool vormen het hoogste segment voor kennisinnovatie. Als pendant zijn er de researchinstituten van grote bedrijven. Uit de liaison van dit onderwijs en bedrijfsleven komen de vernieuwende technologische concepten. Aan de andere kant van het palet zijn er de ROC’s en de bedrijven en instellingen, die met name tot het MKB behoren. In dit deel van het palet worden innovatieve bedrijfsvoering en commerciële producten en processen ontwikkeld.

Het Zeeuws Akkoord

Het Zeeuws Akkoord brengt de partijen samen. Het is de Zeeuwse manier om door samenwerking van onderwijsinstellingen, ondernemers en overheden de realisatie van de Zeeuwse kenniseconomie te bevorderen. Kenniseconomie vraagt om kenniswerkers, een verhoging van het gemiddeld opleidingsniveau en vraagt ook om kenniscirculatie. Op een Zeeuwse manier. Niet door, zoals elders gebeurt, een schaalvergroting na te streven, maar juist het tegendeel. De voordelen van kleinschaligheid, ook in de instituten, moeten aangewend worden om tot aanzienlijke kwaliteitsimpulsen te komen, die het voor jongeren aantrekkelijk maken om naar Zeeland te komen, hier te blijven en die leiden tot een grotere deelname aan het beroepsonderwijs en een tot grotere uitstroom van kwalitatief goed geschoolde en gediplomeerde jonge mensen, die in het Zeeuwse bedrijfsleven en elders emplooi vinden. Dit geldt met name het onderwijs zelf. Natuurlijk zal er ook gekeken moeten worden in hoeverre er in de ondersteunde facilitaire structuur samenwerkingen mogelijk zijn en hoe de aansturing het best geregeld kan worden. Het hoofddoel is om door samenwerking van onderwijs, overheid en ondernemingen de Zeeuwse kenniseconomie een grote impuls te geven. Acties worden gericht op het beperken van de schooluitval en het verhogen van het gemiddelde opleidingsniveau. Daarop zullen nauwe organisatorische samenwerkingvormen gericht moeten zijn. Duidelijk is dat steeds de jeugd daarbij centraal staat. Jongeren blijven altijd in beeld. Minder uitval, betere doorstroming, competentiegerichte onderwijs- en praktijktrajecten. Het onderwijsklimaat zal daarin een duidelijke upgrading moeten krijgen. Hierbij valt te denken aan toegankelijkheid en bereikbaarheid van informatie door bibliotheken, mediatheken, ict-voorzieningen. Ook aan studentenhuisvesting, studentenmentoraat, cultuur- en sportvoorzieningen, een doelmatig vervoerssysteem. In het kader van de kenniscirculatie zal het aantal betaalde en onbetaalde opdrachten tussen bedrijfsleven en onderwijs drastisch moeten toenemen. Mede daardoor kan er sprake zijn van een 5 continue kennisuitwisseling. Duidelijk is dat het onderwijs daarbij moet aansluiten op de vragen uit de markt en mede afgestemd is op het economisch beleid van de provincie. Gezamenlijk bieden zij de structuur, de voedingsbodem waarop een gezonde innovatiecultuur moet groeien en waarin de ambities en creativiteit van mensen worden gewaardeerd en gestimuleerd. En als de samenwerking gaat ‘vonken’, moet de motor wel gaan lopen.

Drs. W.T. van Gelder

Verantwoording

Voor dit artikel heb ik dankbaar en ruimhartig gebruik gemaakt van en geput uit het artikel ‘Een deltaplan voor de Zeeuwse kennisinfrastructuur’ van Gedeputeerde George van Heukelom dat eerder werd gepubliceerd in Zeelandboek (ZL-9, 2005). Ik wil Kees Bos, o.a. betrokken bij de Hogeschool Zeeland, en Erik van Bostelen van de provincie Zeeland bedanken voor hun bijdrage. Dit artikel is mede geïnspireerd op het rapport ‘Vitalisering van de kenniseconomie’ (2004) van Herman Wijffels.

6 HET VERENIGD KONINKRIJK EN DE AFSCHEIDING VAN BELGIE: EEN ACTUEEL MODERN DILEMMA

Dit jaar gedenken onze zuiderburen hun 175-jarige onafhankelijkheid van de Noordelijke Nederlanden. Met hun afscheiding in 1830 sloegen de Belgen een weg in die destijds een uitkomst bood uit een nog steeds actueel dilemma.

Dit dilemma is eerder mooi verwoord door Prof.dr. Jan Bank tijdens de herdenking in 1990 van 150 jaar splitsing van Noord- en Zuid-Holland. Het vraagstuk komt kort geformuleerd op het volgende neer: richt je een een bestuur in op basis van rationele normen van indeling, zonder al te veel rekening te houden met nationaal-historische of lokaal-historische factoren, of laat je de inrichting van een bestuur bepalen door bestaande taal- en cultuurgemeenschappen?

Deze vraag duikt ook nu regelmatig weer op in discussies over de bestuurlijke effectiviteit van de Nederlandse provincies. Rationele argumenten die, al dan niet terecht, deze effectiviteit in twijfel trekken, roepen sterke emotionele reacties op die vaak gerelateerd kunnen worden aan cultuur-historische overwegingen. We zien deze ‘botsing’ niet alleen optreden als het om de provincies gaat, ook bij gemeentelijke herindelingen zet zij de toon in discussies tussen voor- en tegenstanders.

In het Verenigd Koninkrijk tussen 1815 en 1830, door de Belgen veelal ‘de Hollandse tijd’ genoemd, was, in retrospectief, in grote lijnen hetzelfde dilemma aan de orde.

De samenvoeging van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden was in essentie een rationeel, machtspolitiek besluit. Zij is door de grote mogendheden bepaald en werd reeds tien jaar eerder, in 1805, door Rusland en Engeland besproken met als belangrijkste doel een sterke buurstaat te creëren ten noorden van het vijandige Frankrijk. Zij wilden een bufferstaat, die tegelijkertijd niet te machtig mocht worden en slechts een bijrol zou kunnen spelen in het Europese machtspel.

Met dit besluit zou voorbij worden gegaan aan de uiteenlopende culturele, religieuze en economische ontwikkelingen die de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden sinds 1585 hadden doorgemaakt. Deze verschillende ontwikkelingen kwamen in de periode 1815 - 1830 tot

1 uitdrukking in tegenstellingen die hun weg vonden in religieuze onenigheid, cultureel-historisch bepaalde vooroordelen en botsende lokale, economische belangen. Zij zouden verhinderen dat Koning Willem I (1772-1843) het Verenigd Koninkrijk tot een hechte eenheid kon smeden.

Religieuze tegenstellingen De tegenstellingen tussen het Noorden en het Zuiden traden reeds op de voorgrond bij de aanvaarding van de Grondwet van het nieuwe Koninkrijk in 1815. De geforceerde wijze waarop deze aanvaarding totstandkwam toont hoe weinig met name het Noorden zich, althans aanvankelijk, aan deze tegenstellingen gelegen liet liggen.

In het Noorden werd de Grondwet vrijwel unaniem aanvaard. Van de 474 stemmen waren er slecht 26 tegen vanwege artikel 130. Daarin was opgenomen dat de vorst lid van de Protestantse Kerk moet zijn. In het Zuiden werden 1603 notabelen bijeengeroepen. Van de 1323 die aan de oproep gehoor gaven, stemden slechts 527 voor de Grondwet en 796 tegen. In de beoordeling van de uitslag werden de 280 afwezigen echter gemakshalve tot de voorstemmers gerekend. Ze hadden immers niet tegen gestemd. En van de tegenstemmers waren er 128 die tegengestemd hadden omdat de rooms-katholieke Kerk in de artikelen 190 tot en met 196 van de Grondwet met andere kerken gelijkgesteld werd. In de beoordeling van de uitslag werd dit motief als niet staatkundig relevant beschouwd en werden de 128 dus van de tegenstemmers afgetrokken.

Op deze wijze kon de uitslag van 527 voor en 796 tegen geïnterpreteerd worden als 807 voor en 670 tegen. Dat was dus een overweldigende meerderheid en daarmee was ook in de Zuidelijke Nederlanden de Grondwet aanvaard.

Deze ‘Koninklijke rekenkunde’ of ‘arithmétique hollandaise’ zal in het Zuiden niet veel waardering hebben gekregen. Zeker niet bij de rooms- katholieke Kerk. Het wantrouwen dat die Kerk koesterde tegen een Koning die voor godsdienstvrijheid was, zal er alleen maar door zijn versterkt. De bisschop van Gent had dan ook de eed op de grondwet verboden. Hij verbood zelfs te bidden voor de voorspoedige bevalling van de baby van Anna Paulowna, de schoondochter van de Koning!

Het conflict tussen de Willem I en de rooms-katholieke Kerk werd verder op de spits gedreven door zijn beslissing om de kleinseminaries te sluiten. Hij had daar wel een punt, omdat dat onderwijs geen niveau had

2 en omdat de slecht opgeleide kloosterlingen nauwelijks in staat konden worden geacht kennis onder het volk uit te dragen. De rooms-katholieke Kerk duldde evenwel geen inmenging in wat zij als kerkelijke aangelegenheden beschouwde. En zij wilde zeker niet door toedoen van de Koning haar greep op het gewone volk verliezen.

Het gevoel van onbehagen beperkte zich noch tot de Kerk, noch tot de Zuidelijke Nederlanden. Ook in het Noorden groeiden de bedenkingen tegen de samenvoeging. Deze bedenkingen werden deels gevoed door irreële, maar historisch verklaarbare, beelden die men van elkaar had, deels ook door tegengestelde economische belangen.

Vooroordelen Over het algemeen keek men in de Noordelijke Nederlanden op het Zuiden neer. Deze arrogantie had veel te maken met het verleden. De Noordelijke Nederlanders beschouwden zichzelf als een oud cultuurvolk, dat twee eeuwen onafhankelijk was geweest en zijn vlag in alle werelddelen had laten wapperen. De onmondige Belgen daarentegen, waren al die tijd door vreemdelingen uit Spanje, uit Oostenrijk of uit Frankrijk geregeerd. Het was voor de gemiddelde Noordelijke Nederlander niet mogelijk in deze Roomse en deels Franssprekende buren gelijkberechtigde rijksgenoten te zien.

Dat er sprake was van wederzijds onbegrip, kan ook goed geïllustreerd worden aan de hand van de kroning van Willem I. Met zijn kroning zette de Koning een standaard voor, of in ieder geval bevestigde hij het beeld van de zuinige, of zelfs gierige Hollander, dat bij onze zuiderburen inmiddels als een stereotiep in het collectieve geheugen is gestold.

Het kan rustig gesteld worden dat de Belgen ontgoocheld waren door de kroning die op 27 september 1815 in Brussel plaatsvond. Het magere spektakel kwam op hen over als een toneelstuk. De koninklijke kroon was van verguld hout, de sierstenen waren van gekleurd glas en de leeuwen die de koninklijke mantel versierden waren van gedreven koper. Bij zijn rondrit door Brussel strooide de nieuwe Koning slechts met kleingeld in plaats van goudstukken, waardoor hij in de volksmond de ‘koperen koning’, ‘koning-kruidenier’ en ‘koning-krentenweger’ werd genoemd. Deze Noordelijke zuinigheid werd niet als erg koninklijk gewaardeerd. Zeker niet van een Koning die met een jaargeld van 2,4 miljoen gulden de best betaalde vorst in Europa was.

Werd in het Noorden de handelsgeest van de Koning-koopman nog wel enigszins gewaardeerd, in het Zuiden werd koninklijk gedrag meer

3 geassocieerd met militaire, culturele, of desnoods amoureuze belangstelling, maar zeker niet met platvloerse geldschraperij. Men mistte in het Zuiden de zwier en majesteit die men van een vorst verwachtte.

Lokale economische belangen In de context van dit artikel niet belangrijker, maar wel tastbaarder, waren de economische tegenstellingen tussen het Noorden en het Zuiden. Daarbij dient gelijk te worden opgemerkt dat de strijdigheid van economische belangen niet kan worden geïsoleerd van bestaande cultuurverschillen, die voor een deel uit die tegenstellingen kunnen zijn voortgevloeid. De kwalificatie ‘koopman’ staat immers voor meer dan een vertegenwoordiger van een bepaalde bedrijfstak.

De economie in de Zuidelijke Nederlanden was in belangrijke mate gebaseerd op de nijverheid. En nijverheid vraagt evenals de landbouw van nature om protectie voor de afzet van de geproduceerde goederen. Bescherming van de industriële productie door middel van de heffing van tarieven stond echter haaks op de belangen van de Noordelijke vrijhandel. Deze handel predikt juist vrijheid-blijheid.

In het Verenigd Koninkrijk had Willem I een economische politiek gevoerd die de opkomst van de nijverheid moest bevorderen en daarom de vrijhandel aan banden legde. De handel van de Hollandse kooplieden werd hierdoor gehinderd en de kooplieden zouden deze politiek als verklaring aanvoeren voor het achterblijven van Amsterdam bij Antwerpen.

In Antwerpen koesterde men tegelijkertijd nog altijd wantrouwen tegen de goede bedoelingen van het Noorden. De vrije doorvaart over de Schelde, het symbool van de Belgische onafhankelijkheid en de levensader van Antwerpen, was lange tijd onmogelijk gemaakt gehinderd door datzelfde Noorden. Bij de val van Antwerpen in 1585 was de Schelde gesloten en in 1648 werd de blokkade geformaliseerd in het Verdrag van Münster. Amsterdam voer wel bij deze blokkade, terwijl Antwerpen, in de zestiende eeuw nog het belangrijkste handelscentrum in West-Europa, ernstig in haar ontwikkeling werd geremd.

Althans, dat is het algemene beeld. Recentelijk betoogde de Gentse maritiem historicus Jan Parmentier in de Provinciale Zeeuwse Courant dat Antwerpen van de 16e tot in de 18e eeuw de conjunctuur in Zeeland en Vlaanderen bleef bepalen. De Antwerpenaren slaagden erin hun handelsnetwerk te verplaatsen en alternatieve routes te vinden (via

4 Duinkerken en via Oostende). Het waren vooral de Zeeuwse overslaghavens, zoals Arnemuiden, die hieronder te lijden hadden. Bovendien was de Schelde niet volledig afgesloten. Schepen bleven op Antwerpen varen, maar zij moesten tolgeld betalen.

Hoe dit ook zij, Dde behartiging van lokale (economische) belangen voerden het in het Verenigd Koninkrijk nog nog steeds de boventoon. En de voorkeur van Holland voor de handel overzee boven investeringen in een continentale industriële ontwikkeling maakte dat in 1830 niet alleen België van het Noorden afwilde, maar het Noorden ook van België.

De afscheiding De aanzet tot de uiteindelijke afscheiding zou echter niet in de Noordelijke Nederlanden gegeven worden. Het was een onwaarschijnlijk ‘monsterverbond’ van de rooms-katholieke Kerk met Franstalige liberale regenten dat een einde maakte aan de aspiraties van Willem I.

Waar de Koning met de katholieken twistte over het onderwijs, had hij met de liberalen een conflict over de vrijheid van de pers en over de taal. De taalkwestie was toen ook al aanleiding voor opgewonden toestanden. De Koning dwong de Franstalige liberale regenten het Nederlands te hanteren, want hij vond het ongehoord dat in provincies waar vrijwel iedereen Nederlands sprak, de ambtenaren in het Frans werkten en de advocaten in het Frans procedeerden. De regenten beschouwden het Nederlands op hun beurt als een boerendialect.

Net als bij het onderwijs had de Koning ook in deze taalkwestie een punt. Zijn standpunt was democratisch. Hij nam het op voor het gewone volk. Hij had gelijk, maar hij kreeg het niet.

Een ander aspect dat de liberalen een doorn in het oog was, was dat Willem I zich overal mee bemoeide: waar geïnvesteerd moest worden, waar fabrieken gebouwd, waar banken gesticht, waar kanalen gegraven moesten worden, en wat kranten wel en niet mochten schrijven. Werd de aanleg van wegen en kanalen, waaronder het kanaal Gent-Terneuzen, de stichting van de Société Générale, en zijn aandeel in de oprichting van het Cockerill-complex in Antwerpen aanvankelijk gewaardeerd, het ging langzaam over in een gevoel van toch wel erg veel overheidsbemoeienis. Voor een rechtschapen liberaal was dat een ware gruwel.

Al deze tegenstellingen leidden tenslotte tot een gezamenlijk protest van de rooms-katholieke Kerk en de liberale regenten. Dit werd eerst op

5 vreedzame wijze geuit door een petitie in 1829 voor vrijheid van drukpers (liberaal) en van onderwijs (katholiek) met 40.000 handtekeningen. Later werd dit herhaald met een petitie in februari 1830 die werkelijk massale proporties aannam. Meer dan 350.000 mensen, vooral Vlaamse plattelanders, die onder pressie van de pastoor hun handtekening of – in duizenden gevallen – alleen maar een kruisje onder de petitie zetten, maakten duidelijk dat zij voorstander waren van de vrijheid van een pers die zij niet lazen, de vrijheid van een onderwijs dat zij niet volgden en vrijheid van een taal die zij niet verstonden. Let wel, de Vlamingen bepleitten in de petitie het gebruik van het Frans. Opgezweept door een golf van nationale en liberale politieke bewustwording in Europa, organiseerden de leiders van de onvrede in augustus 1830 een volksopstand. Ze betaalden studenten om de gemoederen tegen de gehate Hollanders aan te wakkeren en deden dat rond de Muntschouwburg in Brussel waar op dat moment de zeer populaire opera “La Muette de Portici” werd opgevoerd. Een voorstelling over de volksopstand in Napels in de 17e eeuw tegen een tirannieke koning-vreemdeling. De opera was de lont in het kruitvat, de opstand sloeg om zich heen en door onhandig optreden van de bevoegde autoriteiten werd de opstand een succes en de onafhankelijke natie België een feit.

Koning Willem I zou echter tot 1839 blijven dralen, voordat hij de noodzakelijke gevolgtrekkingen zou maken en zich zou neerleggen bij de realiteit.

Willem I heeft de tegenstellingen tussen het Zuiden en het Noorden niet kunnen overbruggen. In zekere zin heeft de ratio, die aan de samenvoeging van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden ten grondslag had gelegen, geen stand kunnen houden tegen de lokaal- en cultuur-historische factoren die in het Verenigd Koninkrijk tot uitdrukking kwamen in de economische en religieuze tegenstellingen en in de vooroordelen die tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanders bestonden.

Natuurlijk laat de omvang van de tegenstellingen van toen zich niet eenvoudig naar onze tijd verplaatsen. Gelukkig niet. Evenmin bieden de ervaringen van 1830 een draaiboek voor toekomstige bestuurlijke herindelingen. Maar het algemene dilemma waarmee dit artikel begon en waarmee onze voorouders in ‘de Hollandse tijd’ werden geconfronteerd blijft herkenbaar.

6 Geraadpleegde literatuur:

Aletrino, L., Drie koningen van Nederland (Amsterdam, 1959) Bank, J., 150 jaar splitsing van Noord- en Zuid-Holland (Den Haag, 1990) Boon, L.P., Het Geuzenboek (1979) Istendael, G. van, Het Belgisch labyrint (Amsterdam, 2001) Kikkert, J.G., Geld, Macht en Eer, Willem I (Utrecht, 1995) Kossmann, E.H., De Lage Landen 1780-1940 (Baarn, 2002) Meeter, E., Willem I, Willem II (Amsterdam, 2002) Prins, B. de, Voor Keizer en Koning, Leonard du Bus de Gisignies (2002) Roppe, L., Een omstreden huwelijk (Kasterlee De Vroente, 1963) Sas, N.C.F. van, Veranderende grenzen, hoofdstuk 4 Het Europese statenstelsel 1814/1815-1870 (Nijmegen, 1992) Wijne, J.S., Koning Willem I (Den Haag, 1964) De Muntklapper, Europees genootschap voor munt- en penningkunde Inleiding van Jan Jaap Jansen, schrijver van Koning Willem I

7 Geloof, Hoop en, bovenal, Liefde

Het begrip 'kenniseconomie' kwam eerst goed in zwang toen Jo Ritzen nog de scepter zwaaide over het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap(pen). De 'kenniseconomie' werd al gauw door iedereen beschouwd als hét verlossende antwoord op het opdoemende vraagstuk van onze toekomstige concurrentiepositie in de globaliserende wereld en als hét recept voor de duurzame ontwikkeling van ons land.

Maar waar hebben wij het eigenlijk over? In het politieke discours, en ook in de media, werd en wordt het begrip 'kenniseconomie' vaak gereduceerd tot de vanzelfsprekende som van kennis en geld. De trage ontwikkeling van de kenniseconomie wordt door critici dan ook bijna zonder uitzondering teruggevoerd op: 'te weinig geld' en 'er wordt te weinig geïnvesteerd in kennis en onderwijs'. Zo luidde nog niet zo heel lang geleden ook de voornaamste kritiek op het Innovatieplatform onder voorzitterschap van de Minister-President.

Dat mag misschien zo zijn, maar daarmee wordt een veel belangrijker factor over het hoofd gezien. Namelijk: 'attitude'. Willen financiële injecties in onderwijs en onderzoek überhaupt tot hun recht komen (in de ontwikkeling én toepassing van nieuwe technologiën), dan is het in de eerste plaats noodzakelijk dat alle betrokkenen in het innovatieproces open staan voor vernieuwingen en de moed, creativiteit en ambitie tonen om te investeren in de ontwikkeling en vermarkting van innovatieve producten. Om de totstandkoming van de kenniseconomie te laten slagen zijn kennis en geld alleen niet genoeg. De basis voor succes wordt gelegd met de ontwikkeling van de juiste attitude, waarin geen plaats is voor zelfgenoegzaamheid, vooringenomenheid, taboes en risicomijdend gedrag.

Ik maak zelf wel eens de vergelijking met de deugden geloof, hoop en liefde. En zoals de liefde in de Bijbel boven alle andere deugden staat, zo moet de attitude in het draaiboek voor de vernieuwer boven kennis en geld staan.

Wim van Gelder De Zeeuwse schaal

Zeeland is gezien het inwonertal een kleine provincie. De dertien Zeeuwse gemeenten zijn, in Nederlandse termen, kleine gemeenten. Grote maatschappelijke ambities zijn daarom in Zeeland alleen maar te bereiken als er wordt samengewerkt. Samenwerking van gemeenten, samenwerking van gemeenten en provincie, samenwerking van overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke instellingen. Soms werd met steun van de nationale overheid, en meer recent een aantal malen met steun van de Europese Unie, die samenwerking bevorderd.

En de resultaten liegen er niet om. De Zeeuwse bibliotheek, het Zeeland Nazomer Festival, Zeeland Seaports en een universitaire voorziening als de Roosevelt Academy zijn slechts door gedurfde samenwerking tot stand gekomen. Ze wekken ook buiten Zeeland enige bewondering. Ook het Zeeuwse nutsbedrijf DELTA kan als goed resultaat van het Zeeuwse samenwerkingsmodel worden gezien.

Een pleidooi om tot meer samenwerking te komen, zoals burgemeester Lonink enige dagen geleden hield, kan gezien de bovengenoemde resultaten wellicht als een open deur worden ervaren. En door de verwijtende toonzetting waarmee die deur verder werd opengezet, zelfs tot enig onbegrip en ongenoegen leiden. De PZC getuigde ervan.

Maar was zijn pleidooi overbodig? Ik denk van niet.

Met de maatschappelijke en economische veranderingen in onze samenleving dienen zich steeds weer nieuwe gebieden aan, waarin samenwerking van meerdere partijen voor het algemeen belang is geboden. Vaak noodzakelijk door de veranderde aard en schaal waarop een maatschappelijke voorziening het best gedijt.

Onze veiligheid als voorbeeld. In tijden dat een brand in huis of boerenschuur, dan wel landloperij of stroperij, onze gezapige Zeeuwse rust bedreigden, was de zorg voor onze veiligheid in goede handen bij de lokale brandweer en de veldwachter. Nu Zeeland is gepromoveerd tot het 2e risicogebied van Nederland en maffia en andere verdachte organisaties zelfs tot in Zeeland hun tentakels uitstrekken is vanzelfsprekend ook een bovenlokale aanpak geboden. Naarmate een maatschappelijk probleem zich vergoot en verbijzondert is een specialistische aanpak geboden, niet zelden gepaard gaande met schaalvergroting.

Die ontwikkelingen hebben zich voorgedaan bij de elektriciteit- en watervoorziening, de havenontwikkeling, de culturele voorzieningen; zij zullen nu plaats moeten vinden op het gebied van veiligheid, volksgezondheid, waterbeheer, economie, en onderwijs. Dat vraagt om veranderingen en veranderingen gaan nooit vanzelf. Veranderingen roepen weerstand op en genereren discussie. Waarbij diegenen die verandering als een uitdaging beleven zich geplaatst zien tegenover hen die verandering als bedreiging ervaren.

De discussie gaat in wezen over de schaal waarop maatschappelijke problemen het best kunnen worden aangepakt en, bij overheidsbemoeienis, welk overheidsniveau daartoe het best in staat is. Dat leidt niet altijd tot schaalvergroting. Als simpele sleutel geldt de formule High Tech = High Scale; High Touch = Small Scale. Technologie, economie en communicatie vragen om een aanpak op grote schaal, persoonlijke betrekkingen in welke vorm dan ook verlangen een aanpak op kleine schaal.

De schaal waarop maatschappelijk ontwikkelingen plaatsvinden, correspondeert niet altijd met de schaal van de alledaagse belevingswereld. (On)bewust ontstaan hierdoor barrières in de acceptatie van maatschappelijke veranderingen. Zo ook in de belevingswereld, waarin de voormalige Zeeuwse eilandenstructuur nog naijlt. Een belevingswereld die nog wel eens gekenmerkt wordt door begrippen als “overkanten” en bij sommige lezers van deze krant manifest wordt in de wens om de verschijning van de PZC niet in de huidige 4 districten, maar liever in 30 dorpsedities te laten plaats vinden. Levend in die belevingswereld is het niet altijd gemakkelijk een oplossing op Zeeuwse schaal te aanvaarden.

Er is niets mis met het leven in en met verschillende schaalniveaus, mits iedere maatschappelijke ontwikkeling maar zijn juiste schaal aangemeten krijgt. Club- en buurtwerk de dorpsschaal, en internationale handel de wereldschaal. De Zeeuwse economie is in de afgelopen decennia met de komst van de procesindustrie steeds kennisintensiever geworden. De logistieke dienstverlening is met de toenemende automatisering daarin gevolgd. Zelfs in traditionele Zeeuwse sectoren als landbouw en de schelpdierensector wordt de noodzaak van vergaande innovatie onderkend. Kenniseconomie is hiervoor het moderne verzamelbegrip.

Om de noodzakelijke ontwikkeling van deze kenniseconomie ook in Zeeland mogelijk te maken, hebben Ondernemers, Onderwijs en Overheid de handen in een geslagen. De 3xO gaan daarmee een Europese en wereldwijde uitdaging aan in het besef dat voor de verdere ontwikkeling van de kenniseconomie in Zeeland een zelfbewuste samenwerking op Zeeuwse schaal pure noodzaak is. Die samenwerking is nodig omdat juist daardoor verbindingen kunnen worden gelegd die zorgen voor de optimale benutting van het Zeeuwse menselijke kapitaal en voor de dynamiek en de creativiteit die de voedingsbodem zijn voor innovatie. Het maakt dan ook niet uit waar de resultaten van die samenwerking neerslaan, heel Zeeland profiteert hiervan.

En als de maatschappelijke/economische schaal de provinciegrens overstijgt, zoals dat het geval is bij de Euregio Scheldemond, de Rijn Schelde Delta en de samenwerking met West Brabant in het project Pieken in de Delta, ook dan is een gezamenlijke zelfbewuste Zeeuwse inbreng zeker op zijn plaats.

W.T.van Gelder

Commissaris van de Koningin in Zeeland Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, bijeenkomst College van GS en Colleges van B&W, 16 mei 2006

Dames en heren,

"Door dergelijke wetten worden geen autonomen (…), maar plaatselijke automaten en centrale autocraten gevormd."

Dat is een veel gehoord citaat in de afgelopen jaren. Het is een uitspraak van Groen van Prinsterer in zijn reactie op de ontwerp-Gemeentewet van 1851. Een uitspraak die natuurlijk uitstekend aansluit bij het vandaag de dag veel geuite verwijt dat gemeenten verworden tot een uitvoeringsloket van het rijk.

Hebben gemeenten daar een punt? Jazeker. Denk maar aan de beperking van het lokale belastinggebied (afschaffing van een deel van de OZB) en de scherpe kaderstelling en het toezicht op de uitvoering van gedecentraliseerde taken.

Wat hier opmerkelijk aan is, is dat het haaks lijkt te staan op één van de uitgangspunten van de Code Interbestuurlijke Verhoudingen, die het kabinet, het Interprovinciaal Overleg en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten eind 2004 hebben vastgelegd.

1 En ik doel daarbij op het uitgangspunt van 'beleidsvrijheid voor decentrale overheden'.

Wat zegt deze ogenschijnlijke tegenstrijdigheid ons? Dat papier geduldig is? Misschien. Maar vooral denk ik dat interbestuurlijke verhoudingen dynamisch zijn en dat het 'speelveld' waarop de verschillende bestuurslagen elkaar ontmoeten voortdurend wijzigt.

De kwaliteit van de interbestuurlijke relaties laat zich daarom moeilijk op papier vastleggen. Zij is vooral afhankelijk van de opstelling die bestuurders zelf in die dynamische verhoudingen kiezen.

Daarmee wil ik niet zeggen dat de Code Interbestuurlijke Verhoudingen van nul en generlei waarde is. Zeker niet. De Code bevat een aantal waardevolle principes, waarop ik later nog terugkom.

Wie van u heeft deze Code trouwens gelezen?

U kunt uw hand opsteken als dat het geval is. (…). Degenen die daaraan nog niet zijn toegekomen, raad ik aan dat alsnog te doen. En datzelfde advies geef ik u voor de Bestuursovereenkomst tussen het College van Gedeputeerde Staten en de Vereniging van Zeeuwse Gemeenten.

2 Deze overeenkomst dateert eveneens uit 2004 en bevat enkele praktische afspraken over het interbestuurlijke verkeer.

Zijn er onder u die deze overeenkomst hebben gelezen?

(…).

Ik bereid u er overigens op voor dat ik u gedurende mijn verhaal nog meer vragen zal stellen. Voor de laatste spreker van een bijeenkomst geldt immers altijd de bijzondere uitdaging de aandacht van de toehoorders vast te houden. En ik twijfel er niet aan dat uw reacties op mijn vragen, mijn bijdrage zullen opfleuren.

Dames en heren,

Wat bepaalt de dynamiek in de interbestuurlijke verhoudingen, in het bijzonder die tussen de gemeenten en de provincie? Teveel om op te noemen natuurlijk, maar ik wil graag een aantal ontwikkelingen hier benoemen, die in dit opzicht relevant zijn.

In de eerste plaats is dat de groeiende interesse sinds de jaren '90 voor alles wat zich op lokaal niveau afspeelt.

3 We zien dat in de populariteit van lokaal nieuws op TV, en in Twente hebben ze nu zelfs een lokale soap die ongekend hoge kijkcijfers scoort. We merken het ook in de opkomst van de lokale partijen.

Hoe hoog was het percentage van de stemmen dat in Zeeland in de gemeenteraadsverkiezingen van maart naar lokale partijen gegaan?

Reacties graag. (…)

Om precies te zijn was dat 20,7 procent, met uitschieters in een enkele gemeente naar rond de 50 procent.

Deze grote interesse voor 'het lokale' is een teken dat burgers zich in toenemende mate willen bemoeien met de eigen leefomgeving. Dat is een positieve ontwikkeling, die meer nadruk legt op de verantwoordelijkheden van de plaatselijke overheid.

Maar het is ook een ontwikkeling die kan bijdragen aan een versterking van het zogenoemde 'NIMBY-effect'. Het principe van 'Not In My Backyard', waarbij de eigen belangen de hoofdmoot van de agenda vormen en waarbij steeds minder over de grenzen van de eigen gemeente heen wordt gekeken.

4 Dat staat in zekere zin op gespannen voet met een andere ontwikkeling, die ik hier wil benoemen. En dat is de globalisering. Als gevolg hiervan ontstaan nieuwe sociaal- economische en ruimtelijke verbindingen die ook de grenzen van onze provincie overschrijden.

Maatschappelijke vraagstukken en processen krijgen hierdoor een regionale schaal en (voor Zeeland) in veel gevallen ook een grensoverschrijdend karakter. Dit geldt bijvoorbeeld voor woonwerkrelaties. Zo is de Scheldemondregio is op het terrein van de arbeidsmarkt allang een maatschappelijke realiteit.

Duizenden Zeeuwen en Vlamingen pendelen dagelijks heen en weer tussen Zeeland en België.

Met hoeveel procent denkt u dat dit grensoverschrijdende woon-werkverkeer in de afgelopen 5 jaar is gestegen?

Wie? (…).

Volgens een structuuranalyse uit 2005 bedroeg de stijging sinds 2000 niet minder dan 25 procent.

5 Natuurlijk draagt ook Europa (de vierde bestuurslaag) bij aan dergelijke regionale ontwikkelingen door een gericht stimuleringsbeleid. Niet voor niets wordt er gesproken van 'het Europa van de Regio's'.

Een andere ontwikkeling, tot slot, die bijdraagt aan de dynamiek van de relatie tussen de bestuurslagen, is de decentralisatie van taken die de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden. De invoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning is daar een voorbeeld van. En in dit verband kan natuurlijk ook het credo 'centraal wat moet en decentraal wat kan' worden genoemd, dat onder meer op het terrein van de ruimtelijke ordening doorwerkt.

Al deze ontwikkelingen zorgen voor een zekere dynamiek in de bestuurlijke verhoudingen, waarin gemeentebesturen en het provinciebestuur, op basis van de hen toebedeelde verantwoordelijkheden, hun positie en rol, ook ten opzichte van elkaar, moeten bepalen.

Een belangrijke leidraad daarvoor biedt mijns inziens een tweede uitgangspunt van de Code Interbestuurlijke Verhoudingen. Dit is het uitgangspunt van 'het probleemgericht werken'.

6 Dit betekent, en nu citeer ik de Code, dat maatschappelijke vraagstukken de grondslag vormen voor de verhoudingen voor de bestuurslagen.

Wat betekent dit voor Zeeland en de Zeeuwse verhoudingen? Zeeland is qua inwonertal een kleine provincie. En de 13 Zeeuwse gemeenten zijn, in Nederlandse termen, relatief kleine gemeenten.

Dit leidt ertoe dat de oplossing van maatschappelijke en economische opgaven, vaak vraagt om samenwerking. Samenwerking tussen gemeenten, samenwerking tussen gemeenten en provincie en samenwerking tussen overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke instellingen.

Door de maatschappelijke en economische veranderingen in onze samenleving, dienen zich steeds weer nieuwe gebieden aan, waarin samenwerking tussen meerdere partijen is geboden.

Als voorbeeld noem ik vaak de veiligheid. Vroeger, toen een brand in een boerenschuur, landloperij of stroperij nog de voornaamste bedreiging voor de Zeeuwse rust vormden, was de zorg voor onze veiligheid in goede handen bij de lokale brandweer of de plaatselijke veldwachter.

7 Nu Zeeland zich heeft ontwikkeld tot het tweede risicogebied van Nederland is echter ook een bovenlokale aanpak geboden. En naarmate een maatschappelijk probleem zich vergroot en verbijzondert, is in toenemende mate een specialistische aanpak geboden.

Dit betekent echter niet dat iedere gemeente al die specialismen in huis moet hebben. Dat zou ondoenlijk zijn, simpelweg omdat het ambtelijk apparaat dan of overbelast zou worden of een enorme omvang zou aannemen.

Onvermijdelijk leiden dit soort ontwikkelingen tot een discussie over de schaal waarop problemen het beste kunnen worden aangepakt. Die discussie wordt bemoeilijkt door een aantal factoren. Ik noem er twee:

1. Maatschappelijke en economische vraagstukken hebben vaak tegelijk een lokale, regionale, nationale en soms ook transnationale dimensie;

2. de schaal waarop maatschappelijke ontwikkelingen plaatsvinden, correspondeert niet altijd met de schaal van de alledaagse belevingswereld.

8 Als simpele sleutel geldt de formule High Tech = High Scale; High Touch = Small Scale. Technologie, economie en communicatie vragen om een aanpak op grote schaal, persoonlijke betrekkingen in welke vorm dan ook verlangen een aanpak op kleine schaal.

De schaal waarop maatschappelijk ontwikkelingen plaatsvinden, correspondeert niet altijd met de schaal van de alledaagse belevingswereld. (On)bewust ontstaan hierdoor barrières in de acceptatie van maatschappelijke veranderingen.

Zo ook in de belevingswereld, waarin de voormalige Zeeuwse eilandenstructuur nog naijlt. Een belevingswereld die nog wel eens gekenmerkt wordt door begrippen als “overkanten”. Levend in die belevingswereld is het niet altijd gemakkelijk een oplossing op Zeeuwse schaal te aanvaarden.

Er is niets mis met het leven in en met verschillende schaalniveaus, mits iedere maatschappelijke ontwikkeling maar zijn juiste schaal aangemeten krijgt. Club- en buurtwerk de dorpsschaal, en internationale handel de wereldschaal.

De Zeeuwse economie is in de afgelopen decennia met de komst van de procesindustrie steeds kennisintensiever geworden. De logistieke dienstverlening is met de toenemende

9 automatisering daarin gevolgd. Zelfs in traditionele Zeeuwse sectoren als landbouw en de schelpdierensector wordt de noodzaak van vergaande innovatie onderkend. Kenniseconomie is hiervoor het moderne verzamelbegrip.

Om de noodzakelijke ontwikkeling van deze kenniseconomie ook in Zeeland mogelijk te maken, hebben Ondernemers, Onderwijs en Overheid de handen in een geslagen. De 3xO gaan daarmee een Europese en wereldwijde uitdaging aan in het besef dat voor de verdere ontwikkeling van de kenniseconomie in Zeeland een zelfbewuste samenwerking op Zeeuwse schaal pure noodzaak is.

Die samenwerking is nodig omdat juist daardoor verbindingen kunnen worden gelegd die zorgen voor de optimale benutting van het Zeeuwse menselijke kapitaal en voor de dynamiek en de creativiteit die de voedingsbodem zijn voor innovatie. Het maakt dan ook niet uit waar de resultaten van die samenwerking neerslaan, heel Zeeland profiteert hiervan.

En als de maatschappelijke/economische schaal de provinciegrens overstijgt, zoals dat het geval is bij de Euregio Scheldemond, de Rijn Schelde Delta en de samenwerking met West Brabant in het project Pieken in de Delta, ook dan is een

10 gezamenlijke zelfbewuste Zeeuwse inbreng zeker op zijn plaats.

Wat weerhoudt ons die samenwerking gestalte te geven? Daar kunnen verschillende redenen voor zijn:

• Het scoren en claimen van resultaten: bij samenwerkingsprojecten ontstaat regelmatig frictie over de vraag wie de resultaten mag claimen en in de publiciteit kan scoren;

• Commerciële en institutionele belangen: bedrijven willen uit concurrentieoverwegingen niet in een vroeg stadium hun kaarten op tafel leggen;

• Politieke dynamiek: in de dynamiek die eigen is aan het politiek proces kan een bepaald experiment minder goed uitkomen, risicoreductie en het uit de wind houden van een bestuurder zijn belangrijke noties in de praktijk van het openbaar bestuur;

• Intrinsieke traagheid: in samenwerkingsarrangementen is er zelden een partij die over effectieve bevelsrelaties met het veld beschikt; elke partij heeft eigen belangen en een eigen achterban en regelmatig leggen daadkracht en 'sense of

11 urgency' van enkele partijen het af tegen de hindermacht van anderen;

• Menselijke factoren: kernspelers hebben de neiging het onderwerp eerst zelf in de vingers te krijgen en de materie te beheersen, voordat zij bij gezaghebbende buitenstaanders te rade gaan.

Dames en heren,

Samenwerking is het toverwoord. De oplossing die veelal wordt aangedragen voor een burger die, terecht, geen onderscheid wil maken tussen de drie, of eigenlijk vier (Europa), bestuurslagen die wij in Nederland hebben. Voor de burger bestaat slechts dé overheid, één en ondeelbaar.

Het College van GS in zijn Collegeprogramma 'Alle Zeilen Bij' het accent gelegd op samenwerken (en uitvoeren). Dit vertaalt zich in een bestuursstijl waarin begrippen als open, betrokken, samen en doen tot de kern behoren. Externe oriëntatie.

"Erende taken".

12 Het 'product' van de provincie moet een co-productie zijn, waarin partijen bij elkaar worden gebracht. Voor de hele provinciale organisatie gelden drie uitdagingen:

• Meer extern gericht; • Meer integraal werkend; • Een hoger kwaliteitsniveau.

Samenwerking heeft al tot mooie resultaten geleid: De Zeeuwse bibliotheek, het Zeeland Nazomer Festival, Zeeland Seaports en een universitaire voorziening als de Roosevelt Academy zijn slechts door gedurfde samenwerking tot stand gekomen. Ze wekken ook buiten Zeeland enige bewondering. Ook het Zeeuwse nutsbedrijf DELTA kan als goed resultaat van het Zeeuwse samenwerkingsmodel worden gezien.

En natuurlijk de ervaringen met de externe oriëntatie bij het Integraal Omgevingsplan.

13

Welkom in de Oude Dormter. Het is door de vele verbouwingen onherkenbaar geworden, maar hier lag vroeger, in de 16e eeuw, de slaapzaal van de monniken. Via een trap stond deze zaal in directe verbinding met de kerk, zodat de monniken zonder buiten te komen de nachtelijke metten bij konden wonen.

Het woord dormter is afgeleid van het Latijnse dormitoria (slaapvertrek). Het is een term die wij nog wel tegenkomen in oude teksten. In de prachtige middeleeuwse vertelling Beatrijs bijvoorbeeld. De non/kosteres Beatrijs daalt in dit gedicht op een gegeven moment ook af voor het nachtelijk gebed, om vervolgens pas na 14 jaar weer in de dormter terug te keren. Door schade en schande wijs geworden. Dat wel.

Ik hoop dan ook van harte dat wij u hier, vanaf nu, vaker zullen zien. En ik ben sowieso blij dat u in grote getale gehoor heeft gegeven aan onze uitnodiging.

Maar natuurlijk is het vragen om moeilijkheden om in een, zij het voormalige, slaapzaal een inleiding te houden. Ik heb er echter iets op gevonden, denk ik, om uw aandacht vast te houden. Te weten: stellingen en vragen. In de loop van

14 mijn inleiding zal ik u een aantal stellingen en vragen voorleggen met het verzoek hierover uw mening te geven.

Wij doen dat simpelweg bij handopsteking. Een beproefd systeem immers, dat reeds onder de oude Grieken in zwang is geraakt. Een voorbeeld van een stelling:

Stelling: Bij de Nederlandse gemeenten werken meer dan 15 keer zoveel ambtenaren als bij de provincies.

Wie het daarmee eens is, steekt nu zijn hand op.

Degenen die wijselijk hun hand omlaag hebben gehouden, hebben gelijk. Het zijn er ruim 14 keer zoveel (volgens de Kerngegevens Overheidspersoneel van het ministerie van BZK, stand ultimo 2004).

Dit is slechts een opwarmertje, maar dit gegeven zegt ons wel iets. Bijvoorbeeld dat de provincie veel minder uitvoerende taken heeft dan de gemeente. En deze taken hebben onvermijdelijk invloed op de cultuur en de stijl van een bestuurlijke organisatie en haar verhouding tot andere bestuurslagen. Dames en heren,

15 In mijn inleiding sta ik stil bij de relatie tussen het college van gedeputeerde staten en de colleges van burgemeester en wethouders.

Ik zou daarbij natuurlijk eenvoudig kunnen verwijzen naar de leerstellingen van de interbestuurlijke omgang, zoals die zijn opgenomen in de Code Interbestuurlijke Verhoudingen, die het Kabinet, het Interprovinciaal Overleg en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten eind 2004 hebben vastgelegd.

Vraag: Wie van u heeft deze Code gelezen?

Er bestaat ook een bestuursovereenkomst tussen het college van gedeputeerde staten en de Vereniging van Zeeuwse Gemeenten, eveneens daterend uit 2004, waarin praktische afspraken worden gemaakt over het interbestuurlijke verkeer.

Vraag: Wie van u heeft deze bestuursovereenkomst gelezen?

Het zijn beide waardevolle documenten, die ik u aanbeveel te lezen. Tegelijkertijd weten u en ik dat papier geduldig is. Een voorbeeld. Eén van de uitgangspunten waarop de Code Interbestuurlijke Verhoudingen is gebaseerd is 'beleidsvrijheid

16 voor decentrale overheden'. Niettemin is Groen van Prinsterer sinds lang niet zo vaak geciteerd als in de afgelopen jaren, en dan in het bijzonder zijn reactie op de ontwerp-Gemeentewet van 1851. In die reactie zei hij:

"Door dergelijke wetten worden geen autonomen (…), maar plaatselijke automaten en centrale autocraten gevormd."

Het is een uitspraak die uitstekend aansluit op het veel gehoorde verwijt dat gemeenten verworden tot een uitvoeringsloket van het rijk, waarbij veelal wordt verwezen naar de beperking van het lokale belastinggebied en het scherpe toezicht van het rijk op gedecentraliseerde taken.

Wat ik hiermee wil zeggen is dat interbestuurlijke verhoudingen dynamisch zijn en dat het 'speelveld' waarop de verschillende bestuurslagen elkaar ontmoeten, zich voortdurend wijzigt. De kwaliteit van de bestuurlijke relatie laat zich daarom bijzonder lastig op papier vastleggen. Zij is vooral afhankelijk van de opstelling die bestuurders zelf in die dynamische verhoudingen innemen. Van ons.

Die dynamiek wordt veroorzaakt door tal van ontwikkelingen. • Ik noemde al de decentralisatie van taken. De invoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning is daar een

17 voorbeeld van, en natuurlijk het credo 'centraal wat moet en decentraal wat kan' op het terrein van de ruimtelijke ordening. Gemeenten en provincie krijgen hiermee nieuwe verantwoordelijkheden toebedeeld, die mede bepalend zijn voor de ontwikkeling van hun onderlinge relatie.

• De uitwerking van de Veiligheidsregio is een ander voorbeeld. Wat is de rol van de provincie in deze veiligheidsregio? Toch zeker meer dan die van schoolmeester.

• Een ontwikkeling van een andere orde is de opkomst, eind vorige eeuw, van de lokale partijen.

Stelling: In Zeeland is in de gemeenteraadsverkiezingen van 2006 meer dan 20 procent van de stemmen naar lokale partijen gegaan.

Wie het daarmee eens is, steekt zijn hand op. Zij hebben gelijk. Als mijn berekeningen kloppen dan ging het om 20,7 procent van de stemmen.

Dat is een goed teken, zeker, dat erop duidt dat de burger zich in toenemende mate wil bemoeien met de eigen

18 leefomgeving. Een positieve ontwikkeling, waarmee meer nadruk wordt gelegd op de verantwoordelijkheden van de plaatselijke overheid.

Maar ook een ontwikkeling die kan bijdragen aan het zogenoemde 'NIMBY-effect'. Het principe van 'Not In My Back-Yard', waarbij de eigen belangen de hoofdmoot van de agenda vormen en waarbij niet, of minder, over de grenzen van de eigen grenzen wordt heen gekeken. Een ontwikkeling die daarmee ook enige druk kan leggen op de relatie tussen de provincie en de gemeenten.

En ook is daar de globalisering, waardoor de regio 'van bestuurlijk stiefkind tot één van de meest dynamische schaalniveau's is geworden'. De intensivering van de mondiale economische interactie leidt tot een herordening van economische functies. De economische clusters die hierbij ontstaan zijn vaak regionaal van aard.

In ruimtelijk-economische zin heeft Zeeland zijn grenzen overschreden in is de Rijn-Schelde Delta reeds een maatschappelijke realiteit op het gebied van de arbeidsmarkt. De woonwerkrelaties overschrijden in toenemende mate de Zeeuwse grenzen. Dit geldt eveneens voor het toeleveringsnetwerk van de bedrijven. De Vijfde Nota

19 Ruimtelijke Ordening benoemt een regionaal stedelijk netwerk van scheldemondsteden. Uitgaande van geografische, demografische, sociaal-economische en ruimtelijke samenhangen heeft de Rijn-Schelde Delta het meest heldere profiel.

En natuurlijk is er de invloed van Europa. PM

Deze ontwikkelingen hebben grote invloed op de relatie tussen de bestuurslagen. Een belangrijke leidraad is mijns inziens een tweede uitgangspunt uit de Code Interbestuurlijke Verhoudingen, namelijk 'probleemgericht werken'.

En probleemgericht werken betekent daarbij dat maatschappelijke vraagstukken nadrukkelijk het uitgangspunt vormen voor de interbestuurlijke verhoudingen. Zij vormen het kader.

Wat betekent dit uitgangspunt voor de verhoudingen in Zeeland? Zeeland is qua inwonertal een kleine provincie. En de dertien Zeeuwse gemeenten zijn, in Nederlandse termen, kleine gemeenten.

Grote maatschappelijke ambities zijn daarom in Zeeland alleen maar te bereiken als er wordt samengewerkt. Samenwerking

20 van gemeenten, samenwerking van gemeenten en provincie, samenwerking van overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke instellingen.

Met de maatschappelijke en economische veranderingen in onze samenleving dienen zich steeds weer nieuwe gebieden aan, waarin samenwerking van meerdere partijen voor het algemeen belang is geboden.

Vaak is dit noodzakelijk door de veranderde aard en schaal waarop een maatschappelijke voorziening het best gedijt.

Onze veiligheid is een voorbeeld. In tijden dat een brand in huis of boerenschuur, dan wel landloperij of stroperij, onze gezapige Zeeuwse rust bedreigden, was de zorg voor onze veiligheid in goede handen bij de lokale brandweer en de veldwachter. Nu Zeeland is gepromoveerd tot het 2e risicogebied van Nederland is ook een bovenlokale aanpak geboden. Naarmate een maatschappelijk probleem zich vergoot en verbijzondert is een specialistische aanpak geboden, niet zelden gepaard gaande met schaalvergroting.

Die ontwikkelingen hebben zich voorgedaan bij de elektriciteit- en watervoorziening, de havenontwikkeling, de culturele voorzieningen; zij zullen nu plaats moeten vinden op het gebied

21 van veiligheid, volksgezondheid, waterbeheer, economie, en onderwijs. Dat vraagt om veranderingen en veranderingen gaan nooit vanzelf. Veranderingen roepen weerstand op en genereren discussie. Waarbij diegenen die verandering als een uitdaging beleven zich geplaatst zien tegenover hen die verandering als bedreiging ervaren.

De discussie over de schaal waarop maatschappelijke problemen het best kunnen worden aangepakt en, bij overheidsbemoeienis, welk overheidsniveau daartoe het best in staat is, leidt niet altijd tot schaalvergroting.

Als simpele sleutel geldt de formule High Tech = High Scale; High Touch = Small Scale. Technologie, economie en communicatie vragen om een aanpak op grote schaal, persoonlijke betrekkingen in welke vorm dan ook verlangen een aanpak op kleine schaal.

De schaal waarop maatschappelijk ontwikkelingen plaatsvinden, correspondeert niet altijd met de schaal van de alledaagse belevingswereld. (On)bewust ontstaan hierdoor barrières in de acceptatie van maatschappelijke veranderingen.

Zo ook in de belevingswereld, waarin de voormalige Zeeuwse eilandenstructuur nog naijlt. Een belevingswereld die nog wel

22 eens gekenmerkt wordt door begrippen als “overkanten”. Levend in die belevingswereld is het niet altijd gemakkelijk een oplossing op Zeeuwse schaal te aanvaarden.

Er is niets mis met het leven in en met verschillende schaalniveaus, mits iedere maatschappelijke ontwikkeling maar zijn juiste schaal aangemeten krijgt. Club- en buurtwerk de dorpsschaal, en internationale handel de wereldschaal.

De Zeeuwse economie is in de afgelopen decennia met de komst van de procesindustrie steeds kennisintensiever geworden. De logistieke dienstverlening is met de toenemende automatisering daarin gevolgd. Zelfs in traditionele Zeeuwse sectoren als landbouw en de schelpdierensector wordt de noodzaak van vergaande innovatie onderkend. Kenniseconomie is hiervoor het moderne verzamelbegrip.

Om de noodzakelijke ontwikkeling van deze kenniseconomie ook in Zeeland mogelijk te maken, hebben Ondernemers, Onderwijs en Overheid de handen in een geslagen. De 3xO gaan daarmee een Europese en wereldwijde uitdaging aan in het besef dat voor de verdere ontwikkeling van de kenniseconomie in Zeeland een zelfbewuste samenwerking op Zeeuwse schaal pure noodzaak is.

23 Die samenwerking is nodig omdat juist daardoor verbindingen kunnen worden gelegd die zorgen voor de optimale benutting van het Zeeuwse menselijke kapitaal en voor de dynamiek en de creativiteit die de voedingsbodem zijn voor innovatie. Het maakt dan ook niet uit waar de resultaten van die samenwerking neerslaan, heel Zeeland profiteert hiervan.

En als de maatschappelijke/economische schaal de provinciegrens overstijgt, zoals dat het geval is bij de Euregio Scheldemond, de Rijn Schelde Delta en de samenwerking met West Brabant in het project Pieken in de Delta, ook dan is een gezamenlijke zelfbewuste Zeeuwse inbreng zeker op zijn plaats.

Wat weerhoudt ons die samenwerking gestalte te geven? Daar kunnen verschillende redenen voor zijn:

• Het scoren en claimen van resultaten: bij samenwerkingsprojecten ontstaat regelmatig frictie over de vraag wie de resultaten mag claimen en in de publiciteit kan scoren;

• Commerciële en institutionele belangen: bedrijven willen uit concurrentieoverwegingen niet in een vroeg stadium hun kaarten op tafel leggen;

24 • Politieke dynamiek: in de dynamiek die eigen is aan het politiek proces kan een bepaald experiment minder goed uitkomen, risicoreductie en het uit de wind houden van een bestuurder zijn belangrijke noties in de praktijk van het openbaar bestuur;

• Intrinsieke traagheid: in samenwerkingsarrangementen is er zelden een partij die over effectieve bevelsrelaties met het veld beschikt; elke partij heeft eigen belangen en een eigen achterban en regelmatig leggen daadkracht en 'sense of urgency' van enkele partijen het af tegen de hindermacht van anderen;

• Menselijke factoren: kernspelers hebben de neiging het onderwerp eerst zelf in de vingers te krijgen en de materie te beheersen, voordat zij bij gezaghebbende buitenstaanders te rade gaan.

Dames en heren,

Samenwerking is het toverwoord. De oplossing die veelal wordt aangedragen voor een burger die, terecht, geen onderscheid wil maken tussen de drie, of eigenlijk vier (Europa), bestuurslagen die wij in Nederland hebben. Voor de burger bestaat slechts dé overheid, één en ondeelbaar.

25

Het College van GS in zijn Collegeprogramma 'Alle Zeilen Bij' het accent gelegd op samenwerken (en uitvoeren). Dit vertaalt zich in een bestuursstijl waarin begrippen als open, betrokken, samen en doen tot de kern behoren. Externe oriëntatie.

"Erende taken".

Het 'product' van de provincie moet een co-productie zijn, waarin partijen bij elkaar worden gebracht. Voor de hele provinciale organisatie gelden drie uitdagingen:

• Meer extern gericht; • Meer integraal werkend; • Een hoger kwaliteitsniveau.

Samenwerking heeft al tot mooie resultaten geleid: De Zeeuwse bibliotheek, het Zeeland Nazomer Festival, Zeeland Seaports en een universitaire voorziening als de Roosevelt Academy zijn slechts door gedurfde samenwerking tot stand gekomen. Ze wekken ook buiten Zeeland enige bewondering. Ook het Zeeuwse nutsbedrijf DELTA kan als goed resultaat van het Zeeuwse samenwerkingsmodel worden gezien.

26 En natuurlijk de ervaringen met de externe oriëntatie bij het Integraal Omgevingsplan.

Samenwerking is het toverwoord. De oplossing die veelal wordt aangedragen voor een burger die, terecht, geen onderscheid wil maken tussen de drie, of eigenlijk vier (Europa), bestuurslagen die wij in Nederland hebben. Voor de burger bestaat slechts dé overheid, één en ondeelbaar.

27

Ervaring leert echter dat samenwerking een lastige opdracht is. Waarom? In openbaar bestuur zijn er een aantal redenen aangegeven in het kader van het begrip innovatie.

Deze redenen zijn:

• Het scoren en claimen van resultaten: bij samenwerking(sprojecten) ontstaat regelmatig frictie over de vraag wie de resultaten mag claimen en in de publiciteit kan scoren;

• Commerciële en institutionele belangen: bedrijven willen uit concurrentieoverwegingen niet in een vroeg stadium hun kaarten op tafel leggen;

• Politieke dynamiek: in de dynamiek die eigen is aan het politiek proces kan een bepaald experiment minder goed uitkomen, risicoreductie en het uit de wind houden van een bestuurder zijn belangrijke noties in de praktijk van het openbaar bestuur;

• Intrinsieke traagheid: in samenwerkingsarrangementen is er zelden een partij die over effectieve bevelsrelaties met het veld beschikt; elke partij heeft eigen belangen en een eigen

28 achterban en regelmatig leggen daadkracht en 'sense of urgency' van enkele partijen het af tegen de hindermacht van anderen;

• Menselijke factoren: kernspelers hebben de neiging het onderwerp eerst zelf in de vingers te krijgen en de materie te beheersen, voordat zij bij gezaghebbende buitenstaanders te rade gaan.

Al deze redenen kunnen de samenwerking tussen bestuurslagen hinderen. Daarmee frustreren zij ook de relatie tussen de overheid en de burger. Taken worden gebrekkig uitgevoerd, of juist dubbel of zelfs helemaal niet.

Eén van de oplossingen wordt gevonden in een heldere verdeling van de verantwoordelijkheden tussen de bestuurslagen. Maar ook dat is niet eenvoudig. Deze verantwoordelijkheden worden beïnvloedt door verschillende ontwikkelingen:

• Een terugtrekkende centrale overheid die sinds het einde van de vorige eeuw onder meer heeft geleid tot de opkomst van de lokale partijen. Een positieve ontwikkeling, waarmee meer nadruk wordt gelegd op de verantwoordelijkheden van de plaatselijke overheid. Maar ook een ontwikkeling die kan

29 bijdragen aan het zogenoemde 'NIMBY-effect' (Not In My Back-Yard), waarbij de eigen belangen de hoofdmoot van de agenda vormen;

• Natuurlijk Europa: dat enerzijds een centraliserende tendens veroorzaakt en anderzijds juist decentralisatie in de hand werkt. Decentralisatie omdat regionale en lokale overheden in toenemende mate worden betrokken bij het Europese proces. De decentrale overheden worden beschouwd als de manier om Europa dichter bij de burger te brengen. En natuurlijk is daar de 'revival' van het subsidiariteitsbeginsel, dat door het verdrag van Amsterdam is ingezet. Centralisatie omdat de centrale overheid kiest voor een vergaande uitbreiding van de instrumenten van bestuurlijk toezicht. Instrumenten die het de centrale overheid gemakkelijker moet maken om inbreuken van decentrale overheden op Europeesrechtelijke verplichtingen te voorkomen of te repareren.

• En ook is daar de globalisering, waardoor de regio 'van bestuurlijk stiefkind tot één van de meest dynamische schaalniveau's is geworden'. De intensivering van de mondiale economische interactie leidt tot een herordening van economische functies. De economische clusters die

30 hierbij ontstaan zijn vaak regionaal van aard (vb. Rij-Schelde Delta).

Het uitgangspunt voor de heldere verdeling van verantwoordelijkheden, moeten ook volgende dit College van GS de maatschappelijke vraagstukken zijn. Dit is als zodanig ook opgenomen in de Code Interbestuurlijke Verhoudingen. Zogezegd, de leerstellingen van de relatie tussen de bestuurslagen, die het Kabinet, het Interprovinciaal Overleg en de Vereniging Nederlandse Gemeenten eind 2004 hebben vastgelegd.

Die code is gebaseerd op drie uitgangspunten: probleemgericht werken, een scherpe verdeling van verantwoordelijkheden en taken, en beleidsvrijheid voor decentrale overheden. Probleemgericht werken betekent daarbij dat maatschappelijke vraagstukken nadrukkelijk het uitgangspunt vormen voor de interbestuurlijke verhoudingen.

Maatschappelijke vraagstukken zijn ook voor dit College het uitgangspunt. En die maatschappelijke vraagstukken vragen om een aanpak op een bepaalde schaal en om samenwerking. En juist de Zeeuwse schaal vraagt om samenwerking tussen de bestuurslagen.

31 Zeeland is gezien het inwonertal een kleine provincie. De dertien Zeeuwse gemeenten zijn, in Nederlandse termen, kleine gemeenten. Grote maatschappelijke ambities zijn daarom in Zeeland alleen maar te bereiken als er wordt samengewerkt. Samenwerking van gemeenten, samenwerking van gemeenten en provincie, samenwerking van overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke instellingen. Soms werd met steun van de nationale overheid, en meer recent een aantal malen met steun van de Europese Unie, die samenwerking bevorderd.

En de resultaten liegen er niet om. De Zeeuwse bibliotheek, het Zeeland Nazomer Festival, Zeeland Seaports en een universitaire voorziening als de Roosevelt Academy zijn slechts door gedurfde samenwerking tot stand gekomen. Ze wekken ook buiten Zeeland enige bewondering. Ook het Zeeuwse nutsbedrijf DELTA kan als goed resultaat van het Zeeuwse samenwerkingsmodel worden gezien.

Met de maatschappelijke en economische veranderingen in onze samenleving dienen zich steeds weer nieuwe gebieden aan, waarin samenwerking van meerdere partijen voor het algemeen belang is geboden. Vaak noodzakelijk door de veranderde aard en schaal waarop een maatschappelijke voorziening het best gedijt.

32 Onze veiligheid als voorbeeld. In tijden dat een brand in huis of boerenschuur, dan wel landloperij of stroperij, onze gezapige Zeeuwse rust bedreigden, was de zorg voor onze veiligheid in goede handen bij de lokale brandweer en de veldwachter. Nu Zeeland is gepromoveerd tot het 2e risicogebied van Nederland en maffia en andere verdachte organisaties zelfs tot in Zeeland hun tentakels uitstrekken is vanzelfsprekend ook een bovenlokale aanpak geboden. Naarmate een maatschappelijk probleem zich vergoot en verbijzondert is een specialistische aanpak geboden, niet zelden gepaard gaande met schaalvergroting.

Die ontwikkelingen hebben zich voorgedaan bij de elektriciteit- en watervoorziening, de havenontwikkeling, de culturele voorzieningen; zij zullen nu plaats moeten vinden op het gebied van veiligheid, volksgezondheid, waterbeheer, economie, en onderwijs. Dat vraagt om veranderingen en veranderingen gaan nooit vanzelf. Veranderingen roepen weerstand op en genereren discussie. Waarbij diegenen die verandering als een uitdaging beleven zich geplaatst zien tegenover hen die verandering als bedreiging ervaren.

De discussie gaat in wezen over de schaal waarop maatschappelijke problemen het best kunnen worden aangepakt en, bij overheidsbemoeienis, welk overheidsniveau

33 daartoe het best in staat is. Dat leidt niet altijd tot schaalvergroting. Als simpele sleutel geldt de formule High Tech = High Scale; High Touch = Small Scale. Technologie, economie en communicatie vragen om een aanpak op grote schaal, persoonlijke betrekkingen in welke vorm dan ook verlangen een aanpak op kleine schaal.

De schaal waarop maatschappelijk ontwikkelingen plaatsvinden, correspondeert niet altijd met de schaal van de alledaagse belevingswereld. (On)bewust ontstaan hierdoor barrières in de acceptatie van maatschappelijke veranderingen. Zo ook in de belevingswereld, waarin de voormalige Zeeuwse eilandenstructuur nog naijlt. Een belevingswereld die nog wel eens gekenmerkt wordt door begrippen als “overkanten” en bij sommige lezers van deze krant manifest wordt in de wens om de verschijning van de PZC niet in de huidige 4 districten, maar liever in 30 dorpsedities te laten plaats vinden. Levend in die belevingswereld is het niet altijd gemakkelijk een oplossing op Zeeuwse schaal te aanvaarden.

Er is niets mis met het leven in en met verschillende schaalniveaus, mits iedere maatschappelijke ontwikkeling maar zijn juiste schaal aangemeten krijgt. Club- en buurtwerk de dorpsschaal, en internationale handel de wereldschaal.

34 De Zeeuwse economie is in de afgelopen decennia met de komst van de procesindustrie steeds kennisintensiever geworden. De logistieke dienstverlening is met de toenemende automatisering daarin gevolgd. Zelfs in traditionele Zeeuwse sectoren als landbouw en de schelpdierensector wordt de noodzaak van vergaande innovatie onderkend. Kenniseconomie is hiervoor het moderne verzamelbegrip.

Om de noodzakelijke ontwikkeling van deze kenniseconomie ook in Zeeland mogelijk te maken, hebben Ondernemers, Onderwijs en Overheid de handen in een geslagen. De 3xO gaan daarmee een Europese en wereldwijde uitdaging aan in het besef dat voor de verdere ontwikkeling van de kenniseconomie in Zeeland een zelfbewuste samenwerking op Zeeuwse schaal pure noodzaak is. Die samenwerking is nodig omdat juist daardoor verbindingen kunnen worden gelegd die zorgen voor de optimale benutting van het Zeeuwse menselijke kapitaal en voor de dynamiek en de creativiteit die de voedingsbodem zijn voor innovatie. Het maakt dan ook niet uit waar de resultaten van die samenwerking neerslaan, heel Zeeland profiteert hiervan.

En als de maatschappelijke/economische schaal de provinciegrens overstijgt, zoals dat het geval is bij de Euregio Scheldemond, de Rijn Schelde Delta en de samenwerking met

35 West Brabant in het project Pieken in de Delta, ook dan is een gezamenlijke zelfbewuste Zeeuwse inbreng zeker op zijn plaats.

Om al deze redenen heeft dit College van GS in zijn Collegeprogramma 'Alle Zeilen Bij' het accent gelegd op samenwerken (en uitvoeren). Dit vertaalt zich in een bestuursstijl waarin begrippen als open, betrokken, samen en doen tot de kern behoren. Externe oriëntatie.

Het 'product' van de provincie moet een co-productie zijn, waarin partijen bij elkaar worden gebracht. Voor de hele provinciale organisatie gelden drie uitdagingen:

• Meer extern gericht; • Meer integraal werkend; • Een hoger kwaliteitsniveau.

elkom in de Dormter. Ook al is het door de vele verbouwingen onherkenbaar, hier lag vroeg de slaapzaal van de monniken, die via een trap in directe verbinding stond met de Koorkerk. Zodoende konden zij zonder buiten te komen de nachtelijke metten bijwonen.

Misschien was het een dergelijke verbinding waarlangs Beatrijs, in het gelijknamige middeleeuwse dicht voor de metten afdaalde, om vervolgens niet meer in de dormter terug te keren. Zij verkoos, op dat moment, de canon van de jeugdliefde boven de leerstellingen van de kerk. Later, door schade en schande wijs geworden, keerde zij terug naar het klooster om weer non te worden.

Dames en heren,

Ook de relatie tussen het College van Gedeputeerde Staten en de Colleges van Burgemeester en Wethouders kent haar leerstellingen. Leerstellingen waarvan ik niet hoop dat u, net als Beatrijs, er licht

36 van zal denken bij het verlaten van de dormter, later deze middag. Want, zoals gezegd, Beatrijs moest door schade en schande wijs worden. Dat wens ik u natuurlijk niet toe.

Ik heb het over de leerstellingen van de interbestuurlijke verhoudingen. Zo is daar de Code Interbestuurlijke Verhoudingen die het Kabinet, het Interprovinciaal Overleg en de Vereniging Nederlandse Gemeenten eind 204 hebben vastgelegd. In deze Code staan een aantal verstandige dingen:

• De interbestuurlijke verhoudingen vormen een belangrijke factor in de relatie tussen overheid en samenleving. Nog te vaak is onduidelijk welke bestuurslaag waarvoor verantwoordelijk is. Daardoor ontstaat een verschil van inzicht over de taken die elke laag op zich moet nemen. Taken worden daardoor soms gebrekkig uitgevoerd, of juist dubbel, of zelfs helemaal niet; • De Code is gebaseerd op drie uitgangspunten: probleemgericht werken, een scherpe verdeling van verantwoordelijkheden en taken en beleidsvrijheid voor decentrale overheden.

Mooi natuurlijk, maar de les van Beatrijs leert ons dat we het zonder liefde voor elkaar niet gaan redden.

Probleemgericht werken betekent daarbij dat maatschappelijke vraagstukken nadrukkelijk het uitgangspunt vormen voor de verhoudingen.

De scherpe verdeling van verantwoordelijkheden vereist bestuurlijk lef in twee opzichten. In de eerste plaats moeten bestuurders hun verantwoordelijkheid durven nemen. In de tweede plaats moeten zij óók het lef hebben om te zeggen dat een ander verantwoordelijk is.

Dit soort zaken zijn mooi, maar Beatrijs heeft aangetoond dat het uiteindelijk om liefde gaat.

Daarom is dit College voor een open bestuursstijl.

Zoals u heeft kunnen lezen geef ik u een inleiding over de relatie tussen het College van GS en de Colleges van B&W. Ga er maar aan staan. Er zijn veel ontwikkelingen die op deze relatie van invloed zijn:

• Europa: centralisatie en decentralisatie; • Globalisering; • De discussie over het Huis van Thorbecke; • Bestuurlijke vernieuwingen; • Decentralisatie van taken; • Code interbestuurlijke verhoudingen; • De schaal van de maatschappelijke opgaven;

En natuurlijk zijn daar strikt formeel de gemeentewet, de provinciewet en er bestaat zelfs zoiets als een bestuursovereenkomst tussen het College van GS en de Vereniging van Zeeuwse Gemeenten (VZG).

37 Short welcome by the Queen's Commissioner, W.T. van Gelder – ComCoast 27 September

Ladies and gentlemen,

On behalf of the province of Zeeland: Welcome in the Abbey in Middelburg. You may have noticed that this site is not situated directly near the coast, but I think it is a most inspiring location to talk in an international setting about the future of our coastal management.

This place breathes history, and if you know anything about the history of this province, than you are aware that the sea plays a prominent part in our past. We have fought the sea and we have used the sea for our benefit. And also today, the sea remains a matter of great, common concern.

I am, therefore, very proud my province is hosting this ComCoast interim workshop today. Zeeland is situated on the border of sea and land, and, at the same time, she enjoys a central position, geographically, from a European point of view. It is of great importance that we work together in the field of coastal management on a national, but also on an international level.

In this respect, I would like to mention two other European organisations, besides ComCoast, which appeal to me very much.

Firstly, the EUCC, the European Coastal Association. This is an international organisation, which aims to promote conservation of the European coast by bridging gaps between science, environment, site administrators and politics. The EUCC has developed into an organisation with branches in 14 European countries.

Secondly, I would like to mention the Committee of the Regions. This committee advises the European Commission on behalf of local and regional governments. The committee advises on many different subjects, and, indeed, on coastal management too. The sustainable management of our coastal zones is a common European interest, and will serve to make sure that we all can live, work and recreate in these zones, now and in the future.

I wish you all a very productive and fruitful workshop in our Abbey, and tomorrow an interesting excursion in the field.

Thank you. Kort welkom door de Commissaris van de Koningin W.T. van Gelder - ComCoast 27 september

Geachte dames en heren,

Namens de provincie Zeeland wil ik u van harte welkom heten in de abdij van Middelburg. Hoewel niet direct aan de kust gelegen, toch wel een zeer inspirerende omgeving om vandaag in een internationaal gezelschap over de toekomst van het kustbeheer te praten.

Wanneer u de geschiedenis van Zeeland een klein beetje kent, dan weet u dat de Zeeuwen heel wat met het water te stellen hebben gehad, en op dit moment eigenlijk nog steeds te stellen hebben. Het is daarom ook niet voor niets dat ik er trots op ben dat de provincie Zeeland deze dagen gastheer mag zijn van deze interim workshop van ComCoast. Als provincie gelegen op de rand van water en land, maar ook gelegen op een centrale positie in Europa is het van groot belang dat we ons in nationaal maar ook in internationaal verband bezighouden met het beheer van onze kust.

Naast ComCoast, waar u zich de gehele dag verder mee bezig kunt houden, wil ik u ook wijzen op enkele andere organisaties die mij zeer aanspreken. Zo is daar de Kustvereniging, het EUCC. Een internationale vereniging die tot doel heeft de Europese kust te behouden door bruggen te slaan tussen wetenschap, milieubewegingen, beheerders en politiek. Deze vereniging is inmiddels uitgegroeid tot een vereniging met afdelingen in 14 Europese landen. Ook wil ik in dit verband het Comité van de Regio's noemen. Dit adviesorgaan richting Europa vormt dé spreekbuis voor de lokale en regionale overheden. Het comité adviseert op allerlei terreinen, maar hier wil ik met name de advisering noemen over een duurzaam kustbeheer in Europa. Het is voor Europa, en daarmee niet in de laatste plaats ook voor Zeeland van groot belang dat we nu al reeds nadenken over een duurzaam gebruik van onze kust zodat we ook in te toekomst hier kunnen blijven wonen, werken en recreëren.

Ik wens u allen een vruchtbare workshop in onze abdij en voor morgen een interessante excursie in het veld.

Dank u wel. Nieuwjaarstoespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder. Middelburg, 13 januari 2006.

Dames en heren,

Allereerst wil ik u een bijzonder gelukkig nieuwjaar wensen namens het Provinciaal Bestuur. Het is en blijft altijd een bijzonder moment: de jaarwisseling. Gewoonlijk rukt het vuurwerk ons abrupt los uit de mijmering over het afgelopen jaar en richten wij onze blik weer ferm op de toekomst. De markering van de jaarwisseling is scherp. De oude geesten zijn nog niet verdreven, de kruitdampen hangen nog in de lucht, of het nieuwe jaar kan weer met frisse moed worden begonnen. En wie weet, misschien heeft u zelfs wel goede voornemens!

Laat ik beginnen met de vaste hoop uit te spreken dat Zeeland ook in het komende jaar een gastvrije provincie zal zijn. Gastvrij voor nieuwe bewoners, toeristen, maar ook gastvrij voor de mensen die vanwege levensbedreiging hier een veilige verblijfplaats hopen te vinden.

Dames en heren,

Het zijn onze voornemens die de scherpe overgang naar het nieuwe jaar vaak accentueren.

1 De datum 1 januari wordt door de dapperen onder ons immers aangegrepen om, bijvoorbeeld, abrupt te stoppen met roken of meer te gaan sporten. Goede voornemens, zeer zeker. En degenen die zich nu aangesproken voelen, wens ik bij deze van harte succes met de verwezenlijking ervan.

Nu rook ik zelf niet, en vind ik dat ik voldoende beweeg. Maar een goed voornemen heb ik wel. Het is een voornemen dat alle inwoners van Zeeland aangaat en waarvoor ik uw hulp nodig heb. En voordat u hiervan ongemakkelijk op uw stoel gaat schuiven; staat u mij toe uit te leggen hoe het zit.

Terwijl ik op oudejaarsavond terugblikte op het afgelopen jaar, kwam ik tot de conclusie dat onze provincie (nog steeds) worstelt met een aantal hardnekkige ongerijmdheden. Gaat u maar na:

• De ligging in de Rijn-Schelde Delta, een breed en kwalitatief hoogstaand onderwijsaanbod en prachtige bedrijven bieden uitstekende economische mogelijkheden, maar toch wordt nog altijd in mineur over onze economie gesproken;

2 • De schoonheid van de Zeeuwse woonomgeving is bekend en we beschikken over uitstekende culturele voorzieningen, maar toch hebben bedrijven moeite om jongeren aan te trekken; en • We hebben de schoonste stranden, prima faciliteiten, een rijke historie, en mooie steden, dorpen en natuur, maar toch loopt het toerisme terug.

Ik weet het, deze feiten lijken niet met elkaar te rijmen, maar toch is het waar. Er is, zoals men dat noemt, sprake van een paradox. En voor een belangrijk deel wordt die paradox in stand gehouden door het verkeerde beeld dat veel mensen van Zeeland hebben. Het beeld van een periferie, van een achtergebleven gebied. Van een gebied dat, in die verbeelding, te ver af ligt. Moeilijk bereikbaar is. En van een gebied waar toch niks gebeurt en niks te halen valt. Nee, luidt het: “hét” gebeurt allemaal elders. En veelal dient het ‘Randstedelijk denken’ daarbij dan als referentiekader.

Juist als voormalige Randstedeling kan mij dat verbazen, en, ik geef toe, soms ook wel eens ergeren. Want ik weet dat de werkelijkheid anders is. En ik hoop dat u dat ook weet. Maar mocht dat onverhoopt niet het geval zijn, dan denk ik u wel te kunnen overtuigen.

3 Ik heb het afgelopen jaar namelijk genoeg voorbeelden gezien van innovaties en uitzonderlijke Zeeuwse prestaties die het beeld van een periferie nadrukkelijk logenstraffen.

Ik heb indrukwekkende vernieuwingen mogen aanschouwen op het terrein van aquacultuur en alternatieve brandstoffen. En we zijn het afgelopen jaar weer getuige geweest van verschillende (culturele) evenementen, waarvan de uitstraling inmiddels ver over de provinciegrenzen heenreikt. Ik noem het Zeeland Nazomerfestival en Film by the Sea. Het Nazomerfestival is in 2005 door een deskundige jury nota bene gekozen tot beste regio-evenement van Nederland! En we beschikken ook nog over de populairste discotheek in Zuid-Nederland (discotheek De Hooizolder).

Daarnaast zijn er in het afgelopen jaar eveneens belangrijke individuele prestaties door vele Zeeuwen geleverd. De Zeeuwse bodem heeft ook in 2005 weer vele kampioenen voortgebracht: in ‘de keuken’, de wetenschap, sport, cultuur, en op het terrein van ondernemerschap.

Veel van deze ‘bijzondere Zeeuwen’ zijn hier vandaag aanwezig. En ik wil hen allen hier speciaal welkom heten. Eén van hen hebben we al gehoord:

4 Marsha de Nooijer (winnares van de Zeeuwse belofte in de categorie singer/songwriter). En het is zeer wel mogelijk dat u op het moment naast de Nederlands kampioene visagie of de wereldkampioene op de 400 meter horden zit. Er zijn hier nog veel meer Zeeuwen aanwezig die het afgelopen jaar hebben getoond dat Zeeland weldegelijk iets te bieden heeft.

En daarmee kom ik terug op mijn voornemen voor 2006. Dat voornemen is om Zeeland het gezicht te geven dat zij verdient en een einde te maken aan het verkeerde beeld van onze provincie als periferie. Om dat te bereiken moet zichtbaarheid gegeven worden aan de mogelijkheden die Zeeland biedt en aan de prestaties die haar inwoners leveren.

Toegegeven, dat is geen eenvoudige opgave, want beelden zijn krachtig. Nederland als geheel komt tenslotte ook maar moeilijk los van het klassieke imago van tulpen, klompen en molens. En daarom is het zaak dat wij gezamenlijk verandering in het beeld brengen en dat wij daarin volharden.

Ik zei het al, mijn voornemen gaat ook u aan. De bijzondere Zeeuwen, maar ook de ‘gewone’ inwoners van Zeeland, zoals de meesten van u en ik, zijn immers de beste Ambassadeurs, die al het goede van onze provincie een gezicht geven.

5 Mogelijk zullen diegenen onder u die gestopt zijn met roken, zeggen: “Welja, dat kan ik er ook nog wel bij hebben. Ik heb het al moeilijk genoeg!” Maar hier moet ik onverbiddelijk zijn. Ook voor u geldt geen speciale dispensatie. Want we hebben iedereen hard nodig om dit goede voornemen te verwezenlijken.

En als wij het over zichtbaarheid hebben, dan wil ik vandaag alvast beginnen één groep mensen uit te selecteren. Een groep die het verdient in de spreekwoordelijke ‘spotlight’ te staan, omdat zij dagelijks een bijzondere prestatie levert in en voor de Zeeuwse samenleving. Een groep overigens, die worstelt met haar eigen ongerijmdheid, haar eigen paradox.

Want ondanks haar grote belang is zij nauwelijks terug te vinden in het huishoudboekje van de staat en wordt haar aanwezigheid maar al te vaak voor lief genomen. Haar bijdrage aan de samenleving is dan ook moeilijk op waarde te schatten. Pogingen worden wel gedaan om die waarde in geld uit te drukken, maar haar sociale betekenis is onschatbaar. De mensen die van deze groep deel uitmaken brengen andere mensen bij elkaar, halen ze uit hun isolement en overbruggen verschillen. Daarmee vormen zij een pilaar onder de sociale samenhang van onze maatschappij.

6 Dames en heren,

Ik heb het over dat andere veelal onderbelichte kapitaal waarover wij beschikken: de vrijwilligers.

Vrijwilligers worden terecht omschreven als de ‘voorlopers van een gastvrije en toegankelijke samenleving’. Zonder deze voorlopers – en ik citeer nu mijn collega-bestuurder George van Heukelom – “zou het grootste deel van het sociale, culturele en sportieve maatschappelijke leven, zoniet onmogelijk, dan wel onbetaalbaar worden en als los zand aan elkaar hangen.”

Wij mogen niet vergeten dat het werk van de vrijwilligers daarmee ook van grote waarde is voor de aantrekkingskracht van Zeeland als woon- en vestigingsplaats, en bovendien als een gastvrije bestemming voor het grote aantal bezoekers dat wij hier jaarlijks ontvangen. Hun inzet brengt dynamiek in het verenigingsleven en biedt ons tal van sociale en culturele activiteiten die kleur geven aan onze samenleving.

Het is daarom van groot belang dat wij het probleem van het groeiende tekort aan vrijwilligers krachtig aanspreken. Want ik kan u vertellen dat er sprake is van zo’n tekort.

7 De provincie wil investeren in de versterking en vernieuwing van het vrijwilligerswerk in Zeeland. En ook daarbij hebben wij u hard nodig: de jongeren en de ouderen, de gemeenten en het bedrijfsleven. Iedereen. Namens de provincie nodig ik u uit met ons mee te denken over de wijze waarop wij het vrijwilligerswerk het beste kunnen vormgeven en bevorderen.

Laat dat een ander goed voornemen voor 2006 zijn. En wel een voornemen dat direct bijdraagt aan de gastvrijheid en toegankelijkheid van onze provincie.

Meer informatie over vrijwilligerswerk vindt u in de folder die hier wordt uitgedeeld. Daarin wordt onder meer een aantal Rondetafelgesprekken aangekondigd, maar u hoeft deze gesprekken natuurlijk niet af te wachten. Er is hier een aantal vrijwilligersorganisaties aanwezig, dat zichzelf en zijn werkaanbod presenteert. En u heeft zojuist al een presentatie van de stichting DOOR kunnen zien. Ik raad u van harte aan u door deze organisaties te laten informeren en het gesprek met hen aan te gaan.

En mocht u nog een stimulans nodig hebben, dan kan ik u zeggen dat De Koningin u reeds is voorgegaan.

8 Tijdens de landelijke vrijwilligersdagen eind vorig jaar (Make a Difference Day), heeft zij zich, samen met haar familieleden, actief ingezet om het vrijwilligerswerk op de kaart te zetten en het belang ervan te onderstrepen.

Zoals u weet, lag De Koningin tot gisteren in het ziekenhuis, waar Zij herstelde van een longontsteking en een knieoperatie. Gelukkig is Zij nu weer thuis en ik wil Haar namens de provincie Zeeland sterkte wensen met haar verdere herstel, zodat Zij zo spoedig mogelijk in dit nieuwe jaar haar werkzaamheden weer voortvarend kan oppakken. Wij zijn er trots op en zien er naar uit om Haar op 13 mei bij de uitreiking van de Four Freedoms Awards weer in onze provincie te mogen verwelkomen.

Dames en heren,

Ik ga afsluiten. En ik wil dat doen door u te wijzen op een aantal personen die ons het komende jaar, maar ook daarna, tot voorbeeld kunnen strekken. Ik heb het over mensen die ons hebben laten zien dat een persoonlijke inzet voor de verbetering van maatschappelijke omstandigheden, de meest wezenlijke uitdaging in ons leven is. Het zijn uitzonderlijke personen, waaraan juist vrijwilligers zich bij hun inzet voor onze samenleving kunnen spiegelen.

9 Ik doel op de laureaten, die, ik zei het al, in mei dit jaar de International Four Freedoms Awards krijgen uitgereikt. Daarmee zetten wij een inmiddels al weer 25-jarige traditie voort, die van grote maatschappelijke betekenis is.

De laureaten ontvangen met de Awards erkenning voor hun inzet voor de vier essentiële vrijheden van de mens. Vrijheden, die door de Amerikaanse president Franklin Delano Roosevelt 65 jaar geleden zijn benoemd: de vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van godsdienst en de vrijwaring van gebrek en van vrees.

De laureaten zijn:

Dr. Mohamed ElBaradei, de voorzitter van het International Atomic Energy Agency, voor zijn toewijding om nucleaire dreiging in de wereld te voorkomen en tegen te gaan. Ook na de Koude Oorlog, zo is gebleken, is het werk van dr. ElBaradei van grote waarde geweest voor de veiligheid in onze wereld;

De schrijver en diplomaat Carlos Fuentes, voor zijn grote inzet als voorvechter van de vrijheid van meningsuiting. Ik raad u aan één van zijn vele werken te lezen. Zijn boeken zijn ruim aanwezig in onze onvolprezen bibliotheek.

10 Ik weet dat, want ze liggen nu bij mij thuis, maar ik beloof u ze zo snel mogelijk weer terug te brengen;

De internationale oecumenische gemeenschap Taizé Community in Frankrijk, voor de inspiratie en spirituele motivatie die zij velen biedt ter versterking van de solidariteit tussen mensen. Ook de voormalig Commissaris van de Koningin De Casembroot was een vaste bezoeker van deze gemeenschap en zijn vrouw had er zelfs een huisje;

Professor Muhammad Yunus van de Grameen Bank Bangladesh, voor zijn succesvolle initiatieven op het terrein van micro-financiering ter bevordering van ontwikkelingshulp. 2005 was het internationale jaar van het Microkrediet, een financieringsmethode die helpt armoede te verminderen, banen te creëren en kinderen naar school te laten gaan;

En, tot slot:

Mevrouw Daw Aung San Suu Kyi, voor haar geweldloze strijd voor vrijheid en democratie in Myanmar (Birma). Sinds 1988 heeft zij voor deze strijd grote persoonlijke offers moeten brengen. Zij heeft jarenlang onder huisarrest en gescheiden van haar gezin moeten leven.

11 Maar ondanks de beperkingen die haar zijn opgelegd zet zij tot op heden haar strijd voor vrijheid en democratie voort.

Dames en heren,

Laat deze uitzonderlijke personen en hun inzet voor de samenleving ons inspireren in de activiteiten die wij ons het komende jaar hebben voorgenomen. En ik hoop dat u na vandaag twee goede voornemens aan uw lijstje heeft toegevoegd. Namelijk:

• Zeeland het gezicht geven dat zij verdient; • En bijdragen aan de gastvrijheid en toegankelijkheid van onze Zeeuwse samenleving door het bevorderen van vrijwilligerswerk.

Ik wens u allen het beste toe bij de verwezenlijking daarvan en wil nu de dirigent en de pianist vragen het Zeeuwse volkslied in te zetten. Ik nodig u van harte uit in te haken, zodat wij uit volle borst en zelfbewust, als trotse Zeeuwen, het nieuwe jaar in kunnen luiden:

12 “Geen dierder plek voor ons op aard, Geen oord ter wereld meer ons waard, Dan, waar beschermd door dijk en duin, Ons toelacht veld en bosch en tuin; Waar steeds d'aloude Eendracht woont, En welvaart 's landsmans werk bekroont, waar klinkt des Leeuwen forsche stem; 'Ik worstel moedig en ontzwem!'

Het land, dat fier zijn zonen prijst, En ons met trots de namen wijst, Van Bestevaer en Joost de Moor, Die blinken zullen d'eeuwen door; Waarvan in de historieblaên, De Evertsen en Bankert staan, Dat immerhoog in eere houdt, den onverschrokken Naerebout.

Gij, Zeeland, zijt ons eigen land, Wij dulden hier geen vreemde hand, Die over ons regeeren zou, Aan onze vrijheid zijn wij trouw. Wij hebben slechts één enk'le keus: 'Oranje en Zeeland!' da's de leus! Zoo blijven wij met hart en mond, Met lijf en ziel: goed Zeeuwsch goed rond.”

13 - CONCEPT -

INNOVATIE: ‘A STATE OF MIND’

1. Innovatiecultuur

Vaak wordt innovatie gezien als de vanzelfsprekende som van technologie en geld. Zo redeneert de OESO dat door investeringen in onderwijs en onderzoek het menselijk kapitaal en het innovatief vermogen worden vergroot en dat economische groei daarmee als het ware ‘automatisch’ is verzekerd. Voor een optimale benutting van innovatief vermogen is echter meer nodig dan investeringen alleen. Daadwerkelijke innovatie vraagt om een cultuur, waarin eigenschappen als creativiteit, ambitie, moed en een open houding ten aanzien van vernieuwingen goed kunnen gedijen.

2. Obstakels

De creativiteit, ambitie en moed die nodig zijn om innovatie tot stand te brengen, worden maar al te vaak in de kiem gesmoord, soms als gevolg van overheidsbeleid, maar ook door zeer menselijke karaktertrekken als zelfgenoegzaamheid en risicomijdend gedrag. Het kan bijvoorbeeld gaan om:

• Het wegnemen van de noodzaak tot innovatie door subsidiebeleid gericht op de bescherming van een bepaalde (onrendabele) sector. Het Europese Landbouwbeleid wordt daarvan vaak als voorbeeld genoemd; • Vooroordelen die leiden tot onwil en angst om open concurrentie aan te gaan, zoals bijvoorbeeld met de ‘Poolse loodgieter’; • De zelfgenoegzaamheid en de neiging tot achteroverleunen op terreinen waarin voorop wordt gelopen. Koplopers verliezen gemakkelijk hun eerste positie: de Wet van de remmende voorsprong treedt in werking; • Risicomijding door af te zien van investeringen in innovatieve producten voor markten in ontwikkeling, waarmee in het algemeen hoge aanloopkosten zijn gemoeid.

Daarnaast kunnen creativiteit en ambitie in botsing komen met heersende normen en waarden. Het risico bestaat dan dat beoogde vernieuwingen op voorhand worden getaboeïseerd en dat er geen ruimte wordt gelaten voor een open discussie over de mogelijkheden die de innovatie biedt. Een voorbeeld daarvan is het ethische verzet (privacy) tegen de ontwikkeling en toepassing van de smartcard, terwijl deze kaart evidente en baanbrekende logistieke voordelen kan opleveren. Andere voorbeelden van deze botsing spelen zich onder meer af op het terrein van watermanagement en gentechnologie.

3. Urgentie

Dergelijke obstakels werken het ontstaan van een gezonde ‘innovatiecultuur’ tegen. Ze hebben ook een dempend effect op het gevoel van urgentie, dat als een belangrijke drijvende kracht achter innovatie kan worden beschouwd. Er zijn tal van ontwikkelingen aan te wijzen die aanleiding geven voor dat gevoel van urgentie. Soms gaat het daarbij om maatschappelijke vraagstukken waarmee een algemeen, publiek belang gemoeid is. Maar bij nadere beschouwing heeft ook het bedrijfsleven veelal een aanmerkelijk belang. In veel gevallen liggen beide belangen in elkaars verlengde en kunnen zij elkaar wederzijds dienen.

Een voorbeeld: de vergrijzing wordt vaak gezien als een probleem, een bedreiging, niet als een kans. Want de zorgvraag zal toenemen en de groep die de kosten daarvan moet dragen wordt steeds kleiner. Aan de andere kant vertegenwoordigen ouderen een groeiende afzetmarkt, die bijvoorbeeld interessante mogelijkheden biedt voor innovaties op het gebied van woontechnologie (hulpmiddelen in huis). En door de toepassing van deze woontechnologie worden ouderen in staat gesteld langer thuis te blijven wonen, wat weer een kostenbesparend effect heeft op de zorg (SCP). Die besparing bestaat er dan uit dat er dankzij woontechnologie minder, relatief dure plaatsen nodig zijn in verzorgingstehuizen en dat ook de thuiszorg werk uit handen wordt genomen.

1 Andere thema’s waarop dergelijke problemen/kansen spelen zijn o.m.: achteruitgang visstand/ontwikkeling van aquacultuur, stijgende waterspiegel en toenemende regenval/watermanagement, uitputting fossiele brandstoffen/ontwikkeling duurzame energie, congestie wegen en waternet/innovaties op het terrein van de logistiek.

Deze grote maatschappelijke vraagstukken vragen om nieuwe, moedige en creatieve oplossingen. Het zijn bovendien vraagstukken van mondiale omvang, die een markt bieden voor deze oplossingen. Innovaties op deze terreinen zijn zowel voor ‘eigen gebruik’ als voor de export interessant.

4. Innovatie: ‘A state of mind’

Hoe kunnen de genoemde obstakels worden overwonnen, zodat er een innovatiecultuur ontstaat waarin mensen de durf en de ambitie tonen om met creatieve oplossingen te komen? Daarvoor is een maatschappelijke houding, een mentaliteit (‘a state of mind’) nodig die de urgentie van vraagstukken erkent en die vernieuwing niet als een bedreiging maar als een kans ervaart. Een open houding ten aanzien van de verschillende belangen die bij deze vraagstukken spelen is een begin van die mentaliteit. Goede kennis van die belangen is een voorwaarde voor een open discussie over de problemen die worden ervaren en de kansen die bestaan. Onbekend maakt immers onbemind. Er moeten daarom verbindingen worden gelegd of versterkt tussen direct betrokkenen (publiek en privaat), bijvoorbeeld rond een bepaald vraagstuk. Dit kan verschillende vormen hebben: een ‘digitale kennispool’, een ‘clearinghouse’ (data zoeksysteem) of themabijeenkomsten. De centrale uitdaging van deze ‘pools’ en bijeenkomsten zou moeten zijn: de optimale ontwikkeling en benutting van de innovatieve mogelijkheden van mensen en technologie.

‘De verbindingen zorgen voor de dynamiek en de vonken die de innovatiemotor doen lopen’ (Wijffels).

Literatuur:

1. Wijffels, H., Vitalisering van de kenniseconomie (2004); 2. Wetenschappelijk Instituut voor het CDA, Vernieuwen met ambitie (2005).

2 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, ter gelegenheid van de opening van vergader- accommodatie BraakmanZicht per videoconferentie, 17 maart 2006

Dames en heren, (Statenleden),

Wij gaan een historische gebeurtenis beleven. Want bij mijn weten is het niet eerder voorgekomen dat er via een directe uitwisseling van geluid én beeld op afstand is gecommuniceerd vanuit het Statencomplex. Voor een keer trekken wij niet de provincie in, maar komt de provincie bij óns op bezoek. En wel een stukje vitaal platteland.

Graag heet ik daarom alle aanwezigen in BraakmanZicht welkom in het statencomplex, en in het bijzonder Dick en Jolanda van Wijck. Zij hebben deze videoconferentie mogelijk gemaakt. En zij zijn bovendien de initiatiefnemers achter de verbouwing van de oude, voormalige aardappelbewaarloods in de Braakmanpolder tot de vergader-accomodatie, waarvan wij nu, heb ik begrepen, de Rietkraagzaal zien.

U ziet, op uw beurt, de Bovenzaal van het Statencomplex, die overigens, ook na een ingrijpende verbouwing, recent weer in gebruik is genomen. Welkom!

1 Dames en heren,

Wij horen het en zien het. Het werkt. De techniek staat voor niets!

Dat wil zeggen, handen schudden zit er op deze manier natuurlijk niet in. En wij kunnen hier ook niet het frisse groen en blauw van de Braakmanpolder opsnuiven. Maar daar staat dan weer tegenover dat deze wijze van communiceren ons een besparing in reiskosten en tijd oplevert. En wij hebben ook onze agenda's niet hoeven trekken om gezamenlijk een reis te plannen. Mijn eigen agenda kennende, is dat, in logistiek opzicht, op zichzelf al een buitengewoon complexe onderneming.

Communiceren per videoconferentie wordt dan ook algemeen productiever gevonden dan, laat ik zeggen, de conventionele 'face-to-face' communicatie. Het is bovendien milieuvriendelijker. Wij hoeven immers de weg niet op.

Waarom gebruiken wij de videoconferentie dan niet vaker? De techniek is ten slotte niet nieuw.

2 Al in 1927 maakte Herbert Hoover, de latere 31ste president van de Verenigde Staten (1929-1933), als eerste publiekelijk gebruik van een gesloten tweeweg televisieverbinding tussen twee studio’s. En reeds in 1964 werd op de wereldtentoonstelling in New York de eerste beeldtelefoon gepresenteerd.

Maar de vinding sloeg om verschillende redenen niet aan. In de eerste plaats waren de gebruikerskosten hoog. Een gesprek van drie minuten tussen New York en Chicago leverde een rekening op van niet minder dan 27 dollar. Daarnaast was de beeldkwaliteit slecht: 1 beeld per twee seconden. Dan kan nauwelijks van een vloeiende weergave worden gesproken. Het menselijk oog heeft daarvoor minimaal 20 beelden per seconde nodig. En tot slot was er die uitspraak van de echtgenote van president Hoover. Zij zei:

“Ik weet niet of dit wel zo’n goede uitvinding is. Er zijn momenten dat ik liever niet wil dat iemand over de telefoon ziet hoe ik eruit zie.”

Hoe het nu met de kosten zit, weet ik eigenlijk niet. En betaalt de ontvanger of de zender?

3 Hoe dan ook, wij kunnen in ieder geval zien dat de beeldkwaliteit sinds de 60er jaren duidelijk is verbeterd. (Misschien dat er nog sprake is van een lichte vertraging?)

En voor wat betreft de uitspraak van mevrouw Hoover: videoconferenties zijn heden ten dage natuurlijk meer op de zakelijke markt gericht. Er wordt gecommuniceerd op een vooraf afgesproken tijdstip en daar kleden wij ons wel op. (En ik mag wel zeggen dat u er daar in BraakmanZicht ook allemaal prima uitziet.)

Ik herhaal daarom mijn vraag: waarom gebruiken wij de videoconferentie niet vaker?

Het antwoord ligt natuurlijk in BraakmanZicht zelf. Om de echte meerwaarde van een vergader-accomodatie als BraakmanZicht te proeven, moet je daar aanwezig zijn. In de eerste plaats om te ontsnappen aan de dynamiek, of misschien wel de hectiek van de eigen werkomgeving. Maar vooral om te kunnen genieten van de ontspannende werking van de prachtige natuur, waarin de vergaderlocatie is gelegen.

Terecht adverteert BraakmanZicht met de zin: "Vertoeven in een bijzondere, rustgevende omgeving".

4 Dat is de hele essentie van het 'dagje op de hei'. Of, zoals dat beter in het projectplan van BraakmanZicht is omschreven: 'een dagje op de klei'.

Dit veelgeroemde dagje is immers synoniem aan de onttrekking aan dagelijkse beslommeringen, aan het stedelijke tempo, wat de weg vrij moet maken voor stimulerende en vooral natuurlijk, productieve bijeenkomsten.

Voor stedelingen staat het platteland allang niet meer (alleen) in het teken van voedselproductie, maar is het vooral een consumptiegoed geworden met een belangrijke symboolwaarde, samen te vatten met begrippen als ‘rust, ruimte, groen en blauw’. Het zijn juist deze eigenschappen die mensen naar locaties als BraakmanZicht zélf moeten trekken. Eigenschappen die niet over een afstand kunnen worden geconsumeerd. Het zijn bovendien in toenemende mate functies met economische exploitatiemogelijkheden, die Jolanda en Dick van Wijck, met hun besluit om een oude aardappelbewaarloods om te bouwen tot vergader- accomodatie, uitstekend hebben benut.

Zij hebben daarmee de schat van het platteland, van natuur, erfgoed en landschap, weer wat toegankelijker voor ons gemaakt.

5 Hoe dat in zijn werk is gegaan en hoe zij op het idee van de vergader-accomodatie zijn gekomen, kunnen zij het beste zelf vertellen. Alvorens ik BraakmanZicht officieel open, geef ik daarom graag eerst het woord aan Dick van Wijck.

------

Dames en heren,

Ik kan ter plaatse geen lint doorknippen, en verklaar daarom bij deze de vergader-accommodatie BraakmanZicht officieel geopend. Ik dank u wel.

6 Openingsspeech Mevrouw M. van Gelder Fototentoonstelling Lex de Meester in het MuZEEum te Vlissingen 30 september, 2005

Dames en heren,

Het is mij een waar genoegen om vandaag deze tentoonstelling over het hedendaagse Tobago te openen.

Ruim een jaar geleden was ik aanwezig bij de manifestatie ‘A Salute to Friendship’ op Tobago, ter ere van het feit dat Nederlanders precies 350 jaar geleden de stad Scarborough op het Caraïbische eiland stichtten. De manifestatie was niet alleen een terugblik. Het was een hernieuwde kennismaking, waarbij vooral vooruit gekeken werd. Zo zijn er bijeenkomsten geweest waarin thema’s als duurzaam toerisme en watermanagement centraal stonden. Onderwerpen die zowel voor de ontwikkeling van Tobago als voor Zeeland buitengewoon relevant zijn. Nu en in de toekomst.

Vorig jaar is ook de intentie uitgesproken om te komen tot een culturele uitwisseling. En dankzij de inzet en steun van het MuZEEum en het Prins Bernhard Cultuurfonds wordt daarin vandaag een eerste concrete stap gezet. Met de tentoonstelling die u straks gaat zien, biedt Lex de Meester u een fotografische blik op het hedendaagse Tobago. De natuur, de mensen, hun beroepen, hun bezigheden.

Voor velen van u zal dit een eerste ontmoeting met het eiland zijn. En mocht dat juist vandaag niet het geval zijn, dan stel ik u de vraag:

1 Hoeveel Zeeuwen zullen in staat zijn om Tobago op de kaart aan te wijzen? Niet veel, denk ik.

En ik moet u bekennen dat het voor mij dan ook zeer verrassend is geweest te leren dat dat andersom niet het geval is. Ik heb tijdens mijn verblijf op Tobago met veel mensen gesproken, die Zeeland uitstekend kenden en exact wisten waar het lag!

Dames en heren,

Ik vrees dat wij moeten concluderen dat wij een kennisachterstand hebben. Het is een reden te meer om deze tentoonstelling te bezoeken teneinde die leemte op te vullen.

Voordat u uw gang langs het werk van Lex de Meester begint, wil ik u echter eerst nog enkele feiten meegeven over de historische relatie tussen Tobago en Zeeland. Dat geeft u een kader en enig houvast. Bovendien ligt in die geschiedenis, in zekere zin, de aanleiding voor deze tentoonstelling besloten. Dat begint al met de muren om u heen. Het Lampsinshuis, waarin het MuZEEum is gevestigd.

Lang geleden, in het jaar 1627, voer een Nederlandse scheepskapitein, Joachim Gijszoon vanuit Brazilie langs het eiland Tobago naar Nederland terug. Aangekomen in het door winterse buien geplaagde Holland, beschreef hij in geuren en kleuren de pracht van het eiland Tobago. Eigenlijk zoals nu de toeristische brochures van Martinair, die er sinds vorig jaar een wekelijkse lijnvlucht op heeft ingesteld, dit eiland op exotische wijze - en niet ten onrechte - aan de klant aanprijzen.

2 Zoals wellicht bekend, werd dit tropische eiland, dat zich zelf thans de passende kwalificaties ‘green, serene and clean’ heeft toegeëigend, als achtergrond gebruikt voor de beroemde roman van Daniel Defoe ”Robinson Crusoe”.

Reeds in 1632 vestigden 200 immigranten uit Vlissingen zich op Tobago. Zij handelden uit hebzucht, die was aangewakkerd door de overwinning op de Spaanse zilvervloot, vier jaar eerder. Deze ‘immigranten’ konden geen enkel recht op het eiland doen gelden. Naar onze huidige maatstaven waren het, kort gezegd, boeven. Vandaag de dag zouden er harde woorden vallen in de VN-Veiligheidsraad en zou de actie van de Zeeuwse kolonisten fel worden veroordeeld.

Pas met de Vrede van Westminster in 1654 verkregen de Zeeuwen rechten op Tobago. En het waren de reders Adriaan en Cornelis Lampsins die naar schatting 600 nieuwe Zeeuwse emigranten naar het eiland stuurden om er de nederzetting Lampsinsburg, het huidige Scarborough, op het zogenoemde Nieuw Walcheren te stichten.

Het Lampsinshuis, waarin wij nu staan, is onderdeel van hun nalatenschap. Een prachtig historisch monument, waarbij evenwel belangrijke kanttekening hoort. Het is een monument dat heeft moeten verrijzen over de ruggen van velen. En in de eerste plaats denk ik dan aan de uit Afrika afkomstige slaven, die op de plantages op het eiland te werk werden gesteld. Er zijn ook bloedige gevechten over Tobago gestreden, waaraan velen ten onder zijn gegaan: de oorspronkelijke bevolking, Spanjaarden, Engelsen, Fransen, maar ook de Zeeuwse kolonisten zelf.

3 Het is een veelzeggend feit dat in de afgelopen 400 jaar de nationaliteitsvlag op Tobago 17 keer is gewisseld.

In 1677 vindt de dramatische vernietiging van Lampsinsburg door de Fransen plaats, waarbij veel slachtoffers vielen, gebouwen werden verwoest en schepen tot zinken gebracht. Het markeert het einde van de ‘Zeeuwse periode’. En een groot deel van de Zeeuwse erfenis uit de relatief korte tijd dat Tobago Zeeuws gebied kon worden genoemd, ligt nu op de bodem van de baai van Scarborough.

Tobago is vandaag, samen met Trinidad, een welvarende eilandenstaat dankzij de oliewinning. Dat gold niet voor de afgelopen 200 jaar, want na de afschaffing van de slavernij, dus met het wegvallen van de goedkope arbeid, verdween de rijkdom van de plantages.

In 1750 was Tobago nog zo welvarend dat er een Engelse uitdrukking over bestaat, “rich as a Tobago planter”. Maar na de afschaffing van de slavernij ging de economie dermate snel achteruit, dat Tobago in de daarop volgende jaren gekarakteriseerd kon worden als “Stralend van oude schoonheid, maar krimpend van nieuwe armoede en schreeuwend van uitzichtloosheid.” (Albert Helman).

Naast de oliewinning is toerisme vandaag één van de economische peilers waarop de eilandenstaat steunt. Tobago heeft belang bij het ecotoerisme dat behalve in de onderwaterwereld vooral ook in het tropische oerwoud tot zijn recht komt. Na het bekijken van de foto’s van Lex de Meester zult u hiervan zelf ook kunnen getuigen.

4 Dames en heren,

Tot slot richt ik nog enkele woorden tot u van de Nederlandse Ambassadeur in Tobago, de heer Van der Gaag. Zoals u mogelijk weet, sta ik als (mede-) initiatiefneemster van deze expositie hier vandaag op zijn plaats.

De heer van der Gaag heeft mij laten weten, hoeveel vreugde hij thans ondervind, dat vandaag de opening plaatsvindt van deze prachtige foto- expositie over het idyllische eiland Tobago van Lex de Meester.

De ernstige ziekte van zijn echtgenote en het bezuiningsbeleid van het ministerie van Buitenlandse Zaken, verhinderen dat hij hier vandaag zelf aanwezig kan zijn. De verzorging van zijn vrouw heeft nu uiteraard voorrang voor hem, maar hij zal op dit moment, zij het op afstand, in geest levendig aanwezig zijn. En hij heeft mij gevraagd hierbij zijn hartelijke groeten over te brengen aan Vlissingen en aan de heer Weber, de directeur van het MuZEEum in het bijzonder.

Dit gezegd hebbende, wil ik u niet langer ophouden. Het wordt tijd dat de foto’s van Lex de Meester gaan spreken. Zijn foto’s geven een prachtig overzicht aan beelden van Tobago. Alle facetten van het eiland passeren op artistieke wijze de revue: van levendige expressies van de oorspronkelijke bewoners tot het rijke aanbod aan toeristische verworvenheden. Daarbij ligt een nadruk op eco-toerisme, welke nu eenmaal in deze globaliserende wereld de economie van het eiland gezond moeten houden. Aardig is overigens om tussen de foto’s ook de prent van het straatbordje ‘Jan de Moor straat’ in Charlotteville te zien.

5 Daar zette Jan de Moor zijn eerste voet aan wal. Men heeft het bordje gewoon laten staan, niettegenstaande het koloniale verleden. Het tekent de tolerante geest van de bevolking.

Ik dank u voor uw aandacht en mag nu de eerste foto onthullen. (Dit betreft de foto van de ‘rastaman’ die tevens op de uitnodiging staat afegebeeld).

6 In 1659 arriveert een bijzondere persoonlijkheid op Tobago, Robinson Crusoe wiens belevenissen gedurende de 28 jaar, nadat hij op het eiland is aangespoeld, zijn opgeschreven door Daniel Defoe. Hoewel Defoe het eiland in zijn boek niet bij name noemt, bewijst Albert Helman in zijn in 1983 verschenen boek “Waar is Vrijdag gebleven” dat het eiland van Robinson Crusoe niet anders dan Tobago geweest kan zijn. Merkwaardig genoeg ontmoet Crusoe in die gehele periode geen enkele Europeaan, zelfs geen enkele Zeeuw, terwijl er in de periode van 1659 tot 1687 toch een aantal geweest is.

7 Inleiding van de heer drs. W.T. van Gelder, Commissaris van de Koningin in Zeeland, op de Gewestdag Oost- en Zeeuws-Vlaanderen van de Orde van den Prince op 28 januari 2007 in Hulst.

Dames en heren,

De in Nederland woonachtige Belgische filosoof Paul Wouters heeft eens de volgende typering gegeven van 'de Belg' en 'de Nederlander':

“De Belg is katholiek, buigzaam, gul en kleurrijk, extravert, geurend naar wierook. De Nederlander is calvinistisch, scherp, principieel, schraperig en saai, introvert, met de geur van schoonmaakmiddel.”

Als hier enige waarheid in schuilt, dan belooft deze gewestdag buitengewoon interessant te worden. U heeft namelijk een Belg, de heer Patrick Meire, én een Nederlander, mijzelf, uitgenodigd om te spreken over hetzelfde onderwerp: De Westerschelde als levensader van Zeeland en Vlaanderen, toen, nu en in de toekomst.

En om nog even in stereotiepen te blijven hangen:

1 de ingenieur (de Nederlander) en de bricoleur (de Belg) voeren dus beide het woord. U weet, de ingenieur denkt vooraf goed na en plant vooruit. Maar o wee als er iets misgaat, als er iets onvoorziens gebeurt, als er moet worden geïmproviseerd. Dan staat hij met zijn handen in het haar, en is het aan de bricoleur om de situatie te redden.

De opzet die u voor deze dag heeft gekozen, met twee co- referenten, spreekt mij dan ook bijzonder aan. En ik voel mij buitengewoon gesterkt in de wetenschap dat de heer Meire er altijd nog is, mocht de noodzaak tot improvisatie zich plotseling aandienen.

Ik kan u vertellen dat in het kader van mijn afscheid als Commissaris van de Koningin in Zeeland, in Middelburg een lezingenreeks is georganiseerd die een soortgelijke opzet volgde. Ik leidde de thema's in en de genodigde sprekers gaven vervolgens hun visie op het onderwerp.

Op die wijze heeft Wilfried Martens, voormalig premier van België en voorzitter van de Europese Volkspartij, een lezing verzorgd over 'Europa en grensoverschrijdende samenwerking'. De professoren Uri Rosenthal, Herman Pleij en Jan Stel hebben gesproken over 'Veiligheid', 'Immaterieel Erfgoed' en 'Water'.

2 In zekere zin allemaal thema's overigens, die in meer of mindere mate, het onderwerp dat hier centraal staat raken.

Morgen zal de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken, de heer Ben Bot, in Middelburg de lezingenreeks afsluiten met een voordracht over de Four Freedoms Awards.

Ik hecht veel waarde aan dit soort bijeenkomsten, want het is van groot belang om van tijd tot tijd op beschouwende wijze en met enige distantie over actuele zaken te spreken. Immers, via de Hegeliaanse aanpak kan een scherper beeld worden verkregen van actuele thematiek. Ik zie dan ook nu al uit naar de bijdrage van mijn co-referent.

Dames en heren,

De Westerschelde is een levensader van Zeeland en Vlaanderen, toen, nu en in de toekomst. Ik moet u eerlijk bekennen dat ik dat nauwelijks een prikkelende titel vind. En ik denk dat wij het daarover allemaal eens zijn. Maar wij weten tegelijkertijd dat de Westerschelde, als thema in de relatie tussen Vlaanderen en Nederland, op zichzelf al prikkelend genoeg is. Dat behoeft dan ook misschien geen verdere aansporing. Integendeel.

3 De Westerschelde is een bron van bloei en vooruitgang, maar ook van wantrouwen en strijd. Een thema dat ons verdeelt, maar ons ook onverbiddelijk met elkaar verbindt. Een verbintenis in voor- en tegenspoed, die eigenlijk wel wat weg heeft van de huwelijkse eed. Maar dan wel een eed die de basis legde voor een huwelijk dat niet altijd in liefde werd geconsumeerd. De geschiedenis leert dat ons.

Verschillende inzichten spelen daarin een rol, die op hun beurt weer voortvloeien uit allerlei staatkundige, economische en culturele factoren.

Denkt u maar aan de verschillende interpretaties van het Scheidingsverdrag tussen Nederland en België uit 1839, en dan in het bijzonder aan de afspraak dat Nederland ervoor zorg zou dragen dat de Westerschelde aan de eisen van een vaarweg kon blijven voldoen. De Belgen gingen ervan uit dat de Nederlanders zich hadden verplicht de Westerschelde telkens aan te passen aan de meest actuele normen. De Nederlanders, daarentegen, gingen uit van de standaard van 1839.

En denkt u ook eens aan de verschillende beelden die in Nederland en Vlaanderen bestaan van Zeeland. Zeeland wordt in Nederland nog wel eens als periferie afgespiegeld.

4 Een voorstelling van zaken waarvan ik mij overigens krachtig distantieer. Maar ik kan u verzekeren dat de oevers van de Westerschelde ook in België bepaald niet als perifeer te boek staan. België heeft in 1918 niet voor niets geprobeerd Zeeuws- Vlaanderen te annexeren.

Het beeld van verbondenheid en voorspoed enerzijds, en van verdeeldheid en conflict anderzijds, is door de Gentse maritiem historicus Jan Parmentier en de Zeeuwse 'alleskunner' Jan Kuypers prachtig beschreven in hun publicatie De Scheldemonding in historisch perspectief. Een geschiedenis van de machtige rivier De Schelde van de Romeinse tijd tot nu.

Nu wil ik niet zover teruggaan, maar om onze Belgische vrienden enigszins tegemoet te komen, wil ik nog wel melden – ere wie ere toekomt – dat het juist Vlamingen, of om precies te zijn, monniken van een aantal Vlaamse ordes zijn geweest die Zeeland in de vroege Middeleeuwen op grote schaal hebben gecultiveerd. Zo hebben de Norbertijnen veel betekend voor de ontwikkeling van Walcheren. En de monniken van de Abdij Ter Duinen en de Cisterciënzers zijn zeer actief geweest in Zeeuws-Vlaanderen, waaronder hier in Hulst.

5 In de loop der Middeleeuwen ontwikkelde vooral Antwerpen zich tot een belangrijke havenstad en veel kleinere Vlaamse en Zeeuwse havenstadjes profiteerden daarvan. Zo was Arnemuiden de belangrijkste haven voor de wijnschepen uit La Rochelle en Bordeaux.

Tot ongeveer 1400 was de Westerschelde echter nog niet zo goed bevaarbaar, maar na de grote stormvloeden in 1375-1376 en 1404 veranderde de ondiepe Honte in een goed bevaarbare waterweg.

Een belangrijke ontwikkeling in de geschiedenis van de Westerschelde – ik maak nu even een grote stap – was natuurlijk de Tachtigjarige Oorlog. En Antwerpen was het voornaamste bolwerk in de Zuidelijke Nederlanden, dat in augustus 1585 capituleerde voor de Spaanse overmacht.

Direct na de val van Antwerpen werd de Westerschelde door de Noordelijke Nederlanden gesloten. En in 1648 werd deze blokkade geformaliseerd in het Verdrag van Münster. Amsterdam voer wel bij deze blokkade, terwijl Antwerpen, in de zestiende eeuw nog het belangrijkste handelscentrum in West- Europa, ernstig in haar ontwikkeling werd geremd.

6 Althans, dat is het algemene beeld. Nog niet zo lang geleden betoogde Jan Parmentier in de Provinciale Zeeuwse Courant dat Antwerpen van de 16e tot in de 18e eeuw de conjunctuur in Zeeland en Vlaanderen bleef bepalen.

De Antwerpenaren slaagden erin hun handelsnetwerk te verplaatsen en alternatieve routes te vinden (via Duinkerken en via Oostende). Het waren vooral de Zeeuwse overslaghavens, zoals Arnemuiden, die hieronder te lijden hadden. Bovendien was de Schelde niet volledig afgesloten. Schepen bleven op Antwerpen varen, maar zij moesten tolgeld betalen.

Het klassieke beeld van de dramatische effecten van de blokkade van de Westerschelde moet dus wellicht enigszins worden bijgesteld. Het is echter belangrijk te constateren dat deze periode wel de basis heeft gelegd voor een zeker wantrouwen in België, en in Antwerpen in het bijzonder, jegens Nederland als het de Westerschelde aangaat. Een wantrouwen dat nooit ver weg is als het dossier ‘Westerschelde’ tussen Nederland en België aan de orde wordt gesteld.

Het betoog van Parmentier laat echter ook weer eens zien hoezeer de ontwikkeling van de Zeeuwse havens zijn verbonden met het lot van Antwerpen. Strijd en verbondenheid.

7 De Oostenrijkse vorst Jozef II heeft in 1784 nog een poging gedaan om de Schelde weer open te krijgen, maar faalde daarin jammerlijk.

De Franse tijd, van 1795 tot 1815 (in België van 1794 tot 1815), bood Antwerpen echter weer de mogelijkheid zich als zeehaven te laten gelden. De Fransen zagen de stad als hun toekomstige vlootbasis en als een belangrijke handelshaven. De uitbreiding ervan werd dan ook krachtig gestimuleerd. Ook de steden Gent en Brugge probeerden in deze tijd met wisselend succes hun maritieme aspiraties hard te maken.

En in 1815, met de oprichting van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, leken er geen staatkundige obstakels meer te bestaan om de economische mogelijkheden ten volle te benutten, die de Westerschelde het jonge Koninkrijk bood. En inderdaad, Antwerpen bloeide op, maar diende zich daarmee tegelijkertijd aan als concurrent van Amsterdam en van het opkomende Rotterdam.

Ik gebruik hier bewust de term 'concurrent', omdat in het Verenigd Koninkrijk de behartiging van lokale economische belangen de boventoon bleef voeren. Zelfs binnen het Koninkrijk behield de Westerschelde haar paradoxale natuur.

8 Zij is een bron van bloei en vooruitgang, maar ook van wantrouwen en strijd.

In het begin van mijn verhaal stelde ik de Westerschelde voor als een verbintenis, gelijk een huwelijkse eed. In voor- en tegenspoed. De Westerschelde vormde echter slechts een onderdeel van het bredere verbond dat in 1815 tussen Nederland en België werd aangegaan.

Dat was een gearrangeerd huwelijk, en des te groter de uitdaging voor Koning Willem I om de vereniging van de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden in 1815 vruchtbaar te laten zijn. Om de belofte die de vereniging van België en Nederland bood invulling te geven. Dat was geen gemakkelijke opdracht.

De Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden waren tweeënhalve eeuw van elkaar gescheiden geweest. De religieuze verdeeldheid was in die tijd, althans in geografische zin, nu nog scherper afgetekend. En er waren in deze periode ook tegenstellingen gegroeid, die hun weg vonden in cultuur- historisch bepaalde vooroordelen en, ik zei het u al, botsende lokale, economische belangen.

U zult het met mij eens zijn, dit was, al met al, geen goede uitgangspositie voor een succesvol huwelijk.

9 Door de verschillende economische belangen ontstond er bijvoorbeeld al snel onenigheid over het huishoudboekje van de jonge staat. Waar de Zuidelijke Nederlanden gebaat waren bij de heffing van tarieven om hun industrie te beschermen, had het Noorden juist belang bij vrije handel.

Daarnaast waren er irreële, maar historisch verklaarbare, beelden van elkaar gegroeid, die evenmin goede vooruitzichten boden voor een effectieve, laat staan liefdevolle, consumptie van de echtverbintenis.

Het zijn beelden die nog steeds actueel zijn. Het beeld, bijvoorbeeld, van de zuinige Nederlander.

Dit beeld, werd op 27 september 1815 al gevestigd door het magere spektakel van de kroning van Willem I in Brussel. Zijn kroon was van verguld hout, de sierstenen waren van gekleurd glas en de leeuwen die de koninklijke mantel versierden waren van gedreven koper. Bij zijn rondrit door Brussel strooide Willem slechts met kleingeld in plaats van goudstukken, waardoor hij in de volksmond al snel de ‘koperen koning’, ‘koning-kruidenier’ en ‘koning-krentenweger’ werd genoemd.

10 De handelsgeest van de Koning-koopman werd in het Noorden nog wel enigszins gewaardeerd, maar in het Zuiden werd koninklijk gedrag meer geassocieerd met militaire, culturele, of desnoods amoureuze belangstelling, zeker niet met platvloerse geldschraperij. Men mistte in het Zuiden de zwier en majesteit die men van een vorst verwachtte.

Dames en heren,

Het waren dit soort tegenstellingen en verschillen in perceptie die resulteerden in een emotioneel, laten we zeggen, gemankeerd huwelijk tussen de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden.

Koning Willem I maakte de fout deze tegenstellingen te negeren. En hij zou al snel leren dat zijn rationele argumenten niet waren opgewassen tegen de negatieve emoties die uit die verschillen voortvloeiden.

De strijdigheid van economische belangen kan niet worden geïsoleerd van bestaande cultuurverschillen, die voor een deel uit die tegenstellingen kunnen zijn voortgevloeid. De kwalificatie ‘koopman’ staat immers voor meer dan een vertegenwoordiger van een bepaalde bedrijfstak.

11 De economie in de Zuidelijke Nederlanden was in belangrijke mate gebaseerd op de nijverheid. En nijverheid vroeg evenals de landbouw om protectie voor de afzet van de geproduceerde goederen. Bescherming van de industriële productie door middel van de heffing van tarieven stond echter haaks op de belangen van de Noordelijke vrijhandel. Deze handel predikt juist vrijheid-blijheid.

In het Verenigd Koninkrijk had Willem I een economische politiek gevoerd die de opkomst van de nijverheid moest bevorderen en daarom de vrijhandel aan banden legde. De handel van de Hollandse kooplieden werd hierdoor gehinderd en de kooplieden zouden deze politiek als verklaring aanvoeren voor het achterblijven van Amsterdam bij Antwerpen.

De voorkeur van Holland voor de handel overzee boven investeringen in een continentale industriële ontwikkeling maakte dat in 1830 niet alleen België van het Noorden afwilde, maar het Noorden ook van België.

Het duurde nog 9 jaar voordat ook Koning Willem I dat wilde inzien, maar toen was de boedelscheiding dan ook een feit.

Ik noemde u het scheidingsverdrag al even.

12 Daarin stond dat Nederland de toegang tot de haven van Antwerpen over de Westerschelde moest garanderen. Nederland zou ervoor zorgen dat de Westerschelde aan de eisen van een vaarweg zou blijven voldoen.

De periode van het Verenigd Koninkrijk toont ons dat er sprake was van wederzijds onbegrip, van vooroordelen en wantrouwen over en weer, die in meer of mindere mate ook de samenwerking over de Westerschelde hebben belast. Ik hoef u niet te vertellen dat het duurde tot de jaren '60 van de vorige eeuw voor een eerste, beperkte verdieping van de Westerschelde plaatsvond.

Ook vandaag nog leven die vooroordelen en dat wantrouwen voort, zij het misschien in getemperde vorm. In de NRC van 1 juli 2006 stond een groot artikel met als titel "Belgen hebben geen enkel warm gevoel bij Nederlanders". In dit artikel werden de verschillen over en weer zoals de overdreven aandacht van Nederlanders voor de notulen en de tijd die Vlamingen aan de lunch besteden aan de orde gesteld. In de Provinciale Zeeuwse Courant van 17 juni 2006 gaat het ook hierover. De kop “Belgie schippert, Nederland regelt” is veelzeggend.

Het doet inderdaad allemaal sterk denken aan de typering van Paul Wouters die ik in het begin citeerde.

13 Maar hoe is het nu werkelijk gesteld met de verhoudingen tussen de Zeeuwen en de Vlamingen?

De samenwerking tussen de provincies Oost- en West- Vlaanderen en Zeeland is gestoeld op jarenlange contacten. En vanaf het begin werd de culturele samenwerking in de Euregio Scheldemond versterkt door de positieve instelling van de drie provinciebesturen tegenover elkaar. Wat vanaf de jaren '50 begon als los van elkaar staande culturele uitwisselingsactiviteiten kreeg steeds meer het karakter van een structurele grensoverschrijdende samenwerking.

Met de komst van de Euregio Scheldemond in het begin van de negentiger jaren van de vorige eeuw is de samenwerking intenser en breder geworden en is het respect en begrip voor elkaar over en weer toegenomen. Naar mijn mening is er zelfs sprake van vriendschap en zijn en worden er gezamenlijk plannen ontwikkeld om onder andere de economische groei, de werkgelegenheid, de veiligheid (ook die op de Westerschelde), de samenwerking tussen de hulpdiensten en de culturele samenwerking in deze regio op een hoger plan te brengen.

Op de een of andere manier hebben wij, Zeeuwen en Vlamingen, een weg gevonden ondanks verschillende culturen op een constructieve manier samen te werken.

14 Natuurlijk blijven er altijd twistpunten over maar ik durf toch gerust te stellen dat Zeeland en Oost- en West-Vlaanderen meer dan goede buren van elkaar zijn.

Vanaf het begin van mijn aantreden als Commissaris van de Koningin in Zeeland heb ik veel aandacht gevraagd voor en energie besteed aan de versterking en verbreding van de samenwerking met de beide Vlaanderens. Ik vind dat we veel mooie resultaten hebben geboekt maar bovenal zijn er ook vele persoonlijke contacten ontstaan, zoals met de oud-Gouverneur van Oost-Vlaanderen, professor Herman Balthasar.

Ik vind het dan ook een voorrecht om de komende jaren samen met hem leiding te geven aan de uitvoering van het Cultureel Akkoord Vlaanderen-Nederland. Ik wil daarbij zeer zeker een lans breken voor de jarenlange culturele samenwerking tussen de drie provincies maar ook voor bijvoorbeeld het Zeeland Nazomerfestival. Zonder de Vlaamse inbreng zou dit festival niet geworden zijn tot dat wat het nu is.

En niet alleen vanuit mijn functie als co-voorzitter van dit Akkoord wil ik de samenwerking in de Euregio Scheldemond stimuleren. Ook als voorzitter van de Nationale Havenraad wil ik dat, al erken ik dat hierbij concurrerende belangen spelen.

15 Tegelijkertijd zijn er veel overeenkomsten en punten waarop wij van elkaar kunnen leren.

Kennis en innovatie zijn onmisbare factoren in de door felle concurrentie gekenmerkte haveneconomie. Hoge kwaliteit en een scherpe prijs zijn een must. Veiligheid en milieu stellen grenzen, maar hebben een grensoverschrijdend karakter en doen ook een steeds groter beroep op onze vindingrijkheid.

Dat betekent dat er ook voortdurend geïnvesteerd moet worden in mensen, in kennis en vaardigheden, op alle niveau's: MBO, HBO en universiteit. Op MBO niveau is met name het Scheepvaart- en Transport College een toonaangevend instituut in Nederland. Hogescholen als InHolland en de Hogeschool Zeeland in Vlissingen zoeken nadrukkelijk aansluiting in de havenwereld. En hier manifesteren zich ook de Erasmus Universiteit Rotterdam en de Technische Universiteit Delft.

In het kader van de Nationale Havenraad werken de zeehavens samen om dit netwerk verder uit te breiden en intensiever te benutten. Zo ook in België, waar de Universiteit van Antwerpen met professor Winkelmans ook zeer op dit terrein aan de weg timmert.

16 De zeehavens genereren veel werk, nu en in de toekomst. De benodigde kennis en vaardigheden worden aangereikt. Maar momenteel weten relatief weinig nieuwkomers in Nederland de weg naar de arbeidsmarkt in de zeehavens te vinden. Ik weet bijvoorbeeld niet hoe het op dit gebied in Vlaanderen gesteld is.

Maar ik heb er vertrouwen in dat de kansen die onze zeehavens bieden in de toekomst volop door de nieuwkomers in onze samenleving gegrepen zullen worden. De zeehavens als sociale integrators en daarmee dragers van de cultuur van de lage landen.

Ook op dat punt kunnen wij wellicht van elkaar leren.

Dames en heren,

De Westerschelde verbindt en verdeelt. De lage landen aan de Noordzee zijn in veel opzichten een kruispunt. Geologisch gevormd door wat rivieren, gletsjers en de zee hebben afgezet. Bevolkt door mensen uit alle windstreken. En economisch tot bloei gekomen door handelsstromen tussen de Britse eilanden en het Europese vaste land en tussen de Oostzee en de Franse westkust.

17 De grote trek van de volkeren op het Eur-Aziatische continent voerde nieuwe stammen naar de lage landen. De voortdurende inspanningen van deze bewoners baarde uiteindelijk economische bloei. En die bloei trok – in combinatie met stabiliteit en tolerantie – nieuwe nieuwkomers aan.

Nieuwkomers zijn een constante in en een kans voor de cultuur in de lage landen op voorwaarde dat zij in onze samenleving een volwaardige positie kunnen verwerven, dat zij hier werk kunnen vinden en dat zij zich voor dat werk kunnen kwalificeren. Onze zeehavens – met Rotterdam, Antwerpen en Amsterdam voorop – genereren veel werkgelegenheid. Werkgelegenheid in de zeehavens zelf. En werkgelegenheid tot diep in het achterland.

De ontwikkelingen op en rond de Westerschelde bieden ons kansen om de rol, nu en in de toekomst, van sociale, economische en culturele 'integrator' te spelen.

Dan moeten wij bloei en vooruitgang laten prévaleren boven wantrouwen en verdeeldheid. En dan mogen wij niet de fout maken die Koning Willem I maakte, dan mogen wij onze verschillen en tegenstellingen, hoe irreëel soms ook, niet negeren. Ik dank u voor uw aandacht.

18 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, ter gelegenheid van de Oesterpartij, 8 september 2005

Thema: Economie en ecologie in evenwicht

Excellenties, dames en heren,

Vandaag nemen de leden van de Tweede Kamer wat onrustiger dan gebruikelijk plaats op hun zetel aan het Binnenhof. Het is, zoals men dat noemt, ‘de dag van de waarheid’. Na jaren van verhitte maatschappelijke en politieke discussies zal vandaag eindelijk een besluit worden genomen.

Het is 20 november 1974.

Er zal gestemd worden over een regeringsvoorstel, waarin wordt afgezien van de volledige afsluiting van de Oosterschelde. Het kabinet heeft namelijk besloten dat er een open stormvloedkering moet komen, zodat het unieke zoutwatermilieu van de zeearm behouden blijft. Een motie van het kamerlid Schakel over de veiligheid en de kosten van de open kering wordt nipt verworpen. En de Tweede Kamer gaat uiteindelijk met 75 tegen 67 stemmen akkoord met het voorstel.

Het is een historisch besluit. Niet alleen omdat een start kan worden gemaakt met de laatste fase van de Deltawerken. Het besluit markeert ook een omslag in ons denken over de natuur.

Kortweg komt die omslag erop neer dat mensen zich eerst vooral zorgen maakten over wat de natuur hén aandeed, maar dat zij zich in de loop van de jaren ’60 steeds meer zorgen gingen maken over wat zíj de natuur aandeden.

1 Na de Watersnoodramp in 1953 tot ver in die jaren ’60 stond de eigen veiligheid nog voorop en genoot de volledige afsluiting van de Oosterschelde brede steun. In 1967 was men zelfs al begonnen met het opspuiten van drie werkeilanden. En daarna hoefde nog slechts het beton gestort te worden om de zeearm af te sluiten.

Maar tegen die tijd gingen ecologische overwegingen een steeds zwaardere rol spelen. Zo was men onder meer bang dat de Oosterschelde door een volledige afdamming zou veranderen in het afvalputje van het Rijn-Maas-systeem.

Niet de veiligheid van de mens, maar de veiligheid van de natuur kwam in het geding. En het waren niet alleen milieu-organisaties die zo dachten. Het is één van de weinige keren geweest dat de milieu- en de visserijsector gemene zaak maakten. Ook de laatsten hadden immers belangen bij het behoud van het zoutwatermilieu in de Oosterschelde.

En deze onwaarschijnlijke coalitie had succes, want de open kering zou er komen. De extra kosten die ermee waren gemoeid – we hebben het dan over miljarden guldens – zou menigeen de uitspraak ontlokken dat ecologische belangen de Nederlandse economie een slag hadden toegebracht. Duidelijk werd dat er een nieuw evenwicht tussen economie en ecologie was ontstaan.

Excellenties, dames en heren,

Namens de provincie Zeeland, heet ik u van harte welkom bij de derde Nationale Oesterpartij en bij het minisymposium over dit evenwicht, deze balans tussen ecologie en economie.

2 In het bijzonder heet ik welkom de heer Etienne Ys, Minister-President van de Nederlandse Antillen, en de heer Paul Comenencia, Gevolmachtigd Minister van de Nederlandse Antillen.

Zoals u weet, hebben de Antillen en Zeeland een lange, gezamenlijke geschiedenis. En als het gaat om het thema van dit symposium delen wij bovendien een bijzonder belang: het belang van de natuur voor onze economie, in het bijzonder voor het toerisme. Het vinden en behouden van een juiste verhouding tussen ecologie en economie is daarom voor ons beiden een vast punt op de agenda als het gaat om de toekomstige ontwikkeling en inrichting van onze omgeving.

Op die verhouding tussen ecologie en economie kom ik zo terug, maar niet voordat ik de andere sprekers op dit symposium aan u heb voorgesteld.

Het verheugt mij dat de heer Yves Leterme, de Minister-President van Vlaanderen, vandaag in ons midden is. Er zijn veel onderwerpen die Zeeland met Vlaanderen verbinden, maar in het kader van deze bijeenkomst dringen er twee nadrukkelijk op de voorgrond: de Westerschelde en, natuurlijk, de Zeeuwse mossel. Ik twijfel er niet aan dat de heer Leterme zijn visie op deze onderwerpen met ons zal delen.

Ook kunt u een bijdrage van de heer John Dejaeger tegemoet zien. Onder zijn vele functies is hij voorzitter van het directiecomité van BASF Antwerpen en lid van de Hoge Raad van de Universiteit van diezelfde stad. De heer Dejaeger is nauw betrokken geweest bij de reductie van gevaarlijke transporten over de Westerschelde en hij zal ons vandaag onder meer zijn visie als ondernemer geven.

3 Tot slot staat u een voordracht te wachten van Herman Pleij, hoogleraar historische Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. De meesten van u kennen hem al van zijn publicaties of van TV en hij behoeft dan ook nauwelijks introductie. Als het gaat om cultuur-historische bespiegelingen heeft hij zich een huiskamernaam verworven. En het is vanuit die hoek dat hij het thema van dit symposium voor ons zal belichten.

En dat is nog niet alles. Deze bijeenkomst wordt eveneens opgeluisterd door de aanwezigheid van de Dichter des Vaderlands, de heer Driek van Wissen. Speciaal voor deze Oesterpartij heeft hij een gedicht geschreven dat hij tussen de bijdragen door zal voordragen.

U hoort het, de verschillende achtergronden van de sprekers staan garant voor een veelzijdige benadering van het thema. Aan mij is de eer om de aftrap te doen.

Zoals ik hiervoor reeds opmerkte, is het evenwicht tussen ecologie en economie in elke gedegen toekomstbeschouwing over Zeeland een vast punt op de agenda. Het begrip ‘evenwicht’ veronderstelt daarbij dat ecologie en economie zich per definitie aan de tegenovergestelde zijden van de balans bevinden.

Dat beeld is, denk ik, achterhaald. Of zou dat moeten zijn. Bezien vanuit een economisch-theoretische invalshoek bestaat er nauwelijks verschil tussen de twee begrippen. Want zowel bij ecologie als bij economie gaat het om schaarste, en om de verdeling daarvan. Een actueel voorbeeld is de handel in emissierechten om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Een voortvloeisel uit het Kyoto-protocol. In feite gaat het hierbij om niets anders dan de handel in schone lucht. Schone lucht is schaars, dat creëert behoefte, met als gevolg dat die lucht als een waardevol economische product wordt verhandeld.

4 Het is waarschijnlijk onbedoeld, maar het Kyoto-protocol noodzaakt ons dus eveneens om onze mening over mensen die ‘lucht verkopen’ grondig te herzien.

Hoe dit ook zij, als het om de verhouding tussen ecologie en economie gaat, heeft Zeeland een duidelijk, tastbaar belang. Ik heb reeds aangehaald dat de natuur ons een product levert dat jaarlijks door miljoenen toeristen wordt geconsumeerd. Het ligt dus voor de hand dat een duurzaam aanbod van dit product een speerpunt in ons beleid is. Ecologische en economische belangen kunnen, en moeten, elkaar op dit terrein wederzijds versterken.

Ik wil hiermee aangeven dat het beeld dat ecologie en economie tegenpolen zijn te éénzijdig is. Niettemin is dit beeld nog steeds sterk bepalend voor de houding die vertegenwoordigers van ecologische en economische belangen tegen elkaar innemen. Een houding die vaak, te vaak, gekenschetst wordt door vooringenomenheid. Het verbaast dan ook nauwelijks dat discussies tussen deze belangenvertegenwoordigers veelal ontaarden in een patstelling en, uiteindelijk, een gang naar de rechter.

Daardoor worden kansen gemist. En dat is vreemd, maar vooral jammer. Het is immers al vaak genoeg aangetoond dat van een open confrontatie van ecologische en economische belangen een belangrijke innovatieve kracht uitgaat. En juist in de vandaag zo veelgeroemde kenniseconomie is dat dé basis voor een gezonde concurrentiepositie.

Om die innovatieve kracht ten volle te kunnen benutten is een verandering van attitude nodig. Innovatie vraagt om een open houding, een opstelling die de problemen niet ontkent en die iedere nieuwe ontwikkeling of mening niet bij voorbaat tot taboe verklaart.

5 De attitude waarop ik doel is lang geleden al krachtig verwoord door de apostel Paulus: “Onderzoek alles en behoud het goede.”

Het besluit voor de open stormvloedkering in de Oosterschelde, waarmee ik dit betoog begon, is een sprekend voorbeeld van die houding. De ecologische belangen, die mede aan de bouw van die open kering ten grondslag lagen, hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van nieuwe, nog niet eerder toegepaste technieken. Het handelsmerk van Nederland op het terrein van watermanagement heeft daardoor op wereldschaal nog steeds een sterk profiel. En u zult het met mij eens zijn dat een sterker profiel dan ‘het achtste wereldwonder’ nauwelijks denkbaar is.

Toegegeven, het heeft een aantal jaren geduurd voordat men zover was en het heeft een aanzienlijke investering gekost. Maar uiteindelijk is men niet teruggedeinst voor de technische moeilijkheden, die de constructie van de open kering opleverde. Men is met een open houding de confrontatie, de uitdaging, aangegaan.

Het is precies die houding die we ook vandaag nodig hebben. In termen van duurzaamheid staan we voor ecologische en economische uitdagingen die om innovatieve oplossingen vragen. U zult het met mij eens zijn dat daarbij geen plaats is voor vooringenomenheid of taboes.

Gelukkig worden er steeds meer initiatieven genomen, waaruit blijkt dat die uitdagingen worden aangegaan. En ik kan u - en mijzelf - geruststellen, voor voorbeelden hoeven we niet helemaal terug naar de Oosterscheldedam.

6 Onlangs nog bezocht ik een zagerkwekerij, waarbij het afvalwater van de zagers werd gebruikt als voedselvoorziening voor de kokkels. Lang is de kweek van kokkels in gecontroleerde omstandigheden getaboeïseerd door het eenvoudig voor onmogelijk te houden. Dit initiatief toont echter dat gecontroleerde kweek op een vernieuwende manier kán. De betreffende ondernemer heeft een open houding aangenomen en is de uitdaging aangegaan. Het heeft een innovatie opgeleverd, waarmee zowel onze ecologische als onze economische belangen zijn gediend.

Met enige terughoudendheid merk ik daarbij op dat mij is gebleken dat een hectare schelpdieren meer opbrengt dan een hectare suikerbieten. En ik verzoek u daarbij vriendelijk deze opmerking gelijk weer te vergeten, omdat zij kan leiden tot Pavlov-effecten die haaks staan op de open houding die ik zojuist heb bepleit.

Excellenties, dames en heren,

Wat blijft staan is de boodschap dat Zeeland streeft naar innovatieve oplossingen, op het gebied van watermanagement maar ook op andere terreinen. Voor zover dat al nodig was, hoop ik u ervan overtuigd te hebben dat daarvoor een open houding nodig is, zowel ten aanzien van ecologische als ten aanzien van economische belangen.

Kortom, “onderzoek alles en behoud het goede.”

Ik dank u voor uw aandacht en geef nu graag het woord aan de heer Leterme.

7 Lezing van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, voor de Rotary Walcheren, 22 maart 2006.

'Over de 4 vrijheden van Roosevelt'

Dames en heren,

Op 6 januari 1941 hield president Franklin Delano Roosevelt zijn 'State of the Union', waarin hij het Amerikaanse congres, en daarmee het Amerikaanse volk, opriep niet afzijdig te blijven van de strijd in Europa. Zijn oproep was opmerkelijk om meerdere redenen: Politiek, Militair en in algemene zin om de onzelfzuchtige houding die eruit sprak.

De oproep was politiek moedig omdat hij tegenover de sterke Amerikaanse stroming van het isolationisme, de verbondenheid met Europa stelde. De Amerikaanse isolationistische beweging 'America First', met kopstukken als de luchtvaartheld Charles Lindbergh, had destijds grote aanhang.

Veelzeggend is in dat verband de beschrijving van de ontwikkelingen in Amerika in het boek van Philip Roth 'The plot against America', waarin niet Roosevelt, maar Lindbergh in 1940 de verkiezingen wint. Fictie natuurlijk, maar met een groot

1 waarheidsgehalte. En je moet er niet aan denken dat Lindbergh gewonnen zou hebben. Want hij schaamde zich er niet voor door het Nazi-regime gelauwerd te worden.

Militair getuigde de oproep van Roosevelt van optimistische durf. In mei 1940, toen Duitsland ons land binnenviel, was de krijgsmacht van de Verenigde Staten kleiner dan die van Nederland. Pas in de jaren daarna, vooral na Pearl Harbour, ontwikkelde Amerika zich tot de grootste militaire macht in de wereld, tot het 'Arsenaal van de Democratie'. De gigantische economische en militair-industriële prestatie die de Verenigde Staten in de jaren '41 – '45 heeft geleverd, kan slechts bewondering oproepen.

Maar opmerkelijk was bovenal dat hij in zijn 'State of the Union' niet opriep om te strijden tégen iets. Integendeel, hij riep Amerika en de bondgenoten op om te strijden vóór iets, namelijk vóór het herstel van de democratische waarden, kernachtig geformuleerd als het herstel van de 'Four Freedoms'. Er was geen sprake van haat tegenover haat. Geen uitspraken als “We want them dead or alive”. Geen stigma’s van de “Axes of Evil”, maar een terugkeer naar de menselijke waardigheid werd centraal gesteld, uitgedrukt in het herstel van de vier essentiële vrijheden van de mens:

2 • de Vrijheid van meningsuiting

• de Vrijheid van godsdienst

• de Vrijwaring van gebrek, en

• de Vrijwaring van angst.

Deze vrijheden zijn, ieder voor zich, van eminent belang. Maar zij dienen wel in samenhang te worden gezien. Immers, wat deert het mij als ik de immateriële vrijheden van godsdienst en meningsuiting bezit, terwijl het mij aan alles ontbreekt of terwijl ik, op welke wijze dan ook, bedreigd word? Of omgekeerd, wat deert het mij als ik materieel weinig te klagen heb, maar mij niet in vrijheid kan uiten en ontplooien?

De boodschap van Roosevelt ontleende een enorme kracht aan zijn eenvoud. Het was een boodschap die miljoenen Amerikanen heeft weten te motiveren om, zonodig, het grootste offer te brengen dat van mensen gevraagd kan worden. En mede dankzij deze boodschap ontwikkelde Amerika zich in die oorlogsjaren, ik zei het al, tot het 'Arsenaal van de Democratie'. Een arsenaal, dat de menskracht en de middelen kon en wilde opbrengen om de democratische vrijheden in Europa te herstellen.

3 Uit de geschiedenis is bekend dat de formulering van de vier vrijheden van Roosevelt zelf afkomstig is en niet van een geroutineerde tekstschrijver.

Op de nieuwjaarsdag van 1941, zittend in zijn beroemde schommelstoel, dicteerde Roosevelt de Four Freedoms als slottekst van zijn State of the Union.

Zijn “State of the Union” is overigens in zijn geheel interessant om te lezen. Het intellectuele gehalte met verwijzingen naar de historie zou vandaag onacceptabel zijn. Het illustreert dat ondanks het verhoogde opleidingsniveau van de laatste tientallen jaren de communicatie omgekeerd evenredig versimpeld is. Onder invloed van het concept van commerciële wervingscommunicatie introduceren we ook in de politiek het “Jip en Janneke” taalgebruik om luie toehoorders te 'pleasen'.

Met zijn doorwrochte toespraak als ondersteuning, versterkte Roosevelt als het ware de Four Freedoms als een helder en eenvoudig concept.

4 In het dictaat van Roosevelt op die nieuwjaarsdag is nauwelijks meer iets veranderd. Ook niet na tegenwerpingen van zijn medewerkers, over de zinsnede 'everywhere in the world', die hij aan iedere 'freedom' had toegevoegd.

Met die toevoeging wilde hij juist aangeven, dat de door hem genoemde vrijheden uitstegen boven allerlei ideologieën en filosofieën over de betekenis van de staat. Die hadden immers geleid tot nationalistisch gekleurde staatssystemen, waarin de rechten van de mens zonodig ondergeschikt werden gemaakt aan het nationale belang. Tegelijkertijd wilde hij met deze toevoeging het Amerikaanse volk oproepen ook verantwoordelijkheid te dragen voor de rechten van de mensen buiten de eigen grenzen. Vanuit deze gedachte is het duidelijk waarom Roosevelt een groot voorstander van de Verenigde Naties was.

De expliciete toevoeging “everywhere in the world” inspireerde Mandela jaren later om zijn strijd voort te zetten, zoals blijkt uit zijn dagboek “Long walk to Freedom”. Ook andere leiders in de voormalige koloniën hebben aan de Four Freedoms een universele betekenis gegeven die verder strekte dan de bevrijding van het bezette Europa.

5 In de jaren na het uitspreken van zijn rede is Roosevelt erin geslaagd 'zijn' Four Freedoms geaccepteerd te krijgen als grondslag voor de mensenrechten in de gehele wereld.

Zo werden ze in nagenoeg gelijke bewoordingen opgenomen in het Atlantic Charter, een intentieverklaring van de Verenigde Staten en Engeland tot onderlinge steun, die hij samen met Winston Churchill in augustus 1941 ondertekende als basis voor de gezamenlijke strijd voor de bevrijding van Europa. Voortbouwend op het idee van het Amerikaanse 'Arsenaal van de Democratie' zei Churchill : 'Give us the tools, we do the job'.

Opvallend is wel dat in het Atlantic Charter de materiële vrijheden expliciet worden genoemd, maar niet de immateriële. En ook de toevoeging “everywhere in the world” wordt niet vermeld. Hier komt vermoedelijk het verschil van inzicht tussen Roosevelt en Churchill tot uitdrukking over de dekolonisatie na het beëindigen van de oorlog. Voor Roosevelt was de dekolonisatie gewenst, voor Churchill was het een afschuwelijke gedachte.

6 De passage in het Atlantic Charter “They respect the right of all people to choose the form of government under which they will live; and they wish to see sovereign rights and self-government restored to those who have been forcily deprived of them” had voor Churchill slechts betrekking op de bezette gebieden in Europa. Roosevelt gaf er een bredere betekenis aan met “everywhere in the world”.

De Four Freedoms werden in april 1945 opgenomen in het Handvest van de Verenigde Naties.

Na de dood van Roosevelt werden de Four Freedoms door de inspanningen van zijn vrouw Eleanor, als voorzitter van de commissie voor de mensenrechten van de Verenigde Naties, als preambule verwerkt in de Algemene verklaring van de universele rechten van de mens, die op 10 december 1948 door de Verenigde Naties werd aangenomen.

De Four Freedoms, en in het bijzonder de vrijheid van meningsuiting en vrijheid van religie, worden nog al eens als culturele opvattingen van het Westen gezien.

7 De opname van de Four Freedoms in de Universele Verklaring is het beste bewijs dat de Four Freedoms geen louter Westerse waarden zijn, maar geldig zijn voor de gehele wereld. Dat gold voor de voormalige communistische wereld en, als het gaat om de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van godsdienst, zeer actueel, geldt dat ook voor de wereld van de Islam.

Als signaal, dat we moeten blijven strijden voor de essentiële vrijheden van ieder mens, worden jaarlijks Four Freedoms Awards uitgereikt. De Awards worden uitgereikt aan personen of organisaties, die zich op mondiaal niveau hebben ingezet voor het beschermen of het verwerven van de vrijheid van de mens, waar ook ter wereld.

Het is een traditie, waarmee het Franklin and Eleanor Roosevelt Institute in New York in 1950 is begonnen.

Vanaf 1982 vindt de uitreiking in internationaal verband plaats, in samenwerking met de Roosevelt Stichting in Zeeland. De uitreiking van de Four Freedoms Awards vindt vanaf dat jaar beurtelings plaats in Hydepark (New York) en Middelburg.

8 Waarom vanaf 1982? In dat jaar werden de 200-jarige diplomatieke betrekkingen tussen Nederland en de Verenigde Staten gevierd. Nederland was de eerste staat die de jonge Amerikaanse natie erkende. En het leek de Amerikaanse Roosevelt Foundation een goede gedachte de FFA-ceremonie, om dit te vieren, in de provincie te laten plaats vinden waar de voorouders van de Roosevelts hun oorsprong hadden. In hun ogen was dat Zeeland, een opvatting die sterk gepromoot is onder de bezielende invloed van de voorzitter van de Roosevelt Foundation Bill van den Heuvel, ook een Amerikaan met Zeeuwse roots. De voorouders van Roosevelt waren afkomstig uit Oud-Vossemeer op het Zeeuwse Tholen.

Ik moet nog eens nagaan hoe de discussie zich in 1982 in het college van GS heeft voltrokken. Ook in Zeeland zijn gevoelens van Anti-Amerikanisme niet onbekend. Er zal wel enige bestuurlijke massage nodig zijn geweest.

Hoe dan ook, dankzij Commissaris van de Koningin, Kees Boertien, is de FFA naar Zeeland gekomen, en dankzij Arend de Ru is de FFA in Zeeland gebleven, want de ceremonie in 1982 is de Amerikanen zo goed bevallen dat de alternerende traditie wordt voortgezet.

9 Ook na het overlijden van de beide founding fathers is met de Amerikanen de continuïteit bezegeld. In 2006 vieren we 25 jaar Roosevelt-samenwerking.

De lijst van laureaten die in deze periode is opgebouwd, is een afspiegeling van de vele terreinen waarop de strijd voor de vrijheid zich heeft afgespeeld en nóg afspeelt. Naast prinses Juliana, die de Four Freedoms Award in 1982 ontving, werden in Middelburg onder meer Awards uitgereikt aan: Beyers Naudé, Olof Palme, Vaclav Havel, Simon Wiesenthal, Jan Tinbergen, the Dalai Lama, Artsen zonder grenzen, de Spaanse Koning, Shimon Peres, bisschop Tutu, Gro Harlem Brundtland en Nelson Mandela.

Op 8 mei 2004 werd in Middelburg de Four Freedoms Award uitgereikt aan Kofi Annan, de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties. Lennart Meri, de vorige week overleden voormalige president van Estland, ontving op die dag de Award voor de vrijheid van meningsuiting.

Sari Nusseibeh, de Palestijnse professor die non-violence bepleit en daarmee onacceptabel dreigt te worden voor beide zijden van het Palestijns-Israëlische conflict, kreeg op 8 mei de Award voor de vrijheid van godsdienst uitgereikt.

10 Tijdens een recente waarnemingsmissie in Jeruzalem had ik de eer met hem van gedachten te wisselen over de interpretatie van de afgelopen Palestijnse verkiezingen.

Max Kohnstamm, Europapromotor van het eerste uur, ontving de Award voor de vrijwaring van angst. Sinds tijden was er in 2004 weer een Nederlandse laureaat.

En tot slot, ontving Magguie Barankitse uit Burundi, verantwoordelijk voor Maison Shalom waar 10.000 kinderen, wees geworden als gevolg van de rassengenocide en het conflict van de Hutu’s en Tutsi’s, de Award voor de vrijwaring van gebrek.

Het was de eerste keer dat ik mij bij een FFA-ceremonie gegeneerd voelde. Een Award geven aan een fantastische vrouw die in de meest erbarmelijke omstandigheden groots werk verricht is een goede zaak. Maar haar daarna met lege handen uitwuiven, deed mij pijn. Bij andere laureaten is dat geen punt maar in dit geval vond ik het onacceptabel.

Ik ben dan ook blij dat ik verschillende partijen bijeen heb kunnen brengen, - Unicef, Aqua for All ( Een NGO voor drinkwaterprojecten, waarvan ik voorzitter mag zijn), de Waterschapsbank, Delta, en de Roosevelt Stichting – om

11 €400.000 bijeen te leggen, teneinde voor Maison Shalom de drinkwatervoorziening en het sanitair op orde te brengen.

Dames en heren,

Op 13 mei 2006 zullen wederom Four Freedoms Awards worden uitgereikt, en wel aan:

Dr. Mohamed ElBaradei, de Egyptische directeur-generaal van het International Atomic Energy Agency. Het agentschap van de Verenigde Naties dat het militaire gebruik van atoomenergie probeert te voorkomen en dat streeft naar een zo veilig mogelijk en vreedzaam atoomenergiegebruik.

Hij kwam in het nieuws rond de discussie over de massavernietigingswapens in Irak, de nucleaire ontwikkelingen in Iran en het opruimen van de gevolgen van de ramp in Chernobyl.

Dr. ElBaradei kwam in conflict met de Verenigde Staten door zijn stellingname dat het een onwerkbaar uitgangspunt is om bepaalde landen de ontwikkeling van nucleaire wapens te verbieden en tegelijkertijd het eigen bezit van een nucleair arsenaal te verdedigen met een beroep op het beschermen van de nationale veiligheid.

12 Na de koude oorlog werd wel gedacht dat de nucleaire dreiging was verdwenen. Wij weten nu dat dit ten onrechte was.

Aan Carlos Fuentes, Mexicaans schrijver en diplomaat, voor zijn grote inzet als voorvechter van de vrijheid van meningsuiting. Ik had nooit van hem gehoord, maar heb nu 6 boeken van zijn hand gelezen en ben gestimuleerd om het origineel van Don Quichot te lezen. Bij onze ontmoeting schudde hij mijn hand met de mededeling dat deze hand ooit de hand van Roosevelt geschud had.

Aan de internationale oecumenische Taizé gemeenschap in Frankrijk, in 1940 door broeder Roger gesticht, gericht op solidariteit en sobere levensstijl. Ook de voormalig Commissaris van de Koningin De Casembroot was een vaste bezoeker van deze gemeenschap. Zijn vrouw had er zelfs een huisje.

Aan Professor Muhammad Yunus van de Grameen Bank Bangladesh, voor zijn succesvolle initiatieven op het terrein van micro-financiering ter bevordering van ontwikkelingshulp. 2005 was het internationale jaar van het Microkrediet, een financieringsmethode die helpt armoede te verminderen, banen te creëren en kinderen naar school te laten gaan.

13 Kleine leningen worden tegen normale rente verstrekt, voor 94% aan vrouwen, voor winkeltjes of voor marktplaatsen, waarvan 98% wordt terugbetaald. Onze minister van Ontwikkelingssamenwerking is een groot promotor van deze methode en zo ook Prinses Maxima, die als adviseur van de Verenigde Naties het concept aanbeveelt bij bezoeken aan ontwikkelingslanden.

Ik ben dan ook trots te kunnen aankondigen dat professor Yunus, als 'founding father' van het concept van Microfinanciering op 13 mei de onderscheiding voor de vrijwaring van gebrek zal ontvangen uit handen van Prinses Maxima.

En, tot slot, aan Daw Aung San Suu Kyi uit Myanmar, het voormalige Birma, die sinds 1990 in de geest van Ghandi een geweldloze strijd voert tegen het paranoïde generaalsregime van dat land. Na de overweldigende verkiezingszege van haar partij, de National League for Democracy, is zij in 1990 door de generaals met andere partijleiders onder huisarrest geplaatst.

De FFA ceremonie wordt financieel mogelijk gemaakt door de provincie Zeeland. In 1991 meende een nieuw aangetreden college op de FFA te moeten bezuinigen. Het moet een nachtmerrie zijn geweest voor Arend de Ru.

14 Gelukkig is het VSB-fonds ingesprongen en met financiële bijdragen van andere bedrijven is de continuïteit toen verzekerd. Na 8 jaar is de positie van de VSB overgenomen door de Postcodeloterij met beduidende aanvullingen van Delta, Citibank, AON, MeesPierson en anderen.

Dit jaar zal de uitreiking van de Four Freedoms Awards worden voorafgegaan door een aantal side events, de zogenoemde Four Freedoms Events. We hebben er met succes naar gestreefd de keuze van de laureaten maanden eerder te maken, zodat er tijd kon worden gecreëerd om bijeenkomsten te organiseren, waarin het gedachtengoed van de Four Freedoms en de achtergrond van de laureaten aan de orde konden worden gesteld.

Met medewerking van onder andere het instituut Clingendael, de Roosevelt Academy, de Hogeschool Zeeland, De Drukkerij en de PZC worden, samen met de laureaten die bereid waren eerder naar Nederland te komen, extra bijeenkomsten georganiseerd.

Op vrijdag 12 mei geeft Dr. ElBaradei een lezing in het Instituut Clingendael, met als gastheer Hans van den Broek. En medewerkers van Clingendael verzorgen, op hun beurt, een aantal gastcolleges voor onder andere studenten van de

15 Roosevelt Academy rond de problematiek waarmee ElBaradei geconfronteerd wordt.

Wanneer Dick Leurdijk van Clingendael zijn bijdrage levert, is de Russische ambassadeur mijn gast en ik zal hem voorstellen zijn lezing over de rol van de NATO bij nucleaire dreiging bij te wonen.

Op de Hogeschool Zeeland zal, in samenwerking met de Derde Kamer, en in aanwezigheid van Professor Yunus het concept Micro-financiering nader uitgewerkt worden. Dankzij de medewerking van onder andere oud-laureaat Ruud Lubbers, Rabo Development, Citigroup, Triodos Bank en de Stichting Doen krijgen alle facetten van Microkrediet aandacht.

In onze onvolprezen Zeeuwse Bibliotheek zal Carlos Fuentes verschijnen op een bijeenkomst die samen met de Drukkerij en de PZC georganiseerd wordt. Professor Collard van de Universiteit van Gent, kenner bij uitstek van het werk van Fuentes, zal daar ook aanwezig zijn. Ook wordt de film El Gringo, naar een boek van Fuentes, vertoond in Cinecity.

16 En na afloop van de FFA-ceremonie zal een kerkdienst worden gehouden met de broeders van de Taizé gemeenschap en met Nederlandse jongeren die in Taizé zijn geweest of daar interesse in hebben. Eerlijk gezegd schrik ik van de verwachting van het aantal jongeren dat daar naar toe komt.

Ook zal er een fototentoonstelling over Birma komen op de bouwschotten van het Zeeuws Museum en in de loggia.

De publiciteit rond het hele gebeuren wordt georganiseerd in goede samenwerking met de PZC, Omroep Zeeland, Vrij Nederland en anderen.

De ceremonie zelf zal eveneens enigszins veranderd worden. In tegenstelling tot andere jaren, zullen meerdere presentatoren de motivatie achter de Awards voorlezen. Ik noemde al Prinses Maxima die de uitreiking aan Professor Yunus verzorgt. Daarnaast zullen onder meer Terry Waite, oud-laureaat, en Ann Roosevelt, de kleindochter van Franklin Delano Roosevelt een presentatie verzorgen.

Bij Dr. ElBaradei zal onze minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot de 'citation' uitspreken. Hij zal later in het jaar nog een lezing geven over het belang van de Four Freedoms.

17 Ook zal er een presentatie over Micro-financiering vanuit Nederland georganiseerd worden.

En voorzover de speeches vooraf bekend zijn, zal er een Nederlandse ondertiteling komen op Omroep Zeeland.

Dames en heren,

Het gaat goed met de FFA. Een enthousiast team is met de organisatie van de verschillende bijeenkomsten bezig. We zijn tevreden over de medewerking die met anderen (personen en instituties) is gezocht en ik spreek het vertrouwen uit dat deze samenwerking tot goede resultaten zal leiden.

Is er dan niets te wensen over? Jawel. Ik vind de FFA nog teveel een Zeeuwse aangelegenheid met vooral Nederlandse verbindingen.

Roosevelt sprak zijn Four Freedoms toespraak niet uit om Zeeland of Nederland te bevrijden. Het ging hem om universele waarden die de landsgrenzen ontstijgen. Waarden die ook bij de Raad van Europa en de Europese Unie hoog in het vaandel worden gedragen. Ik zou daarom gelukkig zijn als we de Four Freedoms een meer Europees imago zouden kunnen geven.

18 De Four Freedoms zijn ook een boodschap voor Europa. Zij zijn nog steeds actueel.

Anders dan velen in 1945 na het beëindigen van de oorlog hoopten en verwachtten, worden de fundamentele rechten van de mens en de vrijheden, waar elk mens recht op heeft, nog steeds geschonden en bedreigd. In de hele wereld, ook in Europa, en ook op kleine schaal in onze eigen omgeving. De wandaden van het nazisme, die in de Tweede Wereldoorlog werden bestreden, worden nog dagelijks op grote en kleine schaal gekopieerd door overheden, groeperingen en individuen.

Roosevelt’s formulering van de Four Freedoms geldt ook vandaag nog als de meest treffende omschrijving van de essentiële verantwoordelijkheid van een overheid voor menselijk geluk en welzijn.

Ik dank u voor uw aandacht.

19 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, ter gelegenheid van zijn afscheidsdiner met de Zeeuwse burgemeesterskring, 26 januari 2007.

Waarde burgemeesters,

Graag wil ik vanavond ter gelegenheid van mijn aanstaande afscheid nog eenmaal het woord in uw kring voeren. Wees gerust, ik ga u niet individueel toespreken. Ik heb veel waardering waarop u het zeker niet eenvoudige burgemeestersambt vervult. Het is niet gebruikelijk om met complimenten te strooien, maar ik steek u graag allen een grote pluim op de hoed.

Ik wil het hier echter niet bij laten. Ik wil trachten een antwoord te geven op de vraag van 'het kenmerkende' van het ambt, kijkend naar het verleden, heden en toekomst. Ik tracht dat vooral vanuit het Zeeuwse perspectief te bezien. Kortom, in moderne TV–taal: wat is de X-factor van het ambt.

Dame, mijn heren,

Het had maar een haar gescheeld of het unieke en internationaal bekritiseerde Nederlandse benoemingstelsel had de beste burgemeester van de wereld opgeleverd. Bovendien een burgemeester met een simpel credo: de boel bij elkaar houden of , Job Cohen kennende, de nog bescheidener typering “de boel e e n b e e t j e bij elkaar houden”.

Een naar de mening van velen niet of onvoldoende democratisch gelegitimeerde burgemeester met een heel eenvoudige boodschap ging er dus bijna met de hoofdprijs vandoor.

Hoe men ook over de representativiteit van de uitverkiezing van uw collega Cohen mag denken, het staaft wel mijn overtuiging dat niet de aanstellingswijze maar de wijze waarop een burgemeester functioneert doorslaggevend is voor succes. Ook zonder veel formele macht kan een burgemeester door persoonlijk prestige en gezag de bindende kracht vormen, waar burgers en bestuur zo gesteld op zijn.

Het welbekende rapport “Vallende burgemeesters” constateert dat de oorzaak van het vertrek van burgemeesters in vele, zo niet de meeste gevallen, niet is toe te schrijven aan een zakelijk geschil maar, kernachtig gezegd, aan de persoon van de burgemeester. Met andere woorden, een prachtig cv levert niet per definitie een prima burgemeester op. Of nog anders, een intellectueel zwaargewicht kan te licht zijn omdat hij of zij moeite heeft met afstemmen, te weinig luistert en moeite heeft zich in te leven in anderen. Sociale vaardigheid en sociale intelligentie worden steeds belangrijker.

“De boel bij elkaar houden” waarover eerst wat lacherig werd gedaan, wint in deze versplinterende maatschappij zienderogen aan belang. En dat spreekt de burgers aan. Uit alle opiniepeilingen blijkt dat vooral behoefte bestaat aan een onafhankelijke burgemeester, die de spil is van de gemeente en fungeert als vertrouwenspersoon voor de burgers, zowel in normale omstandigheden als in crises.

Het beeld van de burgemeester als spil van de gemeente heeft mij altijd aangesproken. Immers, hoewel een burgemeester doorgaans naast de wettelijke weinig eigen portefeuilles heeft, drukt hij of zij wel in hoge mate een stempel op het bestuurlijk klimaat, de onderlinge verhoudingen en het verdere reilen en zeilen in een gemeente. Het blijkt steeds weer: als het met de burgemeester goed gaat gaat het met de gemeente goed en andersom. Het is een paradox: zo veel invloed met zo weinig macht.

Binnen het stelsel van de Kroonbenoeming hebben zich tijdens mijn ambtsperiode opmerkelijke ontwikkelingen voorgedaan. De bemoeienis van de CdK in de benoemingsperiode heeft een ander karakter gekregen. Kon de CdK, belast met de aanbeveling, aanvankelijk nog veel invloed uitoefenen op de keuze van de vertrouwenscommissie, thans zijn het de vertrouwencommissie en de raad die de definitieve keuze bepalen. Met het aanbieden van de selectie aan de vertrouwenscommissie houdt de inhoudelijke inbreng van de CdK nagenoeg op. Vervulde voor de overgang van het aanbevelingsrecht de vertrouwensommissie een klankbordfunctie voor de CdK, thans lijkt het omgekeerde het geval te zijn. Het zal duidelijk zijn dat gelet op de beperkte maar cruciale rol van de CdK, namelijk het maken van de selectie voor de vertrouwenscommissie, het zaak is de grootste zorg te besteden aan die selectie en de daarvoor benodigde inlichtingen en gegevens. Zoals gezegd, het cv is niet alle gevallen zaligmakend.

Een andere ontwikkeling uit de afgelopen 14 jaar is het competentiemodel dat in vrijwel elke profielschets zijn plaats heeft gekregen. De waarde daarvan is dat met een zelfde begrippenapparaat wordt gewerkt. Ik ben echter benieuwd of het ook heeft bijgedragen aan een betere kwaliteit van de benoemden, en dus aan een betere afstemming tussen vraag en aanbod. Het lijkt mij tijd worden voor een evaluatie.

Naast het competentiemodel wordt steeds meer gebruik gemaakt van een assessment. Ook hier is de vraag of dit extra toetsingselement een positieve invloed heeft gehad op de kwaliteit. Vertrouwenscommissies, ook de Zeeuwse, nemen hun taak steeds serieuzer. Zij zijn in de loop der jaren duidelijk zelfbewuster en kritischer geworden. Of ik dat leuk vind of niet, ik heb daar wel rekening mee te houden. Ik vind het overigens wel goed want dat houd je scherp!

Al met al hebben het fingerspitzengefühl van de CdK en zijn staf, gestoeld op jarenlange ervaring, en een vrij globale regeling voor de omgang met de vertrouwenscommissie plaats gemaakt voor een uitgebalanceerde en gedegen procedure waar voldoende waarborgen lijken te zijn ingebouwd voor een verantwoorde keuze. Door de veelheid van toetsingsinstrumenten, de zucht naar objectief vergelijkingsmateriaal, vragenlijsten en scorekaarten met plussen en minnen, zou het echter kunnen gebeuren dat gevoelsmatige overwegingen ondergesneeuwd raken. Men gaat een huwelijk toch ook niet aan door het afvinken van checklists en cijferlijsten. Er moet ook zoiets ongrijpbaars als liefde in het spel zijn. Ik zeg dan altijd het moet klikken.

Of een verbintenis stand houdt leert de praktijk, ook ten aanzien van burgemeesters. Dan pas blijkt of de keuze werkelijk de goede was. Dat geldt nog net zo als vroeger.

Bij mijn komst stonden evaluatiegesprekken met de raad, het college en met mij nog in de kinderschoenen. Herbenoeming was bijna vanzelfsprekend en dus een formaliteit.

Thans moet - ook bij voortreffelijk functionerende burgemeesters – een langdurige en zware procedure worden doorlopen bij de herbenoeming.

U weet dat ik altijd een groot voorstander ben geweest van periodieke evaluatiegesprekken. Het mag niet zo zijn dat men kritiek opspaart tot het tot een uitbarsting komt. Er zijn in Zeeland helaas enkele schrijnende voorbeelden die keihard de noodzaak van geregelde tussentijdse evaluatiegesprekken hebben aangetoond. Voorkomen is beter dan genezen, al was het maar omdat de gemeente bij een breuk zelf moet opdraaien voor het wachtgeld.

Het burgemeesterschap is een eenzame functie. Begeleiding of loopbaanbegeleiding bestaat meer in theorie dan in werkelijkheid. Ik vind het een lastig onderwerp. Naar mijn mening is het met 13 burgemeesters en een zero- budget lastig, zo niet onmogelijk een eigen personeelsbeleid te voeren. Ik denk dan vooral aan loopbaanbegeleiding en deskundigheidsbevordering. Slechts in de provincies met veel gemeenten kan dat structureel worden aangepakt. Zeeland is daarvoor gewoon te klein. U moet dus primair voor u zelf zorgen. Het Genootschap biedt een overvloed aan cursussen. U hebt zelf het initiatief genomen tot het houden van intervisie- bijeenkomsten. Een prima zaak en een groot succes bovendien. Ook het gebruikmaken van een coach wordt door sommigen als nuttig ervaren.

U weet, ik juich initiatieven toe. Ik vind niet dat per defintie alles bij het oude moet blijven. Kaders doorbreken ligt mij wel. In dat licht heb ik het tijdelijk wisselen van stoel met een collega-burgemeester altijd als een belangwekkende exercitie beschouwd. Helaas is dit experiment beperkt gebeleven tot de ruil tussen Dick van der Zaag en de ons ontvallen en betreurde Jan Bart Mandos. Ik zou het leuk vinden als toch nog eens een keer tot een tijdelijke burgemeestersruil zou komen.

Wat is in de afgelopen 14 jaar onveranderd gebleven? Bij de beantwoording van die vraag springt onmiddellijk een ding direct in het oog: het burgemeesterschap is een eenzame post. De onafhankelijkheid, het belangrijktse positieve kenmerk is tevens het grootste nadeel. Een burgemeester hoort nergens bij. Hij staat buiten de partijen, ook zijn eigen, en buiten politieke processen. Bij wie moet hij dan troost en steun zoeken? Eigenlijk kan hij alleen bij zijn collega’s terecht. Het is dus in zekere zin een “deerniswekkend ambt”, maar toch vindt het gros van de burgemeesters het het mooiste ambt dat er is. De status is aanzienlijk evenals het netwerk, de variatie aan taken groot, de vrijheid om er naar eigen inzicht iets van te maken ruim bemeten en de beloning toch iets beter dan een “armzalig tractement”.

Er zijn 548 burgemeesters in Nederland en dat aantal neemt elk jaar af.

Uw collega’s en u vormen een betrekkelijk kleine groep met specifieke kenmerken, een nogal opmerkelijk functieprofiel en een zeer divers arbeidsverleden. In rechtspositioneel opzicht allerminst een gemakkelijk te hanteren club. Het zij u tot troost, ook de 12 commissarissen voelen zich soms een buitenbeentje.

Burgemeesters vormen een exclusieve beroepsgroep. Die exclusiviteit komt naar mijn indruk ook voort uit de geringe instroom en uitstroom van en naar buiten. Ik heb dat altijd vreemd gevonden. Burgemeesters zijn niet dom, meestal vaak breed georiënteerd en uitgerust met grote maatschappelijke kennis en ervaring.

Bovendien wordt er van de burgemeester nogal wat gevraagd in leidinggevende en communicerende zin, en in het vermogen tegenstellingen te overbruggen. Het besturen van een maatschappelijk instelling en het besturen van een gemeente verschillen toch niet zoveel van elkaar? Jan Bart Mandos heeft bewezen dat het kan. Hier is geen sprake van een glazen plafond, maar van een glazen schutting. Weg ermee! Ik hoop daar nog getuige van te mogen zijn.

Wat is er in de afgelopen 14 jaar de grootste verandering geweest?

Afgezien van invoering van het dualisme, de gemeentelijke herindelingen. Terug van 30 gemeenten naar 13.

Ik constateer dat de schaalvergroting bepaald positief heeft uitgewerkt op de onderlinge verhoudingen in Zeeland. Men neemt elkaar serieus en gaat meer met elkaar om op basis van gelijkwaardigheid.

Het onderscheid tussen grote en klein gemeenten en in het voetspoor daarvan het verschil tussen grote en kleine burgemeesters is weggevallen. Er is een meer evenwichtige situatie ontstaan. Bovendien is er één burgemeesterskring tot stand gekomen. Ook dat kan bijdragen aan betere verhoudingen. De keerzijde daarvan is wel dat in een kleine club een minder goede verstandhouding tussen twee of meer burgemeesters veel meer impact kan hebben dan in een wat groter verband.

Een goede onderlinge verstandhouding op alle fronten, dus ook onder burgemeesters, beschouw ik als een essentiële voorwaarde voor de toekomstige ontwikkeling Zeeland. Samen sterk! Ik denk dat u aan mijn opvolgster wat dat betreft een goede zult hebben. Zij blinkt uit op vele aspecten die ik hiervoor genoemd heb. U mag zich met haar komst gelukkig prijzen.

Ik dank u van ganser harte voor de prettige samenwerking met u. Ik ben volgens sommigen misschien nooit Zeeuw met de Zeeuwen geworden, zoals in de profielschets werd gewenst, maar mijn vrouw en ik zijn wel erg op deze bijzondere en unieke provincie gesteld. Op, beter gezegd, wij zijn aan haar verknocht geraakt. Michelangelo zei eens: het beeld zit in het marmer, je hoeft het er alleen maar uit te halen. Welnu, in Zeeland zit heel veel moois, je hoeft het er alleen maar uit te halen.

Ach, was het maar zo gemakkelijk! Ook hier geldt 2% inspiratie, de rest is transpiratie. Ik wens u in ieder geval bij uw pogingen alle succes toe.

Het ga u allen wel!

Dank u wel. Speech by acting Commissioner of the Queen, mr. W.T. van Gelder, on the occassion of the meeting of Asia-Europe Young Parliamentarians, February 28th 2007, Middelburg.

Ladies and Gentlemen,

It is my pleasure to welcome you to the province of Zeeland, and to offer you, also on behalf of the Dutch House of Representatives and the Ministry of Foreign Affairs, dinner in this beautiful twelfth century Abbey, the provincial government building.

This is a historic moment. At least, it is for me. Because this is my last speech as (acting) Commissioner of the Queen. Tomorrow I will retire and I am succeeded, after more than fourteen years in this honourable office, by mrs. Karla Peijs, the former Minister of Transport, Public Works and Water Management.

Ladies and Gentlemen,

It is, of course, beyond question that I saved my last speech for you. Seriously though, I am proud that it is you, young parliamentarians, whom I may address on my last day in office.

1 Especially so, seeing the important and complicated subjects on your agenda during this sixth Asia-Europe Meeting and also in view of your visit to the democratic heart of the European Union, the European Parliament.

I am proud to address you, because I look upon you as key figures, now and in the years to come, who will have to deal with the many issues and problems attached to these subjects. And who are, indeed, in a position to make a difference.

Take, for example, 'immigration and community building'. Community building as such is a key issue in the European integration-process. This became painfully clear in the outcome of the referenda on the 'European Constitution' in 2005 in France and The Netherlands.

Of course, we have our common European market, which benefits all European member-states. And like our Asian friends we have a longstanding European football-league. This, however, is clearly not enough to build a strong European community.

Do we need then, as politicians, to put all our efforts in creating more European awareness?

2 Do we need to create a 'European space of public opinion', supported by strong and influential European newspapers and other European media? Do we simply need stronger European leaders? Or do we need national political leaders who stop hiding behind Europe, whenever impopular measures have to be taken. Leaders who take responsibility for European directives and legislation?

All very interesting, and indeed urgent questions you have to deal with, as a parliamentarian. At least, a European parliamentarian. No doubt, however, these questions are not only valid in the European context.

Immigration and the process of community building have shaped the history of the Low Countries. Because here, we find ourselves in many respects at a crossroads. Geologically shaped by the sediments of rivers, glaciers and the sea. Inhabited by people from all corners in the world. And economically developed by trade between the British Isles and the European continent, and between the Baltic sea and the French west coast.

The great migration on the Eurasian continent drew new tribes to the Low Countries, long ago. The continuous efforts of these inhabitants eventually resulted in economic growth.

3 And this development – in combination with stability and tolerance – attracted yet more newcomers.

Newcomers are a constant factor in, and an opportunity for, the cultural development in the Low Countries.

There are, however, conditions. The conditions, for example, that these newcomers can achieve and hold a good social position in our society, that they can find jobs and that they are enabled to qualify for these jobs.

A short history of the Low Countries shows us already some of the social, economic and cultural 'integrators' of today: ambition and employment, opportunity and growth, stability and tolerance.

Most important is to have and to keep an open mind. An open mind to newcomers and to new developments. For a community cannot be built on distrust and taboos.

And what counts for the subject of 'migration and community building', is in a sense also valid for another subject you discussed yesterday: 'education and the knowledge-based society'. It is important to keep an open mind.

4 The concept of the knowledge-based society or –economy, became seriously 'in vogue' in The Netherlands, I think, about halfway the nineties of the last century. The concept was soon considered to be the answer to the emerging question of our future competitive position in a globalising world, and as the recipe for the sustainable development of our country.

But what are we, in fact, talking about? In Dutch politics, and also in our media, the concept of 'the knowledge-based society' is often reduced to the matter-of-course sum of knowledge and money. Critics explain the slow development of the knowledge- based society by pointing out, almost without exception: 'not enough money' and 'too little is invested in knowledge and education'.

Now this may be true, but a much more important factor is, in my opinion, often overlooked. And that factor is 'attitude', to have an open mind.

For investments in education and research will only bear fruit (in the development and use of new technologies), when all parties involved in the innovationprocess have an open mind toward innovations and show the courage, creativity and ambition to invest in the development and marketing of innovative products.

5 In order to succesfully develop and realize the knowledge- based society, knowledge and money are not enough. The basis for succes is the development of the right attitude. An attitude which leaves no room for complacency, prejudice and taboos.

Sometimes I make a comparison with the Biblical virtues faith, hope and charity (or love). And as 'charity' in the Bible is set above all other virtues, so should 'attitude' and 'an open mind' rank above knowledge and money in the script of the innovator.

And, in this case, I am very much prone to the thought that what is true for the innovator, definitely counts for (young) parliamentarians also.

Always keep an open mind.

I thank you for your attention and I hope you will enjoy your meal.

6 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, ten behoeve van de ‘Actie Pollepel’, 7 februari 2006

Dames en heren,

Laat ik openen met u te prijzen voor uw moed hier vanavond aanwezig te zijn. U zit hier immers in de volle wetenschap dat ik als ‘gastkok’ optreedt. En wat weet u van mijn kookkunst? Niet veel, waag ik te veronderstellen. Dus u loopt een zeker risico.

Ik kan u echter direct geruststellen. Mijn rol als gastkok is vooral symbolisch. Natuurlijk heb ik wel geholpen in de keuken, her en der in een pan geroerd, en het is gezegd dat ook deze simpele handeling in de smaak van het eten is terug te vinden. Het is echter de kok van De Drie Linden, Michel Jansen, die de complimenten verdient.

Zijn maaltijd, die u straks gaat nuttigen, begeleidt het echte werk, waarvoor u hier vanavond bijeen bent. Werk dat u zelf gaat doen. Te weten, discussiëren over vernieuwing op zorgboerderijen en over een optimale afstemming van vraag en aanbod in deze sector.

Voor u daarmee begint zal ik u eerst iets vertellen over het menu. Niet minder dan 4 gangen schotelen wij u voor:

1 U kunt beginnen met een frisse salade met gebakken kippenlevertjes OF met een salade met gemarineerde ovengeroosterde groente. Dit wordt gevolgd door een romige pastinaaksoep, die het hoofdgerecht inleidt: een Ter Linde entrecote met een mozaïek van boerderijgroente op madeirasaus en een stamppotje van winterpostelein.

Als u hier eenmaal bent aanbeland - ik wijs u er nu maar vast op - moet uw discussie heldere resultaten beginnen op te leveren. Het dessert dient dan nog voor een slagvaardige afronding, voor de puntjes op de ‘i’, en zal bestaan uit gebakken Ter Linde appeltjes met huisgemaakt vanille-ijs en rozemarijnroom.

U hoort het, het succes van deze bijeenkomst zal niet van het menu afhangen.

Dames en heren,

Koken is verbindingen leggen. Verbindingen tussen ingrediënten en tussen gangen. Er moet een juiste smaakverhouding gevonden worden, die bovendien past bij het gezelschap en overeenkomt met de ambiance waarin de maaltijd genuttigd wordt. Goede verbindingen zijn voorwaarde voor een optimale gastronomische beleving.

2 In enkele inleidende woorden voorafgaand aan uw discussie, wil ik het daarover met u hebben. Over verbindingen. In zijn rapport Vitalisering van de kenniseconomie (2004) noemt Herman Wijffels verbindingen onontbeerlijk voor innovatie. Sterker, hij stelt dat verbindingen zorgen voor de dynamiek en de vonken die de innovatiemotor doen lopen.

Het fenomeen ‘zorgboerderij’ kan mijns inziens als zo’n vonk worden beschouwd. De zorgboerderij vloeit immers voort uit een verbinding tussen de landbouw- en zorgsector. In een rapport van het Innovatienetwerk Groene Ruimte en Agrocluster werd al in 2002 dan ook de term ‘verbindingslandbouw’ geopperd, als alternatief voor ‘zorglandbouw’.

En ook hier geldt dat goede verbindingen voorwaarde zijn voor een optimale beleving van de consumptie van het product dat de zorgboerderij levert.

De boerderij als zorgaanbieder is evenwel niet nieuw. Reeds van oudsher was zij een pleisterplaats voor velen. Voor kooplieden en reizigers, en ook mensen die elders niet mee konden komen, werden op de boerderij opgevangen.

3 Na de Tweede Wereldoorlog veranderde dit beeld. De behoefte aan voldoende voedsel voor een lage prijs stimuleerde de schaalvergroting en een intensivering van de productiefunctie. De laatste decennia is er echter steeds meer druk uit de samenleving om deze éénzijdige ontwikkeling van de landbouw om te buigen. Haar activiteiten moeten meer aansluiten bij de huidige maatschappelijke wensen. Dat kan gaan om natuurontwikkeling, recreatie, en om andere niet-agrarische bedrijvigheid.

Tegelijkertijd maakt de landbouw moeilijke tijden door. Met name kleinschalige boerenbedrijven moeten op zoek naar alternatieven. En met het concept van de zorgboerderij hebben zij een nieuwe balans gevonden tussen de economische en maatschappelijke aspecten in hun bedrijfsvoering. Een balans die bovendien prima past in de trend van de vermaatschappelijking van de zorg.

In zekere zin wordt daarmee teruggegrepen op een stukje sociaal erfgoed. Oude verbindingen komen terug. De boerderij als pleisterplaats hervindt zich.

Inmiddels begint de zorgboerderij alweer volwassen te worden. Dit blijkt uit een aantal ontwikkelingen.

4 Er worden bijvoorbeeld nieuwe verbindingen gelegd. Zo vindt er een verbreding van doelgroepen plaats. De zorgboerderij blijkt niet alleen geschikt voor mensen met een verstandelijke beperking of psychiatrische stoornis, maar ook voor mensen met een lichamelijke beperking, burn-out patiënten, verslaafden en ex-verslaafden, ex-gedetineerden, en voor de opvang van jongeren met gedragsstoornissen en ouderen.

Er is bovendien veel belangstelling vanuit de reguliere zorg om te werken op zorgboerderijen. Een belangstelling die onder meer voortvloeit uit een toenemende behoefte aan meer kleinschalige, extramurale opvang en meer keuzemogelijkheden.

Dit zijn gunstige ontwikkelingen voor de zorgboerderij. Maar er is meer nodig om de zorglandbouw volledig tot haar recht te laten komen. Het is noodzakelijk:

• dat er vertrouwen bestaat in de driehoek boerenbedrijf – cliënt – zorginstelling; en • daarvoor is nodig dat zorgboerderijen een ‘goed product’ leveren. Professionaliteit en kwaliteit zijn daarbij kernwoorden.

5 Dit zal hen in staat stellen een structurele plaats te veroveren in de zorgsector – of misschien moet ik zeggen ‘zorgmarkt’ – en moet er uiteindelijk toe leiden dat zij op eigen benen kunnen staan.

Ongetwijfeld zullen deze zaken in uw discussie over de optimale aansluiting van vraag en aanbod, aan de orde komen.

Het aanbod van zorgboerderijen moet daarbij goed gearticuleerd worden, in kwantitieve en kwalitatieve zin. Kwalitatief als het gaat om de specifieke vraag van de cliënt: Zorg op Maat. En kwantitatief als het gaat om het aantal cliënten dat in een bepaalde regio aangeeft interesse te hebben in plaatsing op een boerderij.

Goede articulatie is van groot belang. De landbouw en de zorg zijn sectoren, waarin vaak nog een verschillende taal wordt gesproken. Waar een boer zijn aanbod veelal formuleert in praktische werkzaamheden (bv. groenten oogsten, kippen voeren), is de zorgsector op zoek naar een plek waar een cliënt zijn eigenwaarde kan opbouwen of zijn sociale vaardigheden kan vergroten. Zowel de landbouw- als de zorgsector zullen zich moeten inzetten om deze vertaalslag te maken, deze verbinding te leggen.

6 En, gezien de gunstige ontwikkelingen die ik eerder noemde, ben ik ervan overtuigd dat hen dit zal lukken. Misschien kan de verhouding tussen de zorg en de landbouw, om weer in gastronomische termen te spreken, wel worden vergeleken met ‘fusion cooking’. Een verbinding van smaken uit verschillende culturen, waar eens ook wat onwennig tegenaan gekeken werd. Maar een verbinding én een innovatie, die tot verrassende resultaten heeft geleid en die inmiddels is uitgegroeid tot een ware trend.

Aan u is de uitdaging om vanavond de ingrediënten van de landbouw en de zorg te verbinden tot een gezond en aansprekend menu. Een menu waaruit uw cliënten een smakelijk gerecht kunnen samenstellen om dat vervolgens in een stimulerende omgeving te consumeren.

Dames en heren,

Deze discussiebijeenkomst staat niet op zichzelf. En dat wordt gesymboliseerd door de pollepel die ik hier bij me heb. Ik zal deze pollepel overdragen aan gedeputeerde George van Heukelom die bereid is om tijdens een volgende bijeenkomst als ‘gastkok’ op te treden. En voor u het mij vraagt: hoe het met zijn kookkunst zit, is voor mij net zoveel een gok als voor u.

7 Ik wens u allen een vruchtbare en smakelijke bijeenkomst en ik wil afsluiten met het geven van een extra stimulans voor uw inzet.

Zoals u weet, heeft de Junior Kamer Walcheren november vorig jaar een veiling georganiseerd voor een aantal goede doelen, waaronder de Walcherse zorgboerderijen. De opbrengst van die veiling wil ik nu graag overhandigen. Ik wil daarvoor de aanwezige vertegenwoordigers van de zorgboerderijen vragen naar voren te komen en het woord geven aan mevrouw Jéan van Oorschot, de voorzitter van de veiling.

Symbolische overdracht opbrengst veiling Junior Kamer Walcheren.

Dames en heren,

Ik geef nu graag het woord aan mevrouw Van Ganzewinkel, die u het één en ander zal vertellen uit haar boek ‘Een Ploeg van Goud’. Een boek, letterlijk met een gouden randje, dat aan de hand van het persoonlijk relaas van verschillende cliënten de meerwaarde van de zorgboerderij krachtig onderschrijft.

Ik dank u voor uw aandacht.

8 Openingswoord CdK voor Zeeuwse Vereniging van ICT bedrijven 8 november 2005

‘Vonken voor de innovatiemotor’ of ‘De noodzaak van verbindingen voor innovatie’

Dames en heren,

Enkele weken terug las ik in het Friesch dagblad een katern waarin men zich verwondert over onze Zeeuwse aanpak op het terrein van kennis en innovatie. De hoofdvraag was “waarom gebeurt er daar zoveel en hier niet?” Ik wil hier de komende minuten wel een antwoord op geven. Hopelijk zitten er Friezen in de zaal.

Dat er veel gebeurt is evident. Waarom dat gebeurt is een lastiger vraag. Nieuwe initiatieven ontstaan omdat er een noodzaak voor is of omdat er eenvoudigweg een mentaliteit voor vernieuwing heerst.

De noodzaak tot vernieuwing is aanwezig. Het kabinet wil dat Nederland tot de Europese voorhoede gaat behoren op het gebied van hoger onderwijs, onderzoek en innovatie. Een ambitieuze doelstelling. Maar een doelstelling die in mijn ogen niet onhaalbaar is. Landelijk is het Innovatieplatform geïnstalleerd, een club van wijzen die, onder voorzitterschap van onze Minister President, met voorstellen komt om het innovatievermogen van onze economie te vergroten.

Recent las ik een advies van de daaraan gelieerde Werkgroep Dynamisering kennis- en innovatiesysteem, opgesteld door Herman Wijffels.

1 Dit advies legt de nadruk op het benutten van kennis in mensen. Innovatie is mensenwerk. Mensenwerk, dat het beste tot zijn recht komt in een dynamisch systeem waarin alle verantwoordelijken in het kennisproces hun positie innemen.

Deze verantwoordelijkheid beperkt zich niet tot het onderwijs. Ook ondernemers en overheden hebben beslist een bepalende rol. Waar het in de kern om gaat is het leggen van verbindingen tussen deze actoren. Verbindingen tussen publieke en private partijen. Verbindingen die – zoals Wijffels dat formuleert – zorgen voor vonken die de innovatiemotor doen lopen.

Dames en heren,

Dat zijn mooie woorden. Maar hier in Zeeland is het niet de gewoonte het bij woorden te laten. Toen Wijffels nog aan het onderzoeken was, werd bij ons het plan Zeeuws Accoord Kenniseconomie geboren. Onze drie Zeeuwse O’s hebben de handen ineengeslagen. De initiatiefnemers uit het onderwijs, bedrijfsleven en de overheid zien de uitdaging van Zeeland onder ogen en constateren dat er maar een manier is om haar adequaat te benaderen. En dat is door gezamenlijk de handen uit de mouwen steken. Samen gaan we ruimte maken voor kansen.

Kansen liggen er, daar zijn we als provinciaal bestuur van overtuigd. De komende periode willen we meer dan ooit een beroep doen op onze maatschappelijke partners. Dit geldt ook voor de innovatie- en ICT- plannen die we de komende jaren willen uitvoeren. Dat we in Zeeland potentieel hebben is ons de afgelopen twee jaar meer dan duidelijk geworden.

2 Binnen het programma Innovatieve Acties hebben we 15 projecten een stimulans kunnen geven. Het grootste deel van deze projecten heeft in meer of mindere mate een link met ICT.

Een paar voorbeelden: het Micro Systems Technology project van de Hogeschool Zeeland, het digitale routeprogramma van het Bureau voor Toerisme, ICT als oplossing voor identificatieproblemen binnen de zorgsector, natuurlijk het project waarvoor we vandaag bij elkaar zijn en zo kan ik nog wel even doorgaan.

Dit brengt me weer terug bij de verwondering elders in den lande over onze activiteiten. Het grootste Innovatieve Acties Programma van Nederland wordt uitgevoerd door de kleinste provincie. Noodzaak of mentaliteit? Of een combinatie? Feit is dat een innovatieve economie alleen kan gedijen in een creatieve samenleving. Innovatie is creativiteit en creativiteit verdraagt zich niet met een maatschappelijke houding van “doe maar gewoon dan doe je al gek genoeg”.

Deze houding kan ik bij de gastheer van vandaag, de ZVIO, op geen enkele wijze bespeuren. De ambitie die de projecten en het concept van samenwerken in Verenigingsverband uitstralen, verdienen bijzondere waardering.

Samenwerken met een concurrent is immers niet alledaags. Het vereist een mentaliteit waarbij het voor de betrokken partijen duidelijk is dat kennis delen en concurreren niet strijdig hoeft te zijn. Het vereist lef en vertrouwen. Vertrouwen dat de deelnemende bedrijven in de Zeeuwse Vereniging van ICT bedrijven in elkaar hebben uitgesproken.

3 Samen sta je sterk en los je problemen op waar ieder individueel moeilijk uit kan komen. Wie zich realiseert dat het wiel niet drie keer uitgevonden hoeft te worden is een stap dichterbij een gezonde bedrijfsvoering. En behalve samenwerking tussen bedrijven kunnen ook kennisinstellingen een belangrijke rol spelen in het streven naar kwaliteitsborging. Deze samenwerking is ook prima geregeld binnen de Vereniging.

Naast een belang voor de individuele leden liggen er ook kansen voor de Zeeuwse samenleving binnen de plannen van ZVIO besloten. De ouderenzorg is een uitstekend voorbeeld van zo’n kans. Het is bij uitstek een terrein waarop het publieke en het private belang elkaar kunnen dienen.

Ik denk daarbij bijvoorbeeld aan de aanpak van de vergrijzing, een ontwikkeling die veelal gezien wordt als een probleem, een bedreiging, niet als een kans. De zorgvraag zal immers toenemen en de groep die de kosten daarvan moet dragen wordt steeds kleiner.

We moeten ons echter ook terdege realiseren dat ouderen een groeiende afzetmarkt vertegenwoordigen, die interessante mogelijkheden biedt voor innovaties en ICT-toepassingen, zoals op het gebied van de zogenoemde woontechnologie (hulpmiddelen in huis).

Met deze woontechnologie worden ouderen in staat gesteld langer thuis te blijven wonen en daarmee wordt tegemoet gekomen aan een toenemende behoefte. Bovendien kan de toepassing van woontechnologie een kostenbesparend effect hebben op de zorg.

4 Die besparing bestaat er dan uit dat er minder, relatief dure plaatsen nodig zijn in verzorgingstehuizen en dat ook de thuiszorg werk uit handen wordt genomen.

Dit soort creativiteit is mijns inziens alleen maar mogelijk in een cultuur van openheid. Openheid waaraan u als ZVIO aan bijdraagt door als klankbord op te treden en door kennisoverdracht te stimuleren.

Daarmee creëert u kansen. En als het gaat om grote, haast mondiale vraagstukken als vergrijzing, dan hebben we het over een problematiek die ook over de grenzen van onze provincie heen speelt. Innovaties op dit terrein zijn daarom zowel voor ‘eigen gebruik’ als voor de export interessant. Daarmee kunnen wij een nadere, positieve invulling aan het beeldmerk van Zeeland ‘naar buiten toe’ geven. In zekere zin, kunnen deze ‘innovaties voor de export’ dan ook worden beschouwd als ondersteuning van de campagne Welkom in Zeeland.

Samenwerken leidt tot succes. De Zeeuwse Vereniging van ICT ondernemers heeft dat als een van de eerste sectoren binnen Zeeland gezien. Jonge, enthousiaste ondernemers die de handen ineenslaan en proberen om Zeeland als kennisintensieve provincie op de kaart te zetten.

Dames en heren,

Ik hoop dat ik een begin van een antwoord op de vraag van onze Friese vrienden heb kunnen geven. Openheid en verbindingen leggen, daar gaat het om.

5 Misschien lukt dat in Zeeland beter door kortere lijnen tussen de Zeeuwse instellingen. Misschien is er zelfs sprake van een bepaald “Zeeuws Gen”. Hoe dit ook zij, door verbindingen te leggen kunnen uw prestaties omgezet worden in maatschappelijke waarde.

Dat is in uw (private) en in ons (publieke) belang. Verbindingen kunnen zorgen voor de broodnodige dynamiek in het Nederlandse innovatie- en kennissysteem en, ik zei het al eerder, voor de vonken die de innovatiemotor doen lopen.

U weet nu ook wat uw uitdaging is: zorgen voor die dynamiek. En vonken!

Ik dank u voor uw aandacht.

6 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder. Opening van het nieuwe Fortis-pand te Park Veldzicht, 13 oktober 2005

‘De modernisering van het bankwezen en maatschappelijk verantwoord ondernemen’

Dames en heren,

De afgelopen decennia is het uiterlijk van het bankwezen, en van het betalingsverkeer in het bijzonder, ingrijpend veranderd. Loketmedewerkers en geldtransporteurs zijn vervangen door een uitgebreid elektronisch netwerk van pinautomaten en computers, velen van ons hebben een elektronische portemonnee (chipknip), en we regelen onze bankzaken thuis, via internet.

Wat volgt? Kunnen wij binnenkort onafhankelijk van tijd en plaats betalingen verrichten via onze mobiele telefoon? Of is dat al mogelijk? En wat te denken van de schijnbaar onbeperkte mogelijkheden van de ‘smart card’, waarmee al enige tijd onder meer in Japan wordt geëxperimenteerd?

Dames en heren,

De ontwikkelingen gaan snel. Ik herinner mij nog goed dat we ons voor ‘cash’ geld bij het loket van de bank dienden te vervoegen. Je trok een nummertje en met enig geluk was er dan nog ergens een stoel vrij. Want er stond natuurlijk een rij. Er zat niets anders op dan op die stoel plaats te nemen en te wachten op je beurt.

1 En natuurlijk hoopte je dan dat de loketmedewerker vandaag in een goede bui was en bereid zou zijn om je een deel van je geld te overhandigen. Je wist ten slotte maar nooit.

Ik heb het nu over zo’n 20 tot 25 jaar geleden, maar goedbeschouwd wijkt dit beeld nauwelijks af van één van de oorspronkelijke vormen van het huidige bankwezen. Ik denk daarbij in het bijzonder aan het tafeltje op de markt, waarop de Middeleeuwse Italiaanse geldwisselaar zijn munten uitstalde. Deze geldwisselaar zou zich weliswaar al snel ontplooien als kassier, waarmee hij tevens de kiem legde voor het girale geldverkeer en het kredietbedrijf, maar waarin verschilde zijn tafeltje nou werkelijk van het bankloket?

Ons huidige woord ‘bank’ is ook afgeleid van dat tafeltje, dat ‘banco’ werd genoemd.

Het besef dat het loket van 25 jaar geleden weinig verschilt van dat Middeleeuwse tafeltje, maakt dat de ontwikkelingen in de afgelopen decennia gerust revolutionair kunnen worden genoemd. De veranderingen in het betalingsverkeer zijn in de afgelopen kwart eeuw vele malen groter geweest dan die in de, zeg, 1000 jaar daarvoor.

En in het algemeen kunnen die veranderingen, denk ik, positief worden gewaardeerd. Zo is het comfort voor de consument sterk toegenomen. Hij kan nu op elk moment van de dag op zijn eigen stoel plaatsnemen om zijn bankzaken te regelen. Bovendien zijn de kosten van het betalingsverkeer zijn sterk afgenomen. Of, in jargon-termen: de pinpas en de chipknip zijn betaalmiddelen met een veel lagere arbeidscoëfficient dan contant geld.

2 Ondanks deze overduidelijke voordelen blijven veel Nederlanders evenwel hechten aan het voortbestaan van een ‘klinkende munt’. We hebben dat onder meer gemerkt bij de introductie van de Euro in 2002. Veel mensen gaven er blijk van dat zij ‘hun gulden’ niet kwijt wilden, hoewel diezelfde gulden al goeddeels was gereduceerd tot een gestileerde ‘f’ op papier of, sterker nog, op een beeldscherm.

Hun gevoel van gemis was vooral emotioneel. Veel minder rationeel. Zo zijn er misschien ook wel mensen die de ‘buizenpost’ in de bank missen en de cilinder waarin je geld, als het goed was, met grote vaart kwam aansuizen. Ik vond dat zelf, eerlijk gezegd, ook altijd wel aardig.

De belangrijkste klacht die je echter vaak over de modernisering van het betalingsverkeer hoort, is dat het persoonlijke contact verloren is gegaan. Dat contact is echter niet verdwenen. Het is geleidelijk verschoven van de eenvoudige betalingsverrichtingen naar de hoogwaardige particuliere en zakelijke advisering. Op dat terrein kan de elektronica de mens (nog) niet kan vervangen.

Dat is ook een belangrijke reden waarom het mij verheugt dat ik vandaag dit nieuwe pand van de Fortis-bank in Middelburg mag openen. Het betekent namelijk dat de medewerkers van Fortis zowel de inwoners als de ondernemers van Middelburg ter plaatse te woord kunnen blijven staan en persoonlijk van advies kunnen blijven dienen.

Door het toegenomen gebruik van thuisbankieren is een vestiging in de binnenstad dan misschien minder noodzakelijk geworden, met deze nieuwe locatie is de toegankelijkheid van de bank gegarandeerd en

3 wellicht zelfs verbeterd. De bank ligt goed in het zicht en is vanaf de Schroeweg uitstekend bereikbaar voor het autoverkeer.

Maar er is nog een andere reden, waarom ik blij ben dat ik hier sta. Net als de provincie beschouw ik het bankwezen namelijk als een belangrijke bron voor economische ontwikkeling. De bank en de provincie zijn verschillende geledingen in de maatschappij die, althans in dit opzicht, hetzelfde doel dienen.

Nu alles erop wijst dat de economie in Nederland weer zal aantrekken, heeft het bankwezen een belangrijke, stimulerende rol te vervullen. Bedrijven (en particulieren) zullen weer meer willen investeren en dat vraagt om een grotere financiële armslag. Die armslag kunnen de banken hen bieden. Zij kunnen zo de economische groei, ook in Zeeland, bevorderen en ondersteunen.

Een veel gehoord grapje in dat verband is dat een bankier je pas een paraplu leent als het mooi weer is, en dat hij hem weer terug wil hebben als het regent! Als daar enige waarheid in schuilt dan wordt het tijd dat u nu paraplu’s gaat uitdelen. Want als het om onze economie gaat, is er immers een aanmerkelijke verbetering in de weersomstandigheden voorspeld.

Maar de bank is niet alleen een intermediair tussen de vragers en aanbieders van geld. Banken kunnen ook invloed uitoefenen op de aard van de economische ontwikkeling. Zo kunnen zij bijvoorbeeld een belangrijke ondersteunende rol spelen bij het stimuleren van innovatie en ‘maatschappelijk verantwoord’ ondernemen. Voorwaarde voor dit zogenoemde duurzame bankieren is dat banken open staan voor de

4 nieuwe mogelijkheden, die innovatieve produkten en nog grotendeels onontgonnen markten kunnen bieden. Voorbeelden daarvan zijn bijvoorbeeld de financiering van duurzame energie en milieutechnologie.

Als het gaat om de maatschappelijke betrokkenheid van het bankwezen, heeft Fortis-bank een reputatie hoog te houden. Zo heeft de bank in het verleden via het VSB-fonds waardevolle steun gegeven aan de ‘Four Freedoms Awards’. Deze onderscheidingen, die elk jaar afwisselend in Middelburg en New York worden uitgereikt, worden in de hele wereld beschouwd als een uithangbord voor de bescherming van de mensenrechten.

En de Fortis-bank is ook nu nog actief op vele terreinen die van groot belang zijn voor de ontwikkeling en samenhang van onze samenleving. Ik noem zorg & welzijn, natuur & milieu, kunst & cultuur en sport & vrije tijd.

Het is duidelijk dat de Fortis-bank haar maatschappelijke betrokkenheid serieus neemt. En dat is prijzenswaardig, want de functie van een bank bestaat uit meer dan alleen geldhandelingen. Persoonlijke toegankelijkheid en maatschappelijke betrokkenheid zijn bij uitstek aspecten waarmee een bank zich vandaag de dag kan onderscheiden. En ik vertrouw erop dat deze nieuwe vestiging aan Park Veldzicht aan die onderscheidende kwaliteiten een bijdrage zal kunnen leveren.

Ik spreek daarbij overigens tegelijkertijd de hoop uit dat de bank haar meest oorspronkelijke taken evenzeer serieus blijft nemen. Het moet mij namelijk van het hart dat ik recentelijk onverhoopt ‘nul op het rekest’

5 kreeg toen ik een vertegenwoordiger van de bank vroeg of hij Euro’s in dollars kon omwisselen.

Misschien kan de Middeleeuwse geldwisselaar ons in dit opzicht nog tot voorbeeld strekken. Zonder twijfel had hij mijn verzoek kunnen honoreren, ook al had mijn vraag naar ‘dollars’ hem in dit geval in een buitengewoon lastig parket gedwongen.

Dames en heren,

Ik dank u voor uw aandacht. U staat al lang genoeg te wachten. Het wordt tijd dat wij overgaan tot de officiële opening.

6 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder. Boekpresentatie ‘Helpt hen! Het zijn wezen!’, 14 oktober 2005

‘Een gedenkteken voor de hulpverleners van 1953’

Dames en heren,

“Het is mij nog steeds onduidelijk wie onmiddellijk de organisatie in handen nam, maar binnen zeer korte tijd reden vanuit het centrum vrachtauto’s en autobussen de polders in om mensen van de afgelegen boerderijen en huizen op te halen.”

Hier is Martin den Haan aan het woord. In 1953 was hij lid van de vrijwillige brandweer in Strijen en het eerste hoofdstuk van het boek ‘Helpt hen! Het zijn wezen!’ opent met zijn relaas. De volledige omvang van de watersnoodramp kan dan nog niet worden overzien, maar in zijn verhaal maakt hij al gewag van een terugkerend fenomeen in de rest van het boek.

Aan het eind van zijn relaas zegt hij:

“Later merk je pas hoe impulsief een noodorganisatie ontstaat en dat iedereen een inspanning levert, al naar kunde, kennis en vermogen, die je normaal niet voor mogelijk zou houden.”

Het fenomeen waar ik op doel is de uitzonderlijke kracht van mensen in noodsituaties en het spontane initiatief dat daaruit voortvloeit.

1 Het is deze kracht die veel hulpverleners in 1953 dreef en die vele mensen heeft gespaard voor het watergeweld.

Illustratief in dat verband is ook het verhaal van Frans van Noord uit Nieuwe-Tonge. Met grote inventiviteit en gevaar voor eigen leven slaagt hij erin een groot aantal buurtgenoten te redden. Hij zegt: “Vraag niet hoe het kan, maar je beschikt op zo’n moment over bijzondere kracht denk ik.”

Het zal moeilijk te bepalen zijn hoeveel mensen precies hun leven aan die bijzondere kracht te danken hebben. Het zullen er al gauw vele honderden zijn.

Dames en heren,

Rampen kenmerken zich door chaos. Communicatielijnen worden verbroken en wegen weggeslagen. Dorpen en hele gebieden raken geïsoleerd van de buitenwereld en een overzicht van de omvang van de ramp ontbreekt. Zeker in de eerste uren, maar soms zelfs in de eerste dagen. En in die cruciale periode wordt de rampenbestrijding in belangrijke mate gedragen door het spontane initiatief en de snelle acties van de hulpverleners ter plaatse.

Dat was zeker in 1953 het geval. Er was geen ‘routeplanner’, die aangaf waar en wanneer men links- en rechtsaf moest, of juist rechtdoor. Vandaag de dag kunnen wij met hulp van computersimulaties de vernietigende loop van het water na een dijkdoorbraak redelijk voorspellen. Maar ook recente, veel minder ingrijpende rampen laten zien hoe belangrijk het initiatief van de mensen zelf is.

2 Tijdens de riviercrisis eind vorige eeuw bijvoorbeeld, vond de evacuatie nog voor tachtig procent spontaan plaats.

Het boek dat de schrijvers Anne-Marie Vinke-Vermazen en Jan Zwemer hier vandaag presenteren, geeft ons inzicht in die initiatieven van de hulpverleners van het eerste uur.

Hun spontane acties zijn van onschatbare waarde geweest voor de rampenbestrijding. En hun verhalen zijn aangrijpend, en soms ook prachtig.

Zo doet PTT-monteur H. van Beers uit Bergen op Zoom ons beeldend verslag van zijn inspanningen om de communicatie met Tholen te herstellen. Hij doet dit door in een roeibootje onder ‘striemende hagelbuien’ een mobilofoon naar het eiland te brengen. En wat te denken van A.P Hossfeld uit Zierikzee, die erin slaagt zelf een noodzender in elkaar te zetten, waarvan de boodschappen tot in Italië te horen zouden zijn!

Als wij niet zo doordrongen waren van de verschrikkelijke gevolgen van de watersnoodramp, zouden deze verhalen lezen als een spannend jongensboek. Maar de getuigenverslagen in het boek van Vinke en Zwemer laten ook de keerzijdes en de moeilijkheden van de hulpverlening in die dagen zien.

Moeilijkheden, bijvoorbeeld bij de coördinatie van de hulpverlening. Sergeant 1e klasse C.P. Verlegh, vertelt ons daar het volgende over:

3 “Tegen het einde van de middag – het is dan 1 februari – kreeg ik te horen dat ik met een groep soldaten (…) naar de Isabelkazerne in Den Bosch moest gaan. Toen we daar aankwamen, bleek dat we door moesten gaan naar het vliegveld in Woensdrecht. Eenmaal in Woensdrecht kregen we te horen dat we weer terug moesten naar de Jan van Nassaukazerne in Harderwijk.”

Uiteindelijk grijpt Verlegh na overleg met zijn kapitein zelf in en zorgt hij ervoor dat zijn groep kan doorreizen naar Bergen op Zoom.

Van gebrekkige organisatie getuigen eveneens de woorden van W.H. Pruis uit Utrecht, een voormalig Indië-ganger die samen met een groep vrienden op eigen initiatief naar het rampgebied vertrok. Hij zegt:

“De wil was aanwezig, maar de toestand was te chaotisch. Het ontbrak op dat moment mijns inziens vooral aan deskundig personeel en aan technische hulpmiddelen waarmee verbindingen tot stand gebracht konden worden. Wij – en velen anderen met ons – (…) waren op de vierde of vijfde dag van de stormvloedramp feitelijk overbodig geworden of liepen elkaar in de weg.”

De heer Pruis was één van de velen, die in 1953 vrijwillig en spontaan de veiligheid van zijn eigen huis en haard, kazerne of internaat verliet om de (veelal) ‘onbekenden in nood’ te helpen. Zij stortten zich zonder aarzeling in het ongewisse, maar moesten soms onverrichter zake weer huiswaarts keren. De frustratie hierover moet enorm zijn geweest. En terecht. Want door gebrekkige coördinatie gingen kostbare handen verloren. Handen die hard nodig waren om het zware werk in die februaridagen te klaren.

4 Ook daarom moeten deze verhalen in onze gedachten blijven, want zij leren ons nog steeds lessen die relevant zijn voor de organisatie van de hedendaagse rampenbestrijding.

De erkenning van dit feit is, denk ik, de beste waardering die we aan de onbaatzuchtige inzet van de hulpverleners in die dagen kunnen geven. We zijn dat, in zekere zin, aan hen verplicht.

Verplicht zijn wij ook tot de erkenning van het grote leed, waarmee de hulpverleners tijdens hun zware werk werden geconfronteerd. Het leed dat zij met hun toegewijde inzet wilden verlichten. Woorden kunnen het menselijk lijden en de schokkende ervaringen die zij meemaakten nauwelijks omschrijven. En bij velen zijn de beelden van 1953 blijvend in hun netvlies gebrand.

Frans van Noord, ik noemde hem al eerder, herinnert zich een man die zijn voeten in de spijkers had gezet om niet van de puinhopen te spoelen, waarop hij zijn toevlucht had gezocht.

Dat dergelijke schokkende ervaringen soms blijvende gevolgen hadden, blijkt onder meer uit het relaas van Karel Sinke. In een ploeg van vier man borg hij de meer dan zestig doden van Kruiningen. Daar waren vrienden bij, kinderen en familie. De enorme impact die dit op een mens moet hebben, is moeilijk voor te stellen, laat staan te omschrijven.

Karel Sinke was ook betrokken bij de afvoer van ruim 1.200 dode dieren uit de polder van Kruiningen. En hij vertelt ons onder meer dat drie mannen, met wie hij toen samenwerkte, later in een psychiatrische inrichting moesten verblijven als gevolg van wat ze toen meegemaakt

5 hadden. Zelf heeft hij zijn ervaringen voor een belangrijk deel kunnen verwerken met humor.

Een ander probaat middel in die dagen blijkt jenever te zijn geweest. Zo herinnert Mevrouw T. Kuin uit Ouwerkerk zich dat elke avond een kwart liter jenever per persoon werd genuttigd om ‘de stemming erin te houden’ en de ervaringen van die dag het hoofd te kunnen bieden. In de woorden van Sinke: “Nazorg was er niet bij, dat moest je zelf doen.”

Die afwezigheid van goede nazorg heeft er mede toe geleid dat sommige hulpverleners tot op de dag van vandaag de last van de watersnood met zich mee torsen. De herinneringen aan de ellende die zij hebben aanschouwd en meegemaakt, klinken hen vast aan het verleden en roepen op verschillende momenten nog altijd sterke emoties op. We merken dit bijvoorbeeld in de discussies die wij voeren over moderne vormen van waterbeheer en -bestrijding. De watersnoodramp heeft een hypotheek op die discussies gelegd en het gebrek aan goede nazorg is daar mede debet aan.

Gelukkig laten de verhalen van de hulpverleners zien dat uit alle ellende, hoe vreemd dat ook klinkt, tevens iets moois kan bloeien.

Truus Hoogenboom bijvoorbeeld, in 1953 een 21-jarige studente, leert als hulpverleenster tussen al die ellende haar toekomstige man kennen. Toegegeven, het was niet gelijk raak. Ze moest hem eerst nog een pannetje nasi brengen.

Ook ontstonden er vaak langdurige contacten tussen de évacués en degenen die hen opvingen. Mooi in dat opzicht is het verhaal van de

6 heer Soethout, die samen met zijn echtgenote het echtpaar Crezee verenigt en onderdak biedt in hun huis in Breda. Na ruim 6 weken vertrok het echtpaar weer, maar tot tien jaar na dato zou de heer Crezee steevast met een schoongemaakt konijn voor de deur staan om de Kerstviering voor de heer en mevrouw Soethout in te luiden.

Dames en heren,

Hier zijn de hulpverleners van 1953 aan het woord. Het boek ‘Helpt hen! Het zijn wezen!’ is een hommage aan hun kracht, hun inzet, toewijding en hun medemenselijkheid op een moment dat anderen alles verloren hadden en op hén moesten leunen. De verhalen van de hulpverleners bieden ons een schat aan informatie en een rijke sfeerbeschrijving van de periode direct na de ramp.

Met enige citaten heb ik geprobeerd een deel van die sfeer op u over te brengen. Want het zijn de woorden van de hulpverleners zelf die het sterkst spreken.

Dat hebben Anne-Marie Vinke-Vermazen en Jan Zwemer zich ook gerealiseerd en ik wil hen daarvoor complimenteren.

Zij houden zich in hun boek op de achtergrond en kaderen, waar nodig, de verhalen van de hulpverleners in. Er is zo een uniek werk ontstaan, met buitengewoon kleurrijke en aangrijpende beschrijvingen van de verschillende aspecten van de hulpverlening na de Watersnood van 1953.

7

Met de optekening van de verhalen van de hulpverleners hebben Vinke en Zwemer een gedenkteken opgericht dat ook dient ter nagedachtenis van de helpers en helpsters die nu niet meer onder ons zijn. Zij krijgen daarmee postuum de erkenning die zij al meer dan 50 jaar verdienen.

Ik dank u voor uw aandacht.

8 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, voor de jaarvergadering van de Koninklijke Metaalunie, 21 september 2006.

'Innovatief ondernemen'

Dames en heren,

"Als ondernemer heb je gewoon geen tijd om na te denken over innovatie. Er is altijd wat te doen, waardoor je er niet aan toekomt."

Nog een ander citaat.

"Innovatie is inderdaad broodnodig. Maar dat houdt een risico in voor de werkgever, want vernieuwing betekent ook dat je je werknemers opleidingen moet laten volgen. Dat is niet alleen duur, het kost ook werkuren. Bovendien bestaat de kans dat een pas opgeleide werknemer ergens anders zijn geluk gaat beproeven."

Dit zijn zomaar wat verzuchtingen van een paar ondernemers in de metaalsector, waarop ik stuitte toen ik mij voorbereidde voor deze bijeenkomst.

1 Dus niet alleen wordt de metaalsector geconfronteerd met een moordende concurrentie uit China en andere lagelonenlanden (Oost-Europa) en niet alleen is er een schreeuwend gebrek aan vakmensen, nee, nu moet zij ook nog innoveren!

Buitengewoon lastig. Het is het zoveelste hinderlijke gegeven, waarvoor ondernemers zich gesteld zien. En als dat zo doorgaat, als wij niet oppassen, dan gaat de lol van dat ondernemen er eigenlijk wel een beetje af.

Dat is wat ik proef uit deze verzuchtingen. Innovatie is een probleem. Het moet worden gevreesd, net als de concurrentie uit de lagelonenlanden.

Dames en heren,

Als dat het geval dan is óf 'innovatief ondernemen' een contradictio in terminis, een innerlijke tegenspraak, óf moeten wij een andere definitie verzinnen voor 'ondernemen'. Want in mijn woordenboek staat ondernemen nog altijd voor 'beproeven' en 'wagen'. En in die betekenis is innovatie niet in tegenspraak met ondernemerschap, maar beschrijft zij juist de essentie ervan.

Want innoveren ís beproeven en wagen.

2 De uitspraken van de beide metaalondernemers, roepen bij mij associaties op met de vele discussies over het milieu, die ik als voorzitter van de Commissie Milieuvraagstukken van de Raad voor het MKB heb gevoerd. Het milieu werd, en wordt, ook als een belasting gezien, een belemmering. En het heeft even geduurd voor het bewustzijn groeide dat milieuoverwegingen ook een kostenbesparing kunnen opleveren. Dat bijvoorbeeld recycling kan bijdragen aan goedkopere productiemethoden.

En de ondernemers die dat snel hebben opgepakt, die hebben geïnnoveerd en milieutechnologie hebben ontwikkeld, die, met andere woorden, een stapje voorliepen op de concurrentie, waren in staat hun technologie te verkopen. Een enkeling daarvan vinden wij nu terug in de Quote 500.

Gelukkig is vernieuwing ook de metaalsector niet vreemd. Zij heeft een lange traditie van innovatie en als het gaat om onze kennis en toepassing van metalen zijn we ten slotte ver gekomen: van de eerste koperen kralen, spelden en priemen in Mesopotamië 8000 jaar geleden tot de ontwikkeling van zelfhelende metalen in Delft, waarover ik vorig jaar nog las in het Financieel Dagblad.

En ik krijg sterk de indruk dat de metaalindustrie ook vandaag nog blijk geeft van grote dynamiek.

3 Innovaties vinden plaats op het gebied van verspanen, automatisering, lasertechniek, en productiemethoden. In een column van Syntens las ik zelfs dat 'lean' produceren weer de toekomst heeft. Ik ken deze term nog van vroeger, en ik denk dat wij nu toch kunnen concluderen dat de lopende band van Ford echt verslagen is.

Gegeven deze dynamiek is het goed te constateren dat de Economische Barometer van de Metaalunie over de periode oktober 2005 tot april 2006 optimistische geluiden laat horen. Natuurlijk, het vinden van goede vakmensen blijft een probleem, maar over de winstgevendheid en de orderpositie blijkt u, de metaalondernemer, volgens deze barometer weer positief.

De investeringsbereidheid in het MKB-metaal is zelfs weer toegenomen en dat is goed nieuws. Want innovatie vraagt om investeringen. En dat daar zekere risico's aan zijn verbonden is evident. Als wij geen risico's nemen dan komen wij ook nergens. Dat geldt niet alleen voor de metaalsector, maar ook voor andere branches.

Maar innovatie is niet alléén een kwestie van financiën.

4 De tijd dat innovatie werd beschouwd als de vanzelfsprekende som van technologie en geld is voorbij. De twee citaten waarmee ik begon, bewijzen mijns inziens dat innovatie ook, en misschien zelfs bovenal, een mentaliteitskwestie is, een kwestie van attitude.

Ik maak in dat verband wel eens een vergelijk met de deugden Geloof, Hoop en Liefde. En zoals Liefde in de Bijbel boven alle andere deugden staat, zo moet Attitude in het draaiboek van de vernieuwer boven Kennis en Geld staan.

De twee citaten illustreren echter óók dat mentaliteit, attitude, één van de 'zwakke schakels' in het innovatieproces is. Zij verklaren tevens waarom innovatie vaak zoveel tijd kost.

Ik meen dat Alexis de Tocqueville (1805-1859) eens heeft gezegd dat het 6 maanden duurt om een nieuwe politieke orde te vestigen, 6 jaar om een economisch systeem te hervormen, maar 60 jaar om een mentaliteit te veranderen.

Dit is één van die stellingen waarvan je hoopt dat ze eigenlijk niet waar blijkt, juist omdat die mentaliteitsverandering steeds vaker als een noodzakelijke voorwaarde voor innovatie wordt genoemd. Dit inzicht is op zichzelf waardevol, maar het maakt onze opgave er, helaas, niet makkelijker op. Wel uitdagender.

5 Waaruit bestaat dan die ander mentaliteit? Zij laat zich mijns inziens het beste omschrijven als een instelling, een attitude, die zich kenmerkt door creativiteit, ambitie, moed en een open houding ten aanzien van vernieuwingen. En de uitdaging is daarin gelegen dat, kort gezegd, een cultuur wordt gecreëerd waarin deze eigenschappen goed kunnen gedijen.

Dat is weliswaar kort gezegd, maar nog niet zo eenvoudig gedaan. De ervaring leert namelijk dat deze vier kwaliteiten – creativiteit, ambitie, moed en openheid – nog al te vaak in de kiem worden gesmoord.

Soms door overheidsbeleid – en ik heb gezien dat de Metaalunie haar wensen op innovatiegebied in een politiek forum binnenkort (op 2 oktober) voor de landelijke politici op tafel zal leggen – , maar ook door zeer menselijke karaktertrekken als onwil, zelfgenoegzaamheid en risicomijdend gedrag.

Ik geef u een aantal voorbeelden.

Het kan gaan om de onwil of angst om de open concurrentie aan te gaan. U bent, neem ik aan, allemaal bekend met 'de Poolse loodgieter'.

6 Algemeen wordt aangenomen dat de voornaamste bedreiging van deze ambachtsman ligt in de arbeidskostensfeer, maar dat is niet waar. Dat wordt vanzelf opgelost. Ook in Nederland zal hij zich moeten houden aan de bestaande minimumeisen. Nee, de ware bedreiging ligt in de kwaliteit. De eindtermen van de opleidingen voor installateurs liggen in Polen, Tsjechië en Hongarije namelijk veel hoger dan in Nederland.

Wij kunnen dat negeren en, zo goed en kwaad als dat nog kan, onze vakbroeders uit de nieuwe Europese lidstaten proberen te weren. Maar dan ontnemen wij onszelf ook een prikkel om de creativiteit en ambitie te ontwikkelen, die nodig is om te innoveren en om effectief met hen te wedijveren. Beter is het daarom moed te tonen en de open concurrentie aan te gaan.

Een ander voorbeeld, eentje waarvan de rillingen in uw sector waarschijnlijk nog steeds over de rug lopen, laat zien dat de vrees voor open concurrentie ook de overheid niet vreemd is. Ik heb het over het, ook in mijn ogen, stuitende voornemen van de Amerikaanse president Bush in 2002 om de invoerheffing op buitenlands staal met maar liefst 30 procent te verhogen. Onder het mom van de bescherming van de Amerikaanse staalsector, ontnam hij die industrie daarmee echter elke impuls om te innoveren.

7 En daarmee verzuimde hij de verouderde industrie in de Verenigde Staten te prikkelen om ook op de langere termijn de concurrentie op de wereldmarkt aan te kunnen.

Dat is buitengewoon belangrijk nu de opkomende economieën, landen als China en India, in toenemende mate de wereldeconomie domineren. Recent las ik in The Economist dat het gecombineerde product van deze 'landen in ontwikkeling' meer dan de helft van de totale optelsom van Bruto Nationale Producten in de wereld beslaat. Geduchte concurrenten dus, maar met het toenemende aanbod ontwikkelt zich in deze landen ook een groeiende vraag. Deze ontwikkeling mag dus niet alleen als een bedreiging worden gezien, maar biedt tevens enorme kansen. Jezelf opsluiten heeft dus ook om die reden geen zin.

Een jaar later zou Bush overigens weer bakzeil halen – het politieke effect was behaald – maar feitelijk onderscheidde zijn maatregel zich nauwelijks van de landbouwsubsidies van de EU. Een systeem dat door de Amerikanen nota bene altijd scherp is bekritiseerd. Door die subsidies kunnen Europese boeren graan en vlees blijven produceren, maar ook zij nemen de noodzaak voor vernieuwing weg.

8 Een andere karaktertrek die ik noemde is zelfgenoegzaamheid. Deze eigenschap manifesteert zich veelal bij koplopers. Want juist koplopers hebben de neiging 'achterover te leunen'. Er bestaat bij hen geen (externe) druk om te innoveren. Hierdoor lopen zij echter het risico hun eerste positie te verliezen.

Was het niet Fokker die in de jaren '30 zijn leidende positie aan Douglas verloor door te lang te vertrouwen op het succes van de eenvoudige constructiemethode, waarbij de romp en het staartvlak van zijn vliegtuigen uit gelaste staalbuis werden vervaardigd? Dat bleek wel toen Douglas (in 1933) met een geheel uit metaal vervaardigd vliegtuig op de markt kwam. En natuurlijk speelde het succes van de Uiver in de Melbourne race (1934) daarin een grote rol. Ook een belangrijke innovatie trouwens, maar dan in de marketing van producten.

In wetenschappelijke termen zeggen wij dan dat de Wet van de remmende voorsprong in werking treedt. Een steeds terugkerend fenomeen in de economische geschiedenis, waarbij vernieuwers op een bepaald ogenblik worden bijgehaald of zelfs íngehaald.

Zelfgenoegzaamheid is één verklaring hiervoor.

9 Een andere is natuurlijk dat trendvolgers het voordeel hebben dat zij geen grote investeringen hoeven te doen om innovatieve producten te ontwikkelen. Zij kopiëren die producten gewoon van de vernieuwer.

Dit kan bij ondernemers een reden zijn om af te zien van investeringen in innovaties, uit angst dat een concurrent met zijn duurbetaalde vernieuwing aan de haal gaat. Dergelijk risicomijdend gedrag doet zeker opgeld bij investeringen in innovatieve producten, juist omdat hiermee in het algemeen hoge aanloopkosten zijn gemoeid en de risico's dus groot zijn. Denkt u nog maar eens aan één van de citaten waarmee ik begon, van de ondernemer die aarzelde zijn werknemers op te leiden, uit angst dat die hun geluk elders gaan beproeven.

Om die reden is het besef dat innovatie een gezamenlijke uitdaging is zo belangrijk. Want innovatie krijgt geen kans wanneer men bang is dat de concurrent meer voordeel heeft bij een bepaalde vernieuwing.

Onwil, zelfgenoegzaamheid en risicomijdend gedrag. Het zijn hindernissen die genomen moeten worden om plaats te maken voor een mentaliteit, waarin ambitie en creativiteit de boventoon voeren.

10 Ik wil nog één obstakel noemen. En dat is een gebrek aan openheid. Dit kan zich voordoen wanneer ambitie en creativiteit in botsing komen met heersende normen en waarden. Wanneer onder verwijzing naar die normen en waarden, vernieuwingen op voorhand worden getaboeïseerd en er geen ruimte wordt gelaten voor een open discussie over de mogelijkheden die een innovatie kan bieden. De deur is dicht.

Een voorbeeld van deze botsing is het ethische verzet (om redenen van privacy) tegen de ontwikkeling en toepassing van de smartcard. En dat terwijl deze kaart evidente en baanbrekende logistieke voordelen kan opleveren. Andere voorbeelden spelen zich af op het terrein van gentechnologie en watermanagement. Over de weerstand tegen vernieuwingen op het terrein van watermanagement kunnen wij dagelijks in de PZC lezen, onder de ingezonden stukken.

Verrassend is het soms om te ontdekken dat een vernieuwer op één terrein, weerstand biedt tegen innovatie op een ander gebied. In Zeeland kennen wij een bedrijf dat sinds jaar en dag een vooraanstaande positie inneemt op het terrein van de veredeling van zaad, bijvoorbeeld maïs, maar datzelfde bedrijf verzet zich nu sterk tegen nieuw watermanagement. Innovatief in één sector, betekent dus niet per definitie vernieuwend in een andere sector.

11 Ik weet niet hoe het zit in de wereld van de metaal, maar ik kan mij voorstellen dat ook hier wel eens sprake zal zijn van verzet op grond van normen en waarden.

Bijvoorbeeld tegen de nanotechnologie. Want 'gerommel' op atomair of moleculair niveau roept meestal ethische weerstanden op – daar kun je op wachten – ook al kan deze technologie ons veel leren over de beheersing en voorspelling van het gedrag van materialen, waaronder metalen.

Maar u weet, de stoomtrein, dat duivelse, stalen monster is uiteindelijk ook breed geaccepteerd en dat terwijl veel boeren er zeker van waren dat hun koeien er minder of, erger nog, zure melk van gingen geven. Innovaties kunnen emotionele en irrationele reacties oproepen.

Ik zeg hiermee niet dat wij de ogen dan maar moeten sluiten voor de ethische of andere bezwaren die aan innovaties kunnen kleven. Ik ben de laatste om dat te bepleiten. Maar wij mogen zeker geen muur opwerpen die iedere discussie onmogelijk maakt.

Mijns inziens is het raadzaam hierin de lijn van Paulus te volgen. Hij zei: “Onderzoek alles, en behoud het goede”.

12 Die boodschap is vooral van belang, omdat een gebrek aan openheid een dempend effect heeft op het gevoel van urgentie. En dat is immers een belangrijke drijvende kracht achter innovatie. Er zijn tal van ontwikkelingen aan te wijzen die aanleiding geven voor dat gevoel van urgentie.

Voor de metaalsector zijn deze ontwikkelingen, ik noemde ze al: de internationalisering en de toenemende concurrentie (globalisering) en de druk op de arbeidsmarkt, een tekort aan gekwalificeerd personeel.

Dit zijn ontwikkelingen die ons dwingen creativiteit en ambitie aan de dag te leggen om het hoofd boven water te houden. En daar kan niet rustig de tijd voor worden genomen. Zeker geen 60 jaar!

Hoe kunnen we er dan voor zorgdragen dat er een mentaliteitsverandering plaatsvindt, die ik, en velen met mij, nodig acht voor innovatie?

Dames en heren,

Door verbindingen te leggen. Door verbindingen te leggen kunnen vooroordelen uit de weg worden geruimd.

13 Vooroordelen die veelal leiden tot de onwil of zelfs de angst om de concurrentie aan te gaan. Verbindingen kunnen ook een einde maken aan zelfgenoegzaamheid, doordat zij ons confronteren met de stormachtige ontwikkelingen die zich in de wereld om ons heen afspelen.

Tot voor kort dachten velen bijvoorbeeld nog dat Zeeland, en Yerseke in het bijzonder, op aquacultuurgebied een comfortabele toppositie innam. Totdat een onderzoek van landbouwattachés in Europa plotseling uitwees dat een land als Griekenland zich inmiddels sterk op dit terrein had ontwikkeld. Hierdoor is een gevoel van urgentie ontstaan én het besef dat er een gezamenlijke uitdaging voor de (Zeeuwse) aquacultuursector bestaat, die het belang van eventuele, onderlinge concurrentieoverwegingen verre overstijgt.

In het Innovatieplatform Aquacultuur dat ik voorzit, nam daardoor ook de bereidheid om samen te werken toe. En mede dankzij die bereidheid zijn een paar mooie initiatieven van de grond gekomen, zoals het uitzaaien van kokkels in zoutwaterbakken op land, natuurlijk de volledig gecontroleerd gekweekte 'Commissarismossel', en landbouwers die zagers kweken voor visvoer.

14 Dat het leggen van verbindingen werkt, blijkt ook uit de Task Force MKB-Zeeland. Dit samenwerkingsverband van zes branches heeft ons, heb ik begrepen, onder meer een nieuw type strandreiniger opgeleverd. Ontwikkeld door containerbedrijf Wielemaker en de Metaalunieleden Terrier Lifting Clamps en Vredo Dodewaard. Als het om schone stranden gaat ligt Zeeland voorop en een dergelijke vinding kan eraan bijdragen dat onze provincie die koppositie behoudt.

De provincie Zeeland onderkent zelf ook het belang van verbindingen. Dat blijkt, bijvoorbeeld, uit het partnerschap dat de drie 'O's – onderwijs, ondernemers en overheid – zijn aangegaan in het Akkoord Zeeuwse Kenniseconomie. Ook dit akkoord is erop gericht de verbindingen te leggen, die een bijdrage moeten leveren aan het ontstaan van een gezonde 'innovatiecultuur'.

Een mooi voorbeeld van samenwerking tussen concurrenten, of misschien moet ik zeggen 'conculega's', is ten slotte de Zeeuwse Vereniging van ICT-Ondernemers. De ZVIO. Deze vereniging laat zien dat kennis delen en concurreren niet strijdig hoeft te zijn. Hun motto is dat je samen sterk staat en problemen kunt oplossen waar ieder individueel bedrijf moeilijk uit kan komen.

15 Wie zich realiseert dat het wiel niet drie keer hoeft te worden uitgevonden, is een stap dichter bij een gezonde bedrijfsvoering. En deze vereniging stimuleert naast samenwerking tussen bedrijven ook het leggen van verbindingen met kennisinstellingen. Die verbindingen kunnen bijvoorbeeld een belangrijke rol spelen in het streven naar de verbetering van de kwaliteit van hun product.

Dit soort verbindingen zijn vooral ook van belang omdat zij kunnen helpen de kloof tussen het aanbod van leerlingen uit het onderwijs enerzijds, en de behoefte aan personeel uit het bedrijfsleven anderzijds te overbruggen. Zowel in kwantitatieve als kwalitatieve zin.

Als die aansluiting wordt gevonden kan het probleem van het tekort aan gekwalificeerd personeel beter en slagvaardiger worden aangepakt.

Dames en heren,

Als er nu één sector is die verstand heeft van de kracht van verbindingen, of dat nu is door lassen, solderen, klinken, schroeven, bouten of lijmen, dan is het de metaalsector wel. Doe daar uw voordeel mee, ook in overdrachtelijke zin.

16 In de woorden van Herman Wijffels:

"Verbindingen zorgen voor de dynamiek en de vonken, die de innovatiemotor doen lopen".

Ik dank u voor uw aandacht.

17 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, voor het KNMG-symposium, 31 oktober 2006

Dames en heren,

Ik heet u allen van harte welkom en verklaar dit KNMG- symposium voor geopend. Het onderwerp van deze bijeenkomst, de toenemende agressie tegen medische beroepsbeoefenaren, is zeer actueel. Het beheerste ook begin deze maand weer de media.

Op 1 oktober werd ambulancepersoneel, dat was toegesneld om iemand te helpen aan de Westhavenkade in Vlaardingen, bedreigd. Hun ambulance werd vernield en toen agenten hen te hulp schoten, keerde zich een menigte van zo’n 250 mensen tegen hen.

De titel van dit symposium, de vraag: ‘Toenemende agressie in de praktijk, een probleem?’, kan dan ook natuurlijk alleen bevestigend worden beantwoord. Ja, een probleem. En als wij dat hebben vastgesteld, kunnen wij ons gaan richten op belangrijke vragen als: waar komt deze agressie vandaan, hoe kunnen wij haar voorkomen en hoe pakken wij haar aan?

1 Ten aanzien van dat laatste: vorige week hebben de ministers Remkes en Hirsch Ballin, zoals u ongetwijfeld weet, een actieprogramma gepresenteerd. Hierin staat onder meer dat de strafeis tegen daders van geweld tegen dienstverleners verdubbeld zal worden en dat zij bovendien moeten opdraaien voor alle schade. En eerder hebben de regeringspartijen CDA en VVD al gezegd ook voorstander te zijn van politie-escortes voor ambulancesauto’s naar uitgaanscentra of andere risicogebieden.

Wat ons oordeel over deze aanpak ook is, er wordt dus aan gewerkt. Als u mij toestaat, wil ik hier echter eerst een stapje terug doen en me richten op de vraag: ‘Waar komt die toenemende agressie tegen medische beroepsbeoefenaren vandaan?’

Daarvoor worden door direct betrokkenen, politici en bestuurders verschillende redenen aangevoerd. Ik noem er vier:

1. Omstanders van een ongeval zijn boos omdat hulpverleners in hun ogen niet snel genoeg ter plaatse zijn. En dat uiten zij, vreemd genoeg, door het medisch personeel te hinderen en te bedreigen;

2 2. Mensen zijn het niet eens met de wijze van behandeling door de medische experts van een zieke of een slachtoffer van geweld of een ongeval;

3. De reactie van omstanders op de hulpverlenende diensten wordt bepaald door een behoefte aan media-aandacht; en

4. Het onverantwoordelijke en onacceptabele gedrag van die omstanders wordt bevorderd door het gebruik van benevelende middelen.

Deze mogelijke verklaringen voor de toenemende agressie wijzen mijns inziens op twee zorgwekkende omstandigheden, waarop onze aandacht zich zou moeten richten.

De eerste twee redenen die ik noemde, duiden op een kennelijk gebrek aan vertrouwen in het optreden van het medisch personeel, en de laatste twee op een gebrek aan verantwoordelijkheid van burgers op de plaats van een ongeval.

Dames en heren,

Ik moet bekennen dat ik mezelf niet beschouw als een groot kenner van de medische sector.

3 Maar als het gaat om begrippen als 'vertrouwen' en 'verantwoordelijkheid' in de relatie tussen overheid en hulpdiensten enerzijds en de burger anderzijds, heb ik wel enige ervaring. Bijvoorbeeld in het veiligheidsbeleid. En daarmee zijn wel interessante parallellen te trekken.

Laat ik beginnen met 'vertrouwen'. Sinds de jaren '90 en met de terroristische aanslagen in de Verenigde Staten, Bali, Madrid, Londen en Egypte is breed het besef gegroeid dat de overheid haar burgers geen 100 procent veiligheid kan bieden. De overheid is niet alomtegenwoordig en bij veel ramptypen speelt de factor tijd daarin een bepalende rol.

Zo is het voor iedereen duidelijk dat een automobilist in de eerste fatale minuten van een ramp in de Westerscheldetunnel op zichzelf is aangewezen. En ook bij een overstroming kost het tijd voordat de overheid adequaat kan reageren, laat staan voordat zij het gehele overstroomde gebied kan bestrijken.

Nu is het niet vergezocht om te veronderstellen dat dit besef heeft geleid tot een deuk in het vertrouwen in diezelfde overheid. En in zekere mate is dat ook wel zo – nog altijd bestaan er bij sommigen verwachtingen van de overheid die zij niet kan waarmaken –

4 maar over het algemeen worden haar beperkingen als het gaat om veiligheid steeds meer door de burger geaccepteerd.

Om die acceptatie te krijgen en te behouden is het evenwel van belang dat de overheid laat zien dat zij de zorg voor veiligheid nog steeds en nadrukkelijk als een kerntaak beschouwt. Dat zij toont alles te doen wat in haar mogelijkheden ligt om die veiligheid te waarborgen, maar dat zij daarbij tevens haar onmogelijkheden laat zien.

Dat is in de eerste plaats van belang om burgers duidelijk te maken dat zij nog steeds op hun overheid kunnen vertrouwen. In de tweede plaats om hen te laten aanvaarden dat die overheid geen volledige veiligheidsgarantie kan afgeven. En in de derde plaats, om burgers erop te kunnen wijzen dat zij om die reden ook zelf een verantwoordelijkheid voor hun veiligheid dragen.

Daarmee ben ik aanbeland bij het begrip 'verantwoordelijkheid' en de invulling daarvan.

Als burgers zich bewust zijn dat hulpverleners er alles – wat in hun macht ligt – aan doen om een zieke of een slachtoffer van een ongeval of geweld te redden, dat dit hun kerntaak is, zullen die burgers ook geneigd zijn de behandeling aan hen overlaten.

5 Dat is de verantwoordelijkheid van de professionals. Voor veruit de meeste burgers spreekt dit natuurlijk voor zich, maar kennelijk niet voor iedereen.

En als burgers zich bewust zijn dat hulpdiensten onmogelijk overal en altijd direct ter plaatse kunnen zijn, dat zij, met andere woorden, begrensd zijn in hun mogelijkheden, dan zullen zij ook aanvaarden dat het tijd kost voordat een ambulance redding kan bieden. Dat er zoiets bestaat als 'aanrijtijden' en dat die moeten kunnen worden verantwoord.

Dit laatste is buitengewoon belangrijk voor de ontwikkeling van het besef bij burgers dat zij ook zelf zijn aangewezen, een verantwoordelijkheid dragen, om de tijd tussen het begin van een ongeval of geweldsdelict en de komst van hulpdiensten te overbruggen. In termen van ons veiligheidsbeleid spreken wij dan van 'zelfredzaamheid'. En deze term strekt zich in mijn definitie ook uit tot 'hulp aan anderen' en 'de professionele hulpverlening behulpzaam zijn'.

Deze 'redzaamheid' is niet een verantwoordelijkheid van burgers alleen. De overheid heeft tot taak hen in staat te stellen die verantwoordelijkheid waar te maken.

6 Dat begint bij het bewust maken van de burger, maar het betekent ook dat die burger moet worden ondersteund in zijn handelen op het moment dat een beroep op die verantwoordelijkheid wordt gedaan. Bijvoorbeeld door middel van gerichte voorlichting.

Op het gebied van veiligheid wordt dergelijke gerichte voorlichting al gegeven. Denk maar aan de folder die de rijksoverheid enige tijd geleden heeft verspreid, getiteld: 'Wat wordt er gedaan tegen terrorisme? En wat kunt u doen? '.

Misschien een model in de aanpak voor het probleem dat u hier vandaag bespreekt? Wat kunt u doen, als zich een ongeval voordoet en de hulpdiensten nog niet aanwezig (kunnen) zijn? En wat kunt u doen, om het werk van die hulpdiensten te vergemakkelijken?

Dames en heren,

In uw besprekingen hier vandaag verdienen mijns inziens dit soort vragen uw aandacht. Vragen die betrekking hebben op de begrippen 'vertrouwen' en 'verantwoordelijkheid'. En ik merk daarbij op dat er een belangrijk verband staat tussen die twee begrippen. Want als er vertrouwen is, dan zullen burgers ook eerder bereid zijn hun eigen verantwoordelijkheid te nemen.

7 De eerste vraag is dus: Hoe kan het kennelijke gebrek aan vertrouwen bij sommige burgers in de medische hulpverlening worden hersteld?

En de tweede is: hoe kan de burger bewust worden gemaakt van zijn eigen verantwoordelijkheden en ondersteund worden bij het vergroten van zijn 'redzaamheid'?

Het antwoord op die vragen biedt in mijn ogen een basis voor een doordachte aanpak van het probleem dat op dit symposium centraal staat.

Ik dank u voor uw aandacht.

8 Toespraak van Gedeputeerde A.J.G. Poppelaars ter gelegenheid van de presentatie van het boek ‘Tussen isolement en ontsluiting, een bestuurlijke geschiedenis van Noord-Beveland, 1795-1995’. 29 november 2005

Dames en heren,

Zoals u weet, zou eigenlijk de Commissaris van de Koningin hier vandaag spreken. Helaas was hij op het laatste moment verhinderd en hij heeft mij gevraagd om, mede namens hem, het woord tot u te richten. Ik twijfel er niet aan dat het hem spijt dat hij niet aanwezig kan zijn, want als het over geschiedenis gaat, en dan ook nog over bestuurlijke geschiedenis, is de Commissaris aan te merken als een groot liefhebber.

Ik ben er dan ook van overtuigd dat hij het boek ‘Tussen isolement en ontsluiting’ met veel plezier heeft gelezen. En in het bijzonder denk ik dan aan de passages over de bezoeken van zijn voorgangers aan Noord-Beveland. Bijvoorbeeld de passage waarin wordt verteld dat jonkheer Van Vredenburch (1826-1852) in 1829 na een bezoek aan Kats met veel strijkages uitgeleide werd gedaan. En hoe dezelfde Vredenburch, in 1845, aan de grens van de gemeente door een deputatie met alle égards welkom werd geheten en, even later, bij monde van de predikant zelfs werd gecomplimenteerd.

Dames en heren,

Ik weet niet hoe het er nu mee gesteld is, diepe buigingen zitten er waarschijnlijk niet meer in, maar duidelijk is dat hier een gouverneur op bezoek was. Een hoge, directe vertegenwoordiger van de Koning.

1 Zeker tot het midden van de 19e eeuw was het ambt van gouverneur een instrument dat door de Koning werd gebruikt om de eenheid van het jonge Koninkrijk der Nederlanden, na het vertrek van de Fransen in 1813, te versterken. De gouverneurs waren, anders gezegd, de ‘waakhonden’ van de Koning in den lande. En die kon je beter mee, dan tegen hebben.

Hoe Koning Willem I zelf de rol van de gouverneur zag, blijkt uit een voorval in het begin van de 19e eeuw. In de Zuidelijke Nederlanden was verzet gegroeid tegen het besluit van de Koning om de klein-seminaries te sluiten. En de Staten van Noord-Brabant hadden de euvele moed gehad om hem te verzoeken dit besluit ongedaan te maken. De Koning was woedend. De Staten hadden zich immers nergens mee te bemoeien, maar bovenal had zijn gouverneur diezelfde Staten kort moeten houden. Het gevolg was dat gouverneur Van Vredenburch voor straf van Noord-Brabant naar Zeeland werd overgeplaatst. Een degradatie!

Niettemin zou Van Vredenburch zich in zijn nieuwe positie serieus van zijn taak kwijten. Zo heb ik uit het boek, dat hier vandaag wordt gepresenteerd, begrepen dat hij na zijn bezoek aan Noord-Beveland in 1829, toen hij zo gepast uitgeleide werd gedaan uit Kats, onder meer werk heeft gemaakt van het ontbreken van een brandspuit in de school van die gemeente.

Er is veel veranderd sinds die tijd. In de nieuwe grondwet van 1848 werd de naam van de gouverneur veranderd in Commissaris van de Koning. En in de eeuw die daarop volgde, mocht de autonomie van de provincies groeien. Het ambt van Commissaris kreeg een meer duaal karakter.

2 Nog altijd een vertegenwoordiger van de staat, veranderde hij steeds meer in een provinciale bestuurder met zijn eigen bevoegdheden. Hij werd steeds minder de ‘pottekijker’ uit Den Haag.

Dit blijkt onder meer uit de benoemingsprocedure van de Commissaris, waarin het provinciale bestuur, de Staten, in de afgelopen dertig jaar een steeds grotere rol is gaan spelen. Een ‘hoge geboorte’ en een goede verhouding met het huis van Oranje volstaan niet meer om in dit ambt benoemd te worden. De laatste die, bij mijn weten, nog door de Koningin is aangewezen en benoemd, is onze Zeeuwse Commissaris De Casembroot (1948-1965).

De rol van de Commissaris van de Koningin is veranderd en ook de relatie tussen de drie belangrijkste bestuurslagen in Nederland. Dat die relatie vandaag nog altijd verschillend wordt gepercipieerd blijkt al uit het voorwoord bij het boek over de bestuurlijke geschiedenis van Noord- Beveland. Daarin wordt de essentie van het gemeentebestuur geduid als ‘het schipperen tussen rijk en de provincie aan de ene kant en de plaatselijke belangen aan de andere kant’.

Daarmee wordt een tegenstelling van belangen verondersteld, die er mijns inziens niet is. Of er in ieder geval niet zou moeten zijn. Voor de drie bestuurslagen gezamenlijk geldt dat de belangen van de burger centraal staan. En in gezamenlijkheid moeten de maatschappelijke opgaven worden aangepakt, teneinde die burger zo goed mogelijk te bedienen.

Het is bij de vraag op welke schaalgrootte (op welk bestuursniveau) dat het beste kan gebeuren, dat tegenstellingen vaak boven komen drijven.

3 Voor een deel vloeien die tegenstellingen voort uit een botsing tussen rationele argumenten en meer emotionele overwegingen. In het voorwoord wordt dan ook, ter illustratie van het laatste, terecht gewag gemaakt van de hechte relatie tussen gemeente en gemeenschap. En het boek biedt ons een mooi inkijkje in die hechte relatie.

De botsing tussen de ratio en de emotie komt bijvoorbeeld goed tot uitdrukking in het hoofdstuk over de, vaak moeizame, herindelingen op Noord-Beveland. Sinds de 19e eeuw stuitten op zichzelf goede argumenten voor de samenvoeging van de Noord-Bevelandse gemeenten op ongrijpbare bezwaren als de ‘verschillende geaardheid’ van de inwoners van de verschillende dorpen. Daarmee is niet gezegd dat die verschillen moeten worden gebagataliseerd. Maar burgemeester Schuit (van Kortgene) ging in 1945 zelfs zover dat hij de andere mentaliteit van de inwoners van Colijnsplaat, die meer ontevreden van aard zouden zijn, verbond met de grotere criminaliteit in dat dorp. U zult het met mij eens zijn dat dergelijke uitspraken de emoties ook vandaag nog hoog zouden doen oplopen.

Dames en heren,

In de huidige golf van décentralisaties, zoals met de Wet Werk en Bijstand en de Wet Maatschappelijke Ondersteuning blijkt de geschiedenis van herindelingen weer zeer actueel.

Het argument dat de taken onder deze wetten het best zo dicht mogelijk bij de burger kunnen worden uitgevoerd, roept wederom de vraag op van de kritieke schaalgrootte.

4 Vanuit het beginsel van subsidiariteit - waar dat kan, de uitvoering zo dicht mogelijk op de burger - spelen gemeenten een centrale rol in het bestuurlijke bestel van Nederland. Een probleem is echter dat daarvoor de Randstedelijke gemeenten veelal als de ‘maat der dingen’ worden genomen.

Maar waar de uitvoering van bijvoorbeeld de Wet Maatschappelijke Ondersteuning voor deze gemeenten misschien eenvoudig te behappen is, vraagt het takenpakket dat uit deze wet voortvloeit om bestuurlijke eenheden die groter van omvang zijn dan de veelal kleinere gemeenten buiten de Randstad. Het gevolg is dat de provincie of regionale samenwerkingsverbanden moeten inspringen. En daarmee is in de wetgeving geen rekening gehouden.

Paradoxaal genoeg, kan de décentralisatie van taken op deze wijze zelfs nieuwe herindelingen bevorderen, die de afstand tussen de gemeentebesturen en hun burgers juist weer kunnen vergroten.

Omdat de maatschappelijke opgaven evenwel blijven, zullen gemeenten en provincie, waar dat nodig is, hierin dus samen moeten optrekken. En het zijn die opgaven, die sturend moet zijn voor ons optreden.

Dames en heren,

Het boek ‘Tussen isolement en ontsluiting, een bestuurlijke geschiedenis van Noord-Beveland’ biedt ons een mooi inkijkje in het functioneren van het openbaar bestuur. En alleen al het hoofdstuk over de herindelingen op Noord-Beveland toont dat wij kunnen leren van de bestuurlijke ervaringen van onze voorgangers.

5

Ik spreek daarbij de hoop uit dat het boek ook de interesse bij burgers kan wekken voor de werking van het openbaar bestuur. Ik beveel het bij iedereen aan. Mogelijk kan het dan bijdragen aan de verkleining van de afstand tussen die burger en de overheid en, wie weet, misschien leidt dat zelfs tot een groter begrip voor de problemen waarmee de overheid worstelt.

Als wij daarvan uitgaan, wat is dan gepaster dan de bestuurlijke erfenis, die in dit boek is neergeslagen, over te dragen aan de twee jongste kiezers van Noord-Beveland? Het is op die erfenis dat zij voort zullen moeten bouwen. En ik vertrouw erop dat het boek hen inspiratie biedt voor hun keuze bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2006.

Ik dank u voor uw aandacht.

6 Concept-toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, ten behoeve van de Kerstlunch van de ondernemersvereniging Borsele, 19 december 2006.

Dames en heren,

"Als ondernemer heb je gewoon geen tijd om na te denken over innovatie. Er is altijd wat te doen, waardoor je er niet aan toekomt."

Een ander citaat.

"Innovatie is inderdaad broodnodig. Maar dat houdt een risico in voor de werkgever, want vernieuwing betekent ook dat je je werknemers opleidingen moet laten volgen. Dat is niet alleen duur, het kost ook werkuren. Bovendien bestaat de kans dat een pas opgeleide werknemer ergens anders zijn geluk gaat beproeven."

Dit zijn uitspraken van twee ondernemers in de metaal. Uitspraken die ik eerder heb aangehaald in een toespraak voor de Koninklijke Metaalunie afgelopen september. Ik gebruik ze hier weer, omdat ze zo treffend laten zien hoe innovatie in de praktijk vaak wordt beleefd.

1 Innovatie is nodig, daarvan lijkt iedereen zich bewust, maar ook buitengewoon vervelend.

Niet alleen wordt het bedrijfsleven in Nederland geconfronteerd met een moordende concurrentie uit lagelonenlanden, is er, in sommige sectoren, een schreeuwend gebrek aan vakmensen en worden ondernemers lastiggevallen met tal van regeltjes. Nee, nu moeten zij ook nog innoveren.

Buitengewoon lastig. En als dat zo doorgaat, dan gaat de lol van dat ondernemen er eigenlijk wel een beetje af. Dat is wat deze citaten mij vertellen. Innovatie is een probleem.

Dames en heren,

Dit roept bij mij sterke associaties op met de vele discussies, die ik, als voorzitter van de Commissie Milieuvraagstukken van de Raad voor het MKB, heb gevoerd over het milieu. Het milieu werd, en wordt, óók als een belasting gezien, een belemmering. En het heeft even geduurd voor het bewustzijn groeide dat milieuoverwegingen echter tevens een kostenbesparing kunnen opleveren. Dat bijvoorbeeld recycling kan bijdragen aan goedkopere productiemethoden.

2 De ondernemers die dat snel hebben opgepakt, die hebben geïnnoveerd en milieutechnologie hebben ontwikkeld, die daarmee een stapje voorliepen op de concurrentie, waren in staat hun technologie te verkopen. Een enkeling daarvan vinden wij nu zelfs terug in de Quote 500.

Dit voorbeeld leert dat innovatie niet als probleem moet worden gezien, maar als een kans. En als wij het met elkaar eens zijn dat innovatie inderdaad broodnodig is om onze economie te stimuleren, om onze bedrijven concurrerend te houden, dan moeten wij die kans ook grijpen.

Toegegeven, dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Want waar liggen die kansen dan?

Het TIENPUNTENPLAN INNOVATIE van MKB-Nederland formuleerde in 2003 twee enorme kansen:

1. Er is veel en hoogwaardige kennis bij universiteiten en kennisinstellingen, maar die wordt niet, of te weinig, gebruikt in het bedrijfsleven;

2. De meer dan 500.000 midden- en kleinbedrijven in Nederland vormen bij elkaar een enorm innovatiepotentieel, maar zij innoveren niet of onvoldoende.

3 Wat is er aan de hand?

Veelal wordt innovatie gezien als vanzelfsprekende som van kennis en geld. Maar veel bruikbare kennis is blijkbaar aanwezig. Zij wordt alleen niet toegepast. En geld? Natuurlijk, er is altijd te weinig geld. Maar MKB-Nederland constateert zelf dat er reeds een enorm innovatiepotentieel aanwezig is.

Voor innovatie is dus meer nodig. Wat dan? Verbindingen leggen. Verbindingen tussen de kennis van onderwijs- en onderzoeksinstellingen en het innovatiepotentieel van het bedrijfsleven, verbindingen tussen bedrijven onderling, verbindingen tussen overheid, onderwijs en ondernemers. Herman Wijffels zei het al:

"Verbindingen zorgen voor de dynamiek en de vonken, die de innovatiemotor doen lopen."

Probleem opgelost.

Maar helaas, zo simpel is het niet. In de 14 jaar dat ik Commissaris van de Koningin in Zeeland ben is mij keer op keer gebleken dat het lastig is om verbindingen te leggen. Zeker in veranderingsprocessen, waartoe ik innovatie ook reken.

4 Het is lastig omdat mensen vaak juist niets willen weten van veranderingen. Zij hebben de neiging zich terug te trekken in hun eigen verworvenheden – "waar maken we ons druk om, het gaat toch goed zo" – en negeren daarmee dat innovatie noodzakelijk is om stand te houden in een wereld die constant verandert. Zij keren zich naar binnen toe.

Verbindingen leggen, samenwerken, vraagt om een open houding. Van alle betrokken partijen. En niet iedereen is bereid om in een vroeg stadium zijn kaarten op tafel te leggen. Hier kunnen concurrentieoverwegingen spelen.

Het 2e citaat waarmee ik begon, laat zien dat concurrentieoverwegingen er zelfs toe kunnen leiden dat er überhaupt niet in innovatie wordt geïnvesteerd. Er is meer oog voor de risico's dan voor de kansen.

En veel mensen hebben de neiging een onderwerp eerst zelf in de vingers te krijgen, voordat zij bij gezaghebbende buitenstaanders te rade gaan. Dan is het nog een lange weg naar de kennisinstellingen.

Nee, het leggen van verbindingen is niet vanzelfsprekend. Maar wel buitengewoon belangrijk.

5 Want langs die verbindingen kan het creatieve denkproces – zo noodzakelijk voor innovatie – worden bevorderd: in de discussie met kennisinstellingen, met branchegenoten, maar ook met de overheid. Samenwerking draagt bij aan de optimale ontwikkeling en benutting van de mogelijkheden van mensen en technologie. En zij stimuleert bovendien een 'sense of urgency'. Een belangrijke drijvende kracht achter innovatie.

De aquacultuur is daarvan een mooi voorbeeld.

Tot nog niet eens zo heel lang geleden dachten veel mensen dat Zeeland, Yerseke in het bijzonder, op het gebied van aquacultuur een comfortabele toppositie innam. Totdat een onderzoek van landbouwattachés in Europa plotseling uitwees dat een land als Griekenland zich sterk op dit terrein had ontwikkeld. Hierdoor is dat gevoel van urgentie ontstaan én is het besef gegroeid dat er een gezamenlijke uitdaging voor de (Zeeuwse) aquacultuursector bestaat.

Daardoor ontstond ook de bereidheid om samen te werken. En dat is, zeker tussen concurrenten, inderdaad niet vanzelfsprekend. Daar is moed voor nodig.

6 Een ander mooi voorbeeld van samenwerking tussen concurrenten, of misschien moet ik zeggen 'conculega's', is de Zeeuwse Vereniging van ICT-Ondernemers. De ZVIO. Deze vereniging laat zien dat kennis delen en concurreren niet strijdig hoeft te zijn. Hun motto is dat je samen sterk staat en problemen kunt oplossen waar ieder individueel bedrijf moeilijk uit kan komen.

Deze vereniging stimuleert naast samenwerking tussen bedrijven ook het leggen van verbindingen met kennisinstellingen. Die verbindingen spelen een belangrijke rol in haar streven naar de verbetering van de kwaliteit van het product van haar leden.

Dit soort verbindingen zijn van belang om de kloof te dichten waar MKB-Nederland al op duidde toen zij in 2003 aangaf dat er wel kennis is, maar dat zij niet gebruikt wordt.

De provincie Zeeland onderkent zelf ook het belang van verbindingen. Dat blijkt, bijvoorbeeld, uit het partnerschap dat de drie 'O's – onderwijs, ondernemers en overheid – zijn aangegaan in het Akkoord Zeeuwse Kenniseconomie. Ook dit akkoord is erop gericht verbindingen te leggen, die een bijdrage moeten leveren aan het ontstaan van een gezonde 'innovatiecultuur'.

7 Mijn boodschap is duidelijk. Heb oog voor de kansen van innovatie. Toon moed en een open houding en ga verbindingen aan. Gebruik en deel de kennis van en met kennisinstellingen en uw branchegenoten.

U bent ondernemers. Ondernemen staat in mijn woordenboek voor 'beproeven' en 'wagen'. En innoveren ís beproeven en wagen. Innovatie moet, meer dan bij enige andere beroepsgroep, in uw genen zitten.

Dames en heren,

Ik sluit af. Het is de bedoeling dat ik na de eerste gang weer het woord neem. Dat wil ik wel doen, maar niet zonder u daarin een rol te geven.

Ik heb u gezegd wat ik denk dat nodig is om te innoveren: verbindingen leggen. En daar is een mentaliteit, een attitude voor nodig die zich kenmerkt door moed, creativiteit en een open houding.

Ik maak wel eens een vergelijk met de drie deugden Geloof, Hoop en Liefde. En zoals Liefde in de Bijbel boven alle andere deugden staat, zo moet Attitude in het draaiboek van de ondernemer, van de vernieuwer, boven Kennis en Geld staan.

8 Maar nu wil ik van u horen, wat ú denkt dat nodig is. En laat het me ook weten als mijn toespraak vragen bij u losgemaakt heeft. U kunt dat voor mij op een papiertje schrijven of dat mondeling doen. Ik zal dan proberen om daarop te reageren. U heeft de eerste gang om hierover na te denken.

Ik dank u voor uw aandacht. Eet smakelijk.

9 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, bij de opening van Terra Maris. 18 mei 2006.

Dames en heren,

De opening van een museum voor natuur en landschap met de naam Terra Maris is een prachtige gelegenheid om wat nader in te gaan op de manier waarop in Zeeland in de loop der tijd is aangekeken tegen de eigen leefomgeving, en dan met name tegen de relatie met het water.

Meer inzicht in die relatie is nodig om de vele noodzakelijke beslissingen op het terrein van water en land in Zeeland op een evenwichtige en volwaardige wijze te laten plaats vinden. Beslissingen die dankzij dit inzicht minder belast zullen worden door emotionele en vooringenomen standpunten. Een reëel inzicht in het verleden moet ons verlossen van de belemmerende last van het zogenaamd gemeenschappelijk beleefde verleden.

Ik heb zojuist een honderd jaar oude kaart onthuld die meer water in Zeeland laat zien dan vandaag de dag. Als die kaart twee jaar ouder was geweest zou de Hedwigepolder als water zijn weergegeven. Het geeft aan dat enige historische nuance niet zou misstaan bij diegenen die zich op de historische gronden keren tegen veranderingen in ons nieuwe water- en kustbeheer.

1 Terra Maris: land van de zee, land uit de zee, kortom Zeeland. Een naam, die een paradox inhoudt. De onderdelen zijn tegenstrijdig: het is immers òf land òf zee. Tegelijkertijd zijn zij ook onlosmakelijk verbonden: land en zee zijn complementair en zijn samen alles. Het is als het Aziatische Ying-Yang begrip dat de eenheid der tegendelen uitdrukt.

Opvallend is dat velen deze tegenstelling, dit contrast, als een verrijking ervaren. In de beeldende kunst, de literatuur en de muziek is de ontmoeting van Zee en Land - de Kust - een inspiratiebron voor talloze creatieve artistieke uitingen. Ook vindt op dit grensvlak van land en water veel van onze economische welvaart zijn oorsprong. De recreant, de toerist zoekt op dit grensvlak van zilt en zoet zijn ontspanning.

Aan de andere kant zijn er ook mensen die het contrast van zee en land negatief ervaren en die deze tegenstelling zelfs als een bedreiging beleven.

De naam Zeeland omvat in de samenstellende delen van water en land dus strijd èn samenhang. En daarmee weerspiegelt de naam van dit gewest exact de houding van zijn bewoners door de eeuwen heen: door en door verbonden met de zee en tegelijkertijd met een grote weerstand, zelfs vrees ervoor.

De bloeitijd van Zeeland, de Gouden Eeuw, was te danken aan de handel over zee, die berustte op de strategische ligging aan zee en de vele havens aan de deltawateren.

2 De handel bracht grote rijkdom, de Zeeuwse steden ademen dankzij de koopmanshuizen nu nog een grote voornaamheid uit en de vele pakhuizen en hun exotische namen geven aan waar de welvaart vandaan kwam. Zeeland was naar buiten gericht, kosmopolitisch, dynamisch en avontuurlijk. En de blik was zeewaarts gericht.

De economische welvaart was gerelateerd aan zee-activiteiten. De stad had een bondgenootschap met de zee. Maar de welvaart op het platteland bleef achter en was dienstbaar en volgend aan de stedelijke en zeegebonden welvaart. De overal in de wereld aanwezige tegenstelling tussen stad en platteland liep in de Zeeuwse situatie parallel met de tegenstelling zee en land. De tegenstellingen versterkten elkaar en dat komt tot op de huidige dag tot uiting.

De Zeeuwse helden waren zeehelden, met Michiel de Ruiter als onbetwistbaar icoon van vermetelheid en ondernemersschap. Dus ook in de geschiedenisbeleving van dit gewest wordt aan de zee-gerelateerde activiteiten een extra betekenis toegekend. Dat moet voor landgeoriënteerde bewoners van deze regio een gruwel zijn.

Zelfs in het Zeeuwse volkslied is die zilte (over)waardering aanwezig. Fier en trots wordt er verwezen naar onze zeehelden. De welvaart die landsman's vlijt bekroont wordt weliswaar bezongen op de nieuwjaarsreceptie van de Commissaris van de Koningin maar in de versie van het Zeeuwse volkslied in de Zeeuwse Encyclopedie zult u zelfs die verwijzing naar de landgebonden activiteiten niet aantreffen.

3 Het in 1919 geïntroduceerde Zeeuws volkslied ter versterking van onze regionale identiteit spreekt over "en welvaart noeste vlijt bekroont" in latere versies wordt dat als geste aan de landbouw "en welvaart landsman's vlijt bekroont".

Of Zeeuwse landbouwers dit vandaag de dag met volle overgave kunnen zingen valt sterk te betwijfelen.

Maar het tij in de geschiedenis verliep, de havens verzanden, het economische en politieke centrum verschoof en de handel zakte in. En Zeeland werd vooral een landbouwgewest. Meer naar binnen gekeerd, met de rug naar het water, sterk grondgebonden en met de vaste continuïteit van de jaarlijkse cyclus van het groeien der gewassen. Het water, de verbinding naar de economische interessante buitenwereld, werd een barrière. Het werd zelfs een verdedigingslinie waarachter Zeeland zich in een vrijwillig gekozen isolement terugtrok.

In ons isolement ligt onze landgeoriënteerde kracht, moet men gedacht hebben, en de landbouwvoormannen waren in het Zeeland van vijftig jaar geleden de onbestreden leiders. Met de rug naar de zee waande men zich als Napoleon in Frankrijk.

Water werd alleen maar de vijand. De zee was bedreigend en een bron van rampspoed, van "kwade Elisabeth-zaterdag" tot 1953. Een enorme reeks van kleinere en grotere overstromingen met een dramatisch verlies aan levens en aan grond tot gevolg.

4 De vanuit verschillende overwegingen negatieve houding jegens het water kreeg als het ware een kristallisatiepunt in de dodelijke zee. Een allesvernietigende Vishnoe-achtige goddelijkheid.

De zee was er om bestreden te worden en waar mogelijk ingepolderd te worden: van zee naar land, en later om afgedamd te worden tot zoetwaterbekkens voor de landbouw.

En ook binnenlands was water altijd synoniem aan problemen: ongezond, moerassig onland in de poelgebieden, verzilting, wateroverlast. Via ruilverkavelingen en drainage werd het water ook binnendijks getemd en beheerst.

Na de Deltawerken en de bijna totale herverkaveling van de polders leek eind jaren zeventig het water als vijand verslagen. Met de Deltawerken zou de zee volledig worden buiten gesloten. Men kon met een gerust hart die verderfelijke zee de rug toe keren.

De onverzoenlijke land-zee relatie zou met de overwinning van het land door de Deltawerken volledig worden bezegeld. Volledig? Het ontstaan van de Oosterscheldekering sloeg een bres in die absolute benadering. De zee bleef toch een onbelemmerde toegang tot in het hart van de Zeeuwse regio behouden. De emotionele reacties op die 'aanslag' zijn m.i. nog onvoldoende geanalyseerd, maar zij vinden wel hun doorwerking in de weerstand tegen hedendaagse plannen voor kustbeheer. De argumenten van toen worden nu zelfs herhaald. De weerstand van nu kan deels worden verklaard uit het verlies van toen. Dat nooit weer.

5 De open Oosterscheldekering toont dat ook destijds de economische en maatschappelijke belangen verschoven. De verhouding zee en land was aan een herijking toe. Het belang van de puur op productie gerichte landbouw nam af, de recreatie en vooral watersport nam toe en de schoonheid van de onderwaterwereld werd door vele duikers ontdekt.

En het temmen van het water, buitendijks en binnendijks, bleek onverwachte en ongewenste bijverschijnselen op te leveren en op veel plekken de kwaliteit van natuur en landschap ernstig aangetast te hebben. Wonen, werken en recreëren vroegen steeds meer om een fraaie en meer natuurlijke waterrijke leefomgeving.

En daarmee kwam een herwaardering van het water in Zeeland weer in beeld, maar nu wel vanuit de comfortabele positie van deltaveiligheid.

En de traditionele economische activiteiten van de laatste honderd jaar waren weliswaar sterk landgebonden, maar de nieuwe economische activiteiten, de industrialisatie na 1970, zijn alleen maar tot ontwikkeling gekomen dankzij de ligging aan diep zeewater. Ook de explosieve toeristische ontwikkeling is er dankzij de zee. Aan, in, op en zelfs onder water geniet de toerist van het zilte water in Zeeland.

Bekende tegenstellingen tussen traditie en moderniteit, landbouw versus toerisme lopen in Zeeland parallel met de tegenstelling zee versus land.

6 Die tegenstellingen versterken elkaar en dat komt tot uiting in veel discussies die met het water in Zeeland te maken hebben en evenzovele weerstanden tegen een normale acceptatie van de betekenis van en de omgang met het water.

Het is niet zo vreemd dat de zogenoemde traditionele, en in feite landgebonden Zeeuwen zich tegen de zee, tegen het water keren. Maar het is eveneens een gegeven dat andere 'delen' van Zeeland vanwege het water naar Zeeland zijn gekomen. Zoals watersportminnende 'captains of industry' of zoals werkenden in de, in omvang groeiende, maritieme sector van Zeeland.

De 'Zee' van Zee-land was en is en zal dus altijd dominant aanwezig zijn. De weerstand daartegen eveneens, althans in een aantal kringen.

De samenhang van de deltawateren werd herontdekt in de Integrale Visie Deltawateren. De ontwikkeling van natte binnendijkse Zeeuwse natuur, zoals in het Plan Tureluur, zorgt voor het gestage herstel van een duurzame ecologische hoofdstructuur in onze provincie. Water blijkt de drager te zijn van de ecologische processen. En ook economisch lijkt het water meer kansen te bieden, bijvoorbeeld voor een vernieuwing van de visserij en zilte perspectieven voor de landbouw.

Door de eeuwen heen zien we dus een verschuiving in de houding ten opzichte van het water. Zeker in dit museum zal goed te zien zijn, dat de opvattingen in de loop der tijd steeds veranderen.

7 Een technocratische benadering, louter gericht op beheersing, wordt steeds meer vervangen door een aanpak, die meelift met de natuurlijke processen.

Statische beelden worden dynamischer.

Ook hier beleven we een parallelschakeling van verandering van maatschappelijke inzichten die jammer genoeg de zee-land verhouding extra negatief belasten. Negatief voor diegenen die verandering van inzicht als een bedreiging ervaren en die daarmee bij nieuwe inzichten aan de andere kant van de lijn staan.

Statische beelden zijn nu eenmaal gemakkelijker te accepteren dan dynamische. Het zou te ver voeren om dat psychologisch te verklaren maar (schijn)zekerheid biedt nu eenmaal gevoelsmatig meer vertrouwen dan een mogelijke verandering. Een harde betonnen kustverdediging wordt daardoor eerder vertrouwd dan een kustbeheer gebaseerd op de (dynamische) zandsuppletie. De verwerping 25 jaar geleden van deze "softe" kustverdediging van zandsuppletie roept associaties op met de ontpolderingsdiscussies van vandaag. Natuurlijk, we zijn sinds 1933 met de totstandkoming van de Afsluitdijk opgevoed met de zegepraal van de technocratische oplossingen, en we zijn wellicht onbewust beton-fetisjisten geworden. Maar het zijn wel oplossingen van, inmiddels, tientallen jaren geleden.

Het getuigt van wijsheid als men open staat voor gewijzigde inzichten en veranderingen wil accepteren.

8 Zo moeten we ook beseffen dat de traditionele tegenstelling van natuur versus landbouwproductie een nieuwe inkleuring heeft gekregen met de introductie van maritieme natuur. Het besef dat onze maritieme omgeving ongekende kwaliteiten vertegenwoordigt, is jammer genoeg nog maar van recente datum. De zee is veel meer dan een dumpplaats voor problemen op het land. De zee vertegenwoordigt een eigen intrinsieke waarde.

We weten nog maar weinig van de oceanen en de zeeën. Het is jammer dat we in de exploratie van onze omgeving relatief zo veel geld hebben uitgegeven om de ruimte te onderzoeken, terwijl we nog zo weinig weten van onze blauwe omgeving, de oceaan ,de zee.

Er zijn veel veranderingen in denken nodig. Veranderingen die niet langer als bedreiging gevoeld worden,maar juist kansen bieden.

Kansen op de grens van land en water. Op die grens biedt Zeeland met 700 kilometer kust, ongekende mogelijkheden en nieuwe kansen voor de economie, voedselproductie, recreatie en cultuur, zoals o.a. jaarlijks blijkt bij het Zeeland Nazomer Festival met zijn bijzondere aan water gebonden locaties.

Uit een recent onderzoek van het BTZ onder de naam van "Het beeld van Zeeland" komt prominent naar voren, dat het meest bepalend voor de beleving van Zeeland het kustgevoel is, de zee, het zonlicht op het water, rust en ruimte, een gevoel van oneindigheid en de associatie met "vrijheid".

9 Het mag duidelijk zijn, de herwaardering van het water is een feit en de paradox van Zee-land lijkt opgeheven: met name de ontmoeting van zee en land, het kustgevoel wordt hoog gewaardeerd.

Wanneer velen dat gevoel zo positief ervaren, wie is er dan nog tegen??

Dit sluit natuurlijk prachtig aan bij het thema van dit nieuwe museum, niet voor niets Terra Maris geheten, waar natuur en landschap van Zeeland belicht worden vanuit het verleden, het heden en de toekomst.

Ik hoop dat ook hier weer geldt dat inzicht in het verleden leidt tot de juiste waardering van wat Zeeland ons nu te bieden heeft en tot een ontwikkeling die ook in de toekomst recht doet aan de specifiek Zeeuwse kwaliteiten van land en water. Ik hoop dat dit vernieuwde inzicht de weerstand tegen veranderingen in Zeeland zal verminderen. De toekomst van Zeeland is sterk afhankelijk van de mate waarin innovatie en verandering zullen worden geaccepteerd. We zullen aandacht moeten geven aan de op stereotiepe gedachten gebaseerde weerstanden.

Uitspraken dat die weerstanden wel vanzelf "uitsterven" verwerp ik. Ik verwerp ze omdat ik de andersdenkenden serieus wil nemen en ik in een voortdurende discussie verandering wil mogelijk maken.

Het inzicht in het verleden zal de noodzakelijke transitie mogelijk moeten maken. Met respect voor de andersdenkenden, maar ook vanuit het besef dat zonder veranderde visie ons gemeenschappelijk welzijn nimmer tot stand zou zijn gekomen.

10 Ik wens Stichting Het Zeeuws landschap dan ook heel veel succes met dit bijzonder waardevolle op transitie gerichte initiatief.

11 Toespraak van de Commissaris van de Koningin drs. W.T. van Gelder bij de Hogeschool Zeeland, lectoraat Veiligheid, d.d. 15 juni 2005:

‘Een gewaarschuwd mens telt voor twee’ of ‘De terugtrekkende overheid en de zelfredzame burger’

Dames en heren,

Mij is gevraagd vanavond een bijdrage te leveren aan de discussie over de vraag of de risicokaart zinvol is voor de veiligheid van de burger. Dat is niet de eerste keer. En zolang veiligheid hoog op de politieke agenda staat, waarschijnlijk ook niet de laatste.

De grote aandacht voor dit onderwerp in de politiek en de media maakt dat de toon in de discussie al snel wordt gezet door ‘one-liners’. Een bekende is bijvoorbeeld dat de kaart een ‘hitlijst’ zou bieden aan terroristen (uitspraak van Geert Wilders). Dat is natuurlijk een pakkende uitspraak, maar zoals zo vaak met ‘one-liners’: te simpel. Ik wil de gedachtewisseling over de risicokaart daarom graag in een breder perspectief plaatsen. Daarmee hoop ik u, voorzover nodig, tot een meer afgewogen oordeel te bewegen.

In de discussie over de risicokaart spelen mijns inziens twee aspecten een rol die de kern van het veiligheidsbeleid raken. Communicatie en vertrouwen. In het belang van mijn betoog wil ik eerst eens stilstaan bij het laatste. Ik heb het dan over het vertrouwen tussen de overheid en de burger. Over en weer.

Het zal u niet ontgaan zijn dat het vertrouwen van de burger in de overheid onder druk staat. Burgers hebben genoeg van de bemoei- en regelzucht. Dat is één van de redenen dat de overheid zich terugtrekt. Dit gebeurt op verschillende

1 terreinen, zoals in het openbaar vervoer, de zorg en bij de nutsvoorzieningen. En in het algemeen kan gezegd worden dat de overheid streeft naar minder regels. Volgens sommigen gaat dit zo ver dat zij vrezen voor een terugkeer van de nachtwakerstaat. Kort gezegd, een zo klein mogelijke overheid die alleen zorgdraagt voor collectieve goederen als veiligheid, het rechtssysteem en het bestuur. De burger moet voor zijn welzijn en welvaart in toenemende mate weer vertrouwen op de ‘onzichtbare hand’ van de markt.

Wat je ook vindt van deze ontwikkeling, zij is van grote betekenis voor de verhouding tussen de overheid en de burger. En daarmee ook voor het vertrouwen en de communicatie tussen die twee.

Paradoxaal genoeg, zal de overheid het bestaande wantrouwen bij veel burgers niet weg kunnen nemen door zich eenvoudig terug te trekken. Veel burgers zijn opgegroeid in de verzorgingsstaat en met het idee van een maakbare samenleving. Daardoor bestaan er nog steeds verwachtingen die de overheid nu niet (meer) waarmaakt. De burger was eraan gewend dat er een overheid was die hem van de wieg tot het graf verzorgt. Nu op een groot aantal terreinen de markt het overneemt, kan dit leiden tot de conclusie dat je niet meer op de overheid kunt bouwen of vertrouwen. Mensen missen de bescherming waarvoor de verzorgingsstaat garant stond.

Een ander gevolg van de terugtrekkende overheid is dat het vertrouwen in de burger een vereiste is geworden. Het vertrouwen dat de burger het zelf wel redt. Dat de burger zelf het beste in staat is zijn eigenbelang te verdedigen. En dat dat bovendien ons gemeenschappelijk belang dient. Dat wordt wel eens vergeten, maar een kleine, teruggetrokken overheid en een toenemende zelfredzaamheid van de burger gaan hand in hand. Ik zeg dat hier in het algemeen. Natuurlijk is het zo dat de overheid nog steeds sociale vangnetten biedt. Maar bij de

2 meerderheid van de burgers zal een beroep worden gedaan op die zelfredzaamheid. Een derde en laatste punt is dat wij ons moeten afvragen of een steeds kleiner wordende overheid een goede voedingsbodem is voor sterke leiders. Ik denk het niet. Ik denk dat het omgekeerde waar is. En dat terwijl de roep om leiderschap steeds luider wordt, zeker als we het hebben over het waarborgen van de veiligheid. We hebben dat geluid ook weer gehoord rond het referendum over de Europese grondwet.

Deze drie aspecten van de terugtrekkende overheid - het wantrouwen in die overheid, de zelfredzaamheid van de burger en zwak leiderschap - zijn van grote betekenis voor het overheidsoptreden in de crisis- en rampenbestrijding.

En daarmee kom ik op communicatie. Communicatie is naar mijn mening de sleutel om het vertrouwen in de overheid te herstellen. De overheid kan zich op bepaalde terreinen wel terugtrekken, maar zeker op het gebied van veiligheid moeten burgers op hun bestuurders kunnen blijven bouwen en vertrouwen. Zij moeten zien dat de overheid iets doet. Heldere communicatie is daarom van het grootste belang.

Communicatie en openheid zijn ook voorwaarden voor een overheid die een beroep wil doen op de zelfredzaamheid van de burger. Om dat beroep te kunnen doen moet de overheid de burger deelgenoot maken van de risico’s die er in zijn omgeving bestaan. Ook al hebben zij het liefst niets met dit soort dingen te maken; het is een verantwoordelijkheid van de overheid dat zijn inwoners zich van die risico’s bewust zijn. Dat voorkomt verrassingen, zoals in Enschede. En het stelt de burger in staat zich voor te bereiden, zodat hij weet wat hij moet doen in het geval van een crisis. Zelfredzaamheid stelt wel eisen aan communicatie. Zij moet volledig, duidelijk en tijdig zijn.

3

Tot slot kom ik dan op het punt van leiderschap. In geval van een ramp of een crisis hebben we behoefte aan krachtig leiderschap. Als er storm uitbreekt willen we allemaal een sterke kapitein op het schip. Zoals ik al zei, dat is lastig bij een overheid die zich terugtrekt. Maar ik denk dat het zorgen van duidelijkheid over de activiteiten van de overheid een begin is van sterk leiderschap.

Dames en heren,

Met een omweg ben ik aanbeland bij het beantwoorden van de vraag: is de risicokaart een zinvolle bijdrage aan de veiligheid van de burger? Het zal u niet verbazen dat mijn antwoord daarop ‘ja’ is.

De risicokaart laat aan de burger zien dat de overheid wat doet voor hun veiligheid. Naast de risico’s zelf, informeert de kaart de burger ook over maatregelen die zijn genomen om die risico’s te beperken en de gevolgen ervan te beheersen. De risicokaart geeft achtergrondinformatie over rampenplannen en rampbestrijdingsplannen. De kaart laat zien dat, ook al trekt de overheid zich op andere terreinen terug, zij op het gebied van veiligheid haar verantwoordelijkheid neemt. Dat moet een basis zijn voor vertrouwen.

De risicokaart verschaft volledige openheid en geeft inzicht in de risico’s in de woonomgeving. Zo stelt de risicokaart de burger beter in staat zichzelf te redden. De overheid kan geen beroep doen op de zelfredzaamheid van de burger en hem tegelijkertijd de toegang tot relevante informatie ontzeggen. De risicokaart is een handzaam instrument om de burger te informeren.

4

Verder is de kaart een effectief hulpmiddel voor bestuurders zelf en de operationele diensten. De kaart kan gebruikt worden voor de toetsing van veiligheidsaspecten bij nieuwe projecten en voor de voorbereiding op taken in het kader van de rampenbestrijding. Maar zij moet vooral duidelijkheid bieden. Juist op een terrein als veiligheid is dat geboden. En dat geeft in ieder geval een basis voor effectief leiderschap.

Ik hoop dat ik daarmee een bevredigend antwoord op de vraag heb gegeven. Maar ik wil nog twee opmerkingen maken.

De overheid treedt met de risicokaart transparant en actief naar buiten. Dat is van belang, omdat goede risicocommunicatie ervoor zorgt dat de communicatie in tijden van crisis soepel kan verlopen. Een gewaarschuwd mens telt immers voor twee.

Voor wat betreft de ‘hitlijst’. Dit soort termen creëert denk ik vooral angst. Dat helpt niet. Zoals ik heb aangegeven bestaan er voldoende redenen om juist aan het vertrouwen tussen de burger en de overheid te werken. Over en weer. Het vacuüm dat is ontstaan door de zich terugtrekkende overheid maakt ruimte voor overspannen verwachtingen en de exploitatie van angst en wantrouwen. Met goede communicatie (en leiderschap) moeten wij ons daartegen teweerstellen. Openheid, bijvoorbeeld in de vorm van de risicokaart, kan daaraan bijdragen.

Ik dank u voor uw aandacht.

5 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder. Symposium Sterrenwacht Philippus Lansbergen, 19 november 2005

‘Over het onderscheid tussen astronauten en andere pioniers’ of ‘Prangende vragen en jeugdige verwondering’

Dames en heren,

Wat maakt toch, dat wij allemaal ademloos luisteren als er astronauten aan het woord zijn? Dat wij, zodra zij hun mond open doen, aan hun lippen hangen en bewonderend toekijken. U zult zeggen: dat is simpel. Het zijn pioniers! Helden die de grenzen van het menselijk vernuft hebben opgezocht en geproefd. Die, zogezegd, ‘daar zijn gegaan waar geen mens ooit eerder is gegaan’. Of, bijna geen mens, moeten wij inmiddels constateren.

Dat is natuurlijk helemaal waar. Maar ik moet u dan toch vragen even pas op de plaats te maken, want dat kan onmogelijk het hele verhaal zijn. Zo gemakkelijk komen wij er niet vanaf.

Er zijn namelijk wel meer pioniers, die zich evenwel niet kunnen verheugen in zo’n breed en aandachtig publiek. Denk maar aan de wetenschappers die hun leven wijden aan de ontdekkingsreis in de onzichtbare wereld van protonen, neutronen en quarks. Of aan de onderzoekers van de diepzee, die dat andere voor ons nog goeddeels onbekende gebied in kaart proberen te brengen. Over het algemeen moeten deze pioniers zich tevreden stellen met een veel kleinere groep, zij het zeer geïnteresseerde, toehoorders. Veelal collega’s.

1 Wat is dan het verschil? Ik heb daar eens over nagedacht en ben tot de conclusie gekomen dat er tenminste twee redenen zijn aan te voeren die dit verschil mogelijk kunnen verklaren.

De eerste reden is, denk ik, dat wij uit de ruimte antwoorden verwachten op een aantal prangende en gewichtige vragen. De vraag bijvoorbeeld of het universum een begin- en een eindtijd heeft. Een kwestie die, althans waar het de begintijd betreft, met de ‘Big Bang-theorie’ (de Oerknal) lijkt afgedaan, maar die vooral ook dient om onze eigen plaats in dat universum te bepalen.

Dat geldt natuurlijk eveneens voor de vraag of er elders in het heelal vormen van intelligent leven bestaan. Een vraag waarvan Stephen Hawking eens heeft gezegd haar bij voorkeur bevestigend te willen beantwoorden. De reden dat wij nog geen contact hebben gelegd, is simpelweg dat wij tot nu toe over het hoofd zijn gezien. Overigens moeten wij dat volgens Hawking niet al te zeer betreuren, want een ontmoeting met een meer geavanceerde beschaving zou vergelijkbaar kunnen zijn met de ontmoeting tussen Columbus en de inheemse bevolking van Amerika. En de laatsten zijn daar ook niet beter van geworden.

Niettemin, als astronauten aan het woord zijn, koesteren wij de stille hoop dat zij ons dichter bij de beantwoording van deze (existentiële) vragen kunnen brengen. Dat zij voor ons een tipje van de sluier kunnen oplichten. Zij zijn immers zelf in die ruimte geweest, waarin de antwoorden besloten liggen. Dichterbij als zij is, althans in fysieke zin, niemand geweest.

De tweede mogelijke reden is, vreemd genoeg, een nostalgische. Zij heeft te maken met een terugverlangen naar het verleden. Om meer precies te zijn, naar onze kindertijd. De tijd waarin wij de wereld om ons heen met grote, verbaasde ogen beschouwden en haar nog niet als vanzelfsprekend accepteerden.

2 Toen wij ons nog konden verwonderen over zaken, waar wij nu onze schouders voor ophalen. Er zijn naast kinderen, denk ik, maar twee groepen mensen die dat gevoel van verwondering nog kennen. En dat zijn: filosofen en astronauten.

In een interview met Lodewijk van den Berg in het kwartaalblad Delft Integraal las ik dat hij zei: “De hele manier waarop je de aarde beziet, verandert compleet en voorgoed. Je krijgt een heel ander gezichtspunt.” Zijn perspectief op de wereld veranderde en hij verbaasde zich onder meer over het feit dat Duitsland en Frankrijk ooit oorlog hebben gevoerd. Dat kwam hem onbegrijpelijk voor. De wereld werd, in zekere zin, weer nieuw.

Dames en heren,

Het is mij volstrekt duidelijk. Als astronauten spreken, vervullen zij een (misschien latent aanwezige) wens om terug te keren naar onze kinderjaren. Zij nemen ons terug naar dat gevoel van verwondering, dat wij in onze volwassenheid veelal moeten ontberen. Het gevoel dat zij weer hebben gevonden toen zij, als zij zich even konden losrukken van hun experimenten, vanaf grote hoogte op de aarde neerkeken.

Daarmee blijven astronauten pioniers. Pioniers van de toekomst, die ons af en toe nog eens laten proeven van onze eigen jeugd.

En wat is een pionier zonder zijn vlag? Iemand die een onbekend gebied verkent en in kaart brengt, wil daar ook zijn vlag planten. Daaraan kan een politiek motief ten grondslag liggen, maar het kan ook een manier zijn om je identiteit kenbaar te maken en, omgekeerd, om het gebied te adopteren in die identiteit.

3 Nu had Lodewijk van den Berg tijdens zijn ruimtereis de grootste moeite om zijn vlag onderweg ergens te planten, dus heeft hij haar weer mee teruggenomen. En we bewaren haar zuinig en trots, met certificaat en al, in het provinciehuis. Voor deze gelegenheid hebben wij de vlag echter uit de kluis gehaald.

Van den Berg heeft met zijn ruimtereis een grootse Zeeuwse traditie voortgezet. De Zeeuwse vlag die met Bestevaer eens de wereldzeeën verkende, en ik moet zeggen, onveilig maakte, heeft haar kleuren twintig jaar geleden dankzij hem ook in de ruimte getoond. En daarmee is die ruimte ook onderdeel geworden van ónze identiteit.

Misschien moeten wij daarom constateren dat het hoog tijd is voor een kleine wijziging in ons volkslied. En ik ben zo vrij geweest daartoe een eerste, voorzichtige poging te doen. Het gaat natuurlijk om het tweede couplet en als u mij toestaat, wil ik u dat niet onthouden:

Het land, dat fier zijn zonen prijst, En ons met trots de namen wijst Van Bestevaer en Joost de Moor, Die blinken zullen d’eeuwen door; Waarvan in de historieblaên De Evertsen en Bankert staan, en den onverschrokken Van den Berg, Die cirkelde door ‘t donk’re zwerk.

Ik dank u voor uw aandacht.

(U toont de vlag)

4 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs W.T. van Gelder, ter gelegenheid van de onthulling van het slavernijmonument, Middelburg 2 juli 2005

‘Erkenning: herdenken en vooruitzien’ of ‘Slavernij is nog geen geschiedenis’

Geachte genodigden, dames en heren,

Vierhonderd negen jaar geleden bracht de Rotterdamse kaperkapitein Melchior van den Kerckhoven in november 1596 een op de Portugezen buitgemaakt schip op naar Middelburg. De lading van dit buitgemaakte schip bestond onder andere uit 100 uit Guinee afkomstige tot slaafgemaakte Afrikanen. Dit was de eerste keer dat Zeeland direct met de handel in tot slaafgemaakte mensen geconfronteerd werd. De Rotterdamse kapitein wilde deze buitgemaakte slaven namens de eveneens uit Rotterdam afkomstige reder Pieter van der Haegen in Middelburg verkopen, maar daar staken het Middelburgse stadsbestuur en de Staten van Zeeland een stokje voor.

Burgemeester Adriaen Heindricxen ten Haeff van Middelburg protesteerde heftig tegen de voorgenomen verkoopplannen bij de Staten van Zeeland. Zijn protest werd op 15 november 1596 tijdens de statenvergadering behandeld. In de statennotulen, die bewaard worden in de depots van het Zeeuws Archief , staat de strekking van Ten Haeffs protest weergegeven: “…dat hier waren ingebracht mette schepen uyt Guynéa, hier in gecommen veele Mooren, wel by de hondert, zoo Mans als Vrouwen en Kinderen, wesende alle gedoopte Christenen, ende dat die daaromme nyet en behooren by yemanden gehouden oft vercocht te worden als Slaeven, maar gestelt in heure vrye liberteyt, zonder dat yemandt van derselver eygendom behoort te pretenderen”.

1 De Staten van Zeeland lieten de zondag daarop in alle kerken afkondigen dat de Afrikanen de volgende dag in vrijheid zouden worden gesteld. Vervolgens zouden ze de mogelijkheid krijgen een ambacht te kiezen of ergens in dienst te gaan om zo in hun levensonderhoud te kunnen voorzien. Daartoe is op de daaropvolgende maandag een kijkdag georganiseerd op het hierachter gelegen Abdijplein, waarbij de bevolking een keuze kon maken uit de vrijgelaten slaven.

De eigenaar van het buitgemaakte schip, Pieter van der Haegen, liet het er echter niet bij zitten en ging tegen het besluit van de Staten van Zeeland in beroep bij de Staten-Generaal in Den Haag. Dat hij toestemming vroeg de Afrikanen naar Portugal te vervoeren om hen daar toch als slaaf te verkopen, kunnen wij wel aannemen. Het verzoek werd afgewezen maar op een tweede verzoek besloten de Staten-Generaal dat hij met de Afrikanen kon doen “soe hy ’t verstaet”, met andere woorden hij kon met hen doen wat hij maar wilde.

Het is niet precies bekend wat er verder met deze Afrikanen is gebeurd. Het is aannemelijk dat Pieter van der Haegen ze eind november door zijn kapitein Melchior van den Kerckhoven uit Middelburg via Portugal naar West-Indië heeft laten brengen, waar ze alsnog verkocht zullen zijn. Mogelijk is niet de gehele groep weer verscheept, maar zijn enkele van hen op Walcheren achtergebleven, die in de hoogstens twee weken oponthoud werk hadden gevonden.

Mogen wij uit deze episode afleiden dat de Zeeuwen in die periode betere en moreel hoogstaandere mensen waren dan de Spanjaarden en Portugezen, die toen wel al volop in slaven handelden? Nee, de waarheid gebied te zeggen dat voor de Zeeuwen in 1596, dus nog voor de opkomst van de grote handelscompagnieën als de WIC en de VOC, de transatlantische slavenhandel nog vrijwel onbekend was, dat zij de afzetmarkten voor Afrikaanse slaven in de

2 Nieuwe wereld nog niet kenden en dat zij nog onwetend waren van de winsten die met de handel in mensen behaald konden worden. Toen deze kennis en dit inzicht en tiental jaren later in het begin van de 17e wel begon door te dringen heeft ook de Kamer Zeeland van de West Indische Compagnie zich sinds haar oprichting in 1621 met verve op de transatlantische slavenhandel gestort, hierin in de 18e eeuw gevolgd door Middelburgse Commercie Compagnie en andere particuliere kooplieden uit Vlissingen, Middelburg en Veere.

Dames en heren,

In het licht van de Zeeuwse betrokkenheid met de transatlantische slavenhandel staan wij hier op wel zeer historische grond. Zoals gezegd maakten de Zeeuwen in 1596 op het direct hiernaast gelegen Abdijplein voor het eerst kennis met tot slaafgemaakte mensen en het fenomeen slavenhandel. Tevens ligt hier rechts van mij aan de Balans nr. 17 een van de belangrijkste pakhuizen van de Middelburgse Commercie Compagnie, terwijl de heren directeuren van deze slavenhalercompagnie decennia lang in de achter mij gelegen St. Joris Doelen vergaderden. Een meer historische plaats voor een op te richten monument ter herdenking van het Zeeuwse slavernijverleden is in Middelburg en Zeeland niet te vinden.

Namens het provinciebestuur van Zeeland wil ik vandaag bij de onthulling van dit Zeeuwse slavernijmonument in onze provinciehoofdstad de vele honderdduizenden onschuldige mannen, vrouwen en kinderen gedenken, die tijdens een periode van bijna drie eeuwen uit hun eigen continent zijn weggehaald om in de Nieuwe Wereld in slavernij te worden te werkgesteld en de velen die de ontberingen van het transport naar de Amerika’s en het brute leven op de plantages aldaar niet overleefd hebben.

3 Maar dit is niet alleen een monument om de slachtoffers van het slavernijverleden herdenken, het is ook een monument waarmee wij dit slavernijverleden als onderdeel van onze geschiedenis erkennen, een plaats geven in ons collectieve geheugen. En niet in de laatste plaats is dit een monument van bezinning, om ons er aan te herinneren waartoe ongebreideld en nietsontziend winstbejag mensen kan brengen, niet alleen in het verleden maar ook in het heden en de toekomst.

Want ook nu nog worden wij geconfronteerd met moderne vormen van slavernij, zoals mensenhandel, schuldslavernij en onbetaalde kinderarbeid. De strijd tegen dit soort mensonwaardige behandelingen begon enkele eeuwen geleden, in kleine kringen van verontruste christelijke groepen. Deze eerste protesten hebben uiteindelijk geleid tot brede bewegingen die zich hebben ingezet voor een verbod op de slavernij. Bijna zestig jaar geleden, in 1948, werd dit verbod opgenomen in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (artikel 4). Maar daarmee is de strijd niet gestreden. Zolang er groepen zijn die om ideologische of andere redenen denken en propageren dat andere mensen ‘lager’ of ‘minderwaardig’ zijn, is alertheid geboden. We kunnen niet achterover leunen en we moeten ons blijven inzetten tegen deze schendingen van de mensenrechten. Slavernij is nog geen geschiedenis.

Het monument nodigt uit om te herdenken, te blijven herinneren en te komen tot erkenning van een gedeeld verleden. Maar vooral nodigt het uit tot vooruitkijken naar een gezamenlijke toekomst waarin wij, ongeacht ras, sekse, geloof of geaardheid, met elkaar werken aan een toekomst waarin respect en wederzijds begrip belangrijke waarden zijn.

Ik hoop dat dit monument deze rol in onze samenleving zal gaan vervullen.

4 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, ter gelegenheid van het afscheid van de heer Oosthoek als hoofdredacteur van de PZC, 23 juni 2006

Dames en heren, Andreas,

Het leven van een hoofdredacteur gaat niet over rozen. Dat ligt voor de hand. Je mag immers verwachten dat hij op zijn redactie wordt omringd door kritische geesten die hem voortdurend op zijn huid zitten en die hem niet voetstoots volgen in de keuzes die hij maakt. Hij zal moeten overtuigen. En dat is maar goed ook, want dat houdt hem scherp. Kritische zin behoort nu eenmaal tot de vaste bagage van een journalist.

Maar, eerlijkheid gebiedt, in het afgelopen decennium is het werk van een hoofdredacteur, zeker die van een regionaal dagblad, er niet gemakkelijker op geworden.

Sommigen van u, en Andreas zeker, kennen ongetwijfeld de studie van Marcel Broersma (RuG, 2003) Tegen de Trend, Regionale journalistiek in een veranderende samenleving. Daarin staat dat het slecht gaat met de regionale kranten.

1 Individualisering, tijdgebrek, de multiculturele samenleving en de concurrentie met andere media hollen de maatschappelijke betekenis van de regionale krant uit. Want, zo luidt het, zij zorgen voor een verminderde betrokkenheid bij de eigen leefomgeving.

Is dat zo? We kunnen namelijk ook redeneren dat mensen door deze ontwikkelingen, die voor een deel onder het verzamelbegrip 'globalisering' worden gerangschikt, meer dan ooit op zoek zijn naar een gemeenschappelijke noemer. Naar een verhaal, een gegeven waarmee zij zich kunnen identificeren. Naar herkenbare onderwerpen of kwesties waarbij zij zich betrokken voelen. En mensen vinden die verhalen in eerste instantie in de eigen, directe omgeving. In hun straat, hun dorp, hun provincie.

Zo beschouwd, kan evenzeer worden betoogd dat de maatschappelijke betekenis van de regionale krant juist toeneemt.

Dit verschil in uitleg bepaalt in hoge mate of een negatieve en defensieve of een positieve en offensieve benadering wordt gekozen ten aanzien van de veranderingen die zich in onze samenleving afspelen. ‘Redden wat er te redden valt’ of daadkrachtig proberen in te spelen op nieuwe behoeften.

2 Nu ken ik Andreas een beetje en waag ik vast te stellen dat het in zijn karakter ligt het offensief te kiezen. Zijn erfenis bij de PZC getuigt daar in ieder geval van. In de elf jaar dat hij hoofdredacteur is, is hij erin geslaagd zijn provinciegenoten die gemeenschappelijke noemer te geven, die verhalen en onderwerpen waarmee zij zich kunnen identificeren.

Hij heeft dit onder meer gedaan door de lezers verdieping en achtergrond te bieden in de bijlagen Kunst en Cultuur, Buitengebied en door het fenomeen Dossiers op te voeren. Bijlagen waarin nadrukkelijk wordt ingezoomd op wat Zeeuws is.

Daarmee heeft hij invulling gegeven aan het abstracte, maar levende begrip 'provincie Zeeland', waarvan de Zeeuwse vlag en het Zeeuwse volkslied meer passieve uitdrukkingen zijn.

En belangrijk is om hier te constateren dat hij dit met verantwoordelijkheid heeft gedaan. Want hij is niet vervallen in een overdreven gehechtheid aan de zeden, gewoonten en belangen van de eigen provincie.

Een gevaar dat altijd op de loer ligt als mensen zich, in hun behoefte aan herkenning en erkenning, opsluiten in hun eigen verworvenheden. Zich te zeer naar binnen richten.

3 Soms gaat die herkenning zelfs zover dat individuen of groepen de krant claimen. Zij hebben geen abonnement, zij zijn lid. Het is hún krant en hij dient dan ook hún normen en waarden te vertolken. Als je die groepen hun zin zou geven, dan zou de PZC geen 4 maar al gauw 20 edities kennen! Ook daartegen heeft Andreas zich tegen verzet. Kortom, geen provincialisme.

Dat is een verdienste die ongetwijfeld mede voortvloeit uit zijn eruditie. Dankzij zijn kritische zin weet hij een zekere distantie te behouden. Dankzij zijn kennis van zaken erkent hij tegelijkertijd de waarden van de regio en tilt hij die uit boven het beperkte blikveld dat het provincialisme kenmerkt.

Ik doel daarmee ook op immateriële waarden. De taal – hij schakelt zelf makkelijk over van het Nederlands naar het Zeeuws (en andersom) en is daarmee het levende bewijs dat het Zeeuws niet toebehoort aan één laag van de bevolking – en ook de podiumkunsten, sociale praktijken, rituelen en feestelijke gebeurtenissen en natuurpraktijken, die in de PZC allemaal een platform hebben.

Juist de erkenning van die immateriële waarden is zo belangrijk, want zij zijn kwetsbaar. Een standbeeld kun je restaureren, maar een taal, een dialect ben je, als je even niet oppast, voorgoed kwijt.

4 Dan kom ik op een andere ontwikkeling die het leven van een hoofdredacteur er niet altijd gemakkelijker op maakt. Te weten, de toenemende commercialisering, die uitgevers en redacties meer dan eens in een gespannen verhouding met elkaar plaatst.

De druk van de verkoopcijfers leidt nog wel eens tot de neiging de lezers te geven wat zij willen. De lezer moet worden behaagd. Daaruit is zelfs een interessante, maar volgens sommigen zeer verwerpelijke samentrekking van woorden voortgevloeid: 'infotainment'.

Deze aandrift om te behagen is niet uniek voor de dagbladsector. We zien het op televisie en we zien het in toenemende mate in de politiek. De kiezer stelt nooit domme vragen, de kiezer heeft nooit ongelijk. Mede vandaar ook de groeiende populariteit van referenda.

Maar behagen scheppen, schijnt niet één van Andreas' sterkste kanten te zijn. Ik heb mij laten vertellen dat hij eens heeft gezegd:

"Ik verdom het gehoor te geven aan de wil des volks. Het is mijn afweging, de verkoop van de krant doet niet terzake".

5 Een dappere politicus die hem dat nazegt. Hij heeft deze woorden, zo heb ik begrepen, gesproken in een discussie over de vraag of de foto van de vermoordde politicus Pim Fortuyn al dan niet op de voorpagina moest komen. Ik geloof dat de PZC uiteindelijk de enige was, of in ieder geval één van de weinigen, die de foto daar niet plaatste.

Hierin toont zich de non-conformist, en iemand die de leidraad volgt dat een krant gezaghebbend moet zijn. Hij biedt daarmee ook weerstand aan het beeld dat Louis Paul Boon van zijn beroepsgroep heeft neergezet. Boon zei daarover:

"Journalisten schrijven met schaar en lijmpot".

Nee, de PZC heeft zijn eigen gezicht behouden, is zijn eigen merk en geen vergaarbak van artikelen en nieuwsberichten van de GPD (Geassocieerde Pers Diensten) en het ANP (Algemeen Nederlands Persbureau). Ik spreek de hoop uit dat dat in de toekomst ook zo blijft.

Dames en heren,

Ik begon met te zeggen dat het leven van een hoofdredacteur niet over rozen gaat. De vraag is of Andreas dat ook zo ervaart.

6 In een interview met hem in de PZC las ik dat hij onraad, of het nu gaat om commercialisering of verminderde maatschappelijke betrokkenheid, juist opzoekt. Hij heeft dreiging nodig om daartegenover zijn eigen plek van geborgenheid te construeren. Zoals een kind een hut bouwt.

Ik vertrouw erop dat hij zich met zijn afscheid als hoofdredacteur niet in die hut terugtrekt, behalve dan om hem als uitvalsbasis te gebruiken om onraad tegemoet te treden en, waar nodig, te creëren.

Het feit dat hij zijn kwaliteiten niet alleen inzet voor de PZC maar ook voor vele andere activiteiten op cultureel gebied, zoals bij het Prins Bernhard Cultuurfonds Zeeland, het Zeeuws Tijdschrift, en de Stichting Wim Riemens (om er maar een paar te noemen), wijst gelukkig in die richting.

Wij kunnen dan tévens blijven genieten van zijn onderhoudende verhalen en anekdotes, ook al duren bijeenkomsten daardoor vaak een uur langer.

Andreas,

Dat extra uur is het waard. Bedankt en tot spoedig weerziens.

7 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, bij de uitreiking van de Zeeuwse Prijs voor Kunsten en Wetenschappen, 25 februari 2006

(Alleen het gesproken woord geldt.)

Dames en heren,

“Kunst is er om te verontrusten, wetenschap om gerust te stellen.” Dat schijnt de Franse schilder Georges Braque (1882- 1963) eens gezegd te hebben. Het is een opvallende uitspraak voor een kunstenaar, die wordt beschouwd als grondlegger van het kubisme. Een kunstrichting die zich immers bij uitstek bedient van geometrische patronen en waarvan de schilderijen in eerste instantie lijken opgebouwd uit meetkundige vormen.

Natuurlijk zit er wat in, in die uitspraak van Braque. Met wetenschap willen wij de wereld om ons heen ordenen en bij voorkeur in wetmatigheden vastleggen. De grootste uitdaging voor natuurwetenschappers is het vinden van de ultieme formule. De ‘moederformule’ die alles verklaart. Die zegt: ‘Ja hoor, het klopt allemaal. U kunt rustig gaan slapen’.

Kunst, daarentegen, is per definitie wars van wetmatigheden. Kunst wil niet verklaren, maar zet voortdurend vraagtekens bij onze waarneming.

1 Zij streeft ernaar voorbij te gaan aan meetbare waarden. En als zij zich verzet tegen het keurslijf van wetmatigheden en conventies, dan leidt dit al gauw over ‘verontrusting’. Een verontrusting die veelal de verdienste is van een avant-garde, een voorhoede, die onbetreden terreinen exploreert. Zowel in verzet tegen het bestaande, als in de ontdekking van het nieuwe. Een voorhoede die noodzakelijk is om de weg vrij te maken voor verdere kunstontwikkeling.

Dames en heren,

Toen Ad van ’t Veer als manager van de Vereniging Jeugd en Muziek Zeeland werd aangesteld, in 1969, was de algemene conventie die over het vlakke Zeeuwse land schalde: “Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg.”

Dat is een regelrechte uitdaging voor een kunstminner met bovendien een ‘ondernemende’ achtergrond. Samen met enkele anderen, zoals Gijs Bergman, Nico van den Boezem en Willem Buijs pakte hij daarom de handschoen op en stelde hij in 1969 een concertserie samen. En sindsdien heeft hij blijvend een voorhoedefunctie vervuld in het Zeeuwse muziek- en kunstleven.

2 Hij toonde zich een pionier die een opening bood náár die onbetreden terreinen en daarmee de weg bereidde voor die ‘ontdekking van het nieuwe’.

Daarmee zette Ad Zeeland op de culturele kaart. We kunnen dit nalezen in het Nederlands Jazz Archief, waarin de Zeeland Suite wordt omschreven als één van Leo Cuypers’ fraaiste stunts. We hebben het hier over de suite die Cuypers, Breukers pianist uit de jaren ’70, op verzoek van Jeugd en Muziek Zeeland heeft geschreven en die is opgedragen aan negen plaatsen in onze provincie.

Grote bekendheid kreeg ook het Festival Nieuwe Muziek, dat Ad vanaf 1976 organiseerde, en dat door Gerrit Schoenmakers is omschreven als een epicentrum voor vernieuwing van de muziek en de concertcultuur. Het leverde Middelburg in de nationale pers zelfs de titel van ‘het Mekka van de moderne muziek’ op.

Het festival bood een podium en een publiek aan gecomponeerde en geïmproviseerde muziek van componisten als Iannis Xenakis, Geoffrey Madge, Morton Feldman en Busoni, en ook aan componisten en musici uit bijvoorbeeld Japan, die Ad voor het eerst naar Nederland haalde.

3 Dat ging allemaal niet vanzelf. De organisatie van het festival was, zeker in het begin, een éénmansbedrijf. Tegelijkertijd is Ad een eigenzinnig man en een perfectionist die de zaken wel op orde wilde hebben. Zo heb ik mij laten vertellen dat hij in 1976 samen met Nico van den Boezem eigenhandig de Vleeshal met steigers en doeken heeft omgebouwd om de akoestiek op een acceptabel niveau te brengen.

Een niet geringe prestatie, natuurlijk. Maar toen het festival begon, en Ad iets moest aankondigen, was hij ineens nergens te bekennen. Op het moment suprème was hij zoek. Ad was kwijt. Dat resulteerde in een lichte paniek en natuurlijk in een gehaaste zoektocht naar de man op wiens schouders de organisatie van het festival immers rustte. Ik heb begrepen dat men hem uiteindelijk vond; slapend in de doeken. De doeken waarmee hij daarvoor zo druk in de weer was geweest. Zo moe was hij.

Uit deze korte anecdote spreekt zijn enorme inzet, waarmee hij sinds de jaren ’70 de ‘mensen in de straat’ op verschillende wijzen heeft geconfronteerd met nieuwe muziek. In die confrontatie ligt zijn grote verdienste. Het is namelijk die confrontatie, die de passie voor muziek bij een breder publiek stimuleerde en op jonge musici overbracht.

4 In een uitgave van het Zeeuws Tijdschrift over muziek in Zeeland vertelt altvioliste Annette Bergman (Mondriaan Kwartet) dat zij met veel plezier terugdenkt aan de avant- gardistische concerten in de Vleeshal. Daar lezen wij ook dat de Middelburgse componisten Douwe Eisinga en Christian Blaha, het Muziek Podium Zeeland zien als een afwijkende, positieve noot in de partituur van het vooral traditionele Zeeuwse muzieklandschap. En de Nederlandse componist Ivo van Emmerik beschouwt de zomercursussen die hij in Middelburg bij Morton Feldman en John Cage volgde, van grote waarde voor zijn muzikale ontwikkeling.

In de ruim 35 jaar waarin Ad van ’t Veer zich heeft ingezet voor de Zeeuwse cultuur heeft hij nog vele anderen in staat gesteld te proeven van en zich te laten inspireren door de afwijkende geluiden, waarvoor hij een podium bood. In de woorden van Braque: hij heeft voor onrust gezorgd. En daarmee heeft hij de kunst in Zeeland én in Nederland een dienst bewezen.

Ik herinner mij - het moet in in 1992 of 1993 geweest zijn - dat ik (voor het eerst) het Festival Nieuwe Muziek mocht openen. Hoe dan ook, ik was net als Commissaris van de Koningin benoemd in Zeeland.

5 En in mijn openingstoespraak vertelde ik toen dat mijn beeld van Zeeland, vóór mijn komst naar de provincie, sterk werd bepaald door twee, misschien drie, zaken: het Verdronken Land van Saeftinghe, de Vleeshal en, natuurlijk, Nieuwe Muziek.

Die opmerking leverde mij één van mijn eerste positieve recensies op. In de Volkskrant noemde een journalist mij in een verwijzing naar deze opmerking, en nu citeer ik: “Een man om te zoenen”.

Ik moet u bekennen dat mij dat daarna, althans in die termen, zelden meer is overkomen. U zult begrijpen dat Nieuwe Muziek in Zeeland buitengewoon positieve associaties bij mij oproept en het doet mij dan ook bijzonder veel deugd dat ik vandaag de Zeeuwse Prijs voor Kunsten en Wetenschappen aan Ad mag uitreiken.

Het is jammer dat dat niet in Veere kan. Maar zoals u onlangs in de PZC in een interview met Ad heeft kunnen lezen: het is daar niet warm te krijgen. De Kloveniersdoelen waren op hun beurt weer te warm en, in de woorden van Ad, kún je de Grote Kerk in Veere niet eens warm stoken, omdat dat teveel lawaai maakt.

6 In zijn interview uit Ad ook wat kritiek op de provincie en de gemeenten. Een geluid dat wij overigens kennen. Persoonlijk ben ik een grote fan van Nieuwe Muziek en ik heb, samen met mijn vrouw, bijzonder veel optredens bijgewoond en daarvan genoten. Ik herinner mij ook een optreden van het Willem Breuker Kollectief in de tuin van het provinciehuis.

Maar, het is waar, de meningen over Nieuwe Muziek zijn verdeeld. En laat ik daar dit over zeggen.

Het grootste gevaar voor avant-garde is niet dat zij afgewezen of verworpen wordt, maar dat zij breed en, nog erger, ‘schouderophalend’ wordt geaccepteerd. Als dat eenmaal gebeurt, dan houdt avant-garde op avant-garde te zijn.

Dames en heren,

Met deze Zeeuwse prijs voor Kunsten en Wetenschappen geeft Zeeland uitdrukking aan de erkenning van de bijzondere verdiensten van Ad van ’t Veer voor het Zeeuwse culturele leven. De prijs bestaat uit een gouden draagpenning en een oorkonde, die beiden zijn ontworpen door de graficus Dirk van Gelder, en er is een klein geldbedrag aan verbonden.

7 Ad is de veertiende Zeeuw die sinds 1956 de prijs krijgt uitgereikt en wordt daarmee lid van een exclusief groepje, waaraan tevens de namen zijn verbonden van onder meer Hans Warren, Wim Hofman en Wim Riemens.

Nog een laatste opmerking. De prijs is natuurlijk een eerbetoon voor bewezen diensten. Maar zij dient, wat mij betreft, tevens als een stimulans voor al diegenen die zich willen inzetten om het werk van Ad voort te zetten.

Zoals wij allemaal weten is avant-garde sterk tijd- en plaatsbepaald. Wat vandaag nieuw, revolutionair en experimenteel is, wordt morgen misschien, ik zei het al, breed geaccepteerd. Om in contact te blijven met de voorhoede van de kunst is daarom voortdurende alertheid geboden, zodat het Zeeuwse publiek blijvend kan worden geconfronteerd met de onrust van nieuwe kunstuitingen en -vormen. Ad heeft daarin de afgelopen 35 jaar, een ieder die de draad van hem wil oppakken, het goede voorbeeld gegeven.

Ik dank u voor uw aandacht en wil hem nu graag vragen naar voren te komen om zijn prijs in ontvangst te nemen.

8 Concept speech CdK, European Days Birmingham, 6-9 juli “Role of the State territorial representative in the field of social cohesion’

Ladies and Gentlemen, dear Colleagues,

It will not have escaped your attention that The Netherlands is experiencing tumultuous times. In the past years our society was shocked by several dramatic events, which brought various alarming developments to the fore.

To mention just two of them:

1. a growing gap between citizens and politics; and 2. a hardening of social intercourse.

These developments point at weakspots in the social cohesion, the cement, of Dutch society.

Part of the solution to this problem is sought in what we in The Netherlands call: ‘institutional renewal’. A series of reforms with a common goal, namely to increase citizens involvement with society and to close the gap between them and politics. I would like to single out two of these reforms here: the introduction of the directly elected burgomaster and the referendum.

1 Currently The Netherlands has a system of appointed burgomasters. To my knowledge this system shows no (serious) flaws, but the authorities in The Hague are willing to give it up in order to strengthen the say of citizens in local government. In view of the gap I mentioned, there is a lot to be said for this.

Recently, however, several opposition parties in the Senate voted against the revision of the constitution, necessary for this reform. Their motive: local institutions are not yet ready. The introduction of the directly elected burgomaster is coming too soon and this would undermine the efficiency of local government.

It is true, the reform will result in a drastic shift in the balance of power of local government. The municipal council, the highest local authority, will be facing a chairman with his own powerful democratic mandate. Both can refer to the citizen’s support to back up their, possibly conflicting, programmes. And the aldermen, who are responsible for executing these programmes, are crushed between them. This may be a worst-case scenario, but it remains to be seen if citizens will benefit from the reform. At least, in the short term.

The vote in the Senate lead to the resignation of the Minister for Institutional Renewal, but the reform is still on the agenda. It is only delayed. In the so-called Easter-agreement the coalition-parties in The Hague announced a new attempt to introduce the elected burgomaster in 2010. With this agreement they also agreed to investigate the introduction of the referendum.

2 On this subject, however, the new Minister for Institutional Renewal is now meeting more and more resistance from his biggest coalition partner, the Christian Democrats.

In their opinion the new Minister is moving too fast. He is already working on concrete proposals, while they want him to limit his actions to a general inquiry in the matter.

But since the public vote in the referendum on the European Constitution in June the Minister is ‘sailing down the wind’. The referendum stimulated a broad public discussion on Europe and many people and politicians are now looking favourable upon introducing the referendum as a regular instrument of political decision-making. This would strengthen the involvement of citizens with politics and with society as a whole.

This is, of course, no foregone conclusion. We all know that the main challenge of referenda is the interpretation of their outcome. People vote ‘Yes’ or ‘No’ for many different reasons. And it is very conceivable that the official explanation of a referendum result does not correspond with the interpretation of many citizens. When this occurs, it will not increase citizen’s understanding of politics.

This short summary of the discussion on both reforms shows there is no clear-cut solution to close the gap between citizens and politics in The Netherlands. Both opposition and coalition parties have serious doubts about the different reforms and in the meantime the problem is not effectively adressed.

3 How does this discussion influence my role, as a Queens Commissioner? To tell you this, I must give you a short history of my office. It is a heritage from Napoleontic times.

After The French retreated from Dutch territory in 1813 the centralized form of government they introduced was adopted by the new King, William the First. The King did not want to return to a federative Republic, which existed before French rule. He therefore started a process of nation building with the goal to strengthen the unity of the new Kingdom of the Netherlands.

One instrument he used was the installment of governors, who, more or less, took over the tasks of the French prefects. They acted as the Kings’ supervisors and represented his authority in the provinces. They were, in a manner of speaking, his ‘watchdogs’.

As the need for nation-building and safeguarding the unity of the state grew less, so changed the office of governor. For one, its name was changed in Commissioner in the new constitution of 1848. In the following century the autonomy of the provinces was allowed to grow and the dual character of my office got stronger.

Still a representative of the state, the Commissioner developed more and more into a provincial administrator with its own powers. In the past decades this last capacity gradually gained the upper hand. Over the years, the Commissioner has developed steadily into an ambassador for his province.

4 This development is also detectable in the appointment procedure for my office. Of course, the appointment of a Commissioner is no longer a single decision of the King. A certain high standing and a good relationship with the House of Orange do no longer suffice. A lot of parties are involved, such as the council of ministers and, since thirty years, also the provincial government.

So, my office has two faces. As a provincial ambassador I naturally have a responsibility to serve the interests of the inhabitants of the province of Zeeland. In this capacity it is my duty to ensure that the people in my province receive the best public service possible. As long as the discussion on the reforms continues this constitutes an important basis for regaining the citizens’ trust in their government.

I can also play a constructive role in facilitating the discussion on the reforms itself. Because my office is not identified with a particular political programme, and is therefore relatively independent, it enables me to be accepted by both advocates and opponents of reform. And parties no longer perceive me as a ‘watchdog’ for the government in The Hague.

This, however, may well change again in the future. History appears to take a turn. The Minister for Domestic Affairs has recently proposed to add new weight to the office of Queen’s Commissioner as a supervisor for the central government. His proposal focuses, for now, on an extension of the responsibilities of my office in the field of public safety.

5 An important argument for this is that an appointed administrator, such as the Queen’s Commissioner, is more independent than political office holders. He can therefore act more effectively and efficiently, because there is no need for political compromise or agreement.

Be that as it may, when this line of thought is continued, it could have significant consequences for the future position of my office in relation to the directly elected burgomaster.

With regard to public safety, the burgomaster has important executive powers. When his office becomes open for election, no doubt public safety will become a major issue in the political programme of any burgomasters’ candidate. And when elected, he will have a powerful mandate to execute this programme.

It is not difficult to imagine then, that the elected burgomaster will not accept a ‘watchdog’ to tell him what he can or cannot do. An extension of my supervisory powers with regard to the legislation and decisions of municipal government can easily clash with the political mandate of the elected burgomaster.

It is clear, that also with regard to my role in the reforms, questions remain open. Fortunately, however, we are not there yet. There is time to investigate and discuss these questions and their possible solutions.

And, although answers do not always come easy, I am positive that the discussion on the institutional reforms itself will have great value. For it stimulates people to reflect on the social and political structures of which they are part.

6 This could, in time, improve the level of involvement of citizens with society as a whole. And hopefully, as a result, their participation in social and political networks will grow. In the end, I believe this will strengthen the cohesion in our society.

I thank you for your attention.

7 Toespraak van de Commissaris van de Koningin in de provincie Zeeland, drs. W.T. van Gelder, ter gelegenheid van de uitreiking van de Zeeuwse boekenprijs. Gent, 28 oktober 2005.

‘De afscheiding van België: een botsing tussen ratio en emotie’

Dames en heren,

Nauwelijks is er een betere plek denkbaar voor de uitreiking van een boekenprijs dan een museum voor actuele kunst. Het is op plekken als deze waar het werk van de moderne kunstenaar een podium wordt geboden, waar het wordt bekritiseerd en waar het eer wordt betoond. En net als het museum, dient ook de boekenprijs als een uithangbord en stimulans voor dat werk.

Dit gezegd hebbende, is het met enige terughoudendheid dat ik u uitnodig om dit podium voor de moderne kunst voor een moment te verlaten.

Ik neem u mee naar het even verderop gelegen stadhuis om een wat meer klassiek werk te bekijken. Om precies te zijn gaat het om een schilderij van de Antwerpse schilder Mathias van Bree (1773-1839) dat daar in de troonzaal hangt. Het stelt een episode voor uit de woelige 16e eeuwse geschiedenis van de stad Gent onder het calvinistische bewind. Centraal afgebeeld staat Willem van Oranje, die Jan van Hembyse en andere leden van de calvinistische partij vraagt om de vrijlating van de katholieken die tegen de bepalingen van de Pacificatie van Gent (1576) waren opgesloten.

1 Van Bree heeft dit schilderij in 1819 gemaakt in opdracht van Koning Willem I, die het op zijn beurt aan de stad Gent heeft geschonken.

Dames en heren,

Waarom dit uitstapje, zult u zeggen. U zit hier toch prima?

Ik kan u dan natuurlijk vertellen dat het een prachtig schilderij is, maar daar gaat het me niet om. Bovendien zult u, kunstminnend als u bent, terecht kunnen opmerken dat u voor kunst het pand niet hoeft te verlaten. U zit tenslotte in het S.M.A.K. Nee, het gaat me om de voorstelling op het schilderij én om de reden waarom Koning Willem I het schilderij aan de stad Gent heeft geschonken.

Het schilderij vertelt ons een verhaal van ratio en rauwe emotie, van ogenschijnlijk gezond verstand en verhitte gemoederen. En van de botsing tussen die twee. Het is een thema dat de schrijvers onder ons ongetwijfeld zal aanspreken. Zij bedienen zich immers bij uitstek van een medium waarin ratio en emotie elkaar in een symbiose proberen te vinden, of in ieder geval met elkaar worden geconfronteerd.

Voor een goed begrip, moet ik u eerst enige historische context geven. In het jaar dat het schilderij door Van Bree werd gemaakt, was het Verenigd Koninkrijk een paar jaar onderweg. De samenvoeging van de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden vier jaar eerder, in 1815, is vaak een ‘verstandshuwelijk’ genoemd. Ik zou echter liever spreken van een ‘gearrangeerd huwelijk’.

2 Het waren namelijk de grote mogendheden van die tijd, die de echtelieden bij elkaar brachten. Er leek geen liefde in het spel. Er was veeleer sprake van een rationeel, machtspolitiek besluit.

En natuurlijk, ook gearrangeerde huwelijken kunnen werken. In dit geval weten wij echter dat daarvan geen sprake was. Slechts vijftien jaar zou de verbintenis standhouden. Tot 1830. Het zou weliswaar nog 9 jaar duren totdat ook Koning Willem I dit wilde inzien, maar dat verhindert niet dat België dit jaar haar 175-jarige onafhankelijkheid herdenkt.

Ik kan u vertellen dat het reeds bij de ondertekening van de huwelijksakte mis ging. In de grondwet van het nieuwe koninkrijk was opgenomen dat de vorst lid van de protestantse Kerk moest zijn en dat de rooms-katholieke Kerk gelijk was aan andere kerken. Nu weten wij allemaal wie er tussen twee geloven op één kussen slaapt, dus dit voorspelde weinig goeds. Dat bleek ook wel toen de bisschop van Gent de eed op de grondwet verbood en zelfs zo ver ging de voorspoedige bevalling van de baby van Anna Paulowna, de schoondochter van de Koning, te verbieden.

Door een ernstige manipulatie van de stemuitslag, die bekend zou komen te staan als de ‘arithmetique hollandaise’, zou de grondwet er wel komen. Het huwelijk was daarmee officieel, maar al beladen met een negatieve emotionele last die de beide echtelieden steeds verder uit elkaar zou drijven.

Terug naar het schilderij van Van Bree. Ook hier zijn wij, in zekere zin, getuige van huwelijksproblemen. De gebeurtenis die is afgebeeld speelt zich af op 2 december 1578, 2 jaar na de Pacificatie van Gent.

3 Met die pacificatie hadden de Nederlanden zich verenigd in hun verzet tegen de Spanjaarden. Het was eveneens, in essentie, een op een basis van rationele argumenten tot stand gekomen verbond.

De Spaanse Furie had zojuist huisgehouden in Antwerpen, waarbij 8.000 inwoners van de stad de dood vonden en duizenden gebouwen in vlammen op gingen. Het gezond verstand dicteerde daarom dat de Spaanse troepen een halt werd toegeroepen.

Maar bij de ondertekening van de pacificatie werden de godsdienstige gevoeligheden en tegenstellingen genegeerd. De parallelen met de grondwet van 1815 zijn verrassend.

Al gauw laaiden de emoties hoog op. In Gent namen de calvinisten de macht over en sloten zij hun belangrijkste katholieke tegenstanders op. Tegelijkertijd konden de zuidelijke heren en kerkvorsten, over het algemeen goed katholiek, de toenemende invloed van de calvinisten maar moeilijk verkroppen.

Op het schilderij van Van Bree zien wij Willem van Oranje nog een poging doen om de gemoederen tot bedaren te brengen. Maar zijn pleidooi voor verdraagzaamheid en matiging zou uiteindelijk zonder resultaat blijven. Zoals zo vaak in de politiek, zou de emotie het winnen van de ratio. De voort durende religieuze onenigheid bleef de gemoederen verhitten, en leidde er mede toe dat de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden bijna tweeënhalve eeuw lang gescheiden wegen zouden bewandelen.

4 Wij kunnen ons gevoeglijk afvragen waarom Koning Willem I dan toch dit schilderij door Van Bree heeft laten maken en aan de stad Gent heeft geschonken.

Het schilderij toont ons immers (het begin van) de mislukking van een eerdere gezamenlijke onderneming van de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden.

Misschien heeft hij willen waarschuwen voor een herhaling van die geschiedenis, waaronder immers vooral de Zuidelijke Nederlanden te lijden hebben gehad. En ongetwijfeld heeft hij dezelfde boodschap van matiging en verdraagzaamheid willen verkondigen als zijn voorvader.

Maar Willem I stond met de vereniging van Zuid en Noord voor een uitdaging, die om meer vroeg dan rationele argumenten.

De Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden waren tweeënhalve eeuw van elkaar gescheiden geweest. De religieuze verdeeldheid was, althans in geografische zin, nu nog scherper afgetekend. En er waren in deze periode ook tegenstellingen gegroeid, die hun weg vonden in cultuur- historisch bepaalde vooroordelen en botsende lokale, economische belangen.

U zult het met mij eens zijn, dit was, al met al, geen goede uitgangspositie voor een succesvol huwelijk. Door de verschillende economische belangen ontstond er bijvoorbeeld al snel onenigheid over het huishoudboekje van de jonge staat. Waar de Zuidelijke Nederlanden gebaat waren bij de heffing van tarieven om hun industrie te beschermen, had het Noorden juist belang bij vrije handel.

5 Daarnaast waren er irreële, maar historisch verklaarbare, beelden van elkaar gegroeid, die evenmin goede vooruitzichten boden voor een effectieve, laat staan liefdevolle, consumptie van de echtverbintenis. Het zijn beelden die nog steeds actueel zijn. In het boek België- Nederland. Verschil moet er zijn worden zij treffend beschreven door de in Nederland woonachtige Belgische filosoof Paul Wouters:

“De Belg is katholiek, buigzaam, gul en kleurrijk, extravert, geurend naar wierook. De Nederlander is calvinistisch, scherp, principieel, schraperig en saai, introvert, met de geur van schoonmaakmiddel.”

Dit laatste beeld, van de zuinige Nederlander, werd op 27 september 1815 al bevestigd door het magere spektakel van de kroning van Willem I in Brussel. Zijn kroon was van verguld hout, de sierstenen waren van gekleurd glas en de leeuwen die de koninklijke mantel versierden waren van gedreven koper. Bij zijn rondrit door Brussel strooide Willem slechts met kleingeld in plaats van goudstukken, waardoor hij in de volksmond de ‘koperen koning’, ‘koning-kruidenier’ en ‘koning-krentenweger’ werd genoemd.

De handelsgeest van de Koning-koopman werd in het Noorden nog wel enigszins gewaardeerd, maar in het Zuiden werd koninklijk gedrag meer geassocieerd met militaire, culturele, of desnoods amoureuze belangstelling, zeker niet met platvloerse geldschraperij. Men mistte in het Zuiden de zwier en majesteit die men van een vorst verwachtte.

6 Dames en heren,

Het waren dit soort tegenstellingen en verschillen in perceptie die resulteerden in een emotioneel, laten we zeggen, gemankeerd huwelijk tussen de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden.

Zowel Willem van Oranje als Koning Willem I maakten de fout deze tegenstellingen te negeren. En zij zouden al snel leren dat hun rationele argumenten niet waren opgewassen tegen de negatieve emoties die uit die verschillen voortvloeiden.

Het schilderij van Van Bree herinnert ons daaraan. Het leert ons dat hartstochten overtuigende redenaars zijn en dat de ratio het onderspit kan delven als sterke emoties, hoe irreëel ook, in het spel zijn.

De literatuur vervult in dit opzicht, denk ik, een brugfunctie. Zij geeft emoties een vehikel en duiding, waardoor het lastiger wordt om ze te negeren en in dezelfde fouten te vervallen.

Het Nederlandstalige boek heeft zo ook een belangrijke brugfunctie tussen de Vlaamse en de Zeeuwse cultuur. En de uitreiking van de Zeeuwse boekenprijs vandaag in het S.M.A.K., beschouw ik als een nieuwe pijler onder die brug.

Moesten onze voorvaderen nog balanceren op een wat wiebelige loopplank, inmiddels is er mede dankzij de literatuur een stevig verankerde verbinding tussen Nederland en België geslagen die tegen een stootje kan. Ik stel daarom voor dat wij de brug betreden en

7 overgaan tot het doel van deze bijeenkomst. Namelijk het uitreiken en, voor de gelukkige, het in ontvangst nemen van prijzen.

Ik dank u voor uw aandacht.

8 Toespraak van de Commissaris van de Koningin bij afscheid van Leen van Gelder als voorzitter van de Kamer van Koophandel op 9 januari 2006.

Gereserveerde spreektijd: 5 min Onderwerp: relatie bedrijfsleven en overheid.

Dames en heren,

Het bedrijfsleven en de overheid hebben in Nederland reeds lang een hechte relatie. Zo ook de Zeeuwse Kamer van Koophandel en de Provincie Zeeland. Sterker nog, de geschiedenis van de kamers van koophandel in Nederland laat zien dat het allemaal in Zeeland begon.

Al in 1720 ontstond in deze provincie de eerste landelijke voorloper: het College van Kooplieden, dat voortkwam uit het gildewezen. In 1815 legde Koning Willem I het bestaansrecht van de Kamers van Koophandel en Fabrieken vast in een Koninklijk Besluit. Enfin, we kunnen dat allemaal lezen op de website van de Kamer.

De relatie tussen de overheid en het bedrijfsleven is natuurlijk hecht, ik zei het al, maar niet vlak. Dat wil zeggen, niet statisch. En dat vraagt wat van een Kamer van Koophandel, die, in dit opzicht, wel wat heeft van een relatiebemiddelingsbureau. Zij het een niet geheel onpartijdige.

De verhouding overheid-bedrijfsleven wordt sterk beïnvloed door de periodiek oplaaiende discussie over de grenzen van het publieke domein. Waar begint de publieke verantwoordelijkheid, waar houdt zij op en waar neemt ‘de onzichtbare hand’ van de markt het over?

1 De geschiedenis toont ons dat die vraag in opeenvolgende perioden verschillend wordt beantwoord. Er is, zoals zo vaak, sprake van een sinusbeweging.

In de 19e eeuw voerde de overheid een offensief economisch beleid om de industrialisering van ons land te ondersteunen. Zij legde kanalen aan en nam de uitbreiding van het spoorwegennet voor haar rekening. Maar zij trok zich ook weer (gedeeltelijk) terug. Zo zorgde een liberaal kabinet ervoor dat de spoorwegen door particulieren werd geëxploiteerd.

In de loop van de 20ste eeuw kreeg de overheid steeds meer nutsbedrijven in handen (oprichting Staatsmijnen in 1901) en tijdens de economische depressie in de jaren ’30 greep zij hardhandig in. De vrijhandel werd losgelaten, invoerrechten kwamen terug, er kwamen werkgelegenheidsprojecten en er werd een strikte loonpolitiek gevoerd.

Deze ontwikkelingen zijn zeer bepalend geweest voor de ontwikkeling van het vrije ondernemerschap in Nederland en voor de invulling van de positie de kamer van Koophandel, enerzijds als voorlichter voor het bedrijfsleven, maar ook als adviseur van de overheid.

In de afgelopen jaren zien wij dat de overheid zich op tal van terreinen terugtrekt (nutsvoorzieningen, zorg, mobiliteit). Het concept van de ‘maakbare samenleving’ lijkt begraven ten gunste van een groeiend vertrouwen in de werking van de markt. Déregulering is het toverwoord van vandaag.

Natuurlijk moet de economie en het bedrijfsleven hier direct mee gebaat zijn, maar het legt ook een bredere verantwoordelijkheid bij de markt.

2 De overheid trekt zich immers alleen maar terug in de overtuiging dat met meer vrije marktwerking ook het publieke belang het beste gediend is. En het bedrijfsleven zal het vertrouwen moeten verdienen dat het deze verantwoordelijkheid kan dragen.

Ik geef toe, dat is geen eenvoudige opdracht. Onder meer de discussies over de liberalisering van de energiesector tonen dit maar al te goed aan. U en ik weten dat de recente stroomstoringen in Haaksbergen en Hulst (en met name de trage voorziening van noodstroom Overijssel) het vertrouwen in de markt (het bedrijfsleven) bepaald niet hebben gesterkt.

Er is dus werk aan de winkel en de Kamer van Koophandel heeft daarin een belangrijke rol te spelen. Waar de overheid zich terugtrekt zal de Kamer offensiever invulling moeten geven aan zijn adviserende rol ter stimulering de regionale ontwikkeling. En die advisering zal verder moeten gaan dan de voorspelbare en veelal defensieve mantra: ‘minder regels, minder groen’. Dit getuigt van een te ‘enge’, inmiddels haast klassieke interpretatie van de belangenbehartiging van het bedrijfsleven, zeker met het oog op de bredere verantwoordelijkheid die het in het afgelopen decennium heeft toebedeeld gekregen.

De bal wordt nog te vaak en te eenvoudig bij de overheid gelegd. Zo las ik onlangs nog in de PZC (woensdag 4 januari) dat de voorzitter van de BZW in een nieuwjaarsspeech kritiek uitte op de overheid. Bestuurders zouden te weinig samenwerken en te weinig daadkracht tonen. Natuurlijk, kritiek mag, en moet zelfs. Maar dit is het soort kritiek dat bestuurders zelf ook wel kunnen verzinnen, althans, als zij zich een beetje inleven in de werkgevers. Het is voorspelbaar en lijkt al teveel op de mantra die ik zojuist noemde.

3 Het zou veel constructiever zijn om daadkrachtig te zoeken naar wegen waarlangs overheid en bedrijfsleven – dus niet alleen bestuurders onderling - actiever kunnen en moeten samenwerken, waarbij de vertegenwoordigers elkanders verantwoordelijkheden erkennen.

Een goed voorbeeld van de offensieve adviserende rol die de Kamer van Koophandel kan spelen zijn de wensenlijstjes, die zij heeft opgesteld met het oog op de gemeenteraadsverkiezingen van 2006. Weliswaar vragen de in die verlanglijstjes genoemde economische speerpunten nog steeds om een bredere, meer samenhangende visie op de regionale ontwikkeling van onze provincie, maar de vorm die de Kamer heeft gekozen spreekt mij aan. Zij heeft een pro-actieve instelling gekozen en dat juich ik toe.

Een offensieve opstelling van de Kamer van Koophandel is, denk ik, ook geboden in de actuele discussie over het voortbestaan van de Zeeuwse Kamer. Zoals zij zelf vaak genoeg heeft benadrukt, houden economische ontwikkelingen zich niet aan bestuurlijke grenzen. Een brede, samenhangende visie op economische ontwikkeling ontstijgt dan ook de staatkundige lijnen die onze provincie scheiden van andere regio’s.

Hiervan uitgaande is een Kamer van Koophandel geënt op de Rijn- Schelde Delta misschien helemaal geen gekke gedachte. In ieder geval een gedachte die een open benadering verdient, ook van de Kamer van Koophandel zelf.

4 Dames en heren,

Ik laat deze boodschap nu voor wat het is. We zijn hier ten slotte voor het afscheid van Leen van Gelder. Dus ik wil ook wat persoonlijke woorden tot hem richten.

Natuurlijk heeft Leen veel betekend voor het bedrijfsleven in Zeeland. En ook bij de provincie zullen wij zijn deskundige adviezen missen. Maar, zoals velen van u weten, hij deed meer. Hij was onder meer lid van de adviescommissie voor de campagne ‘Welkom in Zeeland’ én hij bekleedt het voorzitterschap van het Zeeuws Orkest.

Deze activiteiten laten zien dat Leen bij uitstek een man is, die de brede maatschappelijke verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven onderkent. Bijvoorbeeld als het gaat om het belang van de wisselwerking tussen economie en cultuur. En dat ligt voor een voorzitter van een Kamer van Koophandel niet zomaar voor de hand. Van iemand in die functie zou je eerder de uitspraak verwachten dat cultuur een (lastige) kostenpost is. Punt.

Maar Leen zal het met mee eens zijn als ik zeg dat creatieve sectoren en culturele voorzieningen de aantrekkingskracht van een regio vergroten en als een magneet voor economische activiteit werken. Ik hoop alleen maar dat ook zijn opvolger deze mening met mij deelt.

Leen,

Bedankt voor je inzet en je inbreng. Zeeland heeft er zijn voordeel mee kunnen doen.

5 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, voor het Congres 'Veiligheidsregio Zeeland; slaapt u rustig?', 6 september 2006

Dames en heren,

Toen ik de titel van dit congres hoorde, en dan in het bijzonder de vraag: 'Slaapt u rustig?', moest ik denken aan een voorval van enkele weken geleden.

Passagiers op een vlucht van Málaga naar Manchester verzetten zich tegen de aanwezigheid van twee medepassagiers die er, in hun ogen, verdacht uitzagen. De twee mannen zouden onder meer Arabisch hebben gesproken en opvallend vaak op hun horloge hebben gekeken. Pas toen de politie de twee mannen had weggevoerd, kon het vliegtuig vertrekken.

Waren wij hier getuige van een krachtig en zelfbewust staaltje zelfredzaamheid?

Deze vliegtuigpassagiers hebben zelf een inschatting gemaakt van een, in hun ogen, risicovolle situatie. En zij hebben daarop spontaan actie ondernomen door te verhinderen dat het vliegtuig vertrok.

1 Kennelijk in de volle overtuiging daarmee een ramp te voorkomen. Is dit niet de waakzaamheid die de overheid de laatste jaren in toenemende mate van de burger vraagt? De burger die zelfstandig zijn eigen steentje bijdraagt om de veiligheid van onze samenleving te vergroten?

Toch denk ik dat velen onder ons een nogal ongemakkelijk gevoel krijgen als leken – en ik ga er hier vanuit dat de betreffende passagiers geen deskundigen in de terrorismebestrijding waren – als leken dus, gaan bepalen of een vliegtuig, trein of boot kan vertrekken. Kunnen wij hun inschatting van de situatie vertrouwen?

Enerzijds is er sprake van een zekere mate van begrip voor het handelen van deze vliegtuigpassagiers. Want stel je voor dat ze het bij het rechte eind hadden. ‘Better safe than sorry’, nietwaar? Anderzijds hebben wij moeite ons volledig op hun oordeel te verlaten.

Waarvan waren we hier dan getuige? Dat is natuurlijk moeilijk te zeggen – wij waren er niet bij – , maar ik denk dat we ons met recht mogen afvragen of deze vliegtuigpassagiers rustig slapen.

2 Hun optreden wekt de indruk dat zij het angstige gevoel hadden volledig op zichzelf teruggeworpen te zijn en dat zij zelf het eigen vege lijf maar moesten zien te redden. Dat zij hier, in afwezigheid van een overheid die hun bescherming biedt, moesten handelen volgens de wet van de jungle: 'Ieder voor zich en God voor ons allen'.

Dames en heren,

Dat is niet waar zelfredzaamheid voor staat. Natuurlijk is het zo dat met zelfredzaamheid een leemte wordt opgevuld. Een leemte die is ontstaan met de bewustwording dat de overheid de burger niet altijd en overal 100 procent veiligheid kan bieden.

De toenemende terrorismedreiging en de aanslagen in de Verenigde Staten, Bali, Madrid, Londen en Egypte hebben in dat opzicht de onmogelijkheden van de overheid laten zien. De overheid is niet alomtegenwoordig en bij veel ramptypen speelt de factor tijd daarin een bepalende rol.

Zo is het voor iedereen duidelijk dat een automobilist in de eerste fatale minuten bij een ramp in de Westerscheldetunnel op zichzelf is aangewezen.

3 En ook bij een overstroming kost het tijd voordat de overheid adequaat kan reageren, laat staan voordat zij het gehele overstroomde gebied kan bestrijken. De burger zal tenminste de tijd moeten overbruggen totdat de hulpdiensten redding kunnen bieden. En in die periode van 'leemte' is zelfredzaamheid van cruciaal belang.

Dat betekent echter niet dat in de tijd tussen het begin van een ramp en de komst de hulpdiensten een soort anarchische toestand ontstaat. Een toestand waarin het beginsel 'Every man for himself' geldt. En daar zijn tenminste twee redenen voor aan te wijzen.

In de eerste plaats kan en mag de overheid niet weggecijferd worden. Als het gaat om zelfredzaamheid delen overheid en burger een verantwoordelijkheid. De overheid is niet volledig uit beeld en de burger is evenmin volledig op zichzelf teruggeworpen.

De overheid heeft de taak om de zelfredzaamheid van de burger zo goed mogelijk te bevorderen en te faciliteren. Dat begint bij het bewust maken van de burger van de risico’s die er in zijn omgeving bestaan.

4 Daarmee wordt de burger gestimuleerd zich van tijd tot tijd af te vragen wat hij moet doen in kritieke situaties. Zodoende kan hij vooraf antwoorden formuleren op vragen als:

‘Wat gebeurt er als mijn huis in brand staat? Weet ik mijn huis te verlaten in het donker? Ben ik op zolder veilig bij een overstroming? Hoe lang is mijn huis bestand tegen de getijstromen? Werkt mijn radio als de stroom uitvalt en op welke frequentie moet ik hem instellen?’

Om burgers te ondersteunen bij de beantwoording van die vragen, geeft de overheid gerichte voorlichting. Gemeenten en provincies hebben daarvoor onder meer de Risicokaart ontwikkeld. Een digitale plattegrond die inzicht geeft in de risico’s in de woonomgeving.

De rijksoverheid heeft enige tijd geleden de folder 'Wat wordt er gedaan tegen terrorisme? En wat kunt u doen?' verspreid. Een folder die de bewustwording moet vergroten, en waarin tevens tips staan hoe burgers kunnen handelen als er daadwerkelijk een aanslag plaatsvindt.

Sommige landen gaan nog een stap verder.

5 In Ierland hebben ze recent een soort gids ontwikkeld, die stap voor stap aangeeft wat je kunt doen om je veiligheid te vergroten en om de schade aan je bezittingen te beperken bij overstromingen. Wees voorzichtig als je buiten door het water loopt, want putdeksels kunnen weggespoeld zijn. Sluit het gas af en schakel de elektriciteit uit. Zorg ervoor dat je eventueel benodigde medicatie bij de hand hebt.

In de Verenigde Staten wordt informatie over evacuatieroutes huis-aan-huis verspreid of via grote winkelketens. En veel van deze evacuatieroutes zijn ook bewegwijzerd, zodat burgers een rampgebied zo snel mogelijk kunnen verlaten.

In New York is een standaardgids ontwikkeld, die zeer gedetailleerd aanwijzingen geeft hoe burgers zich op een ramp kunnen voorbereiden. Een soort checklist. Daarin wordt bijvoorbeeld geadviseerd om binnen het gezin vooraf afspraken te maken over een plaats waar de gezinsleden elkaar kunnen ontmoeten als een ramp zich voordoet.

Dit soort voorlichting is van groot belang om de burger in staat te stellen om risico’s goed in te kunnen schatten en om in crisissituaties slagvaardig te kunnen handelen. Effectief zichzelf te redden. En de burger moet er dan ook op kunnen vertrouwen dat de overheid hem daartoe alle relevante informatie geeft.

6 Neemt de overheid deze verantwoordelijkheid niet, dan is het verre van denkbeeldig dat een beroep op de zelfredzaamheid van de burger vooral leidt tot angst. En bovendien een angst die niet in een reële verhouding staat tot de feitelijke risico’s. Wij mogen die risico’s zeker niet onderschatten, maar ook niet overschatten.

Dat illustreert het voorval met de vliegtuigpassagiers in Málaga. De angst voor aanslagen is onevenredig geworden aan de feitelijke kans op een aanslag. Goed beschouwd namen deze passagiers namelijk een veel groter risico door überhaupt met het vliegtuig te vertrekken. Want de kans is veel groter dat een vliegtuig neerstort als gevolg van technische mankementen of menselijk falen dan als gevolg van een aanslag. Maar daar horen we niemand over.

Goede voorlichting van overheidswege is dus belangrijk om burgers in staat te stellen risico’s goed in te schatten en om hun oordeelsvermogen en slagvaardigheid bij rampen of dreigende rampen te vergroten.

Daarvan gaan niet alleen de vliegtuigpassagiers rustiger slapen, maar ook de getuigen van hun handelen en zéker diegenen die van hun handelen nadeel ondervinden.

7 De overheid is medeverantwoordelijk voor de zelfredzaamheid van de burger. Zelfredzaamheid is geen kwestie van ‘Every man for himself.’

En er is nog een reden aan te wijzen, waarom zelfredzaamheid dat niet is. Ik zei het al, daar zijn tenminste twee redenen voor.

Zelfredzaamheid impliceert ook hulp aan anderen. Hulp van burgers aan andere burgers. Burenhulp. De overheid zal in de beginfase van een ramp namelijk altijd algemene hulp bieden. In specifieke hulp voor mensen zal in eerste instantie door de burger of zijn directe omgeving zelf moeten worden voorzien.

Een beroep op zelfredzaamheid is ook een beroep op de burgerzin. Dat betekent dat van burgers gevraagd wordt rekening te houden met de behoeften van bijvoorbeeld kinderen en ouderen en van mensen met een medische of andere beperking, voor, tijdens en na een ramp.

Tijdens de Watersnoodramp in 1953 is gebleken dat de hulp die burgers elkaar konden bieden, vele levens heeft gered.

Ik ken een verhaal van een zekere Frans van Noord uit Nieuwe- Tonge die in '53 met grote inventiviteit en gevaar voor eigen leven erin slaagde een groot aantal buurtgenoten te redden.

8 Simpelweg door een paar lange ladders met touwen aan elkaar te knopen en over stroomgaten te leggen. De mensen die hij had gered, werden in zijn huis opgevangen en daar door zijn vrouw verzorgd. Ook de vuurwerkramp in Enschede kent voorbeelden van dergelijke burenhulp.

Rampen kenmerken zich door chaos. Zeker in de eerste uren wordt de rampenbestrijding in belangrijke mate gedragen door het spontane initiatief en de snelle acties van de burgers ter plaatse. Burgers helpen elkaar.

Dames en heren,

Zelfredzaamheid betekent niet dat, waar de mogelijkheden van de overheid ophouden, de burger volledig op zichzelf is teruggeworpen. Het betekent wel dat er een nieuwe waardevolle speler in de bestrijding van rampen en zware ongevallen wordt betrokken.

En als wij die speler serieus nemen dan maken wij hem ook deelgenoot van de risico's die in zijn omgeving bestaan, zodat hij in staat is zich voor te bereiden, zodat hij weet wat hij moet doen in het geval van een ramp.

9 Zodat hij de risico’s goed kan inschatten en zijn oordeelsvermogen wordt verbeterd, zodat hij een waardevolle bijdrage kan leveren aan een veiliger samenleving.

Een belangrijk doel van de Veiligheidsregio Zeeland is de samenwerking tussen de betrokkenen in de rampenbestrijding te verbeteren. En onder die betrokkenen bevindt zich ook de Zeeuwse burger.

Zolang wij ons dat goed voor ogen houden, kunnen wij rustig slapen.

Ik dank u voor uw aandacht.

10 Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder, bij de opening van het Zeeuws Innovatie Evenement, 15 juni 2006

Dames en heren,

Het Zeeuws Innovatie Evenement 2006 is geopend. Ik heet u allen van harte welkom. Aan mij de eer de aftrap te verrichten, maar ik doe dat niet voordat ik Syntens en de Hogeschool Zeeland, heb bedankt voor de organisatie van deze, alweer derde editie van het Evenement.

De titel: "Kom en Zie", duidt erop dat deze bijeenkomst geslaagd is als u aan het eind van de dag kunt zeggen: "Ik kwam en ik zag". Dan bent u ook nog maar één stap verwijderd van de historische toevoeging: "en ik overwon."

Zover is het echter nog niet. Rome is niet op één dag gebouwd, en als het verleden ons één ding laat zien, dan is het dat ook innovatie tijd vraagt.

Ik meen dat Alexis de Tocqueville (1805-1859) eens heeft gezegd dat het 6 maanden duurt om een nieuwe politieke orde te vestigen, 6 jaar om een economisch systeem te hervormen, maar 60 jaar om een mentaliteit te veranderen.

1 Het is één van die stellingen waarvan je eigenlijk hoopt dat ze niet waar blijkt, temeer omdat juist die mentaliteitsverandering steeds vaker als een noodzakelijke voorwaarde voor innovatie wordt genoemd.

Enige tijd terug nog, schreef onze Minister-President in de Volkskrant dat innovatie een zaak van de langere adem is. Waarom? Precies, omdat er een mentaliteitsverandering nodig is.

Waaruit bestaat dan die andere mentaliteit? Zij laat zich omschrijven als een attitude, die zich kenmerkt door creativiteit, ambitie, moed en een open houding ten aanzien van vernieuwingen.

Dames en heren,

De ervaring leert dat deze vier kwaliteiten – creativiteit, ambitie, moed en openheid – nog vaak in de kiem worden gesmoord. Soms door overheidsbeleid, maar ook door zeer menselijke karaktertrekken als onwil, zelfgenoegzaamheid en risicomijdend gedrag.

Het kan gaan om de onwil of angst om de open concurrentie aan te gaan.

2 U bent allemaal bekend met 'de Poolse loodgieter'. Algemeen wordt aangenomen dat de voornaamste bedreiging van deze ambachtsman ligt in de arbeidskostensfeer. Dat klopt niet. Nee, de ware bedreiging ligt in de kwaliteit. De eindtermen van de opleidingen voor installateurs liggen in Polen, Hongarije en Tsjechië namelijk veel hoger dan in Nederland.

We kunnen dit negeren en de grenzen sluiten. Maar dan ontnemen wij onszelf ook een prikkel voor de creativiteit en ambitie, die nodig zijn om te innoveren en om effectief met onze vakbroeders uit de nieuwe Europese lidstaten te wedijveren.

Een andere karaktertrek die ik noemde is zelfgenoegzaamheid. Deze eigenschap manifesteert zich veelal bij koplopers. Want juist koplopers hebben de neiging 'achterover te leunen'. Hierdoor lopen zij echter het risico hun eerste positie te verliezen.

Zelfgenoegzaamheid is één verklaring hiervoor. Een andere is dat vernieuwers afzien van investeringen in innovaties uit angst dat een concurrent, een trendvolger, met zijn duurbetaalde vernieuwingen ‘aan de haal gaat’.

3 Zulk risicomijdend gedrag doet zeker opgeld bij investeringen in innovatieve producten, júist omdat hiermee vaak hoge aanloopkosten zijn gemoeid.

Om die reden is het besef dat innovatie een gezamenlijke uitdaging is zo belangrijk. Want innovatie krijgt geen kans wanneer men bang is dat de concurrent meer voordeel heeft bij een bepaalde vernieuwing.

Onwil, zelfgenoegzaamheid en risicomijdend gedrag. Het zijn hindernissen die genomen moeten worden om plaats te maken voor een mentaliteit, waarin ambitie en creativiteit de boventoon voeren.

Een laatste obstakel dat ik hier wil noemen, is een gebrek aan openheid. Dit doet zich voor wanneer ambitie en creativiteit in botsing komen met heersende normen en waarden. Wanneer, op grond van die normen en waarden, vernieuwingen op voorhand worden getaboeïseerd en er geen ruimte wordt gelaten voor een open discussie over de mogelijkheden van een innovatie.

Een voorbeeld van deze botsing is het verzet (onder meer om redenen van privacy) tegen de ontwikkeling en toepassing van de smartcard.

4 En dat terwijl deze kaart baanbrekende logistieke voordelen kan opleveren. Andere voorbeelden spelen zich af op het terrein van watermanagement en gentechnologie.

Natuurlijk moeten wij de ogen niet sluiten voor ethische of andere bezwaren, maar wij mogen zeker geen muur opwerpen die iedere discussie onmogelijk maakt.

Dat is vooral van belang, omdat dat een dempend effect heeft op het gevoel van urgentie. Een belangrijke drijvende kracht achter innovatie.

Er zijn tal van ontwikkelingen die aanleiding geven voor dat gevoel van urgentie. Ontwikkelingen die erop wijzen dat wij niet 'alle tijd' hebben. Zeker geen 60 jaar!

Ik noem: o de achteruitgang in de visstand en de noodzaak van innovaties op het terrein van de aquacultuur; o de stijgende zeespiegel, toenemende regenval en de nieuwe eisen aan watermanagement;

5 o de afhankelijkheid en de uitputting van fossiele brandstoffen en de roep om alternatieve energiebronnen; o de congestie van het wegen- en waternet, die vraagt om nieuwe vindingen op het terrein van de logistiek; o en de vergrijzing, aan de ene kant een groeiende kostenpost, aan de andere kant een toekomstige afzetmarkt waarvan elke ondernemer zou moeten watertanden.

Natuurlijk vragen innovatieve oplossingen voor deze vraagstukken om kennis en geld. Maar bovenal is een andere mentaliteit nodig. Een nieuwe, open attitude.

Ik maak wel eens een vergelijk met de deugden geloof, hoop en liefde. Zoals de liefde in de Bijbel boven alle andere deugden staat, zo moet de attitude in het draaiboek voor de vernieuwer boven kennis en geld staan.

Dames en heren,

Ik ben ervan overtuigd dat het Zeeuws Innovatie Evenement een belangrijke bijdrage kan leveren aan de mentaliteitsverandering die ik, en velen met mij, nodig achten voor innovatie.

6 Hoe? Door verbindingen te leggen en de gelegenheid te bieden voor een open gesprek.

Door verbindingen te leggen kunnen vooroordelen uit de weg worden geruimd. Vooroordelen die veelal leiden tot onwil of zelfs angst. Denk aan de Poolse loodgieter. Verbindingen kunnen ook een einde maken aan zelfgenoegzaamheid, want zij confronteren ons met de stormachtige ontwikkelingen om ons heen.

En uit mijn ervaringen als voorzitter van het Innovatieplatform Aquacultuur weet ik dat bijeenkomsten als deze bijdragen aan het ontstaan van een gevoel van urgentie en aan het besef dat er een gezamenlijk probleem bestaat.

Langs de verbindingen die vandaag worden gelegd, moeten de vonken overslaan die de innovatiemotor doen lopen1. U bent verantwoordelijk voor die vonken. Door creativiteit, ambitie, openheid en durf te tonen, neemt u die verantwoordelijkheid.

Ik dank u voor uw aandacht en wens u een buitengewoon vruchtbare bijeenkomst toe.

1 Herman Wijffels, Vitalisering van de kenniseconomie (2004)

7 Voorwoord Commissaris van de Koningin in Zeeland Programmaboek Lions Club / Fondsenwerving voor Georgië

In april 1948 voer het schip de ‘Noordam’ met de eerste hulpgoederen van het Marshall-plan een Nederlandse haven binnen. Ons werd een helpende hand geboden op de moeizame en uitdagende weg van de wederopbouw. De ‘Noordam’ bracht ons graan en graafmachines, maar bovenal hoop en perspectief. De Marshall-hulp bereikte niet iedereen. Want terwijl de West-Europese landen van dit omvangrijke steunprogramma profiteerden, wees de Sovjet-Unie de hulp van de hand en verbood zij ook andere Oost-Europese landen de hulp te aanvaarden. Daarmee verscherpte het Marshall-plan het algemene besef van een scheiding in Europa. Inmiddels groeit er een generatie op die deze scheiding alleen uit de geschiedenisboeken kent. Het ‘ijzeren gordijn’ is allang op de puinhopen van het verleden gegooid. Maar de actualiteit wordt nog vaak beheerst door gebeurtenissen die een direct gevolg zijn van de val van de Muur in 1989 en, twee jaar later, de inéénstorting van de Sovjet-Unie. Zo zijn we eind 2003 getuige geweest van de Rozenrevolutie in Georgië. Georgië, één van de eerste republieken die in 1991 haar onafhankelijkheid van de Sovjet-Unie uitriep, lijkt daarmee een nieuwe, positieve stap in haar democratiseringsproces te hebben gezet. De ingrijpende politieke en economische hervormingen zullen echter nog grote inspanningen van het land en het Georgische volk vragen. Georgië oriënteert zich daarbij op het Westen, de Europese Unie en op ons. Voor steun, maar bovenal voor hoop en perspectief. Het wordt daarom tijd dat de ‘Noordam’ het ruime sop weer kiest, met een nieuwe bestemming, maar met hetzelfde doel. Ik twijfel er niet aan dat dit initiatief van de Lions Clubs Kapelle de Bevelanden, Walcheren en Zostera zal bijdragen aan een behouden vaart.

drs. W.T. van Gelder Commissaris van de Koningin in de provincie Zeeland Voorwoord kreeftenboekje

De carrière van de kreeft

Het zachte, licht zoete vlees van de kreeft wordt regelmatig voorgeschoteld in gaarkeukens en gevangenissen. Zo vaak zelfs, dat er klachten van gevangenen bekend zijn, die weigeren om meer dan drie keer per week kreeft te eten. Boeren, op hun beurt, gebruiken de geharnaste delicatesse om hun land mee te bemesten. Althans, dat is het beeld dat G. Jones (The Economist, 27 oktober 2005) en J.J.M. Theeuwes (Economenblad , jaargang 28 nr.4) schetsen van de culinaire status van onze geleedpotige vriend in het Amerika van 150 jaar geleden. Het kan verkeren. De kreeft heeft carrière gemaakt en de Oosterscheldekreeft wordt vandaag de dag onbetwist gerekend tot de top van 'Zeeuwse zilte zaligheden'. Vandaag de dag is kreeft zelfs chic en wordt het eten ervan omgeven door een zweem van exclusiviteit. In termen van contrast, wedijvert de radicale omkering in de loopbaan van de kreeft met zijn spectaculaire kleuromslag – van donkerblauw naar vuurrood – in een pan met kokend water. Ook een cruciaal punt in de carrière van de individuele geleedpotige overigens, waarnaar de fijnproevers, nu het kreeftenseizoen weer aanbreekt, lonkend uitkijken. De kreeft wordt als vanouds geassocieerd met 'omkeringen'. Eén voorbeeld daarvan is het kreeftwoord, ook wel palindroom genoemd, een aanduiding voor woorden die ook van achteren naar voren gelezen kunnen worden. Zoals 'lepel' of 'parterretrap'. Dezelfde eigenschap vertoont het kreeftdicht, een dichterlijke knutselvorm in gebruik bij de rederijkers. Minder bekend is wellicht de kreeftgang, een compositietechniek waarbij een motief, thema of soms zelfs een hele melodie van achteren naar voren wordt gespeeld. En allemaal kennen we, tot slot, de associatie van de kreeft met de noordelijke keerkring, de denkbeeldige cirkel noordwaarts van de evenaar waar de zon op 21 juni weer naar het zuiden schijnt te keren. Dat is het moment van de zonnewende, die het begin van de zomer inluidt. De kreeft heeft sinds 1850 een lange weg afgelegd – van meststof tot exclusieve delicatesse – en ik ga ervan uit dat, alle associaties met omkeringen ten spijt, de carrière van dit prachtige schaaldier haar stijgende lijn voortzet. De zomer is definitief aangebroken voor de kreeft en niet in de laatste plaats is dat te danken aan de Stichting Promotie Oosterscheldekreeft. En waar hoort deze delicatesse dan ook meer thuis dan in Zeeland? Zij is niet voor niets de provincie met de meeste Michelinsterren per hoofd van de bevolking. De Zeeuwse eilanden hebben de Oosterscheldekreeft blijvend omarmd en laten dat met trots weten. En terecht.

drs. W.T. van Gelder Commissaris van de Koning in Zeeland EUROPALEZING: "WAAR BEMOEIT EUROPA ZICH MEE?"

Van de Commissaris van de Koningin in Zeeland, de heer W.T. van Gelder

Dames en heren,

Waarom zo’n luid klinkend ‘nee’ in het referendum over de ‘Europese grondwet’, nu bijna een jaar geleden? Daar zijn vele redenen voor aangevoerd. Bekend zijn de ontevredenheid over de Euro, de uitbreiding van de Unie, en, onder de grotere dierenvrienden speelde natuurlijk mee dat de grondwet niet diervriendelijk genoeg was. Daarbij wezen zij onder meer op het feit dat het stierenvechten in Spanje nog altijd niet werd aangepakt.

We zijn nu zowat een jaar verder. De Euro is er nog steeds en het stierenvechten in Spanje is nog altijd niet verboden. Spreekt hier een cynische politicus die constateert dat de kiezer met een kluitje in het riet is gestuurd? Nee. Hier spreekt een bezorgde politicus die vaststelt dat de kiezer antwoorden heeft gegeven op vragen die (nog steeds) niet gesteld worden.

Maar er waren meer overwegingen, die de kiezer tot een tegenstem hebben bewogen. Onderzoek van de Universiteit Twente toont dat de zorg over de welvaartsontwikkeling, de zorg over de sociale zekerheid en zelfs het verlies van de nationale identiteit een rol hebben gespeeld.

Ook hieruit blijkt dat de kiezer in het referendum op het verkeerde been is gezet. Ten dele is dat de kiezer natuurlijk zelf aan te rekenen. Van hem mag immers worden verwacht dat hij zich goed informeert. Maar ik neem het in het bijzonder de (nationale) politici kwalijk. Ik kom daar zo nog op terug.

Eerst wil ik een gemeenschappelijk element in de meeste van de genoemde redenen en overwegingen duiden. Dat gemeenschappelijke element is 'onzekerheid'. Onzekerheid over geld, onzekerheid over de toekomst (en onze plaats daarin) en daarmee ook onzekerheid over de betekenis en gevolgen van Europa.

Een bekende reflex bij onzekerheid is dat mensen terugvallen op de status quo. Of, zoals Herman Wijffels dat anderhalve week geleden in Buitenhof zei: “Er is angst en mensen hebben dan de neiging zich op te sluiten in hun eigen verworvenheden.” Met andere woorden, mensen blijven liever dicht bij huis. En Europa is dan een straat tever. Een anti-Europees ‘nee’ dus, op 1 juni 2005.

Dit speelde een jaar geleden, maar er lijkt op dit ogenblik nog weinig veranderd. Met de parlementsverkiezingen in 2007 op komst wordt het politici afgeraden zich met Europa te associëren. In de campagne om het lijsttrekkerschap van de VVD laat Rita Verdonk zelfs een uitgesproken anti- Europees geluid horen: geen uitbreidingen en geen Europese regels meer. Een 'beperkt Europa'.

1 En ik voorspel u nu al dat in de verkiezingscampagnes voor 2007 weinig politici een uitgesproken pro- Europees geluid zullen laten horen. Want Europa levert geen kiezers op. Dus als de gekozen politici het niet doen, dan moet het maar een benoemde politicus zijn.

Dames en heren,

Hoe beantwoorden wij de onzekerheid bij de kiezer? Om te beginnen, denk ik, moet duidelijk gemaakt worden waarom Brussel zich met zoveel zaken bemoeit. Want de onzekerheid en angst over Europa vloeien mijns inziens in belangrijke mate voort uit onbegrip over de vele Europese regeltjes.

Illustratief zijn de vaak moeizame discussies over de toepassing van die Europese regelgeving. Ik noem de Vogel- en Habitat richtlijn (VHR), de gevolgen van de Fijnstofrichtlijn en bijvoorbeeld de regels voor het laddergebruik of de werktijden van brandweerlieden. Het zijn discussies die veelal gepaard gaan de verzuchting: Waar bemoeit Europa zich mee?

Deze vraag vloeit echter niet zozeer voort uit een algemene, diepgewortelde ontevredenheid over de kwaliteit van de regeltjes uit Brussel, maar, ik zei het al, eerder uit onduidelijkheid over het waarom achter de Europese bemoeienis.

Er wordt vandaag de dag immers veel minder geklaagd over zaken als milieu of arbeidsomstandigheden, zaken die in hoge mate geëuropeaniseerd zijn, maar des te meer over onderwerpen als veiligheid op straat, asielbeleid, integratie en de kosten en wachtlijsten in de zorg, onderwerpen die (nog steeds) thuishoren in de Haagse politieke arena.

Velen interpreteren het 'Nee' tegen de ‘Europese grondwet’ dan ook als een stem tegen het Haagse beleid, niet tegen Europa. De grap, of tragiek, is natuurlijk dat Nederlandse politici wel op basis van die 'Nee-stem van het volk' nu ook vaker nee laten horen in Brussel. We lazen het onlangs nog in Trouw: "Nederlandse ministers liggen voortaan dwars in Europa". In dit Trouw-artikel stond ook dat de Europese voorjaarstop 'slap' was. Waarom? Omdat de bijeenkomst over economie ging. Want, werd daar fijntjes aan toegevoegd, economische zaken zijn nog altijd van de lidstaten zelf.

Dit bewijst mijn punt. Als er namelijk iets is waar Europa nu wél over gaat, dan is dat juíst economische zaken. En als zelfs bij een, kwalitatief hoog aangeschreven dagblad als Trouw, niet duidelijk is waar de Europese bemoeienis begint en ophoudt, kunnen wij van burgers nauwelijks verwachten dat zij iets van die bemoeienis begrijpen.

Voor een beter begrip van de vele Europese regeltjes, moeten eerst de achterliggende redenen daarvan zichtbaar worden gemaakt. We moeten terug naar de basis. Zodoende worden ook de belangen die Europa dient duidelijk.

2 Overigens bestaat daar wel een algemeen besef van. Want dat Europa en de Europese eenwording belangrijk zijn wordt meestal niet ontkend. En dat Nederland zijn welvaart voor een belangrijk deel aan Europa ontleent wordt ook door velen begrepen. Recent onderzoek van Elsevier toont aan dat nog altijd 70% van de Nederlanders Europa en het Nederlandse EU-lidmaatschap een goede zaak vindt.

Dat is een brede basis waarop kan worden gebouwd. Maar belangrijk is dat vanuit dat algemene besef een vertaalslag wordt gemaakt naar de reden achter al die Europese regeltjes. Dat is precies waar politici en bestuurders in aanloop naar het referendum over de ‘Europese Grondwet’ niet in zijn geslaagd.

En ik heb het wel over een 'grondwet', maar u en ik weten dat het vooral ging om een samenvoeging van bestaande verdragen. Een opschoningsactie, die niet zou leiden tot meer, maar juist minder regels. Die meer transparantie zou bieden. Dat maakt het ook zo ironisch dat zoveel mensen tegen de 'grondwet' hebben gestemd.

Dames en heren,

I. Politieke en economische beginselen

De Europese Unie is tot stand gebracht op basis van een politieke visie: vrede en veiligheid in Europa. En de verweving van de Europese economieën, begonnen met de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal in 1951, vormde een middel om die politieke doelstelling te verwezenlijken.

Die verweving is inmiddels uitgegroeid tot het economische fundament waarop Europa rust: een Interne Markt met een vrij verkeer van personen, goederen, kapitaal en diensten. Door belemmeringen voor dit vrije verkeer weg te nemen, zijn bedrijven in staat gesteld een grotere markt te bedienen, nieuwe klanten te vinden en schaalvoordelen te realiseren.

Die Interne Markt heeft Europa geen windeieren gelegd. Volgens Europees Commissaris Charles MacCreevy heeft die markt ons sinds 1993 6.000 Euro per huishouden opgeleverd en 2,5 miljoen banen.

Globale profilering Bovendien heeft het de concurrentiekracht én het stemgewicht van Europa op wereldschaal versterkt. Als eenheid kan de EU veel meer gewicht in de economische, technologische, commerciële en politieke schaal leggen dan alle lidstaten afzonderlijk.

3 Denk maar aan de Europese financiering van kostbaar (fundamenteel) onderzoek (de European Space Agency, de deeltjesversneller Genève), die het voor Nederland mogelijk maakt toegang te krijgen tot kennis, die zij zelf onmogelijk kan ontwikkelen. Simpelweg omdat Nederland daarvoor noch het geld, noch de schaal heeft. Dit is kennis die in toegepaste vorm zijn weg vindt in het Europese bedrijfsleven en die daarmee de concurrentiepositie van dat bedrijfsleven versterkt.

En denk ook aan de onderhandelingen in het kader van de Wereld Handelsorganisatie (WHO), waarin de EU namens haar lidstaten optreedt. Ik meen dat het nog niet zo lang geleden is dat de Verenigde Staten mede dankzij de inzet van de EU op de vingers is getikt vanwege protectionistische maatregelen ter bescherming van de Amerikaanse staalindustrie.

In termen van de globale profilering en concurrentiekracht mag overigens ook de betekenis van de recente toetreding van de 10 nieuwe lidstaten niet over het hoofd worden gezien. Naast een gegarandeerde afzetmarkt van nu zo’n 450 miljoen consumenten heeft de toetreding van deze landen de EU een nieuwe economische dynamiek opgelevert.

Want dankzij hun toetreding is een hernieuwd gevoel van urgentie ontstaan, die roept om creativiteit en innovatie. Innovatie om binnen de grenzen van de interne markt de concurrentie met deze landen te kunnen aangaan en nieuwe energie die nodig is om in de mondiale economische verhoudingen een krachtig Europees geluid te laten horen.

Een belangrijke impuls daartoe is eveneens gegeven met de zogenoemde Lissabonstrategie, nu door de voorzitter van de Europese Commissie Barosso omgedoopt tot ‘Growth and Jobs’.

Deze Lissabonstrategie draagt er aan bij dat bedrijven kunnen blijven vissen uit een grote vijver van gekwalificeerd personeel. Bijvoorbeeld door voortijdige schooluitval van leerlingen tegen te gaan. En vergis u niet, het zijn mede de Europese afspraken in het kader van deze strategie geweest, die ook onze minister van Onderwijs heeft kunnen gebruiken om haar eisen hiervoor in het kabinet kracht bij te zetten.

De strategie kan tevens helpen voorkomen dat onderzoekers en andere kenniswerkers Europa verlaten, voor het wetenschappelijke walhalla van Harvard en MIT. Door samenwerking tussen hoger onderwijs- en onderzoeksinstellingen mogelijk te maken, waardoor een kritieke massa kan worden gecreëerd om de concurrentie met deze gerenommeerde instituten aan te gaan.

Het is een strategie die Europa de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie van de wereld moet maken.

4 Een economie die in staat is om de concurrentie met de Verenigde Staten en China aan te kunnen en die instaat is tot duurzame economische groei, met meer en betere banen en een hechtere sociale samenhang.

Level playing field De interne markt vormt de basis waarop die strategie moet worden verwezenlijkt. En wil die interne vrije markt goed functioneren, dan moet er sprake zijn van een ‘level playing field’. De partijen op de markt dienen een gelijkwaardige positie te hebben en de factoren die de marktwerking beïnvloeden dienen eveneens gelijkwaardig te zijn. Daarom is regelgeving nodig om nationale steun (staatssteun) aan bedrijfstakken of bedrijven tegen te gaan.

Vandaar óók een zo gelijkvormig mogelijk milieubeleid, vandaar Europese productspecificaties, vandaar Europese regelgeving over arbeidsomstandigheden, vandaar consumentenwetgeving en vandaar een Europees aanbestedingsbeleid. Op deze wijze wordt kwaliteit de toetssteen van succes. En het behoeft nauwelijks betoog dat deze toets onze concurrentiepositie op wereldschaal uiteindelijk zal verbeteren.

Een ander voorbeeld van maatregelen om het ‘level playing field’ te bevorderen zijn de structuurfondsen. Fondsen waarmee nationale en regionale overheden financiële steun krijgen voor infrastructurele werken of voor onderwijs en innovaties, die eraan moeten bijdragen om de verschillen in de ontwikkeling tussen de diverse delen van de EU weg te werken. En die de concurrentiekracht van ‘achtergebleven’ regio’s moeten versterken.

Ierland is het bewijs van het succes van die fondsen. Eens het arme broertje in de Europese familie, een land waaruit veel Ieren vertrokken vanwege de grote armoede die er heerste. Nu het succesverhaal van Europa, waar mensen juist naar toe trekken om aan de vraag naar arbeid van het bedrijfsleven tegemoet te komen.

Ik geef toe, dat kan niet in zijn geheel aan de Structuurfondsen worden toegeschreven. Maar het is wel dankzij het ‘level playing field’ van de vrije Europese markt, dankzij het vrije verkeer van personen, goederen en diensten, dat bijvoorbeeld de IT-sector in Ierland zich zo sterk heeft kunnen ontwikkelen.

Vreemd is dat wij in Nederland de voordelen van de vrije markt niet meer onderkennen. Wij nemen haar voor lief. In zekere zin is ons nadeel dat wij vanaf het eerste uur met Europa hebben meegedaan. Daardoor kennen wij het verschil tussen ‘voor’ en ‘na’ Europa niet meer. Wij kunnen, in tegenstelling tot Ierland en de Scandinavische landen, ons geen voorstelling meer maken van hoe het was vóór de Europese Economische Gemeenschap.

Het zou een drastische maatregel zijn, maar eigenlijk zouden we het weer eens een weekje zonder Europa moeten proberen. Terug naar de pré-Europa fase, terug naar de importheffingen.

5 Ik verzeker u, dan is het snel gedaan met alle negatieve uitlatingen over de Nederlandse nettobijdrage aan de EU. En dan zal het ons bijzonder snel duidelijk worden hoezeer wij Europa nodig hebben, en hoezeer Europese regelgeving en een Europese aanpak nodig zijn om maatschappelijke en economische problemen op te lossen.

Europese dimensie Ik heb het over direct aanwijsbare problemen, die door hun schaal niet meer op nationaal niveau kunnen worden opgelost. Problemen met een zogenoemde Europese dimensie.

De visserij is daar een voorbeeld van. Vis stoort zich niet aan nationale grenzen. Wanneer er geen Europees visserijbeleid zou zijn, zou door nationale concurrentie de Noordzee allang zijn leeggevist. Zelfs Noorwegen, geen lid van de EU, onderkent dat en maakt daarom deel uit van het Europese Visserijoverleg. En ondanks al het gemopper over nieuwe Europese voorstellen voor quotering zal geen zinnig mens een renationalisering van het visserijbeleid willen bepleiten. Dat beleid ligt naar zijn aard op Europees niveau.

Nog een ander voorbeeld van die Europese dimensie. Jarenlang heeft Nederland geprobeerd langs bilaterale weg de kwaliteit van de Europese rivieren Rijn, Maas en Schelde te verbeteren. De resultaten voor de Schelde lieten echter nog steeds zeer te wensen over. Maar met de Europese Kaderrichtlijn Water heeft Nederland, en dus ook Zeeland, een stok achter de deur gekregen. De noodzakelijke maatregelen kunnen nu dankzij Europa afgedwongen worden.

Hetzelfde gaat op voor de beschikbaarheid van ladinggegevens van de scheepvaart. Openheid over deze gegevens is, bijvoorbeeld voor de volksgezondheid, van groot belang, wanneer er sprake is van een (dreigende) calamiteit. En die openheid is alleen op Europees niveau te regelen. Want de eenzijdige beschikbaarstelling van ladinggegevens kan evidente concurrentienadelen opleveren.

Nederland zou dat, eenzijdig, zelf ook nooit gewild hebben.

Europese compensatie De schaal van sommige problemen noodzaakt dus tot een Europese aanpak.

De ironie is natuurlijk dat Europa dan ook de ‘boeman’ is. Want een Europese aanpak betekent feitelijk niets anders dan dat de afzonderlijke lasten van de lidstaten, gelijkelijk over diezelfde lidstaten worden verdeeld. Voor velen reden genoeg om de pijlen weer op Europa te richten. Onterecht, in mijn ogen, en te makkelijk, maar iets waarvan de EU zich weldegelijk bewust is.

6 En Europa stelt daarom iets tegenover die lastenverdeling. Gaat u maar na. De terugval van de bestanden van vele soorten vis zorgt weliswaar voor Europese beperkingen in de quota, maar datzelfde Europa maakt ook investeringen mogelijk ter versterking van de duurzaamheid van de vissector, en ten behoeve van een verbreding binnen de visserij (toerisme) en voor innovatie.

In Zeeland worden hiermee bijvoorbeeld verschillende pilots mogelijk gemaakt op het terrein van aquacultuur. De Europese context van kennis, innovatie en werkgelegenheid, zoals neergelegd in de Lissabonstrategie, biedt een provincie als Zeeland nadrukkelijk kansen als het gaat om de duurzame ontwikkeling van kustvisserijgebieden.

Ook op het terrein van de landbouw zien we de ‘compensatie’ van Europa. Waar op de productiesteun en inkomenssubsidies voor boeren wordt gekort, wordt tegelijkertijd een sterker accent gelegd op de brede ontwikkeling van het platteland. De zogenoemde 2e pijler van het Europese landbouwbeleid, die tevens het Zeeuwse beleid ten aanzien van het vitaal platteland ondersteunt.

Dames en heren,

Ik heb u verschillende redenen achter de vele Europese regeltjes genoemd, die een begin van een antwoord geven op de vraag waarom Europa zich met zoveel zaken bemoeit.

Ik noemde:

• Het politieke beginsel van vrede en veiligheid; • Het belang van globale profilering; • De principes van eerlijke concurrentie, ‘level playing field’; • De onvermijdelijkheid van de Europese dimensie; en • De Europese compensatie.

Daarnaast speelt Europa zijn deuntje mee als het gaat om het kweken van goodwill, op sport en recreatiegebied, maar ook op het terrein van de culturele diversiteit. Dat laatste als antwoord op de angst over het verlies van de nationale identiteit. En ik ben ervan overtuigd dat Europa meer doet aan bijvoorbeeld de bescherming van streektalen dan de lidstaten afzonderlijk.

Natuurlijk is er ook nog het beginsel van Europese solidariteit. Zo beschikt de EU over een solidariteitsfonds, waarmee slachtoffers van overstromingen en andere natuurrampen hulp kan worden geboden. Dit fonds is destijds opgericht naar aanleiding van grote overstromingen in Duitsland. Maar als iets dergelijks nu in ons land zou gebeuren, dan zouden wij ook een beroep op dat fonds doen.

7 Het zijn allemaal goede redenen voor de Europese bemoeienis. Maar, zoals ik al zei, daarmee wordt maar een deel van het onbegrip over die bemoeienis weggenomen. Het is maar een begin van een antwoord op de vraag: Waar bemoeit Europa zich mee?

II. Keerkanten

Want, zoals zo vaak het geval, hebben succesverhalen ook hun keerkant. En, jammer genoeg, zijn het die keerkanten die het zicht op de baten van Europa vertroebelen en die het nut van, overigens goede regelgeving, overschaduwen.

Een voorbeeld van zo'n keerkant of onbedoeld effect is de grote morele druk op ons tolerante softdrugsbeleid als gevolg van het vrij verkeer van personen. Een druk die vergelijkbaar is met de toenemende kritiek op het stierenvechten in Spanje, waaraan in eerder refereerde.

Vrij verkeer van personen - drugsbeleid Veel lidstaten (m.n. Frankrijk) zien in het Nederlandse gedoogbeleid een bedreiging voor hun eigen strengere regelgeving. Die wordt, in hun ogen, als het ware uitgehold, omdat hun onderdanen, dankzij dat principe van het vrije verkeer van personen, vrijelijk naar Nederland kunnen reizen om daar drugs te kopen. Reizigers en toeristen worden niet meer aan de grens gefouilleerd, en als gevolg hiervan staat het Nederlandse gedoogbeleid voortdurend onder druk. En de strijd hierover wordt over de grenzen heen, in Europa ‘uitgevochten’.

Minister Donner heeft in Europa bovendien een lastige positie te verdedigen, omdat hij, in dit geval, daar dan moet uitleggen dat het essentieel Nederlands beleid is de eigen wetten niet te handhaven. Want daar komt het gedoogbeleid in feite op neer.

Dit zijn voorbeelden van onbedoelde Europese effecten en beïnvloeding van ons nationale beleid op terreinen waarover de EU in feite niets te zeggen heeft. Dit valt Europa dan ook niet aan te wrijven en zij doen in wezen ook niets af aan het feit dat wij baat hebben bij Europa.

Maar juist dit soort keerkanten vragen om grote alertheid en inzet van politici en bestuurders om de onbedoelde effecten van de Europese beginselen en regelgeving binnen de perken te houden en daar voortdurend de voordelen van Europa tegenover te zetten.

Dat geldt ook voor de, althans qua schaal, kleinere onbedoelde effecten van Europese regelgeving die, onder direct betrokken burgers, juist gewicht in de schaal leggen in hun mening over Europa.

Daarbij kan het gaan om de verplichting voor kinderen tot een jaar of tien kinderzitjes te gebruiken of de gordelplicht, waardoor ouders met kinderen opa en oma niet meer kunnen meenemen in de auto.

8 Of om de verplichting gediplomeerde chauffeurs in te zetten bij groepenvervoer, waardoor dagjes uit op het spel komen te staan, omdat zij te duur worden als niet langer gebruik kan worden gemaakt van de diensten van vrijwilligers.

We mogen soms ook wel concluderen dat sommige Europese richtlijnen gewoon niet goed blijken te werken.

En juist daarom heeft de Europese Commissaris Verheugen de strijd aangebonden met wat hij noemt: ‘red tape and overregulation’. Van ieder Europees voorstel moet nu een ‘impact-assessment’ worden gemaakt. Richtlijnen worden tegen het licht gehouden en als ze niet voldoen, worden ze ook afgevoerd. Zo zijn in 2005 al tientallen (ontwerp)-richtlijnen geschrapt. Richtlijnen die onder meer het gewicht van pakken koffie, het rijden op zondag door vrachtwagenchauffeurs en de haringvisserij in de Baltische Zee reguleerden.

Dames en heren,

Natuurlijk zitten er keerkanten aan Europa en is er sprake van onbedoelde effecten van Europese regelgeving. Europese regelgeving wijkt wat dat betreft niet af van onze eigen nationale wetgeving. Maar de Nederlandse belangen bij Europa zijn evident. En wij kunnen ons daarom afvragen waarom nationale politici en bestuurders zo weinig aandacht aan die belangen besteden.

De reden is eigenlijk simpel. Hun achterban ligt niet in Europa. En politici volgen de stem van het volk. Dus als de achterban klaagt over regeltjes, dan weten de politici de zondebok snel te vinden. Brussel. En dat is precies de zwakte van Europa.

III. De zwakte van Europa

Hoe vaak horen wij nationale politici bij ongemakkelijke maatregelen of discussies niet zeggen: ‘Het moet van Brussel’. Het lijkt een soort pavlov-reactie te zijn geworden. Onlangs waren we daar nog getuige van in de discussie over de zorgpremie voor pensionado’s in Spanje.

Gepensioneerde Nederlanders in Spanje moesten van minister Hoogervorst het volle pond voor hun premie betalen, hoewel zij vaak geen beroep kunnen doen op alle daarmee verzekerde AWBZ-zorg. Simpelweg omdat die in Spanje niet voor handen is.

Maar het moest, want, zo stelde Hoogervorst, volgens de Europese sociale verzekeringsverordening was het niet mogelijk om de premies voor Nederlanders in het buitenland te laten afwijken van de premies die mensen in Nederland moeten betalen. Later moest hij natuurlijk toegeven dat dit niet klopt, maar ondertussen had Europa wel weer de schuld gekregen.

9 Zo verschaft Europa nationale politici ook een alibi voor onpopulaire maatregelen.

Ik heb een onlangs het verhaal gehoord van een Griekse minister, die in eigen land onder druk stond om de Griekse luchtvaartmaatschappij Olympic Airways een financiële injectie te geven. Hij voelde daar niets voor, want er was een behoorlijke som geld mee gemoeid. Dus wat doet hij? Hij belt even met Brussel en zegt: dit is staatssteun dus verbiedt het mij alsjeblieft!

Zo haalt Europa wel meer hete aardappels uit het vuur. En ik voorspel u nu al dat de knoop in de Nederlandse discussie over de hypotheekrenteaftrek uiteindelijk ook in Brussel zal worden doorgehakt.

De zwakte van Europa is destijds sterk tot uitdrukking gekomen bij de Europese afspraken in het Stabiliteitspact bij de invoering van de Euro. En dan in het bijzonder de schending door sommige lidstaten van de inmiddels befaamde afspraak dat het begrotingstekort van de lidstaten de 3 procent niet mag overschrijden.

Vanzelfsprekend beperkt die norm de nationale regeringen in hun vrijheden. Bijvoorbeeld bij het voeren van een anti-cyclisch beleid, zoals het doen van omvangrijke publieke investeringen om de werkeloosheid te bestrijden terwijl het begrotingstekort toch al oploopt vanwege de economisch slechte situatie. Maar omdat deze regeringen nationaal gekozen worden en omdat demonstranten niet in Brussel, maar wel in Rome en Berlijn op de barricaden gaan, is de beslissing eenvoudig. En dat is de Europese afspraken te laten voor wat zij zijn, en de nationale achterban tevreden te stellen. De 3 procentnorm werd dus losgelaten, ondanks het feit dat dit de stabiliteit van de Euro kan aantasten. Daarmee werd een gemeenschappelijk Europees belang geofferd voor nationale doeleinden.

Met name in Nederland is hier met gefronste wenkbrauwen op gereageerd. En het is duidelijk dat ook dit het vertrouwen en het begrip in Europa geen goed heeft gedaan.

Dit voorbeeld heeft ook weer de mythe van Nederland als het ‘beste jongetje van van de klas’ nieuw leven in geblazen. Het jongetje dat braaf zijn huiswerk doet, dat zich tot het uiterste heeft ingespannen om aan de 3 procentnorm te voldoen, terwijl zijn klasgenoten er met hun pet naar gooien. Maar gelooft u mij, er zijn meer lidstaten die roepen dat zij het ‘beste jongetje van de klas zijn’. En als het daarop aankomt, Nederland gaat soms ook liever buiten spelen dan dat het zijn lessen maakt. Ik hoef u alleen maar de Vogel- en Habitatrichtlijn te noemen.

In een toespraak voor het Europa Nostra Forum, in september 2004, heeft Otto von der Gablentz, gezegd dat het exclusieve nationale karakter van ons democratische proces een onweerstaanbare drang bij nationale politieke leiders teweegbrengt om gemeenschappelijke Europese belangen te veronachtzamen, of zelfs te minachten.

10 Met andere woorden, de Europese publieke opinie doet er niet toe, want zij bestaat niet. Het voorbeeld van het Stabiliteitspact bewijst zijn punt.

De grootste uitdaging van Europa is volgens Von der Gablentz dan ook dat haar 450 miljoen inwoners zich bewust worden Europeaan te zijn. En een belangrijke basis van dat Europese bewustzijn kan volgens hem gevonden worden in de Europese cultuur, de Europese kunst en het Europese erfgoed.

Hij heeft gelijk. Ik bezoek veel musea in Europa, in Tsjechië, in Oekraïne en in West-Europese landen, en overal zie ik voorbeelden van dezelfde Europese Kunststromingen. Hoe komt het dat de abstracte kunst zich op hetzelfde moment manifesteerde in Moskou (Malevitsj), München (Kandinski) en Parijs (Braque, Picasso en Mondriaan), zonder dat aannemelijk is dat men contact had met elkaar?

Op andere momenten is er wel sprake van beïnvloeding geweest, maar het is een bewijs dat men elkaar op Europees vlak verstaat.

Sinds de 19e eeuw is de cultuurbeleving echter in een nationale mal gegoten. Mythevorming en het onderwijs hebben eraan bijgedragen dat het beeld van ons gemeenschappelijke Europese cultuurgoed aan het zicht is onttrokken. Maar dat is dus een relatief recente ontwikkeling.

En het weer zichtbaar maken van die gemeenschappelijke Europese cultuurelementen kan eraan bijdragen dat er een hernieuwd Europese bewustzijn ontstaat, of wat Abram de Swaan noemt een Europese openbare sfeer. Zolang dat niet gebeurt, zal er sprake blijven van een zekere nonchalance bij nationale politici en bestuurders, die het onbegrip bij burgers ten aanzien van Europa niet wegneemt, maar eerder versterkt.

Dames en heren,

IV. De nationale nonchalance

Dat Nederlandse politici en bestuurders in de afgelopen jaren hebben verzuimd het onbegrip bij de burger over de Europese regelgeving weg te nemen, bewijst het feit dat zij zich vooral hebben beziggehouden met geldstromen. Van en naar Brussel. En dan in het bijzonder met de verbetering van de Nederlandse nettopositie.

Deze focus op geld heeft niet alleen tot een overschatting van de omvang van de Europese geldstromen geleid – ik wijs u op het onderzoek van Politiek-digitaal.nl (november 2004), waaruit blijkt dat 60% van de ondervraagden de Europese begroting 3 tot 8 maal hoger inschat dan ze is, en bijna 80% schat de begroting meer dan 2 keer zo hoog in – deze discussies hebben ook een negatief effect gehad op de noodzakelijke aandacht voor de Europese regelgeving.

11 En waar hebben we het over? Het is een simpele rekensom.

In het akkoord over de nieuwe Financiële Perspectieven voor de periode 2007 tot 2013 is de Europese begroting vastgesteld op een maximum van zo’n 850 miljard Euro. Dat is dus voor een periode van 6 jaar. Delen wij dit bedrag door 6 en vervolgens door het inwonertal van de EU, dan komen we op een bedrag van zo’n 315 Euro per persoon per jaar. Bruto.

Want dit geld verdwijnt niet in Brussel. Nee, het overgrote deel van deze middelen vloeit weer terug naar de lidstaten. Zo ontving Nederland in 2004 ruim 2 miljard uit de Europese begroting. In dat jaar betaalden Nederlanders netto zo’n 194 Euro aan Europa. Dat is minder dan veel mensen jaarlijks aan vuurwerk uitgeven!

Dat is 16 Euro per maand. Ik weet niet hoe het met u zit, maar ik kan daarvan geen boodschappen doen. En voordat u begint, voor dat geld kon ik dat ook niet vóór de invoering van de Euro. Want de supermarktoorlog heeft de prijzen na de Euro eerder gedrukt, dan opgedreven.

De sterke, en overdreven focus op geld heeft geleid tot een gebrek aan aandacht voor Europese regelgeving.

En dat is onder meer weer tot uitdrukking gekomen bij de geruisloze besluitvorming over de Landschapsconventie. Een akkoord dat grote gevolgen heeft voor de natuur in ons land en voor de ruimtelijke ordening. Dit is een week na het referendum over de ‘Europese grondwet’ gebeurd, toen politici nog zo’n rumoer maakten.

Onlangs sprak ik met de Vertegenwoordiger van de Europese Commissie in Nederland, en hij vertelde me dat bij een bezoek van de Europees Commissaris voor het mediabeleid, welgeteld 1 kamerlid was komen opdagen. Dergelijke nonchalance voor Europa kan ook leiden tot overdreven angsten. Een bekend voorbeeld daarvan is natuurlijk de dienstenrichtlijn van Frits Bolkenstein. De kwestie van de ‘Poolse loodgieter’. De ware bedreiging ligt daarbij niet, zoals algemeen wordt aangenomen, in de arbeidskostensfeer (dat lost de markt snel genoeg op), maar in de kwaliteit. De eindtermen van de opleidingen voor installateurs liggen in Polen, Hongarije en Tsjechië veel hoger dan in Nederland.

Illustratief is ook de wijze waarop is omgegaan met de Vogel- en Habitatrichtlijn (Vogelrichtlijn, 1979; Habitatrichtlijn, 1992). Nederland was nota bene de grote promotor van deze richtlijn, opdat andere Europese landen ons natuurzorgbeleid zouden overnemen. Vervolgens waren we zo arrogant dat we dachten dat we de richtlijn niet hoefden te implementeren, omdat ons nationale beleid voldoende was. Het Europese Hof van Justitie heeft ons met een dwangsom moeten dwingen!

Maar die richtlijn is op zichzelf geen probleem. Wél de onwetendheid van overheden en bedrijfsleven hoe ermee om te gaan. Als Nederland niet zo lang met de implementatie van deze Europese richtlijn

12 had gewacht, dan zou inmiddels 25 jaar ervaring zijn opgedaan. En dan zouden er minder problemen zijn geweest met de toepassing ervan. Het zou daarbij ook niet onzinnig zijn geweest wanneer Nederland in andere Europese landen was nagegaan hoe men daar in de afgelopen jaren de VHR had toegepast.

Onvoldoende aandacht voor de mogelijke gevolgen van nieuwe EU-regelgeving heeft geleid tot een onvoldoende verkenning van doelmatige en doeltreffende middelen om aan de gestelde normen te voldoen. En tot onbegrip, maar dat is Europa nauwelijks aan te wrijven.

De commotie rond de VHR- en de Fijnstofrichtlijn heeft er in ieder geval voor gezorgd dat overheden en het bedrijfsleven in Nederland wakker zijn geschud. Dat zij tot het besef zijn gekomen dat Europese regelgeving van groot belang voor ons is. En dat het nuttig is om ons meer te bemoeien met de besluitvorming over nieuwe Europese regelgeving. Dat is zeer noodzakelijk omdat een groot deel van het Nederlandse overheidsbeleid in Brussel zijn oorsprong vindt.

Zo is 75% van het provinciale milieubeleid gebaseerd op Europese richtlijnen. Dat is dan ook de reden dat Europa en de regio’s elkaar steeds meer vinden. Ik ben lid van van het Comité van de Regio’s en ik merk dat de Europese Commissie steeds meer het advies van dit Comité zoekt om het effect van het vele beleid dat door provincies en gemeenten wordt uitgevoerd te kunnen toetsen.

Maar ook nationale ambtenaren realiseren zich in toenemende mate dat de verwezenlijking van hun departementale wensen soms gemakkelijker via Brussel dan via nationale besluitvormingskanalen gaat.

Nederland maakt echter nog onvoldoende gebruik van de mogelijkheden die Europa biedt om het beleid te beïnvloeden. En Europa heeft een open en een relatief kleine administratie, die het juist van die inbreng van buiten af moet hebben. Bij de Europese Commissie werken zo’n 22.000 ambtenaren. Dat is vergelijkbaar met het ambtenarencorps van steden als Rotterdam en Amsterdam.

Een aandachtspunt voor ons is dat met de Nederlandse insteek, namelijk dat er over de invulling van beleid altijd te praten valt, het poldermodel, steeds minder in Brussel te bereiken valt. Temeer, omdat de besluitvorming over veel Europese regelgeving, zoals veel uitvoeringsbesluiten, zich onttrekt aan de besluitvorming in de Raad en het Parlement. Er zou kunnen worden gesproken van een ‘juridisering’ van de besluitvorming. Iets als een gedoogbeleid bestaat niet in Europa.

Dit heeft te maken met een andere, meer Zuid-Europese bestuursstijl en met het feit dat het Europese beleid sterk wordt beïnvloed door ambtelijke regelgeving of uitspraken van het Europese Hof van Justitie. Uitspraken die verstrekkende politieke gevolgen kunnen hebben. In het NRC zijn daar onlangs nog een paar mooie voorbeelden van gegeven.

13 Bijvoorbeeld dat van de in Engeland wonende Franse student Dany Bidar. Hij tekende protest aan tegen de Britse weigering hem een studiebeurs te geven. Want als je in een andere lidstaat je recht op onderwijs niet kunt laten gelden, wat stelt het vrije verkeer van personen dan voor? Het Hof stelde hem in het gelijk, met als gevolg dat vele landen hun studiefinancieringsstelsel moesten aanpassen. Dat stelsel dreigde door de uitspraak van het Hof onbetaalbaar te worden.

Een ander voorbeeld is dat van mevrouw van Riet, die in België een operatieve ingreep liet uitvoeren. Zij kon daar vele maanden eerder terecht dan in Nederland, maar haar ziekenfonds weigerde te betalen voor de ingreep. Want het had tevoren geen toestemming gegeven. Het Hof bepaalde echter dat de eis van toestemming vooraf in strijd was met het vrije dienstenverkeer en twaalf jaar na dato kreeg mevrouw van Riet toch haar operatie vergoed. Zorgverzekeraars in de hele EU moesten hun regels bijstellen op last van het Hof.

Essentieel hier is dat burgers en bedrijven zich voor hun nationale rechters rechtstreeks kunnen beroepen op het Europese Verdrag en Europese wetten, ook als die nog niet zijn omgezet in het nationale recht.

Maar ook waar er wel politieke besluitvorming in Brussel plaatsvindt, steekt Nederland vaak te laat in. Namelijk bij de Permanente Vertegenwoordiging in Brussel. En die zit achteraan in het proces.

Het zijn juist de expertgroepen, waarop de Europese Commissie leunt om haar voorstellen te maken, die essentieel zijn. Die groepen zitten aan het begin van het besluitvormingsproces. De expertgroepen bevinden zich in de kraamkamer van het Europese beleid.

De late Nederlandse insteek heeft onder meer te maken met de wijze waarop de voorbereiding op nieuwe voorstellen van de Europese Commissie in Nederland is georganiseerd.

U ziet dit in dit diagram:

Hieruit blijkt dat de Nederlandse politieke besluitvorming over voorstellen van de Europese Commissie pas aan het eindstation plaatsvindt. In de REIA, de Raad voor Europese en Internationale Aangelegenheden, een onderraad van de Ministerraad.

Dat is het moment dat een voorstel in de Europese Raad van Ministers komt, het moment waarop een minister van wel zeer goede huize moet komen om een voorstel nog te wijzigen. Dat is gewoon te laat.

Dames en heren,

U zult zich afvragen, doen politici en bestuurders dan niets goed? Jawel.

14 Zo is er de nationale conventie van minister Pechtold, die zich onder meer bezig houdt met de zogenoemde ‘Finalité-gedachte’. Geleerde mannen die zich buigen over de vraag: Waar houdt Europa op? Zowel in geografische als in bestuurlijke zin. Mensen houden nu eenmaal niet van open eindes, dus het stellen van een duidelijke grens aan Europa kan zeker bijdragen aan een groter vertrouwen in het Europese project.

Maar het is geen makkelijke vraag. Er spelen belangrijke geopolitieke overwegingen mee. Ten aanzien van Turkije, natuurlijk, maar ook ten aanzien van de vraag of we bijvoorbeeld Oekraïne een perspectief op lidmaatschap moeten bieden. Doen we dit niet, dan ontnemen we de Oekraïense bevolking een krachtige impuls en motivatie voor het democratiseringsproces en economische hervormingen. Doen we dit wel, dan betrekken we misschien een nieuwe onzekerheid en een economische ‘last’ binnen de Europese grenzen. Een ingewikkelde kwestie dus, en ik ben blij dat wij haar hier vandaag niet hoeven op te lossen.

U kunt uit mijn toespraak een vierledige opdracht voor politici en bestuurders destilleren. Waar ik deze lezing mee begon: zij moeten de vertaalslag maken naar de Europese beginselen achter de vele Europese regeltjes, zodat beter wordt begrepen waarom al die regelgeving nodig is. En wat die oplevert.

Zij moeten dan ook hun veronachtzaming van Europa en de Europese regelgeving omzetten in actieve en vroegtijdige beïnvloeding van de Europese besluitvorming. Zodoende kan beter worden geanticipeerd op eventuele onbedoelde effecten van die regelgeving en kunnen de gevolgen van Europese besluiten in een vroeg stadium voor Nederland beter worden overzien.

Die vroegtijdige beïnvloeding is zeker ook van belang met het oog op de nieuwe Financiële Perspectieven van de EU. De accenten in met name de Structuurfondsen zullen zich naar verwachting nog sterker dan nu gaan verleggen naar de armste Europese regio's. Het is voor Zeeland een uitdaging om in deze fondsen tevens ruimte te scheppen voor de ondersteuning van de duurzame ontwikkeling van de Zeeuwse economie, met als speerpunten: het behoud van het landelijk gebied, recreatie en toerisme, aquacultuur, logistiek en de procesindustrie.

Politici en bestuurders dienen voorts verantwoordelijkheid te nemen voor Europese besluiten. Willen bestuurders en politici weer vertrouwen in Europa winnen dan kunnen zij niet, als die besluiten nationaal even niet opportuun zijn, altijd weer Europa als de zondebok aanwijzen. Zij mogen Europa ook niet langer als alibi gebruiken, want dat versterkt alleen maar het wij-zij denken. We moeten maar eens gaan beseffen dat wij zelf Europa zijn.

En zij kunnen evenmin gemeenschappelijke Europese belangen offeren voor nationale doeleinden, want dat schept wantrouwen bij onze partners in het Europese project. Zolang dat gebeurt, zal het vertrouwen in Europa alleen maar afnemen en het onbegrip over de Europese regelgeving groeien. Dan zullen wij nog lang de verzuchting horen: Waar bemoeit Europa zich mee?

15 Dames en heren,

U hoort het, ik maak een duidelijke keuze vóór Europa. En ook ik zie wel dat niet alles dat uit Europa komt goed is. Ik noemde u enkele keerkanten. Daarover zeg ik echter dit: "Wie zonder zonden is, werpe de eerste steen."

Ik dank u voor uw aandacht.

W.T. van Gelder

16

Thema Veiligheid

1 Toespraak inauguratie heren Fundter en Dierckx

Toespraak Commissaris van de Koningin ten behoeve van de inauguratie van de heren Fundter en Dierckx, 31 januari 2006

Wie veiligheid zoekt, zich verdedigt tegen het noodlot, behoedt daarmee meestal niet alleen zichzelf, maar maakt al doende het bestaan ook veiliger voor zijn buren.

Hoewel, wie zich tegen menselijke belagers probeert te beschermen brengt zijn naasten vaak juist in nog meer gevaar. Dat komt omdat natuur in den blinde ergens toeslaat en het onheil zich vandaar verbreidt, terwijl mensen met kwaad in de zin het meest weerloze slachtoffer uitzoeken en de weerbare mijden.

Ik zal duidelijker zijn.

Als iemand zich zorgen maakt over brandgevaar zal hij allerlei maatregelen treffen om te zorgen dat het eigen huis niet in vlammen opgaat. Er komt een bliksemafleider op de nok, er gaat steenwol in de plafonds, een houten beschot wordt door betegeling vervangen, een rookverbod ingesteld, er komen vuurbestendige tapijten, brandtrappen, nooduitgangen, waterspuiten, schuimblussers, bij elkaar genoeg om de hel op kamertemperatuur te krijgen.

Laat het noodlot zich daardoor ontmoedigen of afschrikken? Nee, het is niet zo dat de bliksem aan een gebouw met bliksemafleider voorbijflitst, op zoek naar kwetsbaarder doelen in de naaste omgeving. Integendeel, die afleider trekt de bliksem juist aan en begeleidt hem naar de diepste duisternis der aarde. Vanwege die beveiliging lopen die buren dus niet méér gevaar op inslag, maar juist minder.

De bliksemafleider leidt de ontlading van hen weg en bovendien, doordat het gebouw beveiligd is lopen zij in hun belendende percelen veel minder gevaar op overslaande brand. Brandbeveiliging behoedt dus ook de buren en heeft –economisch gezegd- positieve externe effecten.

Met de misdaadbestrijding is het anders gesteld. De een zijn veiligheid is de ander zijn gevaar.

Het verhaal van een bewoner in een appartement in Manhattan in New York.

Zijn appartement was deel van een wat afgetrapt flatgebouw dat aan de achterkant uitzag op een tuintjesblok en daarboven het Empire State Building dat dertig straten verder oprees. Zijn buren hadden zich ieder in hun eigen appartement verschanst achter deuren beslagen met staalplaten, voorzien van een kijkgat en uitgerust met een ketting, twee, drie zware sloten en een ‘police lock’ dat bestond uit een stang die zich vanzelf in de vloer van het portaal groef als iemand van buiten de deur zou openduwen of intrappen.

Vanzelfsprekend hadden de bewoners de sponningen van hun ramen voorzien van dievenklauwen, waren op de ruiten strips geplakt die bij de eerste aanraking een signaal in werking stelden, en hadden zij voor de vensters zware ijzeren tralies aangebracht, waardoor zij zichzelf permanent het uitzicht verschaft hadden dat zij hun belagers levenslang toewensten.

2 De flat waar betrokkene in woonde had het enige raam in het hele blok dat niet voorzien was van tralies. Het was een permanente uitnodiging die het gespuis lokkend toelonkte. Al die inspanningen bij de buren hadden voor hem het leven er alleen maar onveiliger op gemaakt.

Onopgemerkt was er tussen die buren een beveiligingswedloop op gang gekomen, waarbij elke nieuwe maatregel die de ene bewoner nam hem weliswaar minder kwetsbaar maakte, maar de buurvrouw aan de ene en de buurman aan de andere zijde juist evenzoveel kwetsbaarder.

Terwijl de bewoners zich om het hardst beveiligden zette het boevengilde steeds krachtiger gereedschap in en bedacht nog sluwere listen of gebruikte zwaarder geweld.

Er was dus nog een tweede bewapeningswedloop gaande, tussen bewoners en berovers en ook die werkte alleen maar in het nadeel van de buitenstaanders die niet alleen opvielen door weerloosheid maar ook met steeds zwaardere middelen belaagd werden.

Nu zult u zich afvragen waar dit verhaal toe leidt. Diegenen die mij kennen weten dat ik het lectoraat veiligheid niet zie als een afspiegeling van het boevengilde. Ik heb mij echter wel afgevraagd wat de effecten van het lectoraat veiligheid zijn voor Zeeland; vergelijkbaar met het effect van de bliksemafleider, of vergelijkbaar met het effect van misdaadbeveiliging. Wordt het er nu veiliger op in Zeeland, of juist onveiliger?

In eerste instantie ligt dat natuurlijk aan het gedrag van de heren Dierckx en Fundter zelf; ik ga er daarbij echter van uit dat zij een schoolvoorbeeld van veiligheid zijn en zich dus nimmer schuldig zullen maken aan welk onveilig gedrag dan ook, inclusief het afsteken van vuurwerk en het te hard rijden. Maar vooral gaat mijn aandacht uit naar de effecten van het lectoraat op zich.

In de openbare lessen van de lectoren hebben zij ons zojuist duidelijk gemaakt dat veiligheid en risico’s eigenlijk een onlosmakelijk onderdeel van onze samenleving zijn.

Dat is overigens niet uniek voor deze eeuw. Onze verre voorouders waren al aan risico’s blootgesteld, denk maar aan overstromingen, aanvallen van wilde beesten en dergelijke. Maar ze namen zelf ook risico’s om zich het leven aangenamer te maken. Om kleding te verkrijgen jaagden ze op beren en andere dieren, om vlees te kunnen eten moesten ze ook enorme risico’s nemen.

Risico’s horen dus bij de samenleving. We zijn daar ook aan gewend. Weinigen vragen zich af als ze van A naar B moeten reizen, welke vervoermiddel het veiligst is, in de regel kiezen wij voor het snelste of het meest comfortabele vervoer.

Vaak kiezen we daarom bijvoorbeeld voor de auto in plaats van de trein.

En toch, als gevraagd wordt aan de bevolking wat zij een belangrijk politiek onderwerp vinden, dan kiezen zij voor veiligheid.

Moeilijker wordt het echter om de risico’s terug te dringen. Dan moeten grote financiële offers gebracht worden en economische keuzes gemaakt worden. Het vervoer van gevaarlijke stoffen op de Westerschelde hebben we de afgelopen jaren proberen beter te beheersen, het aantal ammoniakschepen is teruggedrongen en er zijn tal van bronmaatregelen genomen om het risico op een ongeval met een schip met gevaarlijke stoffen te voorkomen. Maar we willen ook de werkgelegenheid bevorderen en dat brengt weer nieuwe risico’s met zich mee.

3 Binnen dit spanningsveld begeeft de politiek en in wezen ook de bevolking, zich. Het zicht op de prachtige schepen heeft de Boulevard van Vlissingen gemaakt tot één van de mooiste en duurste woonlocaties van Zeeland. Maar het feit dat de risicocontour daar nu weer in het water ligt, maakt dit niet tot het veiligste gebied van Zeeland.

Geachte aanwezigen

Het verheugt mij dat het lectoraat inmiddels een Europese opdracht gekregen heeft om nader onderzoek te doen naar de ontwikkeling van een systematiek om de oorzaken en gevolgen van natuurrampen beter inzichtelijk te maken om daaruit lessen voor de toekomst te kunnen trekken. Ik vind het terecht dat zulke opdrachten juist in Zeeland terecht komen.

Zeeland heeft juist door de tragische Ramp van 1953 een enorme kennis opgebouwd op het terrein van overstromingen vanuit zee. Die kennis kent iedereen van de Deltawerken, maar die kennis gaat nog veel verder.

De Zeeuwen weten bij uitstek hoe ze om moeten gaan met landerijen en gebouwen die in zout water gestaan hebben, de Zeeuwen weten ook hoe je na een ramp als deze de maatschappij weer opbouwt, de infrastructuur herstelt, de industrie weer een plaats geeft, maar ook hoe je om moet gaan met de trauma’s na zo’n ramp, enzovoorts.

Die kennis bestaat dus niet alleen bij de bouwdienst van Rijkswaterstaat, maar bij aannemers, vaklieden, eigenlijk bij de hele bevolking. Soms is die kennis ook door schade en schande verworven. Die kennis zouden de Zeeuwen niet alleen voor zichzelf moeten houden, maar aan moeten bieden aan de rest van de wereld. De provincie heeft daarom het initiatief genomen in het Europees project Chain of Safety om nader onderzoek te doen naar een Europees kenniscentrum voor overstromingsrampen.

Zeeland heeft ook kennis en ervaring opgedaan met de bouw van de Westerscheldetunnel. Het denken over veiligheid in en rond die tunnel, het zoeken naar innovatieve maatregelen om de veiligheid in die tunnel te vergroten, zal de komende tijd steeds meer kennis en ervaring opleveren.

Zeeland mag daar trots op zijn en moet zich ook op dit punt meer gaan profileren.

Zo hoop ik dat we in de toekomst zover komen dat anderen naar Zeeland komen om hier kennis en ervaring op te gaan doen. Een speciaal oefencentrum voor calamiteiten in tunnels zou mijns inziens in Zeeland niet misstaan.

Ons streven zou kunnen zijn dat bijvoorbeeld onze hulpverleners niet meer naar het buitenland hoeven om daar te leren, maar dat anderen naar Zeeland komen om hier kennis en ervaring op te doen. Deze kennis en ervaring zijn immers waardevolle exportproducten.

Dames en heren

Zeeland is het tweede risicogebied van Nederland. Dit gegeven brengt onlosmakelijk met zich mee dat veiligheid in Zeeland hoog op de politieke agenda hoort te staan. Ik constateer dat de aandacht voor veiligheid de afgelopen jaren is toegenomen. Tegelijkertijd constateer ik dat bestuurlijk Zeeland de neiging heeft om de veiligheidsproblematiek te ontkennen.

Immers, als wij met zijn allen menen dat veiligheid een topprioriteit is dan zou dat ook financiële consequenties met zich mee moeten brengen. Dan moeten de gemeenteraden ook echt geld beschikbaar stellen om de veiligheid in Zeeland op een hoger niveau te brengen. Het volstaat niet om daarvoor alleen het Rijk aan te spreken.

4 De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft op 19 januari gezegd dat hij serieus onderzoek laat doen naar een nieuwe verdeling van gelden voor de hulpverlening in Zeeland.

Daarbij heeft hij echter ook aangegeven dat dat Zeeland niet ontslaat van de verplichting om voor onze eigen inwoners ook onze eigen verantwoordelijkheid te nemen, ook in financiële zin. Dat vergt een moeizame discussie.

En het lijkt dat sommige bestuurders die discussie liever uit de weg gaan door te ontkennen dat er problemen zijn. Die ontkenning kan ook lang volgehouden worden zolang er geen ramp plaats vindt.

Wat evenwel blijft, is dat veiligheid en risico’s een onlosmakelijk onderdeel van onze samenleving zijn en blijven. Daar is geen ontkennen aan. En ik spreek dan ook de hoop uit dat gemeenteraden, in het eerder door mij genoemde spanningsveld van economische vooruitgang en veiligheid, van risico’s en financiële offers, de verantwoordelijkheid nemen die past bij het feit dat veiligheid bij burgers hoog op de agenda staat.

Dames en heren

Ik kom tot een afronding.

Het Lectoraat Veiligheid mag zich verder verdiepen in de Veiligheidsproblematiek van Zeeland. Het is een vakgebied dat vele kanten kent en ook steeds meer in de belangstelling komt.

Ik ben er van overtuigd dat het Lectoraat ook een positieve spin off heeft voor Zeeland op het terrein van veiligheid, zowel binnen als buiten deze provincie. Mijn medewerking hebt u, ik wens u veel succes.

31-01-2006

5 Toespraak risicokaart

Toespraak van de Commissaris van de Koningin drs. W.T. van Gelder bij de Hogeschool Zeeland, lectoraat Veiligheid, op 15 juni 2005.

‘Een gewaarschuwd mens telt voor twee’ of ‘De terugtrekkende overheid en de zelfredzame burger’

Dames en heren,

Mij is gevraagd vanavond een bijdrage te leveren aan de discussie over de vraag of de risicokaart zinvol is voor de veiligheid van de burger. Dat is niet de eerste keer. En zolang veiligheid hoog op de politieke agenda staat, waarschijnlijk ook niet de laatste.

De grote aandacht voor dit onderwerp in de politiek en de media maakt dat de toon in de discussie al snel wordt gezet door ‘one-liners’. Een bekende is bijvoorbeeld dat de kaart een ‘hitlijst’ zou bieden aan terroristen (uitspraak van Geert Wilders). Dat is natuurlijk een pakkende uitspraak, maar zoals zo vaak met ‘one-liners’: te simpel.

Ik wil de gedachtewisseling over de risicokaart daarom graag in een breder perspectief plaatsen. Daarmee hoop ik u, voorzover nodig, tot een meer afgewogen oordeel te bewegen.

In de discussie over de risicokaart spelen mijns inziens twee aspecten een rol die de kern van het veiligheidsbeleid raken. Communicatie en vertrouwen. In het belang van mijn betoog wil ik eerst eens stilstaan bij het laatste. Ik heb het dan over het vertrouwen tussen de overheid en de burger. Over en weer.

Het zal u niet ontgaan zijn dat het vertrouwen van de burger in de overheid onder druk staat. Burgers hebben genoeg van de bemoei- en regelzucht. Dat is één van de redenen dat de overheid zich terugtrekt.

Dit gebeurt op verschillende terreinen, zoals in het openbaar vervoer, de zorg en bij de nutsvoorzieningen. En in het algemeen kan gezegd worden dat de overheid streeft naar minder regels. Volgens sommigen gaat dit zo ver dat zij vrezen voor een terugkeer van de nachtwakerstaat. Kort gezegd, een zo klein mogelijke overheid die alleen zorgdraagt voor collectieve goederen als veiligheid, het rechtssysteem en het bestuur. De burger moet voor zijn welzijn en welvaart in toenemende mate weer vertrouwen op de ‘onzichtbare hand’ van de markt.

Wat je ook vindt van deze ontwikkeling, zij is van grote betekenis voor de verhouding tussen de overheid en de burger. En daarmee ook voor het vertrouwen en de communicatie tussen die twee.

Paradoxaal genoeg, zal de overheid het bestaande wantrouwen bij veel burgers niet weg kunnen nemen door zich eenvoudig terug te trekken. Veel burgers zijn opgegroeid in de verzorgingsstaat en met het idee van een maakbare samenleving. Daardoor bestaan er nog steeds verwachtingen die de overheid nu niet (meer) waarmaakt. De burger was eraan gewend dat er een overheid was die hem van de wieg tot het graf verzorgt. Nu op een groot aantal terreinen de markt het overneemt, kan dit leiden tot de conclusie dat je niet meer op de overheid kunt bouwen of vertrouwen. Mensen missen de bescherming waarvoor de verzorgingsstaat garant stond.

Een ander gevolg van de terugtrekkende overheid is dat het vertrouwen in de burger een vereiste is geworden. Het vertrouwen dat de burger het zelf wel redt. Dat de burger zelf

6 het beste in staat is zijn eigenbelang te verdedigen. En dat dat bovendien ons gemeenschappelijk belang dient. Dat wordt wel eens vergeten, maar een kleine, teruggetrokken overheid en een toenemende zelfredzaamheid van de burger gaan hand in hand. Ik zeg dat hier in het algemeen.

Natuurlijk is het zo dat de overheid nog steeds sociale vangnetten biedt. Maar bij de meerderheid van de burgers zal een beroep worden gedaan op die zelfredzaamheid.

Een derde en laatste punt is dat wij ons moeten afvragen of een steeds kleiner wordende overheid een goede voedingsbodem is voor sterke leiders. Ik denk het niet. Ik denk dat het omgekeerde waar is. En dat terwijl de roep om leiderschap steeds luider wordt, zeker als we het hebben over het waarborgen van de veiligheid. We hebben dat geluid ook weer gehoord rond het referendum over de Europese grondwet.

Deze drie aspecten van de terugtrekkende overheid - het wantrouwen in die overheid, de zelfredzaamheid van de burger en zwak leiderschap - zijn van grote betekenis voor het overheidsoptreden in de crisis- en rampenbestrijding.

En daarmee kom ik op communicatie. Communicatie is naar mijn mening de sleutel om het vertrouwen in de overheid te herstellen. De overheid kan zich op bepaalde terreinen wel terugtrekken, maar zeker op het gebied van veiligheid moeten burgers op hun bestuurders kunnen blijven bouwen en vertrouwen. Zij moeten zien dat de overheid iets doet. Heldere communicatie is daarom van het grootste belang.

Communicatie en openheid zijn ook voorwaarden voor een overheid die een beroep wil doen op de zelfredzaamheid van de burger. Om dat beroep te kunnen doen moet de overheid de burger deelgenoot maken van de risico’s die er in zijn omgeving bestaan. Ook al hebben zij het liefst niets met dit soort dingen te maken; het is een verantwoordelijkheid van de overheid dat zijn inwoners zich van die risico’s bewust zijn. Dat voorkomt verrassingen, zoals in Enschede.

En het stelt de burger in staat zich voor te bereiden, zodat hij weet wat hij moet doen in het geval van een crisis. Zelfredzaamheid stelt wel eisen aan communicatie. Zij moet volledig, duidelijk en tijdig zijn.

Tot slot kom ik dan op het punt van leiderschap. In geval van een ramp of een crisis hebben we behoefte aan krachtig leiderschap. Als er storm uitbreekt willen we allemaal een sterke kapitein op het schip. Zoals ik al zei, dat is lastig bij een overheid die zich terugtrekt. Maar ik denk dat het zorgen van duidelijkheid over de activiteiten van de overheid een begin is van sterk leiderschap.

Dames en heren,

Met een omweg ben ik aanbeland bij het beantwoorden van de vraag: is de risicokaart een zinvolle bijdrage aan de veiligheid van de burger? Het zal u niet verbazen dat mijn antwoord daarop ‘ja’ is.

De risicokaart laat aan de burger zien dat de overheid wat doet voor hun veiligheid. Naast de risico’s zelf, informeert de kaart de burger ook over maatregelen die zijn genomen om die risico’s te beperken en de gevolgen ervan te beheersen. De risicokaart geeft achtergrondinformatie over rampenplannen en rampbestrijdingsplannen. De kaart laat zien dat, ook al trekt de overheid zich op andere terreinen terug, zij op het gebied van veiligheid haar verantwoordelijkheid neemt. Dat moet een basis zijn voor vertrouwen.

De risicokaart verschaft volledige openheid en geeft inzicht in de risico’s in de woonomgeving. Zo stelt de risicokaart de burger beter in staat zichzelf te redden. De overheid kan geen beroep doen op de zelfredzaamheid van de burger en hem tegelijkertijd de toegang tot relevante informatie ontzeggen. De risicokaart is een handzaam instrument om de burger te informeren.

7 Verder is de kaart een effectief hulpmiddel voor bestuurders zelf en de operationele diensten. De kaart kan gebruikt worden voor de toetsing van veiligheidsaspecten bij nieuwe projecten en voor de voorbereiding op taken in het kader van de rampenbestrijding. Maar zij moet vooral duidelijkheid bieden. Juist op een terrein als veiligheid is dat geboden. En dat geeft in ieder geval een basis voor effectief leiderschap.

Ik hoop dat ik daarmee een bevredigend antwoord op de vraag heb gegeven. Maar ik wil nog twee opmerkingen maken.

De overheid treedt met de risicokaart transparant en actief naar buiten. Dat is van belang, omdat goede risicocommunicatie ervoor zorgt dat de communicatie in tijden van crisis soepel kan verlopen. Een gewaarschuwd mens telt immers voor twee.

Voor wat betreft de ‘hitlijst’. Dit soort termen creëert denk ik vooral angst. Dat helpt niet. Zoals ik heb aangegeven bestaan er voldoende redenen om juist aan het vertrouwen tussen de burger en de overheid te werken. Over en weer. Het vacuüm dat is ontstaan door de zich terugtrekkende overheid maakt ruimte voor overspannen verwachtingen en de exploitatie van angst en wantrouwen. Met goede communicatie (en leiderschap) moeten wij ons daartegen teweerstellen. Openheid, bijvoorbeeld in de vorm van de risicokaart, kan daaraan bijdragen.

Ik dank u voor uw aandacht.

15-06-2005

8 Startbijeenkomst 2e Fase project Zeeuwse risicokaart

Welkomstwoord Commissaris van de Koningin, op 2 maart 2005, ter gelegenheid van de startbijeenkomst 2e Fase project Zeeuwse risicokaart.

Dames en Heren,

Ik heet u van harte welkom tijdens deze startbijeenkomst van de tweede fase van het project Zeeuwse risicokaart. Een project dat wij na een pauze van twee jaar eindelijk voortvarend kunnen oppakken, met als doel een digitale kaart in december 2005.

In de komende maanden zal iedereen zich in de dossiers van 2002 gaan verdiepen om na te gaan wat het project inhoudt en waar we toentertijd gebleven waren. Ook ik heb mijn dossiers afgestoft bij de voorbereidingen voor vandaag. Tijdens het afstoffen kwam ik deze speech tegen, die ik vandaag eindelijk kan uitspreken. Erg handig.

Ik hoop dat wij bij de rest van het project net zo makkelijk gebruik kunnen maken van de gegevens en ervaringen uit 2002 om deze tweede fase tot een succesvolle afronding te brengen. In de komende maanden zal immers veel werk verricht moeten worden door alle betrokkenen.

Tijdens de bijeenkomst van vandaag willen wij u nader informeren over de belangrijkste ontwikkelingen rond het project.

Wat voorafging

Voordat we dieper ingaan op de tweede fase van het project is het goed om kort terug te kijken naar wat er in de afgelopen jaren is gebeurd. Ons geheugen kan af en toe ook opgefrist worden…

De directe aanleiding om risicokaarten te maken ligt in de aanbevelingen die na de rampen in Volendam en Enschede door de commissie Oosting in 2001 aan het kabinet zijn gedaan. De ramp in Enschede heeft getoond dat de burgers niet voldoende op de hoogte zijn van de risico’s in hun directe (woon)omgeving. Om hierin verandering in te brengen heeft het kabinet een aantal actiepunten geformuleerd, waaronder de verplichting voor de overheden om risico-inventarisatie uit te voeren en te communiceren over deze risico’s naar de burgers.

Zeeland is al in een vroeg stadium begonnen met de uitvoering van deze actiepunten. In 2002 hebben wij een eerste risico-inventarisatie uitgevoerd en is een aanzet gedaan om te komen tot de Zeeuwse risicokaart. Tijdens een congres in november 2002 is de papieren versie van de risicokaart aan u gepresenteerd. Daarbij werd toegezegd dat het project gedurende enkele maanden stil gelegd zou worden in afwachting van de landelijke ontwikkelingen. Deze ontwikkelingen hebben echter wat langer op zich laten wachten en twee maanden werden twee jaar. De voornaamste reden hiervoor is de wending die landelijk plaats heeft gevonden, waarbij is besloten om de risicokaarten niet langer door de gemeenten op te laten stellen, maar onder de provinciale regie en beheer te plaatsen. Daarbij heeft het ministerie van BZK de opdracht gegeven tot het opstellen van een landelijke standaard voor de Risicokaarten.

Deze standaard, de zogenoemde Model Risicokaart, is in 2003 opgeleverd. Daarna hebben de vier pilotprovincies - Overijssel, Drenthe, Noord-Brabant en Zuid-Holland - de Modelkaart verder uitgewerkt en getest. Inmiddels is het landelijk project bijna afgerond en zullen de eerste risicokaarten in de

9 loop van 2005 op de provinciale websites verschijnen. De landelijke projectleider, de heer Ab van den Berg zal u daarover straks meer vertellen. Ook in Zeeland zullen wij in de komende maanden hard moeten werken om de risicokaart te realiseren. Het is de bedoeling dat in december de kaart voor 80% gevuld zal zijn met de wettelijk verplichte gegevens over de risicoveroorzakers en de risico- ontvangers.

En risicoveroorzakers hebben we genoeg in Zeeland. Onze provincie is immers niet alleen een toeristische trekpleister in de zomermaanden. Het vormt tevens het tweede risicogebied van Nederland. Denk maar aan de 18 BRZO-bedrijven, de kerncentrale in Borsele, de drukke Westerschelde en het alom aanwezige water.

Beschrijving van de kaart

De risicokaart zal straks een gedetailleerd overzicht geven van deze risicoveroorzakers. Daarnaast zullen ook de risico-ontvangers op de kaart getoond worden. Dat zijn de zogenaamde kwetsbare objecten, zoals scholen, ziekenhuizen, verzorgingstehuizen, etc.. De burgers kunnen de kaart raadplegen om na te gaan welke risico’s er in hun woonomgeving aanwezig zijn. Zij zullen tevens inzage krijgen in de maatregelen die wij als bestuurders hebben genomen om deze risico’s te beperken dan wel de gevolgen ervan te beheersen. De risicokaart zal dus ook achtergrondinformatie bieden over de aanwezige rampenplannen, de rampbestrijdingsplannen, etc..

Maar de kaart is meer dan alleen een middel om actief te communiceren over de aanwezige risico’s in onze provincie. Het is tevens een effectief hulpmiddel voor de bestuurders en de Operationele diensten om zich voor te bereiden op de taken in het kader van de rampenbestrijding. Daarnaast kan de kaart ook gebruikt worden bij andere beleidsterreinen. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de ruimtelijke ontwikkeling en de daarbij verplichte toetsing van de veiligheidsafstanden bij de bouw van nieuwe objecten; de vergunningverlening- en handhaving in het kader van de Wet Milieubeheer en de verkeersvervoerplannen. De risicokaart is kortom een multifunctioneel communicatie- en gebruiksmedium.

Waarom een risicokaart?

Inmiddels zal het nut van de kaart u wel duidelijk zijn. Toch zult u zich wellicht nog wel afvragen of de risicokaart daadwerkelijk openbaar gemaakt moet worden op het internet. De vraag of het tonen van de risicoveroorzakers en de daarbij behorende effectafstanden wel verantwoord is in deze onrustige tijden een terechte vraag. Maar om terughoudend om te gaan met informatie omdat we dan terrorisme zouden faciliteren is het andere uiterste. Zou er zonder een spoorboekje geen aanslag hebben plaatsgevonden in Madrid?

De rijksoverheid is van mening dat iedereen goed voorbereid dient te zijn op de rampenbestrijding. De op 1 juli 2004 in werking getreden Wet kwaliteitsbevordering rampenbestrijding legt ons nieuwe verplichtingen op. Een goede voorbereiding in het kader van de rampenbestrijding dient aldus te beginnen met het inzicht verkrijgen in de risico’s die binnen de samenleving aanwezig zijn. De gemeenten worden daarom verplicht om vóór 1 juli a.s. hun rampenplannen te actualiseren en aan te passen. Zo zullen zij onder andere de aanwezige risico’s moeten inventariseren, analyseren en hierover te communiceren. De rampenplannen dienen voorts een overzicht te hebben van deze risico’s alsmede een overzicht van de rampbestrijdingsplannen die voor deze risico’s eventueel opgesteld moeten worden. Dit is grotendeels afhankelijk van de keuzes van de colleges. De provincie krijgt de taak om de rampenplannen en de aanwezige rampbestrijdingsplannen te toetsen.

Een forse klus die vóór 1 juli a.s. gerealiseerd dient te worden. Deze datum dreigt echter in Zeeland, maar ook in de rest van het land, niet door de gemeenten gehaald te worden. Dat is een slechte zaak. Als bestuurders kunnen wij ons niet permitteren om een

10 negatieve signaal naar de bevolking af te geven. Vooral niet in deze woelige tijden, waarin veiligheid volop in de aandacht staat. We moeten er alles aan doen om de plannen op orde te maken. Daarbij zal de provincie de Zeeuwse gemeenten zoveel mogelijk ondersteunen.

De provincies krijgen tevens de taak om de risicokaart op te stellen en te beheren. De gemeenten, Rijkswaterstaat en de overige diensten zullen straks gegevens moeten aanleveren ten behoeve van de kaart. Zij zullen daarbij verantwoordelijk blijven voor de juistheid van deze gegevens. Laat het hierbij wel duidelijk zijn dat het dezelfde gegevens zijn die ook nodig zijn voor de gemeentelijke rampenplannen. Door de risicokaart gezamenlijk op te stellen, voldoen we niet alleen aan onze wettelijke verplichtingen, maar creëren wij een centrale database met informatie die later voor verschillende doelen gebruikt kan worden door de provincie, en ook met name door de gemeenten en de hulpdiensten. De risicokaart zal immers een schatkist aan informatie bevatten voor de Regionale Brandweer, de GHOR en de politie. De deelname van deze diensten aan het project is daarom van essentieel belang.

Op grond van de geschetste wetgeving kunnen we concluderen dat wij op weg zijn naar een goed niveau van voorbereiding op de rampenbestrijding in Zeeland. Maar de eerder genoemde vragen over het wel of niet publiceren van de kaart blijven onbeantwoord. Ook de rijksoverheid heeft hierover geen definitieve uitsluitsel gegeven. Onlangs is er een discussie gevoerd tussen de minister Remkes en de vertegenwoordigers van de provincies over het tonen van de effectafstanden. De AIVD adviseerde de minister om de effectafstanden uit het oogpunt van de nationale veiligheid niet op de burgerkaart te tonen. Ook de VNG is van mening dat de effectafstanden niet op de kaart getoond moeten. Zolang een burger de gegevens inzien op het stadhuis wordt er volgens de VNG voldaan aan de eis van openbaarheid van risico-informatie.

Op basis van deze adviezen heeft de minister van BZK aangekondigd, dat hij artikel 6a van de WRZO zodanig zal aanpassen dat verboden kan worden dat de effectafstanden getoond worden via de risicokaart.

Een slechte zaak, vinden de Commissarissen van de Koningin. Ook ik ben van mening dat we zoveel mogelijk openheid moeten betrachten en dat gegevens welke uit oogpunt van onder meer vergunningverlening zijn verzameld ook getoond moeten worden. Daarmee creëer je draagvlak en vertrouwen bij de burgers. Wij moeten de burgers niet onnodig beschermen en bang zijn om open te communiceren over de gevolgen van de risico’s. Uit de recente onderzoeken blijkt dat de burgers heel goed in staat zijn om zich ten tijde van rampen zelfstandig te redden. Tijdens de vuurwerkramp in Enschede werden de mythes over paniek bij de burgers ontkracht. Er was geen langdurige paniek en velen leverden een grote bijdrage aan de hulpverlening. En net zoals burgers niet massaal in paniek raken bij een ramp, is dit ook niet het geval als ze op de hoogte worden gesteld van de risico’s in hun directe omgeving. Als bestuurders vrezen wij vaak paniek of verontwaardiging, maar dit blijkt onterecht. Tijdens de testen van de risicokaart in Friesland, waarop wel de effectafstanden te zien waren, bezochten meer dan 10.000 burgers de website, maar van onrust was geen sprake. Burgers reageren niet zozeer fel op de risico’s zelf, maar wel als het ontbreekt aan openheid of als ze zelf geen invloed kunnen uitoefenen op de afloop van een incident. Het is onze bestuurlijke taak om voor die openheid te zorgen en op deze manier bij te dragen aan de zelfredzaamheid van de burgers.

De discussie over de risicocommunicatie is erg boeiend. De heer Siepel zal straks hierover meer vertellen. Misschien kunnen we na afloop van zijn presentatie nog verder discussiëren over deze bestuurlijk lastige, maar interessante materie.

Risico-inventarisatie

Zoals ik reeds eerder heb aangegeven zal de risicokaart gevuld moeten worden met gegevens afkomstig van de gemeenten en andere diensten. De provincie zal daarbij

11 zoveel mogelijk faciliteren en ondersteunen. De risico-inventarisatie vormt daarom een belangrijk onderdeel van het project.

De gegevens die aangeleverd moeten worden hebben betrekking op dertien van de achttien ramptypen, zoals die in de Leidraad Maatramp worden onderscheiden. Hierbij zal alle informatie die betrekking heeft op gevaarlijke stoffen en kernongevallen verzameld worden in een landelijke database: het Register Risicosituaties Gevaarlijke Stoffen (RRGS). De gegevens over de overige tien ramtypen en kwetsbare objecten worden opgeslagen in een ander landelijk systeem, het zogenaamde Informatie Systeem Overige Ramtypen (ISOR). Beide systemen dienen straks als bron voor de productie van de risicokaarten.

De verzameling van de RRGS-gegevens vindt in Zeeland plaats in het kader van de Uitvoeringsprogramma’s Externe Veiligheid. Hierover bent u vorig jaar nader geïnformeerd. De inventarisatie van de ISOR-gegevens zal in het kader van het project Zeeuwse risicokaart gebeuren. Uiteindelijk is het de bedoeling dat vóór 1 juli 2005 een totale risico-inventarisatie is uitgevoerd. Daarna zullen de gegevens omgezet worden in de digitale kaart.

Bij de risico-inventarisatie zullen wij ook de gegevens van onze zuiderburen nodig hebben. De risico’s houden immers niet op bij onze provinciegrenzen. En de effecten van de bedrijven in de grenszone kunnen effecten hebben voor beide landen. Om een goed beeld van de Belgische risico’s te krijgen, zullen goede afspraken gemaakt worden met de betrokken Gouverneurs. Ik hoop daarbij op net zo’n goede samenwerking te mogen rekenen als in 2002.

Afsluiting

Ik kom tot een afronding. Ik hoop dat mijn pleidooi u voldoende heeft gemotiveerd en geprikkeld om de bestuurlijke afspraken die zijn gemaakt in het Veiligheidscollege van 17 februari 2005. over ieders deelname aan het project, nu effectief ten uitvoer te brengen.

Het moge wel duidelijk zijn dat alle betrokkenen veel werk moeten verrichten om de deadline van december te halen. Ik wil daarbij nogmaals benadrukken dat het project tegemoet komt aan onze wettelijke verplichtingen in het kader van de rampenbestrijding. Ik wens u allen veel succes en ik hoop u in december weer te ontmoeten tijdens de officiële presentatie van de Zeeuwse risicokaart.

02-03-2005

12 Zeeland tweede risicogebied van Nederland

Toespraak tijdens bezoek landelijk beraad Rampenbestrijding door Commissaris van de Koningin in de provincie Zeeland, 26 april 2004.

Geachte Dames en Heren,

Welkom in Zeeland! Zoals misschien bij u bekend is dit ook de slogan van een campagne die momenteel landelijk wordt gevoerd om meer jonge mensen voor Zeeland te interesseren. In deze campagne, die overigens op mijn volledige steun kan rekenen, wordt een beeld geschetst van een provincie waar wonen en werken een ideale combinatie vormen. Dit is niet het beeld dat bij veel mensen buiten de provincie bestaat van Zeeland. Men ziet Zeeland als een groen/blauwe, voornamelijk agrarisch ingestelde, provincie. Wat bij veel mensen echter niet bekend is, is dat zich binnen de grenzen van Zeeland, of net over de grenzen, een veelheid aan risico's bevindt. Na het Rijnmondgebied staat Zeeland namelijk op de tweede plaats waar het gaat om potentiële risico's in Nederland.

In nu volgende minuten wil ik met u in vogelvlucht langs de diverse Zeeuwse risico's gaan.

Recent is door de Regionale Brandweer Zeeland in het kader van de vaststelling van de Leidraad maatramp, onderzoek gedaan naar de situatie in Zeeland. Uit dit onderzoek komt naar voren dat in Zeeland van de achttien ramptypen op zes ramptypen de maximale score van V behaalt, te weten:

• ongeval op het water; • ongeval met brandbare/explosieve stof; • ongeval met giftige stof in open lucht; • kernongeval; • overstromingen en • ongeval in een tunnel.

De kans op ongevallen met brandbare, explosieve en giftige stoffen zal binnen Zeeland het grootste zijn bij transportbewegingen en incidenten binnen industriële objecten. Niet alleen is er binnen Zeeland sprake van een groot aantal industriële bedrijven, er is tevens sprake van een grote diversiteit in de aard van deze bedrijven. Zo is in Zeeland de grootste vestiging van chemieconcern DOW buiten de Verenigde Staten gevestigd, verder zijn er onder andere een olieraffinaderij, een fosforproducent, een broomproducent en een ammoniakproducent. Daarnaast is er een kerncentrale gevestigd en is er dicht over grens, in Doel, ook een kerncentrale met meerdere reactoren aanwezig. De industriegebieden van Antwerpen en Gent liggen bovendien op een steenworpafstand van Zeeland. Dit is recent bijvoorbeeld gebleken gedurende een incident met een vrachtwagen geladen met broom, waarvan de consequenties, zij het beperkt, ook merkbaar waren op Zeeuws grondgebied en waarbij door een Zeeuws bedrijf assistentie is verleend. Dit betekent dat de betrokken hulpdiensten zich moeten voorbereiden op een veelheid aan mogelijk incidenten, die elk een eigen specifieke aanpak vragen. Vanzelfsprekend heeft dit ook consequenties voor het opleiden en

13 oefenen van de betrokken medewerkers. Om bij dergelijke objecten adequaat te kunnen optreden dient men immers over kennis van zaken te beschikken.

Voor dergelijke industriële objecten, in totaal meer dan 20, worden momenteel binnen Zeeland door de verantwoordelijke burgemeesters rampbestrijdingsplannen opgesteld. De toetsing van deze plannen is wettelijk neergelegd bij de Commissaris van de Koningin. Recent zijn er in de Zeeuwse media berichten verschenen omtrent deze toetsende rol. Er wordt onder andere commentaar geleverd op de wijze van toetsen. Ik ben van mening dat we dat binnen Zeeland op een zeer correcte wijze uitvoering geven aan de toetsende rol, zo is vooraf het toetsingskader voorgelegd aan de betrokken overheden. De toetsresultaten worden altijd eerst ambtelijk ter commentaar voorgelegd, zodat eventuele bijstelling kan plaatsvinden. Overigens moet ik misschien juist blij zijn dat er kritiek komt op mij als toetser. Men kan zich zelfs afvragen of een toetser waar geen kritiek op komt zijn werk wel goed doet. Het doel is om de rampenbestrijding naar een hoger niveau te brengen en niet om afzonderlijke gemeenten, dan wel burgemeesters, het lastig te maken. Ik wil voorkomen dat de planvorming ten aanzien van de rampenbestrijding een papieren exercitie blijft. Het gaat er bij de planvorming juist om dat gedurende het proces van opstellen nagedacht wordt over de gezamenlijke bestrijding van een daadwerkelijk incident. Het is in mijn visie van belang om gedurende dit proces met de betrokken partners, dus ook het desbetreffende bedrijf, tot een gezamenlijke en realistische aanpak bij een grootschalig incident te komen. In de laatste rampenbestrijdingsplannen die aan mij zijn voorgelegd ter toetsing is hier maar in beperkte mate sprake van. Men voldoet aan de eis dat er een plan moet worden opgesteld, maar ziet niet de meerwaarde die het opstellen van een dergelijke rampbestrijdingsplan met zich meebrengt.

Rampbestrijdingsplannen dienen aan te sluiten bij de wensen uit de praktijk. We moeten er voor waken dat ze niet te complex en daardoor onwerkbaar worden voor de betrokken hulpverleningsdiensten, anders is de functionaliteit van rampbestrijdingsplannen bij voorbaat al mislukt.

Ook de toetsing van plannen dient kritisch te worden gevolgd, mogelijk dat er meer moet worden toegewerkt naar een vorm van toetsing zoals we die vanuit de milieuhandhaving al kennen, dus ook daadwerkelijke controles en niet alleen een papieren toetsing. Ik zal dit onderwerp ook in interprovinciaal verband aan de orde stellen, maar vraag ook uw aandacht hiervoor.

Naast de industriële activiteiten, die voornamelijk zijn gelokaliseerd in het Sloegebied en de Kanaalzone, hebben we binnen Zeeland te maken met één van drukste bevaren rivieren in Europa. Over de Westerschelde, want op deze rivier doel ik, vinden een veelheid aan transporten plaats van zeer diverse aard. De meest in het oog springende stof in deze is ammoniak. Inmiddels zijn op het gebied van de veiligheid op de rivier een aantal acties ingezet. De uitvoering hiervan vindt plaats in het kader van het zogenaamde Memorandum van Vlissingen. In maart 2002 is het Memorandum van Vlissingen ondertekend door de bestuurlijke vertegenwoordigers van Belgische en Nederlandse zijde. Binnen het memorandum worden vier sporen onderscheiden, te weten:

• actualisatie van de risicocontouren, • transportbeperkingen, • nautische bronmaatregelen en • de rampenbestrijding.

14 Een van deze sporen heeft dus betrekking op het reduceren van de transporten van ammoniak. In het recente verleden was het namelijk zo dat BASF via de rivier ammoniak liet aanvoeren, terwijl Yara, één van de grootste kunstmestfabrieken van Europa, als ammoniakproducent via diezelfde rivier ammoniak afvoerde. Vanwege financiële overweging en het feit dat de bedrijven toebehoorde aan een andere moedermaatschappij was het leveren van de ammoniak tussen de beide bedrijven tot voor kort moeilijk bespreekbaar. Inmiddels zijn er afspraken gemaakt over de levering van 75.000 ton ammoniak tussen de beide bedrijven, hierdoor is het aantal transportbewegingen bij Vlissingen aanmerkelijk afgenomen. In totaal komt het voor Vlissingen neer op een reductie van 150.000 ton ammoniak op jaarbasis, wat de scheepvaartbewegingen reduceert met ongeveer 20 procent.

14 mei zullen de gouverneur van Antwerpen en de commissaris van Zeeland de actualisatie van de risicocontouren Westerschelde presenteren.

Het rampenbestrijdingsplan verschijnt in de loop van dit jaar en zal een bouwsteen zijn voor de studie over de hulpvraag rondom de Westerschelde waar ik straks op terug kom.

Doordat er allerlei preventieve maatregelen rondom de Westerschelde, zoals de walradarketen, zijn getroffen is het aantal incidenten op de rivier de laatste jaren sterk teruggelopen. Op zich natuurlijk een prima ontwikkeling, ware het niet dat door deze ontwikkelingen het aantal bergers op de Westerschelde drastisch is teruggelopen, omdat het werk voor hen simpelweg is afgenomen. Dit betekent dat als zich een grootschalig incident op de Schelde zou voordoen er naar alle waarschijnlijkheid onvoldoende hulpverleningscapaciteit beschikbaar zal zijn om adequaat te kunnen optreden. Ik ben dan ook van mening dat indien er sprake mocht zijn van een derde verdieping van de Westerschelde nadrukkelijk dient te worden gekeken naar een adequate rampenbestrijding op de rivier en de hiervoor benodigde hulpmiddelen, zoals bijvoorbeeld blus- en bergingsboten.

Dat Zeeland kwetsbaar is voor overstromingen heeft ons het verleden al meerdere malen geleerd. De ramp van 1953 staat in het geheugen van veel Zeeuwen gegrift. Mede naar aanleiding hiervan is een grootschalige internationaal project onder de naam Escape opgezet. Bij dit project zijn Belgische, Engelse en Nederlandse overheidsinstanties betrokken. De Engelse overheden zijn betrokken omdat ook bij hen tijdens de ramp van 1953 ruim 300 dodelijke slachtoffers vielen te betreuren. Een gegeven dat bij velen in Nederland niet bekend is. De slachtoffers vielen in Engeland reeds op 31 januari 1953, dus voorafgaande aan de overstromingen in Nederland en België. Een adequate alarmering had mogelijk het aantal dodelijke slachtoffer aan Nederlandse en Belgische zijde kunnen beperken.

Binnen het project Escape zijn verschillende sporen uitgezet. Zo is er een gezamenlijk framework ontwikkeld voor een rampbestrijdingsplan Hoog Water en zijn voor overstromingen vanuit zee pilots ontwikkeld voor het Hoogwater Informatiesysteem. Inmiddels wordt binnen Zeeland in een breed kader gewerkt aan de uitwerking van het framework in een daadwerkelijke rampbestrijdingsplan. Het ligt in de bedoeling om dit op 1 februari 2005 definitief te kunnen vaststellen.

15 Naast de eerder door mij aangehaalde risico's hebben we binnen Zeeland sinds ongeveer één jaar een bijzonder infrastructureel object, namelijk de Westerscheldetunnel. Er is veel aandacht besteed aan de veiligheid van dit object, zowel op bestuurlijk niveau als in de media. In de loop van deze dag zal hier door andere sprekers nog dieper op worden ingegaan.

Op een bepaald moment heeft deze discussie zich, tot mijn spijt, verengd tot de noodzaak van een 24-uurs bezetting van een beroepsbrandweer aan de beide zijden van de tunnel.

In mijn visie is de veiligheid van de Westerscheldetunnel in de verschillende fasen, de ontwerp-, bouw-, en gebruiksfase, nadrukkelijk aan de orde gesteld. Dit heeft er onder andere toe geleid dat om de 250 meter dwarsverbindingen in de tunnel zijn aangebracht. Ik beschouw de Westerscheldetunnel dan ook als één van de veiligste tunnels van Europa. Ondanks alle genomen veiligheidsmaatregelen speelt bij incidenten in een tunnel zelfredzaamheid van de gebruikers een cruciale rol. Gebruikers moeten zelf in staat zijn om zich in de eerste minuten van een ramp in veiligheid te stellen. Goede voorlichting richting de gebruikers is dan ook van groot belang zowel preventief als gedurende het incident zelf.

Opvallend is dat de discussie rondom het optreden van de hulpdiensten in de tunnel zich sterk richt op de brandweerzorg en minder op de geneeskundige hulpverlening. Zo is recent besloten om geen geld beschikbaar te stellen voor het operationeel maken van een tweede sigma-eenheid in Zeeland. De aanrijdtijden en beschikbaarheid van de geneeskundige hulpverlening is schijnbaar van ondergeschikt belang aan die van de brandweer, terwijl in mijn visie de zwakste schakel de sterkte van de hulpverleningsketen bepaald, en dat zou in Zeeland wel eens de GHOR kunnen zijn in plaats van de brandweer.

Onder andere naar aanleiding van de discussie die zich heeft afgespeeld over de veiligheid in de Westerscheldetunnel wordt er binnen Zeeland, op verzoek van de ministers van Binnenlandse Zaken en Verkeer & Waterstaat, met alle betrokken partners in de rampenbestrijding momenteel een onderzoek opgestart naar de discrepantie tussen hulpvraag en hulpaanbod rondom de Westerschelde. Ik juich dit onderzoek van harte toe, omdat ik van mening ben dat de eerder genoemde risico's niet afzonderlijk dienen te worden benaderd, maar vanuit een integrale visie. Hierbij dient te worden gekeken op welke punten de diverse risico's op elkaar ingrijpen en waar, door een integrale aanpak, winst kan worden behaald. De bedoeling van het onderzoek is in eerste instantie om in beeld te brengen hoe het op en rondom de Westerschelde is gesteld met de afstemming tussen hulpvraag en hulpaanbod:

• Op de Westerschelde het transport • Rondom de Westerschelde de industrie • Onder de Westerschelde, de tunnel

Het ligt in de bedoeling om dit onderzoek later te gaan verbreden tot heel Zeeland. De verwachting is dat resultaten van dit onderzoek voor het einde van het jaar aan de ministers van Binnenlandse Zaken en Verkeer & Waterstaat kunnen worden gepresenteerd.

16 Hierbij wil ik nog nadrukkelijk opmerken dat dit onderzoek zich in eerste instantie niet richt op het pleiten voor meer geld vanuit Den Haag, maar juist het in beeld brengen van de zwakke en sterke punten ten aanzien van de rampenbestrijding in Zeeland. Op een objectieve wijze dient te worden vastgesteld welke risico's de veiligheid bedreigen, wat aan veiligheidsvoorzieningen nodig is om deze bedreigingen te minimaliseren en ten slotte wat de kosten hiervan uiteindelijk zullen zijn. We zullen vervolgens dienen na te gaan welke inspanningen we binnen Zeeland gezamenlijk kunnen leveren. Mocht blijken dat deze last te zwaar is, dan kan, een onderbouwd, beroep worden gedaan op Den Haag.

Een punt dat mij in dit kader nog wel zorgen baart is het feit dat de gelden die beschikbaar worden gesteld voor de rampenbestrijding nog te sterk zijn gerelateerd aan inwoneraantallen. Dit betekent voor Zeeland dat we hier relatief ongunstig uitkomen, omdat we, zoals door mij geschetst, worden geconfronteerd met relatief veel en diverse risico's, maar weinig inwoners. Hierbij komt nog eens het feit dat Zeeland in de zomermaanden wordt geconfronteerd met grote aantallen toeristen. In toeristische topmaanden neemt het aantal inwoners met 300.000 toe. Mocht zich om een mooie zomersdag een grootschalig incident voordoen in de omgeving van een van de toeristisch centra, dan zullen de gevolgen niet te overzien zijn.

Mogelijk kunnen wij rampenbestrijders ook hier wat leren van de milieumensen, waar al geruime tijd het principe 'de vervuiler betaalt' wordt gehanteerd. Als de risico's door bepaalde oorzaken toenemen kan worden gekeken naar de veroorzakers van deze toename. Zo kunnen we als voorbeeld kijken naar het aantal toeristische overnachtingen in Zeeland, we komen op jaarbasis uit op een getal van 17 miljoen overnachtingen. Als men een bepaald deel van de toeristenbelasting, bijvoorbeeld 5 eurocent, zou reserveren voor de rampenbestrijding spreken we toch al over een aardig bedrag (€ 850.000,- ). Zoals al eerder door mij aangehaald zou ook bij een mogelijke derde verdieping van de Westerschelde kritisch dienen te worden gekeken naar de gevolgen voor de rampenbestrijding.

Hieraan gerelateerd ontstaat bij mij soms het beeld dat het onderwerp veiligheid bij iedereen hoog op de agenda staat, zolang er maar geen financiële consequenties aan verbonden zijn. Als het om daadwerkelijke investeringen gaat moet veiligheid wedijveren met een veelheid aan andere onderwerpen. Het veiligheidsbeleid is bovendien erg incident gestuurd. Naar aanleidingen van grootschalige incidenten worden acties ingezet die na verloop van tijd toch weer verwateren door de veelheid aan andere onderwerpen waarmee overheidsorganen, vooral gemeenten, worden geconfronteerd. Een voorbeeld in dit kader is controle op de gebruiksvergunning voor de horeca. Na de nieuwjaarsbrand in Volendam was hier zeer veel aandacht voor, terwijl nu langzamerhand, in elk geval in Zeeland, de aandacht voor dit onderwerp wat begint te verslappen. Dit is onwenselijk omdat rampenbestrijding in mijn visie een vaste plaats verdient op de politieke agenda.

Dames en heren, ik wens u een veilige, maar vooral ook een leerzame dag toe, in het mooie Zeeland.

26-04-2004

17 Toespraak bij bezoek aan Westerscheldetunnel

Toespraak van de heer drs. W.T. van Gelder, Commissaris van de Koningin in Zeeland, ter gelegenheid van bezoek met de Commissie Sociale en Bestuurlijke Zaken aan Westerscheldetunnel, 29 oktober 2003.

Geachte aanwezigen,

Tegenwoordig kunt u geen krant meer openslaan of er wordt te pas en te onpas gesproken over veiligheidsrisico’s. Opvallend is, dat burgers risico’s anders beleven, dan wat de wetenschappelijke onderzoeken hierover aantonen. Momenteel staan de kranten vol met artikelen over meeroken, terwijl een groot deel van de bevolking dit blijkbaar niet als een probleem beschouwt. Veel mensen zijn bang om te vliegen, maar trotseren welke elke dag in hun auto de spits in de Randstad. * (Captain -> bedankt dat u met ons vloog. Wees voorzichtig want het meest gevaarlijke deel van uw reis gaat nu beginnen).*

Vandaag zijn wij te gast bij de NV Westerscheldetunnel en u zult zich afvragen waarom ik begin met een verwijzing naar risicobeleving. De afgelopen maanden is er, zowel in de politiek als in de media, veel gesproken over de veiligheid van deze zeven kilometer lange overdekte weg. Zeker na het dodelijke ongeval in september laaide bij een aantal mensen de discussie op of de tunnel wel voldoende veilig is. Kan er door deze tunnel gereisd worden, of is het risico te hoog?

Daarom leek het mij zinvol om u leden van de Commissie Sociale en Bestuurlijke zaken uit te nodigen voor een bezoek aan dit veel besproken object en een aantal sprekers te vragen in de loop van de middag in te gaan op het fenomeen tunnelveiligheid.

Zonder twijfel is het u bekend, dat de meeste slachtoffers vallen in het verkeer op de weg. Pratend over de veiligheid in de Westerscheldetunnel zullen we ons moeten realiseren dat het hier gaat om een stuk weg en dat een weggedeelte in de veiligheidsparadox -in vergelijking met andere risico’s- hoog scoort als het om ongevallen gaat. Het risico dat u op de weg gewond raakt of zelfs overlijd, is vele malen groter dan dat u betrokken raakt bij bijvoorbeeld een vliegtuigongeval.

Maar de Westerscheldetunnel is wel een bijzonder weggedeelte. In mijn visie is de zeven kilometer, die de meeste van u net hebben afgelegd, één van de meest veilige weggedeeltes van Zeeland. Op welke weg in Zeeland zijn zoveel camera’s gericht en zijn om de 50 meter intercoms en brandblussers geplaatst? De heer Buis zal straks schetsen welke veelheid aan maatregelen er ten behoeve van de weggebruiker in en om de tunnel is getroffen. Bovendien dienen we ons te realiseren, dat als het om verkeersslachtoffers gaat, de meeste ongevallen plaats vinden op kruisingen van wegen en op andere plaatsen waar verschillende verkeersstromen met elkaar – soms keihard - in aanraking komen. In de Westerscheldetunnel zijn er geen kruisingen en splitsingen van wegen en rijdt alleen snelverkeer. De kans dat er een ongeval op dit weggedeelte plaats vindt is daarmee relatief laag, maar blijft dus latent aanwezig omdat ongevallen op de weg een vele voorkomend risico zijn.

Het verdient aandacht om stil te staan, wat er geregeld is voor het geval er daadwerkelijk een ongeval, of erger, plaats vindt. Ook daarin is dit weggedeelte uniek.

Voor de Westerscheldetunnel is een zogenaamd rampbestrijdingsplan opgesteld door de burgemeesters van Borsele en Terneuzen, in samenwerking met de Regionale

18 Brandweer. Als Commissaris van de Koningin ben ik wettelijk verantwoordelijk voor het toetsen van rampbestrijdingsplannen. Rampbestrijdingsplannen dienen conform de geldende wetgeving te worden opgesteld voor objecten waarvan vooraf kan worden ingeschat dat ze een potentieel risico vormen. Een rampbestrijdingsplan kan worden gezien als een draaiboek met concrete bestrijdingsmaatregelen, waarbij uiteraard de coördinatie tussen de verschillende betrokken diensten voorop staat. Een belangrijk aandachtspunt ten aanzien van rampbestrijdingsplannen dat ik wil aanhalen is het daadwerkelijke oefenen van deze plannen. Oefenen van het plan is van belang om er voor zorg te dragen, dat de verschillende diensten in goede gezamenlijkheid kunnen optreden gedurende een calamiteit.

Ten alle tijde moet worden voorkomen, dat er een plan wordt gemaakt omdat dat nu eenmaal wordt verwacht of wettelijk verplicht is gesteld. Het plan krijgt pas daadwerkelijk waarde als het wordt geoefend. Dus als het ware “tussen de oren komt te zitten van de betrokken hulpverleners”. Door dit oefenen raakt men bekend met de inhoud van het plan en weet men wat verwacht wordt ten tijde van een daadwerkelijke crisis. De laatste twee incidenten in de Westerscheldetunnel hebben dit nogmaals aangetoond. Dit oefenen zal de komende jaren echter een grote inspanning vergen van de betrokken diensten.

Als ik u vertel dat binnen Zeeland in totaal, conform de wettelijke verplichting, meer dan twintig rampbestrijdingsplannen dienen te worden opgesteld en dat deze plannen volgens de wettelijk gestelde termijn eenmaal per jaar drie dienen te worden geoefend is duidelijk dat hier een enorme inspanningsverplichting ligt voor de betrokken diensten. Ik waag zelfs te betwijfelen of dit binnen de huidige opzet en capaciteit van de rampbestrijdingsorganisatie in Zeeland haalbaar is.

Zeker voor een relatief kleine organisatie als de GHOR lijkt dit een zware last. Daarnaast ben ik van mening dat eenmaal in de drie jaar oefenen van een dergelijk plan te weinig is. De Zeeuwse plannen hebben in veel gevallen betrekking op complexe chemische installaties als DOW en Total. Eenmaal in de drie jaar oefenen is voor dergelijke objecten volstrekt onvoldoende. Het falen van onderdelen van de hulpverleningsketen heeft grote gevolgen voor de afloop van het incident. Of het nu gaat om een incident bij een chemische fabriek of in een tunnel, de voorbereiding en uitvoering moet op een kwalitatief hoog niveau plaatsvinden en vraagt specifieke vaardigheden van de hulpverleners. Voor voorbereiding en oefening dient dan ook voldoende tijd en geld beschikbaar te zijn.

In het geval van de Westerscheldetunnel heeft de brandweer door bijvoorbeeld de trainingen in Zwitserland aangetoond om een dergelijke inspanning te willen leveren.

Overigens wil ik u er in dit kader nog op wijzen, dat de oplevering van de rampbestrijdingsplannen voor de chemische industrie tot op heden sterk vertraagd is. Bij een aantal bedrijven is inmiddels sprake van een ruime overschrijding van de wettelijke termijn.

Ik heb via een brief aan de betrokken burgemeesters gevraagd om te pogen, zo snel als mogelijk, de betreffende rampbestrijdingsplannen op te stellen. De gemeente Borsele valt op dit punt positief op. De burgemeester heeft inmiddels het rampbestrijdingsplan van Total en Chemgas ter toetsing aan mij voorgelegd. Deze toetsing vindt momenteel plaats. Daarnaast heb ik begrepen dat de gemeente Borsele voor risicovolle objecten die momenteel (nog) niet onder de bestaande wetgeving vallen in een ver gevorderd stadium is met het opstellen van rampbestrijdingsplannen. Een prima initiatief dat mijn inziens navolging verdient.

Ik wil de Zeeuwse gemeenten dan ook adviseren om ten aanzien van het opstellen, implementeren en onderhouden van de rampbestrijdingsplannen van elkaar te leren, zodat men niet genoodzaakt is om zelf opnieuw het wiel uit te vinden. Er ligt hierbij ook

19 een belangrijke taak voor de Regionale Brandweer.

Ik verwacht dat uit het oefenen en mogelijke daadwerkelijke incidenten naar voren zal komen, dat het noodzakelijk is om nog eens kritisch te kijken naar de opzet van de huidige rampbestrijdingsplannen. De mogelijkheid bestaat dat we in de toekomst moeten beslissen om naar een eenvoudiger format voor rampbestrijdingsplannen over te stappen welke goed aansluit bij de wensen van de mensen die er daadwerkelijk mee moeten werken.

Gezien het beperkt aantal rampbestrijdingsplannen dat nu beschikbaar is, lijkt het mij nog te vroeg voor een dergelijke evaluatie. Ik stel daarom voor om begin 2005 met de betrokken diensten om tafel te gaan zitten om na te gaan of de huidige opzet van de rampbestrijdingsplannen wel voldoet.

Daarnaast wil ik dit onderwerp in interprovinciaal verband aan de orde stellen. Immers, de toetsingscriteria voor de rampenplannen, rampbestrijdingsplannen en het regionaal beheersplan worden binnenkort opgenomen in een AMVB. Aanscherping van de criteria zal in de toekomst dus landelijk plaats vinden via aanscherping van de AMVB. Maar, het gaat daarbij alleen om de minimale eisen, met andere woorden in goed gezamenlijk overleg kunnen binnen een provincie uiteraard ook verdergaande criteria worden afgesproken. Ik zal u als Commissie vanzelfsprekend op de hoogte stellen van de verdere voortgang. Veranderde inzichten en incidenten kunnen aanleiding zijn tot het bijstellen van het plan nog voor de wettelijke termijn van 3 jaar is verstreken.

Terug naar ons onderwerp van vandaag, de Westerscheldetunnel. Zoals eerder aangehaald is er ook voor de Westerscheldetunnel een rampbestrijdingsplan opgesteld. Dit plan is door mij inmiddels op hoofdlijnen akkoord bevonden. Een detail dat ik u hierbij niet wil onthouden, is dat het plan is opgesteld met behulp van een extern bureau en dat het plan vervolgens ook is getoetst met behulp van een extern bureau. Dit is in mijn ogen een onwenselijke situatie. De kennis die hiervoor nodig is komt op deze manier buiten de betrokken overheidsorganisaties te liggen. Tijdens de laatste vergadering van Provinciale Staten heeft u dan ook terecht opgemerkt dat de personeelsformatie binnen de provinciale organisatie, welke belast is met de openbare orde en veiligheid, zo snel als mogelijk op het vastgestelde niveau dient te worden gebracht, zodat bijvoorbeeld de toetsing van rampbestrijdingsplannen binnen de provinciale organisatie kan plaatsvinden, waardoor er kennis op dit gebied ontstaat en behouden blijft.

De veiligheid van de gebruikers van de Westerscheldetunnel is natuurlijk niet uitsluitende afhankelijk van de kwaliteit van dit rampbestrijdingsplan. Alhoewel ik het belang van een goed rampbestrijdingsplan niet wil onderkennen, dient te worden opgemerkt dat een rampbestrijdingsplan op zich niet meer is dan een schakel in het geheel.

Het plan maakt onderdeel uit van een groot pakket aan veiligheidsmaatregelen. Met name in het geval van de Westerscheldetunnel is in de verschillende fasen, de ontwerp-, bouw- en gebruiksfase, veel aandacht besteedt aan het veiligheidsaspect. Zo is in gezamenlijk overleg met alle betrokkenen bijvoorbeeld besloten tot het aanbrengen van dwarsverbindingen om de 250 meter. Ondanks alle getroffen veiligheidsmaatregelen is het gedrag van de tunnelgebruikers echter van primair belang.

Ten eerste om ongevallen te voorkomen. Het is al een aantal malen voorgekomen dat in de lokale pers artikelen zijn verschenen waarin wordt aangegeven dat een weggebruiker met zeer hoge snelheid door de tunnel reed. Dergelijk asociaal rijgedrag brengt niet alleen de eigen veiligheid in gevaar maar ook de veiligheid van medeweggebruikers en de hulpverleners die uiteindelijk risico’s moeten nemen om de slachtoffers uit de tunnel te redden.

20

Ten tweede om bij eventuele calamiteiten de aanwijzingen van de hulpverleners op te volgen. Deze zelfredzaamheid van de tunnelgebruikers is bij calamiteiten in tunnels van cruciaal belang.

Zelfredzaamheid van automobilisten en daaraan gekoppeld een alerte houding van de tunnelwacht en een juiste ventilatie blijkt volgens inschatting van deskundigen van groot belang om de schade zoveel mogelijk te beperken. Goede voorlichting richting de gebruikers van de tunnel is in mijn ogen van grote importantie.

Ik zou me kunnen voorstellen dat door regelmatige mailings aan de t-taggebruikers en de verspreiding van folders bij toeristische centra en de tolhuisjes de tunnelgebruikers worden gewezen op de gedragregels welke gevolgd dienen te worden bij een calamiteit in de tunnel. Men kan dit in mijn ogen niet vaak genoeg onder de aandacht brengen.

Maar cruciaal is de informatievoorziening ter plaatse en ten tijde van een ongeval. Men moet op een dergelijk moment informatie verstrekken aan mensen die gestresst en gedesoriënteerd zijn. De informatieverstrekking moet daaraan aangepast zijn.

Aangaande de instelling van een eventuele beroepsbrandweer weet u, dat momenteel door de burgemeesters van Borsele en Terneuzen een poging wordt ondernomen om de tot nu toe toegezegde financiële bijdrage van de minister te verhogen. De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft mij onlangs uitgenodigd de coördinatie van deze problematiek op te nemen en hierover tevens in overleg te treden met de bewindspersoon van Verkeer en Waterstaat. Daarbij heeft de Minister aangegeven het wenselijk te achten onderzoek te doen naar de mogelijkheid van een combinatie van voorzieningen ten aanzien van zowel de veiligheid op als onder de Westerschelde. Ik zal daarom een ambtelijke werkgroep formeren welke op korte termijn een aantal alternatieven uitwerkt en deze vervolgens onderbouwd voorlegt aan de betrokken bestuurders.

Uitgangspunt blijft hierbij natuurlijk dat een snelle inzet van de brandweer in de tunnel ten alle tijden belangrijk is. Zowel om de infrastructuur van de tunnel niet in gevaar te laten komen, als om escalatie-effecten zo veel mogelijk te beperken. Ook het verrichten van levensreddende handelingen binnen zo kort mogelijke termijn na het optreden van het incident is belangrijk.

Wat echter niet uit het oog mag worden verloren is dat zelfredzaamheid bij tunnelincidenten een cruciale rol speelt. Daarom dient op een objectieve wijze te worden vastgesteld wat de veiligheid bedreigd, wat aan veiligheidsvoorzieningen nodig is om die bedreiging te minimaliseren en vervolgens wat de kosten daarvan zijn. Niet andersom. Bovendien vanuit het besef dat 100 % veiligheid door de overheid nooit te garanderen is.

Ik geef nu het woord over aan de heer Arbouw die als projectleider Tunnelveiligheid onder andere een toelichting zal geven op de Europese en Nederlandse wetgeving aangaande tunnelveiligheid.

Ik wens u allen een interessante en leerzame middag toe.

25-11-2003

21

Thema Zeeland

1 Nieuwjaarstoespraak 2006

Nieuwjaarstoespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder. Middelburg, 13 januari 2006.

Dames en heren,

Allereerst wil ik u een bijzonder gelukkig nieuwjaar wensen namens het Provinciaal Bestuur. Het is en blijft altijd een bijzonder moment: de jaarwisseling. Gewoonlijk rukt het vuurwerk ons abrupt los uit de mijmering over het afgelopen jaar en richten wij onze blik weer ferm op de toekomst. De markering van de jaarwisseling is scherp. De oude geesten zijn nog niet verdreven, de kruitdampen hangen nog in de lucht, of het nieuwe jaar kan weer met frisse moed worden begonnen. En wie weet, misschien heeft u zelfs wel goede voornemens!

Laat ik beginnen met de vaste hoop uit te spreken dat Zeeland ook in het komende jaar een gastvrije provincie zal zijn. Gastvrij voor nieuwe bewoners, toeristen, maar ook gastvrij voor de mensen die vanwege levensbedreiging hier een veilige verblijfplaats hopen te vinden.

Dames en heren,

Het zijn onze voornemens die de scherpe overgang naar het nieuwe jaar vaak accentueren.

De datum 1 januari wordt door de dapperen onder ons immers aangegrepen om, bijvoorbeeld, abrupt te stoppen met roken of meer te gaan sporten. Goede voornemens, zeer zeker. En degenen die zich nu aangesproken voelen, wens ik bij deze van harte succes met de verwezenlijking ervan.

Nu rook ik zelf niet, en vind ik dat ik voldoende beweeg. Maar een goed voornemen heb ik wel. Het is een voornemen dat alle inwoners van Zeeland aangaat en waarvoor ik uw hulp nodig heb. En voordat u hiervan ongemakkelijk op uw stoel gaat schuiven; staat u mij toe uit te leggen hoe het zit.

Terwijl ik op oudejaarsavond terugblikte op het afgelopen jaar, kwam ik tot de conclusie dat onze provincie (nog steeds) worstelt met een aantal hardnekkige ongerijmdheden. Gaat u maar na:

• De ligging in de Rijn-Schelde Delta, een breed en kwalitatief hoogstaand onderwijsaanbod en prachtige bedrijven bieden uitstekende economische mogelijkheden, maar toch wordt nog altijd in mineur over onze economie gesproken; • De schoonheid van de Zeeuwse woonomgeving is bekend en we beschikken over uitstekende culturele voorzieningen, maar toch hebben bedrijven moeite om jongeren aan te trekken; en • We hebben de schoonste stranden, prima faciliteiten, een rijke historie, en mooie steden, dorpen en natuur, maar toch loopt het toerisme terug.

Ik weet het, deze feiten lijken niet met elkaar te rijmen, maar toch is het waar. Er is, zoals men dat noemt, sprake van een paradox. En voor een belangrijk deel wordt die paradox in stand gehouden door het verkeerde beeld dat veel mensen van Zeeland hebben. Het beeld van een periferie, van een achtergebleven gebied. Van een gebied dat, in die verbeelding, te ver af ligt. Moeilijk bereikbaar is. En van een gebied waar toch niks gebeurt en niks te halen valt. Nee, luidt het: “hét” gebeurt allemaal elders. En veelal dient het ‘Randstedelijk denken’ daarbij dan als referentiekader.

2

Juist als voormalige Randstedeling kan mij dat verbazen, en, ik geef toe, soms ook wel eens ergeren. Want ik weet dat de werkelijkheid anders is. En ik hoop dat u dat ook weet. Maar mocht dat onverhoopt niet het geval zijn, dan denk ik u wel te kunnen overtuigen.

Ik heb het afgelopen jaar namelijk genoeg voorbeelden gezien van innovaties en uitzonderlijke Zeeuwse prestaties die het beeld van een periferie nadrukkelijk logenstraffen.

Ik heb indrukwekkende vernieuwingen mogen aanschouwen op het terrein van aquacultuur en alternatieve brandstoffen. En we zijn het afgelopen jaar weer getuige geweest van verschillende (culturele) evenementen, waarvan de uitstraling inmiddels ver over de provinciegrenzen heenreikt. Ik noem het Zeeland Nazomerfestival en Film by the Sea. Het Nazomerfestival is in 2005 door een deskundige jury nota bene gekozen tot beste regio-evenement van Nederland! En we beschikken ook nog over de populairste discotheek in Zuid-Nederland (discotheek De Hooizolder).

Daarnaast zijn er in het afgelopen jaar eveneens belangrijke individuele prestaties door vele Zeeuwen geleverd. De Zeeuwse bodem heeft ook in 2005 weer vele kampioenen voortgebracht: in ‘de keuken’, de wetenschap, sport, cultuur, en op het terrein van ondernemerschap.

Veel van deze ‘bijzondere Zeeuwen’ zijn hier vandaag aanwezig. En ik wil hen allen hier speciaal welkom heten. Eén van hen hebben we al gehoord:

Marsha de Nooijer (winnares van de Zeeuwse belofte in de categorie singer/songwriter). En het is zeer wel mogelijk dat u op het moment naast de Nederlands kampioene visagie of de wereldkampioene op de 400 meter horden zit. Er zijn hier nog veel meer Zeeuwen aanwezig die het afgelopen jaar hebben getoond dat Zeeland weldegelijk iets te bieden heeft.

En daarmee kom ik terug op mijn voornemen voor 2006. Dat voornemen is om Zeeland het gezicht te geven dat zij verdient en een einde te maken aan het verkeerde beeld van onze provincie als periferie. Om dat te bereiken moet zichtbaarheid gegeven worden aan de mogelijkheden die Zeeland biedt en aan de prestaties die haar inwoners leveren.

Toegegeven, dat is geen eenvoudige opgave, want beelden zijn krachtig. Nederland als geheel komt tenslotte ook maar moeilijk los van het klassieke imago van tulpen, klompen en molens. En daarom is het zaak dat wij gezamenlijk verandering in het beeld brengen en dat wij daarin volharden.

Ik zei het al, mijn voornemen gaat ook u aan. De bijzondere Zeeuwen, maar ook de ‘gewone’ inwoners van Zeeland, zoals de meesten van u en ik, zijn immers de beste Ambassadeurs, die al het goede van onze provincie een gezicht geven.

Mogelijk zullen diegenen onder u die gestopt zijn met roken, zeggen: “Welja, dat kan ik er ook nog wel bij hebben. Ik heb het al moeilijk genoeg!” Maar hier moet ik onverbiddelijk zijn. Ook voor u geldt geen speciale dispensatie. Want we hebben iedereen hard nodig om dit goede voornemen te verwezenlijken.

En als wij het over zichtbaarheid hebben, dan wil ik vandaag alvast beginnen één groep mensen uit te selecteren. Een groep die het verdient in de spreekwoordelijke ‘spotlight’ te staan, omdat zij dagelijks een bijzondere prestatie levert in en voor de Zeeuwse samenleving. Een groep overigens, die worstelt met haar eigen ongerijmdheid, haar eigen paradox.

Want ondanks haar grote belang is zij nauwelijks terug te vinden in het huishoudboekje van de staat en wordt haar aanwezigheid maar al te vaak voor lief genomen. Haar bijdrage aan de samenleving is dan ook moeilijk op waarde te schatten. Pogingen worden wel gedaan om die waarde in geld uit te drukken, maar haar sociale betekenis is onschatbaar. De mensen die van deze groep deel uitmaken brengen andere mensen bij

3 elkaar, halen ze uit hun isolement en overbruggen verschillen. Daarmee vormen zij een pilaar onder de sociale samenhang van onze maatschappij.

Dames en heren,

Ik heb het over dat andere veelal onderbelichte kapitaal waarover wij beschikken: de vrijwilligers.

Vrijwilligers worden terecht omschreven als de ‘voorlopers van een gastvrije en toegankelijke samenleving’. Zonder deze voorlopers – en ik citeer nu mijn collega- bestuurder George van Heukelom – “zou het grootste deel van het sociale, culturele en sportieve maatschappelijke leven, zoniet onmogelijk, dan wel onbetaalbaar worden en als los zand aan elkaar hangen.”

Wij mogen niet vergeten dat het werk van de vrijwilligers daarmee ook van grote waarde is voor de aantrekkingskracht van Zeeland als woon- en vestigingsplaats, en bovendien als een gastvrije bestemming voor het grote aantal bezoekers dat wij hier jaarlijks ontvangen. Hun inzet brengt dynamiek in het verenigingsleven en biedt ons tal van sociale en culturele activiteiten die kleur geven aan onze samenleving.

Het is daarom van groot belang dat wij het probleem van het groeiende tekort aan vrijwilligers krachtig aanspreken. Want ik kan u vertellen dat er sprake is van zo’n tekort.

De provincie wil investeren in de versterking en vernieuwing van het vrijwilligerswerk in Zeeland. En ook daarbij hebben wij u hard nodig: de jongeren en de ouderen, de gemeenten en het bedrijfsleven. Iedereen. Namens de provincie nodig ik u uit met ons mee te denken over de wijze waarop wij het vrijwilligerswerk het beste kunnen vormgeven en bevorderen.

Laat dat een ander goed voornemen voor 2006 zijn. En wel een voornemen dat direct bijdraagt aan de gastvrijheid en toegankelijkheid van onze provincie.

Meer informatie over vrijwilligerswerk vindt u in de folder die hier wordt uitgedeeld. Daarin wordt onder meer een aantal Rondetafelgesprekken aangekondigd, maar u hoeft deze gesprekken natuurlijk niet af te wachten. Er is hier een aantal vrijwilligersorganisaties aanwezig, dat zichzelf en zijn werkaanbod presenteert. En u heeft zojuist al een presentatie van de stichting DOOR kunnen zien. Ik raad u van harte aan u door deze organisaties te laten informeren en het gesprek met hen aan te gaan.

En mocht u nog een stimulans nodig hebben, dan kan ik u zeggen dat De Koningin u reeds is voorgegaan.

Tijdens de landelijke vrijwilligersdagen eind vorig jaar (Make a Difference Day), heeft zij zich, samen met haar familieleden, actief ingezet om het vrijwilligerswerk op de kaart te zetten en het belang ervan te onderstrepen.

Zoals u weet, lag De Koningin tot gisteren in het ziekenhuis, waar Zij herstelde van een longontsteking en een knieoperatie. Gelukkig is Zij nu weer thuis en ik wil Haar namens de provincie Zeeland sterkte wensen met haar verdere herstel, zodat Zij zo spoedig mogelijk in dit nieuwe jaar haar werkzaamheden weer voortvarend kan oppakken. Wij zijn er trots op en zien er naar uit om Haar op 13 mei bij de uitreiking van de Four Freedoms Awards weer in onze provincie te mogen verwelkomen.

Dames en heren,

Ik ga afsluiten. En ik wil dat doen door u te wijzen op een aantal personen die ons het komende jaar, maar ook daarna, tot voorbeeld kunnen strekken. Ik heb het over mensen die ons hebben laten zien dat een persoonlijke inzet voor de verbetering van maatschappelijke omstandigheden, de meest wezenlijke uitdaging in ons leven is. Het zijn uitzonderlijke personen, waaraan juist vrijwilligers zich bij hun inzet voor onze samenleving kunnen spiegelen.

4

Ik doel op de laureaten, die, ik zei het al, in mei dit jaar de International Four Freedoms Awards krijgen uitgereikt. Daarmee zetten wij een inmiddels al weer 25-jarige traditie voort, die van grote maatschappelijke betekenis is.

De laureaten ontvangen met de Awards erkenning voor hun inzet voor de vier essentiële vrijheden van de mens. Vrijheden, die door de Amerikaanse president Franklin Delano Roosevelt 65 jaar geleden zijn benoemd: de vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van godsdienst en de vrijwaring van gebrek en van vrees.

De laureaten zijn:

Dr. Mohamed ElBaradei, de voorzitter van het International Atomic Energy Agency, voor zijn toewijding om nucleaire dreiging in de wereld te voorkomen en tegen te gaan. Ook na de Koude Oorlog, zo is gebleken, is het werk van dr. ElBaradei van grote waarde geweest voor de veiligheid in onze wereld;

De schrijver en diplomaat Carlos Fuentes, voor zijn grote inzet als voorvechter van de vrijheid van meningsuiting. Ik raad u aan één van zijn vele werken te lezen. Zijn boeken zijn ruim aanwezig in onze onvolprezen bibliotheek.

Ik weet dat, want ze liggen nu bij mij thuis, maar ik beloof u ze zo snel mogelijk weer terug te brengen;

De internationale oecumenische gemeenschap Taizé Community in Frankrijk, voor de inspiratie en spirituele motivatie die zij velen biedt ter versterking van de solidariteit tussen mensen. Ook de voormalig Commissaris van de Koningin De Casembroot was een vaste bezoeker van deze gemeenschap en zijn vrouw had er zelfs een huisje;

Professor Muhammad Yunus van de Grameen Bank Bangladesh, voor zijn succesvolle initiatieven op het terrein van micro-financiering ter bevordering van ontwikkelingshulp.

2005 was het internationale jaar van het Microkrediet, een financieringsmethode die helpt armoede te verminderen, banen te creëren en kinderen naar school te laten gaan;

En, tot slot:

Mevrouw Daw Aung San Suu Kyi, voor haar geweldloze strijd voor vrijheid en democratie in Myanmar (Birma). Sinds 1988 heeft zij voor deze strijd grote persoonlijke offers moeten brengen. Zij heeft jarenlang onder huisarrest en gescheiden van haar gezin moeten leven.

Maar ondanks de beperkingen die haar zijn opgelegd zet zij tot op heden haar strijd voor vrijheid en democratie voort.

Dames en heren,

Laat deze uitzonderlijke personen en hun inzet voor de samenleving ons inspireren in de activiteiten die wij ons het komende jaar hebben voorgenomen. En ik hoop dat u na vandaag twee goede voornemens aan uw lijstje heeft toegevoegd. Namelijk:

• Zeeland het gezicht geven dat zij verdient; • En bijdragen aan de gastvrijheid en toegankelijkheid van onze Zeeuwse samenleving door het bevorderen van vrijwilligerswerk.

Ik wens u allen het beste toe bij de verwezenlijking daarvan en wil nu de dirigent en de pianist vragen het Zeeuwse volkslied in te zetten. Ik nodig u van harte uit in te haken, zodat wij uit volle borst en zelfbewust, als trotse Zeeuwen, het nieuwe jaar in kunnen luiden:

5

“Geen dierder plek voor ons op aard, Geen oord ter wereld meer ons waard, Dan, waar beschermd door dijk en duin, Ons toelacht veld en bosch en tuin; Waar steeds d'aloude Eendracht woont, En welvaart 's landsmans werk bekroont, waar klinkt des Leeuwen forsche stem; 'Ik worstel moedig en ontzwem!'

Het land, dat fier zijn zonen prijst, En ons met trots de namen wijst, Van Bestevaer en Joost de Moor, Die blinken zullen d'eeuwen door; Waarvan in de historieblaên, De Evertsen en Bankert staan, Dat immerhoog in eere houdt, den onverschrokken Naerebout.

Gij, Zeeland, zijt ons eigen land, Wij dulden hier geen vreemde hand, Die over ons regeeren zou, Aan onze vrijheid zijn wij trouw. Wij hebben slechts één enk'le keus: 'Oranje en Zeeland!' da's de leus! Zoo blijven wij met hart en mond, Met lijf en ziel: goed Zeeuwsch goed rond.”

13-01-2006

6 Nieuwjaarsspeech 2005

Speech uitgesproken door de heer Van Gelder, commissaris van de Koningin in Zeeland, uitgesproken tijdens de nieuwjaarsreceptie van het Provinciaal Bestuur op 14 januari 2005.

Geachte dames en heren,

Allereerst wil ik u een bijzonder gelukkig nieuwjaar wensen namens het Provinciaal bestuur. Het is en blijft altijd een bijzonder moment: de start van een nieuw jaar. Het is een moment waarop we verwachtingen uitspreken en goede voornemens uitwisselen. Zo hoop ik dat we in Zeeland ook in het komende jaar een gastvrije provincie zullen zijn. Gastvrij voor nieuwe bewoners, toeristen, maar ook gastvrij voor de mensen die vanwege levensbedreiging hier een veilige verblijfplaats hopen te vinden.

Vorig jaar is de hospitaliteit in de provincie al erg gewaardeerd. Op culinair terrein doet Zeeland sinds een aantal jaren niet meer onder voor onze Belgische zuiderburen. Deze buren staan nog steeds samen met de Fransen bekend om hun Bourgondische levensstijl, maar er is een stevige concurrent bijgekomen.

In 2004 zijn er verscheidene prijzen uitgeloofd aan Zeeuwen die mijn beweringen staven dat het ook in Zeeland goed toeven is. Zo kan ik met gepaste trots melden dat het beste restaurant van Nederland in Sluis te vinden is. De typisch Zeeuwse producten, als mosselen, oesters en Oosterscheldekreeft vinden hier gretig aftrek. Ook het beste café van Nederland is te vinden in deze provincie en wel in Middelburg.

Het karakteriseert de Zeeuwen dat ze met het winnen van dergelijke prestigieuze prijzen bescheiden omgaan. Toch lijkt er zich een ommekeer voor te doen. Als u de afgelopen periode vaak naar de radio heeft geluisterd heeft u misschien de radiospots van Welkom in Zeeland gehoord. De tekst over de unique-selling points van Zeeland is een nieuw en fris geluid. Zeeland maakt een verandering door. Maar het goede blijft, blijkt uit recent onderzoek[1] want de Zeeuw is bijzonder trots op zijn provincie en voelt zich sterk verbonden met zijn geboortegrond. Samen vormen deze eigenschappen een krachtige voedingsbodem voor een gastvrije provincie.

Ik hoop dat de aanwezige gasten uit België dat kunnen beamen. Ik ben verheugd dat u gehoor hebt gegeven aan de uitnodiging en de moeite hebt willen nemen hier vandaag aanwezig te zijn.

Als Provincie hechten we bijzonder aan de goede relatie met onze buren. Die relatie is misschien geboren om functionele redenen, maar dankzij succesvolle gezamenlijke projecten vinden we elkaar steeds vaker. De samenwerking is de afgelopen jaren versterkt en hechter geworden. Het staat buiten kijf dat we ons ook in het nieuwe jaar in zullen zetten om de relatie te bestendigen. Op verschillende manieren is de relatie tussen

7 België en Zeeland te bezien. Vanuit ruimtelijk, bestuurlijk perspectief en maatschappelijk perspectief.

Vanuit ruimtelijk perspectief bezien is Zeeland verdeeld door de Schelde. Door de Westerschelde en de Schelde is Zeeuws-Vlaanderen van oudsher wat afgesloten van de rest van Nederland en nog meer perifeer dan grensgebieden toch al zijn. De komst van het kanaal van Gent naar Terneuzen zorgde voor een oriëntatie van de Zeeuws- Vlamingen naar de overzijde van de grens. Dat was ook de bedoeling van de aanlegger van het kanaal;

Koning Willem I heeft het in 1827 aangelegd ten behoeve van Gent. Het recente rapport over dit gebied laat zien dat zowel Zeeland als Vlaanderen profijt hebben bij het verder economisch ontwikkelen van dit gebied. Historisch gezien boven de Westerschelde richtten Walcheren, Noord- en Zuid Beveland, Schouwen-Duiveland, Tholen en St. Philipsland zich meer op Zuid-Holland en Noord-Brabant.

Er is een kentering gekomen in deze ontwikkeling door de aanleg van de Westerscheldetunnel. Er is om het eufemistisch uit te drukken, een pad geëffend voor alle Zeeuwse eilanden.

Het bevestigt de idee dat een infrastructurele aanpassing ingrijpende maatschappelijke en sociale gevolgen kan hebben. Ik ben er van overtuigd dat de band die is ontstaan tussen deze regio’s geen tijdelijke trend is. De oriëntatie van de Zeeuwen is gewijzigd. In plaats van met de rug naar elkaar toe te staan, hebben we ons omgedraaid en een goede partner gevonden. Dat blijkt wel uit het nog steeds groeiend aantal gebruikers van de tunnel en welke Zeeuw neemt zich niet voor eens een dagje Brugge, Knokke of Gent te doen? Ook het aantal grensarbeiders neemt nog steeds toe, ongeveer 36.000 mensen wonen in België en werken in Nederland.

Het aantal Nederlandse werknemers in België blijft nog flink achter met zo’n 5.000 mensen. Ik neem de gelegenheid te baat om een beroep te doen op het aanwezige Belgische bedrijfsleven om evenwicht te brengen in deze cijfers.

In het nieuwe jaar hoop ik op bestuurlijk terrein op een goede samenwerking die niet stopt bij de grenspalen. Of liever gezegd een goede buur. Als provincie willen we ons daar graag voor inzetten.

Dames en heren,

Een dergelijke inzet en samenwerking zou ik ook graag zien op een ander vlak. Namelijk het letterlijk samenleven in onze maatschappij. In het afgelopen jaar heb ik het leven en welzijn van mensen gezien die moeten functioneren in een politiek-instabiele omgeving. In Kosovo en Azerbeidzjan heb ik als waarnemer voor de Raad van Europa prille democratische verkiezingen nauwlettend gevolgd. Het moment van de verkiezing lijkt de culminatie te zijn voor het democratisch gehalte van het land. Maar juist de tijd na deze verkiezingen telt.

Immers, dan moet het democratisch gekozen bestuur met haar nieuwe normen en waarden haar plaats kunnen verankeren in een vaak weerbarstige maatschappij. Sinds

8 deze bezoeken ben ik me nog meer bewust van de onschatbare waarde van de belangrijke grondvesten van onze democratie: vrijheid van meningsuiting en vrijheid van godsdienst. Dat die vrijheden ons niet gegeven zijn beschreef president Roosevelt al in 1941 in zijn State of the Union. Hij besefte toen dat het een voorrecht is om te leven in een democratie en dat we voor iedereen waar ook ter wereld moeten blijven strijden om de vrijheden van die democratie te kunnen behouden. De jaarlijkse uitreiking van ‘onze’ Four Freedoms Award boet op deze manier niets in aan actualiteit.

Voor ons als bestuur ligt daar een opdracht om te blijven werken aan het democratisch functioneren van onze maatschappij. We moeten verantwoording af blijven leggen voor de keuzes die we gemaakt hebben en de keuzes die we dit jaar maken.

Dat zijn grote woorden, waarbij ik aanteken dat kleine dingen het verschil maken. Ook in deze tijd van maatschappelijke onrust en gevoel van onveiligheid moet dat de basis zijn voor verandering.

De angst en onveiligheid maakt dat we niet meer met een open vizier naar anderen durven kijken. Vervreemding en isolement dreigen ons bestaan te overheersen. Een samenleving die gebaseerd is op zulke uitgangspunten is geen samenleving meer. In zo’n maatschappij bestaat geen goede buur meer. We mogen dan alleen nog maar hopen op een verre vriend.

Maatschappelijke betrokkenheid, een van de Zeeuwse kerneigenschappen, is de manier om verandering te realiseren. Het is ieders plicht om voor zijn medemens te zorgen. Zeeland heeft na de watersnoodramp van 1953 goede herinneringen aan de overvloedige hulp uit binnen- en buitenland. Die stemming van grote solidariteit met de slachtoffers van toen vertaalt zich nu in het gevoel iets méér te willen doen dan alleen de portemonnee trekken. De Provincie stelt een bedrag van 400.000 euro beschikbaar om Zeeuwse expertise in te zetten. Onze eigen medewerkers willen de kennis die hier de afgelopen decennia is opgedaan in de strijd tegen het water delen met de mensen in het getroffen gebied.

Maar veranderingen beginnen ook door eens over de schutting te kijken of elkaar simpelweg te groeten.

Het zit in kleine dingen, met als basis een open hart. Laten we allemaal zelf in 2005 onze bijdrage leveren, dan zetten we uiteindelijk een grote stap vooruit.

[1] Onderzoek van Van Keken, 2004

14-01-2005

9 Nieuwjaarsspeech 2004

Nieuwjaarsspeech van de Commissaris van de Koningin, uitgesproken tijdens de receptie van het Provinciaal Bestuur op 9 januari 2004.

Aan het begin van het nieuwe jaar wens ik u een goed 2004 toe.

Ik hoop dat Zeeland ook in het komende jaar een gastvrije provincie zal zijn. Gastvrij voor de nieuwe bewoners, de miljoenen toeristen, maar ook gastvrij voor hen die vanwege levensbedreiging van ver zijn gekomen om in ons land, in onze provincie een veilige verblijfplaats te vinden. U bent Welkom in Zeeland. Zeeland wil toegankelijk en open zijn. Ook voor degenen die fysieke beperkingen kennen. In 2003, het jaar van de gehandicapten is er veel aandacht geweest voor de toegankelijkheid van het publieke domein voor degenen die daarbij op drempels stuiten. Ook in 2004 blijft inzet nodig om de bereikbaarheid en toegankelijkheid voor hen te vergroten.

In 2004 gaat u als Europese Zeeuwse burger op 10 juni naar de stembus om een nieuw europees parlement te kiezen. Vanaf mei dit jaar maakt u deel uit van een nog grotere Europese gemeenschap, door de toetreding van 10 nieuwe lidstaten. De gevolgen voor de arbeidsmarkt en de concurrentieverhoudingen zullen niet onopgemerkt aan Zeeland voorbij gaan. En tenslotte is de aandacht van Europa in de tweede helft van het jaar specifiek op ons land gericht, omdat Nederland dan voorzitter is.

Heeft u de Europese verkiezingen opgenomen in uw jaaragenda, naast de uitreiking van de Four Freedom Awards op 8 mei, het EK voetbal, Wimbledon, de Tour, de Olympische Spelen en het Nazomerfestival? Of betrapt u uw zelf op het feit dat de Europese besluitvorming grotendeels aan u voorbijgaat. Overigens net als bij vele andere burgers.

Als dat het geval is bent u de komende maanden het doelwit van een zogenaamde sensibiliseringscampagne. Een van de nieuwe loten aan het communicatiespectrum. Want hoewel blijkt dat de gedachte achter de Europese samenwerking breed gesteund wordt, heeft de gemiddelde Nederlander weinig belangstelling voor Europa. Mede vanwege de gerichtheid van de media op incidenten en conflicten overheerst bij de krantenlezer en tv-kijker het beeld van belangentegenstellingen, ruzies en impasses. De onderliggende dynamiek van de samenwerking en lange termijn ontwikkeling ontgaan de burger. Terwijl het juist aan deze ontwikkeling te danken is dat ‘Brussel’ vrede en welvaart heeft gebracht.

Uit onderzoek dat sinds het najaar van 2000 wordt gedaan blijkt dat 82 % van de Nederlandse bevolking vindt dat onze toekomst in Europa ligt, maar dat dit niet ten koste mag gaan van de eigen identiteit. Het aardige is overigens dat Europa juist de kracht erkent van eenheid in verscheidenheid. Op dit moment wordt voor een europees journalistiek project de lokale gewoonten en gebruiken geïnventariseerd. Zo wordt onder andere aan ons gevraagd, of we hier speciale sporten beoefenen, of er sprake is van streektaal en of we specifieke voornamen voor jongens en meisjes kennen in Zeeland.

Nederlanders willen meer weten van Europa als het inzicht doorbreekt dat 70% van de Nederlandse wetgeving het gevolg is van of beïnvloed wordt door Europese regelgeving. Als rechtgeaarde Zeeuwen willen we weten waaraan de contributie aan de EU wordt besteed. En eigenlijk zou Europa langzamerhand in onze belevingswereld een plek moeten krijgen. Want we zijn Zeeuw, Nederlander en Europeaan en we beginnen daar iets van te voelen in ons dagelijks leven.

Waarover ging het immers in Zeeland het afgelopen jaar. Over de veiligheid op de

10 Westerschelde en in de Westerscheldetunnel. Daar zijn Europese regels voor. Wie kent intussen niet de Vogel- en Habitatrichtlijn. Overigens een mooi voorbeeld van de Nederlandse invloed. Wij wilden onze natuur en landschap behouden en waren van mening dat de rest van Europa dat ook zou moeten willen. Vandaag de dag krijg je soms de indruk dat we die mede door ons ontwikkelde richtlijnen als een blokkade zien voor de verdere ontwikkeling van onze provincie. Of zouden niet de richtlijnen het probleem zijn, maar de gebrekkige kennis over de interpretatie ervan.

Is Europa niet onze bondgenoot als het gaat om de kwaliteit van water, natuur en landschap, maar ook bij investeringen in recreatie, toerisme en industriële innovatie? 75 % van ons milieubeleid wordt in Europa bepaald. Het besef dat we intussen allang Europa zijn, zit nog niet goed tussen de oren. Maar kijk dan eens naar de haven - en industriële activiteiten, die zich in het kader van noord – west europa ontwikkelen. En naar landbouw en visserijbeleid.

Doordat we het europees perspectief niet direct op het netvlies hebben, zien we nog niet alle kansen om Europa bondgenoot te maken bij de ontwikkeling van een vitaal en duurzaam Zeeland. Het komend jaar zal door het Provinciaal bestuur worden aangegrepen om te investeren in de Europese netwerken van politici en ambtenaren. We zullen de aandacht die Europa zal hebben voor Nederland tijdens het voorzitterschap aangrijpen om de sterke kanten van Zeeland onder de aandacht te brengen.

U vindt het wellicht een gotspe dat ik als representant van een in Nederland tamelijk onzichtbare bestuurslaag uw ogen tracht te openen voor een actieve deelname aan een nog diffusere laag. Het heeft iets van de lamme helpt de blinde. Maar soms moet je over je eigen schaduw heen durven springen.

Het nieuwe college, dat in april is aangetreden wil in een collegiaal bestuur leiding geven aan de duurzame ontwikkeling van Zeeland. Naast het feit dat daarvoor eigen bevoegdheden zoals wettelijke regelingen en instrumenten als subsidies worden ingezet, zal vooral samen met anderen uitvoering moeten worden gegeven aan dat beleid. Het college wil zijn kwaliteit inzetten om te overtuigen, te motiveren, te lobbyen om zo draagvlak en steun te verwerven. Die nieuwe bestuursstijl wordt gekenmerkt door begrippen als: duidelijkheid, openheid, voorbeeld en communicatie. In eigen huis wil het de competenties als flexibiliteit, integraal werken en kwaliteit versterken, opdat de organisatie nog beter in staat is te reageren op veranderde maatschappelijke vragen en bestuurlijke kwesties.

U heeft recht op duidelijkheid over de visie van dit bestuur op de ontwikkeling van economie en mobiliteit, de zorg en het sociaal beleid, de cultuur, ruimtelijke kwaliteit en de kennisinfrastructuur. Door in een vroegtijdig stadium de dialoog aan te gaan met ondermeer gemeenten, belangenorganisaties, bedrijven en burgers wil het bestuur de keuzen inzichtelijk maken. Die dialoog is onontbeerlijk.

Het in gesprek blijven met voor - en tegenstanders, wetenschappers en bedrijfsleven wordt soms uitgelegd als een teken van zwakte. Want zit u niet te wachten op een sterke bestuurder die de mouwen opstroopt en zijn persoonlijk gewicht in de schaal legt om de zaken te regelen. Dat kan soms goed werken. We kennen de voorbeelden.

Maar de vraagstukken in Zeeland kunnen niet langer vanuit een een - dimensionaal perspectief worden opgelost. Om die reden werkt dit college collegiaal samen en met college – dossiers. Dat zijn dossiers waar meerdere leden van het college de schouders onder zetten. Dat geldt onder andere voor de Westerschelde, de WCT, het Omgevingsplan Zeeland, de Veiligheid. Om die reden kiest dit college voor een andere bestuursstijl. U zult hen aantreffen op de plek waar de problematiek leeft. U zult hen ontmoeten in uw bestuurskamers. Door middel van een klanttevredenheidsonderzoek wil het college van u weten of die aanpak u bevalt.

11 Het nieuwe provinciaal bestuur wil de burgers betrekken bij besluitvormingsprocessen. Een burgermonitor en opiniepeilingen worden ingezet als instrumenten om de kwesties en vragen van burgers te kennen en te meten.

Een voorbeeld van een gemeenschappelijk dossier is ook het marine Zeeland.

Onze naam geeft het natuurlijk al aan, Zee - land ligt aan zee. Sterker, we zijn een derde water en tweederde land. Dit heeft Zeeland in het verleden veel economische mogelijkheden gegeven, met name op het gebied van handel en visserij. Onze toeristische aantrekkelijkheid is voor een groot deel gebaseerd op water. De ruimtelijke en natuurlijke kwaliteit is gekoppeld aan de zee – armen. Aan de andere kant komt van het water ook de grootste bedreiging van onze veiligheid. Met name ook vanwege het transport via het water.

In de toekomst zal Zeeland gebruik blijven maken van deze ligging aan zee. Ik denk hierbij met name aan “aquacultuur”. U moet hierbij denken aan het kweken van vis, aan het kweken van zilte groenten en aan schelpdierculturen. Dit vraagstuk is niet alleen actueel vanwege het belang in zichzelf, maar vooral ook omdat hier de grootste uitdaging ligt voor innovatie. Op dit moment is het Europees beleid voor ons een steun in de rug.

Aquacultuur biedt Zeeland goede kansen. Onze provincie heeft namelijk heel goede omstandigheden voor aquacultuur. U bent bij mijn beschrijving van aquacultuur al wat bekende zaken tegengekomen. Zilte groenten... iedere Zeeuw kent zeekraal en lamsoor. En Zeeland, en met name Yerseke, is tot ver buiten de landsgrenzen bekend om zijn schelpdieren. Verder heeft Zeeland een aantal maritieme kenniscentra, zoals RIKZ, NIO en RIVO binnen haar provinciegrenzen. De Hogeschool Zeeland voegt daar nog de opleiding aquatische eco-technologie aan toe.

Gezien de goede uitgangspositie, is Zeeland een uitstekende proeftuin. Dat vinden we overigens niet alleen zelf, ook deskundigen van buiten Zeeland zijn die mening toegedaan. Ik ben van oordeel dat we hier geen kansen moeten laten liggen. Zeeland moet daarom ruimte bieden aan onderzoek en innovatie. Het provinciebestuur wil een actief stimulerend beleid voeren.

Dat standpunt sluit goed aan bij het initiatief van minister Veerman. 28 januari komt de minister van Landbouw en Visserij naar Yerseke om het innovatieplatform Aquacultuur te installeren. Tijdens die bijeenkomst zal ook aandacht worden besteed aan het feit dat de universiteit van Wageningen de vestiging in Yerseke wil uitbouwen tot een innovatiecentrum voor zeecultuur. U ziet dat ook anderen waar het gaat om aquacultuur, richting Zeeland kijken.

Tot slot kijken we uit naar de uitreiking van de Four Freedom Awards op 8 mei. Ik ben hare majesteit de koningin extra erkentelijk voor de wijze waarop zij de boodschap achter de uitreiking, centraal heeft gesteld in haar recente Kerstboodschap.

De vier essentiële vrijheden van de mens, de vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van godsdienst, de vrijwaring van gebrek en angst werden door haar terecht geplaatst in een internationale context. President Roosevelt riep niet op te strijden tegen iets. Hij vroeg alle bondgenoten te strijden voor iets, namelijk het herstel van de democratische waarden voor een ieder, waar ook ter wereld. Laten we zelf in 2004 bijdragen aan dat herstel.

09-01-2004

12 Lezing Harmonie in Zeeland

Lezing voor Lionsclub Zostera, Zeeuws-Vlaanderen, vrijdag 8 november 2002

Het begrip harmonie is, anders dan in de betekenis van de harmonie, de dorpsfanfare, eigenlijk geen zelfstandig begrip. Het abstracte begrip harmonie wordt vrijwel onmiddellijk in samenhang gebruikt met het begrip conflict.

Harmonie en conflict

De titel van deze lezing 'Harmonie in Zeeland', had tot het misverstand kunnen leiden dat nu belangwekkende informatie zou worden verstrekt over de meer dan honderd harmonie- en fanfareorkesten die Zeeland kent. Harmonieorkesten die voor een groot deel in 1898 opgericht zijn ter gelegenheid van de inhuldiging van de jonge koningin Wilhelmina.

Bij de Zeeuwse bond voor Harmonie- en fanfaregezelschappen die in 1917 werd opgericht, waren vast veel wetenswaardigheden te verkrijgen, goed voor een pittige lezing van een half uur.

Dat harmonie in de abstracte betekenis geen zelfstandig begrip is, werd nog eens bevestigd door de raadpleging van de catalogus van onze onvolprezen Zeeuwse Bibliotheek. Daar komt u onder 'Harmonie' slechts boeken tegen over de muzikale betekenis van het begrip en u moet onder 'Conflict' zoeken om boeken te vinden over harmonie in zijn sociologische en psychologische betekenis.

Er is dus een duidelijke samenhang tussen harmonie en conflict. De vraag is of harmonie en conflict tegenstellingen zijn. Is harmonie de afwezigheid van conflict of is er meer?

Ik hoop u duidelijk te maken dat in mijn opvatting harmonie niet het afwezig zijn van conflicten, van belangentegenstellingen betekent, maar dat harmonie ontstaat als op volwaardige wijze met conflicten wordt omgegaan.

Harmonie is in deze zin conflictbeheersing.

Utopische harmonie

Harmonie is een abstract begrip dat zich in beelden, gevoelens en emoties het best laat associëren met het Arcadia van Rousseau, of, in bijbelse termen, het lam dat rust bij de leeuw, of het milde briesje in plaats van windkracht 11. Harmonie als verzamelbegrip van welbevinden in een volmaakt evenwicht; een paradijselijke situatie van pais en vree.

Vandaar dat harmonie voor de meeste mensen een positieve en conflict een negatieve klank heeft. Harmonie is licht en positief en conflict is donker en negatief, zo ervaren zij dat.

13 Maar bij het inbeelden van de paradijselijke taferelen voelen we associatief tegelijkertijd de bedreigende verstoring van de utopische situatie. We weten dat een dergelijke utopische harmonie een niet-realistische wensdroom is.

Dat de leeuw het lam zal eten om te overleven en dat met windstilte geen zeilboot vooruit komt of, om een actueler beeld te gebruiken, dat er smog ontstaat.

Verloren harmonie

Harmonie is vaak verbonden met het verleden als iets dat verloren is gegaan, bijvoorbeeld de veiligheid en geborgenheid van de jeugd. Een voorbije tijd waarin de wereld nog overzichtelijk en ordelijk was, normen en waarden werden gedicteerd door de dominee, de pastoor, de vakbondsman én de koddebeier die de orde handhaafde en een jongen die een appel gapte bestraffend toesprak, een periode waarin orde en gezag vanzelfsprekend waren.

Allochtonen met hun eigen zeden en gewoonten ontbraken. De sociale controle was groot, en ieder wist waar hij of zij aan toe was. Dat die sociale druk en de daarbijbehorende kritiek geen pretje waren, zijn we voor het gemak maar even vergeten.

Harmonie en conflict als golfbeweging

Harmonie is geen losstaand begrip, maar krijgt betekenis in relatie tot conflict. Je kunt rustig zeggen dat het in onze samenleving barst van de conflicten, van de belangentegenstellingen. Je hoeft alleen maar te kijken naar de recente politieke ontwikkelingen om te constateren dat harmonieuze verhoudingen ver te zoeken zijn. Zonder veel hartzeer werd afstand gedaan van het poldermodel (het harmoniemodel ten top) waar we zo lang op waren gesteld.

Het poldermodel was een reactie op de daaraan voorafgaande polarisatie, die op zijn beurt weer een reactie inhield op het harmoniemodel van de verzuilde maatschappij van de jaren vijftig. De wenselijkheid van harmonie of conflict verandert in de tijd.

Het gedachtegoed van Fortuyn, dat zo sterk als een schok werd ervaren, zie ik in belangrijke mate geïnspireerd door een romantische hang naar de duidelijkheid en de overzichtelijkheid van de jaren zestig/zeventig. In dit verband is het niet zonder betekenis dat Kennedy en Den Uyl idolen van Fortuyn waren.

Er is zeker in ons land een golfbeweging waar te nemen.

Van: de harmonie van de verzuiling naar: de Polarisatie.

Vandaar naar: het harmonische poldermodel dat inmiddels verguisd wordt door: de huidige nieuwe politiek, die de oude politiek wil opblazen.

14 Als we al dachten dat harmonie iets onaantastbaars is dat niet aan bederf onderhevig is, dan heeft dit jaar ons duidelijk gemaakt dat, zoals Lucebert het stelt: 'alles van waarde weerloos is'.

En dat raakt de kern van dit betoog: harmonie en conflict zijn samenhangende begrippen die bij elkaar horen zoals zon en maan, als eb en vloed, als hard en zacht enzovoort. Sterker nog, het één is niet denkbaar zonder het ander, krijgt zelfs betekenis door de aanwezigheid van het tegendeel. Het is het Yin en Yang, de eenheid der tegendelen. Al lijkt het één vaak sterker dan het andere.

Harmonie is geordendheid

Conflict wordt door deskundigen getypeerd als chaos en chaos is de tegenpool van harmonie, waar alles in orde (in de letterlijke zin!) en geordend is.

Hier benadert ons abstracte begrip harmonie de muzikale betekenis; immers we spreken van harmonie in de muziek wanneer die muziek geordend overkomt, de klanken in onderlinge harmonie verkeren en geen dissonanten vormen. We kunnen als het ware meedeinen met de muziek. Opvallend in dit verband vond ik de grote waardering die LPF minister Nawijn in het programma Barend en van Dorp liet blijken voor de muziek van André Rieu. Muziek die zo harmonisch is, dat de muziek wel erg voorspelbaar wordt, geen verrassing biedt en daardoor in mijn muzikale beleving saai wordt. Maar voor de LPF-minister past die voorspelbare ordening in het door hem geïdealiseerde maatschappijbeeld. Of dat realistisch is of niet, daar spreek ik me niet over uit. We zouden het vanavond niet over politiek hebben.

Conflictbeleving

Harmonie betekent niet het afwezig zijn van conflicten, of van belangentegenstellingen, maar harmonie ontstaat als op volwaardige wijze belangentegenstellingen, conflicten, beheerst worden.

Daar volgt uit dat we geen duurzame harmonie bereiken als we niet goed weten hoe we conflicten, die als horzels de harmonie bedreigen, moeten bestrijden, voorkomen, of liever: beheersen. Met andere woorden, hoe beter we met conflicten kunnen omgaan, hoe groter de kans dat we de harmonie bereiken waaraan de meeste mensen een diepgewortelde behoefte hebben.

Let wel, de meeste mensen, want een conflict kan zo perverterend werken dat men zijn bestaansrecht eraan ontleent en het een levensvervulling wordt (denk aan de IRA en de Hamasbeweging en, dichter bij huis, sommige verzetstrijders die in de naoorlogse samenleving hun draai niet meer konden vinden). Kort gezegd: in het conflict is men iets en daarbuiten is men niets, althans zo voelt men dat. Aldus wordt de instandhouding van het conflict een levensvoorwaarde. Let wel, het zijn uitzonderingen want het gros van de mensen is vredelievend, sterker nog: conflictmijdend.

Vanuit de Middeleeuwen ijlt het ideale ridderbeeld na tot in onze tijd. De ridder die ten strijde trekt en zich moedig betoont. Lafheid was de meest vernederende kwalificatie die een ridder kon treffen. Liever het soms zinloze conflict gezocht dan door het verwijt van lafheid te worden getroffen. Zonder conflict geen held, zonder conflict geen ridder. De lieve vrede bewaren werd als verachtelijk beschouwd. Dat is hoogstens iets voor vrouwen.

Voelde de ridder zich beledigd of vernederd dan was hij bereid in de revanche tot het uiterste te gaan. Wat in die tijd als ridderlijk werd ervaren wordt in onze huidige tijd als onjuist gedrag bestempeld

15

Een gecompliceerde situatie ontstaat wanneer een conflict bevorderlijk is voor harmonie, zoals de doorwerking van de terroristische aanslag van 11 september op het gevoel van nationale eenheid in Amerika.

Gecompliceerd is ook een conflict dat wordt gebruikt om harmonie te bewerkstelligen, zoals de dictator die een buitenlandse dreiging of conflict gebruikt om binnenlandse cohesie te bevorderen.

Maar ook dicht bij huis, op een veel vriendelijker manier, bespelen Zeeuws-Vlaamse politici de gevoelige snaar van "het landje apart" dat door de rest van Zeeland in het algemeen en door het provinciaal bestuur in het bijzonder verwaarloosd zou worden.

Het uitspelen en vergroten van het vermeende conflict (gebrek aan aandacht) wordt populistisch gebruikt om de kiezersaanhang te vergroten.

De Zwitserse bioloog Lorenz bestudeerde de sociologie van dieren. Soms legt hij verbanden met de sociologie van mensen. Zo legt hij een relatie tussen de dreighouding van mensapen, te weten het omhoog brengen van de schouders met het op de schouders aanbrengen van de rangonderscheiding bij militairen.

Een andere waarneming van Lorenz betreft een groep spreeuwen die in een gesloten ruimte bijeen zijn. Hoewel er in de ruimte geen insecten als voedsel aanwezig zijn, gaan de spreeuwen na enige tijd rond vliegen waarbij ze pakbeweging maken alsof er wel insecten aanwezig zijn.

De levensnoodzaak van het eten van insecten heeft de spreeuwen instinctief geleerd insecten uit de lucht te pikken. Dit instinct dwingt de spreeuwen bij afwezigheid van insecten, als een soort dwangneurose, tot het maken van de zinloze pikreflexen, die anders nodig waren om insecten te vangen.

In het kader van ons betoog zou de vertaling wel eens kunnen zijn: als er geen conflicten zijn, dan gaat de mens ze wel kunstmatig verzinnen, omdat onze aard, ons instinct, niet zonder conflicten kan.

Nog een waarneming in relatie met de dierenwereld. Ook de dierenwereld kent conflicten, ook conflicten tussen dieren van dezelfde soort. Vaak tussen mannetjesdieren waarbij het sterkste dier het vrouwtje verovert, zodat de soort van sterk nageslacht wordt voorzien. Het conflict draagt bij aan het voortbestaan van de soort.

Terzijde. Bij het waarnemen van herten in de bronsttijd blijkt het stoere geroep van het mannetjeshert bij nadere waarneming eigenlijk een luide angstkreet te zijn, vanuit de angst zijn vrouwtjes te moeten verliezen.

Maar wanneer de strijd tussen de mannetjesdieren wordt aangegaan, zal de overwinnaar genoegen nemen met het terugtrekken van de tegenstander.

16 De mens is het enige levende wezen dat niet in staat is om conflicten op een beheerste wijze uit te vechten. De mens gaat bij een conflict in het uiterste geval over tot het doden van de tegenstander.

Afkeer van het conflict kan worden opgevat als angst om te verliezen. Het conflictgedrag van Fortuyn sprak sterk aan bij de groep “losers”.

In de dierenwereld wordt gevochten, maar leden van dezelfde soort zullen elkaar nooit met opzet doden. Het met opzet doden van de tegenstander van dezelfde soort wordt alleen maar gedaan door het meest ontwikkelde levende wezen op aarde, de mens.

Conflictregulering door regelgeving

Ik ben me ervan bewust dat ik tot nu toe het verschijnsel conflict heb behandeld vanuit de individuele situatie.

Hoe kunnen we met collectieve maatregelen conflicten voorkomen of tot een goed einde brengen? Het antwoord is simpel: door regels te stellen. Ik gebruik deze formulering bewust omdat ik daarbij denk aan regels die door de overheid zijn gesteld en regels die wij onszelf stellen. En dan komen we onvermijdelijk op het thema normen en waarden. Het is immers in de afgelopen jaren steeds duidelijker geworden dat de opeenstapeling van gebods- en verbodsregels (juridisering) problemen oplevert voor de handhaving (door de overheid). Dat betekent dat de burgers zichzelf grenzen zouden moeten stellen ten aanzien van wat wel of niet acceptabel is.

Dat lijkt een moeilijke missie, omdat wij in het algemeen verschillende opvattingen hebben van wat wel en niet mag.

Ik ben een zweefvlieger. Dat is mijn passie. In de zweefvliegerij zijn er regels, veel regels, regels die erop gericht zijn de veiligheid van het vliegen te bevorderen. We houden ons dus aan die regels en de vliegers spreken elkaar aan op de handhaving van die regels en dat accepteren we van elkaar.

Hoe verschillend is dat met andere sporten waar zelfs trainers de spelers leren hoe ze de regels kunnen ontduiken en scheidrechters worden verguisd omdat ze de regels proberen te handhaven. Op het gebied van de handhaving van regels in de maatschappij geeft de sport niet het goede voorbeeld.

In de nationale discussie over normen en waarden ben ik bang dat het ontduiken van spelregels, dat op veel van onze sportvelden plaatsvindt, geen positieve ondersteuning aan deze discussie oplevert..

Golf, een uit sociologisch oogpunt heel bijzondere sport, is een sport waar het elkaar de les lezen een bijzonder aspect van de sport is geworden. Wat de gewone maatschappij nalaat (normale sociale controle werd bijvoorbeeld in Venlo genadeloos afgestraft) wordt op het golfterrein in overdreven mate gecultiveerd. In de subcultuur van het golfspel wordt de handhaving van regels, die zo node in onze maatschappij gemist wordt, in het extreme gesublimeerd.

Toch zijn er algemene noties in onze maatschappij in de vorm van simpele handvatten die houvast geven.

17 leder heeft recht op vrijheid, maar je mag bij de uitoefening daarvan de ander niet in zijn vrijheid aantasten. Dit beginsel is eenvoudig om te zetten in de volgende gedragsregel weergegeven in het aloude gezegde: wat u niet wil dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.

Als men wil dat ongewenste situaties beëindigd worden, moet men niet alle heil van de overheid verwachten. Kijk bij voortduring wat je zelf zou kunnen doen om de wereld leefbaarder te maken, in je directe omgeving tot ver daarbuiten, en weer een gezegde van oude datum: verbeter de wereld, begin bij jezelf.

Dat die algemene maatschappelijke noties, hoe conflicten te vermijden, in oude gezegden zijn vastgelegd, toont aan dat het spanningsveld tussen harmonie en conflict van alle tijden is.

De inwoners van ons land zijn in de aflopen jaren van burgers tot overheidsconsumenten geworden. Gemakzuchtig roepen we om meer regels en meer overheidsingrijpen, als een ander in de fout gaat, maar we geven niet thuis als we ons gedrag moeten verbeteren of zelf een offer moeten brengen (maximum snelheid).

Maar de overheid is ook niet vrij van schuld. Hoe vaak worden klagende burgers niet met een kluitje in het riet gestuurd of afgescheept.

In de conflicttheorie is het niet serieus genomen worden een van de belangrijkste motieven voor het ontstaan van een conflict. Het niet tijdig reageren, wordt ervaren als negeren, wordt ervaren als niet serieus genomen worden.

In plaats van de overheid aan te spreken op het gevoel van onbehagen over de eigen omgeving, of door buurtparticipatie zelf met anderen de situatie te verbeteren, vlucht de burger in de subcultuur van de geregelde samenleving. De subcultuur van de volkstuinen, de stacaravan campings, de bungalowparken; voor iedere inkomensgroep is er wel een mogelijkheid om de chaotische beleving van de gecompliceerde (vaak) stedelijke samenleving te ontvluchten om in een overgeorganiseerde, over-versimpelde illusieomgeving te weten waar je aan toe bent. Sociologische studies beschrijven het succes van deze ontsnappingsmanoeuvre in de recreatiesector, die ook al ten grondslag ligt aan de uittocht uit de stadscentra naar de suburbs, naar de voorsteden. Een vlucht die in ieder geval duidelijk maakt hoe groot de hang van een groot deel van de bevolking is naar een geregelde omgeving. Het gaat hierbij om onder controle houden, of onder controle gehouden worden.

Ontstaan van conflicten

Hiervoor is het conflict getypeerd als chaos. Beter gezegd, een toestand waarin allerlei gedachten, emoties, zoals boosheid, frustratie, en verder opvattingen, ervaringen en verwachtingen dwars door elkaar heen schieten, tegen elkaar botsen en weer uit elkaar spatten. Het is een mêlee van zakelijke en emotionele elementen.

Dat conflict met emotie gepaard gaat is bekend. Maar de gedachte dat met het verscherpen van een conflict de emotie zijn entree maakt, een groter aandeel in het conflict inneemt en vervolgens de tegenstellingen gaat overheersen, behoeft een nuancering. In de psychologische benadering wordt ook uitgegaan van een andere volgorde, waarin het emotionele conflict een bevestiging zoekt in een geobjectiveerd zakelijk conflict. De analogie met de jaloezie dringt zich op. Ook daar zie je vaak dat een

18 gevoel van jaloezie een aanleiding creëert in plaats van dat een aanleiding het gevoel van jaloezie doet ontstaan.

Bij conflicten zowel als jaloezie zoeken onbestemde frustraties een uitweg. Waarbij de frustratie van de miskenning wel de belangrijkste oorzaak is.

IK OK, JIJ OK is wel de beste constatering om het harmonieuze WIJ OK te kunnen vaststellen.

Bij het oplossen van conflicten is het natuurlijk zaak om in zo een vroeg mogelijk stadium te interveniëren. De situatie van probleemoplossend onderhandelen gaat niet plotseling over in strijd, als ware het het omzetten van een schakelaar.

Het afglijdende proces waarbij harmonie overgaat in conflict kent een aantal vaak opeenvolgende aspecten.( gebrekkige communicatie). Ondanks de enorme groei van de communicatiemiddelen neemt het vermogen tot communiceren af. Ondanks de enorme aanwas van informatiebronnen lijken we steeds slechter geïnformeerd te zijn. Betrokkenen kennen elkaars belangen niet, komen er niet mee voor de draad of willen het gewoon niet weten.

De standpunten worden onwrikbaar, waarbij men alleen nog maar vatbaar is voor argumenten die de eigen opvatting versterken. Daardoor ontstaat een eenzijdige schijnwerkelijkheid, waarin over en weer negatieve beelden over de tegenstander ontstaan. Men denkt in stereotypen, waarin wantrouwen overheerst, langzaam overgaand in haat. Onvoldoende oog voor de zwakke kanten van de eigen positie.

De schuldvraag ligt natuurlijk bij de tegenpartij. Een conflict biedt de mogelijkheid van versimpeling, bijvoorbeeld tijdens een sportwedstrijd. Er zijn 2 kampen, 2 doelen en er is 1 overwinning.

Conflict biedt de mogelijkheid voor versimpeling en toenemende emotie.

Door oplopende emoties wordt een oplossing steeds moeilijker te vinden en de hang naar machtsmiddelen wordt steeds groter.

Waarin dit soort processen in kunnen uitmonden? Men behoeft maar de TV- beelden over Noord-Ierland in gedachten te nemen.

Conflictanalyse

Met dit alles in gedachten geldt bij de oplossing van een conflict een aantal basisregels:

Probleemanalyse en conflictanalyse en het informeren van de beide partijen over de wederzijdse belangen is de basis van conflictoplossende interventie. Daarbij hoort:

1. Scheid personen en zaken (haal de emotie uit het conflict) 2. Bij het oplossen van een conflict moeten eerst de emotionele problemen worden opgelost wil men de zakelijke met succes kunnen aanpakken. Bij een conflict spelen emoties vrijwel altijd een geweldig belangrijke rol en zijn zij zelfs bepalend. 3. Onderken het type conflict. Gaat het over de verdeling van schaarse middelen, die zowel van materiële als van sociale aard kunnen zijn, zoals prestige en aandacht? Of gaat het over verschillende opvattingen over strategieën om doelen te bereiken? Of gaat het over onverenigbare waarden en ideologieën? Of over de

19 eigen identiteit, waarbij het zelfbeeld van iemand gekrenkt is. Het zal duidelijk zijn dat het één gemakkelijker is op te lossen dan het andere. Het conflict over mijn wens om uw auto niet aldoor voor mijn voordeur te parkeren (schaarse ruimte) zal eerder opgelost kunnen worden dan het conflict naar aanleiding van mijn opmerking dat ik iemand een slechte moeder vind (identiteit). 4. Ga na in welk conflictstadium een conflict zich bevindt. Een conflict begint warm, wordt heet, stolt, verhardt, wordt koud en kan verder onder het nulpunt eindigen, nl. het stadium dat partijen er niet meer uitkomen, zich ingegraven hebben en elkaar beschieten tot de dood erop volgt. Met als motto: nooit toegeven, dan maar liever alles kapot en elkaar afmaken en dus samen de afgrond in, dan de ander de overwinning te gunnen. 5. Probeer daarom in een conflict terug te gaan van het harde conflict, vaak de juridische posities, naar het warme of hete conflict: de oorsprong van het conflict, de belangen en emoties in de kennelijk verstoorde relatie. In dat stadium is het conflict kneedbaar en met enige deskundige hulp in het communicatieve vlak om te vormen tot een uitkomst die voor beide partijen voordeel oplevert, in tegenstelling tot het harde conflict dat alleen een winnaar en een verliezer kent. Ontwikkel de situatie van een win/verlies verhouding naar een win/win verhouding. 6. Kijk naar de toekomst en niet naar het verleden. De oplossing van een conflict ligt in de toekomst, wat in het verleden gebeurd is, kan niet worden overgedaan. Aangezien de toekomst blanco is en nog moet worden ingevuld geeft dat de ruimte voor het zoeken naar creatieve en soms onverwachte oplossingen. De grootste fout die gemaakt kan worden is te blijven hangen in het verleden en vast te houden aan het bestaande. Overigens is het vasthouden aan het bestaande best verklaarbaar. Men weet wat men heeft, maar weet niet wat men krijgt. Het heden is bekend en veilig en de toekomst onbekend en dus niet zonder risico's! 7. Er zijn twee partijen die ieder voor zich een afweging maken van het eigen beleefde motief en belang, tegenover het ingeschatte motief en belang van de ander. Weegt men het eigen motief sterker af dan het motief van de ander, dan zal dat leiden tot een halsstarrige dominerende opstelling, geneigd tot het forceren van een oplossing. Men zal zijn gelijk krijgen. Weegt men daarentegen het andere motief zwaarder dan het eigen motief, dan zal toegeven het resultaat zijn. Om de lieve vrede te bewaren offert men dan maar het eigen belang op. Toegeven is in de conflicttheorie dus geen conflictoplossing, maar conflictverdringing. Wordt aan beide motieven weinig gewicht toegekend dan is conflictvermijding het gevolg. In het geval dat de beide motieven als gelijkwaardig worden beschouwd, is er een natuurlijke bereidheid tot onderhandelen. 8. Probleemanalyse en conflictanalyse en het informeren van de beide partijen over de wederzijdse belangen zijn de basis van een conflictoplossende interventie. De basis voor een ontwikkeling naar conflictbeheersing, naar harmonie. 9. Aandacht voor de factor tijd. Soms is snelheid geboden, soms moet men de tijd nemen. Want we zeggen toch: “Tijd heelt alle wonden” en “Al wint de krijgsman niet dan wint hij wel aan tijd”. Een te lange tijdsduur kan ook het evenwicht tussen de factoren verstoren. Wat men zich herinnert vervaagt, wat op papier staat is hard, maar verliest door de tijd de context waarin iets gesteld is. En ik weet niet hoe het u vergaat, maar een conflict vraagt veel meer tijd en energie, zowel cognitief als emotioneel, dan zaken die harmonieus verlopen. 10. Houd het luchtig, met humor en een lach kan veel escalatie voorkomen worden. Maar dat hoef ik nauwelijks nader te illustreren met de gast die na mij komt. Want er zijn weinig politici die de lach zo effectief als ontwapenend instrument gehanteerd hebben als mevrouw Jorritsma.

Aldus is de aanvankelijke chaos al teruggebracht tot een overzichtelijker geheel dat een gestructureerde aanpak van het zakelijke conflict mogelijk en alleszins bereikbaar maakt.

Conflictverharding (versterking)

Mits we één hindernis nog weten te nemen: dat is de over-versimpeling in onze maatschappij. Onze maatschappij is complex en wordt steeds complexer, maar media, reclameboodschappen en ook de politiek willen ons dagelijks doen geloven dat het

20 allemaal heel eenvoudig is. Dat de maatschappij eigenlijk een soort voetbalveld is met twee doelen links en rechts. Het is zwart of het is wit en combinaties zijn grijs en dus onwelgevallig.

De problematiek wordt in enkele seconden TV-zendtijd uiteengezet, daarbij is geen tijd voor nuances.

De communicatieversterking via de media is dan een oorzaak voor conflictverharding. Daar komt de rolopvatting van de journalistiek bij.

Kees Sorgdrager schrijft in zijn boek "De bolhoed van Piet de Jong" over "Zwaailichtjournalistiek", dat is de neiging van parlementaire verslaggevers politieke kwesties te beschouwen als een spannend spel met winnaars en verliezers, waarbij het gevecht centraal komt te staan, terwijl de inhoud van de kwestie als saai terzijde wordt geschoven.

In zijn ogen maakt ook de NOS zich daar aan schuldig. "De publieke omroep is een soort ziekenomroep waar de patiënten achter de microfoon zitten".

Ik zou daar nog naast willen stellen dat de snelle media als TV en radio met hun korte items, die snel vervaardigd moeten worden, steeds minder ruimte nemen voor achtergrond en analyse, en als consequentie het conflict als zodanig en ook niet meer dan dat, zonder achtergrond, zonder analyse brengen.

De beperkte budgetten van de media, die niet tot minder zendtijd maar, zelfs door de intrede van de regionale omroep, tot meer zendtijd hebben geleid, maken het probleem van de versnippering alleen maar groter. De beperkte budgetten hebben tot nog minder voorbereiding en dientengevolge tot minder diepgang geleid.

De conflictversterking wordt ook veroorzaakt door de communicatieversnelling.

De telefonie, de mobiele telefonie, de voicemail, de e-mail, alle technologische communicatieontwikkelingen lijken volkswijsheden als eerst even tot tien tellen te logenstraffen. Er moet direct gereageerd worden. De opgefokte communicatie versterkt de emotionaliteit in die communicatie. Een brief bleef nog een dag liggen voordat zij in de brievenbus verdween. De e-mail is binnen de seconde verzonden. Voeg daarbij de vloek van de eenduidigheid, waarbij het ene belang vanzelfsprekend ten koste moet gaan van het andere belang.

Moderne economische ontwikkeling kan bij die benadering niet gepaard gaan met het oog voor cultureel erfgoed in landschap, monument of taal.

Het simpele Amerikaanse succesgeloof dat, als je maar hard werkt het succes als vanzelfsprekend je beloning is, krijgt ook in Nederland steeds meer ingang. Het leidt, wanneer er geen succes is, tot frustrerende verwijten aan de ander die dat streven heeft verhinderd. Die frustrerende verwijten richten zich in toenemende mate op de overheid, die de rol van de weerstrevende ander toegedicht krijgt.

De politiek speelt daarin niet altijd een goede rol. In plaats van de educator die uitlegt en verklaart, gaat de politiek ook de weg op van de versimpeling, de boodschap die kiezer graag hoort.

21 De belangrijke Four Freedoms speech waarin president Roosevelt in 1941 het Amerikaanse congres en daarmee het Amerikaanse volk opriep deel te nemen in de strijd in Europa en waarin hij uitlegde dat de strijd niet tegen iets, maar voor iets werd gevoerd en wel voor de vier essentiële vrijheden van de mens, zou vandaag niet meer door een Amerikaanse president worden uitgesproken, omdat de burger hem veel te ingewikkeld zou vinden. Verwend als de burger is door glad gelikte reclameboodschappen, hanteert een huidige Amerikaanse president de taal van het stripverhaal.

Gedachteoefening

Altijd zon schept een woestijn.

Eerder is opgemerkt dat harmonie positief wordt gewaardeerd en conflict negatief. Harmonie is prachtig, conflict is niet netjes.

Stel nu eens dat er blijvende harmonie is, een paradijselijke situatie. Alles gaat naar wens en iedereen is tevreden. Een socioloog heeft eens betoogd dat dat weliswaar een aangename toestand is, maar dat al gauw de verveling zou toeslaan. In deze slaperige toestand zou de dynamiek uit de maatschappij worden gehaald.

Denk aan de 18e eeuw waarin het ons land (nog) goed ging, er vrede heerste, geteerd kon worden op in eerdere jaren verworven rijkdom. Grote conflicten en grote uitdagingen bestonden niet. Zelfgenoegzaamheid en een zekere gemakzucht voerden de boventoon.

Later noemden we dat de Jan Salie geest. Onder die deken van rust zaten de kiemen van Verlichting die ideeën voortbracht die niet alleen aanhang maar ook verzet opriepen. Er kwamen weer conflicten die dwongen positie te kiezen. De maatschappij kwam weer in beweging.

In feite waren we de laatste jaren onder Paars hard op weg dezelfde kant op te gaan als in de 18e eeuw. Dreigende conflicten werden in de Paarse periode en, moet ik zeggen, al in de tijd van Lubbers, effectief in het poldermodel de kop in gedrukt.

Er heerste een grote communis opinio in welke richting onze maatschappij zich zou ontwikkelen. Het einde van de geschiedenis leek in zicht, in seculiere zin de voleinding der tijden. En weer verkeken we ons op wat er aan de oppervlakte te zien was en zagen niet wat er ondergronds broeide.

Toen kwam een zekere Fortuyn die (hoe is het mogelijk) min of meer in zijn eentje erin slaagde om conflicten en tegenstellingen aan de oppervlakte te brengen. Daarnaast is een debat over normen en waarden op gang gekomen. Ik houd het erop dat de behoefte daaraan voortkomt uit het gevoel dat we de grenzen van de op genot en onmiddellijke behoeftebevrediging gerichte maatschappij bereikt hebben. In materieel opzicht zijn onze wensen wel zo ongeveer vervuld, maar geestelijk gezien voelen steeds meer mensen zich onbevredigd. Steeds centraler komt de vraag hoe we met elkaar moeten omgaan. Wat we hieruit kunnen concluderen is dat de vooruitgang soms meer gediend is met conflicten.

Zeeland in harmonie

Dit alles brengt me eindelijk bij het onderwerp van deze avond: Harmonie in Zeeland. Voor de snelle waarnemer lijkt Zeeland het toonbeeld van rust en beschaving, waar het goed wonen, werken en recreëren is. Zeeland is een ruraal gebied waar rang en stand

22 nog gelden, waar tradities langer stand houden dan elders en gemeenschapszin meer vanzelfsprekend is dan in de stedelijke, de urbane gebieden.

Het rurale Zeeland waar het verenigingsleven bloeit, waar het in het algemeen veiliger is dan elders, waar het tempo lager ligt. Allemaal ingrediënten voor harmonieuze verhoudingen. Maar pas op. Elk voordeel heeft zijn nadeel. Het aantal inwoners van Zeeland is klein, de lijnen zijn kort, men komt elkaar bij voortduring en vaak in steeds wisselende hoedanigheden tegen.

In het algemeen wordt het als een voordeel gezien dat de lijnen hier kort zijn. Maar de keerzijde is dat bij een conflict tussen Zeeuwen in de ene sector, dat doorwerkt naar andere sectoren. Een verstoorde persoonlijke verhouding trekt in deze provincie bredere sporen dan in andere gebieden. Conflicten kunnen hier dus een grotere uitstraling hebben dan elders. En die consequentie kan leiden en leidt in de praktijk tot conflictmijdend of conflictverbloemend gedrag. Let wel, als ik elders zeg, dan bedoel ik vooral de verstedelijkte gebieden.

Want wat ik hier voor Zeeland beschrijf gaat ook op voor Friesland en andere rurale gebieden in Nederland. Lees het boek van Geert Mak "Hoe God verdween uit Jorwerd" er maar op na.

Omgaan met conflicten is niet gemakkelijk, niet op het werk, niet in de vereniging, niet in de familie of het gezin. De enige maatschappelijke sector waar je gelegitimeerd ruzie kan maken is de politiek. Misschien is dat wel een van de redenen waarom ik de politiek als plezierig ervaar.

Trouwens ik vind politiek bedrijven probleemoplossend onderhandelen in plaats van strijden. Mijn beeld is daarmee volledig tegengesteld aan het beeld dat vele Nederlanders van de politiek hebben. Die zien toch meer in het politiek debat zoals Cees Buddingh het omschreef: “Een verhit gesprek waarbij twee mensen tegen elkaar praten en naar zichzelf luisteren”.

Maar voortdurende conflictvermijding leidt ook tot een vermindering van het vermogen om conflicten te beheersen. Men kropt liever zijn ongenoegen op dan er op een fatsoenlijke wijze uiting aan te geven. De veenbrand woekert voort en komt dan op de meest onverwachte en ongelegen momenten naar boven. En richt dan meer schade aan dan bij een tijdige onderkenning en erkenning van een conflict nodig zou zijn geweest. Een in een vroeg stadium mogelijk op te lossen conflict wordt door het vermijdingsgedrag uiteindelijk onbeheersbaar explosief. De Zeeuwse politiek kent een paar voorbeelden van conflictexplosies in de afgelopen 15 jaar.

Zijn er in een ruraal gebied dan geen bliksemafleiders voor zich verhardende conflicten? Ja die zijn er en één ervan is de roddel. De roddel heeft een conflictverminderend element in zich. Alleen wanneer informatie die als roddel verspreid wordt, geregistreerd en verwoord wordt door media, dan verliest de roddel zijn dempende werking. In plaats van een bliksemafleider wordt het olie op het vuur.

De communicatieversterking via de media is dan een oorzaak voor conflictverharding. Ik sprak reeds over het rolgedrag van de journalistiek, zoals verwoord door Kees Sorgdrager.

Conflict als iets positiefs

Ik zou in deze provincie met vredelievende inwoners die liever het conflict mijden dan het opzoeken, die een conflict liever verbloemen dan erkennen, die liever voor de buitenwereld de schijn van harmonie ophouden dan toe te geven dat men er niet in is geslaagd een conflict op te lossen, met klem willen voorhouden: bekijk een conflict als iets positiefs, als een goede aanleiding er iets beters van te maken voor de ander en voor jezelf. Ontwijk elkaar niet, maak het conflict tot een gemeenschappelijk probleem waar je

23 samen naar een oplossing zoekt, praat met elkaar en laat elkaar niet los, neem de ander serieus en laat hem in zijn waarde.

Harmonie is een labiel evenwicht van conflictbeheersing dat voortdurend corrigerend in evenwicht gehouden moet worden. Daar past wel een waarschuwing bij. Wanneer men bij het vliegen rechtuit wil gaan moet men voortdurend op de verstoringen in de lucht reageren met corrigerende roerbewegingen. (idem met een auto).

Voorkomen moet worden dat de corrigerende besturing een verstoring in zichzelf wordt en dus de vlieger zijn zelf veroorzaakte verstoringen steeds probeert te corrigeren. Overreactie moet dus worden voorkomen. Je moet dus soms een verstoring negeren om rechtuit te blijven vliegen.

Ik sluit af:

Zeeland in harmonie is pas werkelijkheid als we in staat zijn - en beter dan tot nu toe – om op een goede wijze met conflicten om te gaan. Onder harmonie kunnen sporen van conflict verborgen liggen, maar andersom draagt ieder conflict sporen van harmonie in zich. Dit komt voort uit de gedachte dat alleen een conflict mogelijk is met iemand met wie je iets positiefs gemeenschappelijk hebt of hebt gehad. Bij de oplossing van een conflict doe je niets anders dan het spoor terug te volgen tot het moment van de breuk om vervolgens een nieuwe weg in te slaan in een door beide partijen gewenste richting. De harmonie wordt of hersteld, of de relatie wordt op harmonieuze wijze verbroken. Het is een beetje welzijnstaal, maar dat mag, het gaat toch om ons welbevinden.

W.T. van Gelder

Met dank aan de heer mr. E.E. van der Hoop voor zijn bijdrage.

08-11-2002

24 Speech 50-jarig bestaan Zeeuws Tijdschrift

Speech van de heer drs. W.T. van Gelder, Commissaris van de Koningin in Zeeland, ter gelegenheid van 50-jarig bestaan Zeeuws Tijdschrift, 30 november 2000.

URBAN EN RURAL

In de Nederlandse taal ontberen we een equivalent voor de Engelse begrippen urban en rural. De begrippen urban en rural, gebruikt in Engelse (Amerikaanse) geschriften, kan men niet één op één vertalen met de Nederlandse begrippen stedelijk en landelijk. Deze Nederlandse begrippen hebben vooral een visuele en ruimtelijke betekenis, wat bijvoorbeeld aardig geïllustreerd wordt door het veelvuldig gebruik van de aanduidingen rood en groen voor het stedelijke en landelijke gebied. Bij analyses van de Amerikaanse presidentsverkiezingen kunt u beschouwingen tegenkomen over het stemgedrag van de urban voter dat afwijkend is van dat van de rural voter. De Amerikaanse begrippen urban en rural hebben naast de geografische aanduiding, toch vooral een cultureel/maatschappelijke en een sociologische betekenis.

Wanneer wij in Nederland over het verschil van stad en land spreken, dan spreken we naast het geografische verschil, toch vooral over het verschil in de functies van deze gebieden. Het landelijk gebied als voedselproducent van het stedelijk gebied. Het stedelijk gebied waar de koopkracht wordt ontwikkeld zodat de producten van het platteland bij de stedeling kunnen worden afgezet. Het landelijk gebied dat rust en ruimte biedt om de stadsbewoner te laten recreëren en weer tot zichzelf te laten komen. Ook op het gebied van natuur en milieu ervaren we evidente verschillen.

Enkele verschillen veranderen in de tijd. Zo was de stad eeuwenlang een veilige wijkplaats om de struikrovers uit het ongure landelijke gebied te ontvluchten. Ook in de Bijbel die zo sterk in de context van een rurale samenleving geschreven is, wordt de eschatologische heilstaat gesymboliseerd met het beeld van een stad, het nieuwe Jeruzalem. Vandaag de dag zijn de rollen omgedraaid de stad wordt als onveilig en het landelijk gebied als de veilige wijkplaats ervaren. Zo kan de burgemeester van het landelijke Borsele zijn gemeente aanprijzen als de enige plek in Nederland, waar je de fiets niet op slot behoeft te zetten.

Toch hebben al die verschillende functies van stad en land in het Nederlands niet tot een karakteristieke onderscheiding in ons spraakgebruik geleid. Misschien komt dat wel omdat we in Nederland geen echte grote steden, geen metropolen hebben en is in Nederland het landelijk gebied door de voortschrijdende suburbanisatie al lang niet landelijk meer. Bij de behandeling van mijn rapport over het Europese plattelandsbeleid in het Europese Comité van de Regio's verraste de Finse vertegenwoordiger mij toen hij, op basis van zijn op bevolkingsdichtheid gebaseerde definitie van landelijk gebied, de Zeeuwse regio als een geürbaniseerd gebied karakteriseerde. Tegenovergesteld kun je ervaren dat, ondanks de stedelijke aanblik van Middelburg, het maatschappelijk klimaat van deze gemeente verre van stedelijk is en de sociale sfeer meer overeenkomst vertoont met dat van een groot dorp.

Hoe onopvallend en subtiel de verschillen tussen stad en land ook moge zijn, toch wijdt Geert Mak heel wat pagina's aan die verschillen in zijn lezenswaardige boek 'Hoe God verdween uit Jorwerd', een goedgezinde beschrijving van de landelijke cultuur op het Friese platteland. Met een Zeeuwse achtergrond kan de lezer in Mak's beschrijvingen van het maatschappelijke leven op het Friese platteland veel overeenkomsten met de Zeeuwse situatie vaststellen. Vooral in het conflictvermijdend gedrag herkent men een sterke gelijkenis. Door de vele en overlappende sociale netwerken in een landelijk gebied betekent een ruzie in het ene maatschappelijke verband onvermijdelijk een conflict in een

25 ander verband. Men komt elkaar immers overal tegen. Het rechtstreekse conflict wordt dan, om de lieve vrede te bewaren, ontweken, het conflict zelf vindt vaak een bliksemafleider in de roddel. Tot het conflict niet meer ontlopen kan worden, dan lijken de zekeringen door te slaan en blijkt een conflict onoplosbaar. Voortdurende conflictvermijding ontneemt een landelijke samenleving blijkbaar ook het vermogen tot conflictbeheersing. Hoewel de maatschappelijke verschillen tussen stad en land blijkbaar zo gering zijn dat het nimmer in ons taalgebruik tot uitdrukking is gekomen, toch stelt drs. M.C. Verburg in zijn beschouwingen over de vestigingfactoren van Zeeland vast, dat het Zeeland ontbreekt aan een wervend verstedelijkingsniveau . Zeeland scoort positief bij de vestigingfactoren bereikbaarheid en ruimte en Zeeland heeft veel profijt gehad van het zg deglomeratie-effect.

Maar naast deze positieve vestigingsfactoren staan echter negatieve vestigingsfactoren zoals een verstedelijksniveau dat onvoldoende wordt geacht en de subjectieve voorkeur van de ondernemer die daarmee samenhangend negatief uitvalt. Ondernemers waarderen het maatschappelijke beeld van Zeeland als onvoldoende. Het al dan niet terecht vermeende gebrek aan kwaliteiten, die in een stedelijk milieu wel en in Zeeland niet te vinden zouden zijn, vormt voor bedrijfsvestiging in Zeeland een barrière. De negatieve beeldvorming van Zeeland, weerhoudt niet alleen ondernemers om hun bedrijf in Zeeland te vestigen, het weerhoudt ook potentiële werknemers van buiten de provincie om bij een in Zeeland gevestigd bedrijf te gaan werken.

Hoewel Verburg daar 50 jaar geleden al voor pleit, lijkt de drang om het verstedelijkingsniveau van Zeeland te verhogen niet erg groot. Wellicht dat daarin de verklaring moet worden gevonden waarom het ruimtelijk model van het Stadsgewest niet echt is aangeslagen en ogenschijnlijk slechts gedoogd wordt. Het Stadsgewest wordt blijkbaar als een sjabloon van ruimtelijk Randstaddenken niet als passend voor Zeeland ervaren. De koele ontvangst van een nieuw sjabloon van ruimtelijk Randstaddenken 'het Stedennetwerk' doet ook hier vermoeden dat dit ruimtelijk model voor Zeeland te stedelijk van aard is.

De VerGooiing van Zeeland

De beleving en de beeldvorming van een gebied kunnen in de tijd veranderen. Een landelijk gebied kan veranderen in een gebied met een stedelijk karakter. Een veranderingsproces dat soms langdurig kan zijn. Zo had het Noord-Hollandse Gooi honderd jaar geleden een zeer landelijk karakter. In die tijd legden schilders de Gooise landstreek op het doek vast in arcadische landschapjes met schaapskudden als een ode aan het romantische landelijke leven. Aangetrokken door de landelijke sfeer trokken welvarende Amsterdammers de stad uit om in het Gooi hun villa's te bouwen van waaruit zij konden genieten van de rustieke landelijke omgeving. Met de stedelijke rijken kwamen naast de nieuwe woonfuncties na enige tijd ook nieuwe economische activiteiten naar deze landelijke regio. De stedelijke welgestelden introduceerden, voor die tijd, nieuwe economische bedrijvigheid op het gebied van radio en later televisie. Nu, honderd jaar later, heeft het Gooi door deze multimediale communicatie-activiteiten ondanks de vele natuurgebieden het imago van landelijk gebied verloren en heeft het Gooi maatschappelijk gezien een bij uitstek stedelijk karakter gekregen.

Wanneer we de ontwikkelingen van het Gooi projecteren op Zeeland, dan ontstaat de vraag of voor Zeeland een toekomstige VerGooiing tegemoet gezien kan worden. Een ontwikkeling waarbij inwoners vanuit de stedelijke gebieden van de Rijn-Schelde Delta voor hun woonfunctie het landelijke gebied van Zeeland prefereren, maar naast het wonen op den duur ook economische activiteiten in Zeeland gaan ontwikkelen. Het deglomeratie-effect op woongebied dat nu al tot de realisatie heeft geleid van luxe wooncomplexen als de Grevelingenhout, Haamstede en Het Goese Meer zou ook in andere landelijke wooncomplexen zijn vervolg kunnen krijgen. Na de postactieven (pensioenmigranten) zullen ook actieven met jonge gezinnen in Zeeland neer kunnen strijken. In navolging van de ontwikkelingen in het Gooi zullen deze nieuwe welgestelden

26 nieuwe economische bedrijvigheid genereren en voor deze tijd zal dat naar verwachting op het gebied van de ICT gelegen zijn.

In die gedachtevorming doordenkend is de discussie rond de uitbreiding van multimediale provider Zeelandnet in Kamperland, waarbij ICT ontwikkeling wordt gekoppeld met nieuwe woonfaciliteiten voor jonge computerfreaks, niet meer als een op zichzelf staand incident te beschouwen, maar zou wel eens een aankondiging kunnen zijn van een nieuwe trend in het wonen en de economische bedrijvigheid van Zeeland. Een ontwikkeling analoog aan het Gooi waar aangetrokken door de woonvoorkeur voor het landelijk gebied nieuwe rijken in hun slipstream nieuwe vormen van economische bedrijvigheid meenemen. Nieuwe economische dragers voor het landelijk gebied die evenwel geheel anders van aard zijn dan de aan de traditionele landbouw gerelateerde bezigheden waaraan nu vaak wordt gedacht bij de invulling van dit begrip.

De VerGooiing van Zeeland is ongetwijfeld een dubbelzinnige aanduiding. VerGooiing duidt op een eventuele overeenkomstige ontwikkelingsgang van Gooi en Zeeland, waarbij de creatie van hoogwaardige woonfuncties gepaard gaat met nieuwe economische activiteiten. Echter de aanduiding Vergooiing heeft ook een negatieve woordklank. Niet zonder reden want wanneer de bovengeschetste nieuwe ontwikkeling zich voordoet zonder dat daarbij de kwaliteit van het Zeeuwse landschap bewaakt en behouden wordt, zal men potentiële kansen vergooien. Het is de felle natuur- en landschapsbescherming in het Gooi, door brede lagen van de bevolking gedragen, die heeft bewerkstelligd dat vandaag het Gooi door velen als een hoogwaardig groen woon- en werkgebied wordt beschouwd.

Wanneer Zeeland zich beleidsmatig wil openstellen voor de deglomeratie-effecten vanuit de Rijn-Schelde Delta op woongebied dan is daaraan voorafgaand het opstellen van een gedegen landschapsplan onontbeerlijk. Een landschapsplan dat de landschappelijke kwaliteiten van Zeeland beschrijft en aangeeft hoe deze kwaliteiten behouden en zonodig versterkt kunnen worden. Het landelijk gebied kan multifunctioneel worden ingericht mits een wezenlijk doorwrochte landschapsvisie aanwezig is, waardoor invulling van de ruimte mede tot versterking van de landschappelijke kwaliteit kan leiden. Het zal duidelijk zijn dat Zeeland een dergelijke doorwrochte landschapsvisie nog node ontbeert en dat Zeeland deze landschapsvisie bij de toekomstige ruimtelijke ontwikkeling hard nodig heeft. Anders, om het in een rurale term te vatten, slacht Zeeland de kip met de gouden eieren. Te veel landschappelijke kwaliteit is al verloren gegaan. Met behoud en versterking van de landelijke kwaliteit zou dan een urbane ontwikkeling in maatschappelijke zin mogelijk kunnen zijn. Een urbane kwaliteit die niet in rode steenklompen, maar in hoogwaardige kennisintensieve economische bedrijvigheid , in veelsoortige culturele activiteiten en in kwalitatieve woonfuncties tot uitdrukking komt temidden van een aangename groene omgeving.

30-11-2000

27

Thema Zeeuwse Geschiedenis

1 Een gedenkteken voor de hulpverleners van 1953

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs. W.T. van Gelder tijdens boekpresentatie ‘Helpt hen! Het zijn wezen!’ op 14 oktober 2005.

Dames en heren,

“Het is mij nog steeds onduidelijk wie onmiddellijk de organisatie in handen nam, maar binnen zeer korte tijd reden vanuit het centrum vrachtauto’s en autobussen de polders in om mensen van de afgelegen boerderijen en huizen op te halen.”

Hier is Martin den Haan aan het woord. In 1953 was hij lid van de vrijwillige brandweer in Strijen en het eerste hoofdstuk van het boek ‘Helpt hen! Het zijn wezen!’ opent met zijn relaas. De volledige omvang van de watersnoodramp kan dan nog niet worden overzien, maar in zijn verhaal maakt hij al gewag van een terugkerend fenomeen in de rest van het boek.

Aan het eind van zijn relaas zegt hij:

“Later merk je pas hoe impulsief een noodorganisatie ontstaat en dat iedereen een inspanning levert, al naar kunde, kennis en vermogen, die je normaal niet voor mogelijk zou houden.”

Het fenomeen waar ik op doel is de uitzonderlijke kracht van mensen in noodsituaties en het spontane initiatief dat daaruit voortvloeit.

Het is deze kracht die veel hulpverleners in 1953 dreef en die vele mensen heeft gespaard voor het watergeweld.

Illustratief in dat verband is ook het verhaal van Frans van Noord uit Nieuwe-Tonge. Met grote inventiviteit en gevaar voor eigen leven slaagt hij erin een groot aantal buurtgenoten te redden. Hij zegt: “Vraag niet hoe het kan, maar je beschikt op zo’n moment over bijzondere kracht denk ik.”

Het zal moeilijk te bepalen zijn hoeveel mensen precies hun leven aan die bijzondere kracht te danken hebben. Het zullen er al gauw vele honderden zijn.

Dames en heren,

Rampen kenmerken zich door chaos. Communicatielijnen worden verbroken en wegen weggeslagen. Dorpen en hele gebieden raken geïsoleerd van de buitenwereld en een overzicht van de omvang van de ramp ontbreekt. Zeker in de eerste uren, maar soms zelfs in de eerste dagen. En in die cruciale periode wordt de rampenbestrijding in belangrijke mate gedragen door het spontane initiatief en de snelle acties van de hulpverleners ter plaatse.

Dat was zeker in 1953 het geval. Er was geen ‘routeplanner’, die aangaf waar en wanneer men links- en rechtsaf moest, of juist rechtdoor. Vandaag de dag kunnen wij met hulp van computersimulaties de vernietigende loop van het water na een dijkdoorbraak redelijk voorspellen. Maar ook recente, veel minder ingrijpende rampen laten zien hoe belangrijk het initiatief van de mensen zelf is.

2 Tijdens de riviercrisis eind vorige eeuw bijvoorbeeld, vond de evacuatie nog voor tachtig procent spontaan plaats.

Het boek dat de schrijvers Anne-Marie Vinke-Vermazen en Jan Zwemer hier vandaag presenteren, geeft ons inzicht in die initiatieven van de hulpverleners van het eerste uur.

Hun spontane acties zijn van onschatbare waarde geweest voor de rampenbestrijding. En hun verhalen zijn aangrijpend, en soms ook prachtig.

Zo doet PTT-monteur H. van Beers uit Bergen op Zoom ons beeldend verslag van zijn inspanningen om de communicatie met Tholen te herstellen. Hij doet dit door in een roeibootje onder ‘striemende hagelbuien’ een mobilofoon naar het eiland te brengen. En wat te denken van A.P Hossfeld uit Zierikzee, die erin slaagt zelf een noodzender in elkaar te zetten, waarvan de boodschappen tot in Italië te horen zouden zijn!

Als wij niet zo doordrongen waren van de verschrikkelijke gevolgen van de watersnoodramp, zouden deze verhalen lezen als een spannend jongensboek. Maar de getuigenverslagen in het boek van Vinke en Zwemer laten ook de keerzijdes en de moeilijkheden van de hulpverlening in die dagen zien.

Moeilijkheden, bijvoorbeeld bij de coördinatie van de hulpverlening. Sergeant 1e klasse C.P. Verlegh, vertelt ons daar het volgende over:

“Tegen het einde van de middag – het is dan 1 februari – kreeg ik te horen dat ik met een groep soldaten (…) naar de Isabelkazerne in Den Bosch moest gaan. Toen we daar aankwamen, bleek dat we door moesten gaan naar het vliegveld in Woensdrecht.

Eenmaal in Woensdrecht kregen we te horen dat we weer terug moesten naar de Jan van Nassaukazerne in Harderwijk.”

Uiteindelijk grijpt Verlegh na overleg met zijn kapitein zelf in en zorgt hij ervoor dat zijn groep kan doorreizen naar Bergen op Zoom.

Van gebrekkige organisatie getuigen eveneens de woorden van W.H. Pruis uit Utrecht, een voormalig Indië-ganger die samen met een groep vrienden op eigen initiatief naar het rampgebied vertrok. Hij zegt:

“De wil was aanwezig, maar de toestand was te chaotisch. Het ontbrak op dat moment mijns inziens vooral aan deskundig personeel en aan technische hulpmiddelen waarmee verbindingen tot stand gebracht konden worden. Wij – en velen anderen met ons – (…) waren op de vierde of vijfde dag van de stormvloedramp feitelijk overbodig geworden of liepen elkaar in de weg.”

De heer Pruis was één van de velen, die in 1953 vrijwillig en spontaan de veiligheid van zijn eigen huis en haard, kazerne of internaat verliet om de (veelal) ‘onbekenden in nood’ te helpen. Zij stortten zich zonder aarzeling in het ongewisse, maar moesten soms onverrichter zake weer huiswaarts keren. De frustratie hierover moet enorm zijn geweest. En terecht. Want door gebrekkige coördinatie gingen kostbare handen verloren. Handen die hard nodig waren om het zware werk in die februaridagen te klaren.

Ook daarom moeten deze verhalen in onze gedachten blijven, want zij leren ons nog steeds lessen die relevant zijn voor de organisatie van de hedendaagse rampenbestrijding.

De erkenning van dit feit is, denk ik, de beste waardering die we aan de onbaatzuchtige inzet van de hulpverleners in die dagen kunnen geven. We zijn dat, in zekere zin, aan hen verplicht.

Verplicht zijn wij ook tot de erkenning van het grote leed, waarmee de hulpverleners tijdens hun zware werk werden geconfronteerd. Het leed dat zij met hun toegewijde inzet wilden

3 verlichten. Woorden kunnen het menselijk lijden en de schokkende ervaringen die zij meemaakten nauwelijks omschrijven. En bij velen zijn de beelden van 1953 blijvend in hun netvlies gebrand.

Frans van Noord, ik noemde hem al eerder, herinnert zich een man die zijn voeten in de spijkers had gezet om niet van de puinhopen te spoelen, waarop hij zijn toevlucht had gezocht.

Dat dergelijke schokkende ervaringen soms blijvende gevolgen hadden, blijkt onder meer uit het relaas van Karel Sinke. In een ploeg van vier man borg hij de meer dan zestig doden van Kruiningen. Daar waren vrienden bij, kinderen en familie. De enorme impact die dit op een mens moet hebben, is moeilijk voor te stellen, laat staan te omschrijven.

Karel Sinke was ook betrokken bij de afvoer van ruim 1.200 dode dieren uit de polder van Kruiningen. En hij vertelt ons onder meer dat drie mannen, met wie hij toen samenwerkte, later in een psychiatrische inrichting moesten verblijven als gevolg van wat ze toen meegemaakt hadden. Zelf heeft hij zijn ervaringen voor een belangrijk deel kunnen verwerken met humor.

Een ander probaat middel in die dagen blijkt jenever te zijn geweest. Zo herinnert Mevrouw T. Kuin uit Ouwerkerk zich dat elke avond een kwart liter jenever per persoon werd genuttigd om ‘de stemming erin te houden’ en de ervaringen van die dag het hoofd te kunnen bieden. In de woorden van Sinke: “Nazorg was er niet bij, dat moest je zelf doen.”

Die afwezigheid van goede nazorg heeft er mede toe geleid dat sommige hulpverleners tot op de dag van vandaag de last van de watersnood met zich mee torsen. De herinneringen aan de ellende die zij hebben aanschouwd en meegemaakt, klinken hen vast aan het verleden en roepen op verschillende momenten nog altijd sterke emoties op. We merken dit bijvoorbeeld in de discussies die wij voeren over moderne vormen van waterbeheer en - bestrijding. De watersnoodramp heeft een hypotheek op die discussies gelegd en het gebrek aan goede nazorg is daar mede debet aan.

Gelukkig laten de verhalen van de hulpverleners zien dat uit alle ellende, hoe vreemd dat ook klinkt, tevens iets moois kan bloeien.

Truus Hoogenboom bijvoorbeeld, in 1953 een 21-jarige studente, leert als hulpverleenster tussen al die ellende haar toekomstige man kennen. Toegegeven, het was niet gelijk raak. Ze moest hem eerst nog een pannetje nasi brengen.

Ook ontstonden er vaak langdurige contacten tussen de evacués en degenen die hen opvingen. Mooi in dat opzicht is het verhaal van de heer Soethout, die samen met zijn echtgenote het echtpaar Crezee verenigt en onderdak biedt in hun huis in Breda. Na ruim 6 weken vertrok het echtpaar weer, maar tot tien jaar na dato zou de heer Crezee steevast met een schoongemaakt konijn voor de deur staan om de Kerstviering voor de heer en mevrouw Soethout in te luiden.

Dames en heren,

Hier zijn de hulpverleners van 1953 aan het woord. Het boek ‘Helpt hen! Het zijn wezen!’ is een hommage aan hun kracht, hun inzet, toewijding en hun medemenselijkheid op een moment dat anderen alles verloren hadden en op hén moesten leunen. De verhalen van de hulpverleners bieden ons een schat aan informatie en een rijke sfeerbeschrijving van de periode direct na de ramp.

Met enige citaten heb ik geprobeerd een deel van die sfeer op u over te brengen. Want het zijn de woorden van de hulpverleners zelf die het sterkst spreken.

Dat hebben Anne-Marie Vinke-Vermazen en Jan Zwemer zich ook gerealiseerd en ik wil hen daarvoor complimenteren.

4 Zij houden zich in hun boek op de achtergrond en kaderen, waar nodig, de verhalen van de hulpverleners in. Er is zo een uniek werk ontstaan, met buitengewoon kleurrijke en aangrijpende beschrijvingen van de verschillende aspecten van de hulpverlening na de Watersnood van 1953.

Met de optekening van de verhalen van de hulpverleners hebben Vinke en Zwemer een gedenkteken opgericht dat ook dient ter nagedachtenis van de helpers en helpsters die nu niet meer onder ons zijn. Zij krijgen daarmee postuum de erkenning die zij al meer dan 50 jaar verdienen.

Ik dank u voor uw aandacht.

14-10-2005

5 Toespraak tijdens onthulling Slavernijmonument

Toespraak van de Commissaris van de Koningin, drs W.T. van Gelder, ter gelegenheid van de onthulling van het slavernijmonument, Middelburg op 2 juli 2005.

‘Erkenning: herdenken en vooruitzien’ of ‘Slavernij is nog geen geschiedenis’

Geachte genodigden, dames en heren,

Vierhonderd negen jaar geleden bracht de Rotterdamse kaperkapitein Melchior van den Kerckhoven in november 1596 een op de Portugezen buitgemaakt schip op naar Middelburg. De lading van dit buitgemaakte schip bestond onder andere uit 100 uit Guinee afkomstige tot slaaf gemaakte Afrikanen. Dit was de eerste keer dat Zeeland direct met de handel in tot slaaf gemaakte mensen geconfronteerd werd. De Rotterdamse kapitein wilde deze buitgemaakte slaven namens de eveneens uit Rotterdam afkomstige reder Pieter van der Haegen in Middelburg verkopen, maar daar staken het Middelburgse stadsbestuur en de Staten van Zeeland een stokje voor.

Burgemeester Adriaen Heindricxen ten Haeff van Middelburg protesteerde heftig tegen de voorgenomen verkoopplannen bij de Staten van Zeeland. Zijn protest werd op 15 november 1596 tijdens de statenvergadering behandeld. In de statennotulen, die bewaard worden in de depots van het Zeeuws Archief , staat de strekking van Ten Haeffs protest weergegeven: “…dat hier waren ingebracht mette schepen uyt Guynéa, hier in gecommen veele Mooren, wel by de hondert, zoo Mans als Vrouwen en Kinderen, wesende alle gedoopte Christenen, ende dat die daaromme nyet en behooren by yemanden gehouden oft vercocht te worden als Slaeven, maar gestelt in heure vrye liberteyt, zonder dat yemandt van derselver eygendom behoort te pretenderen”.

De Staten van Zeeland lieten de zondag daarop in alle kerken afkondigen dat de Afrikanen de volgende dag in vrijheid zouden worden gesteld. Vervolgens zouden ze de mogelijkheid krijgen een ambacht te kiezen of ergens in dienst te gaan om zo in hun levensonderhoud te kunnen voorzien. Daartoe is op de daaropvolgende maandag een kijkdag georganiseerd op het hierachter gelegen Abdijplein, waarbij de bevolking een keuze kon maken uit de vrijgelaten slaven.

De eigenaar van het buitgemaakte schip, Pieter van der Haegen, liet het er echter niet bij zitten en ging tegen het besluit van de Staten van Zeeland in beroep bij de Staten-Generaal in Den Haag. Dat hij toestemming vroeg de Afrikanen naar Portugal te vervoeren om hen daar toch als slaaf te verkopen, kunnen wij wel aannemen. Het verzoek werd afgewezen maar op een tweede verzoek besloten de Staten-Generaal dat hij met de Afrikanen kon doen “soe hy ’t verstaet”, met andere woorden hij kon met hen doen wat hij maar wilde.

Het is niet precies bekend wat er verder met deze Afrikanen is gebeurd. Het is aannemelijk dat Pieter van der Haegen ze eind november door zijn kapitein Melchior van den Kerckhoven uit Middelburg via Portugal naar West-Indië heeft laten brengen, waar ze alsnog verkocht zullen zijn. Mogelijk is niet de gehele groep weer verscheept, maar zijn enkele van

6 hen op Walcheren achtergebleven, die in de hoogstens twee weken oponthoud werk hadden gevonden.

Mogen wij uit deze episode afleiden dat de Zeeuwen in die periode betere en moreel hoogstaandere mensen waren dan de Spanjaarden en Portugezen, die toen wel al volop in slaven handelden? Nee, de waarheid gebied te zeggen dat voor de Zeeuwen in 1596, dus nog voor de opkomst van de grote handelscompagnieën als de WIC en de VOC, de transatlantische slavenhandel nog vrijwel onbekend was, dat zij de afzetmarkten voor Afrikaanse slaven in de Nieuwe Wereld nog niet kenden en dat zij nog onwetend waren van de winsten die met de handel in mensen behaald konden worden. Toen deze kennis en dit inzicht en tiental jaren later in het begin van de 17e eeuw wel begon door te dringen, heeft ook de Kamer Zeeland van de West Indische Compagnie zich sinds haar oprichting in 1621 met verve op de transatlantische slavenhandel gestort, hierin in de 18e eeuw gevolgd door Middelburgse Commercie Compagnie en andere particuliere kooplieden uit Vlissingen, Middelburg en Veere.

Dames en heren,

In het licht van de Zeeuwse betrokkenheid met de transatlantische slavenhandel staan wij hier op wel zeer historische grond. Zoals gezegd maakten de Zeeuwen in 1596 op het direct hiernaast gelegen Abdijplein voor het eerst kennis met tot slaaf gemaakte mensen en het fenomeen slavenhandel. Tevens ligt hier rechts van mij aan de Balans nr. 17 een van de belangrijkste pakhuizen van de Middelburgse Commercie Compagnie, terwijl de heren directeuren van deze slavenhalercompagnie decennia lang in de achter mij gelegen St. Joris Doelen vergaderden. Een meer historische plaats voor een op te richten monument ter herdenking van het Zeeuwse slavernijverleden is in Middelburg en Zeeland niet te vinden.

Namens het provinciebestuur van Zeeland wil ik vandaag bij de onthulling van dit Zeeuwse slavernijmonument in onze provinciehoofdstad de vele honderdduizenden onschuldige mannen, vrouwen en kinderen gedenken, die tijdens een periode van bijna drie eeuwen uit hun eigen continent zijn weggehaald om in de Nieuwe Wereld in slavernij te worden tewerkgesteld en de velen die de ontberingen van het transport naar de Amerika’s en het brute leven op de plantages aldaar niet overleefd hebben.

Maar dit is niet alleen een monument om de slachtoffers van het slavernijverleden te herdenken, het is ook een monument waarmee wij dit slavernijverleden als onderdeel van onze geschiedenis erkennen, een plaats geven in ons collectieve geheugen. En niet in de laatste plaats is dit een monument van bezinning, om ons er aan te herinneren waartoe ongebreideld en nietsontziend winstbejag mensen kan brengen, niet alleen in het verleden maar ook in het heden en de toekomst.

Want ook nu nog worden wij geconfronteerd met moderne vormen van slavernij, zoals mensenhandel, schuldslavernij en onbetaalde kinderarbeid. De strijd tegen dit soort mensonwaardige behandelingen begon enkele eeuwen geleden, in kleine kringen van verontruste christelijke groepen. Deze eerste protesten hebben uiteindelijk geleid tot brede bewegingen die zich hebben ingezet voor een verbod op de slavernij.

7 Bijna zestig jaar geleden, in 1948, werd dit verbod opgenomen in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (artikel 4). Maar daarmee is de strijd niet gestreden. Zolang er groepen zijn die om ideologische of andere redenen denken en propageren dat andere mensen ‘lager’ of ‘minderwaardig’ zijn, is alertheid geboden. We kunnen niet achterover leunen en we moeten ons blijven inzetten tegen deze schendingen van de mensenrechten. Slavernij is nog geen geschiedenis.

Het monument nodigt uit om te herdenken, te blijven herinneren en te komen tot erkenning van een gedeeld verleden. Maar vooral nodigt het uit tot vooruitkijken naar een gezamenlijke toekomst waarin wij, ongeacht ras, sekse, geloof of geaardheid, met elkaar werken aan een toekomst waarin respect en wederzijds begrip belangrijke waarden zijn.

Ik hoop dat dit monument deze rol in onze samenleving zal gaan vervullen.

02-07-2005

8 Speech t.g.v. presentatie van boek “De Zeeuwse geschiedenis in meer dan 100 verhalen"

De heer drs. W. T. van Gelder, Commissaris van de Koningin in Zeeland, op 9 maart 2005, ter gelegenheid van de presentatie van het boek “De Zeeuwse geschiedenis in meer dan 100 verhalen” van auteur Kees Slager.

Geachte dames en heren en meer specifiek Kees Slager,

Mijn eerste contact met Kees Slager betrof de Zeeuwse Geschiedenis. Voor het zondagmorgenprogramma OVT van de VPRO had ik met Slager een telefonisch interview. Vanuit een telefooncel bij een benzinestation bespraken we de Zeeuwse geschiedenis, waarbij de Vrede van Munster en de onwil van Zeeland die vrede te aanvaarden ter sprake kwam. Op de vraag van Kees Slager of je dan zou kunnen zeggen dat Zeeland nog in oorlog was met Spanje, heb ik iets geantwoord als "in morele zin wel". Die uitspraak kreeg vleugeltjes. 's Avonds bracht de Vlaamse televisie de mededeling "Zeeland nog in oorlog met Spanje". De maandag daarop werd het nieuws gebracht door de Spaanse kranten oa El Pais, dinsdag was het de beurt van BBC Worldservice, donderdag kreeg ik Duitse radiozenders aan de lijn. Ik ben op alle Nederlandse zenders geïnterviewd.

De Spaanse ambassadeur vroeg om een onderhoud. Hij heeft me willen aantonen dat de Spanjaarden al vanaf 1600 vrede wilden, maar dat de Nederlanders, in het bijzonder de Zeeuwen, liever doorvochten. Ik heb de ambassadeur twee beloften gedaan:

• Ik zal voortaan bij het noemen van de Tachtigjarige Oorlog de twaalf bestandsjaren aftrekken: 80 minus 12 is 68 jaar. • Ik zal vermelden dat sinds 1648 onze landen niet meer met elkaar in oorlog zijn geweest en dat kunnen maar weinig Europese landen ons nazeggen.

Een aantal maanden later bracht wederom de Zeeuwse geschiedenis ons samen. Ik mocht het eerste exemplaar van het door Kees Slager geschreven indrukkwekkende boek “De Ramp, een Reconstructie’” in ontvangst nemen. Het verslag van de meest indrukwekkende gebeurtenis is Zeeland. Zo indrukwekkend, dat het wel eens het zicht op andere ontwikkelingen in Zeeland weggenomen heeft.

Daarom ben ik ook zo blij met het nieuwe boek van Kees Slager. "De Zeeuwse geschiedenis in meer dan honderd verhalen" Het attendeert ons op de vele andere ingrijpende momenten in onze 1000-jarige Zeeuwse geschiedenis

Wat een boek! Niet eerder zijn in de Zeeuwse geschiedschrijving zoveel mensen uit het verleden tegelijkertijd aan het woord geweest. Elk verhaal leest als een miniroman. Je kunt niet ophouden met lezen, omdat er elke keer weer een bijzonder, ontroerend, schokkend of avontuurlijk verhaal de revue passeert. Echt een boek om in één adem uit te lezen. En dat Kees Slager gedreven kan schrijven, dat weten we al langer, ook al zijn het deze keer vooral bewerkte verhalen van anderen. Is hij in Zeeland vooral bekend als de ongekroonde koning van de 'oral history', hij is er deze keer in geslaagd vooral de geschreven verhalen uit de geschiedenis van bekende en minder bekende Zeeuwen en Zeeuwse bezoekers vast te leggen. Of het nu de Arabische jood van Spaanse origine is, Erasmus of landbouwer A. van Hoeve, ze hebben allemaal bestaan - of bestaan nog - en hebben hun zegje gedaan. Kees Slager heeft hun emoties, bevindingen en avonturen vastgelegd. In zijn inleiding schrijft hij dat hij hiermee niet pretendeert de geschiedenis van Zeeland te hebben geschreven. Die bescheidenheid siert hem. Uiteraard is dit boek niet dé geschiedenis van Zeeland, maar wel 'een' geschiedenis, namelijk die van de mensen die er woonden of de provincie bezochten.

9

Alhoewel het soms ook gaat over gebeurtenissen buiten Zeeland, zoals dat verhaal van Frederik de Houtman over zijn gevangenschap in Atjeh of Jacob Roggeveen en Paaseiland. Soms kwam ik passages tegen waarvan ik me als bestuurder afvroeg hoe toch vroeger recht werd gesproken, zoals bij het verhaal over het Vlissingse vrouwendraaien. Niet alleen een verhaal over wrede straffen, maar tevens een aanklacht tegen de patriarchale en hypocriete bejegening van vrouwen. Goed om te lezen een dag na 8 maart vrouwendag.

Het zijn dus ook de soort verhalen die dit boek interessant en goed leesbaar maken. Er ligt een keuze aan ten grondslag. Andere auteurs zouden wellicht ten dele andere personages hebben opgevoerd, maar het overzicht in dit boek geeft een goed beeld van Zeeuwen en het Zeeland van hun tijd door de eeuwen heen. Lees het redactionele artikel van de PZC tegen het openhouden van de Oosterschelde en lees daarna het interview van de boeren die mordicus tegen de ontpoldering zijn. Dertig jaar verschil maar gelijksoortige argumenten. Lees in verband met de herdenking van 175 jaar België het artikel over de aanval van de Belgen op Zeeuwsch-Vlaanderen in 1830 en de annexatiewensen in 1919 en de daarop volgende demonstraties om Zeeuwsch-Vlaanderen bij Zeeland te houden. Lees in verband met het binnenkort te onthullen slavenmonument het artikel uit 1769 "Praktische tips voor slavenhandelaars". De bezoeken van Erasmus, kroonprins Philips, de latere Philips II, zijn interessant, het bezoek van Seys-Inquart in 1942 is schokkend om te lezen.

Het is niet zo vreemd dat het boek nu verschijnt, in een boekenweek die bol staat van de geschiedenis. Er verschijnen momenteel heel veel boeken over de geschiedenis en wat opvalt, veel over de vaderlandse geschiedenis - al heeft Henk van Os dan ook een boek geschreven met de titel 'Moederlandse geschiedenis'. Ik plaats daar echter ook een kanttekening bij. Natuurlijk is het prima om veel geschiedenisboeken uit te geven, maar waar komt die belangstelling ineens vandaan? Is het niet zo dat op basisscholen en in het voortgezet onderwijs steeds minder aandacht is voor geschiedenisonderwijs? Om het wat scherp te stellen: als je als kind in het basisonderwijs twee weken ziek bent, heb je de Romeinen gemist, of Napoleon. Is al die belangstelling voor de vaderlandse geschiedenis ook niet een beetje ingegeven door het zoeken naar onze eigen roots, nu Nederland - genuanceerder, veel Nederlanders - een beetje de weg kwijt zijn door de ontzuiling, de individualisering en de opkomst van veel andere culturen in ons land.

Wie het boekje 'Gedoemd tot kwetsbaarheid' van Geert Mak heeft gelezen over Nederland in 2004 kan niet anders dan tot de conclusie komen dat veel landgenoten ernstig in de war zijn. Dat er dan wordt teruggegrepen op hoogtepunten uit de eigen geschiedenis past wel in dat beeld. Toen het eind achttiende, begin negentiende eeuw een stuk minder ging dan in de Gouden Eeuw, werden er niet voor niets helden bijgesleept om het gekrenkte volksgevoel weer wat elan te geven. Het romantiseren van een “groots verleden” gebeurt meestal in mindere tijden.

U zult verbaasd zijn over de kennis van de geschiedenis als u in voormalig Joegoslavië gesprekken voert. Maar je kunt echt niet blij zijn met die historische kennis, die een rechtvaardiging moet geven voor zeer onverkwikkelijke zaken. Vandaar een kanttekening bij die oproep meer te moeten weten van de vaderlandse geschiedenis. In dat verband zou ik meer een pleidooi willen houden voor Europese, wereldgeschiedenis. Verder moeten we natuurlijk gewoon heel erg blij zijn dat er zoveel verschijnt.

De kracht van de verhalen van Kees Slager is, dat vanuit een Zeeuwse setting een doorkijk gegeven wordt naar meer universele ontwikkelingen. Of beter gezegd vanuit zijn universele kennis heeft hij de Zeeuwse verhalen geselecteerd. Kees Slager heeft enige jaren geleden een monument voorgesteld voor de verdronken dorpen, nu heeft hij zelf een monument neergezet voor soms reeds lang vergeten Zeeuwen en Zeeuwse geschiedenisfeiten. Van harte gefeliciteerd!

09-03-2005

10 Hulpverleners Watersnoodramp

Speech gehouden op 18-09-2003 voor de hulpverleners na de Watersnoodramp 1953.

Koninklijke Hoogheid, Excellenties, Dames en heren!

Graag heet ik u welkom op de Internationale bijeenkomst voor hulpverleners na de Watersnoodramp die vandaag hier in Tholen gehouden wordt.

Deze zaal overziend kan ik me gelukkig prijzen met het heterogene, representatieve gezelschap dat hier aanwezig is. Precies als in 1953 lijkt het verschil in rang en stand te zijn weggevallen. Landen met wie we in ons land zelden om de tafel zitten, hebben hun vertegenwoordigers gezonden om bij ons te zijn om de hulpverlening na de Watersnoodramp van 1953, nu vijftig jaar geleden, te herdenken. Een betoon van sympathie en medeleven van over de gehele wereld, dat veel verder ging dan ‘verplichtingen’ en ‘goede verstandhouding’. Een gebaar dat met recht ‘grensoverschrijdend’ genoemd mag worden.

Especially to you, ambassadors and representatives of the countries which helped in those days:

On behalf of the organisation I would like to express my gratitude for your presence here. 1953 may seem a long time ago, but the Netherlands have not forgotten your generous gifts. The compassion we received from countries and people were hearth warming and very important to our country, that at that time was still recovering from the damages caused by World War II. But the most grateful were the people from this region who lost all their possessions to the sea.

Voor velen van u is het een hele reis geweest om hier te komen. Ik stel het erg op prijs dat u de moeite genomen hebt om hier bijeen te komen. Want ik denk graag met u terug aan die eensgezindheid van vijftig jaar geleden, toen u alles in het werk stelde om het lijdende Deltagebied te hulp te komen. U hebt gelift en gelopen.

In open boten en in de laadruimte van vrachtwagens trotseerde u het barre weer, soms met de schop die u van thuis had meegenomen, in de hand. Met zandzakken en gebundelde menskracht is het u gelukt het land voor de woedende zee te behouden, de golven te keren, en, in een later stadium, de materiële schade te herstellen.

U hebt meer gegeven dan uw krachten, meer dan uw portemonnee. U bood evacués uw huis aan. U bood de schreienden troost, de verkilden warmte, de ontmoedigden moed.

Dankzij uw inspanningen, in het groot en in het klein, konden de getroffen gebieden in Zeeland, westelijk Noord-Brabant en Zuid-Holland met nieuw elan herbouwd en opnieuw ingericht worden. Ook úw inspanningen waren grensoverschrijdend. Velen van u hebben de grens van het menselijk kunnen overschreden in een geweldig pogen de nood van een ander te lenigen. Enkele hulpverleners hebben hun goede streven met de dood moeten

11 bekopen, of dragen levenslang de gevolgen ervan met zich mee. Ook hulpverleners werden slachtoffers van de watersnoodramp.

In de verhalen van slachtoffers én hulpverleners wordt de Nederlandse Koninklijke familie herhaaldelijk genoemd. Bij verrassing ‘doken ze op’: koningin-moeder Wilhelmina, koningin Juliana en prins Bernhard, op plaatsen waar de rode loper, mét het gemeentehuis, was weggespoeld. Ze droegen modderige laarzen en verlangden geen poespas. Ze hadden een woord van bemoediging en troost voor de uitgeputten en ik weet dat dát bijzonder werd gewaardeerd. Mede daarom, Prinses Margriet, ben ik erg blij dat u vandaag bij ons bent als voorzitter van ‘the Standing Commission’ van het Internationale Rode Kruis en de Rode Halve Maan en vice-voorzitter van het Nederlandse Rode Kruis.

De drie provincies, de daarin gelegen gemeenten en waterschappen hebben 2003 benoemd tot het jaar waarin de Watersnoodramp, die ons land vijftig jaren geleden trof, herdacht wordt. We willen namelijk niet dat deze tragische gebeurtenis, die plaatshad in de stormachtige nacht van 31 januari op 1 februari 1953, en de dagen daarna, vergeten wordt.

Het is buitengewoon jammer, maar onontkoombaar, dat de helpers en helpsters van toen niet meer allemaal onder ons zijn. Ter nagedachtenis aan deze mannen en vrouwen, die zich net als u hebben ingezet zonder zich om hun eigen welzijn te bekommeren, vraag ik u graag een moment stilte in acht te nemen.

----

Geachte aanwezigen, u als hulpverlener en u als vertegenwoordiger van een land, organisatie of gemeente die hulp heeft geboden, ik dank u bij dezen namens alle slachtoffers van de Watersnoodramp voor uw geweldige inzet.

Dank u.

Thank you very much.

18-09-2003

12