Prof. Dr. Dhimitër Dhora

Karakteristikat e Kompleksit Hidrologjik të lumenjve Drini dhe Buna, si dhe liqeneve të Shkodrës, Ohrit, Prespës së Madhe dhe të Vogël

Shkodër, 2017 Në kopertinë: Baseni i Kompleksit Hidrologjik të lumenjve Drini dhe Buna, si dhe liqeneve të Shkodrës, Ohrit, Prespës së Madhe dhe të Vogël SHUKALB-WPI: http://shukalb.al (Modifikuar Dh. Dhora) Përmbajtja

Parathënie ...... 5

Karakteristikat e Liqenit të Shkodrës ...... 7

Karakteristikat e Lumit Buna ...... 17

Karakteristikat e Liqenit të Ohrit / Pogradecit ...... 31

Karakteristikat e Liqenit të Prespës së Madhe dhe të Vogël ...... 42

Karakteristikat e Kompleksit Hidrologjik ...... 48

Përfundime ...... 57

Referencat ...... 60

Parathënie

Prej dekadash jam marrë me ekosistemet ujore të vendit tonë dhe vazhdimisht kam patur dëshirë të shkruaj mbi karakteristikat e tyre. Njohja e karakteristikave është njohja e kuintesencës, njohja racionale, njohja e thelbit të dukurive. Eshtë fjala për njohjen e karakteristikave esenciale, më të spikatura në të gjitha aspektet, duke përfshirë edhe ato ekologjike.

Në mungesë të studimeve të tilla të plota, ndërmora provën e parë me Liqenin e Shkodrës. Prej vitit 2005 kam botuar disa herë karakteristikat e liqenit, deri sa arrita në variantin e që desha, të botuar kohët e fundit. Kjo përvojë më shërbeu për të hartuar karakteristikat e Lumit Buna. Ndërkohë studimin e shtriva edhe për Liqenin e Ohrit/Pogradecit, Liqenin e Prespës së Madhe dhe Liqenin e Prespës së Vogël, si dhe në studimin e karakteristikave në tërësi të Kompleksit Hidrologjik të lumenjve Drini dhe Buna, si dhe liqeneve të Shkodrës, Ohrit, Prespës së Madhe dhe të Vogël. Në këtë libër janë përfshirë të gjitha këto studime.

Për realizimin e këtij libri është shfrytëzuar një material i gjerë eksistues, i botuar përgjatë shumë dekadave. Mirëpo në këto botime, për shumë çeshtje, eksistojnë të dhëna nga më të ndryshmet. Kjo dukuri ka arsyen e vet, pasi studimet janë bërë në muaj dhe stinë të ndryshme, në vite dhe në situata të ndryshme. Në këtë libër janë vendosur të dhënat më të përzgjedhura, më sinjifikativet, më të besueshmet, shpesh të shoqëruara me sqarime përkatëse.

5 Shpresoj se ky libër do të lexohet dhe shfrytëzohet prej kolegëve, prej nxënësve dhe studentëve, prej ambjentalistëve, menaxhuesve të zonave të mbrojtura të këtij kompleksi, specialistëve të turizmit etj. Natyrshëm, nëse ndodh kështu, kjo do të ishte edhe dëshira ime më e madhe.

Autori

6 ARAKTERISTIKAT E LIQENIT KTË SHKODRËS Pozitë gjeografike e favorshme, 42º 10’ V dhe 19º 15’ L Liqeni i Shkodrës ndodhet në kordinatën gjeografike 42º 10’ të gjerësisë gjeografike veriore dhe 19º 15’ të gjatësisë gjeografike lindore, sipas Grenviçit.

Ekosistem lakustrin Liqeni i Shkodrës përmendet në histori si sistem lumor (sistem lotik, riverin), ku liqeni ishte pjesa potamike e Lumit Moraça - Buna, por edhe si sistem kënetor (sistem lentik, palustrin), përgjatë pjesës fushore të lumit. Sot Liqeni i Shkodrës përfaqëson një sistem liqenor (sistem lentik, lakustrin), pra me një sipërfaqe të madhe ujore permanente, çka e dallon nga kënetat. Ujërat e tij ripërtërihen relativisht ngadalë, krahasuar me lumenjtë; lëvizjet e ujit, që shkaktohen prej erave dhe nxehtësisë, nuk janë njëdrejtimëshe.

Origjinë tektonike - karstike Liqeni i Shkodrës është formuar prej zhvillimeve gjeotektonike të një rajoni mjaft të gjerë, si dhe zhvillimeve të fuqishme karstike. Konturet bazë të Dinarikeve Juglindore, Ultësirës të Zeta - Shkodrës dhe Liqenit të Shkodrës, janë konseguencë e efekteve endogjene gjatë Mesozoikut dhe pjesërisht Cenozoikut. Lëvizja zbritëse e bllokut mbi të cilin është Liqeni i Shkodrës filloi në përfundim të Paleogjenit dhe fillim të Neogjenit. Këto dukuri janë në progres edhe sot, çka ka rëndësi në prognozimin e zhvillimeve afatgjate të liqenit dhe rajonit. Mendohet se lëvizja zbritëse kompensohet me ngritjen prej

7 mbushjes nga prurjet e ngurta, çka përbën një faktor të rëndësishëm gjeologjik të stabilitetit. Modelimi karstik ka dëshmitë e veta në relievin karstik, tiparet hidrografike, formën e liqenit etj. Liqeni i Shkodrës konsiderohet si një prej 8 liqeneve të mëdhenj, me origjinë karstike, më të njohur në Rruzullin Tokësor.

Liqen i madh, më i madhi në Ballkan Liqeni i Shkodrës, me sipërfaqe përafërsisht 360 - 540 km², përfshihet në grupin e liqeneve të mëdhenj të Rruzullit Tokësor (100 - 10.000 km²). Liqeni i Shkodrës është liqeni më i madh në Gadishullin e Ballkanit, përsa i përket sipërfaqes.

Pellgu Ujëmbledhës - resurs i pashtershëm uji Pellgu Ujëmbledhës i Liqenit të Shkodrës ka sipërfaqe të konsiderueshme, prej 5490 km². Llogaritjet tregojnë që 15 km² pellg i përkasin 1 km² liqen, ndërsa më shumë se 2500 km² pellg i përkasin 1 km³ liqen, çka tregon për një potencial të lartë ujëmbledhës. Liqeni i Shkodrës është liqen fushor, por furnizohet me ujë nga lartësitë me shumë reshje, që llogariten në 2500 - 3100 mm shi në vit dhe kjo është një faktor tjetër i qëndrueshmërisë së prurjeve ujore në liqen. Lartësia mesatare mbi nivelin e detit e Pellgut Ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës është 770 m. Uji vjen në Liqen nëpërmjet lumenjve përrenjve, burimeve të ndryshme etj. 210 m³/sek, ose rreth 62% e ujit vjen nga Lumi Moraça. Zbrazja e Liqenit në rrugë sipërfaqësore bëhët nëpërmjet Lumit Buna.

Stabilizues hidrologjik Në regjimin ujor të Liqenit një rol të rëndësishëm luan regjimi tepër i ndryshueshëm i Lumit Drini. Lumi Drini derdhet në Lumin Buna në rreth 1.5 km nga dalja prej Liqenit, nëpërmjet degës

8 kryesore derdhëse Drinasa. Liqeni i Shkodrës funksionon si një stabilizues i shkëlqyer hidrologjik. Kur Drini sjell pak ujë, Liqeni derdh lirshëm ujin e tij në Lumin Buna. Përkundrazi, kur Drini sjell furishëm ujë, pengohet rrjedhja normale e Lumit Buna, pra pengohet derdhja e ujit të Liqenit në Lumin Buna, për pasojë Liqeni zhvillohet duke rritur nivelin, sipërfaqen dhe vëllimin e tij.

Kriptodepresion i rrallë Liqeni zë pjesën më fundore të Ultësirës të Zeta - Shkodrës. 165 km² e sipërfaqes së Liqenit të Shkodrës, çka i takon rreth 44,3 % e sipërfaqes minimale të pasqyrës së së tij, ka fundin nën nivelin e detit. Kjo dukuri e karakterizon liqenin si një kriptodepresion të rallë në Europë dhe në gjithë Rruzullin Tokësor. Kjo është pjesa që i jep atij atributet e liqeneve stereotipike, vlera natyrore të veçanta, aftësi ripërtëritëse dhe jetëgjatësi.

Arqipelag unikal në Europë Në pjesën perëndimore, prej daljes së Bunës e deri në Kepin e Radushës, bregu është përgjithësisht shkëmbor. Ka shumë gjire, kepe dhe ishuj të shumtë, që kanë interes studimi nga pikëpamja gjeologjike, gjeografike dhe ekologjike. Arqipelagu prej 53 ishujsh është unikal në Europë. Ishujt lozin rol të rëndësishëm në biologjinë e liqenit, pasi janë mjedise relativisht të izoluara, me bimësi interesante, strehë dhe vende riprodhimi për shpendët dhe kafshët e tjera.

Liqen subtropikal Regjimi hidrotermik i Liqenit të Shkodrës është interesant. Temperaturat mesatare nga janari në gusht ndryshojnë me rreth 20° C. Shumë rallë temperatura e ujit ka zbritur nën 0° C. Ky regjim temperature e karakterizon Liqenin si subtropikal. Liqeni ka më shumë ujë në stinët me reshje dhe më pak në verë.

9 Zhvillime stinore që sigurojnë stabilitet Liqeni i Shkodrës karakterizohet nga luhatje stinore të mëdha të nivelit të ujit, që shkojnë deri në rreth 5 metra. Ekosistemi e ka të domosdoshme këtë luhatje, sigurisht brenda kufinjve të pranueshëm, minimal dhe maksimal. Me ardhjen e stinëve të ngrohta dhe uljen e nivelit të ujit, ndodh sensibilizimi biologjik, zhvillohen habitatet dhe makrofitet ujore, ndodh riprodhimi i gjallesave, migrimi biologjik etj. Me ardhjen e stinëve të ftohta, kur niveli i ujit rritet deri në nivelin maksimal, ekosistemi sensibilizohet për zhvillime me kahje të kundërt. Numri i habitateve bie dhe kafshët gjejnë strehët e sigurta për dimërim, ose migrojnë në këthim. Sa vjen vjeshta ndodh dekompozimi i makrofiteve. Masa e kalbur shpërndahet në sedimentin e krejt liqenit dhe një pjesë e madhe ikën nëpërmjet Lumit Buna për në det, duke realizuar kështu pastrimin e ujit të liqenit.

Mjedis i karakterit litoral Cektësia është karakteristikë identifikuese e liqenit. Cektësia dhe oshilacionet e nivelit të ujit e bëjnë të pamundur zhvillimin e zonave vertikale të liqenit. Liqeni i Shkodrës konsiderohet thjeshtë si mjedis i karakterit litoral. Ai është një liqen i cektë (përveç kriptodepresioneve). Sedimentet e tij ndodhen përgjithësisht brenda zonës fotike. Cektësia dhe turbulenca, për shkak të erave të shumta, përshpejtojnë transformimet redoks të sedimentit, me kahje pozitive, lehtësojnë lidhjet dhe bashkëveprimin e ujit me sedimentin.

Uji me oksigjen, sedimenti me potencial redoks të lartë Saturimi i oksigjenit në ujë është mbi 70 %. Shpërndarja e tij, në princip, është ortograde, ndonëse sipas kushteve shfaqet edhe klinograde. Gjendja e koncentrimeve të oksigjenit të tretur zbret me rritjen e temperaturës. Liqeni i Shkodrës përgjithësisht e ka të lidhur ngushtë biotën

10 me sedimentin. Në litoral sedimentet përmbajnë rërë dhe detrit nga vegjetacioni makrofit, ndërsa llumi i pelagialit është mëi mineralizuar. Sipërfaqja e sedimentit ka potencial redoks të lartë, i cili përshtat sedimentet për makrofitet dhe invertebrorët aerobikë.

Predominim i ioneve kalcium dhe hidrogjenkarbonat Në matricën ujore të Liqenit të Shkodrës ionet kryesore janë kalciumi dhe magnezi, për kationet dhe hidrogjenkarbonati dhe sulfati, për anionet. Kalciumi përbën 74 % të kationeve dhe 39 % të matricës së ujit, ndërsa hidrogjenkarbonati përbën 93 % të anioneve dhe 47 % të matricës së ujit. Ionet e lëndëve ushqyese përbëjnë rreth 2 % të matricës ujore.

Ujërat e liqenit - oligotrofike Predominimi i ujërave të këthjellta, oligotrofike, me biomasë fitoplanktoni të ultë, është karakteristikë identifikuese e liqenit. Feedback-et që mbajnë në parametrat normalë cilësinë e ujit të liqenit janë: përmbajtja e nutrientëve në ujë vs. prodhimi humik në wetland; përmbajtja e nutrientëve në ujë vs. prodhimtaria e habitateve pyjore të bregut; strukturat e zinxhirit ushqimor që transferojnë fosforin prej litoralit në pelagial vs. mekanizmat biogjeokimike që inhibojnë riciklimin e fosforit prej sedimentit.

Sediment me përmbajtje të lartë nutrientësh Përmbajtja e lartë e nutrientëve në sedimentet e Liqenit janë shprehje e zhvillimit normal të liqenit. Kjo ka lidhje me kalbjen dhe mineralizimin e biomasës së makrofiteve, shpërndarjen e saj në krejt liqenin, si dhe me mekanizmat inhibuese të riciklimit të fosforit prej sedimentit në ujë.

Kompleks habitatesh Liqeni i Shkodrës përbëhët prej tre sisteme habitatesh: sistemi lakustrin, që përfshin habitatet limnetike dhe ato litorale; sistemi palustrin me habitate që diferencohen përsa i përket vegjetacionit,

11 si dhe prezencës ose mungesës së ujit; sistemi riverin ku përfshihen habitate vazhdimisht të përmbytura dhe ato kohë pas kohe të përmbytura. Sipas stinëve Liqeni i Shkodrës zhvillohet prej një kompleksi habitatesh të sistemit liqenor në një kompleks habitatesh të sistemeve liqenore - kënetore, me një numër shumëfish nishesh ekologjike. Zona e nënsistemit litoral të Liqenit gjatë stinëve të ngrohta spostohet drejt thellësisë, duke i lënë vendin sistemit të habitateve kënetore.

Abundancë makrofitesh Abundanca e makrofiteve me rrënjë është karakteristikë identifikuese e liqenit. Makrofitet janë tipari më karakteristik i litoralit dhe në një farë kuptimi edhe i krejt Liqenit të Shkodrës. Makrofitet e liqenit zhvillohen nga bregu drejt thellësisë, duke filluar prej shoqërimeve emergente, stereotipikisht të dominuara prej kallamishtes Phragmites australis, tek shoqërimet me gjethe floatuese, të dominuara nga lëkoi i ujit i verdhë Nuphar luteum, lëkoi i ujit i bardhë Nymphaea alba dhe arra e ujit Trapa natans, më tej në ato submergente, me dominim të miriofila si kalli Myriophyllum spicatum, gjethebriri gati i zhytur Ceratophyllum demersum, potamogeton Potamogeton dhe zhabina e ujit Ranunculus aquatilis dhe që përfundojnë tek shoqërimet më të thella, me dominim të valisnera spirale Vallisneria spiralis, lapagrethi bregdetar Najas marina dhe Charophyta. Në Liqenin e Shkodrës njihen 240 specie bimësh ujore, prej të cilave 62 janë specie ujore të mirëfillta. 21 specie janë drurë ose shkurre. Deri tani në Liqenin e Shkodrës njihen rreth 60 shoqërime bimore.

Liqen ciprinid, peshkim intrigues Lista e peshqve (Actinopterygii) të Liqenit të Shkodrës dhe ujërave afluente përmban 52 specie. Familja Cyprinidae ka 25 specie, ose 48 % të totalit, çka konsiderohet përqindje e lartë dhe ky fakt e

12 karakterizon liqenin dhe iktiofaunën e tij si ciprinide. Ujërat përreth liqenit dhe ihtiofauna e tyre janë salmonide. Në liqen dhe afluentët e tij janë gjetur 9 specie të familjes Salmonidae (17.3 %). Zënia e peshkut në Liqenin e Shkodrës bazohet në tre grupe speciesh. Një vlerë të rëndësishme kanë për peshkimin dy speciet autoktone, gjuca (Alburnus scoranza) dhe krapi (Cyprinus carpio). Në grupin tjetër bëjnë pjesë speciet migruese për në det nëpërmjet Lumit Buna, ku më të rëndësishmit janë kubla (Alosa fallax), ngjala (Anguilla anguilla) dhe qefujt (Mugil cephalus dhe Liza ramado). Grupi i tretë përfshin speciet e introduktuara, si karasi (Carassius gibelio) dhe sharmaku (Perca fluviatilis). Biologjia e peshqve të Liqenit të Shkodrës dhe peshkimi kanë tipare intriguese. Stoku i konsiserueshëm i peshqve kapet në kriptodepresione ose disa vende të veçanta, ku dimëron. Riprodhimi i peshqve bëhët përgjithësisht brigjeve. Rënia e popullatave të peshqve të tregut ka lidhje me veprimtarinë e njeriut, kryesisht me peshkimin e jashtligjshëm.

Diversitet dhe kapacitet i lartë shpendësh Liqeni i Shkodrës shquhet për diversitet, kapacitet dhe rol të madh ornitologjik në shkallë rajonale. Në Liqenin e Shkodrës dhe pellgun e tij ujëmbledhës janë evidentuar 283 specie shpendësh, prej të cilëve 168 janë të habitateve ujore. Prej këtij numri, më tepër se gjysma janë folezuese. Në Liqenin e Shkodrës gjendet dhe folezon specia globalisht e rrezikuar, pelikani kaçurrel Pelecanus crispus. Liqeni i Shkodrës plotëson kriterin e Ramsarit për numrin e çifteve folezuese të dallëndyshes së detit gushëbardhë Chlidonias hybridus dhe karabullakut të vogël Phalacrocorax pygmeus. Mbi 2/3 e numrit të përgjithshëm të specieve të habitateve ujore janë shpend shtegëtues. Liqeni i Shkodrës është ndër wetland- ët më të rëndësishëm në Europë për dimërimin e shpendëve, me kapacitet të njohur prej rreth çerek milioni individësh, duke plotësuar kështu kriterin e Ramsarit për numrin total të individëve. Numrin më të madh të individëve e përbëjnë bajukla (Fulica atra),

13 karabullakët (Phalacrocorax), zhytërrat (Podiceps), disa rosorë (Anatidae), pulëbardhat (Larus) etj. Rënia e numrit të specieve dhe individëve ka lidhje edhe me ndikimin negativ të njeriut, në prishjen e regjimit ushqimor, gjuetinë dhe shqetësimet e ndryshme.

Natyralitet i lartë Liqeni i Shkodrës diagnostikohet i kategorisë 8 në gradientin me 10 kategori të natyralitetit. Natyraliteti i lartë është një prej cilësive të ekosistemit të Liqenit të Shkodrës. Përgjithësisht nuk ka shtim nga jashtë të materies në Liqen, as tjetërsim fizik të gjeomorfologjisë ose të dispozicionit të elementeve fizikë. Dinamikat në liqen janë natyrale. Niveli i fragmentimit të habitateve konsiderohet i moderuar. Zënia e peshkut në Liqenin e Shkodrës konsiderohet e madhe. Në komunitetin e peshqve ka dominancë të specieve vendase dhe prezencë të specieve ekzotike, por me impakt jo të madh. Nga brigjet e liqenit merren rëra dhe materiale të tjera. Elementët artificiale, si ndërtimet tregëtare, molot, rrugët nuk janë mbizotëruese në pejsazhin e liqenit. Ujërat e zeza, lëndët me origjinë prej mbeturinave, mbetjet nga fabrika e aluminit, kimikatet bujqësore arrinë të procesohen prej sistemit dhe nuk shkojnë përtej resiliencës.

Faunë me endemizma Dukuria e endemizmit është më e theksuar tek disa grupe kafshësh të liqenit. 10 specie molusqesh, të klasës Gastropoda, të liqenit dhe në rrjedhjet e poshtme të afluentëve të tij shfaqin dukurinë e endemizmit, ose janë të reja për shkencën. Gjithashtu 9 specie gaforresh Amphipoda, që përbëjnë rreth gjysmën e numrit total të specieve të këtij grupi në këtë liqen, janë endemike. Një interes të veçantë paraqesin 20 specie peshqish, ose 38,5% e totalit të numrit të tyre, të cilat shfaqin dukurinë e endemizmit. Prej tyre 5 janë endemike të Liqenit të Shkodrës, 4 specie janë endemike të ekosistemeve ujore të Shqipërisë, 5 specie janë

14 endemike të Sistemit Liqeni i Shkodrës - Lumi Drini - Liqeni i Ohrit, 4 specie janë endemike të Ballkanit Perëndimor, si dhe 2 specie janë endemike të liqenit me luhatje drejt veriut. Bretkosa ballkanike Pelophylax kurtmuelleri është bretkosë subendemike e Shqipërisë, ndërsa bretkosa shqiptare Pelophylax shqiperica endemike e Liqenit të Shkodrës dhe Ultësirës Perëndimore të Shqipërisë. Tek bimët e larta, shpendët dhe tek një numër i madh grupesh të tjera, endemizmi shfaqet në nivelin e subspecies.

Resiliencë e lartë Resilienca e lartë është cilësi e ekosistemit të Liqenit të Shkodrës. Resilienca e lartë mbahet prej variableve të ngadalta, siç janë: faktorët klimaterikë afatgjatë, marrëdheniet trofike, strukturat e habitateve, prodhimi i nutrientëve, niveli i nutrientëve në sediment etj. Makrofitet me rrënjë janë faktor variabël i ngadaltë që promovon resiliencë. Edhe feedback-et që mbajnë cilësinë e ujit në parametra normalë mbahen nga resilienca, përndryshe situata do të degjeneronte në surpriza të padëshirueshme. Dëmtimi i grupit funksional të peshqve dhe shkarkimi i ndotësve organikë mund të sjellin humbjen e resiliencës ekologjike.

Stabilitet i lartë Stabiliteti i lartë është cilësi e ekosistemit të Liqenit të Shkodrës. Liqeni i Shkodrës identifikohet si liqen i cektë, me ujë të këthjelltë dhe abundancë të lartë të makrofiteve me rrënjë. Resilienca e lartë mundëson stabilitet të lartë. Faktorët që influencojnë për stabilitet dhe resiliencë të lartë të liqenit janë: fluktuacioni i lartë i nutrientëve në liqen, zinxhirët ushqimor relativisht me pak hallka, numri i madh i specieve, veçanërisht i peshqve, që transferojnë fosforin nga litorali në pelagial etj.

15 Tre feedback-e janë faktorët kryesorë që mbajnë cilësinë e ujit të liqenit në parametra normalë. Makrofitet konsiderohen faktor kyç i stabilitetit. Ato prodhojnë nutrientët, shërbejnë si hallkë e zinxhirëve ushqimorë, janë habitatet me të rëndësishme për kafshët, janë faktorët inhibues të riciklimit të nutrientëve (veçanërisht fosforit) nga sedimenti në ujë etj.

16 ARAKTERISTIKAT KE LUMIT BUNA Lumi Buna fillon në Liqenin e Shkodrës dhe përfundon në Detin Adriatik Lumi Buna (serb. Bojana, lat. Barbana) ka gjatësi prej 44 km, gjerësi 0,35 - 0,5 km dhe thellësi 2 - 4 m. Fillesën e merr në ekstremitetin më jugor të Liqenit të Shkodrës. Rrjedhja e sipërme zhvillohet përgjithësisht drejt jugperëndimit, ndërsa më pas drejt jugut, përgjatë fushave të Bregut të Bunës (Fushës së Anamalit në të djathtë, si dhe Fushave të Trushit dhe Velipojës në të majtë), derisa derdhet në Detin Adriatik. Kufiri shtetëror përshkon së gjati Lumin Buna nga fshati Samrisht në Shqipëri dhe Goricë në Malin e zi, deri në derdhje në det.

Liqeni i Shasit - një Liqen i Shkodrës në miniaturë Përgjatë Lumit Buna gjenden disa ujëra që kanë lidhje të ndryshme me të: në origjinë, zhvillim, komunikim, biodiversitet etj, si Liqeni i Shasit, Liqeni i Zogajve, Laguna e Viluni, shumë këneta e pellgje etj. Liqeni i Shasit në Malin e Zi furnizohet me ujë nga Përroi i Megjureçit, Syri i Begut, Lumi Buna dhe reshjet. Eshtë 3 km i gjatë dhe 1,5 km i gjerë. Liqeni i Shasit dhe Lumi Buna kanë lidhje të ndërsjelltë hidrologjike. Kur niveli i ujit i Bunës është i lartë, ai futet në liqen, ndërsa kur niveli ulet, uji nga liqeni derdhet në lumin Buna; në të dy rastet nëpërmjet kanalit të Shëngjergjit. Liqeni i Shasit është kriptodepresion, prandaj është karakterizuar si Liqen i Shkodrës në miniaturë.

17 Zhvillohet në depozitimet aluvionale dhe pret tre masive gëlqerore Shtrati i Lumit Buna pret tre masive gëlqerore. Gryka e parë është në Shkodër, ndërmjet Taraboshit dhe Kodrës së Kalasë, tjetra është në Freskanjel dhe e treta në Malin e Reçit. Pjesa tjetër e Lumit Buna zhvillohet në depozitime aluvionale. Baseni i Bunës përbëhet prej tre tipeve kryesore të shkëmbinjve: të Triasit, Kretës së Sipërme dhe të Eocenit. Dallohen dy tipe bazë gjeologjike: shkëmbinjtë e përshkueshëm - gëlqerorët, si dhe shkëmbinjtë e papërshkueshëm - flishi dhe sedimentet e kuaternarit. Përshkueshmëria e shkëmbinjve dhe erodibiliteti afektojnë indirekt një numër karakteristikash mjedisore, si morfologjinë e ladshaftit dhe habitatit, tiparet hidrogjeologjike dhe hidrologjike, hidrokiminë e ujit të rrjedhshëm dhe temperaturën e tij, faktorë këto që afektojnë biotën.

Lumi Drini shkarkon pjesën me të madhe të ujit në Lumin Buna Në kohët romake një moçalishte zinte sipërfaqen e liqenit. Moraça, që mblidhte ujë nga baseni i Shkodrës, derdhej direkt në lumin Buna. Që nga 1513, Liqeni i Shkodrës është prezent gjithmonë në hartat e kohës. Në 1822, Drini dhe Buna ishin të ndara. Drini derdhesh direkt në detin Adriatik, afër Lezhës, rreth 25 km në lindje të deltës së sotme të Bunës. Në 1867, rrjedhja kryesore e Drinit ishte në shtratin e vjetër të tij, por një degë e quajtur Drinasa kalonte një pjesë të ujit nga Drini në Bunë. Në 1914 Drini shkarkonte pjesën më të madhe të ujit në Lumin Buna përmes Drinasës. Kjo situatë zhvillohet edhe sot. Lumi Buna del nga Liqeni i Shkodrës dhe vetëm 1.5 km nga dalja, merr ujërat e Degës Drinasa, 11 km e gjatë, dega më madhe derdhëse e Lumit Drini.

18 Buna identifikohet lum Buna është lum sepse ka rrjedhje sipërfaqësore për në det; uji rrjedh në një kanal, fundi i të cilit përbën shtratin dhe anët përbëjnë brigjet.

Rrjedh në dy kate: sipërfaqësore dhe nëntokësore Shtrati i dikurshëm i Lumit Buna ka qenë shumë më poshtë se ai i sotëm. Lumi Buna ka mbushur shtratin e vjetër të saj me rërë dhe përmbi të ka depozituar sedimente argjilore, të papërshkueshme nga uji. Kështu që, në të njëjtin drejtim, kemi rrjedhjen sipërfaqësore të Lumi Buna dhe në thellësi 10 - 15 metra, nëpër rëra, kemi rrjedhjen nëntokësore të saj.

Dy shtresa uji në shtratin e lumit: ujë i detit poshtë dhe mbi të uji i ëmbël Fundi i shtratit të Lumit Buna është disa metra nën nivelin e detit. Kjo bën që uji i detit të depërtojë përgjatë fundit të shtratit të tij, dukuri e konstatuar prej grykëderdhjes e deri në Shën Gjergj, ndërkohë mbi të rrjedh ujë i ëmbël.

Buna klasifikohet lum Buna klasifikohet në kategorinë lum (pas atyre të klasifikuar lumenj shumë të mëdhenj dhe lumenj të mëdhenj, si dhe para atyre të klasifikuar përrenj), bazuar tek aftësia mesatare shkarkuese prej 680 m³/sek (brenda limiteve 100 - 1.000 m³/sek), sipërfaqja e pellgut ujëmbledhës 20,585 km² (brenda limiteve 10.000 - 100.000 km²) dhe gjerësia e lumit në pranverë 350 - 500 m (brenda limiteve 200 - 800 m), ndonëse mund të ketë vende edhe më të ngushta.

Lum me regjim permanent Lumi Buna ka regjim lumor permanent, që karakterizohet nga rrjedhje uji të vazhdueshme gjatë gjithë vitit, në kanalin e lumit.

19 Lum tipik me thurje dhe dredha Në rrjedhjen e sipërme, që ndodhet vetëm në Shqipëri, ka disa thurje, ku lumi ndahet në shumë kanale, të ndara ndërmjet tyre me ishuj rëre dhe zhavori, dukuri kjo që ka lidhje me ndikimin e prurjeve të mëdha të ujit dhe sedimenteve nga Drinasa. Në gjithë pjesën tjetër, ndërkufitare, lumi zhvillohet me dredha (meandre) shumë të harkuara dhe kjo ka lidhje me kushtet fushore bregdetare, me gradient të ultë, por të vazhdueshëm të rrjedhjes, me sedimente materialesh të imta dhe shtrat të butë.

Emisari i vetëm i Liqenit të Shkodrës Moraça i jep Liqenit rreth 62 % të prurjeve. Prurje uji në Liqen realizojnë edhe lumenjtë Crnojevica, Orahovshtica, Crmnica dhe disa lumenj të vegjël e përrenj, burimet e shumtë në fundin e Liqenit të quajtura “syre”, ujërat arteziane dhe reshjet që bijnë në sipërfaqe të tij. Përballë gjithë këtyre afluentëve, Lumi Buna është emisari i vetëm i Liqenit të Shkodrës.

I dyti në Adriatik dhe i treti në Mesdheun europian përsa i përket shkarkimeve të ujit Lumi Buna nxjerr nga Liqeni mesatarisht 320 m³/sek ujë dhe nga dega e Drinit merr 360 m³/sek, pra gjthsej 680 m³/sek. Shkarkimi mesatar i Lumit Buna është 21.2 km3 /vit, duke u renditur i dyti për nga prurjet në Adriatik, pas Lumit Po dhe i treti në krejt Mesdheun europian, pas lumenjve Rhone dhe Po. Uji i ëmbël i Lumit Buna ndjehet diagonal në det deri në brigjet e Italisë. Lumi Buna ka dy pike në shpërndarjen vjetore të shkarkimeve, një pik në dimër (dhjetor) dhe një në pranverë (prill-maj), si dhe një minimum në gusht, me mbi pesë herë më pak rrjedhje.

Nyje unikale hidraulike Bunë - Drin - Liqen, Liqeni - stabilizues hidrologjik Kur prurjet e Drinit për në Lumin Buna janë të mëdha (dikur deri

20 7500 m³/sek), pengohet dalja e ujit nga Liqeni, i cili arrin vlera maksimale të kapacitetit ujor, duke vepruar si rregullator dhe stabilizues hidrologjik i nyjes unikale hidraulike Bunë - Drin - Liqen. Lumi Buna tejkalon kapacitetin e saj (fillon në 2.000 m³/ sek) , del nga shtrati, shkatërron argjinaturat dhe përmbyt fushat.

Buna - segmenti përfundimtar i Kompleksit unikal hidrologjik Lumi Buna mund të konsiderohet si pjesë e Kompleksit unikal hidrologjik, të përbërë prej Lumit Moraça, Lumit Drini, Lumit Buna dhe liqeneve të mëdhenj ndërkufitarë të Ballkanit Perëndimor: Shkodrës, Ohrit, Prespës së Madhe dhe të Vogël. Lumi Buna përfaqëson segmentin përfundimtar, fushor, mirëfilli potamik të këtij kompleksi.

Lum tipik fushor, që mer ujëra prej një territori të theksuar malor Shpejtësia e lumit varet nga pjerrësia, përmasat dhe forma e shtratit, sasia e ujit dhe sasia e materialit që përmban uji. Pjerrësia mesatare e lumit Buna është 0,08 % pra 0,8 metra për një kilometër. Lumi Drin ka pjerrësinë mesatare 2,4 %, pra 30 here më të pjerrtë se Lumi Buna. Shpejtësia e rrjedhjes shtohet prej reshjeve të fuqishme në Drin, liqen, degët e tij etj. Pellgu ujëmbledhës ku merr ujë Lumi Buna është 20,585 km². Lartësia mesatare e këtij pellgu është 909 metra mbi nivelin e detit. Lumi Buna mbledh ujë nga një rrjet hidrografik të shtrirë në pesë shtete: Shqipëri, Mal të Zi, Kosovë, Maqedoni dhe Greqi. Lumi Buna mbledh ujë edhe nga përrenjtë, sidomos të Anës së Malit, ku më i gjati është Përroi i Millës, 25 km.

Regjim ujor që ndikohet nga faktorë të detarë dhe të kompleksit Në regjimin e Bunës ndikojnë disa faktorë që më kryesori është bllokimi i grykës së Bunës nga valët e mëdha që formohen nën

21 veprimin e erërave të fuqishme të perëndimit dhe veriperëndimit, në më të shumtën me shpejtësi 10 - 20 m/sek. Lëkundjet e e nivelit të detit kanë të bëjnë me bilancin ujor, forcën tangenciale të erës, dukuritë e baticë - zbaticës etj. Amplituda mesatare e lëkundjeve ditore të niveleve ndryshon 20 - 30 cm. Rrymat detare, që janë një faktor tjetër, lëkunden mesatarisht me shpejtësi 0.20 - 0.30 m/sek. Gjithashtu ndikojnë prurjet e Lumit Drin, veçanërisht gjatë plotave, ngushtimet, meandrinët, cektësia e lumit, efektet regullatore të Liqenit të Shkodrës.

Më shumë sedimentime dhe erozion në stinët me prurje Sedimentet aluviale janë kryesisht zhavorr, rërë dhe argjilë. Materialet e mëdha depozitohen në fundin e shtratit të lumit, e sidomos në rrjedhjen e sipërme të saj, ndërsa të tjerat transportohen në suspension, ose në solution. Rrjedhja mesatare e aluvioneve në suspension është 438 kg/sek, në turbullirë 1250 gr/ m³. Transporti i sedimenteve përgjatë lumit ndodh më shumë në sezonin e dimrit dhe vjeshtës, kur uji i lumit arrin nivelin më të lartë. Derdhja e Lumit Buna realizohet nëpermjet dy degëve; e majta është më e thellë dhe më e rendësishme. Mes dy degëve derdhëse gjendet Ishulli Ada. Në derdhje të Bunës, sedimentet grumbullohen më shumë në degën e djathtë, ndërsa e majta është nën një regjim erozioni. Në dy dekadat e fundit ky erozion “ka ngrënë” ishullin “Franc Jozef”, por është konstatuar edhe në pjesën lindore të Adës.

Estuari - habitati ujor më produktiv Estuari i Lumit Buna është një trup bregdetar uji të njelmtë, ku derdhen dy degët derdhëse të lumit dhe që ka lidhje të lirë me detin hapur. Estuati përfaqëson zonë tranzicioni ndërmjet mjediseve të lumit dhe mjedisit detar. Si i tillë estuari është subjekt i dy të ndikimeve: detare, pra dallgëve, valëve, dhe fluksit të ujit të kripur, si dhe lumore, pra rrjedhjes së ujit të ëmbël dhe sedimenteve. Estuari

22 mbushet me ujë deti në baticë dhe me ujë lumi në zbaticë. Batica ndalon rrjedhjen e lumit dhe në këtë kohë ndodh depozitimi në fund i materialit të prurjeve. Uji i detit dhe uji i ëmbël i lumit sigurojnë nivel të lartë lëndësh ushqyese në ujë dhe sediment, prandaj estuari i Lumit Buna është habitati më produktiv natyror në gjithë kompleksin e habitateve ujore të zonës së Bunës.

Deltë e vertetë natyrore Delta e Bunës përfaqëson një sipërfaqe sedimentesh, në formë freskoreje, të krijuar atje ku lumi takon detin, por në drejtim të kundërt me atë të grykëderdhjes (estuarit). Formimi i saj është favorizuar prej valëzimit detar, si dhe prurjeve të mëdha të sedimenteve nga lumi Drin. Dikur Lumi Buna kishte kurs tjetër, me disa degë derdhëse. Prej nivelit të Malit të Jushit e deri tek delta e sotme u krijua një sipërfaqe e madhe prej akumulimesh lumore dhe bregdetare, si dhe Laguna e Vilunit. Delta e sotme është formim i Bunës së sotme dhe i detit. Rritja e deltës së Bunës prej 1 deri 1,5 km në këto 100 vitet e fundit, vlerësohet relativisht e ngadaltë. Delta e sotme konsiderohet e vogël, por e vertetë natyrore. Pas ndërtimit të liqeneve artificiale të hidrocentraleve, para disa dekadash, prurjet e sedimenteve janë zvogëluar deri në 30 % dhe për këtë arsye pjesa ballore e deltës ka filluar të shkatërrohet.

Cilesia e ujit të liqenit dhe Lumit Drin - mirë dhe keq Kimia e ujit përcaktohet nga inputet e mjedisit rrethues të pellgut ujëmbledhës, por influencohet edhe nga shiu dhe ndotjet prej burimeve humane. Cilësia e ujërave të Lumit Drini dhe Liqenit të Shkodrës (që furnizojnë Lumin Buna), në lidhje me oksigjenin, BOD5, COD dhe komponimet e fosforit është relativisht e mirë. Përqendrimi i komponimeve të azotit është i lartë. Konstatohet përmbajtje e mataleve të rëndë dhe lëndëve toksike organike persistente.

23 Statusi ekologjik dhe fiziko - kimik: i varfër Regjimi i prurjeve të ujit dhe sedimentit të Lumit Buna është çrregulluar pas ndërtimit të digave dhe liqeneve të hidrocentraleve në Lumin Drin. Shkarkimet e detyruara shkaktojnë çrregullimin e regjimit ujor dhe shpesh përmbytje. Sasia e prurjeve të sedimentit nga Drini ka rënie të madhe. Konstatohet erosion në tokat pranë lumit. Regjimi i dinamikave bregdetare ka ndryshuar. Cilësia e ujit të Lumit Buna, referuar përqendrimeve të amoniumit, BOD5, ndotjes organike dhe bakteriologjike, prej derdhjes direkte të ujërave të zeza të pa trajtuara të qytetit të Shkodrës në dalje të lumit Buna nga liqeni, është e rëndë dhe përkeqësohet përgjatë lumit deri në derdhje. E njëjta gjë thuhet edhe për dukurinë e eutrofikimit për shkak të ndotjes urbane dhe përdorimit të plehërave kimike. Ka indikacione mbi ndotjen me metale të rëndë dhe lëndë toksike organike persistente, çka ka lidhje me shkarkimet e mbetjeve industriale, hedhjet e mbeturinave të ngurta të patrajtuara etj. Ka humbje ose dëmtim habitatesh, denatyrim sipërfaqesh për shkak të ndërtimeve, shërbimeve etj. Shtimi i prezencës së njeriut, sidomos këto dekadat e fundit për shkak të plazhit kanë çuar në uljen e popullatave të shpendëve, në veçanti atyre ujore. Pra statusi i ekologjik dhe fiziko - kimik i Lumit Buna vlerësohet i varfër.

Biodiversitet habitatesh dhe sipërfaqesh Në gjithë kompleksin e ujërave përgjatë Lumit Buna, nga Liqeni i Shkodrës dhe deri në Detin Adriatik, janë përcaktuar mbi 29 klasa habitatesh, si dhe janë përshkruar 15 sipërfaqe të rendësishme natyrore dhe gjysëm natyrore me vlera të mëdha. Të gjitha këto sipërfaqe të mara së bashku përbëjnë një pejsazh të vetëm, unikal, Deltën e Bunës në kuptimin më të gjerë. Si më të rendësishmet veçojmë: Ada dhe Rezervati i Velipojës me prodeltën, Plazhi i Madh (Ulqin) me prodeltën, kënetat në pjesën e Malit të Zi, pyjet

24 aluvionale në të dy anët, Këneta e Gjeratit dhe Liqeni i Murtemës, Laguna e Vilunit, Baks Rrjolli me prodeltën etj. Delta e Bunës është sistemi më i rendësishëm i wetland-eve përgjatë bregdetit Adriatik dhe një prej më mirë të ruajturve në Mesdhe dhe Europë. Estuari i lumit shquhet si shëmbullor, me natyralitetin më të lartë në Mesdhe.

Komunitetet e botës së gjallë të Lumin Buna Lumi Buna shquhet për prurje të mëdha uji dhe lëndësh ushqyese. Për këto arsye janë të zhvilluar fitoplanktoni (me grupet kryesore Chlorophyta, Diatome dhe Cyanophyta), mikrofauna (sidomos gaforret e ulta, krimbat Rotifera dhe Protozoa), zoobentosi (mbizotëruar nga gaforret Crustacea, krimbat Oligochaeta, molusqet Mollusca, si kërmilli këlyshlindës i Ballkanit Viviparus mamillatus, Bithynia dhe Holandriana, midhja e zakonshme e lumenjve Unio crassus, midhja e lumit me dhëmbë të vegjël Microcondylaea compressa; insektet Insecta, veçanërisht larva Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera, Diptera); bimësia makrofite, peshqit ciprinidë etj. Mund të veçojmë ujërat e njelmëta të estuarit si shumë të pasura me fitoplankton dhe zooplankton, invertebrorë (krimba, molusqe, gaforre), peshq dhe shpend ujorë.

Abundancë makrofitesh, asociacione bimore interesante Bimët janë abundante në lumenj me rrjedhje të paktë, ashtu si edhe tek Lumi Buna. Flora e zonës, e lidhur me ujin dhe lageshtirën, përmban mbi 170 specie. Vegjetacioni makrofit i Lumit Buna ndodhet kryesisht brigjeve të lumit në dalje prej liqenit e deri në bashkimin me lumin Drin, si dhe në grykëderdhje. Ai përfshin tre grup asociacione bimore: submerse, kryesisht me speciet e gjinive potamogeton Potamogeton, mijëgjethësh Myriophyllum, lapagreth Najas, valisneria Vallisneria etj; floatuese, me lëkoin e ujit të bardhë Nymphaea alba, lëkoin e ujit të verdhë Nuphar luteum, arrën e ujit Trapa natans dhe nimfoidin shytak Nymphoides peltata; si dhe

25 emerse, ku veçanërisht e përhapur është kallamishtja Phragmites australis, shavari Typha etj. Në brigjet ranore (Velipojë, Vilun, Velika Plaza, Valdanos, Peçin etj.) gjendet vegjetacioni Psamo - Halophyte, ndërsa në habitatet shkëmbore bregdetare vegjetacioni Crithmo-Limonietea. Në ultësira (Velipojë, Shtoj) gjenden pyjet me drurë uji dhe tokash të lagështa, ku spikatin subspecia endemike e rrënjës Quercus robur ssp scutariensis, si dhe plepi i bardhë Populus alba, frashëri Fraxinus angustifolia, verri i zi Alnus glutinosa, shelgu i bardhë Salix alba, marina lulevogël Tamarix parviflora, konopica Vitex agnus-castus, shtalpra Periploca graeca, mendra e ujit Mentha aquatica, barëgjaku i shelgjeve Lythrum salicaria etj. Në Lumin Buna ekzistojnë shtatë ishuj me drurë. Në ishullin Ada tre speciet dominuese janë plepi i bardhë Populus alba, shelgu i kuq Salix purpurea dhe verri i zi Alnus glutinosa. Ishulli Franc Jozef, i njohur për pyllin e virgjër riparian, të përbërë kryesisht prej plepi të bardhë Populus alba, shelgu të bardhë Salix alba, verri të zi Alnus glutinosa, frashëri Fraxinus angustifolia dhe vidhi të vogël Ulmus minor, sot është drejt zhdukjes së plotë për shkak të erozionit. Pesë ishuj të tjerë ndodhen në kilometrin e parë nga Liqeni. Dimërit ishujt janë të përmbytur, ndërsa verës vegjeton pylli riparian, i përbërë kryesisht prej shelgu të bardhë Salix alba, shelgu të kuq S. purpurea, shelgu trethekësh Salix treandra, frashëri Fraxinus angustifolia dhe plepi të zi Populus nigra. Trapetum natans është asociacion endemik i bimës floatuese arra e ujit Trapa natans. Gjendet në rrjedhjen e sipërme të lumit, por edhe në kanale dhe këneta përgjatë krejt lumit. Speciet kryesore përbërëse janë arra e ujit Trapa natans, gjethebriri i zhytur Ceratophyllum demersum, mijëgjethëshi kalli Myriophyllum spicatum, potamogetoni i përgjethuar Potamogeton perfoliatus, spirodela rrënjëshumë Spirodella polyrhisa, manërosa e vogël Lemna minor dhe më pak potamogetoni kaçurrel Potamogeton crispus, potamogetoni me nyje Potamogeton nodosus, lapagrethi i bretkocës Hydrocharis morsus-ranae, valisneria spirale Vallisneria

26 spiralis, greonlandia e shpeshtë Greonlandia densa, lëkoi i ujit i bardhë Nymphea alba, nejca amfibe Polygonum amphiba, lëkoi i ujit i verdhë Nuphar luteum, hara Chara sp. etj.

Fauna interesante e vertebrorëve Eshtë mjaft e pasur në të gjithë grupet e saj. Peshqit dhe shpendët kanë numër të madh speciesh. Amfibët janë mjaft të përhapur në ujërat e Lumit Buna dhe ato pranë saj. Veçanërisht gjenden amfibët pa bisht, ndërmjet të cilëve bretkosa shqiptare Pelophylax shqiperica, endemike e Shqipërisë së ultë bregdetare, ultësirës së Ulqinit dhe Liqenit të Shkodrës. Në këtë zonë janë gjetur 18 specie reptilesh të sterës, prej të cilëve 1/3 janë taksa endemike ose subendemike të Ballkanit. Gjarpëri i barit Natrix natrix, gjarpëri i ujit Natrix tessellata dhe breshka e kënetës Emys orbicularis janë mjaft të përhapur në ujëra. Nga gjitarët e ujit, lundërza Lutra lutra është gjetur disa herë në Lumin Buna. Në zonën e Bunës ka mjaft specie gjitarësh, por më interesante për t’u shënuar është gjetja e gjurmëve të putrave të ariut të murmë Ursus arctos në rërat e plazhit në Rrjoll.

Potenciale të spikatura të peshqëve Grupi më i madh i peshqve, me rreth 30 specie, që gjenden në Lumin Buna, janë po ato të Liqenit të Shkodrës dhe shumica e tyre janë të familjes Cyprinidae. Këto dy tregues i japin ihtiofaunës së Lumit Buna karakter subtropikal me përngjasim liqenor. Rreth gjysma e këtij numri janë specie endemike të këtij sistemi kompleks ujor, ose pjesëve të tij. Të tilla specie janë gjuca Alburnus scoranza, mrena e Fanit Barbus rebeli, skorta e zezë Pachychilon pictum, dy speciet e skortave Rutilus, lloska e Shkodrës Scardinius knezevici, burdullaku i Shkodrës Pomatoschistus montenegrensis, trofta e Drinit Salmo farioides etj. Në derdhje të Lumit Buna e deri në thellësi 40 m në det, janë gjetur 66 specie peshqish, sidomos bentikë. Më të shpeshtë janë barbuni Mullus barbatus, merluci Merluccuis merluccius, maridha Spicara

27 smaris, paroshja Citharus linguatula, peshkgjeli luspëmadh Lepidotrigla cavillone, gjuhëza e zakonshme Solea solea, peshku elektrik Torpedo torpedo. Në vazhdim përmendim disa specie të përmasave të mëdha, si lojba Lichia amia, toni Thunnus thynnus, ameja Argyrosomus regius etj. Disa prej specieve futen në segmentet fundore të lumit Buna. Të tilla janë çeliku laraman Aphanius dispar, çeliku me rripa Aphanius fasciatus, aterina symadhe Atherina boyeri, levreku pikalosh Dicentrarcus punctatus, burdullaku i shkëmbit Gobius paganellus, barkuleci i ylbertë Poecilia reticulata, peshku i gurit Salaria pavo, gjilpërëza shiritazezë Syngnathus abaster. Njihen 8 specie peshqish që zhvillojnë migrime biologjike në rrugët prej Detit Adriatik, nëpërmjet Lumi Buna, për në Liqenin e Shkodrës dhe Lumin Drini etj, si dhe anasjelltas. Qefulli i verës Mugil cephalus, qefulli i vjeshtës Liza ramado, ngjala Anguilla anguilla dhe kubla Alosa fallax janë sot specie me rëndësi për tregun në Shkodër. Ndërsa speciet migruese blini Acipenser sturio, blini i Drinit Acipenser naccarii, levreku Dicentrarcus labrax dhe shojza Platichthys flesus dekadat e fundit janë ralluar së tepërmi ose prej një kohe të gjatë nuk shihen. Për gjithë këto specie Lumi Buna shërben si korridor migrimi nga një ekosistem në tjetrin. Diversiteti dhe abundanca e peshqve në zonën e derdhjes së lumit Buna, si dhe 8 speciet e peshqve migrues (anadrome dhe katodrome), të ekosistemeve Deti Adriatik, Lumi Buna, Liqeni i Shkodrës përfaqësojnë rastet më të spikatura të potencialeve biologjike të integruara të kompleksit të ekosistemeve.

Komunitet interesant shpendësh në zonën e Bunës Në sipërfaqen Ulqin - Vilun - Shkodër janë evidentuar 237 specie shpendësh, prej të cilave 59 janë të ujërave. Në stinët e ftohta të viteve 2003 dhe 2015, janë numëruar gjithsej 16.964 - 22.328 individë shpendësh ujorë, që i përkasin 45 - 57 specieve. Mes tyre vizitojnë këto habitate edhe pelikani kaçurrel Pelecanus crispus, flamingo Phoenicopterus roseus, mjelma qafëdrejtë

28 Cygnus cygnus etj. Shumica e këtij numri është gjetur në Kriporen dhe Liqenin e Zogajve të Ulqinit, më pak në Vilun, Paratuk dhe Liqenin e Shasit, si dhe pjesa më e vogël në Rezervatin e Velipojës, Kënetën e Domnit, Liqenin e Murtemsës etj. Më shumë individë i përkisnin specieve: bajukla Fulica atra, pulëbardha e zakonshme Larus ridibundus, të rosave Anatidae (veçojmë rosa kadife Melanita fusca), si dhe karabullaku i detit Phalacrocorax carbo, nori gushëzi Gavia arctica, gjelaci barkzi Calidris alpina. Mbi 40% e specieve dimëruese janë folezuese ose me probabilitet folezimi. Pjesa tjetër prej 60% dimëron këtu, por ikën për folezim në pranverë. Nga numrimi i shpendëve ujorë në muajin qershor të viteve 2007 - 2011 dolën 2560 - 4994 individë. Në aspektin veror, më shumë individë kishin çapka e verdhë Ardeola raloides, çapka e bardhë e vogël Egretta garzetta, karabullaku i vogël Phalacrocorax pygmaeus, vrapuesi i vogël Charadrius dubius. Estuari është një prej sipërfaqeve më interesante përsa i përket shpendëve ujorë, veçanërisht atyre dimërues, kryesisht Phalacrocoracidae, Scolopacidae, Anatidae dhe, në lidhje me të edhe prodelta, shumë e zhvilluar (që përfaqëson pjesën brënda në det të deltës dhe që ka një normë relativisht të ultë të depozitimeve.

Korridor i migrimit të shpendëve me rëndësi rajonale Numri i madh i individëve dhe specieve dimëruese, folezuese, migruese tregon për rëndësinë që ka kjo zonë në zhvillimin e faunës dhe komunitetit të shpendëve në Europë, kur dihet se zona gjendet në një nga tre rrugët kryesore të migrimit të shpendëve të kontinentit. Lumi Buna dhe ujërat përgjatë saj përbëjnë një korridor ku shpendët ujor lëvizin prej Kune - Vainit dhe Cekës nëpër ujërat e zonës së Bunës e deri në Liqenin e Shkodrës. Në rrugën e migrimit të gjatë drejt Europës Qendrore dhe Veriore shërben si korridor për speciet migruese të lagunave dhe dunave të bregdetit Adriatik. Gjithashtu shërben edhe si korridor i lëvizjeve të shpendëve migrues përgjatë bregdetit Adriatik.

29 Delfini turishishe dhe breshka e detit deri në rrjedhjen e sipërme të Bunës Delfini turishishe Tursiops truncatus është i përhapur në ujërat detare të Shqipërisë dhe gjatë gjithë vitit preferon brigjet e detrave dhe vend derdhjet e lumenjve. Në stinë të ngohta janë gjetur dhe fotografuar këto delfinë brenda në Lumin Buna, në nivelin e fshatit Velipojë, afër ishullit Paratuk, pranë Liqenit të Shasit, si dhe një individ në Daragjat 8-9 km nga Liqeni i Shkodrës. Numri i madh i rasteve të gjetjes së Tursiops truncatus, në të shumtën në tufë me 2, ose më shumë individë, përgjatë Lumit Buna e deri në afërsi të Liqenit të Shkodrës, është një dukuri shumë interesante, unikale në Ballkanin Perëndimor dhe ndoshta edhe më gjerë. Për këto arsye, natyrshëm, Lumin Buna mund ta konsiderojmë “lum i definëve”. Breshka e detit Caretta caretta depoziton vezët në rërat e brigjeve të detrave, të konstatuar edhe në Ishullin Ada. Kjo breshkë futet edhe në distanca të shkurta në lumenj, por një individ me peshë 56 kg dhe gjatësi 87 cm, para një dekade është ngjitur Lumit Buna deri afër fshatit Muriqan të Shkodrës. Rasti është mjaft interesant për shkencën dhe përbën një vlerë ekologjike të shtuar edhe për kompleksin Deti Adriatik - Lumin Buna. Prezenca e Tursiops truncatus dhe Caretta caretta deri në rrjedhjen e sipërme, tregon se Lumi Buna është një mjedis i përshtatshëm, bile i veçantë, pasi ka rrjedhje ujit të kripur përgjatë tij.

30 ARAKTERISTIKAT E LIQENIT KTË OHRIT / POGRADECIT Pozicioni në kordinatën 41°2‘V 20°44‘L Liqeni i Ohrit / Pogradecit ndodhet në Ballkanin Perëndimor, në kordinatën 41°2‘ të gjerësisë gjeografike veriore dhe 20°44‘ të gjatësisë gjeografike lindore, sipas Grenviçit, në lartësi 693 m mbi nivelin e detit, mes maleve të Mokrës nga perëndimi dhe Maleve të Galicicës në lindje.

Ndër 50 liqenet mahnitës të Rruzullit Tokësor Pamja e Liqenit të Ohrit nga Qafa e Thanës është befasuese, mahnitëse dhe unikale. Këtë përshtypje të japin të gjitha karakteristikat e tij. Liqeni i Ohrit përfshihet në listën e 50 liqeneve mahnitës të Rruzullit Tokësor, ndër 5 miljonë liqene të vertetë, natyror, me ujë të ëmbël që ka Rruzulli Tokësor.

Mosha e Liqenit 1,5 - 5 miljonë vjet; mendohet si më i vjetri në Europë. Liqeni i Ohrit ka moshën 1,5 - 5 miljonë vjet, bazuar në të dhënat nga kërkimet gjeologjike dhe analizat molekulare të taksa-ve endemike. Ka hipoteza që e shtyjnë në 20 miljonë vjet dhe bazuar në këto ky liqen është përfshirë ndër 9 liqenet e përzgjedhur nga lista e 21 liqeneve më të lashtë të Rruzullit Tokësor dhe konsiderohet më i vjetri në Europë. Kjo moshë evazive lidhet me faktin që origjina e Liqenit dhe e botës së gjallë të tij nuk janë studiuar ende plotësisht.

31 Ndër liqenët e mëdhenj të Rruzullit Tokësor; ndërkufitar ndërmjet Shqipërisë dhe Maqedonisë Liqeni i Ohrit me sipërfaqe prej 358 km² përfshihet në grupin e liqenëve të mëdhenj të Rruzullit Tokësor (100 - 10.000 km²). Rreth 2/3 e tij i përket Maqedonisë, ndërsa afër 1/3 Shqipërisë. Përfshihet në listen e 90 liqeneve ndërkufitare të Rruzullit Tokësor. Liqeni ka formë të zgjatur në drejtimin veri - jug, me gjatësi maksimale prej 30 km dhe gjerësi maksimale prej 14,5 km. Vija e bregut e liqenit ka gjatësi prej 87,5 km.

Liqeni i dytë në Europë për thellësi mesatare Liqeni i Ohrit ka thellësi mesatare prej 167 m, ndërsa thellësi maksimale 288,7 m. Ai shquhet si ndër liqenet e thella të Europës, i dyti për nga thellësia mesatare, pas Liqenit Hornindalsvatnet të Norvegjisë.

Origjinë tektonike Liqeni i Ohrit dhe Liqeni i Prespës i përkasin një grupi të baseneve Dessaret, që u krijuan prej një depresioni gjeotektonik gjatë epokës së Pliocenit. Dikur dy liqenet ishin të bashkuar, por shumë shpejt, në kohën e lëvizjeve intensive tektonike, Liqeni i Ohrit u shkëput nga Liqeni i Prespës, pikërisht në territorin e malit Galicica. Në fakt ka dy mendime lidhur me formimin e tij, njëri i formimit i tij në një sipërfaqe të thatë me burime ose hidrografi lumore, si dhe mendimi tjetër i lidhjes paleogjeografike me ujërat e njelmtë të Ballkanit, të cilët kanë histori të lidhur me basenin detar Tethys dhe gjatë këtij procesi ndodhi lakustrizimi.

Pellgu ujëmbledhës përfshin edhe atë të Liqenit të Prespës (së Madhe dhe të Vogël) Pellgu ujëmbledhës përfaqëson një strukturë grabeni, i zhvilluar ku takohen Zona Ofiolite e Mirditës (zona e brendshme e Albanideve) dhe Zona e Korabit (Zona e Maqedonisë Perëndimore). Pellgu ujëmbledhës i Liqenit të Ohrit përfshin edhe Pellgun e Liqenit

32 të Prespës, pasi merr prej tij në rrugë nëntokësore një sasi të konsiderueshme uji. Ai ka sipërfaqe të përgjithshme prej 3921 km², prej të cilës 2519 km² i përkasin Liqenit të Ohrit dhe 1402 km² Liqenit të Prespës. Pellgu ujëmbledhës përbëhët prej malesh të larta 1900 - 2600 metra. Strukturat gjeologjike në perëndim, jugperëndim dhe në jug mbizotërohen nga konglomeratë Triasikë dhe ofiolite të Jurasit, ndërsa në lindje, në veri dhe veriperëndim nga shkëmbinj metamorfikë Paleozoikë, gëlqerorë Triasikë dhe sedimente të Kuaternarit.

Liqen me ujë të ëmbël Uji i ëmbël i liqenit është karakteristikë esenciale, e pa tjetërsueshme për shkak të kushteve: ndodhet në lartësi, larg ujërave të kripura dhe që furnizohet nga të gjitha anët me ujë të ëmbël.

Liqen i vertetë, me regjim ujor të përhershëm Liqeni i Ohrit ka ujëra permanente (përhershme), ku përfshihet liqeni dhe lumenjtë, si dhe ujërat perenale (të përkohshme), ku përfshihen përrenjtë, pellgjet dhe kënetat.

Liqeni më i madh në Ballkan përsa i përket vëllimit të ujit Vëllimi i ujit i Liqenit të Ohrit është 55 km³ dhe për këtë zë vendin e parë në Ballkan.

Koha e rezidencës 70 vjet Koha e ndërrimit të plotë të ujit të liqenit (koha e rezidences) është 70 vjet.

Niveli i ujit i kontrolluar dhe menaxhuar Sot niveli i ujit të Liqenit të Ohrit ndryshon shumë pak, pasi prej 5-6 dekadash, me marrëveshje dypalëshe, është ngritur dhe funksionon një strukturë rregulluese e nivelit të ujit, në përshtatje me nevojat e hidrocentraleve, por duke mbajtur nivelin e liqenit

33 brenda kufinjve të pranueshëm, normalisht me luhatje 30 - 80 cm, por në ekstremin maksimal poshtë 693 m mbi nivelin e detit dhe atë minimal mbi 691,65 m.

Furnizohet kryesisht prej burimeve, një rast unikal në Rruzullin Tokësor Në liqen hyn dhe del gjithsej 1056,5 x 10⁶ m³ ujë në vit. 53% e ujërave hyrës janë prej burimeve karstike, prej të cilëve 49% janë sublakustrinë, ndërsa 51% janë sipërfaqësore. Liqeni i Ohrit është rast unikal në Rruzullin Tokësor që furnizohet kryesisht prej burimeve. Si burime karstike më të rendësishme konsiderohen ato të Shën Naumit, që nxjerrin ujë nga Mali Galicica dhe të Tushemishtit, që nxjerrin ujë nga Mali Galicica dhe Mali i Thatë. 50% e sasisë së ujërave të këtyre dy grup burimeve vinë në rrugë nëntokësore nga Liqeni i Prespës, që ndodhet 10 km në juglindje të tij dhe rreth 150 m më lart. Liqeni i Prespës ka vrima thithëse, si ajo e Zaverit, ku uji humbet në thellësi për të dalë në burimet e brigjeve jugore të liqenit të Ohrit. Pjesa tjetër e prurjeve , pra 47%, me ndarje të barabartë, vjen nga lumenjtë dhe direkt nga shiu. Prurje më të madhe kanë lumenjtë Sateska, Çerava, Koselska, Pogradecit dhe Verdovës. 1/3 e ujit largohet nëpërmjet avullimit nga liqeni, ndërsa 2/3 në rrugë sipërfaqësore nëpërmjet Lumit Drini i Zi, degë e Lumit Drini, që derdhet në Detin Adriatik. Ky është i vetmi emisar i Liqenit të Ohrit.

Tri zona ujore lidhur me temperaturën e ujit Temperatura e ujit ndryshon nga sipërfaqja drejt thellësisë. Lidhur me këtë ka tri zona termike. Epilimnioni, shtresa ujore e sipërme, deri 20 metra thellësi, ka temperaturë deri 24 - 27ºC. Uji i kësaj zone ngrohet nga dielli dhe përzihet nga era. Metalimnioni është nën të parën, ku për çdo meter thellësi temperatura zbret 0,5ºC. Hipolimnioni është zona më e thellë, me ujë të ftohët, që nuk merr nxehtësi nga dielli as oksigjen nga atmosfera. Në 150 m thellësi është 6ºC. Në dimra të ftohët dhe me shumë erë ky zonim prishet

34 dhe temperaturat e zonave përafrojnë. Përzierja e plotë e ujit ndodh për çdo 7 - 10 vjet.

I pasur me oksigjen, i varfër me fosfor Oksigjeni futet nga ajri nëpermjet difuzionit si dhe del nga bimët ujore si nënprodukt i fotosintezës, që ndodh në shtresën e sipërme ku ka dritë. Në shtresat më të thella oksigjeni është i pakët. Fosfori kontrollon rritjen e bimëve dhe është faktor kufizues. Ujërat e hapura të Liqenit të Ohrit janë oligotrofe. Përqendrimi i fosforit dikur më i ultë, sot është rreth 4 mg/l, por përgjithësisht nën 10 mg/l. Transparenca e Diskut Secchi në kohë të ndryshme të vitit varion 9 - 17 m. Përqendrimi i azotit shkon deri në rreth 500 mg/l. Brigjeve sasia e lëndëve ushqyese, pra edhe e fosforit është më e lartë dhe ujërat vlerësohen si mezotrofe.

Ndër liqenet e Rruzullit Tokësor me prioritete në biodiversitet Liqeni i Ohrit përfshihet në listen e 260 liqeneve të Rruzullit Tokësor, që karakterizohen nga prioritete në biodiversitet, duke kuptuar biodiversitetin e habitateve (shpesh të izoluar fizikisht dhe / ose ekologjikisht), biodiversitetin e specieve (dhe taksa-ve të tjera), e veçanërisht atyre endemike, si dhe biodiversitetin gjenetik në disa grupe.

Liqeni i Ohrit mbron vetveten nga invazioni Liqeni i Ohrit ka rreth 1500 specie gjallesash ujore. 1200 specie janë vendase dhe prej këtyre të fundit 586 janë specie kafshësh. Liqeni i Ohrit dhe bota e gjallë e tij mbrojnë vetveten prej invazionit, jo vetëm për shkak të izolimit nga ujërat përreth, por edhe pse biocenoza është homogjene, e stabilizuar, produkt i evolucionit të gjatë. Në depresionin e Shkodrës kërminjtë e gjinisë Orientalina përfaqësohen me disa specie dhe me specien Orientalina lacustris në vetë Liqenin e Shkodrës. Ndonëse kjo specie gjendet në disa burime të basenit të Ohrit, asnjë specie e kësaj gjinie nuk gjendet në Liqenin e Ohrit.

35 Speciet jo-vendase, që ndodhen sot në Liqenin e Ohrit, janë introduktuar nga njeriu, ose kanë hyrë për shkak të kushteve të tjetërsuara prej faktorit human.

Tri zona interesante makrofitesh në litoral; diversitet i lartë i algave Charophyta Në liqen janë numëruar 124 specie spontane bimësh vaskulare (enëzore), hidrofite dhe higrofite. Në zonën litorale të Liqenit të Ohrit ka livadhe makrofitesh. Zona e kallamishteve Phragmites australis, është veçanërisht e rëndësishme për mbrojtjen nga erozioni, si dhe strehë për kafshët. Kallamishtet gjenden 1,5 - 4,5 metra thellësi, e që shtrihen me ndërprerje përqark krejt liqenit, me një siperfaqe të përgjithshme prej disa qindra hektarë. Në shoqërim me të janë edhe shavari gjethegjerë Typha latifolia, shavari gjethengushtë Typha angustifolia, kryekuqi Scirpus lacustris etj. Zona e potamogetonit Potamogeton, në thellësi 4 -7 metra thellësi, është mjaft e zhvilluar. Mbizotëron potamogetoni gjethepushtues Potamogeton perfoliatus, por ka edhe potamogeton si krëhër Potamogeton pectinatus, potamogeton të ndritshëm Potamogeton lucens, potamogeton kaçurrel Potamogeton crispus, miriofila si kalli Myriophyllum spicatum, gjethebriri gati i zhytur Ceratophyllum demersum, valisnera spirale Vallisneria spiralis, xanikela e kënetës Zanichellia palustris, lapagrethi bregdetar Najas marina etj. Zona hotspot e algave Charophyta, në 6 - 21 metra thellësi, ka 24 specie, prej të cilave 10 të gjinisë Chara. Makrofitet janë prodhuesit e fosforit dhe elementeve të tjerë ushqyes. Ato pengojnë riciklimin e fosforit nga sedimentet, zvogëlojnë përqendrimin e lëndëve ndotëse organike, janë habitate të rendësishme për invertebrorët ujorë, peshqit, shpendët ujorë etj.

Më i pasuri në Rruzullin Tokësor me endemizma në raport me sipërfaqen Liqeni i Ohrit është ndër tre liqenet më të rëndësishme në Rruzullin Tokësor, së bashku me të Bajkalit dhe të Tanganikës, përsa i përket

36 endemizmit. Burimet nënujore me ujë të ftohtë dhe të pasur me oksigjen, së bashku me izolimin horizontal dhe vertikal janë faktorët e evolucionit unikal të ekosistemit të Liqenit të Ohrit, të endemizmit të lartë të gjallesave dhe stabilitetit të tij ekologjik. Ky liqen është qendra më e rëndësishme e endemizmit në Europë. Në liqen jetojnë 212 specie endemike, prej të cilave 182 janë kafshë. Në raport me sipërfaqen ky është liqeni me diversitetin më të madh të specieve endemike në Rruzullin Tokësor dhe më diversi në ndër liqenet e madhësisë së tij. Sipërfaqet që shquhen për endemizëm në liqen janë Veli Dab (Peshtani - Trpejca), zona litorale afët Shën Zaumit, kompleksi i burimeve të Shën Naumit dhe kompleksi i burimeve në Tushemisht.

Muze i relikteve / fosileve të gjalla Liqeni i Ohrit konsiderohet muze i relikteve ose i fosileve të gjalla, pasi mjaft specie që kanë qenë të zakonshme miljona vite më parë në një territor mjaft të gjerë, janë zhdukur kudo dhe kanë mbetur të gjalla e të ruajtura vetëm në këtë liqen. Grupet me interesante përsa i përket relikteve janë Diatomea, Gastropoda dhe Salmonidae, ndërsa ndër komunitete më interesanti është ai i bentosit.

Gastropoda, me endemizëm të jashtzakonshëm dhe më relikti Nga 81 specie që përfshihen në klasën e kërminjve Gastropoda, 59 ose 72,8 % janë endemike. 46 prej tyre janë brenda në liqen dhe shumica në zonën litorale. Nga 44 specie Rissoidea, 42 janë endemike dhe ndër këto të fundit 27 i takojnë familjes Hydrobiidae dhe 15 familjes Micromelaniidae. Liqeni i Ohrit ka funksionuar si rezervuar i gastropodëve reliktë, të cilet mund ti ndajmë në dy grupe. 10 specie relikte të liqenit janë mbeturina të formave të vjetra të cilat mbeten të restriktuara këtu. Gjithashtu shumë specie të malakofaunës së Tethys, për shkak të izolimit në këtë liqen evoluan në specie të reja endemike. Prandaj Liqeni i Ohrit konsiderohet si muze i fosileve të gjalla. Shumica e specieve endemike mendohet të jenë krijuar gjatë Pleistocenit të

37 hershëm. Eshtë provuar që modat e krijimit alopatrik (i lidhur me pengesat tokësore) dhe parapatrik (divergjencë popullatash për shkak të gradientit gjeografik, ekologjik, ose modelit mozaik të shpërndarjes) të specieve janë afektuar prej shkallës së izolimit.

Shumë grupe me diversitet të lartë speciesh endemike Pas gastropodëve ka edhe grupet të tjera që përmbajnë numër të madh endemikësh. Nga 5 specie sfungjerësh 4 janë endemike. Më i njohuri nga endemikët është sfungjeri i rrumbullaktë Ochridospongia rotunda, specie dhe gjini relikte. Ndër 29 specie vendase krimbash të shtypur Tricladida 23 janë endemike, ku 16 i përkasin gjinisë Dendrocoelum, një shëmbull shumë interesant i radiacionit autokton. Nga 26 specie vendase të shushunjave Hirudinea 14 janë endemike. Nga 52 specie gaforresh Ostracoda 33 janë endemike, prej të cilave 21 të gjinisë Candona; nga 10 Amphipoda 9 janë endemike, etj.

Diatomea, protistë me më shumë diversitet, endemike dhe relikte Ndër Protista endemike shquhet Diatomea. Njihen 789 diatome (specie, taksa të papërshkruara, varietete). 117 prej tyre janë endemike të Liqenit të Ohrit. Prej tyre 15 janë relikte, të gjetura më parë në depozitimet fosile në Kopecz dhe Bodos të Rumanisë. Gjinitë më të rëndësishme përsa i përket diversitetit, endemizmit, specieve relikte e që gjenden në habitate të ndryshme ujore janë Diploneis, Amphora, Surirella, Turpin, Campylodiscus. Diatomea endemike Cyclotella fottii gjendet edhe në thellësi uji 200 metra. Ndër Ciliophora 30 specie parazite janë endemike, që së bashku me përbujtësit përbëjnë specie relikte.

Planktoni, komponent i rëndësishëm i ekosistemit Fitoplanktoni, zooplanktoni dhe peshqit janë tre grupet kryesore pelagjike në ujërat e hapura. Fitoplanktoni është mjaft i zhvilluar.

38 Liqeni i Ohrit konsiderohet si hotspot i grupit Diatomea. Me fitoplankton ushqehet zooplanktoni, i cili gjatë periudhës së shtresëzimit është më i zhvilluar në metalimnion, ndërsa në dimër kur kushtet janë më homogjene ai shpërndahet deri në thellësi 75 m. Zooplanktoni shërben si bazë ushqimore për peshqit, sidomos të vegjël, të cilët janë ushqim për peshqit grabitqarë, përfshi edhe troftat.

Bentosi, komuniteti më interesant i ekosistemit Në litoral, mbi shkëmbinj, nën gurë, mbi fundet ranore, ku ka alga, si dhe në livadhe bimësh bien në sy shoqërime të ndryshme molusqesh gastropodë, krimbash të shtypur dhe unazorë, gaforre Isopoda të gjinisë Asellus, larva insektesh Chironomidae etj. Në sublitoral, poshtë 20 metrave thellësi, ku nuk deperton mirë drita dhe mungojnë bimët, ka një larmi të madhe Diatomea, krimbash të shtypur Turbellaria dhe krimbash unazorë, gaforresh Ostracoda dhe Isopoda, kërminjsh Gastropoda dhe bivalvit Dreissena, shumica prej tyre endemike. Në zonën profundale, që fillon në 50 metra thellësi, gjenden alga blu, si Microcoleus ferrugineus, forma kafshësh euribate, specie të shumta relikte sidomos Pyrgula, bivalvi Dreissena që gjendet fare pak deri në 50 metra thellësi, por që ndonjë individ edhe në 220 metra.

Liqen salmonid, me 6 specie endemike peshqish Liqeni i Ohrit ka 28 specie peshqish. Liqeni karakterizohet si salmonid. Në këtë Liqen ka katër specie koranësh (korani Salmo letnica, korani i verës Salmo aphelios, korani ballkanik Salmo balcanicus, korani i lumit Salmo lumi), prej të cilëve tre të fundit janë endemikë. Endemikë të Ohrit janë edhe belushka Salmo ohridanus, si dhe dy specie Cyprinidae, pra gjithësej 6 specie. Prodhimi vjetor i peshkut në liqen është 9 kg/ha, shifër e ultë, por e kushtëzuar nga karakteristikat e këtij liqeni oligotrof. Në liqen ka edhe specie të tjera me rëndësi tregëtare si gjuca (Alburnus scoranza), krapi (Cyprinus carpio), ngjala (Anguilla anguilla),

39 skorta e Ohrit (Rutilus ohridanus) etj. Dy tre dekadat e fundit janë introduktuar trofta e ylbertë (Oncorhynchus mykiss), peshku i diellit (Lepomis gibbosus), karasi i artë (Carassius auratus) etj. Zënia vjetore e peshkut kohët e fundit shkon 200 - 300 tonë. Peshqit janë një komponent kyç i ekosistemit, me rol të rëndësishëm në rrjetën ushqimore, në shpërndarjen e lëndëve ushqyese në liqen, si ushqim për peshqit dhe shpendët peshqngrënës etj.

Faunë dhe komunitet shpendësh me rol në kontinent Në liqenin e Ohrit janë listuar 270 specie shpendësh. Shpendët janë një komunitet mjaft interesant i liqenit. Në aspektin dimror të viteve 1997 - 2000 janë numëruar rreth 52,5 - 65 mijë individë, të 21 - 26 specieve ujore. Më të zakonshme janë bajza (Fulica atra), murrcaku Netta rufina, rosa laramane me çafkë Aythya fuligula, kredharaku gushëzi Podiceps nigricollis, kredharaku i vogël Tachybaptus ruficollis, pulëbardha e zakonshme Larus ridibundus etj. Në liqen gjenden edhe specie të kërcënuara globalisht si karabullaku i vogël Phalacrocorax pygmeus, pelikani kaçurel Pelecanus crispus etj.

Pjesë e Kompleksit Hidrologjik të lumenjve Drini dhe Buna, si dhe liqeneve të Shkodrës, Ohrit, Prespës së Madhe dhe Prespës së Vogël. Liqeni i Ohrit është pjesë e Kompleksit Hidrologjik ku përfshihen Lumi Moraça, Liqeni i Shkodrës, Lumi Drini, Lumi Buna, Liqeni i Ohrit, Liqeni i Prespës (së Madhe dhe të Vogël). Eshtë një kompleks ekosistemesh ujore, ku secili ka karakteristikat e veta, por nga të gjithë më i spikaturi për vlerat natyrore është Liqeni i Ohrit. Ky fakt i rrit vlerat gjithë Kompleksit. Ndryshe nga ky liqen, Liqeni i Shkodrës karakterizohet nga diversitet speciesh me përhapje të gjerë. Liqeni i Prespës, ndonëse inkuadrohet në grupin e liqeneve Adriatik - Jonian, ku bën pjesë edhe Liqeni i Ohrit, mund të karakterizohet edhe si i veçuar prej tij dhe grupit të liqeneve lindor, ku përfshihen dy liqene ballkanike dhe tre të

40 Azisë së vogël. Drini i Zi është i vetmi emisar i Liqenit të Ohrit. Lumi Drini shërben si biokoridor për migrime të specieve, sidomos të peshqve. Liqeni i Ohrit rrit vlerat rajonale, pasi ka një komunitet mjaft interesant shpendësh, me shumë specie migruese.

Natyralitet të lartë Liqeni i Ohrit karakterizohet nga natyraliteti i lartë. Përgjithësisht në liqen nuk ka shtim nga jashtë të materies, as tjetërsim fizik të gjeomorfologjisë ose të dispozicionit të elementeve fizikë. Dinamikat në liqen janë përgjithësisht natyrale. Niveli i fragmentimit të habitateve konsiderohet i moderuar. Zënia e peshkut konsiderohet e madhe. Në komunitetin e peshqve ka dominancë të specieve vendase dhe prezencë të specieve ekzotike, por me impakt jo të madh të këtyre të fundit. Elementët artificiale, si ndërtimet tregëtare, molot, rrugët nuk janë mbizotëruese në pejsazhin e liqenit. Ujërat e zeza, lëndët e tjera ndotëse, kimikatet bujqësore etj, ndonëse me vështirësi, por procesohen prej sistemit dhe nuk shkojnë përtej resiliencës.

Situata ekologjike problematike Karakteristika kyçe ekologjike e Liqenit të Ohrit është uji i pastër i tij. Mirëpo në dekadat e fundit njeriu e ka plakur atë më shumë se ç’është plakur për mijëra vite të shkuara. Megjithëse liqeni karakterizohet oligotrofik, bioindikatorët tregojnë se biodiversiteti unikal po tjetërsohet prej ndotjeve, uljes së nivelit të ujit dhe gjuetisë pa kriter. Sot liqeni ndikohet prej presionit antropogjen në rritje dhe një krize të frikshme të biodiversitetit. Disa specie endemike prezumohen gati të zhdukura dhe ka indikacione të penetrimit të specieve invazive në liqen. Në këto dukuri influencojnë negativisht në kontekstin tonë madhësia relativisht e vogël e liqenit dhe përhapja e kufizuar e disa specieve. Popullatat e peshqëve, e sidomos të troftave, janë në prag të kolapsit. Situata ekologjike mund të vlerësohet problematike.

41 ARAKTERISTIKAT E LIQENEVE TË KPRESPËS SË MADHE DHE TË VOGËL Liqeni i Prespës së Madhe ndodhet në kordinatën 40° 54‘ V dhe 21° 02‘ L Dy liqenet e Prespës ndodhen në Ballkanin Perëndimor, në Juglindje të Liqenit të Ohrit. Liqeni i Prespës së Madhe ndodhet në kordinatën 40° 54‘ të gjerësisë gjeografike veriore dhe 21° 02‘ të gjatësisë gjeografike lindore, sipas Grenviçit, ndërsa Liqeni i Prespës së Vogël në 40° 46‘ V dhe 21° 06‘ L.

Mbizotëron mendimi i karakterit tektonik të formimit Dy liqenet e Prespës i përkasin një grupi të baseneve Dessaret, që u krijuan prej një depresioni gjeotektonik gjatë epokës së Pliocenit. Liqeni i Prespës është përfshirë në listën e 21 liqeneve më të lashtë të Rruzullit Tokësor. Në fakt ka dy mendime lidhur me formimin, njëri i formimit në një sipërfaqe të thatë me burime ose hidrografi lumore, si dhe mendimi tjetër i lidhjes paleogjeografike me ujërat e njelmtë të Ballkanit, të cilët kanë histori të lidhur me basenin detar Tethys dhe gjatë këtij procesi ndodhi lakustrizimi.

Pellgu ujëmbledhës prej 1402 km² Pellgu ujëmbledhës ka sipërfaqe prej 1402 km². Ai ka në perëndim Malin e Thatë dhe Malin Galicica, ndërsa në lindje Malin Peristeri.

Më të lartët në Ballkan ndër liqenet tektonikë Liqenet e Prespës ndodhen në lartësi 852 metra në niveli maksimal dhe 844 metra në nivelin minimal. Ato konsiderohen si dy liqenet tektonikë më të lartët në Ballkan.

42 Liqene me ujë të ëmbël Uji i ëmbël i liqeneve të Prespës është karakteristikë esenciale e tyre, e pa tjetërsueshme për shkak se ndodhen në lartësi, larg ujërave të kripura dhe që furnizohen nga të gjitha anët me ujë të ëmbël.

Liqene të vertetë, me regjim ujor të përhershëm Liqenët e Prespës kanë ujëra permanente (përhershme), ku përfshihen liqenët dhe lumenjtë, si dhe ujërat perenale (të përkohshme), ku përfshihen përrenjtë, pellgjet dhe kënetat.

Liqeni i Prespës së Madhe ndër liqenët e mëdhenj të Rruzullit Tokësor Liqeni i Prespës së Madhe së bashku me Liqenin e Prespës së Vogël kanë sipërfaqe prej 317 km² (në nivelin maksimal), prej të cilës 273,2 km² i takojnë Liqenit të Prespës së Madhe dhe 43.7 Liqenit të Prespës së Vogël. Liqeni i Prespës së Madhe përfshihet në grupin e liqenëve të mëdhenj të Rruzullit Tokësor (100 - 10.000 km²).

Ndër 90 liqenet ndërkufitare të Rruzullit Tokësor Dy liqenet e Prespës përfshihen në listen e 90 liqeneve ndërkufitare të Rruzullit Tokësor, pasi ndahen ndërmjet Maqedonisë, Shqipërisë dhe Greqisë.

Liqeni i Prespës së Madhe merr ujë në rrugë sipërfaqësore, ndërsa jep ujë në rrugë nëntokësore Në të dy liqenet e Prespës sasia e ujit që avullon kompensohet me sasinë e reshjeve që bien gjatë vitit. Të gjithë lumenjtë e vegjël, ku katër janë më të mëdhenj, kanë prurje prej 18.30 m³/sek, ku rreth 80% i takojnë Liqenit të Prespës së Madhe. Afër 90% e kësaj sasie ikën nën masivin karstik, në nivele të ndryshme të Liqenit të Prespës së Madhe. Vrima thithëse më e madhe është ajo e Zaverit, në skajin perëndimor të liqenit të Prespës, pranë fshatit Gollomboç. Uji që humbet në rrugë nëntokësore nën Malin Galicica dhe Malin e Thatë del në formë burimesh në Tushemisht dhe Shën Naum.

43 Thellësia maksimale 52 metra, por me ulje të frikshme të saj Liqeni i Prespës së Madhe ka thellësi maksimale prej 52m, çka nuk konsiderohet aq e madhe. Para dy dekadash është konstatuar se për rreth një çerek shekulli niveli i ujit ka rënë me rreth 8 metra, ndoshta për shkak të ndryshimit të rrjedhjes së ujit në sistemin e nëndheshëm karstik, ndoshta për shkaqe të tjera natyrore ose njerëzore. Liqeni ka oshilacionin periodik, që luhatet prej 0,5 deri 3 metra, çka ka lidhje kryesisht me reshjet.

Prespa e Madhe me zona termike ujore jo aq të dallueshme Në Liqenin e Prespës së Madhe nuk vihen re zona termike të ujit kaq të dallueshme. Era e përzien ujin çdo vit, zakonisht nga tetori deri në mars. Në muajt e ngrohtë zonimi termik është i shfaqur. Përqendrimi i oksigjenit ulet drejt thellësisë dhe në fund të Liqenit është afër zeros.

Koha e rezidencës së Liqenit të Prespës së Madhe 11 vjet Koha e ndërrimit të plotë të ujit të liqenit të Prespës së Madhe (koha e rezidencës) është 11 vjet.

Liqene oligotrof - mezotrof Shumicën e vitit, ujërat e hapura të liqenit të Prespës së Madhe kanë karakter oligotrof, ndërsa në verë janë gjerësisht mezotrof. Kjo duket tek prezenca masive e algave filamentoze blu të gjelbërta, tek përmbajtja e lartë e klorofilës a, tek shtimi i produktivitetit primar etj. Përqendrimi i fosforit autokton, që përmbahet në ciklet natyrore të Liqenin e Prespës së Madhe, është 8.8 mg/m³. Fosfori alokton, i hyrë nga bujqësia, ujërat dhe mbetjet komunale, prurjet e ngurta organike etj, shkon afër 9.3 mg/m³. Shuma e përmbajtjes së fosforit në ujë arrinë 18.1 mg/m³, çka indikon liqenin si mezotrofik. Në verë në Liqenin e Prespës së Vogël, me thellësi maksimale 7,7

44 metra, përmbajtja e fosforit shkon në nivele shumë më të larta dhe liqeni konsiderohet eutrofik.

Litoral i pasur me makrofite me rrënjë Në stinët e ngrohta në litoral zhvillohet një vegjetacion i pasur, çka favorizohet nga përmbajtja e lartë e fosforit në ujin e kësaj zone. Në liqenin e Prespës së Madhe janë gjetur 28 specie ujore makrofitesh. Specia helofite dominante është kallamishtja Phragmites australis, por që shpesh ka shavar Typha etj. Ndërsa ndër hidrofitet, që gjenden përgjithesisht deri në 4-5 metra thellësi, si dominante janë 6 specie të gjinisë potamogeton Potamogeton, por të zakonshme janë edhe gjethebriri i zhytur Ceratophyllum demersum dhe mijëgjethëshi kalli Myriophyllum spicatum, lapagrethin bregdetar Najas marina etj.

Skemë e dyfishtë e prodhimit primar Liqeni i Prespës së Madhe ka gjendje stabël të qendrueshme sepse ka ujë të pastër, si dhe një skemë të dyfishtë të prodhimit primar nga dy komponentët kryesor të ekosistemit: fitoplanktonit, që zhvillohet në zonën e sipërme termike të liqenit, si dhe makrofiteve me rrënjë të litoralit. Një pjesë e rëndësishme e fosforit që prodhohet, shkon në sediment dhe bllokohet për tu shfrytëzuar nga makrofitet me rrënjë. Një pjesë tjetër e fosforit zhvillon fitoplanktonin. Kjo rregullohet nga zhvillimi stinor i ekosistemit, ku rolin kryesor e luajnë zhvillimi itemperaturës dhe i nivelit të ujit.

Me karakteristika të liqenëve të Adriatikut dhe të Egjeut. Liqenet e Prespës përfshihen në rajonin ujor biogjeografik ballkanik të Adriatikut Jugor - Jonian (që përfshin ujërat prej Malit të Zi e deri në Peloponez). Dy liqenet e Prespës kanë origjinë të përbashkët nga Liqeni i dikurshëm pliocenik Dessaret, çka vertetohet se kanë 6 taksa endemike gastropodësh (4 specie dhe 2 subspecie) të përbashkëta.

45 Dy liqenet janë të veçuar paksa nga Kompleksi Hidrologjik i Drinit dhe liqeneve të tjerë. Ata marrin ujë vetëm nga pellgu i tyre ujëmbledhës, por nuk kanë dalje sipërfaqësore. Prespa jep ujë në rrugë nëntokësore Liqenit të Ohrit, pjesë e Kompleksit, por jep ujëra edhe jashtë këtij Kompleksi. Në Liqenin e Prespës së Madhe dhe të Vogël gjendën kërminj Pyrgulinae dhe Orientalininae, që janë karakteristikë të grupit të liqeneve Adriatiko - Joniane. Nga ana tjetër gjendën kërminj Parabythinella, që janë karakteristike të liqeneve Egje - Anatoliane.

32% e gastropodëve janë endemikë Në liqenet e Prespës endemizmi shfaqet në disa grupe gjallesash shtazore. Gjithashtu në këto liqene gjenden 244 taksa Diatomea, prej të cilave 33 janë endemike. Molusqet shfaqin endemizëm më të madh. Në dy liqenet e Prespës janë gjetur 39 specie molusqesh, ku mbizotërojnë ato të klasës Gastropoda. Dy liqenet e Prespës kanë së bashku 9 specie endemike Gastropoda, ose 32% të numrit të specieve të kësaj klase. Tre prej tyre gjenden në të dy liqenet, si dhe nga tre specie gjenden për çdo liqen.

Ihtiofaunë e karakterit ciprinid, 7 specie endemike Ihtiofaunat e Liqeneve të Prespës karakterizohen si ciprinide. Liqeni i Prespës së Madhe ka 32 specie peshqish, ndërsa i Prespës së Vogël 18 specie. Në Liqenin e Prespës së Madhe 7 specie janë endemike, 6 prej tyre janë të familjes Cyprinidae (barkgjera e Prespës Alburnoides prespensis, gjuca e Prespës Alburnus belvica, mrena e Prespës Barbus prespensis, njila e Prespës Chondrostoma prespensis, grunci i Prespës Pelasgus prespensis, mëlyshi i Prespës Squalius prespensis, si dhe trofta greke Salmo peristericus nga familja Salmonidae. Shumica prej tyre janë edhe në Liqenin e Prespës së Vogël, si dhe disa edhe në rrjedhjen e sipërme të Drinit të Zi. Kjo ihtiofaunë karakterizohet nga endemizëm më i lartë, krahasuar me dy liqenet e tjerë ndërkufitarë të Shqipërisë (Shkodrës dhe Ohrit).

46 Me rol në zhvillimet rajonale të shpendëve Në dy liqenet e Prespës janë gjetur mbi 200 specie shpendësh. Dy dekadat e fundit numri maksimal i individëve të shpendëve të ujit, të numëruar në dimër, ka qenë afër 50 mijë, që u përkisnin maksimumi 26 specieve. Numrin më të madh të individëve e përbëjnë bajukla (Fulica atra), karabullakët (Phalacrocorax), zhytërrat (Podiceps), disa rosorë (Anatidae), pulëbardhat (Larus) etj. Mbi 40% e specieve dimëruese janë folezuese ose me probabilitet folezimi, ndërsa rreth 60% dimëron këtu, por migron për folezim në pranverë. Liqeni i Prespës së Vogël ka popullatën më të madhe riprodhuese të pelikanit kaçurrel Pelecanus crispus në krejt Rruzullin Tokësor, koloninë më perëndimore në Palearktik të pelikanit rozë Pelecanus onocrotalus, si dhe një prej katër popullatave të izoluara gjenetikisht në Europë, të zhytësit të mesëm Mergus merganser, relikte e erës së akullnajave, etj. Këto të dhëna tregojnë për rëndësinë që kanë dy liqenet e Prespës në zhvillimin e faunës dhe komunitetit të shpendëve në Europë, kur dihet se këto liqene gjenden në një nga tre rrugët kryesore të migrimit të shpendëve të kontinentit.

Liqen me prioritete në biodiversitet Habitatet dhe sipërfaqet interesante, diversiteti i specieve, komuniteti i pasur i shpendëve dhe peshqve, endemizmi e sidomos i gastropodëve dhe peshqve bëjnë që liqenët e Prespës të përfshihen në listën e 260 liqeneve të Rruzullit Tokesor të vlerëuar për prioritete në biodiversitet.

Liqene mahnitës Vija bregliqenore, gjiret e shumta, ishujt mjaft interesantë të Golem Grad-it, Maligradi-t, S. Akilios-it dhe Vidronisi-t, uji i pastër, natyra e pacënuar etj, bëjnë që dy liqenet të vlerësohet si mahnitës.

47 ARAKTERISTIKAT E KOMPLEKSIT KHIDROLOGJIKTË LUMENJVE DRINI DHE BUNA, SI DHE LIQENEVE TË SHKODRËS, OHRIT, PRESPËS SË MADHE DHE PRESPËS SË VOGËL

Pozicioni gjeografik shumë interesant Kompleksi Hidrologjik i lumenjve Drini dhe Buna, si dhe liqeneve natyrore (Shkodrës, Ohrit, Prespës së Madhe dhe Prespës së Vogël) ndodhet në kontinentin e Europës, i cili ka histori plot me lidhje paleogjeografike dhe biogjeografike globale. Ndodhet në Nënrajonin e Mesdheut, ndër më interesantët në gjerësinë e vet gjeografike të Globit. Ndodhet në Gadishullin Ballkanik i cili përfaqëson një prej sipërfaqeve me zhvillime të fuqishme tektonike, hidrografike, gjeomorfologjike; gjithashtu përfaqëson një prej sipërfaqeve refugjiale më të mëdha të Evropës, me potencial të fuqishëm biogjeografik dhe evolutiv. Përfshihet në Pellgun e Detit Adriatik, një prej deteve më interesante të Mesdheut. Bën pjesë në Rajonin ujor zoogjeografik të Adriatikut Jugor - Jonian, që shquhet për karakteristika të veçanta.

Liqeni i Prespës me karakteristika të dy pellgjeve detare, Adriatikut dhe Egjeut. Liqeni i Prespës (së Madhe dhe të Vogël) është i veçuar paksa nga Kompleksi Hidrologjik. Ai merr ujë vetëm nga pellgu i tij ujëmbledhës, por nuk ka dalje sipërfaqësore. Prespa jep ujë në rrugë nëntokësore Liqenit të Ohrit, pjesë e Kompleksit, por ndoshta komunikon edhe me ujëra të Pellgut të Egjeut. Në Liqenin

48 e Prespës së Madhe dhe të Vogël gjenden kërminj Pyrgulinae dhe Orientalininae, që janë karakteristikë të grupit të liqeneve Adriatiko - Joniane. Nga ana tjetër gjendën kërminj Parabythinella, që janë karakteristike të liqeneve Egje - Anatoliane.

Origjna prej gjeotektonikës së Dinarideve ose prej basenit detar Tethys Për origjinën e liqeneve dhe lumenjve të Kompleksit dhe zhvillimin i tij ka mendime të ndryshme. Njëri mendim ka të bëjë me aktivitetin gjeotektonik rajonal dhe lokal të ndodhur në pjesën jugore dhe të brendshme të Dinarideve, i cili solli krijimin e depresioneve, si dhe formimin e tyre në një sipërfaqe të thatë me burime ose hidrografi lumore. Liqeni i Ohrit dhe Liqeni i Prespës i përkasin një grupi të baseneve Dessaret, që u krijuan prej një depresioni gjeotektonik gjatë epokës së Pliocenit. Dikur dy liqenet ishin të bashkuar, por shumë shpejt, në kohën e lëvizjeve intensive tektonike, Liqeni i Ohrit u shkëput nga Liqeni i Prespës, pikërisht në territorin e malit Galicica. Dy liqenet janë përfshirë në listën e 21 liqeneve më të lashtë të Rruzullit Tokësor. Ka një mendim tjetër që e trajton formimin në lidhje paleogjeografike me ujërat e njelmtë të Ballkanit, të cilët kanë histori dhe lidhje me basenin detar Tethys dhe këtij procesi ndodhi lakustrizimi. Në fazat e para të formimit, Lumi Drini dhe Lumi Buna kishin kurse të tjera. Ata nuk kishin lidhje me njeri tjetrin dhe nuk derdheshin ay ku derdhen sot.

Pellgu ujëmbledhës i Kompleksit, po ai i Lumit Buna Pellgu ujëmbledhës i krejt Kompleksit Hidrologjik Lumi Drini, Lumi Buna dhe tre liqeneve natyrore (Shkodrës, Ohrit dhe dy Prespave) është po i njëjti që ka Lumi Buna. Çdo lum apo liqen i këtij kompleksi ka pellgun e vet ujëmbledhës, por Lumi Buna mbledh shumicën e ujit që rrjedh nga të gjithë dhe e derdh në

49 Detin Adriatik. Sipërfaqja e Pellgut është 20,585 km². Lartësia mesatare e këtij pellgu është 909 m mbi nivelin e detit. Pellgu ujëmbledhës i Kompleksit shtrihet në pesë shtete: Shqipëri, Mali i Zi, Kosovë, Maqedoni dhe Greqi.

Liqeni i Shkodrës një kriptodepresion i rallë; arqipelagu i 53 ishujve - unikal në Europë Liqeni i Shkodrës është më i madhi në Ballkan për nga sipërfaqja. 44,3 % e sipërfaqes minimale të pasqyrës së ujit e ka fundin e vet nën nivelin e detit. Kjo dukuri e karakterizon Liqenin si një kriptodepresion të rallë në Europë dhe në gjithë Rruzullin Tokësor. Arqipelagu prej 53 ishujsh pranë brigjeve perëndimore është unikal në Europë. Lumi Moraça, së bashku me degët e tij Lumin Cemi dhe Lumin Zeta, i jep Liqenit të Shkodrës 210 m³/sek ujë, ose rreth 62 % të prurjeve. Lumi Buna është emisari i vetëm i Liqenit të Shkodrës.

Liqeni i Ohrit furnizohet kryesisht prej burimeve - rast unikal në Rruzullin Tokësor Liqeni i Ohrit renditet i dyti në Europë për nga thellësia mesatare dhe më i madhi në Ballkan përsa i përket vëllimit të ujit. 53% e ujërave hyrës janë prej burimeve karstike. Ky është rast unikal në Rruzullin Tokësor që një liqen furnizohet kryesisht prej burimeve. Si burime karstike më të rëndësishëm konsiderohen ato të Shën Naumit, dhe të Tushemishtit. 50% e sasisë së ujërave të këtyre dy grup burimeve vinë në rrugë nëntokësore nga Liqeni i Prespës, që ndodhet 10 km në juglindje të tij dhe mbi 150 m më lart. Lumi Drini i Zi, degë e lumit Drini është i vetmi emisar i Liqenit.

Drini, lumi më i madh në bregun lindor të detrave Adriatik dhe Jon Lumi Drini, 335 km i gjatë, është lumi më i madh i Shqipërisë dhe i gjithë bregut lindor të detrave Adriatik dhe Jon, si nga gjatësia, sipërfaqja dhe nga shkalla e ujëshmërisë.

50 Pellgu ujëmbledhës i këtij lumi ka sipërfaqe prej 14.173 km² dhe lartësi mesatare prej 971 metra. Ai përfshin pothuaj krejt Alpet shqiptare, luginën e Drinit të Zi, si dhe Pellgun e Liqenit të Ohrit dhe të Prespës. Lumi Drini (i bashkuar) ndodhet në Shqipëri dhe merr ujë prej degëve të ndryshme. Lumi Drini i Zi është njëra degë kryesore, që del nga Liqeni i Ohrit, në Strugë - Maqedoni. Lumi Drini i Bardhë është dega tjetër kryesore që buron nga gurra e shpellës së Radavcit, në veri të Pejës - Kosovë. Degët e tjera janë Lumi i Valbonës që buron në vendin e quajtur Ragami i Shalës, Lumi i Shalës që buron rrëzë majës së Radohinës në krye të fshatit Theth etj. Në rrjedhjen e poshtme të Lumit Drini derdhet lumi i Kirit, që buron në majën e Elbrunit. Lumi Drini përgjithësisht është lum malor dhe shquhet për pjerrësi mesatare të lartë prej 2,4 %.

Nyja unikale hidraulike Bunë - Drin - Liqeni i Shkodrës Lumi Buna përfaqëson segmentin përfundimtar, fushor, mirëfilli potamik të këtij kompleksi. Del nga Liqeni i Shkodrës dhe vetëm 1.5 km nga dalja, merr ujërat e Drinasës, degës kryesore derdhëse të Lumit Drin. Kjo përfaqëson një nyje unikale hidraulike. Liqeni i Shkodrës funksionon si një stabilizues i shkëlqyer hidrologjik. Kur Drini sjell pak ujë, liqeni derdh lirshëm ujin e tij në Lumin Buna. Përkundrazi, kur Drini sjell furishëm ujë, pengohet derdhja e ujit të Liqenit në Lumin Buna, për pasojë Liqeni zhvillohet duke rritur nivelin, sipërfaqen dhe vëllimin e tij. Shkarkimi mesatar i Lumit Buna është 21.2 km3 /vit, duke u renditur i dyti për nga prurjet në Adriatik, pas Lumit Po dhe i treti në krejt Mesdheun europian, pas lumenjve Rhone dhe Po.

Estuar i Lumit Buna - shëmbullor, Delta - një pejsazh unikal Estuari i Lumit Buna shquhet si shëmbullor, me natyralitetin më të lartë në Mesdhe. Delta e Bunës, me dy degë derdhëse, është formim i Lumit të sotëm

51 Buna dhe i detit. Dikur Lumi Buna kishte kurs tjetër, me disa degë derdhëse, të cilat krijuan sipërfaqe të madhe prej akumulimesh lumore dhe bregdetare, ku gjenden sot 15 sipërfaqe natyrore dhe gjysëm natyrore me vlera të mëdha, që në tërësi përbëjnë një pejsazh unikal. Delta e Bunës është sistemi më i rendësishëm i wetland-eve përgjatë bregdetit Adriatik dhe një prej më mirë të ruajturve në Mesdhe dhe Europë.

Uji oligotrof, i pasur me oksigjen Liqenet dhe Lumi Drini kanë ujë oligotrof, të pasur me oksigjen. Liqeni i Shkodrës duke qenë i cekët ka prezencë të oksigjenit deri në thellësi. Fosfori prodhohet me shumicë, por shkon në sediment për zhvillimin e makrofiteve, të cilat nuk lejojnë riciklimin e tij në ujë. Në Liqenin e Ohrit ujërat hyrëse janë të pastra të dominuara prej burimeve. Thellësia dhe temperatura e ultë jane favorizuese për nivele të ulta të përqendrimit të fosforit në ujë dhe nivele të larta të oksigjenit. Ujërat e Liqenit të Prespës janë oligotrofe - mezotrofe, por ato të hapura janë më shumë oligotrofe. Ndotja e ujit nga derdhjet e ujërave të zeza, detergjentëve me fosfor, lëndëve organike toksike persistente, ose minerale (me përmbajtje metalesh të rëndë) etj, është pasojë e veprimtarisë së njeriut, kryesisht në gjysmë shekullin e fundit.

Liqeni i Shkodrës ka karakter litoral; i Ohrit me tre zona termike verikale, bimësia në litoral Liqeni i Shkodrës ka karakter litoral. Sedimenti është brenda zonës fotike, i lidhur ngusht me abundancën e makrofiteve. Shpërndarja e makrofiteve submergjente është mjaft interesante. Liqeni i Ohrit ka tri zona verikale termike ujore: Epilimnioni, deri 20 metra thellësi, me temperaturë deri në 27º C. Metalimnioni është nën të parën, ku për çdo meter thellësi temperatura zbret 0,5º C. Hipolimnioni është zona më e thellë, me ujë të ftohët, që nuk merr nxehtësi nga dielli. Në Liqeni e Ohrit makrofitet janë të zhvilluara vetëm në litoral, në tre zona. Zona e kallamishteve

52 Phragmites australis etj, gjendet 1,5 - 4,5 metra thellësi, zona e Potamogeton, etj, në 4 -7 metra thellësi, si dhe zona e algave Charophyta, në 6 - 21 metra thellësi dhe ku janë gjetur 10 specie të gjinisë Chara.

Abundancë makrofitesh me rrënjë në Liqenin e Shkodrës dhe Lumin Buna Abundanca e makrofiteve me rrënjë është karakteristikë identifikuese e Liqenit të Shkodrës. Makrofitet e liqenit zhvillohen nga bregu drejt thellësisë, duke filluar prej shoqërimeve emergjente, stereotipikisht të dominuara prej Phragmites australis, tek shoqërimet me gjethe floatuese, të dominuara nga lëkoi i ujit i verdhë Nuphar luteum, lëkoi i ujit i bardhë Nymphaea alba dhe arra e ujit Trapa natans, më tej në ato submergente, me dominim të miriofilës si kalli Myriophyllum spicatum, gjethebririt gati të zhytur Ceratophyllum demersum, potamogetonit Potamogeton etj dhe që përfundojnë tek shoqërimet më të thella me valisnerën spirale Vallisneria spiralis, lapagrethin bregdetar Najas marina dhe Charophyta. Vegjetacioni makrofit i Lumit Buna ndodhet brigjeve të lumit, kryesisht në dalje prej liqenit dhe në grykëderdhje. Përbëhët prej tre grup asociacioneve bimore, të ngjashme me të Liqenit të Shkodrës. Në pyjet ripariane në të dy anët e Lumit dhe në ishuj spikat subspecia endemike e rrënjës Quercus robur ssp scutariensis, por këto pyje dominohen nga plepi i bardhë Populus alba, frashëri Fraxinus angustifolia, vidhi të vogël Ulmus minor, verri i zi Alnus glutinosa, shelgu i bardhë Salix alba, shelgu të kuq Salix purpurea, shelgu trethekësh Salix treandra, marina lulevogël Tamarix parviflora, konopica Vitex agnus-castus.

Liqene me endemizma. Liqeni i Ohrit i shquar në Ruzullin Tokësor. Liqeni i Ohrit është më i pasuri me endemizma në raport me

53 sipërfaqen në gjithë Rruzullin Tokësor, qendra më e rëndësishme e endemizmit në Europë, më diversi ndër liqenet e madhësisë së tij. Burimet nënujore me ujë të ftohtë dhe të pasur me oksigjen, së bashku me izolimin horizontal dhe vertikal janë faktorët e evolucionit unikal të ekosistemit të Liqenit të Ohrit, të endemizmit të lartë të gjallesave, të mbrojtjes nga invazioni dhe të stabilitetit të tij. Në liqen jetojnë 212 specie endemike, prej të cilave 182 janë kafshë dhe ndër to 1/3 janë kërminj (Gastropoda). Liqeni i Ohrit konsiderohet muze i relikteve, pasi mjaft specie, të zakonshme për miljona vite më parë në një territor mjaft të gjerë, janë zhdukur dhe kanë mbetur të gjalla vetëm në këtë Liqen. 10 specie relikte kërminj janë të restriktuara këtu. Dy liqenet e Prespës kanë së bashku 9 specie endemike kërminjsh Gastropoda. Endemizmi shfaqet edhe në grupe të tjera gjallesash shtazore. Në Liqenin e Shkodrës dukuria e endemizmit shfaqet tek disa specie kërminjsh, gaforresh Amphipoda, etj. Njihen 9 specie endemike të kërminjve Rissoidea të këtij baseni, por shumica prej tyre jetojnë në burimet dhe lumenjtë malorë të tij.

Sipërfaqe ujore ndër më diverset në Europë për specie dhe endemike peshqish Kompleksi hidrologjik ka afër 80% të numrit 110, të specieve të peshqve që ka Shqipëria, si dhe 28 specie endemike. Llogaritur për sipërfaqe, besojmë se Kompleksi hidrologjik renditet ndër siperfaqet ujore më të pasura në Europë për këto dy tregues. Shumica prej tyre janë endemike të ekosistemeve të veçanta. 5 specie, 4 prej të cilave të familjes Cyprinidae, dalin nga kufnjtë e ekosistemeve dhe vlerësohen si endemike të Kompleksit hidrologjik. Ihtiofaunat e Lumit Drini, Lumit Buna, Liqenit të Shkodrës dhe të Prespës (së Madhe dhe të Vogël) karakterizohen si ciprinide, ndërsa ajo e Liqenit të Ohrit dhe e rrjedhjeve të sipërme të Drinit si salmonide.

54 Liqeni i Ohrit ka 28 specie peshqish. Në këtë Liqen ka katër specie koranësh (korani Salmo letnica, korani i verës Salmo aphelios, korani ballkanik Salmo balcanicus, korani i lumit Salmo lumi), prej të cilëve tre të fundit janë endemike, më të rëndësishëm dhe më cilësorë të liqenit. Endemikë të Ohrit janë edhe belushka Salmo ohridanus, si dhe dy specie Cyprinidae, pra gjithësej 6 specie. Në Liqenin e Prespës së Madhe 7 specie janë endemike, 6 prej tyre janë të familjes Cyprinidae. Shumica e këtyre të fundit janë edhe në Liqenin e Prespës së Vogël, si dhe në rrjedhjen e sipërme të Drinit të Zi. Në Liqenin e Shkodrës ka 55 specie peshqish. Dy speciet autoktone, gjuca (Alburnus scoranza) dhe krapi (Cyprinus carpio) janë më të rëndësishëm. Liqeni, së bashku me Moraçën kanë 3 specie endemike. Në derdhje të Lumit Buna e deri në thellësi 40 m në det, janë gjetur 66 specie peshqish, sidomos bentikë. Njihen 8 specie peshqish që zhvillojnë migrime biologjike në rrugët prej Detit Adriatik, nëpërmjet Lumi Buna, për në Liqenin e Shkodrës dhe Lumin Drini etj, si dhe anasjelltas. Të tillë janë qefulli i verës Mugil cephalus, qefulli i vjeshtës Liza ramado, ngjala Anguilla anguilla, kubla Alosa fallax, ndërsa blini Acipenser sturio, blini i Drinit Acipenser naccarii, levreku Dicentrarcus labrax dhe shojza Platichthys flesus dekadat e fundit janë ralluar së tepërmi ose prej një kohe të gjatë nuk shihen.

Me rol të rëndësishëm në zhvillimin e faunës dhe komunitetit të shpendëve në Europë Në krejt sipërfaqen që përfshin pellgjet ujëmbledhëse të kompleksit hidrologjik janë evidentuar mbi 300 specie shpendësh dhe prej tyre mbi 180 të habitateve ujore. Në liqenet e kompleksit dhe në ujërat e Deltës së Lumit Buna janë numëruar rreth 200 - 450 mijë individë të aspektit dimëror. Ekosistemi i Liqenit të Shkodrës ka popullatën më të madhe ndaj ekosistemeve të tjera të këtij kompleksi.

55 Numrin më të madh të individëve e përbëjnë bajukla (Fulica atra), karabullakët (Phalacrocorax), zhytërrat (Podiceps), disa rosorë (Anatidae), pulëbardhat (Larus), por gjenden edhe pelikani kaçurel Pelecanus crispus, flamingo Phoenicopterus roseus, mjelma qafëdrejtë Cygnus cygnus etj. Liqeni i Prespës së Vogël ka popullatën më të madhe riprodhuese të pelikanit kaçurrel Pelecanus crispus në krejt Rruzullin Tokësor, koloninë më perëndimore në Palearktik të pelikanit rozë Pelecanus onocrotalus, si dhe një prej katër popullatave të izoluara gjenetikisht në Europë, të zhytësit të mesëm Mergus merganser, relikte të erës së akullnajave, etj. Mbi 40% e specieve dimëruese janë folezuese ose me probabilitet folezimi, ndërsa rreth 60% dimëron këtu, por migron për folezim në pranverë. Numri i madh i individëve dhe i specieve dimëruese, folezuese, migruese tregon për rëndësinë që ka ky Kompleks Hidrologjik në zhvillimin e faunës dhe komunitetit të shpendëve në Europë, kur dihet se ky kompleks gjendet në një nga tre rrugët kryesore të migrimit të shpendëve të kontinentit.

Delfini turishishe dhe breshka e detit në Lumin Buna Numri i madh i rasteve të gjetjes së delfinit turishishe Tursiops truncatus, në të shumtën në tufë përgjatë Lumit Buna, bile edhe në rrjedhjen e sipërme, deri në afërsi Liqenit të Shkodrës, është një dukuri shumë interesante, unikale në Ballkanin Perëndimor dhe ndoshta edhe më gjerë. Për këto arsye, natyrshëm, Lumin Buna mund ta konsiderojmë “lum i definëve”. Breshka e detit Caretta caretta depoziton vezët në rërat e brigjeve të detrave, por para disa vitesh është gjetur afër fshatit Muriqan, afër Liqenit të Shkodrës. Rasti është mjaft interesant për shkencën dhe përbën një vlerë ekologjike të shtuar edhe për kompleksin hidrologjik. Ndoshta këto kafshë ndjellen nga uji i kripur i detit që rrjedh në shtratin e Lumit Buna përkundër rrjedhjes së ujit të ëmbël për në det.

56 Përfundime

Kompleksi Hidrologjik i lumenjve Drini dhe Buna, si dhe liqeneve natyrore (Shkodrës, Ohrit, Prespës së Madhe dhe Prespës së Vogël), si dhe çdo lum ose liqen i këtij kompleksi kanë përfituar shumë karakteristika, vlera, zhvillime e dukuri interesante nga pozicioni gjeografik. Ata, gjithashtu, kanë qenë kontributor për formimin e dhe zhvillimin e vlerave dhe fizionomisë të sipërfaqeve ku pozicionohen, në përshtatje me karakteristikat e tyre.

Shumë prej vlerave më të spikatura të liqeneve dhe lumenjve bëjnë që kompleksi në terësi të vlerësohet si unikal. Kështu Liqeni i Shkodrës konsiderohet një kriptodepresion i rallë në Europë dhe në gjithë Rruzullin Tokësor. Liqeni i Ohrit është unikal në Rruzullin Tokësor se furnizohet kryesisht prej burimeve, renditet i dyti në Europë për nga thellësia mesatare, është më i pasuri me endemizma në raport me sipërfaqen në gjithë Rruzullin Tokësor. Drini është lumi më i gjatë në Ballkanin Perëndimor. Vendbashkimi i Lumit Drinit me Lumin Buna përbën një nyje unikale hidraulike. Lumi Buna është i treti në Mesdheun europian, përsa i përket shkarkimeve të ujit.

Këto karakteristika shprehin vlera potenciale natyrore të mëdha. Ato tregojnë për rolin e madh që luajnë në zhvillimet morfologjike, hidrologjike, fiziko-kimike, ekologjike, faunistike, floristike, ekonomike etj, të Lumit dhe Liqenit, baseneve të tyre, të krejt Kompleksit Hidrologjik, si dhe më gjerë në krejt Mesdheun dhe kontinentin Europian.

Zhvillimi stinor është karakteristika integruese dhe unifikuese

57 e gjithë karakteristikave të ekosistemeve dhe kompleksit, i cili rregullon, harmonizon dhe unifikon aktivitetin vital të ekosistemeve. Zhvillimi stinor është ekoritmi, reflektimi i zhvillimeve ciklike kozmike dhe tokësore në jetën e ekosistemeve. Zhvillimi stinor është ekzistenca, stabiliteti, jeta dhe mbijetesa e këtyre ekosistemeve ujore.

Kompleksi Hidrologjik, si dhe çdo ekosistem përbërës i tij kanë rol të rëndësishëm biogjeografik, ekologjik dhe faunistik në Mesdhe, Ballkan, Europë, Afrikë etj. Ky Kompleks është koridor i lëvizjes së shpendëve dhe peshqëve migrues. Numri i madh i individëve dhe specieve dimëruese, folezuese, migruese tregon për rëndësinë që ata kanë në zhvillimet e faunës dhe komuniteteve të shpendëve në Europë, kur dihet se ata gjenden në një nga tre rrugët kryesore të migrimit të shpendëve të kontinentit.

Besojmë se këto karakteristika do të vlejnë edhe në menaxhim, për ta bërë atë më shkencor dhe efektiv, menaxhim i cili mban të pa cënuara karakteristikat natyrore, që siguron stabilitet, natyralitet, resilience ekologjike, rritje të potencialeve, resurseve, kapaciteteve dhe zhvillim të qendrueshëm.

Liqeni i Shkodrës, Lumi Buna, disa degë të Lumit Drini, Liqeni i Ohrit, Liqenët e Prespës, së bashku me pellgjet ujëmbledhëse të tyre janë shpallur zona të mbrojtura nga shtetet ku janë. Ndoshta më mirë do të ishte që sipërfaqja që përfshin krejt Pellgun Ujëmbledhës të Kompleksit Hidrologjik të shpallet Rezervë Ndërkufitare Biosferë, çka do të angazhojë më shumë se deri tami të pesë shtetet në një menaxhim të integruar dhe shumë më të suksesshëm.

Këto karakteristika krijojnë mundësi për të ndërmarrë studime më të thelluara, të veçanta ose komplekse, çka ndihmojnë për t’i zhvilluar dhe riformuluar ato.

58 Studimi i karakteristikave mund të shërbejë për ta bërë më të thelluar, krijues dhe efektiv mësimin në shkolla. Gjithashtu mund të vlejë në sensibilizimin e opinionit dhe sidomos për kualifikimin e aktorëve që merren me propogandimin dhe ruajtjen e vlerave natyrore të ekosistemeve ujore të këtij kompleksi.

59 Referencat kryesore

ALBRECHT, CH. & WILKE, TH. 2006: Ancient Lake Ohrid: biodiversity and evolution. Proceeding of the fourth symposium on speciation in Acient Lakes, Berlin, Germany, September 4 - 8, 2006. Developments in Hydrobiology. Vol 205. Patterns and processes of speciation in ancient lakes. Springer Netherlands. Part 2: 103 - 140. 2009.

ANONIM 1984: Hidrologjia e Shqipërisë. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Tiranë.

ANONIM 1990: Gjeografia Fizike e Shqipërisë. Qendra e Studi- meve Gjeografike. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Tiranë.

AUTORËT E KUMTESAVE 2000: Materialet e referuara në Seminarin për vlerat natyrore të Liqenit të Shkodrës dhe Lumit Buna. Kalimera Ulqin - SHRMMN Shkodër. (Pjesëmarrës: Universiteti i Podgoricës dhe Universiteti i Shkodrës). Ulqin, 8-10 Dhjetor 2000.

CRIVELLI, A. J. & CATSADORAKIS, G. 2012: Lake Prespa, Northwestern Greece: A Unique Balkan Wetland. Springer Science & Business Media, Dec 6, 2012 - Science - 196 pages

DE LATTIN, G. 1967: Grundriss der Zoogeography. Jena.

DHORA, D. 2014: Shpendët e sistemeve të habitateve ujore të Liqenit të Shkodrës dhe Pellgut Ujëmbledhës të tij. Birds of water habitat systems of the Lake of Shkodra and it’s Cachment

60 Area. Buletin Shkencor i USh “Luigj Gurakuqi”, Nr. 64, Seria e Shkencave të Natyrës, fq. 190-203.

DHORA, D. 2016: Vlerësimi i komunitetit të shpendëve ujorë në Zonën e Mbrojtur të Lumit Buna (Shqipëri), me theks tek aspekti dimëror. Bul. Shk. USh. “Luigj Gurakuqi”, Nr. 66, Seria e Shkencave të Natyrës, fq. 114-126.

DHORA, DH. 2002: Molusqet e ujërave të ëmbël të Shqipërisë. Në: Studime mbi molusqet e Shqipërisë / Studies on the molluscs of Albania. Camaj - Pipa, fq. 103-115.

DHORA, DH. 2008: Fjalor i emrave të kafshëve të Shqipërisë. Camaj-Pipa. 288 fq. Shkodër.

DHORA, DH. 2009: Vlerësime ekogjeografike për peshqit e ujërave të ëmbël të Shqipërisë. Bul. Shk. USh. “Luigj Gurakuqi”, Nr. 59, Seria e Shkencave të Natyrës, fq. 160-189.

DHORA, DH. 2016: Review of the characteristics of Shkodra Lake with a new vision. Buletin Shkencor USh “Luigj Gurakuqi”, Nr. 66, Seria e Shkencave të Natyrës, 97-113, Shkodër.

DHORA, DH., DHORA, D. & DHORA, A. 2016: Liqeni i Shkodrës. Shtëpia botuese “Fiorentia”, 208 fq.

DHORA, DH. 2017: Një përpjekje për të hartuar karakteristikat e Lumit Buna. Buletin Shkencor USh “Luigj Gurakuqi”, Nr. 67, Seria e Shkencave të Natyrës (në botim).

FREMUTH, W., BINO, T. & BEGO, F. 2000: Four years simultaneous wintering water bird census at the Ohrid and Prespa Lakes. In: Grupche, L. & Kungulovski, G. (eds). Proceedings of the International Symposium “Sustainable development of Prespa region”, 30-39. Oteshevo, 23-25/6/2000, 61 GROUP AUTHORS 2015: Initial Characterisation of Lakes Prespa, Ohrid and Shkodra/Skadar. Implementing the EU Water Framework Directive in South-Eastern Europe. GIZ. 2015, 576 pp.

HOFFMANN, N. 2013: The active tectonic landscape of Lake Ohrid (former Yugoslav Republic of Macedonia/Albania). Annals of Geophysics, 56, 6; doi: 10.4401/ag-6254.

IUCN-ICOMOS 2016: Baseline Assessment of the Lake Ohrid region -Albania. Joint draft report. Towards strengthened governance of the shared transboundary natural and cultural heritage of the Lake Ohrid region. January 2016.

MACHADO, A. 2004: An index of naturalness. Journal for Nature Conservation 12, 85-110.

MATZINGER, A., SPIRKOVSKI, Z., PATCEVA, S., & WEST, A. 2006: Sensitivity of Ancient Lake Ohrid to Local Anthropogenic Impacts and Global Warming, J. Great Lakes Res., 32, 158-179, 10.

MEPHP MINISTRY OF ENVIRONMENT AND PHYSICAL PLANNING 2010: Assessment and evaluation of biodiversity of national level. Report and national catalogue (Check list) of species. UNDP. Skopje, Macedonia.

PPNEA EDITION 1997: International Symposium: Towards Integrated Conservation and Sustainable Development of Trans- boundary Macro and Micro Prespa Lakes. Proceedings, 227 pp. RADOMAN, P. 1985: Hydrobioidea a superfamily of Prosobranchia (Gastropoda). Ii. Origin, zoogeography, evolution in the Balkan and Asia minor. - Monographs, Institute of zoology (Faculty of Science). 1 (1): 1 - 173. Beograd.

62 RAKAJ, M. & DHORA, DH. 2012: Conspicuous values and incisive environmental problems of the Buna River. Journal of Environmental Protection and Ecology, Vol. 13, Nr. 3: 1366-1375.

SCHNEIDER - JACOBY, M., DHORA, D., SACKL, P., SCHWARZ, U. SAVELJIC, D. & STUMBERGER, B. 2006: Rapid assessment of the ecological value of the Bojana / Buna Delta (Albania / Montenegro). Euronatur, Radolfzel, Germany.

STANKOVIC, S. 1959: Ohridskoto jezero i negoviot zhiv svet. Kultura. Skopje.

TALEVSKI, T., MILOSEVIC, D., MARIC, D., PETROVIC, D., TALEVSKA, M. & TALEVSKA, A. 2009: Biodiversity of ichthyofauna from Lake Prespa, Lake Ohrid and Lake Skadar. XI Aniversary Scientific Conference. Biotechnol. & Biotechnol. Eq. 23/2009/Se. Special Editional-Line. p. 400-403.

WATZIN, M. C., PUKA, V. & MAUMOSKI, T. B. ed. 2002: Liqeni i Ohrit dhe Pellgu Ujëmbledhës i tij. Raport për gjendjen e mjedisit. Projekt për ruajtjen e Liqenit të Ohrit. Tiranë, Shqipëri dhe Ohër, Maqedoni. 234 faqe. http://balwois.com/wp-content/uploads/2015/02/2012-Prespa- Watershed -Management-Plan-RDM.pdf http://en.wikipedia.org/wiki/ http://fr.wikiloc.com/ http://lakescientist.com/ http://pont.org/region Prespa Ohrid Nature Trust (PONT) 2017 http://portal.unesco.org/ http://worldlakes.org/

63 CIP Katalogimi në botim BK Tiranë

Dhora, Dhimitër Karakteristikat e kompleksit hidrologjik të lumenjëve Drini dhe Buna, si dhe liqeneve të Shkodrës, Ohrit, Prespës së Madhe dhe të Vogël / Dhimitër Dhora. – Shkodër : Fioren- tia, 2017 64 f. : me il. ; 16,5 cm. Bibliogr. ISBN 978-9928-191-76-2

1.Ekologjia 2.Hidrologjia 3.Lumenj 4.Liqene

574(496.5:28) 556(496.5)