Gramy Razem dla Świętokrzyskiego! Discover Świętokrzyskie Region with us! Entdecken Świętokrzyskie Region mit uns!

Kielce 2014 GRAMY RAZEM DLA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO GRAMY RAZEM DLA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

ddajemy Państwu album o naszej drużynie i województwie świętokrzyskim – miejscu, z którego wywodzi się nasz klub. To Ozaproszenie do podróży po drogach i bezdrożach krainy czarów, tajemnic, pamiątek przeszłości – historii od najdawniejszej po najnowszą. Zdjęcia ukażą ciekawe miejsca, mnóstwo zabytków, współczesne spojrzenie na region, a także naszą drużynę Vive Tauron Kielce i jej znakomitych zawodników i trenerów. Serdecznie zapraszamy.

e hereby give you an album of our team and the Świętokrzyskie region – the place from whence our club originates. It is an Winvitation to travel the known and unknown corners of the wonder world, mysteries, reminders of the past – the history from the earliest to the latest. The photographs will show you interesting places, numerous monuments, a contemporary perspective of the region, as well as our team – Vive Tauron Kielce – together with its individual members. Enjoy.

ir geben Ihnen ein Album über unsere Mannschaft und über die Woiwodschaft Heiligkreuz – ein Platz, dem unser Klub ent- Wstammt. Es ist eine Einladung zur Reise durch die Wege und Irrwege eines Landes vollen Zauber, Geheimnisse, Erinnerungen an die Vergangenheit und Geschichte – von der ältesten bis zur neuesten. Die Bilder zeigen interessante Orte, zahlreiche Denkmäler, einen gegenwärtigen Blick auf die Region, und auch auf unsere Mannschaft Vive Tauron Kielce und ihre einzelnen Mannschaftsmitglieder. Fühlen Sie sich herzlich eingeladen.

Bertus Servaas Marian Urban Tadeusz Dziedzic prezes wiceprezes wiceprezes KS Vive Tauron Kielce KS Vive Tauron Kielce KS Vive Tauron Kielce GRAMY RAZEM DLA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO GRAMY RAZEM DLA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

I. KS VIVE TAURON KIELCE ...... 6 I. KS VIVE TAURON KIELCE ...... 6 I. KS VIVE TAURON KIELCE ...... 6 Nasz Klub Our Club Unser Verein Wydarzenia Events Ereignisse II. KIELCE ...... 18 II. KIELCE ...... 18 II. KIELCE ...... 18 W sercu miasta In the heart of the city Im Herzen der Stadt Historycznie History Etwas Geschichte W zgodzie z naturą In harmony with nature Im Einklang mit der Natur III. ŚWIĘTOKRZYSKIE ...... 56 III. ŚWIĘTOKRZYSKIE ...... 56 III. ŚWIĘTOKRZYSKIE ...... 56 Zabytki Monuments Sehenswürdigkeiten Przyroda Nature Natur Atrakcje i sport Sport and attractions Attraktionen und Sport

KS VIVE TAURON KIELCE KS VIVE TAURON KIELCE

KS VIVE TAURON KIELCE Opowieść o Klubie Sportowym Vive Tauron Kielce za- czyna się już w 1965 roku, a to niemal pół wieku temu. Wtedy właśnie utworzono pierwszą sekcję piłki ręcznej, złożoną z zawodników SHL Kielce. Zespół nosił nazwę Iskra Kielce. Historyczny, ponieważ pierwszy awans do ekstraklasy szczypiorniści kieleckiej „siódemki” pod na- zwą MKS Korona wywalczyli dokładnie 16 marca 1975 roku. KS VIVE TAURON KIELCE The story of Vive Tauron Kielce Sports Club begins near- ly half a century ago – in 1965. This was when the first handball section composed of SHL Kielce players was created. The team was called Iskra Kielce and turned out to be historic, as the handball players of the Kielce “Sev- en” now under the name of MKS Korona won their first promotion to the Premier League on March 16th, 1975. KS VIVE TAURON KIELCE Die Geschichte des Sportklubs Vive Tauron Kielce be- ginnt schon im Jahre 1965, also fast vor einem halben Jahrhundert. Gerade dann gründete man die erste Hand- ballsektion, die aus den Mitgliedern von SHL Kielce be- stand. Das Team hat den Namen Iskra Kielce getragen. Den historischen, da den ersten, Aufstieg in die höchste Spielklasse haben die Handballspieler unter den Namen MKS Korona genau am 16. März 1975 erkämpft.

8 NASZ KLUB OUR CLUB . UNSER VEREIN 9 KS VIVE TAURON KIELCE KS VIVE TAURON KIELCE

Po jednym sezonie drużyna spadła After one season, however, the team Nach einer Saison ist die Mannschaft tokrzyskiego kilkukrotnie reprezen- of the Świętokrzyskie region repre- elfmal den Pokal Polens gewonnen. In jednak do drugiej ligi. 5 lat po pierw- dropped to the second league. Five leider in die zweite Liga zurückgegan- towali kraj w europejskich rozgryw- sented the country in European com- den letzten zwanzig Jahren haben die szym awansie do ekstraklasy, zespół years after the original promotion to gen. 5 Jahre nach dem ersten Aufstieg in kach. Największym sukcesem było petitions on several occasions. The Spieler aus der Hauptstadt der Region ze stolicy regionu świętokrzyskiego the Premier League, the team from die höchste Spielklasse hatte das Team zajęcie 3 miejsca w Final Four Cham- most important success was placing Heiligkreuz das Land mehrmals in den odniósł pierwszy znaczący sukces. the capital of the Świętokrzyskie aus der Hauptstadt der Region Heilig- pions League w sezonie 2012/2013, 3rd in Final Four Champions League europäischen Länderspielen vertreten. Kieleccy szczypiorniści sięgnęli po region achieved its first major suc- kreuz den ersten bedeutenden Erfolg. kiedy to kielczanie w walce o trzecią of 2012/2013, when the Kielceans Der 3. Platz in Final Four Champions brązowy medal Mistrzostw Polski. cess. The Kielce handball players Die Handballspieler von Kielce haben lokatę pokonali wielki THW Kiel. defeated the great THW Kiel in the League in der Saison 2012/2013 war Kolejne pół dekady potem, w roku reached for the bronze medal of the die Bronzemedaille in der Polenmeis- Zgodnie z przysłowiem, że „historię battle for third place. As in the say- der größte Erfolg; damals hat das Team 1985 zawodnicy ówczesnej Korony Polish Championships. Another half terschaft gewonnen. Eine halbe Dekade piszą tylko zwycięzcy”, zawodnicy ing, “History is written by the vic- aus Kielce den großen THW Kiel ge- Kielce zdobyli pierwszy w historii a decade later, in 1985, the players of später, im Jahre 1985, haben die Spieler z każdym kolejnym sezonem walczą tors”, each new season the players schlagen. Gemäß dem Sprichwort, dass Puchar Polski. Początek lat 90. to Korona Kielce of that time won the von damaliger Korona Kielce den ers- o największe laury i najokazalsze tro- fight for the biggest prizes and the „ die Geschichte die Sieger schreiben”, marsz kieleckiej siódemki po kolejne first ever Polish Cup. The early 90s ten in der Geschichte Pokal Polens ge- fea. Z każdym rokiem, dniem i z każ- most impressive trophies. With each kämpfen die Spieler mit jeder weite- trofea. Przełomowym był rok 1993, marked the march of the Kielce Sev- wonnen. Anfang der 90er Jahre stellt ei- dym spotkaniem drużyna pisze kolej- year, day and match, the team writes ren Saison um die größten Lorbeeren kiedy to zawodnicy prowadzeni en for yet more trophies. The break- nen Marsch der Sieben von Kielce nach ną nową historię, która jest również yet another new story, made possible und prachtvollste Trophäen. Mit jedem przez Edwarda Strząbałę sięgnęli po through came in 1993, when the play- weiteren Trophäen dar. Entscheidend udziałem regionu świętokrzyskiego. also thanks to the contribution of the Jahr, jedem Tag und jeder Begegnung pierwszy czempionat kraju. Od tego ers led by Edward Strząbała reached war das Jahr 1993, als die von Edward Świętokrzyskie region. schreibt die Mannschaft die nächste momentu kielecki zespół zawsze li- for their first ever Polish Champion Strząbała geführten Spieler zum ersten neue Geschichte, an der auch die Regi- czy się w walce o najwyższe cele. title. Since then, the Kielce team has Mal das Landeschampionat gewonnen on Heiligkreuz teilnimmt. Do sezonu 2014/15 zdobywając aż always mattered in battles for the haben. Seit diesem Moment zählt das jedenaście tytułów Mistrza Polski, highest goals. By the 2013/14 sea- Team von Kielce im Kampf um die będąc tym samym jedną z najbardziej son, it won as many as ten Polish höchsten Ziele. Bis zur Saison 2014/15 utytułowanych drużyn w historii pol- Champion titles, and is thus one of hat die Mannschaft ganze elf Meisterti- skiej piłki ręcznej. Po drodze w 1993, the most titled teams in the history of tel Polens erlangt und ist damit eine der 1994, 1996, 1998, 1999, 2003, 2009, Polish handball. For the Kielceans, höchst dekorierten Mannschaften in der 2010, 2012, 2013 i 2014 kielczanie those were the years of 1993, 1994, Geschichte des polnischen Handballs. zdobywali kolejne mistrzowskie ty- 1996, 1998, 1999, 2003, 2009, 2010, Währenddessen im Jahre 1993, 1994, tuły. „Żółto-biało-niebiescy” jedena- 2012, 2013 and 2014. The “Yellow- 1996, 1998, 1999, 2003, 2009, 2010, stokrotnie sięgali po Puchar Polski. white-blues” reached for the Polish 2012, 2013 und 2014 haben die Spieler W czasie ostatniego dwudziestolecia Cup eleven times. During the last two von Kielce die weiteren Meistertitel er- zawodnicy ze stolicy regionu świę- decades, the players from the capital reicht. Die „Gelb-Weiß-Blauen“ haben

10 NASZ KLUB OUR CLUB . UNSER VEREIN 11 KS VIVE TAURON KIELCE KS VIVE TAURON KIELCE

Drużyna Vive Tauron Kielce nie byłaby pełna bez swojego tre- nera. Talant Dujszebajew to prawdziwa legenda światowego szczypiorniaka. Jako zawodnik zdobył na europejskich parkietach wszystko, jako trener dwukrotnie wygrywał Ligę Mistrzów. Teraz gotowy jest walczyć z Kielcami o zaszczytne tytuły. W osiągnię- ciu tych celów pomagają mu drugi trener Tomasz Strząbała oraz zaufany sztab szkoleniowy. Vive Tauron Kielce team would not be complete without its coach. Talant Dujszebajew is a true legend of world handball. As a player, he won everything that could have been won in European competitions, and as a coach he has won the Champions League twice. Now, he is ready to fight together with Kielce’s team for prestigious titles. In achieving these goals he is assisted by the second coach, Tomasz Strząbała, and a trusted coaching staff. Die Mannschaft Vive Tauron Kielce wäre nicht vollständig ohne ihren Trainer. Talant Dujszebajew ist eine wahre Legende der Welthandball. Als Spieler gewann er auf den europäischen Hand- ballplätzen alles, als Trainer hat er schon zweimal die Champions League gewonnen. Jetzt ist er bereit, mit Kielce um Titel zu kämp- fen. Dabei hilft ihm der zweite Trainer, Tomasz Strzabala und der vertraute Schulungsstab.

Atmosferę spotkań piłki ręcznej The atmosphere of handball matches Die Stimmung bei den Handballspie- w Kielcach znają chyba wszyscy fani in Kielce is well known among pro- len in Kielce kennen wahrscheinlich sportu w Polsce. Najwierniejsi fani bably all sport fans in Poland. The alle Sportfans in Polen. Die loyalsten „żółto-biało-niebieskich” znani są ze most loyal fans of „the yellow-white- Fans der „Gelb-Weiß-Blauen” sind swojej pomysłowości i kreatywno- -blues” are known for their ingenuity für ihr Einfallsreichtum und ihre Kre- ści, mocno wspierając Vive Tauron and creativity, strongly supporting ativität bekannt, wenn sie das Team Kielce w Hali Legionów i na wyjaz- Vive Tauron Kielce in the Hala Le- Vive Tauron Kielce in Hala Legio- dach. Zdjęcia opraw meczowych nie- gionów and during away matches. now und bei Auswärtsspielen unter- raz obiegają media w całej Europie Photos of tifo displays are often stützen. Die Fotos, die die Spielen a głośny doping z trybun w Kielcach shown in the media in whole Europe, zeigen, sind manchmal auch in den dodaje skrzydeł ekipie Talanta Duj- and the loud cheering from the stands Medien in ganz Europa zu finden und szebajewa. in Kielce lends Talant Dujszebajew’s die laute Anfeuerung aus den Tri- team wings. bünen in Kielce beflügelt die Mann- Kibice żółto-biało-niebieskich jak schaft von Talant Dujszebajew. kibicować pokazują też podczas The fans of „the yellow-white-blues” meczów w Lidze Mistrzów. W nie- demonstrate how to cheer during the Die Fans der Gelb-Weiß-Blauen mieckim Koln, podczas turnieju fina- matches in the Champions League as zeigen auch bei den Spielen in der łowego blisko 700 fanów stworzyło well. In Cologne, Germany, during Champions League, wie man richtig fantastyczną atmosferę pomagając the final tournament, nearly 700 fans die Mannschaft anspornt. In Köln, swojej drużynie w walce z najlepszy- created a fantastic atmosphere, hel- beim Finalturnier haben fast 700 mi zespołami świata. ping their team in struggling against Fans fantastische Stimmung geschaf- the world’s best teams. fen und dadurch ihrem Team dabei geholfen, gegen die besten Mann- schaften der Welt zu kämpfen.

12 WYDARZENIA EVENTS . VERANSTALTUNGEN 13 KS VIVE TAURON KIELCE KS VIVE TAURON KIELCE

„Dzik jest dziki, dzik jest zły…” każdy zna dalszy ciąg wierszyka Brzechwy. W Hali Legionów podczas meczów Mistrzów Polski można jednak spotkać najmilszego dzika w Polsce. Maskotka kieleckiego klubu nazywa się „Kie- łek”, i zadebiutowała niemal dwa lata temu. W czasie spotkań „żółto-biało-niebieskich” „Kiełek” jest dosłownie „rozrywany” przez przychodzące na mecze dzieci. Często opuszcza on progi hali Mistrzów Polski, w celu odwiedze- nia wielu znanych osób na terenie Kielc. Przed świętami „Kiełek” odwiedza różne instytucje, wręczając świątecz- ne prezenty. Jest bardzo znaną postacią w stolicy regionu świętokrzyskiego, ponieważ był pierwszą klubową ma- skotką w Kielcach. “Boar is wild, Boar is bad…” everyone knows the rest of the rhyme by Jan Brzecha. At the Legions Hall though, dur- ing the games of the Polish Champions, one can meet the friendliest boar in Poland. The name of the Kielce club’s mascot which debuted nearly two years ago is “Kiełek” (“Tusky”). During the games of the “Yellow-white- blues”, “Kiełek” is literally pulled apart by the children who come to watch handball. He often ventures outside the Polish Champions’ hall in order to visit many popular people in Kielce. Before Christmas, “Kiełek” visits vari- ous institutions to hand out Christmas gifts. He is a very well-known figure in the capital of the Świętokrzyskie re- gion, because he was the first ever club mascot in Kielce. „Der Wildschwein ist wild, der Wildschwein ist wü- tend…“ – jeder kennt die Fortsetzung des kleinen Ge- dichts von Jan Brzechwa. In Hala Legionów, während der Spiele der Polenmeister kann man jedoch das netteste Wildschwein in Polen treffen. Das Maskottchen des Kiel- cer Klubs heißt „Kiełek” und es debütierte vor zwei Jah- ren. Während der Begegnungen der „Gelb-Weiß-Blauen“ wird „Kiełek” von den zum Spiel kommenden Kindern buchstäblich „auseinander gerissen“. Oft verlässt er die Schwelle der Halle von Meistern Polens, um viele bekann- te Personen in Kielce zu besuchen. Vor Weihnachten be- sucht „Kiełek” verschiedene Institutionen und überreicht Weihnachtsgeschenke. Es ist eine sehr berühmte Persön- lichkeit der Region Heiligkreuz, weil sie das erste Klub- maskottchen in Kielce war.

14 NASZ KLUB OUR CLUB . UNSER VEREIN 15 KS VIVE TAURON KIELCE KS VIVE TAURON KIELCE

Puchar Polski 2014 oraz Mistrz Polski 2014. Polish Cup in 2014 and 2014 Polish Champion. Polish Cup 2014 und 2014 Polnischer Meister.

16 WYDARZENIA EVENTS . EREIGNISSE 17 KS VIVE TAURON KIELCE KS VIVE TAURON KIELCE

EVENTS . EREIGNISSE 19 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

KIELCE Witajcie w Kielcach! To miasto niezwykłe, tajemnicze i bardzo stare, którego nazwa zgodnie z legendą bierze się od białych kłów dzika, które znalazł polujący tu Mieszko. Kiedy w pogoni za zwierzyną zgubił swoich kompanów, wyjechał na nieznaną polanę i strudzony zasnął w trawie. Siły księciu przywróciła dopiero woda ze strumienia, któ- rą mianowano Silnicą. Odjeżdżając zauważył wspomnia- ne ogromne kły. Osadę tu powstałą nazwano Kiełce a na- zwa z biegiem czasu przekształciła się w Kielce.

KIELCE Welcome to Kielce! This city is unique, mysterious and very old, which name, according to the legend, comes from the white tusks of the boar found by Mieszko who hunted here. When in the pursuit of a game he lost his companions, he went to an unknown forest clearing and tired as he was, went asleep on the grass. The Duke’s strength was restored by water from the stream, which was named “Silnica”. As he was leaving he saw the huge tusks. The settlement founded here was named Kiełce, and over time the name evolved to Kielce. KIELCE Herzlich Willkommen in Kielce! Eine außergewöhnli- che, geheimnisvolle und sehr alte Stadt, deren Name der Legende nach von den weißen Hauern des Wildschweins kommt, die der hier jagende Mieszko fand. Als er bei der Wildjagd seine Kumpane verlor, kam er auf eine unbe- kannte Lichtung und schlief erschöpft im Gras ein. Die Kräfte des Fürsten brachte erst das Wasser aus einem Bach zurück, der Silnica (dt. der Kraftbringende) genannt wurde. Beim Wegreiten bemerkte er die erwähnten riesi- gen Hauer. Die hier entstandene Siedlung wurde Kiełce genannt, aber der Name veränderte sich im Laufe der Zeit zu Kielce.

20 W SERCU MIASTA IN THE HEART OF THE CITY . IM HERZEN DER STADT 21 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Archeologowie potwierdzają istnie- Archaeologists confirm the exist- Archäologen bestätigen, dass die Zdjęcie z komina elektrociepłowni – wy- Photo of the power plants chimney – the Ein Foto von dem Schornstein des Heiz- nie osady już w I poł. XI w., a w XII ence of the settlement in the first half Siedlung bereits in der ersten Hälfte sokość 220 m. height of 220m. kraftwerkes ( Höhe: 220m) w. Kielce przechodzą we władanie of the eleventh century, and in the des 11. Jh. existiert hat und im 12. Jh. biskupów krakowskich, którzy utwo- twelfth century Kielce was taken in ging Kielce in den Besitz der Krakau- rzyli tu centrum swych rozległych possession by the Bishops of Cracow, er Bischöfe über, die hier das Zentrum dóbr. Ich staraniem w końcu XV w. who established here a centre of their ihrer ausgedehnten Güter schufen. kard. Fryderyk Jagiellończyk nadał extensive wealth. With their efforts at Dank ihrer Bemühungen verlieh Kard. miastu herb – złotą koronę i zło- the end of the fifteenth century cardi- Fryderyk Jageillończyk (dt. Friedrich te litery CK (Civitas Kielcensis) na nal Fryderyk Jagiellończyk gave the Jagiello) der Stadt Ende des 15. Jh. czerwonym polu. W swej blisko ty- city a coat of arms – a gold crown ein Wappen – eine goldene Krone und siącletniej historii Kielce były wie- and gold letters CK (Civitas Kielcen- die goldenen Buchstaben CK (Civitas lokrotnie plądrowane i niszczone sis) on a red background. In its nearly Kielcensis) auf rotem Grund. In seiner aż do wielkiego pożaru w 1873 r., a thousand-year long history, Kielce nahezu tausendjährigen Geschichte po którym zyskały pierwszy sys- was repeatedly plundered and de- wurde Kielce vielfach geplündert und tem wodociągowy. Mimo położenia stroyed until a great fire in 1873, after zerstört, bis hin zum großen Brand w zagłębieniu, rodzaju niecki mię- which the city gained its first water 1873, worauf es sein erstes Was- dzy kilkoma pasmami wzgórz osła- supply system. In spite of its location serleitungssystem erhielt. Trotz der niających miasto z każdej strony, in a cavity, a kind of basin among Lage in einer Senke, einer Art Mulde powietrze jest tu świeże i dość ostre, several hills shielding the city from zwischen mehreren die Stadt von al- jak w górach. I nic dziwnego, sko- all sides, the air here is fresh and quite len Seiten schützenden Hügelreihen, ro góry dookoła. Pięknie tu. Miasto sharp, like in the mountains. And no ist die Luft hier frisch und ziemlich otaczają nowe dzielnice, ale centrum wonder, since the mountains are all scharf, wie in den Bergen. Und das zachowało swój dawny, staromiejski around. It’s beautiful here! The city is ist kein Wunder, wo doch rundher- urok. W ciszy i zieleni drzemie miej- surrounded by new districts, but the um Berge sind. Es ist schön hier. Die ski park, a tuż obok rozpościera się downtown has retained its old-town Stadt ist umgeben von neuen Stadt- Wzgórze Zamkowe z barokową dziś charm. A city park is hidden in the teilen, aber das Zentrum hat seinen bazyliką katedralną i manierystycz- silence and among the greenery, and alten, Altstadtzauber bewahrt. In der nym, wyjątkowo pięknym pałacem right next to it stretches the Castle Stille und dem Grün liegt der Stadt- biskupów krakowskich. Tuż obok, Hill with a baroque cathedral basilica park verborgen und direkt daneben przy pnącej się stromo w górę uli- and a mannerist, very beautiful pal- erstreckt sich der Schlosshügel mit der cy Zamkowej szarzeją mury starego ace of the Bishops of Cracow. Right heutigen Barockkathedrale und dem więzienia. Trochę dalej bieleją skał- next to it, at Zamkowa Street which manieristischen und außergewöhnlich ki Kadzielni otaczające nowoczesny climbs up steeply, there are walls of schönen Palast der Krakauer Bischö-

22 W SERCU MIASTA IN THE HEART OF THE CITY . IM HERZEN DER STADT 23 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Widok z Masłowa. View from Masłów. Der Ausblick aus Masłów.

amfiteatr, a stąd widać po drugiej an old prison. A little further there are fe. Direkt daneben zeichnen sich an stronie miasta wzgórze Karczówka white rocks surrounding the Kadziel- der steil ansteigenden ulica Zamkowa z zabudowaniami kilkusetletniego nia modern amphitheatre, and from (dt. Schlossstraße) die grauen Mau- klasztoru. Obok Kadzielni wznoszą there one can see the hill Karczówka ern des alten Gefängnisses ab. Etwas się stalowe i betonowe konstrukcje with centuries-old buildings of the weiter schimmern weiß die Felsen von nowego stadionu i krytej pływalni, monastery on the other site of the Kadzielnia, die das moderne Amphi- jednej z kilku na terenie miasta. Po city. The steel and concrete structure theater umgeben, und von dort ist auf drugiej stronie starej części miasta of the new stadium and of the one der anderen Seite der Stadt der Hügel wznosi się Kieleckie Centrum Kultu- of the indoor swimming pools in the Karczówka mit seinen jahrhunderteal- ry spełniające rolę teatru, filharmonii, city rise near Kadzielnia. On the oth- ten Klostergebäuden zu sehen. Neben centrum wystawowego. Stąd już tyl- er side of the old part of the city there Kadzielnia erhebt sich die Stahl- und ko krok do gmachu nowej Filharmo- is Kielce Cultural Centre (Kieleckie Betonkonstruktion des neuen Stadi- nii Świętokrzyskiej. Imprezy spor- Centrum Kultury) which plays the ons und Hallenbads, eines von vie- towe i kulturalne gromadzą kibiców role of a theatre, a concrete hall and len im Stadtgebiet. Auf der anderen i fanów nie tylko z miasta, ale i z oko- an exhibition centre. From there it is Seite des alten Teils der Stadt erhebt lic. Mimo rozwoju miasta, wszędzie just one step to the new Philharmonic sich das Kielcer Kulturzentrum, das tu blisko, przytulnie, a zarazem pręż- of Kielce. The sport and cultural die Rolle eines Theaters, einer Phil- nie i nowocześnie. Jak to w Kielcach. events gather supporters and fans not harmonie und eines Ausstellungszen- only from the city, but also from the trums erfüllt. Von hier aus ist es nur surrounding areas. Despite the devel- noch ein Schritt bis zu den im Bau Talant Dujszebajew w ogrodach Pałacu Bi- opment of the city, everything here befindlichen Räumlichkeiten der neu- skupów. is within a short distance, green and en Świętokrzyskie-Philharmonie. Die Talant Dujszebajew in the gardens at the cosy, but at the same time modern Sport- und Kulturereignisse versam- Palace of Bishops. and friendly. meln nicht nur die Fans der Stadt, son- Talant Dujszebajew in den Gärten im Palast dern auch der Umgebung. Trotz der der Bischöfe. Entwicklung dieser Stadt ist es hier überall nah, grün und gemütlich und 24 W SERCU MIASTA gleichzeitig modern und freundlich. IN THE HEART OF THE CITY . IM HERZEN DER STADT 25 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Panorama centrum miasta i ulicy H.Sien- On the left panorama of the city center Links sieht man die Panoramen vom kiewicza. Zwyciężyła ona w plebiscycie na and Sienkiewicz street. It won the contest Stadtzentrum und von der Sienkiewicza- najpopularniejszą ulicę Polski, organizo- for the most popular street Polish, organ- Straße. Die Kielcer Hauptstraße gewann wanym przez Magazyn Turystyczny „Wa- ized by the Travel Magazine „Your Travel”. im Wettbewerb ,,Die populärste Straße in Polen,, , der durch die Touristenzeitschrift sze Podróże”. On the right: Market Square in Kielce. At ,,Eure Reisen,, organisiert wurde. Po prawej Rynek w Kielcach. Na Rynku To- the Market Square: Tobias Reichmann and Rechts Marktplatz in Kielce. Auf dem bias Reichmann i Tomasz Rosiński. Rynek Tomasz Rosiński. The Market Square is one Marktplatz Tobias Reichmann und Tomasz to jedno z miejsc spotkań kielczan. Duża of the meeting places of Kielce citizens. Rosinski. Der Marktplatz ist ein Treffpunkt ilość restauracji, letnich ogródków i wyda- The plethora of restaurants, boulevard ca- für viele Bewohner von Kielce. Zahlreiche rzeń sprawia, że to miejsce, szczególnie fes and events makes it a place that teems Restaurants, Sommergarten und Veran- w okresie ciepłych miesięcy tętni życiem. with life, especially during warm months. staltungen beleben den Platz, besonders im Sommer.

Ivan Čupić i Manuel Štrlek na Placu Ar- Ivan Čupić and Manuel Štrlek on Artists Ivan Čupić und Manuel Štrlek auf dem Plac tystów w Kielcach, na którym cyklicznie Square in Kielce, where the works of dif- Artystów (dt. Platz der Künstler) in Kiel- prezentowane są prace różnych twórców. ferent artists are cyclically presented. ce, auf dem regelmäßig die Arbeiten ver- schiedener Künstler präsentiert werden.

26 W SERCU MIASTA IN THE HEART OF THE CITY . IM HERZEN DER STADT 27 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

W maju całe miasto żyje Jarmarkiem Świętokrzyskim, w lipcu Kielce opanowują harcerze w czasie Festiwalu Kultury Harcerskiej, w kwietniu studenci, a w czerwcu wrześniu obchodzimy Święto Kielc. Spektakle teatralne, koncerty filharmoniczne i plenerowe, wystawy, pokazy Off Fashion i spektakle Teatru Tańca, jak barwny kalej- doskop rozświetlają życie miasta. Niemal cały rok odby- wają się mecze piłki nożnej, mecze piłki ręcznej oraz inne zawody sportowe. W halach Targów Kielce wciąż trwają imprezy wystawiennicze i konferencje. In May the city lives and breathes on the Świętokrzyski Farmer’s Market, in July Kielce is overruled by Scouts during the Scouting Culture Festival, in April by Stu- dents, and in June we celebrate the Feast of Kielce. Thea- tre plays, philharmonic and open air concerts, exhibitions, OFF Fashion shows and Dance Theatre shows brighten up the life of the city like a colourful kaleidoscope. Almost all year long there are held football and handball matches and other sport events. In the halls of Kielce Trade Fairs exhibition events and conferences are on-going. Im Mai lebt die ganze Stadt für den Świętokrzyskie- Jahrmarkt, im Juli beherrschen die Pfadfinder Kielce wäh- rend des Pfadfinderkulturfestivals, im April die Studenten und im Juni begehen wir den Feiertag von Kielce. Theater- schauspiele, Philharmonie- und Open-Air-Konzerte, Aus- stellungen, Off-Fashion-Schauen und Vorführungen des Tanztheaters – wie ein buntes Kaleidoskop erleuchten sie das Stadtleben. Beinahe das ganze Jahr über finden Fuß- ball- und Handballspiele sowie andere Sportwettkämpfe statt. In den Hallen der Messe Kielce gibt es fortwährend Ausstellungsveranstaltungen und Konferenzen.

28 W SERCU MIASTA IN THE HEART OF THE CITY . IM HERZEN DER STADT 29 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Kadzielnia – Marin Sego, Zeljko Musa i Denis Buntić

„Sabat Czarownic” – coroczny kon- „Witches’ Sabbat” – annual concert „Hexensabbat“ – jährliches Kon- cert z wieloma gwiazdami, transmi- with many pop stars, broadcast on zert mit vielen Stars, das im Fernse- towany w telewizji z Amfiteatru na television from the Kadzielnia Am- hen aus dem Amphitheater auf dem Kadzielni. Dalej Targi Kielce – druga phitheatre. Kielce Trade Fairs fur- Kadzielnia übertragen wird. Weiter: co do wielkości firma w Polsce, or- ther - the second largest company in Messe Kielce, die zweitgrößte Firma ganizująca targi krajowe, międzyna- Poland, which organizes the national in Polen, die sowohl Land-, Bran- rodowe i branżowe, a także wystawy trade fairs, international and industry, chen- und internationale Messen als i konferencje. as well as exhibitions and confer- auch Ausstellungen und Konferenzen ences. organisiert.

30 W SERCU MIASTA IN THE HEART OF THE CITY . IM HERZEN DER STADT 31 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Targi Kielce Targi Kielce – druga co do wielkości firma w Polsce, organi- zująca targi krajowe, międzynaro- dowe i branżowe, a także wystawy i konferencje. Kielce Trade Fairs – the second largest company in Poland, which organizes the national trade fairs, in- ternational and industry, as well as exhibitions and conferences. Messe Kielce, die zweitgrößte Firma in Polen, die sowohl Land-, Bran- chen- und internationale Messen als auch Ausstellungen und Konferenzen organisiert.

Uros Zorman

Kieleckie Centrum Kultury. Kielce Culture Centre Kielce Kielce Kulturzentrum Kielce

32 W SERCU MIASTA IN THE HEART OF THE CITY . IM HERZEN DER STADT 33 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Panorama z meczu na Stadionie Korony Kielce. Bieg dla amatorów biegania „Kielecka Dycha” Kielce, Panorama of the match at the Korona Kielce Stadium. Lodospad na Kadzielni i Mistrzostwa Polski MTB w kolar- stwie górskim. Das Panorama von dem Spiel im Korona Kielce-Stadion. Running competition for running amateurs “Kielecka Dycha” Kielce, Icefall at Kadzielnia and Polish MTB Cham- Grzegorz Tkaczyk na Kadzielni w Kielcach. pionships in mountain biking. Grzegorz Tkaczyk at Kadzielnia in Kielce Der Lauf für die Lauffans „Kielecka Dycha” Kielce, Eisfall Grzegorz Tkaczyk auf Kadzielnia in Kielce. auf der Kadzielnia und die polnischen MTB-Meisterschaf- ten.

34 W SERCU MIASTA IN THE HEART OF THE CITY . IM HERZEN DER STADT 35 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Kielce żyją piłką ręczną. Piłka ręczna tworzy to miasto, Kielce lives and breathes handball. Handball creates this Die Stadt Kielce ist von Handball begeistert. Handball przeszywa je, nadaje mu rytm. Dzieje się tak, nie tylko city, penetrates into it, gives it rhythm. This is so not only macht diese Stadt, durchdringt sie, verleiht ihr Rhythmus. dzięki sukcesom Vive Tauron Kielce, ale także za sprawą because of the successes of Vive Tauron Kielce, but also Und nicht nur wegen der Erfolge von Vive Tauron Kiel- innych zespołów grających w ręczną. Dziewczyny z Ko- because of other teams playing handball. The girls from ce, sondern auch dank den anderen Mannschaften, die hier rona Handball, studenci z Politechniki Świętokrzyskiej Korona Handball, the students of the Kielce University spielen. Die Mädchen von Korona Handball, die Studen- i Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, licealiści i dziecia- of Technology and the Jan Kochanowski University, high ten aus der Technischen Universität Kielce und aus der ki z młodzieżówek – wszyscy oni tworzą niepowtarzalny school students and kids from youth teams – they all cre- Jan Kochanowski Universität, die Kinder aus Lyzeen und klimat miasta, które oddycha w rytm uderzeń piłki. ate the unique ambience of the city, which breathes to the aus den Jugendmannschaften – sie alle verleihen der Stadt rhythm of ball hits. eine einzigartige Atmosphäre, die im Rhythmus der Ball- Zapraszamy do miasta, w którym życie toczy się od jed- schläge atmet. nego do drugiego turnieju, od meczu do meczu. Miasta, We invite you to the city where life is lived from tour- w którym bohaterowie są na parkiecie. Miasta, które ko- nament to tournament, from match to match. The city in Wir laden Sie in die Stadt ein, in der das Leben von einem cha piłkę ręczną. Miasta, które jest piłką ręczną. which the heroes are found on the parquet. The city which Handballturnier bis zum anderen, von einem Spiel zum loves handball. The city that is handball. anderen geht. Die Stadt, wo Helden auf dem Parkett zu sehen sind. Die Stadt, die Handball liebt. Die Stadt, die Handball ist.

36 W SERCU MIASTA IN THE HEART OF THE CITY . IM HERZEN DER STADT 37 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Karol Bielecki, Michał Jurecki, Sławomir Szmal, Krzysztof Lijewski. Prawdziwym rarytasem dla przy- A real rarity for newcomers is the Ein wahrer Augenschmaus für Tou- byszów jest dawny pałac biskupów former palace of the Bishops of Cra- risten ist der ehemalige Palast der krakowskich. Wzniesiony w latach cow. Built in the years 1637 to 1641 Krakauer Bischöfe. Erbaut wurde er 1637 – 41 przez bpa Jakuba Zadzika by Bishop James Zadzik designed by in Jahren 1637-41. Zuständig für die wg projektu Tomasza Poncino jest Thomas Poncino is a beautiful build- Ausführung des Ausbaues nach dem piękną budowlą o wysmakowanych, ing with tasteful, mannerist forms, Projekt von Thomas Pocino war Bi- manierystycznych kształtach, z czte- with four towers and a beautiful schof Jakub Zadzik. Das prachtvolle rema wieżami i z pięknym włoskim Italian garden on the hillside. In his- Bauwerk verfügt über vier Türme ogrodem na stoku wzgórza. W za- toric surroundings, the ornate ceiling und baukünstlerische Gestaltung: bytkowych wnętrzach, o stropach in paintings from the workshop of Kassettendecken mit Gemälden aus zdobnych w malowidła z warsztatu Thomas Dolabella is now the Nation- der Werkstatt von Thomas Dolabella, Tomasza Dolabelli lub pięknie bel- al Museum. The old chateau interiors Deckenbalken und Deckenfriese. Die kowanych, mieści się dziś Muzeum which almost miraculously survived heute präsentierten Innenräume des Narodowe. Prezentowane są dawne the turmoil of history are presented Palastes überstanden wie durch ein wnętrza pałacowe ocalałe niemal cu- there. There also was a place set up in Wunder die Stürme der Geschichte. dem z zawieruch dziejowych. Tu też 1938 and restored in the 80 century Neben dem Nationalmuseum, das znalazło miejsce powołane w 1938 r. Sanctuary of Marshal Jozef Pilsud- sich im Palast befindet, gibt es hier i odtworzone w latach 80 XX wieku ski, who along with the First Cadre auch das Sanktuarium von Marschall Sanktuarium Marszałka Józefa Pił- Company stopped in Kielce, Poland Josef Pilsudski, der sich im August sudskiego, który wraz z I Kompanią in August 1914. 1914 zusammen mit der ersten Ka- Kadrową zatrzymał się w Kielcach derkompanie in Kielce aufhielt. An One of the attractions of the palace is w sierpniu 1914 r. der Westseite des Palastes gibt es the Italian garden, located on the west einen reizenden italienischen Garten, Jedną z atrakcji pałacu jest ogród side of the palace. eine wahre Attraktion für Besucher. włoski znajdujący się po zachodniej stronie pałacu.

Talant Dujszebajew zwiedza Pałac Biskupów Krakowskich. Talant Dujszebajew vistis the Palace of the Cracow Bishops. Talant Dujszebajew besucht den Palast der Krakauer Bischöfe. 38 HISTORYCZNIE HISTORY . ETWAS GESCHICHTE 39 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Muzeum Narodowe w Pałacu Biskupów Krakowskich – sala z XVII w. plafonem T. Dolabelliego „Sąd nad Arianami”. The National Museum in Cracow Bishops Palace – Hall of XVII century. T. ceiling Dolabella ‘Court on Arians‘. Park miejski, okolice Katedry i Pałacu Biskupów, ulica Henryka Sienkiewicza. Nationalmuseum im Bischofspalast- der Saal aus dem 17. Jahr- City park, near the Cathedral and the Palace of Bishops, Henryka Sienkiewicza Street. hundert mit dem Plafond von T. Dolabella ,,Der Gerichtshof der Arier,,. Stadtpark, Umgebung der Kathedrale und des Bischofspalast, Henryk-Sienkiewicz-Straße. Julen Aginagalde 40 HISTORYCZNIE HISTORY . ETWAS GESCHICHTE 41 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Pałac Biskupów Krakowskich. Julen Aginagalde. Cracow Bishops Palace. Julen Aginagalde. Bischofspalast. Julen Aginagalde.

W Kielcach działają dwie duże Ga- There are two large and several In Kielce gibt es zwei große und ein lerie Handlowe i kilka mniejszych. smaller malls operating in Kielce. It paar kleinere Einkaufzentren. Sie To doskonałe uzupełnienie oferty dla is a perfect addition to the offer for sind eine hervorragende Ergänzung klientów szukających dobrych miejsc clients who are looking for good pla- des Angebots für die Kunden, die na zakupy. ces to shop. gute Einkaufsmöglichkeiten suchen.

Kielecki Park Technologiczny jest jednym z miejsc, gdzie rodzi się przedsiębiorczość lub do którego sprowadzają się firmy z dużym do- świadczeniem, i innowacyjną linią produkcyjną. Kielce Technology Park is one of the places where entrepreneurship comes to life or where companies with great experience and an in- novative production line move into. Technologiepark Kielce ist einer der Orte, wo Unternehmen entste- hen oder wo die Unternehmen mit großer Erfahrung und einer inno- vativen Produktionsstraße einziehen.

42 HISTORYCZNIE HISTORY . ETWAS GESCHICHTE 43 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP Cathedral Basilica of the Assumption of Der Dom der Himmelfahrt Mariä – eine Michał Jurecki podziwiał zachód słońca i Michał Jurecki admiring the sunset and Michał Jurecki bewunderte den Sonne- w Kielcach – barokowa świątynia, z pozo- the Blessed Virgin Mary in Kielce - ba- Frühbarockbasilika, bei der auch der ro- panoramę miasta. Poza Wzgórzem Zam- city skyline said” Apart from the Castle nuntergang und das Stadtpanorama. stałościami stylu romańskiego, zlokalizo- roque church, with remnants of the Ro- manische Stil seine Spuren hinterließ. kowym i Telegrafem, zobaczyłem stąd na- Hill and the telegraph, I could even see Außer dem Schlosshügel und Telegraf wana w samym centrum Kielc na Wzgó- manesque style, located in the center of Der Dom steht auf dem Schlosshügel. wet Chęciny - dodaje. Chęciny Castle from here. sah ich von hier aus sogar Chęciny- fügt rzu Zamkowym. Kielce on the Castle Hill. er hinzu.

44 HISTORYCZNIE HISTORY . ETWAS GESCHICHTE 45 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Karczówka – wzniesienie w Paśmie Kadzielniańskim, położone na terenie Kielc. Jest porośnięte starodrzewiem sosnowym, w którym wiek niektórych drzew dochodzi do 180 lat. W przeszłości wydobywano tu wapień oraz rudy ołowiu. W 1957 r. na Karczówce utworzono rezerwat kra- jobrazowy o obszarze 27 ha. Na szczycie ulokowany jest kościół pw. św. Karola Boromeusza oraz klasztor należą- cy dawniej do oo. bernardynów. Od 1957 r. klasztorem opiekują się księża pallotyni. Karczówka – an elevation band located in Kielce. It is covered by ancient pine trees some of which are up to 180 years old. In the past limestone and lead ore were mined here. In 1957, a nature reserve with the area of 27 hectares was created on Karczówka. At the top of the elevation a church is located. St. Charles Borromeo and the mon- astery formerly belonging to fathers Bernardines. Since 1957 the monastery has been led by Pallottines priests. Karczówka ist eine mit dem fast 180 Jahre alten Kie- ferwald bewachsene Erhebung im westlichen Stadtteil von Kielce. In Vergangenheit förderte man hier Kalk und Bleierz. Seit 1957 gilt Karczowka als 28 ha großes Landschaftsschutzgebiet. Auf dem Berg steht die St. Karl Borromäus Kirche und das Kloster, das früher den Bern- hardinern gehörte.Seit 1957 sind die Pallottiner für die Betreuung des Klosters zuständig.

Tobias Reichmann, Uros Zorman i Tomasz Rosiński

46 HISTORYCZNIE HISTORY . ETWAS GESCHICHTE 47 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Powyżej – widok na Pałac Biskupów Kra- Above – view on the Palace of the Cracow Oben – Blick auf den Palast der Krakauer kowskich, poniżej – widok z Kadzielni na Bishops, below – view from Kadzielnia on Bischöfe, unten – Blick asu Kadzielnia auf miasto i Halę Legionów. the city and Hala Legionów. die Stadt und Hala Legionów.

Manuel Štrlek i Ivan Cupić

48 HISTORYCZNIE HISTORYHISTORY . . ETWAS ETWAS GESCHICHTE GESCHICHTE 4949 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

W połowie drogi z Warszawy do In the middle of the road from War- Auf dem halben Weg zwischen Krakowa pojawiają się wzniesienia saw to Kraków, which is rather mo- Warschau und Krakau erscheinen urozmaicające dość monotonną do- notonous, some hills appear. This is Erhebungen und sie machen die bis- tychczas drogę. To pierwszy sygnał, the first signal that we are approach- her monotone Landschaft etwas ab- że zbliżamy się do Kielc. Piękne ing Kielce. A beautiful city surround- wechslungsreicher. Es ist das erste wzgórza otaczają miasto zewsząd ed by hills on all sides – smooth and Zeichen, dass wir uns der Stadt Kielce – łagodne i pokryte bujną zielenią covered with lush greenery suddenly nähern. Von waldigen Hügeln umge- nagle ujawniają skalne zerwy; białe reveal rock landslides, white or grey ben bildet der Ort ein prächtiges Bild lub szare – wapienne, brunatne lub – lime, brown or red – sandstone. mit zahlreichen Pflanzen und bunten czerwone – piaskowcowe. Czasem Sometimes the frozen layers are ar- Felswänden: weiße oder graue Kalk- zamarłe warstwy układają się pod ranged into improbable angles – felsen und bräunliche oder rote Sand- nieprawdopodobnymi kątami – uko- oblique, vertical or curved. In such steine. Durch die Verwitterung ent- śne, pionowe lub powyginane. W ta- places, often within the city limits, standen interessante Felsenformen, kich miejscach, często w granicach geological and landscape reserves die schräg, senkrecht oder gebogen miasta, ustanowiono rezerwaty geo- were established. sind und in verschiedenen Winkeln logiczne i krajobrazowe. zueinander stehen. An solchen Orten, Miasto i region świętokrzyski obfitują w trasy rowerowe i biegowe. oft an den Stadtgrenzen, wurden Na- City and the Swietorkzyskie region rich in cycling and jogging track. turschutzgebiete eingerichtet. Stadt und die Region reich an Radweg und Joggingstrecke.

Widok na Kielce od strony północnej. View of Kielce from the north. Der Ausblick auf Kielce von der Nordseite.

50 W ZGODZIE Z NATURĄ IN HARMONY WITH NATURE . IM EINKLANG MIT DER NATUR 51 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Jaskinia na Kadzielni. Jaskinia Raj. Kadzielnia cave. Raj cave. Kadzielnia Höhle. Raj Höhle.

Efektem unikalnego położenia mia- The unique location of the city re- Ein Effekt der einzigartigen Lage der las mieszany wraz z podszyciem i ru- floor and forest undergrowth. It is the die St.-Karl-Borromäus-Kirche. Ein sta jest niezwykłe ukształtowanie sults from its the unusual geological Stadt ist die ungewöhnliche geologi- nem leśnym. Jest to jedyny z sześciu only one of the six Kielce sanctuaries weiteres Schutzgebiet ist „Sufraga- geologiczne. Od wieków wydoby- formation. For centuries the ores of sche Formation. Seit Jahrhunderten kieleckich rezerwatów znajdujący się located just outside the boundaries niec“, das einen zweihundert Jahre wano tu rudy miedzi, ołowiu, srebra, copper, lead, silver, as well as build- wurden hier Kupfererz, Blei und Sil- tuż za granicami miasta. Niezwykły of the city. There is an unusual and alten Mischwald zusammen mit dem a także pozyskiwano kamień budow- ing and decorative stone have been ber abgebaut und auch Bau- und Zier- i unikalny jest też duży kompleks unique large forest complex covering Unterholz schützt. Es ist das einzige lany i ozdobny. Działalność człowie- mined here. Human activity revealed steine wurden gewonnen. Die Tätig- leśny obejmujący górę „Telegraf” i the “Telegraph” mountain and the von sechs Kielcer Schutzgebieten, ka odsłoniła ślady najdawniejszych the traces of the ancient history of the keit des Menschen entblößte Spuren sąsiednie wzgórza – też w granicach neighbouring hills – also within the das sich knapp außerhalb der Stadt- dziejów ziemi. W miejscach tych earth. In such places there are geolog- der ältesten Erdgeschichte. An diesen miasta. Przemykają tu stadka saren, city limits. Herds of deer flit by here grenzen befindet. Ungewöhnlich und utworzono rezerwaty geologiczne ical sanctuaries and sanctuaries of in- Stellen wurden Geologische Schutz- żyją lisy, zające, jeże i mnóstwo pta- and foxes, hares, hedgehogs and lots einzigartig ist auch der große Wald- i przyrody nieożywionej: rezerwat animate nature created: “Ślichowice gebiete und Reservate der unbelebten ków. of birds live here. komplex, der den Berg „Telegraf“ „Ślichowice” im. Jana Czarnockie- Jan Czarnocki” sanctuary is the Natur eingerichtet: Jan-Czarnocki- und die benachbarten Hügel umfasst Jadąc do Kielc od strony Krakowa Coming to Kielce from Cracow, go najmniejszy i najstarszy rezerwat smallest and the oldest sanctuary of Schutzgebiet „Ślichowice“ – das – ebenfalls innerhalb der Stadtgren- zwiedzić można Jaskinię Raj - jedną you can visit Raj Cave – one of the przyrody nieożywionej na terenie inanimate nature within the city area, kleinste und älteste Reservat der zen. Hier huschen Sprünge von Re- z najbardziej znanych atrakcji Gór most famous tourist attraction in the miasta, „Kadzielnia” – rezerwat “Kadzielnia” – the sanctuary of inani- unbelebten Natur im Stadtgebiet, hen vorbei, leben Füchse, Hasen, Igel Świętokrzyskich i jedną z najpięk- Świętkorzyskie Mountains and one przyrody nieożywionej znajdujący mate nature located in the centre of the „Kadzielnia“ – Reservat der unbeleb- und eine Vielzahl an Vögeln. niejszych jaskiń krasowych naszego of the most beautiful karst caves in się w centrum miasta, „Wietrznia” – city, “Wietrznia” – located 3 km from ten Natur, das sich im Stadtzentrum kraju. Zachwyca bogactwem i róż- our country. It impresses with its Wenn man aus Richtung Krakau położony 3 km od centrum najmłod- downtown, the youngest sanctuary of befindet, „Wietrznia“ – 3 km vom norodnością kalcytowych form na- richness and diversity of forms of cal- nach Kielce fährt, kann man Jaskinia szy rezerwat przyrody nieożywionej, inanimate nature, “Biesak-Białogon” Zentrum entfernt liegt das jüngs- ciekowych. Występują tutaj skupiska cite crusts. Here there are clusters of Raj (dt. Paradieshöhle) besichtigen – „Biesak-Białogon” – położony 6 km – located 6 km from the geological te Reservat der unbelebten Natur, stalaktytów o unikatowym na skalę stalactites of world scale unique den- eine der bekanntesten Attraktionen od centrum rezerwat geologiczny, sanctuary centre, including a former „Biesak-Białogon“ – 6 km vom Zen- światową zagęszczeniu. Jaskinia sity. The cave has been recognized des Heilgkreuzgebirges und eine der obejmujący dawny kamieniołom quarry along with surrounding for- trum entfernt liegt das Geologische uznana została za rezerwat przyrody as an inanimate nature sanctuary and schönsten Karsthöhlen Polens. Sie wraz z otaczającymi obszarami le- est areas. Within the area of Kielce Schutzgebiet, das alte Steinbrüche nieożywionej i stanowisko archeolo- archaeological stand. begeistert mit ihrem Reichtum und śnymi. Istnieją też w granicach Kielc there are also two other sanctuaries: mit den sie umgebenden Waldgebie- giczne. Verschiedenartigkeit an Tropfstein- dwa inne rezerwaty: „Karczówka” “Karczówka” – landscape sanctuary ten umfasst. Innerhalb der Stadtgren- formen aus Calcit. Hier treten Sta- – rezerwat krajobrazowy, obejmu- including the hill with a very beau- zen von Kielce existieren noch zwei laktitansammlungen von weltweit jący wzgórze z przepięknym, blisko tiful tree stand almost two centuries weitere Schutzgebiete: „Karczówka“ einzigartiger Dichte auf. Die Höhle dwustuletnim drzewostanem oraz old and with traces of ancient silver – ein Landschaftsschutzgebiet, das wurde zum Reservat der unbelebten śladami dawnego górnictwa srebra and lead mining. At the top there are einen Hügel mit wunderschönem, na- Natur und Ausgrabungsstätte erklärt. i ołowiu. Na szczycie znajdują się monastery buildings of the Pallot- hezu zweihundertjährigem Baumbe- zabudowania klasztorne księży Pal- tine priests and St. Charles Borromeo stand sowie Spuren des alten Silber- lotynów oraz kościół pw. Św. Karo- Church. Another sanctuary is “Sufra- und Bleibergbaus umfasst. Auf dem Rezerwat geologiczny Ślichowice. la Boromeusza. Kolejny rezerwat to ganiec” which protects a two hundred Gipfel befinden sich die Klosterge- Ślichowice geological reserve. „Sufraganiec” chroniący dwustuletni year-old mixed forest with forest bäude der Pallottiner-Priester sowie Ślichowice geologische Reserve.

52 W ZGODZIE Z NATURĄ ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Filharmonia Świętokrzyska w Kiel- Świętokrzyska Philharmonic in Kiel- Kielcer Philharmonie. cach. ce. Uros Zorman bei einer Fotosession. Uros Zorman w trakcie sesji zdjęcio- Uros Zorman during a photo shoot. wej.

Tomasz Rosiński i Piotr Chrapkow- Tomasz Rosiński and Piotr Chrap- Tomasz Rosiński und Piotr Chrap- ski. W Kielcach działają dwie duże kowski. In Kielce there are two big kowski. In Kielce gibt es zwei gro- uczelnie wyższe – Uniwersytet Jana higher educational facilities – the Jan ße Universitäten – Jan Kochanowski Kochanowskiego, kształcący na kie- Kochanowski University, providing Universität, die humanistische und runkach humanistyczno - przyrodni- education in humanities and science, naturwissenschaftliche Fachrichtun- czych oraz Politechnika Świętokrzy- and the Kielce University of Tech- gen bietet, und die Technische Uni- ska ucząca przyszłych inżynierów. nology educating future engineers. versität Kielce, die die künftigen In- W Kielcach uczy się ponad 45 tysię- There are more than 45 thousand uni- genieure bildet. In Kielce lernen über cy studentów, a wśród nich można versity students, among which one 45 Tausende Studenten, die künfti- spotkać przyszłych architektów, geo- can find future architects, surveyors, gen Architekten, Vermessungsinge- detów, chemików czy filologów. chemists or philologists. nieure, Chemiker und Philologen.

54 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 55 KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY KIELCE . THIS IS HANDBALL CITY

Centrum Geoedukacji – GeoPark, Geoeducation Centre – GeoPark, Das Zentrum für Geobildung – Geo- Muzeum Zabawek oraz Centrum The Museum of Toys and Kielce Cul- Das Spielzeugmuseum sowie das który jest zlokalizowany w połu- which is located in the south-east park, der im südöstlichen Teil des Kultury Kielce, w którym odbywa się tural Centre, where many interesting Kulturzentrum Kielce, in dem viele dniowo-wschodniej części rezerwa- part of the Wietrznia sanctuary and Schutzgebietes Wietrznia liegt und wiele ciekawych imprez teatralnych, drama, musical and entertainment interessante Theater-, Musik- und tu Wietrznia. Jest to najważniejsza it is the most important geotouristic die wichtigste geotouristische Attrak- muzycznych i rozrywkowych. events take place. Unterhaltungsveranstaltungen statt- atrakcja geoturystyczna na trasie attraction on the route “Świętkrzyski tion auf der Strecke „Archäo-Geolo- finden. „Świętokrzyskiego Szlaku Archeo- Archeo-Geological Trial”. gische Świętkrzyskie-Route“ ist.

-Geologicznego.

W ZGODZIE Z NATURĄ IN HARMONY WITH NATURE . IM EINKLANG MIT DER NATUR 57 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

ŚWIĘTOKRZYSKIE Jak głosi legenda, za czasów Bolesława Chrobrego, wę- gierski krolewicz Emeryk polował na jelenia. Gdy miał oddać strzał, ujrzał pomiędzy rogami zwierzęcia krzyż otoczony blaskiem. Światło bijące z krzyża oślepiło na chwilę królewicza, który uznał to za znak od Boga. Jeleń nagle zniknął. Królewicz złożył przysięgę, że w tym miej- scu wybuduje klasztor i zostawi w nim otrzymaną od ojca relikwię Krzyża Świętego. Obietnicy dotrzymał i wkrótce wzniesiono zabudowania klasztorne na wzgórzu nazwa- nym na pamiątkę Świętym Krzyżem. ŚWIĘTOKRZYSKIE VOIVODSHIP As the legend goes, at the times of Boleslaw the Brave, Hungarian Prince Emeric was hunting deer. When he was about to shoot, he saw a cross surrounded by light between the animal’s horns. The light emanating from the cross blinded the prince for a while, and he took this as a sign from God. The deer suddenly disappeared. The prince swore that he would build a monastery there and leave there the relics of the Holy Cross which he had been given by his father. He kept his promise, and soon the monastery buildings were built on the hill named in remembrance of the Holy Cross. ŚWIĘTOKRZYSKIE WOIWODSCHAFT In der Legende heißt es, dass zu Zeiten von Bolesław dem Tapferen der ungarische Prinz Emeryk Hirsche jagte. Als er schießen sollte, erblickte er zwischen den Geweihen des Tiers ein von einem Glanz umgebenes Kreuz. Das vom Kreuz ausströmende Licht blendete den Prinzen für einen Augenblick, der dies als Zeichen Gottes ansah. Plötzlich verschwand der Hirsch. Der Prinz schwor, dass er an die- sem Ort ein Kloster bauen und in ihm eine von seinem Va- ter erhaltene Reliquie des Heiligen Kreuzes hinterlassen werde. Er hielt sein Versprechen und bald wurden auf dem zur Erinnerung Święty Krzyż (dt. Heiliges Kreuz) genann- ten Hügel Klostergebäude errichtet. 58 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 59 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Wieża telewizyjna na Św. Krzyżu. The TV tower at Św. Krzyż. Der Fernsehturm am Św. Krzyż.

Świętokrzyskie to miejsce magiczne, Holy Cross is a magical place, which Świętokrzyskie (dt. Heiligkreuz) ist werem, samochodem, jeździć ing and hiking. In the silence enserpfad kann man den klugen Chronisten Win- które dzięki kilku czakramom, tchnie thanks to a few chakras, exudes ein magischer Ort, der dank mehrerer na nartach i spacerować. W ci- there are memories, echoes of centy Kadłubek und manchmal auch Jan Długosz mocą i spokojem. Łączy trzy krainy power and peace. It combines three Chakren Ruhe und Kraft ausstrahlt. szy spoczywają wspomnienia, past events – battles with the antreffen. Hier kann man Wanderungen zu Fuß geograficzne, a położone między geographic regions, and it is located Er verbindet drei geografische Land- echa dawno minionych zdarzeń enemy and with nature, disas- und mit dem Fahrrad sowie Autoausflüge unter- Krakowem i Warszawą oraz Lubli- between Cracow and Warsaw and striche miteinander und bietet, zwi- – walk z wrogiem i przyrodą, ters and victories, things great nehmen, Ski fahren und spazieren gehen. In der nem i Częstochową oferuje niespo- Lublin and Czestochowa, which of- schen Krakau und Warschau sowie klęsk i zwycięstw, rzeczy ma- and things small. First of all, Stille liegen die Erinnerungen, die Echos längst tykane gdzie indziej bogactwo natu- fers unrivalled wealth of nature. Sun- Lublin und Częstochowa gelegen, ei- łych i wielkich. Przede wszyst- everything emanates peace vergangener Ereignisse – der Kämpfe gegen den ry. Słoneczne wyżyny sandomierskie ny uplands of Sandomierz join here nen nirgendwo sonst anzutreffenden kim jednak wszystko tchnie tu here, and even for this peace Feind und die Natur, der Siege und Niederlagen, łączą się tu z wyrosłym znienacka with a range of the Świętokrzyskie Naturreichtum. Die sonnige Hoch- spokojem i choćby po ten spokój and quiet it is worth coming to der kleinen und großen Dinge. Vor allem aber ver- wśród równin pasmem Gór Święto- Mountains which suddenly show up ebene von Sandomierz verbindet sich i odpoczynek warto przyjechać Świętokrzyskie. strömt hier alles Frieden; es lohnt sich, und sei es krzyskich. among the plains. hier mit dem unvermittelt inmitten w Świętokrzyskie. auch nur für diesen Frieden und diese Erholung, der Ebenen emporragenden Streifen nach Świętokrzyskie zu fahren. Liczne parki krajobrazowe z prze- Numerous landscape parks with des Heiligkreuzgebirges. pięknym drzewostanem i niezwykły- beautiful trees and unusual rock mi formacjami skalnymi poprzeci- formations are interrupted by pic- Zahlreiche Landschaftsparks mit nane są malowniczymi dolinami. Tu turesque valleys. We can find here wunderschönem Baumbestand und znajdziemy największe gołoborze, the largest boulder field, the most einzigartigen Felsformationen wer- najpiękniejszą jaskinię krasową, bo- beautiful karst cave, rich forests with den von malerischen Tälern durch- gactwo lasów z wieloma pomnikami many monuments of nature, many schnitten. Hier findet man den größten przyrody, liczne skarby architektu- treasures of architecture, traces of hu- Geröllhang, die schönste Karsthöhle, ry, ślady aktywności ludzkiej z cza- man activity in prehistoric times, and Waldreichtum mit vielen Naturdenk- sów przedhistorycznych i pozosta- the remains of Zagłębie Staropolskie mälern, zahlreiche architektonische łości po czasach rozkwitu Zagłębia heyday. Among the fields there are Schätze, Spuren menschlichen Le- Staropolskiego. Wśród pól bieleją white walls of the little palace given bens aus prähistorischen Zeiten und mury pałacyku ofiarowanego Hen- to Henryk Sienkiewicz for his work Überreste der Blütezeit des Alten rykowi Sienkiewiczowi za pracę “to cheer the people’s hearts”. On the Polnischen Industriegebiets. In- „ku pokrzepieniu serc”; na szlaku trail you can meet the wise Cister- mitten von Feldern schimmern die cystersów spotkać można mądrego cian chronicler Wincent Kadłubek, weißen Mauern des Schlösschens, kronikarza Wincentego Kadłubka, and sometimes even Jan Długosz. das Henryk Sienkiewicz für dessen a czasem i Jana Długosza. Można You can take hiking trips on foot, Arbeit „zur Stärkung der Herzen“ tu odbywać wędrówki pieszo, ro- by bike, by car, you can also go ski- geschenkt wurde; auf dem Zisterzi-

60 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 61 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Wedle niektórych podań, pierwszy kościół na Łyścu, po- Klasztor Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej na szczycie Świętego Krzyża (Łysiec, 595 m npm). To dawne opactwo benedyktyńskie wszechnie zwanym Świętym Krzyżem, został wzniesiony oraz Sanktuarium Relikwii Krzyża Świętego. Piotr Grabarczyk, Uroš Zorman, Tomasz Rosiński i Piotr Chrapkowski. przez Dąbrówkę, żonę Mieszka I. Choć uległ zniszczeniu Convent of the Missionary Oblates of Mary Immaculate on top of Holy Cross (Łysiec, 595 m). This former Benedictine abbey, and the pozostała tradycja, że na najwyższym wzniesieniu Łyso- Shrine Relics of the Holy Cross. Piotr Grabarczyk, Uroš Zorman, Tomasz Rosiński i Piotr Chrapkowski. gór istnieje chrześcijańska świątynia. Obecny kształt ko- Das Kloster des Missionsordens der ,, Oblaten der Unbefleckten Jungfrau Maria ,, auf dem Berg Heiligkreuz ( Lysiec, 595 m ü.d.M ). ściół i klasztor otrzymały na początku XIX w., gdy zostały Es ist die ehemalige Benediktinerabtei und das Sanktuarium der Reliquie vom Heiligkreuz. Piotr Grabarczyk, Uroš Zorman, Tomasz odbudowane po pożarze.. Rosiński i Piotr Chrapkowski. According to some traditions, the first church on Łyściec, commonly known as the Holy Cross, was erected by Da- browka, the wife of Mieszko I. Although it was destroyed the tradition remained that on the highest hill of Łysogóry there is a Christian church. The present shape of the church and monastery was given at the beginning of the nineteenth century when they had been rebuilt after a fire. Der Sage nach wurde die erste Kirche auf dem Berg Ly- siec, jetzt Heiligkreuz genannt, von Dubrawka, der Ge- mahlin des Mieszko I. errichtet. Obwohl das Bauwerk zerstört wurde, blieb die Tradition, dass auf der höchsten Erhebung der Bergkette Łysogóry ein christlicher Tem- pel steht. Die jetzige Form der Kirche und des Klosters existiert seit Anfang 19. Jahrhunderts. Nach einem Brand wurden die Kirche und die Klosteranlage Anfang 19. Jahr- hunderts neu aufgebaut und in dieser Form existieren sie bis jetzt.

62 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 63 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Święty Krzyż. Kaplica Oleśnickich – kaplica wczesno- barokowa, wybudowana w latach 1611–1620 przez Mi- kołaja Oleśnickiego. Kaplica wzniesiona jest na planie zbliżonym do kwadratu, nakryta promieniście żebrowaną kopułą z XVII-wiecznymi freskami szkoły włoskiej. Holy Cross. Oleśnicki Chapel – an early chapel, built be- tween 1611-1620 by Nicholas Olesnicki. The chapel was built on the plan close to a square, covered with a radially ribbed dome of the seventeenth-century frescoes of the Italian school. Heiligkreuz. Die Oleśnicki – Kapelle aus dem Frühba- rock, erbaut in Jahren 1611-1620 von Mikolaj Olesnicki. Die Kapelle hat einen quadratförmigen Plan, bedeckt wurde das Bauwerk mit einer radial gerippten Kuppel, die mit den aus dem 17. Jahrhundert stammenden Fresken der italienischen Schule dekoriert ist.

Panorama klasycystycznego wnętrza kościoła na Świętym Krzyżu. Panorama of neoclassical interior of the Holy Cross church. Panorama der klassizistischen Innenarchitektur von der Kirche Heiligkreuz.

Gdy kamienna figura Emeryka dojdzie na samą górę, która we- dług legendy porusza się o ziarnko piasku w ciągu roku, ma na- stąpić koniec świata. When the stone figure of Emeric reaches the top, which, accor- ding to legend moves a grain of sand per year, will be the end of the world. Wenn die Steinfigur des Emeryk, die sich der Legende nach im Laufe eines Jahres um ein Sandkorn bewegt, ganz oben ankom- Sławomir Szmal, Michał Jurecki i Ivan Čupić. me, das Ende der Welt folge. 64 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 65 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Pałacyk w Oblęgorku, w którym mieszkał Mansion House in Oblęgorek, where he Der Palast in Oblęgorek; hier wohnte ei- jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich one of the greatest Polish writers lived – ner der größten polnischen Schriftsteller – noblista – Henryk Sienkiewicz. Nobel Prize winner – Henryk Sienkiewicz. – der Nobelpreisträger – Henryk Sienkie- wicz.

Rytwiany – Pustelnia Złotego Lasu. Rytwiany – Golden Forest Hermitage Rytwiany – Einsiedelei des Goldenen Waldes

66 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 67 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Na początku XIII wieku na tereny środkowej Polski przy- byli cystersi, lokując w dolinach rzek swe klasztory. Za- łożone w Jędrzejowie, Sulejowie, Wąchocku i Koprzyw- nicy siedziby zgromadzeń były budowane wg przepisów reguły cysterskiej. Z dawnego założenia w Jędrzejowie do dziś pozostała jedynie charakterystyczna bryła romań- skiej świątyni, włączona w późniejszą zabudowę. Jednak w Wąchocku oraz w Koprzywnicy można zobaczyć za- równo romańskie kościoły jak i duże fragmenty oryginal- nych budynków klasztornych. At the beginning of the thirteenth century the Cistercians came to the central Polish lands, locating their monasteries in river valleys. Founded in Jędrzejów, Sulejów, Wąchock and Koprzywnica the places of assemblies had been built according to the provisions of the Cistercian rule. The for- mer assumption in Jędrzejów still remained only a charac- Panorama wnętrza kościoła pw. Najświętszej Marii Panny i św. Panorama organów zespołu kościelno–klasztornego Cystersów teristic of solid Romanesque church that was incorporated Floriana zespołu kościelno–klasztornego Cystersów w Wąchoc- w Jędrzejowie. Należą do najważniejszych zabytków sztuki orga- into later buildings. However in Wąchock and Koprzy- ku. Był on wielokrotnie przebudowywany, stąd elementy romań- nowej w Polsce, na nich wzorowane są słynne organy w Oliwie. wnica one can see both the Romanesque churches and skie, gotyckie i barokowe. Panorama of the church and monastery organs of Cistercian in large fragments of the original monastic buildings. Panorama of the interior of St Mary and St. Florian’s church in Jędrzejów. The belong to the most important monuments of or- Anfang 13. Jahrhunderts kamen nach Mittelpolen Zisterzi- Wąchock. It was rebuilt many times, hence the elements of Ro- gan art in Poland, they are modeled on famous organs in Oliwa. enser, deren Kloster in Flusstälern erbaut wurden. Die in manesque, Gothic and Baroque are present there. Panorama der Orgeln im Zisterzienserkloster in Jędrzejów. Sie Jędrzejów, Sulejów, Wąchock und Koprzywnica gegründe- Panorama der Innenarchitektur von dem Zisterzienserkloster St. sind ein besonders werttvolles Beispiel der Orgelbaukunst in Po- ten Versammlungsorte wurden nach den strengen Regeln Marien und St. Florian in Wąchock. Das Bauwerk wurde mehr- len. Nach dem gleichen Muster wurden die berühmten Orgeln des Zisterzienserordens errichtet. Heute blieb vom Klos- mals umgebaut, daher erhielt es gotische, romanische und ba- in Oliva gebaut. ter lediglich die charakteristische Form des romanischen rocke Züge. Tempels erhalten, die später an das Gebäudekomplex an- geschlossen wurde. In Wąchock und Koprzywnica jedoch kann man sowohl die romanischen Kirchen als auch große Fragmente der originellen Klostergebäude besichtigen. 68 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 69 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Wiślica – gotycka Bazylika Narodzenia Najświętszej Marii Panny z 1350 roku, ufundowana przez Kazimierza Wielkiego. Jest to najstarszy i największy ko- ściół dwunawowy w Polsce. Szydłów – Zamek królewski z XIV w. oraz zachowane na długości 700m mury obronne z blankami i strzelnicami. Z trzech prowadzących do miasta bram zachowała się Brama Krakowska z XIV wieku. Ciekawostką jest Grota Zbója Szydły.

Wiślica – Gothic Basilica of the Birth of Blessed Virgin Mary of 1350, founded by Kazimierz Wielki. It is the oldest and largest two-aisled church in Poland. Szydłów -– Royal castle from the fourteenth century and preserved over the length of 700m walls with battlements and loopholes. Of the three gates le- ading to the city, the Cracow Gate is preserved from the fourteenth century. The cave of the bandit Szydło is interesting.

Wiślica – gotische Basilika Mariä Geburt von 1350, gestiftet von Kasimir dem Großen. Das ist die älteste und größte zweischiffige Kirche in Polen. Szydłów – Königsschloss aus dem 14. Jh. sowie die 700 m lange erhalten ge- bliebene Stadtmauer mit Zinnen und Schießscharten. Von den drei in die Stadt führenden Toren blieb das Krakauer Tor aus dem 14. Jahrhundert erhalten. Interessant ist die Grota Zbója Szydły (dt. Grotte des Räubers Szydły).

Denis Buntić w Podzamczu Piekoszow- Denis Buntić in Podzamcze Piekoszowsk- Denis Buntić in Podzamcze Piekoszowkie, kim, w ruinach Pałacu Tarły, będącego ko- ie, in the ruins of the Tarłów Palace being in den Ruinen des Tarly-Palastes, der eine pią Pałacu Biskupów Krakowskich w Kiel- a copy of the Cracow Bishops’ Palace in Kopie des Bischofspalastes in Kielce ist. cach. Kielce.

70 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 71 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Ruiny Zakładu Wielkopiecowego w Bo- The ruins of the blast furnace plant in Bo- Ruinen des Hochofenbetriebs in Bobrza. brzy. brza.

W Górach Świętokrzyskich już In Swietokrzyskie Mountains as early Schon in prähistorischen Zeiten gab w czasach przedhistorycznych ist- as prehistoric times there were cent- es im Heiligkreuz Gebirge die Lager- niały ośrodki, w których pozyskiwa- ers in which iron ore, copper, lead stätten, wo man Eisen-, Kupfer-, Blei- no i wytapiano rudy żelaza, miedzi, and silver were mined and smelted. und Silbererze gewann und schmolz. Sielpia WIelka oraz panoramy ruin za- Sielpia WIelka and the panorams of the Sielpia WIelka und Panorama der Ruine ołowiu i srebra, wydobywano i ob- In pre-partition Poland it was the Da wurde auch Feuerstein gewonnen kładu wielkopiecowego (huty) z XIX w. ruins of the blast furnace plant (mill) of vom Hochofen von XIX in Samsonów. rabiano krzemień. W Polsce przed- most important industrial district, und verarbeitet. In Polen, vor den w Samsonowie. XIX century in Samsonów. rozbiorowej był to najważniejszy with the considerable role of several Teilungen, war es das wichtigste In- okręg przemysłowy, z niebagatelną glassworks in the area of Końskie dustriegebiet, mit einigen Glashüt- rolą kilkunastu hut szkła w rejonie and Radoszyce. No wonder that Stan- ten in der Region von Końskie und Końskich i Radoszyc. Nic też dziw- islaw Staszic and Franciszek Drucki- Radoszyce. Es ist kein Wunder, dass nego, że teren ten wybrali Stanisław Lubecki chose this area to create the gerade an diesem Ort auf Initiative Staszic i Franciszek Drucki-Lubecki, Basin, now known as the Old Polish von Stanislaw Staszic und Francis- aby utworzyć Zagłębie, obecnie zwa- one. Its most important place was the zek Drucki- Lubecki das Altpolni- ne Staropolskim. Jego kręgosłupem valley of the Kamienna river, but be- sche Industriegebiet und ein enormes była dolina rzeki Kamiennej, choć sides industrial centers in the United Industrieballungsgebiet entstanden. prócz tego powstały obok ośrod- Sielpia, Samsonów, Bobrza were Das Rückgrat dieses Gebiets war das ki przemysłowe w Sielpi Wielkiej, formed as well. On this basis, in the Flusstal Kamienna, obwohl mit der Samsonowie, Bobrzy. Na tej bazie interwar period, the Central Industrial Zeit auch andere Industriegebiete ent- w okresie międzywojennym rozwijał District had developed. Arms plants standen, wie z.B. Sielpia, Samsonów się Centralny Okręg Przemysłowy. in Kielce, Skarżysko-Kamienna, Sta- und Bobrza. All diese Orte waren in Zmodernizowano wówczas i rozbu- rachowice and Ostrowiec had been der Zwischenkriegszeit eine Basis für dowano m.in zakłady zbrojeniowe modernized and expanded then. die Entwicklung des Zentralen Indus- w Kielcach, Skarżysku-Kamiennej, triegebiets. Damals wurden unter an- Starachowicach i Ostrowcu. deren die Rüstungsfabriken in Kielce, Skarżysko Kamienna, Starachowice und Ostrowiec modernisiert und aus- gebaut.

72 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 73 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Położony na skarpie wiślanej Sandomierz jest jednym z najstarszych i najpiękniej- szych polskich miast. Największy rozwój osiągnął w XIV i następnych wiekach, aż do potopu szwedzkiego i pożaru w 1757 r. Odrestaurowane obecnie zabytki: piękny ratusz, prześliczne kamieniczki w rynku, Brama Opatowska, Collegium Gostomianum, katedra pw. NMP czy spi- chlerz nad Wisłą przyciągają do Sando- mierza coraz więcej gości. W granicach miasta leży Wąwóz Królowej Jadwigi od 1988 r. będący pomnikiem przyrody. To piękne miejsce, szczególnie w słonecz- ne dni. To także rodzinne miasto Karola Bieleckiego. Located on the banks of the Vistula Sandomierz is one of the oldest and the most beautiful Polish cities. It achieved the highest growth in the fourteenth and following centuries, until the Swedish invasion and fire in 1757. Currently re- stored monuments: a beautiful town hall, lovely houses on the market square, Opa- towska Gate, College Gostomianum, the Saint Mary Cathedral and granary on the Vistula River. All these monuments at- tract more and more visitors. The Queen Jadwiga Gorge is located within the city limits and since 1988 it has been a monu- ment of nature. It’s a beautiful place, especially on sunny days. It is also the birthplace of Karol Bielecki. Am Steilufer der Weichsel liegt Sando- mierz, eine der ältesten und schönsten polnischen Städte. Seine größte Ent- wicklung erreichte es im 14. und den darauf folgenden Jahrhunderten, bis zum schwedischen Potop (Invasion Schwe- dens in Polen, Anm. des Übers.) und dem Brand von 1757.Derzeit restaurier- te Denkmäler: Das schöne Rathaus, die wunderschönen Altbauten am Markt, das Opatower Tor, das Collegium Gostomia- num, die St.-Marien-Kathedrale oder der Speicher an der Weichsel ziehen immer mehr Gäste nach Sandomierz. Innerhalb der Stadtgrenzen liegt der Königin-Jad- wiga-Hohlweg von 1988, der ein Natur- denkmal ist. Ein schöner Ort, besonders an sonnigen Tagen. Sandomierz ist auch die Heimatstadt von Karol Bielecki.

74 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 75 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Okolice Sandomierza obfitują w sady z najlepszymi polskimi jabł- kami. In the area of Sandomierz there are a lot of orchards abounding in the best Polish apples. In der Nähe von Sandomierz kann man viele Obstgärten finden, in den die besten Polnischen Äpfel angebaut sind.

Niedaleko Oblęgorka znajduje się Oblegorek located near the nature Nicht weit von Oblęgorek entfernt Rezerwat przyrody Perzowa Góra – sanctuary Perzowa Góra – landsca- befindet sich das Naturschutzgebiet rezerwat krajobrazowy z kapliczką pe sanctuary with the Saint Rozalia Perzowa Góra – Landschaftsschut- Św.Rozalii wykutej w skale. W re- chapel carved into the rock. In the zgebiet mit der in den Felsen gehau- zerwacie występują zbiorowiska le- sanctuary there are forest communi- enen St.-Rosalia-Kapelle. Im Schut- śne z prawnie chronionymi gatunka- ties with legally protected species of zgebiet kommen Waldgesellschaften mi roślin. plants. mit gesetzlich geschützten Pflanzen vor. Dalej znajduje się Rezerwat przyrody Next is the nature sanctuary Stone Kręgi Kamienne – rezerwat przyrody Circles – an inanimate nature sanc- Weiter gibt es das Naturschutzge- nieożywionej. Znajdują się tutaj czę- tuary. There are partially destroyed biet Kręgi Kamienne – Reservat der ściowo zniszczone pogańskie kultu- pagan culture stone circles from the unbelebten Natur. Hier befinden sich rowe kręgi kamienne z VIII-IX wie- eighth-ninth century (Slavic cult ob- teilweise zerstörte Steinkreise heidni- ku (słowiański obiekt kultowy). ject). scher Kultur aus dem 8. – 9. Jahrhun- dert (slawisches Kultobjekt).

Wąwóz Królowej Jadwigi w San- Queen Jadwiga Gorge in Sandomierz Die Schlucht von Hedwig von Anjou domierzu – półkilometrowy wąwóz – half-kilometre long loess gorge, lo- in Sandomierz – eine halb Kilometer lessowy, położony w południowo- cated in the south-western part of the lange Lößschlucht in dem südwest- -zachodniej części miasta. Według town. As the legend says, this place lichen Stadtteil. Der Legende nach legendy miejsce to często odwiedza- was frequently visited by Queen Jad- besuchte die Königin Hedwig oft die- ne było przez królową Jadwigę, która wiga, who was a frequent visitor to sen Ort, wenn sie sich zur nicht weit była częstym gościem pobliskiego the nearby St. Jacob Church. entfernten Jakobskirche begab. kościoła św. Jakuba. The next picture to the right shows Auf dem Foto, neben Ucho Igiel- Na zdjęciu obok Ucho Igielne – furta the Needle’s Eye (Polish name: Ucho ne – die Dominikaner-Pforte, eine Dominikańska to jedna z dwóch daw- Igielne) – this Dominican gate is one von zwei Pforten in den ehemaligen niej istniejących w murach obron- of the two pedestrian gates formerly Schutzmauern für die Fußgänger be- nych furt dla ruchu pieszego. existing in the defensive walls. stimmt.

76 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 77 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

We wsi Ujazd zwracają uwagę po- In the village Ujazd Krzyżtopór pow- In der Ortschaft Ujazd zieht die rie- tężne ruiny zamku Krzyżtopór. erful castle ruins attract the attention sige Ruine Krzyżtopór die Aufmerk- W założeniu była to manierystyczna of tourists. It is a Mannerist residence, samkeit der Touristen. Die Anlage rezydencja, w typie palazzo in fortez- the type in fortezza palazzo built be- wurde 1621-44 im damals in Polen za wybudowana w latach 1621 – 44 tween 1621-1644 by Christopher modischen Stil – Palazzo in Fortezza przez wojewodę sandomierskiego Ossoliński who was the governor of – gebaut, von dem damaligen Fürsten Krzysztofa Ossolińskiego. Olbrzymi Sandomierz. The huge building had Krzysztof Ossoliński. Der Entwurf obiekt posiadał tyle okien ile jest dni as many windows as there are days des Palastes stützte sich auf das Ka- w roku, pokoi tyle ile jest tygodni, sal in the year, as many rooms as there lenderjahr: die vier Türme der Anlage ile jest miesięcy i cztery baszty (pory are weeks and four towers (the sea- entsprechen den vier Jahreszeiten, 12 roku). Przed powstaniem Wersalu sons of the year). Before the creation Ballräume symbolisieren die Monate, była to największa siedziba magnac- of Versailles it was the largest head- 52 Zimmer – die Anzahl von Wochen ka w Europie o kubaturze 70 tysięcy quarters of magnates in Europe with im Jahr und das Schloss hat 365 Fens- metrów sześciennych. a capacity of 70,000 cubic meters. ter – so viele wie Tage im Jahr. Be- vor das französische Versailles erbaut Koszt powstania Krzyżtoporu współ- The cost of the Krzyżtopor castle the wurde, galt Krzyztopor als das größ- cześni obliczali na 5 do 30 milionów modern people calculated at 5 to 30 te Schlossensemble mit der Kubatur ówczesnych złotych, co było kwo- million zlotys at that time, which was von rund 70 000 Kubikmeter. tą kolosalną. Bogactwo rozwiązań a huge amount of money. The vari- przestrzennych, przepych urządzenia ety of spatial solutions, the splendor Die Baukosten von Krzyżtopór wa- pałacu, wielkość i sposób wyekspo- of the palace interiors, the size and ren enorm – man berechnete damals nowania ogrodów wraz z walorami prominence of gardens, along with 5-30 Millionen Zloty, aber das Bau- obronnymi twierdzy, wykorzystują- the defensive qualities of the fortress, werk war vollkommen: geräumig, cymi również warunki naturalne – which use the natural conditions – on prachtvoll und imposant, mit wunder- posadowienie na skale, własne źródło a rock foundation, its own source of schönen Gärten im italienischen Stil. wody pitnej – czyni dzieło fundatora drinking water – makes it almost per- Krzyżtopór entstand auf einem Fels- niemal doskonałym. fect work of its founder. vorsprung und war wie eine Festung umgeben von natürlichen Schluchten, der Turm war auf einer Quelle gebaut, die das Schloss mit Wasser versorgte.

78 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 79 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Zamek w Chęcinach niedaleko Kielc to piastowska warownia z XIII w., górująca nad miasteczkiem. Już Łokietek cenił twierdzę, skoro wyruszając na wojnę z Krzyżakami w 1331 r. tu pozostawił, na przechowanie, skarby katedry gnieźnień- skiej. Zamek umocnił i rozbudował Kazimierz Wielki. Przeznaczył go na oprawę królowych polskich, a jednocześnie w lochach umieścił więzienie stanu. Dziedziniec otaczały wysokie na 9 metrów mury ze strzelnicami i gankiem dla straży. Warownia nadal dzieli się na dwie części – zamek górny i zamek dolny, z obszernym dziedzińcem zakończonym skośną, czworokątną basztą i furtką sklepioną w gotycki łuk. Atrakcją chęcińskiej warowni jest od niedawna „Biała Dama” – postać Królowej Bony (żony Zygmunta Starego, która tu rezydowała). W białej powłóczystej sukni i z pochod- nią w dłoni pojawia się w nocy na murach zamku. Castle in Chęciny near Kielce was a stronghold of the thirteenth century, towering over the town. King Łokietek valued it as a fortress, since setting off to war with the Teutonic Knights in 1331, he left the treasures of the Gniezno cathedral for safekeeping here. Kazimierz the Great strengthened and expanded the castle and in the dungeons he placed the state prison. The courtyard was surrounded by high walls up to 9 meters with embrasures, and a porch for the guards. The fort is still divided into two parts - the upper castle and lower castle, with a spacious courtyard. The attraction of Checiny Castle is the „White Lady” – the figure of Queen Bona (wife of Sigismund, who resided here). She appears in white dress and a torch in her hand at night on the walls of the castle.

Die Burg in Chęciny bei Kielce gehörte einst zu den schönsten polnischen Festungsbauten und noch heute thront das Bauwerk aus dem 13. Jahrhundert stolz oben auf dem felsigen Schloss- berg. Schon der König Wladyslaw I. Ellenlang schätzte die Festung hoch. Er versteckte da die Schätze von dem Gnesener Dom, bevor er 1331 in den Krieg gegen die Kreuzritter zog. Der polnische König Kasimir der Große ließ die Burg ausbauen und verstärken. Er bestimmte die Festung als Residenz der polnischen Königinnen. Die Burg diente auch als Landesgefängnis. Den Burghof umgab eine 9 m hohe Mauer mit Wehrgang. Die Anlage bestand aus zwei Teilen: dem Hochschloss und der Vorburg, also dem Hof mit viereckigen Wachtürmen und der Mauer mit einem Spitzbogentor. Eine Attraktion der Bergrui- ne ist zweifellos die Weiße Dame – der Geist der Königin Bona (der Gemahlin von dem polnischen König Sigismund dem Alten). In weißem Schleppenkleid und mit Fackel in der Hand erscheint sie nachts an der Schlossmauer.

80 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 81 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Karol Bielecki, Talant Dujszebajew i Krzysztof Lijewski

Park Etnograficzny Muzeum Wsi Ethnographic Park Museum of Kielce Das Museum Kielcer Dorfes entstand Kieleckiej w Tokarni to skansen Countryside in a museum created in 1976. Sein Hauptteil ist der Ethno- utworzony w 1976r. Odtworzono tu Tokarnia in 1976. Typical settlement grafische Park in Tokarnia. Im Park typowe układy osadnicze wsi i ma- systems of villages and small towns werden die wertvollsten Holzbau- łych miasteczek z regionu Gór Świę- of the region Swietokrzyskie Moun- denkmäler des Heiligkreuz-Gebirges, tokrzyskich, Wyżyny Krakowsko tains, Highlands Cracow – Czesto- der Krakowska – Czestochowska – Częstochowskiej, Wyżyny Sando- chowa Upland and the Sandomierz – Hochebene, der Sandomierska- mierskiej oraz Niecki Nidziańskiej. Basin, Nida were reproduced here. Hochebene und Niecka Nidzianska Ekspozycję stanowią obiekty archi- The exposition includes the struc- ausgestellt. Man kann die Objekte in tektury wraz z charakterystycznym tures with characteristic architectural ihren natürlichen Siedlungslagen be- wyposażeniem wnętrz i otoczeniem interior design and environment – wundern, z.B.: Mühlen, Windmüh- – drewniany dwór, chałupy, kościół, a wooden manor house, cottages, len, Kirchen, Wirtshäuser, Dorfschu- wiatraki, spichlerze itp. church, windmills, barns, granaries len, Handwerkstätten u.v.m etc.

Mateusz Jachlewski

82 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 83 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Sławomir Szmal i Piotr Chrapkowski Sławomir Szmal and Piotr Chrapkowski in Sławomir Szmal und Piotr Chrapkowski w Centrum Nauki Leonardo w Podzam- the Leonardo Science Centre in Podzam- im Wissenschaftszentrum Leonardo in Po- czu koło Chęcin. cze near Chęciny. dzamcze i.d.N.v. Checiny. Podzamcze koło Chęcin – dwór Podzamcze near Chęciny – fortified Podzamcze in der Nähe von Chęciny obronny z XVII w oraz barokowa manor house from the XVII century – Befestigte Herrenhaus aus dem brama ozdobna, wzniesiona na część and Baroque gate, built on part of the XVII Jahrhundert und prachtvolle zwycięstwa Jana III Sobieskiego pod victory of John III Sobieski at Vienna barocke Tor, auf einem Teil der Sieg Wiedniem w 1683 r. Obok dworu in 1683. Next to the mansion is the von John III Sobieski in Wien gebaut znajduje się Centrum Nauki Leonado Leonardo Science Centre and Świę- im Jahre 1683. Neben dem Gutshaus oraz Biobank Świętokrzyski. tokrzyski Biobank. befindet sich das Wissenschaftszent- rum Leonardo und die Heiligkreuz- Biobank.

84 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITENNATURE . NATUR 85 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Busko Zdrój – miasto na Ponidziu Busko Zdrój – the city on Ponidzie Busko Zdrój – Stadt in Ponidzie mit Baseny Mineralne w Solcu Zdroju, Mineral pools in Solec Zdrój, which Mineral-Schwimmbecken in Solec o uzdrawiającym klimacie, w któ- Region with a healing climate, where Heilklima, in dessen Kurpark, in- który także jest miejscowości uzdro- is also a spa town. Sulphate water Zdroj, einem Kurort. Das Schwefel- rego Parku Zdrojowym, w strefie in the Spa Park clients drink healing nerhalb des Kurorts, die Kurgäste wiskową. Solecka siarka jest naj- from Solec Zdrój is the strongest wasser in Solec ist das am stärksten uzdrowiska kuracjusze piją wody waters at Sanatorium Marconi. im Sanatorium Marconi Heilwasser silniejszą wodą leczniczą w Polsce therapeutic water in Poland and one wirkende Heilwasser in Polen und lecznicze w Sanatorium Marconi. trinken. i jedną z najlepszych w Europie. of the best in Europe. eines der besten in Europa.

86 ZABYTKI MONUMENTS . SEHENSWÜRDIGKEITEN 87 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Gołoborze na Św. Kzyżu – Piotr Grabar- Boulder field on the St. Cross – Piotr Gra- Feslblockhalde auf dem Heiligkreuz – Piotr Stradów – znajdują się tu pozostałości Stradów – the remains of a huge Slav- Stradów – hier befinden sich die Über- czyk, Tomasz Rosiński, Uroš Zorman i Piotr barczyk, Tomasz Rosiński, Uroš Zorman Grabarczyk, Tomasz Rosiński, Uroš Zor- ogromnego słowiańskiego grodziska, ic settlement are located there, dating reste einer riesigen slawischen Burg, Chrapkowski. and Piotr Chrapkowski. man und Piotr Chrapkowski. datowanego na okres pomiędzy VIII back to the period between the eighth die auf den Zeitraum zwischen dem 8. a XII w. n.e.,W najwyższych miej- and twelfth century AD. In the high- und dem 12. Jh. n. Chr. datiert. An den scach wznoszą się na około 350 m est places it rises to about 350 meters höchsten Stellen ragen sie ungefähr n.p.m., przy dobrej pogodzie widać above sea level, in good weather con- 350 m ü. d. M. empor, bei gutem Wet- z nich Beskidy, a nawet szczyty Tatr. dition one can see the Beskids and ter kann man von ihnen die Beskiden even the Tatry Mountains from there. und sogar die Gipfel der Tatra sehen.

88 PRZYRODA NATURE . NATUR 89 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Dąb szypułkowy zwany Bartkiem – najsłynniejsze i ponoć najstarsze drzewo w Polsce. Nikt nie wie czy ma 1000 czy tylko 700 lat, ale mimo wieku corocznie się zieleni, a co kilka lat rodzi żołędzie. Widać mu tu dobrze. Świętokrzyskie jest tak bar- dzo zróżnicowane, że nie sposób określić typu roślinności – jodłowe lasy i suchorośla, śródleśne mokradła i gołoborza, enklawy roślinności tundro- wej i barwne łąki Ponidzia. W tak różnorodnych środowiskach żyją tysiące stworzeń małych i du- żych, których nie sposób tu opisać czy choćby wy- mienić. Lepiej przyjechać i samemu się przekonać. The oak called Bartek - supposedly the most fa- mous and oldest tree in Poland. Nobody knows whether it is 1000 or only 700 years old, but de- spite the age it is still green year by year, and every few years it has acorns. It is probably comfortable here. Swietokrzyskie voivodship is so varied that it is impossible to determine the type of flora - fir forests, mid-forest swamps and boulder field, an enclave of vegetation and colorful meadows of Ponidzie. In such diverse environments thousands of creatures large and small live. You better come and convince yourself. Die Stieleiche Bartek ist Polens bekanntester und angeblich ältester Baum. Niemand weiß, ob er schon 1000 Jahre alt oder erst 700 Jahre jung ist, aber abgesehen von dem Alter werden Barteks Blätter jedes Jahr grün und alle paar Jahre bekommt er sogar Eichel. Man sieht, dass der Baum sich hier wohl fühlt. Die Heiligkreuz-Woiwodschaft ist so unterschiedlich, dass man nicht eindeutig die Art der Pflanzen bezeichnen kann – Tannenwälder und Z lewej – Dolina Krasnej – występu- On the left – Krasna Valley – there Links: Krasna-Tal – hier kann man Xerophyten, Moore mitten im Wald, Felsblockhal- ją tu stanowiska unikatowych gatun- are unique plant species, one of the einzigartige Pflanzenarten treffen, das Tal gehört zu den interessantesten den, Enklaven von Tundra – Vegetation und bunte ków roślin, jeden z najciekawszych most interesting and best preserved und am besten erhaltenen Feuchtge- Wiesen von Ponidzie. In so verschiedenen Ökosys- i najlepiej zachowanych podmokłych wetlands in Poland. terenów w Polsce. bieten in Polen. temen leben Tausende von winzigen und großen Above Dolina Krasnej and view of Oben: Dolina Krasnej und das Panora- Lebewesen, die man hier nur schwer beschreiben Powyżej Dolina Krasnej i panorama the north part of the province. ma vom Jeleniowskie – Höhenzug, der oder aufzählen könnte. Es wäre am besten, hierher z Pasma Jeleniowskiego – widok na zu kommen und sich selbst überzeugen zu lassen. Ausblick auf den Nordteil der Woiwod- północą część województwa. schaft.

90 PRZYRODA NATURE . NATUR 91 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Świętokrzyskie to nie tylko góry. Na terenie województwa znajduje się szereg malowniczych zbiorników wodnych, z bogatą roślinnością oraz licznymi gatunkami zwierząt. Swietokrzyskie voivodship is not just the mountains. In the region there are several picturesque ponds with rich flora and numerous species of animals. Es sind nicht nur Berglandschaften in der Heiligkreuz- Region zu bewundern. Hier finden wir auch malerische Gewäs- ser mit einer reichen Pflanzenwelt und zahl- reichen Tierarten.

Zakola Nidy będącej lewym dopły- wem Wisły, która ma szeroką terasę zalewową pokrytą łąkami. To uro- kliwe miejsce jest schronieniem dla wielu gatunków ptaków i owadów. Mateusz Jachlewski w kajaku na Czarnej Nidzie. The bends of Nida River, which is a left-bank tributary of the Vistula, has a wide meadow terrace. This is a charming place which gives a shelter to many species of birds and insects. Mateusz Jachlewski in a kayak on the Czarna Nida river. Am mäanderreichen Fluss Nida, ei- nem Nebenfluss von Weichsel, gibt Zalew Sielpia – sztuczny zbiornik Sielpia Lagoon - an artificial reser- Stausee Sielpia – das künstliche Ge- es eine breite mit Wiesen bedeckte położony w miejscowości Sielpia voir located in the village of Sielpia. wässer in der Ortschaft Sielpia Wie- Flussterrasse. Dieses reizvolle Gebiet Wielka. W pobliżu znajduje się Mu- Nearby is the Museum of Old Polish lka. In der Nähe befindet sich das ist ein ausgezeichneter Aufenthalts- zeum Zagłębia Staropolskiego. Basin. Museum des Altpolnischen Indust- ort vieler unter dem Schutz stehen- riegebietes. Obok Zalew Cedzyna. Beside Lagoon Cedzyna. den Vögel und Insektengattungen. Neben Lagoon Cedzyna. Mateusz Jachlewski im Kajak auf der Czarna Nida.

92 PRZYRODA NATURE . NATUR 93 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Rezerwat przyrody Skałki Piekło pod Nature sanctuary Skałki Piekło near Nature sanctuary Skałki Piekło near Nie- Niekłaniem – skałki ciągną się na długość Niekłań – the rocks extend for a length of kłań – the rocks extend for a length of około 1 kilometra, ich wysokość docho- approximately 1 kilometre, their height approximately 1 kilometre, their height dzi do 8 metrów. reaches up to 8 meters. reaches up to 8 meters.

Rezerwat przyrody Gagaty Sołtykowskie w gminie Stą- porków, o powierzchni 13,33 ha. Znajdują się tutaj od- słonięcia skał dolnojurajskich zawierających interesują- ce minerały i skamieniałości, a także różnorodne formy występowania syderytu. Można tam znaleźć jeszcze teraz gagaty – odmianę węgla brunatnego używaną w jubiler- stwie. Obok wyrobiska znajdują się odkryte w 1999 r. wy- raźne tropy dwóch gatunków dinozaurów. Nature sanctuary Gagaty Sołtykowskie in the municipal- ity Stąporków, with an area of 13.33 ha. There are lower Jurassic rock outcrops which include interesting minerals and fossils, as well as various forms of the occurrence of siderite. You can still find jets there – a kind of brown coal used in jewellery. Next to the excavation, there are distinct footprints of two species of dinosaurs discovered in 1999. Naturschutzgebiet Gagaty Sołtykowskie in der Gemeinde Stąporków mit einer Fläche von 13,33 ha. Hier befinden sich die bloßen Felsen der Unterjura, die interessante Mi- neralien und Fossilien enthalten, sowie verschiedene For- men von Sideritvorkommen. Dort kann man noch heute Gagate finden – eine Abart der Braunkohle, die imJu- welierhandwerk verwendet wird. Neben dem Grubenbau befinden sich 1999 entdeckte deutliche Spuren von zwei Dinosaurierarten.

Faliste pagórki, malownicze pola Undulating hills, picturesque fields Wellige Hügel, malerische Felder i bogata roślinność jest wdzięcznym and rich flora is a rewarding subject und üppiges Pflanzenreich sind per- obiektem dla fotografów. To z re- for photographers. Kielce School of fekte Objekte für Fotografen. Aus gionu świętokrzyskiego wywodzi się Landscape derives from the region der Heiligkreuz-Region stammt die sławna Kielecka Szkoła Krajobrazu, of Swietokrzyskie and its creator berühmte Kielcer Landschaftsschu- a jej twórcy uwieczniali piękno lokal- immortalized the beauty of the local le und ihre Gründer verewigten die nej przyrody. wildlife by taking pictures. Schönheit der regionalen Natur.

94 PRZYRODA NATURE . NATUR 95 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Nowiny

Na terenie województwa Święto- Świętokrzyskie voivodeship is the Auf dem Gebiet der Woiwodschaft krzyskiego działa wielu przedsiębior- area where many entrepreneurs ope- Świętokrzyskie sind viele Unterneh- ców. Obok tych małych, w regionie rate. In addition to the small, the re- mer tätig. Neben diesen kleinen be- znajduje się również wiele dużych gion also has a number of large mi- finden sich in der Region auch viele kopalni, fabryk, cementowni czy hut nes, factories, cement plants or mills; große Bergwerke, Fabriken, Zemen- a swoje siedziby mają firmy o dużym companies of great economic impor- twerke oder Hütten und Firmen, die znaczeniu gospodarczym również dla tance for the country have their seats auch für Polen von großer wirtscha- kraju. Rozwój regionu jest również here. The development of the region ftlicher Bedeutung sind, haben hier możliwy dzięki poprawiającej się in- is also possible thanks to improving ihre Sitze. Die Entwicklung der Re- frastrukturze drogowej. road infrastructure. gion ist auch dank der sich verbessern- den Straßeninfrastruktur möglich.

Świętokrzyskie obecnie jest regionem Świętokrzyskie is now a region of the con- Świętokrzyskie ist zurzeit eine Region der przemysłu budowlanego, dzięki licznym struction industry thanks to the numerous Bauindustrie, dank der zahlreichen Ber- kopalniom surowców naturalnych. mines of natural resources. gwerke für natürliche Rohstoffe.

Leśnica 96 PRZYRODAPRZEDSIĘBIORCZOŚĆ NATURE . NATUR 97 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

W regionie odbywają się liczne kier- The region hosts numerous fairs, fes- In der Region finden zahlreiche Kir- Od 15 już lat na Zamku Krzyżtopór For 15 years now, at the Castle Kr- Seit 15 Jahren finden auf dem Schloss masze, festyny i turnieje. Powyżej tivals and tournaments. Above the messen, Feste und Turniere statt. w Ujeździe odbywają się międzyna- zyztopor in Ujazd international tour- Krzyżtopór in Ujazd internationa- kiermasz na Św. Krzyżu oraz Piknik church bazaar at St.Cross and Knight Oben: Heiligkreuz – Kirmes und rodowe Turnieje Rycerskie o szablę naments take place,where the main le Ritterturniere um den Säbel von Rycerski w Koprzywnicy przy ze- Picnic in Koprzywnica by the Cister- Ritter-Spiele bei der ehemaligen Zis- Krzysztofa Ossolińskiego. Dwudnio- prize is Ossolinski’s saber. The two- Krzysztof Ossoliński. Die Veranstal- spole poklasztornym opactwa cyster- cian abbey. terzienserabtei in Koprzywnica. wa impreza ma charakter inscenizacji day event is a seventeenth-century tung dauert zwei Tage und erinnert an skiego. XVII-wiecznej, której towarzyszy staging of the battle, accompanied by den Kampf aus dem 17. Jahrhundert. kiermasz i pokazy historyczne. fair and historical shows. Gleichzeitig gibt es eine Kirmes und historische Inszenierungen.

98 ATRAKCJE I SPORT SPORTS AND ATTRACIONS . ATTRAKTIONEN UND SPORT 99 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Kilkanaście imprez odbywających More than a dozen events taking place Das Freilichtmuseum der Kielcer Warto odwiedzić Kurozwęki, bo Kurozwęki is well worth a visit be- Sehenswert ist bestimmt auch das się na terenie skansenu w Tokarni in the museum in Tokarnia attracts Dorfes in Tokarnia organisiert re- w sześćsetletnim, wspaniale odno- cause in the six-hundred-year old Schoss Kurozweki. Es ist dem neu- przyciąga tysiące turystów, o zainte- thousands of tourists having interests gelmäßig zahlreiche Volkskunstver- wionym zespole pałacowym znaj- beautifully renovated palace one can en Besitzer, Marcin Popiel, zu ver- resowaniach od folkloru - kiermasze, in folklore, fairs, markets, chamber anstaltungen. Jeder findet hier etwas dziemy noclegi w znakomitych wnę- find accommodation in excellent sur- danken, dass das Schlossensemble jarmarki, przeglądy zespołów ludo- music and the traditional classes at für sich: von Kirmessen, Jahrmärk- trzach i będziemy mogli obejrzeć roundings and you can see the only in neuer Pracht als Hotel und Frei- wych; przez muzykę kameralną i tra- different times of the year to concerts ten, folkloristischen Musikverfüh- jedyne w Polsce stado bizonów. Pa- herd of bison in Poland. Thanks to zeitpark erstrahlt. Hier befindet sich dycyjne zajęcia w różnych porach in the church of Rogow, Picnic, Pen- rungen, Konzerten in der Kirche aus łac ożył dzięki staraniom obecnego the current owner Marcin Popiel the ein Museum, außerdem finden in roku – koncerty w kościele z Rogo- tecost, Wytopki lead, Feast of Bread, Rogów, Maifesten, Pfingsten, Blei- właściciela Marcina Popiela. Dziś palace came to life again. Today, next Kurozwęki Ritterturniere, Vorfüh- wa, Majówka, Zielone Świątki, Wy- Hubertus Świętokrzyski to the rally schmelzen und Brotfesten, über den obok centrum konferencyjno – hote- to conference center and the hotel rungen der Artillerie und alter Tänze topki ołowiu, Święto Chleba, Huber- of old cars and motorcycles and sub- Świętokrzyski Hubertustag, an dem lowego istnieje tu sala muzealna oraz rooms there is a museum and point of statt. Es gibt auch einen Stand mit tus Świętokrzyski aż po zlot starych sequent anniversaries celebrations of alljährlich große Hubertusjagden punkt sprzedaży pamiątek, odbywają sale of souvenirs. Fights knights, ar- Souvenirs. Die Hauptattraktion von samochodów i motocykli oraz ob- Michniów pacification. stattfinden und Treffen der alten Au- się pokazy walk rycerskich, artyleryj- tillery, and the old dances take place Kurozwęki ist eine fast 100-köpfige chody kolejnych rocznic pacyfikacji tos und Motorräder bis zum Jahrestag skich i dawnych tańców. there as well. Bisonherde, die man aus der Nähe Michniowa. der Befriedung von Michniów. betrachten kann. Es sind amerika- nische Büffel, die einzigen in ganz 100 ATRAKCJE I SPORT Polen. SPORTS AND ATTRACIONS . ATTRAKTIONEN UND SPORT 101 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Stadnina Koni Michałów (spółka Agencji Nie- ruchomości Rolnych) hoduje konie czystej Michał Jurecki lubi grać w golfa. krwi arabskiej od ponad 60 lat. To największa Również w Świętokrzyskim może w Polsce, jedna z większych w Europie, a może realizować swoje pasje. i na świecie stadnina koni tej rasy. Od lat utrzy- muje stado ponad 400 koni czystej krwi, w tym Michał Jurecki likes to play golf. He samych klaczy matek około 120. Oprócz ara- can realize his passion in Świętokrzy- bów stadnina posiada grupę koni małopolskich skie, too. o bardzo rzadkiej maści tarantowatej oraz kilka- Michal Jurecki spielt gern Golf. naście kuców szetlandzkich. Auch in der Woiwodschaft Heilig- Michałów Breeding Stud (a company of Agri- kreuz kann er seiner Leidenschaft cultural Property Agency) has been breeding nachgehen. pure blod Arabian horses for over 60 years. It’s the largest breeding stud of this horse breed in Poland, one of the largest in Europe and perhaps the world. For years it has been keeping a herd of more than 400 pure breed horses, inlcuding about 120 mother mares. In addition to Arabian horses, the stud has a group of very rare dappled Malopolski horses and over a dozen Shetland ponies. Das Gestüt Michalow (Gesellschaft der Agentur für Landwirtschaftliche Liegenschaften) züch- tet Vollblutaraber seit über 60 Jahren. Das ist das größte Gestüt in Polen und eines der größ- ten Gestüte in Europa, oder vielleicht sogar in der Welt, das diese Pferde züchtet. Seit Jahren wird hier eine Herde von 400 Vollblutarabern gehalten, darunter ca. 120 Stuten-Mütter. Außer den Arabern gibt es im Gestüt eine Gruppe von Kleinpolenpferde mit einer sehr seltenen Farbe – Tarant – und über ein Dutzend Shetlandponys.

102 ATRAKCJE I SPORT SPORTS AND ATTRACIONS . ATTRAKTIONEN UND SPORT 103 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Aleja Miniatur w Parku Rozrywki Miniature Avenue in the Sabat Enter- Die Miniaturallee im Vergnügung- Sabat Krajno, to jedna z wielu atrak- tainment Park in Krajno is one of the spark Sabat Krajno ist eine von vie- cji obok parku linowego, wyciągu many attractions, in addition to the len Attraktionen neben dem Seilpark, narciarskiego, toru dla quadów. Moż- rope climbing park, ski lift and quad dem Skilift und der Quadbahn. Man W sklepie firmowym działającym przy Fabryce Porce- na tu zobaczyć budowle w miniaturze track. You can see miniatures of buil- kann hier Miniaturgebäude aus allen lany AS Ćmielów można obejrzeć całą, liczącą ponad ze wszystkich stron Świata, jak np. dings from all over the world, such as Ecken der Welt sehen, wie z. B. den 400 wzorów kolekcję porcelanowych figurek, filiżanek, Watykan, piramidy Cheopsa, most the Vatican, the pyramid of Cheops, Vatikan, die Cheops-Pyramide, die kubków, wazonów, pater, obrazów oraz dokonać zakupu Rialto z Wenecji, wieżę Eiffla, krzy- the Rialto Bridge from Venice, the Rialtobrücke von Venedig, den Eif- wybranych wyrobów. Podczas warsztatów ceramicznych, wą wieżę w Pizie, Koloseum i inne. Eiffel Tower, the Leaning Tower of felturm, den schiefen Turm von Pisa, pod okiem instruktora, chetni mogą samodzielnie wyko- Pisa, the Coliseum and more. das Kolosseum und vieles mehr. nać własny wyrób z porcelany. Nową atrakcją jest prezen- tacja historycznych zbiorów. In the manufacturer’s retail store at Fabryka Porcelany AS Ćmielów (the Porcelain Factory), you can view the entire, collection of porcelain figurines, cups, mugs, vases, plat- ters, paintings, consisting of over 400 models, and pur- chase selected products. During ceramic workshops, under the supervision of an instructor, you can make a porcelain product yourself. A new attraction is the presentation of historical collections. Im Outlet-Store von Fabryka Porcelany AS Cmielow kann man die ganze Kollektion von Figürchen, Tassen, Be- chern, Vasen, Schalen und Bildern aus Porzellan, mit über 400 Mustern bewundern und die ausgewählten Produkte kaufen. Bei Keramik-Workshops, können Freiwillige un- ter Aufsicht eines Trainers selbstständig eine Porzellan- ware herstellen. Eine neue Attraktion ist die Ausstellung historischer Sammlungen.

104 ATRAKCJE I SPORT SPORTS AND ATTRACIONS . ATTRAKTIONEN UND SPORT 105 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Gdy pojawiły się informacje o odkryciach w Bałtowie tropów dinozaurów, zdecydowano o budowie pierwszego w Polsce parku, którego główną atrakcją będą rekonstruk- cje dinozaurów naturalnej wielkości, zarówno tych świę- tokrzyskich, jak i innych z całego świata. Powstał park rozrywki, który z roku na rok przyciąga rzesze turystów. W okolicy działa także kilka wyciągów narciarskich. When there were the discoveries of dinosaur footprints in Bałtów, it was decided to build the first park in Poland, whose main attraction will be a life-size reconstructions of dinosaurs, both from Swietokrzyskie and others from around the world. Amusement park was created, which each year attracts thousands of tourists. In the area there are also several ski slopes. Als es bekannt wurde, dass in Bałtów imposante Abdrü- cke von Dinosauriern erhalten geblieben sind, beschloss man den ersten in Polen Jura-Park zu gründen, wo man die lebensgroßen Dinosaurier bewundern kann. Kein Wunder also, dass in Bałtów stets Scharen von Touristen anzutref- fen sind. Für Wintersportfreunde entstanden viele neue Skilifte.

Denis Buntić i Manuel Strlek

106 ATRAKCJE I SPORT SPORTS AND ATTRACIONS . ATTRAKTIONEN UND SPORT 107 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Europejskie Centrum Bajki im. Koziołka Ma- tołka w Pacanowie. Koziołka Matołka odwie- dził Denis Buntić, Marin Sego, Karol Bielecki i Piotr Grabarczyk.

Koziołek Matołek European Tale Center in Pa- canów. Matołek the Goat was visited by Denis Buntić, Marin Sego, Karol Bielecki and Piotr Grabarczyk.

Europäisches Märchen-Zentrum in Pacanów. Die wichtigste Figur ist selbstverständlich Koziołek Matołek, der kleine Ziegenbock. Ko- ziolek Matolek wurde von Denis Buntic, Ma- rin Sego, Karol Bielecki und Piotr Grabarczyk besucht.

108 ATRAKCJE I SPORT SPORTS AND ATTRACIONS . ATTRAKTIONEN UND SPORT 109 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Krzemionki Opatowskie – Muzeum Krzemionki Opatowskie ( Silica) – Krzemionki Opatowskie – Museum Region Świętokrzyski to także boga- Świętokrzyskie region is also rich in In der Region Heiligkreuz gibt es i Rezerwat Archeologiczno-Przy- Museum and Archaeological Natural und Reservat für Archäologie und ta baza Gospodarstw Agroturystycz- agritourism farms, hotels and spa fa- auch zahlreiche Ferienhöfe, Hotels rodniczy, z 465m trasą podziemną, Reserve, with a 465m underground Natur. Hier befindet sich die größte nych oraz hoteli i obiektów SPA. cilities. Below, from the left: Oddy- und SPA-Einrichtungen. Unten von umożliwiającą zwiedzenie wyrobisk route, allowing a visit to a prehistoric und am besten in ganz Europa er- Poniżej od lewej Hotel Odyssey, Bin- sey, Binkowski, Tęczowy and Grand links nach rechts Hotel Odyssey, pradziejowych kopalni krzemienia mine of striped flint. It is the only of haltene Streifenfeuersteingrube mit kowski, Tęczowy Młyn i Grand. Hotel. Binkowski Hotel, Teczowy Hotel pasiastego. Jest jedynym tego typu its kind in the world open to the pub- einer Tiefe von 465m. Eine ähnliche und Grand Hotel. obiektem na świecie otwartym dla lic. Attraktion wie diese gibt es auf der zwiedzających. ganzen Welt nicht. Dymarki Świętokrzyskie – najwięk- Świętokrzyskie Dymarki – the big- Dymarki Świętokrzyskie (Heilig- sza impreza plenerowa w regionie. gest outdoor event in the region. kreuzer Schmelzöfen) – es ist die To festyn archeologiczny przybli- This archaeological festival show- größte Veranstaltung im Freien in żający widzom wszystkie elementy ing the visitors all the elements of der ganzen Region. Alles findet auf cyklu produkcyjnego żelaza, od wy- iron production cycle, from mining der sog. Eisenschmelzwiese statt, wo dobycia i przygotowania rudy oraz and ore preparation, and charcoal for man sich eine Präsentation von Ei- węgla drzewnego, na obróbce ko- blacksmith ending treatment. Next to senschmelzmethoden ansehen kann– walskiej kończąc. Obok pieców dy- bloomeries (furnaces) presentations von der Förderung und Aufbereitung marskich odbywają się prezentacje of other crafts depicting the main der Eisenerze und Holzkohle bis zur innych rzemiosł obrazujące główne areas of handicrafts made in those Schmiedbearbeitung. Neben dem Ei- dziedziny rękodzieła wykonywane remote times take place. Since 2001, senschmelzen gibt es auch Kunstge- w tamtych odległych czasach. Od the program has included the Roman werbeangebote aus der Heiligkreuz- 2001 r. do programu włączono rzym- legation. Teams participate in exhibi- Region, man kann altertümliche ską legację. W pokazach uczestniczą tions abroad. Handwerkerkünste bewundern. Seit zespoły zza granicy. 2001 wurde in das Programm die rö-

mische Legation einbezogen. An den Vorführungen nehmen ausländische Gruppen teil.

110 ATRAKCJE I SPORT SPORTS AND ATTRACIONS . ATTRAKTIONEN UND SPORT 111 ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

Karol Bielecki i Sławomir Szmal

W regionie przez cały rok odbywa Throughout the year in the region In der Region finden das ganze Jahr się wiele imprez o charakterze spor- there are a lot of sporting events like über viele Sportveranstaltungen statt, towym, jak wyścigi samochodowe na car races at Copper Mountain, mo- wie z.B. Auto-Wettrennen in Miedzi- Miedzianej Górze, zawody crossowe, tocross competitions, cycling. There ana Góra, Motocross- und Radwett- rowerowe. Dostępnych jest także are also many ski lifts, both in Kielce kämpfe. Den Wintersportfreunden wiele wyciągów narciarskich, w tym and in the swietokrzyskie voivodship. stehen Skilifte und geeignete Pisten także na terenie samych Kielc. zur Verfügung, sowohl in Kielce als

auch in der Umgebung.

112 ATRAKCJE I SPORT 113 Redakcja: Zdjęcia: Menadżer projektu Gramy Razem Anna Benicewicz-Miazga Patryk Ptak dla Świętokrzyskiego: Patryk Ptak Anna Benicewicz-Miazga Marian Urban ABMprojekt Anna Góra-Klauzińska ul.Kaznowskiego11a/11 Jarosław Miazga Wydanie czwarte 2014 r. 25-636 Kielce KS Vive Tauron Kielce www.abmprojekt.com.pl Wszelkie prawa zastrzeżone. Repro- Teksty: dukcja oraz adaptacja całości lub czę- Projekt graficzny: Teresa Wolska ści niniejszej publikacji niezależnie Anna Benicewicz-Miazga Anna Benicewicz-Miazga od zastosowanych technik wymaga Patryk Ptak KS Vive Tauron Kielce pisemnej zgody autorów.

Projekt okładki: Korekta i tłumaczenie: Copyright © ABMprojekt, Patryk Anna Benicewicz-Miazga KS Vive Tauron Kielce Ptak, KS Vive Tauron Kielce Patryk Ptak Koordynator projektu: Kielce 2014 Skład komputerowy: Paweł Papaj Anna Benicewicz-Miazga

Album zrealizowano w ramach projektu „Gramy razem dla Świętokrzyskiego - promocja turystyczna, sportowa i gospodarcza województwa, realizowana przez Klub Sportowy Vive Targi Kielce”, współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007-2013, oś priorytetowa 2, działanie 2.3 Promocja gospodarcza i turystyczna regionu.