Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasinin Rəyasət Heyəti

Home , Kazakh alphabets

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr № 3378)

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

TÜRKOLOGİYA

 Beynəlxalq elmi jurnal  Международный научный журнал  International scientific journal

 1970-ci ildən nəşr olunur  Издаётся с 1970 года  Published since 1970

 İldə 4 dəfə çıxır  Выходит 4 раза в году  Published quarterly

№ 3

İYUL-AVQUST-SENTYABR

BAKI – 2018

REDAKSİYA HEYƏTİ

ABDULLAYEV KAMAL (baş redaktor), AXUNDOVA NƏRGİZ, BAXŞƏLİYEVA GÖVHƏR, BÜNYADOV TEYMUR, CƏFƏROV NİZAMİ, ƏLƏKBƏROV AYDIN, ƏLİYEV VİLAYƏT, ƏSKƏR RAMİZ, ƏZİZOV ELBRUS, HƏBİBBƏYLİ İSA, HÜSEYNOV RAFAEL, XƏLİLOV BULUDXAN, XUDİYEV NİZAMİ, İMANOV MUXTAR (baş redaktorun müavini), KƏRİMLİ TEYMUR, QULİYEV ƏBÜLFƏZ, MAHMUDOV YAQUB, MƏMMƏDƏLİYEV VASİM, MƏMMƏDZADƏ İLHAM, NAĞISOYLU MÖHSÜN (baş redaktorun müavini), SALAMZADƏ ƏRTEGİN

MƏSUL KATİB ELÇİN İBRAHİMOV

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR

DİLÇİLİK ÜZRƏ: FOLKLOR ÜZRƏ: FƏLSƏFƏ ÜZRƏ: Akalın Şükrü Haluk (Türkiyə), Çimpoeş Lyubov (Moldova), Çumakov Aleksandr (Rusiya), Alyılmaz Cengiz (Türkiyə), Çobanoğlu Özkul (Türkiyə), Kurmanqaliyeva Qaliya Bozdemir Mişel (Fransa), Ekici Metin (Türkiyə), (Qazaxıstan), Buşhoten Hendrik (Almaniya), Jurayev Mamatkul (Özbəkistan), Mahamatov Taxir (Rusiya), Çeçenov Əli (Rusiya), Sibqatullina Alfina (Rusiya), Popkov Yuri (Rusiya) Ercilasun Əhməd Bican (Türkiyə), Türkmən Fikrət (Türkiyə) Güllü Qərənfil (Moldova), Haridi Muhamed (Misir), TARİX ÜZRƏ: İNCƏSƏNƏT VƏ Kaçalin Mustafa (Türkiyə), Beyhan Mehmet Ali (Türkiyə), MEMARLIQ ÜZRƏ: Kajibekov Erden (Qazaxıstan), Hakimov Rafail (Tatarıstan), Akilova Kamola (Özbəkistan), Kellner-Heinkel Barbara (Almaniya), Karpov Sergey (Rusiya), Xasiyanova Leyla (Rusiya), Konkobayev Kadirali (Qırğızıstan), Kıdırəli Darxan (Qazaxıstan), Qalimjanova Asiya (Qazaxıstan) Kormuşin İqor (Rusiya), Munçayev Rauf (Rusiya), Məlikov Tofik (Rusiya), Nesterov Aleksandr (Rusiya), Musaoğlu Mehman (Türkiyə), Turan Refik (Türkiyə) ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ: Oh Çonq Jin (Cənubi Koreya), Akpınar Yavuz (Türkiyə), Raqaqnin Elizabetta (Almaniya), ŞƏRQŞÜNASLIQ ÜZRƏ: Aşırov Annaqurban Sərtqaya Osman Fikri (Türkiyə), Apollon Silaqadze (Gürcüstan), (Türkmənistan), Soyeqov Muradgeldi (Türkmənistan), Cəmil Tasin (Rumıniya), Aşurova Gülbahar (Özbəkistan), Tooru Hayaşi (Yaponiya), Golden Piter (ABŞ), Bondarev Aleksandr (Rusiya), Yusupova Alfiya (Tatarıstan) Lee Hee Soo (Cənubi Koreya), Kalpaklı Mehmet (Türkiyə), Paul Yurgen (Almaniya), Qorxmaz Ramazan (Türkiyə), Vasilyev Dmitri (Rusiya), Sokolovski Nikolay (Polşa) Zimonyi İştvan (Macarıstan)

JURNALIN TƏSİSÇİSİ: AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ

КАМАЛ АБДУЛЛАЕВ (главный редактор), МОХСУН НАГИСОЙЛУ (заместитель главного редактора), МУХТАР ИМАНОВ (заместитель главного редактора), АБУЛЬФАЗ ГУЛИЕВ, АЙДЫН АЛЕКПЕРОВ, БУЛУДХАН ХАЛИЛОВ, ВАСИМ МАМЕДАЛИЕВ, ВИЛАЙЕТ АЛИЕВ, ГОВХАР БАХШАЛИЕВА, ИЛЬХАМ МАМЕДЗАДЕ, ИСА ГАБИББЕЙЛИ, НАРГИЗ АХУНДОВА, НИЗАМИ ДЖАФАРОВ, НИЗАМИ ХУДИЕВ, РАМИЗ АСКЕР, РАФАЭЛЬ ГУСЕЙНОВ, ТЕЙМУР БУНЙАДОВ, ТЕЙМУР КЕРИМЛИ, ЭЛЬБРУС АЗИЗОВ, ЭРТЕГИН САЛАМЗАДЕ, ЯГУБ МАХМУДОВ

ОТВЕТСТВЕННЫЙ СЕКРЕТАРЬ ЭЛЬЧИН ИБРАГИМОВ

ЗАРУБЕЖНЫЕ КОНСУЛЬТАНТЫ

ЯЗЫКОЗНАНИЕ: ФОЛЬКЛОР: ФИЛОСОФИЯ: Ахмет Биджан Эрджиласун Альфина Сибгатуллина (Россия), Александр Чумаков (Россия), (Турция), Любовь Чимпоеш (Молдова), Галия Курмангалиева (Казахстан), Али Чеченов (Россия), Маматкул Жураев (Узбекистан), Тахир Махаматов (Россия), Альфия Юсупова (Татарстан), Метин Экиджи (Турция), Юрий Попков (Россия) Барбара Кельнер-Хенкель Озкул Чобаноглу (Турция), (Германия), Фикрет Тюркмен (Турция) Гюльлю Геренфил (Молдова), ИСКУССТВО И АРХИТЕКТУРА: Дженгиз Алйылмаз (Турция), ИСТОРИЯ: Асия Галимжанова (Казахстан), Игорь Кормушин (Россия), Александр Нестеров (Россия), Камола Акилова (Узбекистан), Кадирали Конкобаев (Кыргызстан), Дархан Кыдырали (Казахстан), Лейла Хасиянова (Россия) Мехман Мусаоглу (Турция), Мехмет Али Бейхан (Турция), Мишель Боздемир (Франция), Рауф Мунчаев (Россия), ЛИТЕРАТУРА: Мурадгелди Соегов (Туркменистан), Рафаиль Хакимов (Татарстан), Аннакурбан Ашыров (Туркменистан), Мустафа Качалин (Турция), Рефик Туран (Турция), Александр Бондарев (Россия), Мухаммед Хариди (Египет), Сергей Карпов (Россия) Гюлбахор Ашурова (Узбекистан), Осман Фикри Серткая (Турция), Мехмет Калпаклы (Турция), Тофик Меликов (Россия), ВОСТОКОВЕДЕНИЕ: Николай Соколовски (Польша), Хаяши Тоору (Япония), Аполлон Силагадзе (Грузия), Рамазан Коркмаз (Турция), Хендрик Бушотен (Германия), Дмитрий Васильев (Россия), Явуз Акпынар (Турция) Чонг Джин Ох (Южная Корея), Иштван Зимоньи (Венгрия), Шюкрю Халук Акалын (Турция), Питер Голден (США), Эрден Каджибеков (Казахстан), Тасин Джемиль (Румыния), Элизабетта Рагагнин (Германия) Хее Соо Лее (Южная Корея), Юрген Поль (Германия)

УЧРЕДИТЕЛЬ ЖУРНАЛА: ПРЕЗИДИУМ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

EDITORIAL STAFF

KAMAL ABDULLAYEV (Editor-in-Chief), MOHSUN NAGHISOYLU (Deputy Editor-in-Chief), MUKHTAR IMANOV (Deputy Editor-in-Chief), ABULFAZ GULIYEV, ARTAGIN SALAMZADE, AYDIN ALEKBEROV, BULUDKHAN KHALILOV, ELBRUS AZIZOV, GOVHAR BAKHSHALIYEVA, ILHAM MAMMADZADE, ISA HABIBBEYLI, NARGIZ AKHUNDOVA, NIZAMI JAFAROV, NIZAMI KHUDIYEV, RAFAEL HUSSEYNOV, RAMIZ ASKER, TEYMUR BUNYADOV, TEYMUR KERIMLI, VASIM MAMMADALIYEV, VILAYAT ALIYEV, YAGUB MAHMUDOV

EXECUTIVE SECRETARY ELCHIN IBRAHIMOV

INTERNATIONAL ADVISERS

ON LINGUISTICS: ON FOLKLORE: ON PHILOSOPHY: Ahmet Bijan Erjilasun (Turkey), Alfina Sibqatullina (Russia), Aleksandr Chumakov (Russia), Alfiya Yusupova (Tatarstan), Fikret Turkmen (Turkey), Galiya Kurmangaliyeva Ali Chechenov (Russia), Lyubov Chimpoesh (Moldova), (Kazakhstan), Barbara Kellner-Heinkele Mamatkul Zhurayev (Uzbekistan), Takhir Mahamatov (Russia), (Germany), Metin Ekiji (Turkey), Yuriy Popkov (Russia) Chong Jin Oh (South Korea), Ozkul Chobanoghlu (Turkey) Elisabetta Ragagnin (Germany), Erden Kajibekov (Kazakhstan), ON HISTORY: ON ART AND Gullu Karanfil (Moldova), Aleksandr Nesterov (Russia), ARCHITECTURE: Hayashi Tooru (Japan), Darkhan Kidirali (Kazakhstan), Asiya Galimzhanova (Kazakhstan), Hendrik Boeschoten (Germany), Mehmet Ali Beyhan (Turkey), Kamola Akilova (Uzbekistan), Igor Kormushin (Russia), Rafail Hakimov (Tatarstan), Leyla Khasiyanova (Russia) Jengiz Alyilmaz (Turkey), Rauf Munchayev (Russia), Kadirali Konkobaev (Kyrghyzstan), Refik Turan (Turkey), ON LITERATURE: Mehman Musaoghlu (Turkey), Sergey Karpov (Russia) Aleksandr Bondarev (Russia), Mishel Bozdemir (France), Annagurban Ashirov (Turkmenistan), Muhamed Haridy (Egypt), ON ORIENTAL STUDIES: Gulbahar Ashurova (Uzbekistan), Muradgeldi Soyegov Apollon Silagadze (Georgia), Mehmet Kalpakly (Turkey), (Turkmenistan), Dmitry Vasilyev (Russia), Nikolay Sokolovski (Poland), Mustafa Kachalin (Turkey), Hee Soo Lee (South Korea), Ramazan Korkmaz (Turkey), Osman Fikri Sertkaya (Turkey), Ishtvan Zimonyi (Hungary), Yavuz Akpinar (Turkey) Shukru Haluk Akalyn (Turkey), Juergen Paul (Germany), Tofik Melikov (Russia) Peter Golden (USA), Tasin Jemil (Romania)

FOUNDER OF THE JOURNAL: THE PRESIDIUM OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF AZERBAIJAN TÜRKOLOGİYA

№ 3 2018

İÇİNDƏKİLƏR

TÜRKOLOJİ İRS

Bəsirə Əzizəliyeva (Azərbaycan), Muhsin Kadıoğlu (Türkiyə). Turan Yazqanın görüşləri və fəaliyyətində türk dünyası...... 11

DİLÇİLİK

Mehman Musayev (Türkiyə), Anar Musayev (Türkiyə). Ortaq türk əlifbasının istifadəsinə dair...... 21

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR

Janna Yuşa (Rusiya). Çin tuvalarının folkloru...... 37

YAZILI ABİDƏLƏR

Abet Semet (Almaniya). Qədim uyğur tərcümə mətnləri işığında Orxon abidələrinin söz varlığı...... 42 Osman Fikri Sərtqaya (Türkiyə). “Kitabi-Dədə Qorqud” kitabının Drezden nüsxəsində türkcə, latınca, farsca və ərəbcə mətndənkənar qeydlər...... 52

MÜZAKİRƏ VƏ DİSKUSSİYA

Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Zümrüd Quluzadə ilə müsahibə (Azərbaycan)...... 68

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR

Nasimxan Raxmanov (Özbəkistan), Gülbahar Aşurova (Özbəkistan). Özbəkistanda türkologiya tarixi...... 71 Əmir İçhəm İdbən (İraq). İraqda türkologiya...... 79

RESENZİYALAR

Orxan Baldanə (Türkiyə). Ekrem Arıkoğlu, Cıldız Alimova, Rahat Askarova, Bilge Kağan Selçuk. Kırgızca-Türkçe Sözlük...... 81 Əbülfəz Quliyev (Azərbaycan). Osman Mert. Köli çor yazıtı ve anıt mezar kompleksi...... 84 Zaureş Əhmətcanova (Qazaxıstan). Институт языкознания им. Ахмета Байтурсынова. Реформирование казахского письма на основе нового национального алфавита: теория и практика...... 86 Ofelya Babayeva (Azərbaycan). Quliyev Elman. Türk xalqları ədəbiyyatı...... 89

ELMİ HƏYAT

Xronika...... 92

İÇİNDƏKİLƏR

PERSONALİA

Platon Melioranski  150...... 97 Karl Brokelman  150...... 100

NEKROLOQLAR

Faqima Xisamova...... 102

TÜRKOLOGİYA

№ 3 2018

С О Д Е Р Ж А Н И Е

ТЮРКОЛОГИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ

Басира Азизалиева (Азербайджан), Мухсин Кадыоглу (Турция). Тюркский мир во взглядах и деятельности Турана Язгана...... 11

ЯЗЫКОЗНАНИE

Мехман Мусаев (Турция), Анар Мусаев (Турция).Об использовании общетюркского алфавита...... 21

ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР

Жанна Юша (Россия). Фольклор китайских тувинцев...... 37

ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ

Абет Семет (Германия). Лексика Орхонских памятников в свете древнеуйгурских переводных текстов...... 42 Осман Фикри Серткая (Турция). Внетекстовые записи на турецком, латинском, персидском и арабском языках в дрезденском экземпляре «Китаби-Деде Горгуд»...... 52

ОБСУЖДЕНИЯ И ДИСКУССИИ

Интервью с доктором философских наук, профессором Зумруд Гулузаде (Азербайджан)...... 68

ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ

Насимхан Рахманов (Узбекистан), Гюлбахор Ашурова (Узбекистан). История тюркологии в Узбекистане...... 71 Амир Ичхем Идбен (Ирак). Тюркология в Ираке...... 79

РЕЦЕНЗИИ

Орхан Балдане (Турция). Kırgızca-Türkçe Sözlük...... 81 Абульфаз Кулиев (Азербайджан). Osman Mert. Köli çor yazıtı ve anıt mezar kompleksi.. 84 Зауреш Ахметжанова (Казахстан). Институт языкознания им. Ахмета Байтурсынова. Реформирование казахского письма на основе нового национального алфавита: теория и практика...... 86 Офелия Бабаева (Азербайджан). Quliyev Elman. Türk xalqları ədəbiyyatı...... 89

НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ

Хроника...... 92

СОДЕРЖАНИЕ

ПЕРСОНАЛИИ

Платон Мелиоранский  150...... 97 Карл Брокельман  150...... 100

НЕКРОЛОГИ

Фагима Хисамова ...... 102

TÜRKOLOGİYA

№ 3 2018

CONTENTS

TURKOLOGICAL HERITAGE

Basira Azizaliyeva (Azerbaijan), Muhsin Kadıoghlu (Turkey). Turan Yazgan's Views and the Turkic World in his Activity...... 11

LINGUISTICS

Mehman Musayev (Turkey), Anar Musayev (Turkey). On the Usage of Common Turkic Alphabet...... 21

LITERATURE AND FOLKLORE

Zhanna Yusha (Russia). The Folklore of Chinese Tuvinians...... 37

WRITTEN MONUMENTS

Abet Semet (Germany). The Vocabulary of Orkhon Monuments on the Basis of the Ancient Uyghur Translation Texts...... 42 Osman Fikri Sertkaya (Turkey). Out-of-Textual Notes in Turkish, Latin, Persian, and Arabic of the Dresden Copy of “The Book of Dada Gorgud”...... 52

DEBATES AND DISCUSSIONS

Interview with Prof. Dr. Zumrud Guluzade (Azerbaijan)...... 68

CENTRES OF TURKOLOGY

Nasimkhan Rakhmanov (Uzbekistan), Gulbahar Ashurova (Uzbekistan). History of Turkology in Uzbekistan...... 71 Emir Ichem Idben (Iraq). “Turkology in Iraq”...... 79

REVIEWS

Orkhan Baldane (Turkey). Ekrem Arıkoğlu, Cıldız Alimova, Rahat Askarova, Bilge Kağan Selçuk. Kırgızca-Türkçe Sözlük...... 81 Abulfaz Guliyev (Azerbaijan). Osman Mert. Köli çor yazıtı ve anıt mezar kompleksi...... 84 Zauresh Ahmetjanova (Kazakhstan). Институт языкознания им. Ахмета Байтурсынова. Реформирование казахского письма на основе нового национального алфавита: теория и практика...... 86 Ofelya Babayeva (Azerbaijan). Quliyev Elman. Türk xalqları ədəbiyyatı...... 89

SCIENTIFIC LIFE

Chronicle...... 92

CONTENTS

PERSONAL NEWS

Platon Melioranskiy  150...... 97 Carl Brockelmann – 150...... 100

OBITUARIES

Fagima Khisamova...... 102

TÜRKOLOGİYA № 3 2018

TÜRKOLOJİ İRS ТЮРКОЛОГИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ TURKOLOGICAL HERITAGE

Turan Yazqan (1938-2012) ‒ Türk Dünyası Araşdır- maları Fondunun qurucusu, professor Turan Yazqan (1938, Eğirdir, İsparta - 22 noyabr 2012, İstanbul) türk dün- yasının önəmli şəxsiyyətlərindəndir. Turan Yazqan 1959-cu ildə İstanbul Universitetinin İqtisadiyyat fakültəsini bitirmiş, beş il Bölgə Planlaşdırma və Məskunlaşma Nazirliyində iqtisadi araşdırmaçı, 1963-cü ildə İtaliyada Cənubi İtaliya Bölgə Planlaması sahəsində təcrübə aparmış, 1966-cı ildə isə İqtisadiyyət fakültəsində doktorant kimi işə başlamışdır. “Şəhərləşmə baxımından Türkiyədə əmə- yin demoqrafik və sosial-iqtisadi strukturu” və “Gəlir bölgüsü baxımından sosial güvənlik” sahələrində elmi tədqiqatlar apararaq doktorluq müdafiəsi və dosent adını aldıqdan sonra 1977-1978-ci illərdə Cənub-Şərqi Anadolu Bölgəsi Planının ümumi koordinatoru vəzifəsini icra etmişdir. 1979-cu ildə Turan Yazqan İqtisadiyyat fakültəsinin professoru adını qazanmışdır. Universitet Senatı üzvü, universitetin İdarə Heyətinin üzvü və Rəyasət Heyəti sədri vəzifələrində çalışmışdır. 2000-ci ildən universitetdən təqaüdə çıxan Yazqan 1980-ci ildən etibarən qurduğu Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfinin başçısı kimi fəaliyyətini davam etdirmişdir. Elmi, elmi-təşkilati və ictimai fəaliyyətinə, Türkiyə və türk dünyasındakı önəmli işlərinə görə Turan Yazqan 200-dən artıq mükafata layiq görülmüş, yerli və bir sıra dünya universitetlərinin fəxri doktoru adını almışdır.

BƏSİRƏ ƏZİZƏLİYEVA (Azərbaycan) MUHSİN KADIOĞLU (Türkiyə)

TURAN YAZQANIN GÖRÜŞLƏRİ VƏ FƏALİYYƏTİNDƏ TÜRK DÜNYASI

Türk dünyasının təhsil, elm və mədəni həyatında mühüm işlər görmüş, ictimai fəaliyyəti ilə seçilən türkçü alimlərimizdən biri də Turan Yazqan olmuşdur. Tu- ran Yazqan türk dünyasında milli kimliyin öyrənilməsi və öyrədilməsində, türklük süurunun inkişafında və türklər arasında “dil, fikir və iş birliyi”nin yayılmasında müxtəlif sahələr üzrə fəaliyyət göstərən ziyalılardan idi. Turan Yazqan özündən əvvəl yaşamış və türk birliyi fikrini müdafiə edən bir çox ziyalılara nisbətdə fəaliy- yət sahəsini son dərəcə genişləndirmişdir.

 Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. E-mail: [email protected]  Türkiyə, İstanbul Texnik Üniversiteti, doktor. E-mail: [email protected] 12 BƏSİRƏ ƏZİZƏLİYEVA , MUHSİN KADIOĞLU

İstanbul Universitetinin İqtisadiyyat fakültəsinin professoru olan Turan Yaz- qanın bütün türk dünyasına yönəlmiş ictimai fəaliyyəti 1980-ci ildə qurduğu Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfi vasitəsilə gerçəkləşdirilmişdir. Turan Yazqanın türkçü görüşləri milli dil və kültür, əlifba, təhsil, türk tarixi araşdırmaları, türk dünyasının sosial-siyasi, iqtisadi və elmi-mədəni həyatında qar- şılıqlı əlaqələrin inkişafı, ortaq dil və digər mühüm məsələləri əhatə edir. Türkçü ideoloqun “Türk Dünyası Tarih Dergisi”ndə yayınlanmış yazıları onun görüşlərinin böyük bir qismini əhatə edir. Ayrı-ayrı türk dövlətlərində Türk Dünyası Araşdırma- ları Vəqfinin xətti ilə açılmış liseylər, Türk dili bölümləri, fakültələr, Kültür mər- kəzləri Turan Yazqanın gərgin əməyinin nəticəsi kimi meydana çıxmışdır. XX əsrin sonlarına doğru türk dövlətlərində milli düşüncəyə malik olan və Türk insanının gələcəyi, birliyi, dəyərlərinə sahib çıxması uğrunda əzmlə çalışan, bu fəaliyyəti həyatının qayəsinə çevirən aydınlar cəmiyyətdə seçilməyə başlayır. Bir milləti millət kimi dünya insanlarına tanıdan, onun kültürünü gələcəyə daşıma- ğa yardımçı olan, millətin azad və layiqli yaşaması üçün ağıl mücadiləsi aparan millətin yetişdirdiyi aydınlardır. Türklər “Tanrı tərəfindən dünyanı yönəltmək üçün missiya yükləndiyinə inanan” bir millətdir. Çünki onun insana verdiyi dəyər çox böyükdür. Elə Turan Yazqanın söylədiyi kimi, “türk mədəniyyətində insan qayə so- yuna, dininə, inancına, dilinə, rənginə baxılmadan qayədir, hər yaradılan da Yara- dandan ötrü sevilməyə dəyər bir varlıqdır”. Bir cəmiyyət elmdə, kültürdə, sənətdə və başqa sahələrdə digər toplumlarla müqayisədə irəli getmişsə, zamanını ötən elm, fikir və sənət adamları yetişdirə bilir. Əks halda həmin cəmiyyətin öz sərhədlərini aşan düşüncə və iş adamları yetişdirməsi mümkün olmur. Profesor Turan Yazqan millətinə kiçik imkanlarla böyük işlər görə bilməyin ən bariz örnəklərini göstərdi. Türk insanına sorması, sorğulaması, araştırması, tapması və ağlından istifadə etmə- si için nəsihətlər verdi. “Düşün və et” idealının aşılanmasında Turan Yazqanın son dərəcə önəmli rolu olmuşdur. Turan Yazqanı tanımaq üçün onun çoxsahəli fəaliyyətinin əsas istiqamətləri- ni araşdırmaq, görüşlərini analiz etmək, türk dünyası, onun birliyi, inkişafı üçün etdiyi işlərin məqsədlərini, bütövlükdə isə Turan Yazqan idealını öyrənmək lazımdır. Həyatını türk millətinin doğrularını aramağa həsr etmiş türkçü alim həmin amalını çox mənalı şəkildə ifadə edirdi: “Dünyada doğru yoxdur. Daha doğru var. Hər kəs hər şeyin daha doğrusunu aramaq məcburiyyətindədir. Yoxsa sürünün bir parçası olarıq”. Professor Turan Yazqanın fəaliyyəti onun elmi və ictimai görüşlərində öz əksini tapmışdır. İstanbul Universitetinin İqtisadiyyat fakültəsinin professoru olan Turan Yazqan “Şəhərləşmə baxımından Türkiyədə əməyin demoqrafik və sosial- iqtisadi strukturu” və “Gəlir bölgüsü baxımından sosial güvənlik” sahələrində elmi tədqiqatlar aparmışdır. “İqtisadçılar üçün sosial güvənlik dərs qeydləri” (İstanbul, 1992) və “Sosial güvənlik baxımından zəkat” (Ankara, 1995) kitabları da tədqiqatçının elmi görüşlərini ifadə edirdi. TURAN YAZQANIN GÖRÜŞLƏRİ VƏ FƏALİYYƏTİNDƏ TÜRK DÜNYASI 13

Ömrünü türk millətinin barış, hüzur və rifah içində yaşaması uğrunda işlərə həsr edən türkçü alimin ən mühüm fəaliyyəti isə 1980-ci ildə qurduğu Türk Dün- yası Araşdırmaları Vəqfi ilə bağlidir. Qurduğu Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfi- nın məqsədini Turan Yazqan belə ifadə edirdi: “Qayə insana və ya cəmiyyətə xid- mət olduğu üçün ülvidir. Dolayısıyla dövlət kimi, vəqf də ülvidir və vəqfin mal varlığı da müqəddəsdir, toxunulmazdır”. Turan Yazqan türk milləti və onun gələ- cəyi üçün düşündüyü planlarını məhz bu vəqfin vasitəsilə həyata keçirməyə çalış- mış və çox əhəmiyyətli işlərə də nail olmuşdur. Çünki türkçü ideoloqun əsas idealı özünün söylədiyi kimi, “bütün milli düşüncə mərkəzlərini bir araya gətirməklə türk dünyası ilə daha çox bütünləşə bilmək” idi. Bu məqsədlə də Azərbaycan, Qazaxıs- tan, Qırğızıstan və Tatarıstanda məktəb, institut, fakültə və mədəniyyət mərkəzləri təşkil olunmuşdur. Həmin elm və mədəniyyət ocaqlarının türk insanının, xüsusilə də gənc nəslin milli düşüncə ilə formalaşmasına, türk birliyi uğrunda çalışmasına əhəmiyyətli şəkildə təsir göstərmişdir. Millətlərin həyatında ən önəmli dəyişikliklərin qapılarını açanlar o millətin dəyərlər sistemini çox yaxşı bilən düşüncə insanlarıdır. Hər millət minlərcə elm adamı yetişdirə bilər, lakin bütün elmlı insanlar eyni zamanda düşüncə və fəaliyyət adamı ola bilməz. Türk millətinin yetişdirdiyi saysız alimlər elm dünyasına verdik- ləri töhfələrə görə də zaman-zaman qiymətləndirilmişlər. Lakin bu elm adamların- dan neçəsinin adı “millətin qəlbində və könlündədir”? Çünki bir elm insanından umulan ən ümdə qayə milli kültür özəlliklərini qoruyub inkişaf etdirərək, onları də- yərlərin  “insanlığın ortaq mirası” halına gətirməkdir. Turan Yazqan da belə elm insanlarından biri olmuşdur. Bütün bunları anlamaq üçün görkəmli ideoloqun görüşlərinin bəzi məqamlarına diqqət yetirəcəyik. Türk tarixi araşdırmaları Türklər uzun illərdən bəri tarixlərinə aid ən qədim mənbələri başqa millətə mənsub araşdırmaçılardan öyrənmişlər. Elmi tədqiqatlarda “önyarğın”ın olmaması prinsipinin əsas olmasına baxmayaraq, türk tarixini dəyərləndirənlər, təəssüf ki, qərəzli münasibəti aşa bilmirlər. Türkiyədə türk tarixini türklərdən öyrənmək əvəzinə başqalarındən öyrən- mək xəstəliyinə qarşı da Turan Yazqan çox kəskin münasibət bəsləmişdir. Bu məq- sədlə yayınladığı “Türk Dünyası Tarih Dergisi” 15 yanvar 1987-ci ildən etibarən sözügedən sahədə önəmli işlər görməkdədir. Turan Yazqan dərginin ideologiyaların əmrində olmayacağına, “daim həqiqətin əmrində” olacağına işarə edərək, “gerçək- ləri yazmaqdan qorxmayacağam” deyərək bu sözləri söyləmişdir: “Türk Dünyası Tarih Dergisi” türk dünyasını tanımaq, tanıtmaq, bu sahədə çalışanları təşviq et- mək, özümüzü xaricilərin əvəzinə, özümüz tərəfindən yazılacaq araşdırmalarla öy- rənmək və buna yardımçı olmaqdır. Turan Yazqanın görüşlərinin əsasında millətçilik düşüncəsi dayanır. İlk növ- bədə bu sualı araşdırmaq lazım gəlir: Turan Yazqana görə millətçilik nədir? Millətçilik çox geniş anlayış olaraq, ictimai, siyasi, ədəbi-mədəni, sosial, iqtisadi tərəfləri ilə zaman-zaman geniş şəkildə dəyərləndirilmiş və dünyanın müxtə- lif xalqları arasında açıq və ya gizli şəkildə təmsilçilər yetişdirmişdir. Türkçülük 14 BƏSİRƏ ƏZİZƏLİYEVA , MUHSİN KADIOĞLU ideyası türk dünyası aydınları arasında son əsrlər çox aktual olsa da, fərqli yanaş- malar, yaxud da ümumi fikirdə özünəməxsus istiqamətlər də müşahidə olunmaq- dadır. Turan Yazqanın millətçilik görüşlərini yığcam və aydın şəkildə öz sözləri ilə ifadə edə bilərik: “Millətçilik ağıllı bir fəlsəfədir. Ağla dayanan bir düşüncədir. Hiss deyil. Ağlın dirəyidir”. Görkəmli ideoloqun millətçilik düşüncəsinin əsasında ağıl, zəka, obyektiv fikirlər dayandığı üçün o, hər şeyi doğru dəyərləndirməyə, hə- qiqəti axtarmağa çalışır. Ona görə də Turan Yazqan türk millətinin əsas özəlliklərini ifadə etməyi görüşlərində hər zaman ön plana çəkmiş, bütün digər humanitar, sosial, iqtisadi, mədəni, elmi, təhsillə bağlı məsələlərin həmin təmələ uyğun və onun üzərində qurulması zərurətini ifadə etmişdir. Türk xalısı ilə bağlı söylədiyi fikirlər- də türk millətinin əsas xüsusiyyətlərini Turan Yazqan belə dəyərləndirirdi: “Bu solmaz rənglərdən yaranan türk milləti, türk xalısı bütün əsrlər boyunca çox par- çalandı... Bölük-bölük edildi... İstismar edildi, soyuldu, qırıldı; lakin rənglər solma- dı. O rənglərin başında Allahın bu millətə verdiyi türk dili gəlir. Allahın türk millə- tinə verdiyi digər rəng istiqlal sevdasıdır. Bu eşq də heç solmadı, sönmədi... Allahın bizə verdiyi digər bir rəng hürriyyət sevgisidir. Bu eşqi də soldura bilmədilər, sön- dürə bilmədilər. Allahın bizə verdiyi digər bir rəng irqçilikdən uzaq yaranışımızdır. Yer üzündə tək irqçi olmayan millət türk millətidir”. Bu sözlərdən də bəlli olduğu kimi, dil, istiqlal, hürriyyət, qeyri-irqçilik Turan Yazqanın millətçilik görüşlərinin dörd əsas təməlini təşkil edir. Bütün digər məsələlər də həmin təməl üzərində qurulmuş və gələcəyə istiqamətləndirilmişdir. Belə bir halda isə ilk növbədə milli tarixi doğru bilmək, türk millətinə qarşı düşmənçilik siyasətinin qara rənginə bo- yanmış, türk kimliyi və kültürünü dünyaya düzgün çatdırmayanlara qarşı aydınla- rımız, elm adamlarımız, güclü dövlət, müasir və milli dəyərləri əsas götürən təhsil, türk biriliyinə xidmət edən fəaliyyətlər proqramının gərəkliyi Turan Yazqanın gö- rüşlərində və Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfi çərçivəsindəki işlərində ön planda olmuşdur. “Tarixdə qaçqınlığa və qətliama əsl məruz qalmış soy türklər olduğu halda, nə yazıq ki, tam əksi olaraq elan edilmişdir” deyən Turan Yazqan XX əsrdə türk xalqlarının məruz qaldığı hərbi, siyasi, iqtisadi, mədəni basqılara hər zaman diqqət yetirmiş, milli birlik tərəfdarı olmuşdur: “Sosial tarixdə ən doğru sözü atamız Bilgə xaqan söyləmişdir: “Ey türk, titrə və özünə dön! Bu söz elmi olaraq doğru olduğu kimi, güclü dövlətə gedən yolun da açarıdır”. Turan Yazqan türk kimliyinin həqiqi ünsürləri ilə müzakirə olunması üçün müzakirə platformaları təşkil etməyə xüsusi önəm verirdi. “Türk kimliyinin gerçək ünsürləri Orxon yazılarında, Ahlat məzar daşlarında, türk dilinin kəlmələrində, türk tarixinin ehtişamındadır” deyən ideoloqun ən böyük fəaliyyətlərindən biri də Anadolu başda olmaqla, uzaq və yaxın coğrafiyalarda türklüyü yox sayan və kimli- yini itirmiş bir soy olaraq göstərməyə çalışanlara qarşı elmi şapalaq vurmaq idi. Bu mənada tədqiqatları gündəmə gətirmiş və müzakirə hədəfinə çevirmişdir. Turan Yazqan türk torpaqlarında tarixöncəki millətlər məsələsinə çox diqqət yetirmişdir. Bu cəhdlərə elmi cavablar verilməsi tərəfdarı olan Turan Yazqan TURAN YAZQANIN GÖRÜŞLƏRİ VƏ FƏALİYYƏTİNDƏ TÜRK DÜNYASI 15

deyirdi: “Türk kültürü ilə bütünləşmiş, türk tarixinin əski çağlarında Anadoluda yaşamış türk qövmlərindən və ya onlarla qohum olanlarla qarışaraq günümüzə gəlmiş xalqların etnik sosioloji elminin əsasları çərçivəsində dəyərləndirilməsi la- zımdır”. Ona görə də türk tarixinin qədim dövrlərini araşdırmaq üçün milli araşdır- maçılara duyulan ehtiyacı Turan Yazqan hər zaman dərk etmiş, “türk tarixinin hələ su üzünə çıxarılmamış bir çox məsələsini araşdıracaq mütəxəssislərə ehtiyacımız vardır. Xüsusilə də Asiyada yeni arxeoloji qazıntılar aparacaq, Orxon əlifbasını rahat oxuya biləcək, rus və çin dillərinə hakim olaraq bu ölkələrin arxivlərində rahat- lıqla çalışa biləcək tarixçiləri mütəq yetişdirməliyik”. Turan Yazqan, haqlı olaraq, bu məsələdə dövlət səviyyəsində də səylərin olmasını irəli sürürdü. Türk birliyi Türk dövlətləri və türk birliyi məsələsi Turan Yazqanın görüşlərində hər zaman diqqət mərkəzində olmuşdur. İstər yazıları və çıxışlarında, istərsə də vəqfin fəaliyyətində aparıcı istiqamət bütün türklərə və dövlətlərinə səslənmək, onlara faydalı olmaq idi. Çünki Turan Yazqanın fikirlərinin mərkəzində yaşadığı ərazidən, dövlətdən, rejimdən asılı olmayaraq, türk kimliyi, milli kültür və inkişaf dayanırdı. “Hər şey verilir, vətən torpağı verilməz, vətən torpağı, sərhədləri bəlli olmaq şərti ilə, türklərin yaşadığı hər yerə uzanır” deyən Turan Yazqanın idealı üçün vətənin bölünməzliyi, türklərin birliyi çox xarakterikdir. Bütün dünyada və sovetlər dönə- mində ayrı-ayrı türk dövlətlərində türklərə qarşı müstəmləkə, soyqırımı, qətliam, manqurtlaşma siyasəti, mədəni basqıya görə böyük narahatlıq keçirən Turan Yazqan milli kültür və ona əsaslanan müstəqil dövləti türklərin gələcəyi naminə yeganə yol hesab edirdi. “Ən böyük təhlükə tarix boyunca hər zaman kültür impe- rializmidir” deyən türkçü ideoloq milli kültürə çox böyük önəm verirdi: “Millət milli kültür deməkdir. Milli kültürə arxa çevirən millət varlıq səbəbini itirmişdir və ya başqaları üçün vardır. Milli kültür milli mənəviyyatı ucaldır. Milli mənəviyyat milləti ucaldır. Uca millət uca dövlətə layiqdir. Və nəyin bahasına olursa–olsun, onu qurar, ona qovuşar”. XX əsr türk dövlətlərini böyük sınaqlarla üzləşdirmişdi. Bütün siyasi müs- təmləkə və rejimlərin ən mənfi təsirləri isə milli kültürə qarşı yönəldiyi üçün həmin təsir türk birliyinin formalaşmasında başlıca əngələ çevrilmişdir. Bu məqsədlə də Turan Yazqan çalışmalarının böyük qismini yeni nəslin türk birliyi şüurunda yetiş- məsinə həsr etmişdir: “Günümüzə qədər davam edən bu soyğun və müstəmləkədən tək qurtuluş yolu uşaqlarımızın bir araya gələrək türklük şüuru ilə yoğrulmaları, türklük qüruru ilə qürurlanmaları və nəyin bahasına olursa-olsun” bu dünyada 300 milyonluq türk milləti vardır” deyə hayqıracaq hala gəlmələridir. Bu, əslində əsrin əvvəllərindən bəri görülmüş, ağıllı türk aydınlarının hamısı tərəfindən təsbit edil- miş bir çıxış yoludur. Qaspıralı İsmayıl, sonra Ziya Gökalp və daha sonra da Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən sistemləşdirilmiş, fikirləşdirilmiş və vəsiyyət halına gətirlilərək, bizlərə gəlmişdir”. Turan Yazqana görə, türklərin birləşməsi türk kimliyinin qorunması, milli kültürün gələcəyə ötürülməsi, iqtisadi gücün əldə olunması, dünyada türklərə qarşı mənfi siyasətə birlikdə zərbə vurmaq anlamını daşıyır. Zaman-zaman bu birliyə 16 BƏSİRƏ ƏZİZƏLİYEVA , MUHSİN KADIOĞLU

əngəl olanlar da Turan Yazqanın düşüncələrində aydın şəkildə ifadə olunmuşdur: “Bu dəyişikliyin olmaması üçün 1917-ci ildən bəri çoxsistemli işlər gördülər. Öncə Azərbaycan torpaqlarını Ermənistana peşkəş verdilər; Azərbaycanla bizim aramıza Ermənistanı bir xəncər kimi soxdular və quru yol əlaqəmizi türk dünyası ilə kəsdilər. Sonra Türkiyənin ətrafında nə qədər türk varsa, bir bəbək belə qalmamaq şərti ilə hamısını sürgün etdilər... Bunlar sadəcə Krım türkləri deyil, Karaçay türkləri, Noğay türkləri, Qumuq türkləri, Balkar türkləri və hətta yurdlarına hələ də dönmək izni ala bilməyən Axıska türkləridir”. Türkçü ideoloq Azərbaycan torpaq- larını, istilasını, Ermənistana “mükafat verilməsini” də türk birliyini əngəlləməyə yönəldilmiş siyasətin bir hissəsi kimi dəyərləndirirdi: “...Öncə Zəngəzur, sonra Qarabağ və Qərbi Azərbaycan torpaqları. Bu “mükafat” da türklərin türklərlə əla- qəsinin kəsilməsi, türk torpaqlarındakı iqtisadi qaynaqların sümürülməsini əngəllə- yəcək bir gücün yaranmamasına yardımçı olmanın... mükafatıdır”. Türk millətini bir vücuda bənzədən Turan Yazqan onun başını Türkiyə, boy- nunu Azərbaycan, bədən, qol və ayaqlarını isə ulu Türküstanın təşkil etdiyini yazır- dı. Turan Yazqan Azərbaycanın türk dünyası üçün hər zaman çox böyük önəm daşı- dığını diqqətə çəkərək, “bütün damarların və sinirlərin boyundan keçdiyini bilən Mustafa Kamal paşa, Nuri paşa, Ənvər paşa və dostları eyni tarixdə bu idrakın gə- rəkliyini yerinə yetirmək üçün mübarizəyə başladılar. Anadoluda və Bakıda əldə edilən uğur iki dövlətin dünyada yenidən doğuşunu qoruyarkən Türküstandakı uğursuzluq türk millətini böyük bir fəlakətə sürüklədi”,  deyə yazırdı. Müstəmləkələrə son qoyan türk xalqları üçün isə dövlətin təməlində milli kültürün dayanmalı olmasını Turan Yazqan dəfələrlə vurğulamışdır. Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfinin əsas hədəfi də türk birliyi və onun gələcəyi idi. Turan Yazqan bunu çox aydın və mükəmməl şəkildə ifadə etmişdir: “Biz Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfi olaraq, bizi bölən siyasətlərə qarşı bir siyasət yeritməkdəyik. Biz nə Türkiyədə, nə də türk dünyasının hər hansı bir yerində əsla gündəlik siyasət aparmırıq. Türk millətinin 100 il sonrası üçün siyasət aparırıq, 50 il sonrası üçün, 1000 il sonrası üçün siyasət yürüdürük”. Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfinin türk dövlətlərində açdığı məktəblər və uşaqlarla bağlı keçirdiyi müxtəlif tədbirlər də məhz bu siyasətin əsas istiqamətləri olmuşdur. İsmayıl Qaspıralının türk birliyi ideyası da Turan Yazqanın idealına çevrilmişdir: “Nəhrlərin axışı türk birliyi yö- nündədir: Dil birliyi, fikir birliyi, iş birliyi...”. Sovet imperiyası dağıldıqdan sonra türk dövlətləri arasındakı əlaqələrin qu- rulmasında Turan Yazqan və vəqfinin böyük rolu olmuşdur. İlk növbədə yadlaşdı- rılmış qardaşları bir-birinə tanıtmaq missiyası Turan Yazqan üçün çox önəmli idi. Müstəqil türk dövlətlərinin yaranmasından sonra Türkiyədən bir çox televiziya qrupları həmin ölkələrə üz tutmuşdu. Onlardan bəziləri Türküstan Türk Cümhu- riyyətindəki xalqın türkcə danışdığını eşitdikdə “Türk dilini harada öyrəndiniz?” kimi qəribə, lakin qəribə olduğu kimi, üzücü və düşündürcü bir vəziyyətə səbəb olmuşlar. Turan Yazqan bu dövrü dəyərləndirərkən “Türkü türkə tanıtmağın gərək- liyi türkü Avropaya tanıtmağın gərəkliyindən daha öncəliklidir” demişdir. TURAN YAZQANIN GÖRÜŞLƏRİ VƏ FƏALİYYƏTİNDƏ TÜRK DÜNYASI 17

Bu məqsədlə də Turan Yazqan yeni qurulan türk dövlətləri və bu dövlətlərin rəhbərlərinin fəaliyyətini türk dünyasına tanıtmaq üçün çox ciddi işlər görmüşdür. Çünki “bizə görə, Türkiyənin cümhurbaşqanı da, Başqırdıstanın cümhurbaşqanı da türk millətlərinin cümhurbaşqanlarıdır. Çuvaşıstanda, Çubuksarıda seçilmiş millət vəkili ilə Türkiyədə Burdurda seçilmiş millət vəkili eyni millətin elçiləridir. Bay- raqlar, vətənlər, dövlətlər, hətta siyasi rejimlər fərqli ola bilər, lakin millət təkdir. Bizim düstürumuz: Millətin sərhədləri yoxdur, dövlətin sərhədləri vardır”. Türk birliyinə nail olmağın ən vacib yolunu isə Turan Yazqan dil, əlifba və təhsil məsələ- lərində görürdü. Türk dili, əlifba və təhsil Milli təhsil məsələsi Turan Yazqan və vəqfinin gələcəyə yönəlmiş siyasətinin əsas hədəfi olmuşdur. Çünki təhsil çox geniş anlayış olaraq millətin mədəni, elmi, iqtisadi, sosial və digər sahələrdə inkişafına birbaşa təsir göstərir, müasir dövr və gələcək arasında körpü yaradır. Həmin körpünün təməli milli-mənəvi dəyərlər əsasında qurulduğu zaman isə milli dövlətin və millətin gələcəyinə təminat vermiş olur. Çünki “milli dəyərlərimizi (başda dil olmaqla) əsas götürməyən heç bir təhsil və kültür fəaliyyəti milli əxlaq və şəxsiyyətimizi düzəldə bilməz”. Bu prosesdə isə milli aydınların rolu həlledicidir. Turan Yazqan da həmin məqama xüsusi önəm vermişdir: “Təhsil sisteminin yunan-latın mədəniyyətini tərk edərək Atatürkün türkçü təhsil sisteminə çevrilməsi, Allahın türkə özəl olaraq bəxş etdiyi hər dəyərin ucaldılması, Allahın türk coğrafiyasına töhfə verdiyi mühüm iqtisadi qaynaqların türklər tərəfindən və türklər üçün istifadə olunmasının yollarının axtarılması, dil-fikir və iş birliyinə gedən yolda bütün türk dövlətlərinin ağıllı siyasət yeridərək milləti istismar olunmaqdan, soyulmaqdan, yatmaqdan qurtarması üçün türk aydınlarının birləşməsindən başqa yol olmadığı hər kəs üçün qəbul edil- məsi gərəkən bir həqiqətdir”. Turan Yazqan “türk dünyası aydınları da, inkişaf et- miş ölkələrdə olduğu kimi, düşünən və milli mənfəəti ayırd edən ziyalılar olmaq məcburiyyətindədir” deyərkən də ağla, zəkaya, müasir intellektual dünyanın tələb- lərinə uyğun, lakin eyni zamanda, milli dəyərlərə söykənən insanları nəzərdə tutur. Turan Yazqan bütün hallarda “mücadiləni ağılla yürütməmiz gərəkir” düşüncəsinə sahib idi. Ona görə də görüşlərində tez-tez milləti başıuca, zəngin, əxlaqlı millət, dövləti isə sözü kəsərli, qılıncı kəskin bir dövlət halına gətirəcək cəmiyyət mü- həndisliyinə ehtiyac olduğunu səsləndirirdi. Milli təhsil məsələsinin və bötüvlükdə millətin və milli kültürün ən vacib ün- sürü dil olduğu üçün türk dili məsələsi Turan Yazqanın fikirlərinin əsas hissəsini təşkil edir. Türk dilinin dünyadakı əhəmiyyətinə diqqət yetirən Turan Yazqan yazır- dı: “Türk dili dünyada müstəmləkə dilləri də diqqətə alındığı təqdirdə beşinci sıra- dakı ən çox danışılan dildir. Müstəmləkə dillərini kənara qoysanız, üçüncü böyük dildir. Bu gün beş yüz milyon insanın bu dildə anlaşdığını Birləşmiş Millətlərin sta- tistikalarında görürük... İstiqbalın dili ingilis dili deyil, qeydsiz, şərtsiz türkcədir”. Milli dili Turan Yazqan “Türkün kimlik kartı” kimi dəyərləndirərkən onu, maddi və mənəvi inkişaf üçün dəyişən digər vasitələrdən fərqli olaraq, dəyişdiril- məsi mümkün olmayan, müqəddəs dəyər kimi qiymətləndirmişdir: “Türk millətinin 18 BƏSİRƏ ƏZİZƏLİYEVA , MUHSİN KADIOĞLU dili dəyişməz. Dövlətin dili də dəyişməz. Dövlətin xarakteri milli dövlətdir. Milli dövlətdə rəsmi dil olmaz. Millətin dili olar... Milli dövlətlərdə rəsmi dil yoxdur. Millətin dili dövlətin dilidir”. Bu məlum həqiqətləri xüsusi vurğu ilə səsləndirən Turan Yazqan milli dilin itirilməsini bütövlükdə milli kültür və dövlət üçün məhv olmaq kimi qəbul edirdi. Bütün bu məsələləri nəzərə alaraq Turan Yazqan təhsilin milli dildə olmasına xüsusi önəm vermiş, yabançı dillərdə təhsil verən məktəblərə kəskin münasibətinin səbəblərini aydın şəkildə ifadə etmişdir. “Türk sərmayəsi ilə özəl məktəblər qurub ingilis dilində təhsil vermək köləlik ruhu daşımaq deməkdir” söyləyən Turan Yazqan fikirlərini belə açıqlamışdır: “Xarici dildə təhsilin pedaqoji qanunlara tərs olduğu, təhsilin qayəsini dəyişdirərkən milli kompleks yaratdığı, türk dilinin nifrət edilən və ifadə gücü getdikcə düşəcək bir vəziyyətə gəlməsinə yol açdığı, inkişaf etməsini əngəllədiyi bir həqiqət olduğuna görə buna “dayan” deməyin zamanının keçdiyi nə vaxt idrak ediləcək?”. Turan Yazqan Türkiyə Respublikasının türk döv- lətlərində məktəblər açaraq orada ingilis, yaxud rus dilində təhsil verilməsini qəbul etmir, müqayisələr aparır, “Fransa uşaqlarına necə xarici dil öyrədirsə, Türkiyə də elə öyrətməlidir”, “Siz Rusiyanın Qazaxıstana gəlib türk dilində bir məktəb açaca- ğını düşünə bilərsinizmi?” fikirləri üzərində düşünməyə sövq edir: “İngilis dilində təhsil vermək müəyyən bir modaya qapılmış olduğumuzu göstərir, türkcəni öz istiqbalımızdan silmiş olduğumuz mənasını daşıyır”. Təbii ki, yuxarıda da müşa- hidə etdiyimiz kimi, Turan Yazqan türk insanının, xüsusilə də aydınlarının xarici dillərə mükəmməl şəkildə bələd olmasının, həmin dillərin imkanlarından istifadə edərək elm və mədəniyyətin inkişafının da tərəfdarı idi. Lakin hər hansı bir mək- təbdə təhsilin tamamilə yabançı dildə olmasının orada təhsil alan uşaq və gənclərə etdiyi gizli psixoloji təsir, mədəni basqı da məlum həqiqətdir. Bu incə məqamlara zamanında diqqət göstərməmək milli kültürün gələcək mənzərəsini də təhlükə altında qoymaqdır. Zaman-zaman türk dünyasında çeşidli əlifbalar işlədilmişdir. Fərqli əlifbalar- dan istifadə olunması da türk millətinin bir-birini anlamasının ən çox müşahidə edi- lən əngəllərindən biri olmuşdur. Bununla yanaşı, istər Türkiyə, istərsə də digər türk dövlətlərində təhsilin türk dilində olmaması üçün gizli bir kampaniya yürüdül- müşdür. Təhsildə türk dili işlədilmədiyi, yaxud da ön planda olmadığı müddətdə isə ortaq ədəbi dildən danışmaq mümkün deyil. Türk milləti türkcə düşünər, türkcə yazar və türkcə danışar. Bu millət öz dilində danışıb yaza bilməzsə, özünə aid mü- qəddəs milli-mənəvi dəyərlərin qoruyucusu və müdafiəçisi ola bilməz. Bu məsələ- ləri diqqətə alan Turan Yazqan türk dünyası birliyinin dil və əlifba birliyindən keçdiyini belə ifadə edirdi: “Türk kültürü kökündən qoparılmadan inkişaf etdirilsin. Türk dili hər yerdə qeydsiz və şərtsiz tək təhsil dili olaraq şərəfli yerini tutsun və türkcə bütün türk dünyasının ortaq ədəbi dili olaraq inkişaf etsin. Uşaqlarımız tarix şüuruna sahib olsun və dövlət, bayraq, vətən, dil, din kimi müqəddəs dəyərlərimi- zin yorulmadan keşiyində dayansın”. Türkiyədə milli təhsil məsələsini tez-tez gündəmə gətirən Turan Yazqan türk dövlətlərində də Türkiyə türkcəsinin öyrədilməsinə çox mühüm əhəmiyyət verirdi. TURAN YAZQANIN GÖRÜŞLƏRİ VƏ FƏALİYYƏTİNDƏ TÜRK DÜNYASI 19

Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfi yolu ilə başda Qaqauz eli və Krım olmaqla bir çox ölkə və bölgəyə minlərcə türk əlifbası göndərilməsi, türk dünyasının çeşidli bölgələrindən gətirilən müəllimlərin bütün ehtiyacları qarşılanmaqla onlara Türkiyə türkcəsinin öyrədilməsi Turan Yazqan üçün “dildə, fikirdə, işdə birlik”, “olmazsa olmazları” arasında idi. Bu baxımdan nəşr olunan “Türk Dünyası Konuşma Klavu- zu” türk xalqlarının anlaşması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Turan Yazqan “türkcənin 42 əlifbası birə endirilmədikcə dil birliyindən bəhs etməyə imkan yoxdur” deyər- kən də əlifba, yazı və dilin türk birliyi üçün çox önəmli olduğunu vurğulamağa ça- lışırdı. Türkiyə türkcəsi əlifbasının türk dövlətləri üçün ortaq əlifba kimi daha uy- ğun olduğunu düşünən Turan Yazqan ortaq türk dili məsələsində, haqlı olaraq, milli birliyin təbii inkişaf qanunauyğunluğuna əsaslanırdı: “Ortaq dil ortaq əlifbadan sonra özü-özlüyündə formalaşacaqdır. Burada dildə zorlama əsla düşünülməməli- dir”. Ata-babalarından qalma torpaqlarının dili, dini, adət və ənənələri ilə, yəni öz kültürü ilə “türk olaraq” yaşamaq istəyən, sərhəd tanımayan türk aydınlarının bir- ləşdiyi “Türk xalqları assambleyası” da Turan Yazqanın rəhbərliyi ilə qurulmuşdur. Bu assambleyanın qərarına görə, qurum “türk torpaqlarının hər yerində azad və müstəqil yaşamaq, öz-özünü idarə etmək, mənbələrindən özləri üçün istifadə et- mək, haqlarını müqəddəs və insan haqları universal bəyannaməsində təhsis edilmiş bir haqq olaraq mütləq, nəyin bahasına olursa, - olsun əldə etmək, əldə etdiyi yer- lərdə davam etdirmək” əzm və qərarlığında olan bir quruluş kimi müəyyən olun- muşdur. Türk dünyasında milli aydınların yetişməsini Turan Yazqan XX əsrdə türklə- rə qarşı yeridilmiş manqurtlaşma siyasətinə əks ən vacib yollardan biri kimi görür- dü: “İnsanlıq və qloballaşma deyə aldadılaraq kommunizm və azğın kapitalizm kö- ləsi olmuş aydınlara manqurt deyilir. Manqurt olmadan bir an əvvəl türk millətçi- ləri, dünya aydınları vəhşi kapitalizm və qeyri-insani kommunizmə qarşı birləşsin- lər”. Türk dilində “kəlmələrə sığmaz” deyə bir ifadə vardır. Professor Turan Yaz- qanın gördüyü işlər həqiqətən sözlərə sığmayacaq qədər çox, əməllərinin təsiri isə ölçülə bilinməyəcək qədər böyükdür. Onun gördüyü işlərin böyüklüyünü keçmiş Sovet İttifaqının dövlət başçısı M.S.Qorbaçov belə qəbul etmiş və 1990-cı ildəki bir televiziya proqramında belə demişdir: “Rusiya müasir dünyada güclü şəkildə yer almaq istəyirsə, Turan Yazqanın Azərbaycanda etdiyi kimi, market iqtisadiyya- tını öyrənmək və öyrətmək məcburiyyətindəyik”. Turan Yazqan iqtisadiyyatdan siyasətə, sənətdən kültürə qədər bütün sahələr- də türk birliyi üçün lazım olan örnəklər göstərmişdir. Turan Yazqan türk birliyi idealını mükəmməl formada ifadə etmişdir: “Biz dünyan təkrar yaradandan ötrü bütün yaradılanların sevildiyi, bütün yaradılanların qiymətinin bilindiyi bir dünyanı gerçəkləşdirmək üçün türk birliyi istəyirik. Başqa hədəfimiz yoxdur. Müstəmləkə bitsin istəyirik, soyğun bitsin istəyirik, qan dursun istəyirik”. Türk dünyasının bütün problemləri Turan Yazqanın düşüncələrində yer al- mış, onu ömrü boyu narahat etmişdir. “XX əsr boyunca Orta (Mərkəzi Avropada) 20 BƏSİRƏ ƏZİZƏLİYEVA , MUHSİN KADIOĞLU

Avropada, Balkanlarda, Şərqi Anadoluda, Kərkükdə, Kıbrısda, İranda, Rusiyada və Çində qətliama məruz qalanlar, nə yazıq ki, biz türklərik” deyən Turan Yazqan türklər haqqında dünyada səslənən yalan və iftiralara qarşı da kəskin münasibət bəsləmişdir: “İnsanlığa insanlığın vəhşi tarixini öyrətmədikcə türkləri qaralamaq üçün siyasi məclislərin səs çoxluğu kimi alçaq təhdidlər sona yetməyəcək”. Turan Yazqan bütün türk dünyasının fədakarı olmuşdur: “Türk dünyasındakı məktəblər, türk dili bölümləri, fakültələr, Türk Dünyası Kültür mərkəzləri “dildə, fikirdə, işdə birlik” idealı üçün çalışacaqdır”. Turan Yazqan türk milli kültürünə abidə əsərlər qazandıran bir şəxsiyyətdir. Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfi yayınları ilə bir çox əsərləri elm və mədəniyyət dünyamıza hədiyyə etmişdir. Əvvəlcə Bakı, sonra isə türk dünyasının digər bəzi şə- hərlərində açılan kitab mağazaları milli kültürümüzün vəhdət şəklində inkişafı üçün son dərəcə önəmli işlər idi. Türkiyədə türk dünyasının elmi və digər əsərləri- nin yer aldığı kitab evinin açılması da yenə Turan Yazqanın türk birliyi adına gör- düyü fəaliyyətlərə bir örnəkdir. Turan Yazqan türk millətini “türklərin idarə etməsini” istərkən öz ayaqları üzərində duran bir türk coğrafiyası həsrəti ifadə etmişdir. Çünki iqtisadi baxımsızlı- ğını əldə edə bilməmiş millətlərin azad və müstəqil yaşaması mümkün deyil. Turan Yazqanın rəhbəri olduğu Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfi yalnız türk milləti üçün deyil, tarixin çeşidli dövrlərində millətimizlə birlikdə olmuş müx- təlif etnik qruplarla bağlı işlər də görmüşdür. Göründüyü kimi, çox geniş fəaliyyət sahəsi ilə Turan Yazqan türk dünyası üçün əhəmiyyətli olan işlər görmüş və bir çox işlərin də təməlini qoymuşdur.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

1. Yazgan T. (2011). Türk Dünyasında Dün, Bugün, Yarın”, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, . 2. Türk Dünyası Tarih Dergisi (1987). İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, № 1. 3. Kadıoğlu M. (2006). “Yeni Yüzyılın İsmail Gaspiralı’sı Prof. Dr. Turan Yazgan”. Prof. Dr. Turan Yazgan Armağanı, İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Çalışma Ekonomisi Bölümü Yayınları, İstanbul, s. 53-64. 4. Türk Dünyası Tarih Dergisi (1997). İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, № 4. 5. Türk Dünyası Tarih Dergisi (1995). İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, № 1. 6. Türk Dünyası Tarih Dergisi (2002). İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, № 1. 7. Türk Dünyası Tarih Dergisi (1997). İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, № 12.

TÜRKOLOGİYA № 3 2018

DİLÇİLİK ЯЗЫКОЗНАНИE LINGUISTICS

MEHMAN MUSAYEV (Türkiye)* ANAR MUSAYEV (Türkiye)**

ORTAK TÜRK ALFABESİNİN KULLANIMI ÜZERİNE

Özet

Makalede, tarihî ve eski Türk alfabeleri, Lâtin temelli ortak Türkçe, aynı zamanda Azerbaycan, Türkmen, Özbek ve Kazak alfabeleri üzerine bilgi verilmiştir. Küresel dünya düzeyinde, Türkiye Türkçesinin ortak bir iletişim aracı olarak kullanımı ele alınmıştır. Tür- kiye Türkçesi alfabesinin ve kullanımdaki diğer Türk alfabelerinin uluslararası yazı stan- dartlarına uygunluğundan söz edilmiştir. Bunun yanı sıra, ortak Türk dilinin ve uygun alfabesinin gelişimini sağlayabilecek Türkçe transkripsiyonun, aktarma yazılımlarının ve işlev- sel bir dilbilgisi kitabının hazırlanmasının bazı temel prensipleri açıklanmıştır. Türk Dilinin Eşzamanlı Büyük Aktarmalı-Açıklamalı Sözlüğü’nün düzenlenmesinin ise, söz konusu ortak iletişim dilinin ve transkripsiyonunun gerçekleşmesinde etkili olacağı vurgulanmıştır.

Anahtar kelimeler: Alfabe, Türkçe, Türkiye, Arap, Lâtin, Kiril, yazı, dil.

Giriş

Azerbaycan’da aydınlanma hareketinin lideri Mirza Fetali Ahundzade, çok sayıda edebî, ilmî, felsefî ve diğer önemli çalışmalar yapmıştır. Bunun yanı sıra, 1857’den önce Azerbaycan’da kullanılan Arap alfabesinin sadeleştirilmesi için bir proje de teklif etmiştir. Sonradan söz konusu çalışmasından vazgeçerek Lâtin grafik işaretleriyle Türkçe birkaç alfabe projesi hazırlamıştır. Ancak, onu hayatının sonuna kadar meşgul eden bu projeler, o zaman başta Osmanlı Devleti olmak üzere hiçbir yerden destek görmemiştir. Halbuki, Osmanlı Devleti’nde daha Tanzi- mat’tan itibaren başlayan Lâtin temelli alfabe değişikliğine gidilmesine yönelik tar- tışmalar olmuştur (Altun, 2014:57-63). Bu tartışmalar, 1928 yılında Arap alfabesinden Lâtin temelli yeni Türk alfabesine geçilmesiyle son bulmuştur. Eski alfabenin, sadeleştirilerek Türkçe kullanımının yanı sıra, Lâtin veya Kiril temelli Türk

* Türkiye, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Edebiyyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri və Edebiyyatları Bölümü. E-posta: [email protected] ** Türkiye, Nart Bilişim Hizmetleri Grafik Tasarımcı. E-posta: [email protected] 22 MEHMAN MUSAYEV, ANAR MUSAYEV alfabelerine geçilmesi tartışmaları ise, Türkistan’da 19. yüzyılın 50’li yıllarından itibaren başlamıştır. Arap alfabesinin yerine Kiril temelli Kazak alfabesinin düzen- lenmesini ilk olarak ileri sürenlerden biri ünlü tarihçi, etnograf, yazar ve fikir ada- mı Çokan Velihanov’dur (Özdemir, 2008:9). Kazakça ilk ders kitaplarının yazarı Ibıray (İbrahim) Altınsarin de Rus peda- gogu ve misyoneri N. İ. İlminskiy’nin etkisiyle Arap alfabesinin Kiril grafik sistemi ile değiştirilmesini önermiştir (Kara, 2012:1-19). 20. yüzyılın başlarında faaliyet göstermiş olan ünlü Kazak aydını, dil, edebiyat ve eğitim alanlarında çok önemli çalışmalar yapmış Ahmet Baytursunov ise, Arap alfabesinin Kazak yazı diline uyarlanabileceği fikrini ileri sürmüştür. O, konuya ilişkin uygun ders kitapları, araç ve gereçler de hazırlamıştır (Özdemir, 2008:1-16). Eski alfabenin yerinde Lâtin veya Kiril temelli Türk alfabelerinin kullanımının gerekliliği, çoğunlukla Arapça ses sisteminin farklılığına bağlı olarak açıklanmıştır. Şöyle ki, Türkçedeki temel sekiz ünlüye karşılık Arap alfabesinde üç harfin (elif, vav ve ye) bulunduğu, sadece Arapça ve Farsça kökenli kelimelerde kullanılan harflerin (peltek s, ha, hı, zı, ayın) mevcut olduğu vb. diğer farklı fonetik özellikler gösterilmiştir (Altun, 2014:61). Arap alfabesinin değiştirilmesine karşı olarak ise, eski alfabe ile Avrasya’daki Türklerin birbiriyle daha iyi anlaşabildiği, değişimin gerçekleşmesiyle Türklerin yazı medeniyetlerinden ayrı düşeceği, Kur’an harflerinin Hıristiyan dünyaya ait Lâtin grafik işaretleriyle değiştirilmesinin yanlış olacağı vb. çeşitli faktörler dile getirilmiştir. Elbette, konuya ilişkin olarak söylenilenler içerisinde doğru olanlar çoktur. Ancak, Hıristiyanların içerisinde de çeşitli alfabeleri kullananlar mevcuttur. Söz gelimi, birbirine çok yakın olan ve çoğunlukla %40-%80 civarında değişen Ortodoks-Kiril ve Katolik-Lâtin kültürel birleşenleriyle Slav dillerinde daha 16. yüzyıldan itibaren hem Kiril, hem de Lâtin alfabelerinin paralel olarak kullanıldığı görülmektedir (Musaoğlu, 2010:57-63). Gösterilen alfabelerden, çağdaş küresel dünya düzeyinde genelde “göstergeler arası nitelikteki semiyotik kod dönüşümü ile gerçekleşen metinler arası anlatıya” (Aktulun, 2015:5-17), özelde ise Türkçenin ses uyumuna ve eklemeli yapısına, simetrik ve asimetrik sıralanmalı metin sentaksına hangisinin kullanımının uygun olabileceği, çok doğru algılanmalıdır (Musaoğlu, 2013:741-758) Bunun yanı sıra, medeniyetimizin ve dilimizin alt, üst, yan, iç kat- manlardan oluşan kültürel değer ve olgularının, düzenlenecek yeni bir ortak Türk alfabesi ile art, eş, ön ve iç görünümlü doğrultularda bilişim çağının yazı standart- larına göre nasıl ifade edilebileceği de derinlemesine irdelenmelidir. Nitekim, bugün kullanımdaki herhangi bir alfabenin, her şeyden önce, Lâtin temelli IPA’ya (Uluslararası Fonetik Alfabeye) göre doğru uyarlanması ve uluslararası yazı karakterleri standartlarına uygun olarak düzenlenmesi söz konusudur. Bu uyarlanma ve standartlar çerçevesinde Türkiye Türkçesi alfabesinin ilk defa Latin-5 Turkish olarak tanımlandığı bilinmektedir. Böylece alfabe kuruculuğu sürecinde bugün ar- tık Türk dünyasında bilişim çağının taleplerine uygun olarak yeni bir dönem başla- mıştır. Makalede, Türk dünyasında 7-10. yüzyıllardan beri süregelen alfabe kuru- culuğunun tarihinden söz edilmiş, ortak bir Türkçenin ve onun alfabesinin gerçek- leşmesinin lengüistik prensipleri üzerinde durulmuştur. ORTAK TÜRK ALFABESİNİN KULLANIMI ÜZERİNE 23

1. Türk Dünyasında Alfabe Kuruculuğunun Tarihi Eski Türk metinleri, 8-10. yüzyıllar süresince Runik (Кононов, 1978:23), (Şükürlü, 1993:13-18), (Tekin, 2003:20-23), (Ercilasun, 2004:166-176) yazısıyla, 8-15. yüzyıllarda, özellikle de söz konusu ikinci dönemin sonlarına doğru Uygur alfabesiyle yazılmıştır (Gabain, 1988:5-21). Belirtilen dönemlerde Budistler, Mani dininden ve diğer inançlara bağlı olan Türkler, çok nadiren de olsa Soğd, Mani ve Brahmi yazılarından istifade etmişlerdir. Türklerin kullandığı eski alfabeler içerisinde Runik alfabesi ve yazısı birinci yeri almaktadır. Runik alfabesiyle yazılan Göktürk yazıtları 18-20. yüzyıllarda ço- ğunlukla tarihî-karşılaştırmalı yöntemle araştırılmıştır. Dolayısıyla deşifre olun- muş, hangi tarihlerde, hangi Türk devletlerine bağlı olarak ortaya çıktığı belirlen- miş ve Türkoloji ilminde eski Türkçe disiplininin oluşumu sağlanmıştır. Eski Türk- çenin birinci kolunu oluşturan Göktürk yazıtları; hem Wilhelm Radloff’tan önceki, hem de sonraki dönemleri birleştiren klasik Türkologlarca irdelenmiştir. 20. Yüzyı- lın 50’li yıllarında ise; gerek Runik yazıtlar, gerekse Eski Türkçe’nin ikinci kolunu oluşturan yazılı kaynaklar, çoğunlukla tarihî-karşılaştırmalı ve betimlemeli dilbilim yöntemleriyle derinlemesine incelenmiştir. 20. yüzyılın 90’lı yıllarından beri ise; Eski Türkçe kaynakları, çağdaş dilbilim yöntemleriyle de incelenmeye tabi tutul- maktadır. Azerbaycan’da Göktürkçe yazıtların incelenmesine ve öğretimine 1960’lı yıllarından başlanmıştır. Yazıtların sözcük dağarcığı ve gramatikal kategorileri incelenmiştir (Məhərrəmov, 1967), (Amanoğlu, 2001), (Rəcəbli, 2003:634), (Rəcəbli, 2002:475). Eski Türkçe kaynaklarının en yeni dilbilim yöntemleriyle incelenmesine ise, Türkoloji dilcilikte 1990’lı yıllarından itibaren rastlanmaktadır (Musaoğlu, 2007:51). Türk dünyasında, 10-20. yüzyıllar boyunca çoğunlukla Arap alfabesinin kul- lanımı yaygındır. Yukarıda belirtilen yazılardan ilk ikisi, dolayısıyla Runik ve Uy- gur alfabeleri, Türklerin tarihî alfabeleridir. Arap alfabesi ise Türk dünyasının bazı yerlerinde hâlen işlevselliğini muhafaza etmektedir. Bugün Doğu Türkistan’da, Afganistan’da, İran’da ve İrak’da Arap alfabesi Türklerce hâlâ kullanılmaktadır. XX. yüzyılın başlarına kadar Türkiye’de eski alfabe ile Osmanlı yazı sistemi, diğer Türk yurtlarında ise Arap harfleri ile yazılan Çağatay Türkçesi işlevsel olmuştur. 1920’li yıllarda Türkiye’de ve diğer Türk yurtlarında Lâtin temelli Türk alfabesine geçilmiştir. Ancak, 1930’lu yıllarda Sovyetler Birliği’ndeki Özerk Türk Cumhuriyetlerinde Lâtin alfabesinin yerine Kiril alfabesi getirilmiştir. Bu alfabe, bugün Kırgızistan’da, Rusya Federasyonu’na bağlı Türk coğrafyalarında, hâlâ kul- lanılmaktadır. Türklerin Kiril esaslı 19 alfabesi olmuştur. Bu alfabelerde, aynı fonetik değerlere sahip olan c, g, k, nazal n, y, e, ö ve ü sesleri için çeşitli harfler uy- durulmuş, Kiril alfabesi için karakteristik olan Ъ, Ь kesme ve inceltme işaretleri, ‘э’ harfi ve çift ses birleşmesini karşılayan ё (yo), ю (yu), я (ya), ц (ts), щ (şç) harfleri kullanılmıştır (Ercilasun, 1996:11-34). Bunlar, Türkçenin ses değerlerine uygun değildir. 1990’lı yıllarda Lâtin temelli Türk alfabesine dönüş sürecinde, ma- lum yanlışların tekrarlanmaması amaçlanmıştır. Bu nedenle 34 harflik “Ortak Türk 24 MEHMAN MUSAYEV, ANAR MUSAYEV

Alfabesi”ne (Çizelge 1, 2) göre her bir Türk boyu kendi dili için gereken işaretleri, belirtilen ikinci alfabeden seçmeliydi. Dolayısıyla, burada ilkesel olarak aynı sesler aynı harflerle karşılanmalıydı. Ancak, Türk Cumhuriyetlerinde Lâtin temelli Türk alfabesine geçilirken söz konusu prensiplere uyulmadı. Şöyle ki, Azerbaycan (Çizelge 3) alfabesinde fazla bir farklılığa yol verilmemiştir. Ancak, Türkmen (Çizelge 4) alfabesinde üç, Özbek (Çizelge 5) alfabesinde dört, Kazak (Çizelge 6) ise 7 fonetik farklılık bulunmaktadır. Son zamanlarda diğer Türk yurtlarında da Lâtin alfabesine geçilmesi istenmektedir. Gönül ister ki mevcut yanlışlar ortadan kaldırılsın ve sonraki Lâtin temelli alfabelerde tekrarlanmasın.

Çizelge 1. 1930. yılında Düzenlenmiş Ortak Türk Alfabesi

A B C Ç D E Ә F G Ƣ H X İ J K Q L M N Ņ O Ɵ P R S Ş T U Y V Z Ƶ Ь a b c ç d e ə f g ƣ h x i j k q l m n ᶇ o ɵ p r s ş t u y v z ƶ ь

Çizelge 2. 1991-1993. yıllarında Düzenlenmiş Ortak Türk Alfabesi

A Ä B C Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N Ň O Ö P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z a ä b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n ň o ö p q r s ş t u ü v w x y z

Çizelge 3. Çağdaş Azerbaycan Alfabesi

A B C Ç D E Ә F G Ğ H X I İ J K Q L M N O Ö P R S Ş T U Ü V Y Z a b c ç d e ə f g ğ h x ı i j k q l m n o ö p r s ş t u ü v y z

Çizelge 4. Çağdaş Türkmen Alfabesi

A B Ç D E Ä F G H I J Ž K L M N Ň O Ö P R S Ş T U Ü W Y Ý Z a b ç d e ä f g h i j ž k l m n ň o ö p r s ş t u ü w y ý z

Çizelge 5. Çağdaş Özbek Alfabesi

A B D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V X Y Z Oʻ Gʻ Sh Ch ' a b d e f g h i j k l m n o p q r s t u v x y z oʻ gʻ sh ch '

Çizelge 6. Çağdaş Kazak Alfabesi

A Á B D E F G Ǵ H I I J K L M N Ń O P Q R S T U Ú V Y Ý Z S C h h a á b d e f g ǵ h i ı j k l m n ń o ó p q r s t u ú v y ý z sh ch

ORTAK TÜRK ALFABESİNİN KULLANIMI ÜZERİNE 25

Azerbaycan alfabesinde, ortak Türkçe alfabesinden farklılık gösteren işaret yalnız ‘ə’ harfinden ibarettir. Ortak alfabedeki ‘j, ı, y’ harfleri, Türkmen alfabesinde ‘ž, y, ý’ grafik işaretleriyle verilmiştir. Özbek alfabesinde, ortak alfabedeki ‘y, ğ, ş, ç’ harflerinin yerine, ‘ơ, g΄, sh, ch’ işaretleri getirilmiştir. Kazak alfabesinde ise ortak alafabedeki ‘ä, ö, ü, ı, y, ş, ç’ harflerinin yerine ‘á, ó, ú, y, ý, sh, ch’ işaret- leri getirilmiş, Türkçenin tek ses ve tek harf prensibi bozulmuştur. Elbette, bugün Kırgızistan’da, Rusya Federasyonuna bağlı özerk Türk Bölgelerinde ve Avras- ya’nın diğer Türk coğrafyalarında da Lâtin temelli Türk alfabelerine geçme teşeb- büsleri vardır. Avrasya coğrafyasındaki bütün Türklerin tek bir alfabede birleşimini ve mevcut Lâtin temelli Türk alfabelerindeki sapmaların ortadan kalkmasını gele- cekte ortak bir Türkçe iletişim dilinin gelişimi sağlayacaktır. 2. Ortak Türk Dili ve Alfabesi Algılamaları Türk dilinin bir ortak Türkçe veya iletişim dili olabilme niteliği son 100-150 yıl boyunca Avrasya coğrafyasında şu veya bu biçimde her zaman gündemde ol- muş ve konu enine boyuna tartışılmıştır. Türklük kavramının ve onun sosyal-kültü- rel katmanlarının bütün dünyada ilk günden beri hem bilinçaltı hem de gerçek bi- linçlenme düzlemleriyle yansıyan bilişsel-düşünsel nitelikteki içeriğini, kelimenin tam anlamında Türk dili (İng. Turkic, Rus. Tюркский язык) fenomeni oluşturmuş- tur. Söz konusu kavram, bilimsel olarak dünya uygarlıkları ekseninde ve bilişsel birleşenleriyle Türklük biliminde ele alınmaktadır. Bugün Türklük biliminin çeşitli dallarında, Türk uygarlığının bilişsel olarak projelendirilebilir alanları incelenmek- tedir (Abdulla, 2012:35-45) Ortak bir Türkçe alfabesinin oluşumu ve kullanımı, kavramsal nitelikteki metin anlatılar ve göstergeler arası bağlamda değerlendirile- bilecek konulardandır. Türk yazı dilleri için herkesçe anlaşılabilir uygun bir Lâtin temelli ortak alfabenin düzenlenmesi, son 150 yıl boyunca ortak Türkçe oluşumunu sağlayabilecek birincil etken olarak değerlendirilmiştir. Bunun yanı sıra, açıklamalı ve aktarmalı, genel ve özel nitelikteki çeşitli sözlüklerin, ortak terimlerin, Türk yazı dilleri arası aktarmaların, görsel ve yazılı yayınların vb. yapılmasıyla da ortak Türkçeye erişile- bileceği algısı oluşmuştur. Yalnız dilin paradigmasının ve sentagmasının veya mevcut kullanım mekanizminin işlekliğinin her alanda sağlandığı bir dille ortak uluslararası iletişim faaliyeti gerçekleştirilebilmektedir. Bu bakımdan Türk dün- yasında ortak iletişim aracı görevini mevcut Türk yazı dillerinden bugünkü durum- da Türkiye Türkçesinin üstlenebileceği artık anlaşılmıştır. Türkiye’nin yükselen ekonomisi, bilişim teknolojisinin gelişimi, uluslararası ilişkilerdeki rolü, Türk dizi- leri, turizm gibi nedenlerle Türkiye Türkçesinin daha fazla önem kazandığı ve Türk dünyasının önemli bir kısmında ortak iletişim aracına dönüştüğü gözlemlenmek- tedir (Demir, 2012:175-197). Bu iletişim aracının kullanımında TİKA, TÜRKSOY, TRT’nin ve diğer uygun kurum ve kuruluşların, Bilig-Türk Dünyası Sosyal Bilimler, Türk Dünyası-Dil ve Edebiyat, TÜRKSOY- Türk Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, Dil Araştırmaları, Gazi Türkiyat (Türkiye),GLOBAL-Turk. International Journal for Information and Analytics (Kazakistan)ve önce Rusça: Sovyetskaya Tyurkologiya, bugün ise Türkçe: Türkologiya (Azerbaycan) adıyla Türk dünyasına 26 MEHMAN MUSAYEV, ANAR MUSAYEV yönelik olarak yayımlanan uluslararası ilmî dergilerin rolü çok büyüktür. Kazakis- tan’da Türk Akademisinin faaliyete geçmesi, Azerbaycan’da Türk Kültürü ve Mirası Vakfı’nın ve Türk Dünyasının ortak bir televizyon kanalının kurulmasının Türk Konseyi 4. Zirvesinde önerilmesi de söz konusu iletişim aracının kalıcılığını müjdelemektedir. 2.1. Yapılacak Çalışmalar Türkiye Türkçesinin ortak iletişim aracı (lingua franca) olarak BM’de kulla- nılan İngilizce, Rusça, İspanyolca, Çince ve Fransızca gibi küresel diller düzeyine gelebilmesi için Türkiye’nin ve diğer Türk Cumhuriyetlerinin siyasal, ekonomik, sosyal, kültürel ve entelektüel alanlardaki gelişiminde daha büyük bir mesafe alın- malıdır. Böyle bir gelişim sürecinde sadece alfabe değil, ana dilinde eğitim-öğretim ve iletişim kuruculuğu sisteminin ve buna bağlı olarak da Avrasya merkezli bir Türkçe dil-kullanım modellenmesinin oluşturulması gerekmektedir. Bilindiği gibi, dünyada çeşitli dillerin eğitimi, öğretimi, incelenmesi ve küresel dil siyasetinin ku- rulması şimdiye kadar Fransızca devlet ve İngilizce iletişim dili geleneğine dayan- maktadır. Avrupa merkezli çağdaş dil-kullanım modellenmesi, her iki geleneği bü- tünleştirmektedir. Söz konusu modellenme, dil hafızası ve yetisi bankasında önce- den hazır bulunan kelime biçimlerinin seçilerek kullanılmasıyla gerçekleşen ileti- şime göre kurulmaktadır. Türkçede ise kelime tabanı, yukarıda belirtilen kullanım biçimlenmesinden farklı bir şekilde, çeşitli sözcük kökü, gövdesi ve eklerinin ifade ettiği işlev ve anlam alanlarının ardışık dizgisiyle gerçekleşmektedir. Söz gelimi, Rusçada ‘v ego tvorçestve’nin, İngilizcede ‘in his works’ olarak kelimelerin söz di- zimi sırasına göre bildirebildiği anlam, Türkçede tek bir ‘yaratıcılığındaki’ kelimesinin ‘yarat’ sözcük kök-gövdesi ve -ıcı, -lık, -ın, -daki ekleriyle biçimlenerek an- lamlanan morfolojik dizgisiyle ifade edilmektedir (Musayev, 2014:7-185). Türkçe- de kökler ve ekler; düz, yan ve gramer manalarının yer aldığı ardışık bir dizgiyle sıralanmaktadır. Aslında şimdiye kadar çeşitli zamanlarda her fırsatta dile getirilen “Türkçe mantıksal ve matematiksel bir dildir” sözü de belirtilen kök-gövde-ek dizgisine dayanmaktadır. Söz konusu dizim, somut bir iletişim ihtiyacına bağlı olarak dil-kullanım faaliyetinde gerçekleşmektedir. Böylece “bükümlü dillerde” (Korkmaz, 2003:50-51). kelime hazinesine ve sözcük sırasına göre iletişim durumu düzeyinde belirlenebilir kelime biçimlenmesi, sondan “eklemeli bir dil olan Türkçede” (Korkmaz, 1990:25) iletişim anı ve dil içi faaliyet olgusu olarak nitelen- dirilebilmektedir (Musaoğlu, 2004:46). Böyle bir kelime biçimlenmesi ise, dünya- nın dil haritasını oluşturan üst ve alt kavramların algılanmasını yapım, biçim ve çekim eklerinin mantıksal ve matematiksel sıralanmasıyla mümkün kılabilmekte- dir. Bu nedenledir ki, Avrasya merkezli ikincil dil modellenmesinin kavramsal, bağlamsal, anlamsal, yapısal ve işlevsel olarak kurgulanması, eşzamanlı olarak bi- lişsel ve gösterge bilimsel algılanma temelinin oluşturulması, özgün bir bilişim me- kanizmasına dayalı yazılım örneğinin düzenlenmesini de sağlayacaktır. Böylece şimdiye kadar mantıksal bir dil olarak nitelendirilen Türkçenin potansiyel anlatım olanakları nihayet gerçekleştirilmiş olacak ve onun ses uyumuna, eklemeli yapısına ve değişmez sözdizimine dayalı yeni bir dil modellenmesi, bilişsel bir algılanma te- ORTAK TÜRK ALFABESİNİN KULLANIMI ÜZERİNE 27 melinde kurulabilecektir. Avrasya merkezli yukarıda bahsi geçen dil-kullanım modellenmesi, Türkçe ortak iletişim dilinin ve uygun bir Lâtin temelli Türk alfabesinin kullanımında etkili olacaktır, diye düşünüyoruz. Bunun yanı sıra, bugün Türki- ye Türkçesinin ortak bir iletişim aracı oluşunda önemli olabilecek diğer lengüistik ve bilgisayarlı dilbilim çalışmaları da vardır. Bunlar, aşağıdakilerden ibarettir. 2.1.1. Uluslararası Yazı Standartlarına Uygunluk Öncelikle, Türk alfabelerinin uluslararası yazı karakterleri standartlarına uygun olarak düzenlenmesi gerekmektedir. Çünkü küreselleşen dünyada her alanda olduğu gibi yazı karakteri alanında da standartlara ihtiyaç duyulmuş ve bunlardan bir tanesi ISO/IEC 8859’tur. Bu standartlar çerçevesinde Türkiye Türkçesi de Latin-5 Turkish olarak tanımlanmıştır. Bilişim alanında Türkiye Türkçesi dışındaki Türk yazı dilleri kullanıma müsait değildi. 1991 yılından itibaren Unicode Consor- tium (Evrensel Kod Konsorsiyum) ISO ile beraber çalışarak bilişim çağının gerek- sinimlerini karşılayan UTF-8 dil kodlamasını geliştirdiler ve 2006 yılından günü- müze ASCII ve ISO-8859-1 kullanımı gerilerken UTF-8 esas standart haline gel- miştir (Unicode, 2011:204-213). UTF-8 bütün Türk yazı dilleri karakter kodlama- larını içermektedir. Yazı karakterlerinin bilgisayar ve diğer cihazlarda doğru görüntülenebilmesi için yukarıdaki standartlara uygun geliştirilmiş font dosyalarına ihtiyaç duyulmak- tadır. Bir yazı dilinin sanal ortamda yaygınlaşması için, onun yaygın olarak kulla- nılabilen yazı karakterlerinin farklı işletim sistemlerinin ve cihazlara uyumlu font dosyalarının hazırlanması gerekmektedir. Günümüzde Google Fonts ve Adobe Typekit gibi çevrimiçi font kütüphaneleri tasarımcıların kullanımına yüzlerce font sunmakta ama bu fontlardan çok azı Türkçe yazı karakterini desteklemektedir. Bu da yazılımsal desteğin var olduğu durumlarda bile font eksikliğidir ve Türkçe ka- rakterlerin görünümünü sınırlamaktadır. Türkiye Türkçesi dışındaki Türk yazı dillerinde, bu durumla daha sık olarak karşılaşılmaktadır. Yazılımların optimizasyonu söz konusu olduğundan bilişim ortamında ço- ğunlukla yine sadece Türkiye Türkçesine öncelik verilmektedir. İnternetin ve genel olarak bilişim ortamının Türkçeleşmesi için Türkçenin ve yazı karakterlerinin daha geniş kitlelere hitap etmesi gerekmektedir. Çünkü bilişim çağı ticari dürtüler ile ha- rekete geçmekte ve hareketin sağlanması için hedef kitlenin büyüklüğü önem taşı- maktadır. Örneğin, çevrim içi bir mağazaya kendi uygulamasını yükleyen bir yazı- lımcı elbette ki uygulamasının geniş kitlelere hitap etmesini ister ama bunun için uygulamanın boyutunun büyümesine veya performansının düşmesine neden olabilecek eklentilerden de kaçınır. Özetle onlarca dil karakter kodlaması yüklemeyi göze alamaz. Bu bakımdan kullanımdaki Türkiye Türkçesi alfabesi uluslararası yazı standartlarına ve yukarıda Çizelge 2. olarak belirtilen 34 harflik Ortak Türk Alfabesine uygundur.

28 MEHMAN MUSAYEV, ANAR MUSAYEV

Çizelge 7. Türkiye Türkçesi Alfabesi

A B C Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N O Ö P R S Ş T U Ü V Y Z a b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n o ö p r s ş t u ü v y z

2.1.2. Türkçe Transkripsiyon İhtiyacı Türk yazı dilleri ve lehçelerindeki ses değerlerini bilimsel çalışmalarda verilen metinlerde, daha doğru ifade edebilen uygun bir transkripsiyona bugün çok ciddi bir ihtiyaç vardır. Şimdiye kadar Çherbak (1994) ve Radloff (1960) Kiril, “Sovyetskaya Tyurkologiya” (1974) dergisi ise Lâtin temelli bir transkripsiyon kullanmıştır.

Çizelge 8. Sovyetskaya Tyurkologiya Dergisinin Kullandığı Transkripsiyon Ünlüler: Aa: a; Ää: ə: Уy:ы; İi: и; Oo: o; Öö: ӫ; Uu: y; Üü: ү; Ee: e Ünsüzler: Bb: б; Žž: ҹ, дж; Cc: ц; Čč: ч; Dd: д; Ff: ф; Gg:г; G΄g΄:ҝ; ϒ-ғ; Hh:h, ҳ; Jj: j; Kk: ka; K΄ k΄: ke; L l: л; Mm: m; Nn: н; Pp: п; нg: Hʳ; ɒ: ң; Rr: р; Ss: c; Šš: ш; Tt: t; Vv: в; Zz: з; Žž: ж; θʚ: ç; Δδ: ˌʒ (..); Xx: x Harflerin üzerinde işaretler: uzunluk; ᵕ kısalık; nazal; yumuşaklık (Sovyetskaya Tyurkologiya)

Ancak belirtilen son transkripsiyon da Türkçe özel ses değerlerini ifade eden örneklerin ve metinlerin verilmesinde adekvat bir ölçüt olmaktan uzaktı. O dönem- de de herkes bildiği veya kendi oluşturduğu transkripsiyonu kullanmaktaydı. “Sovyetskaya Tyurkologiya” dergisinde dönemin çeşitli Türk edebî dillerinden örnekler de ogünkü Kiril temelli alfabeler ile verilmekteydi. Türkiye’de ise, hâlâ g, k, damak n’si, h, açık e gibi fonemlerin farklı ses değerlerini ə: ä (Ä); ғ: ğ (Ğ); x: x, ḫ (Ḫ); ᶄ: q (Q); y: w (W); ɳ: ñ; г: ġ (Ġ) işaretleriyle ifade eden ve Ortak Türk alfabesine dayanan bir transkripsiyondan bir şekilde istifade olunmaktadır. Söz konusu ve benzeri diğer transkripsiyonlar, şimdiye kadar genellikle eski metinlerin ve diyalektolojik materyallerin verimesinde kullanılmıştır. Çağdaş Türk yazı dillerinden örnekler ve metinler ise ilmî yayınlarda ve dergilerde Kiril veya Latin temelli Türk alfabeleriyle verilmiştir. Düşüncemize göre, bugün yayımlanan ilmî dergilerde ve yapılan Türkolojik çalışmalarda çeşitli Türk yazı dillerinden verilen örnekelrin ve metinlerin ikincil ortak Türk alfabesiyle yazılması daha doğru olacaktır. Çünkü çeşitli dil ve lehçelerdeki ses değerlerini ifade eden işaretler, bü- yük bir ölçüde ikincil alfabede bulunmaktadır. Bunun yanı sıra, yukarıda belirtilen deneyimlerden ve Uluslararası Fonetik Alfabeden yararlanarak ortak bir Türkçe transkripsiyonun düzenlenmesi de gerekmektedir.

2.1.3 Türkçe Otomatik Aktarma Yazılımları Türk yazı dilleri veya Türkçeler arası aktarma yazılımları, mevcut yazı-ko- nuşma benzerlikleri, farklılıkları ve varyantlarının Türkçenin genel ve özel ses de- ORTAK TÜRK ALFABESİNİN KULLANIMI ÜZERİNE 29

ğerleri, dil bilgisi ve kelime hazinesine göre bilgisayarda algoritmalarının belirlenmesi ve yalancı eşdeğerlerin elektronik sözlüklerinin düzenlenmesiyle gerçekleşti- rilmelidir. Mehman Musaoğlu’nun “Türkçe Aktarma Bilimi ve Dil Bilimsel Boyutları” (Musaoğlu, 2006) adlı makalesinde, Türk yazı dilleri ve lehçeleri otomatik aktarma yazılımının oluşturulması için kelimelerin, deyimlerin, tamlamala- rın, basit ve birleşik cümle modelleri algoritmalarının düzenlenen uygun karşılaştır- malı-istatistik listelerine göre belirlenmesi öngörülmektedir (Musaoğlu, 2006:139- 156, 155-156).

2.1.4. Türkçenin İşlevsel Dilbilgisi Kitabı Türkçenin ses uyumu, eklemeli yapısı, değişmez söz sırası, iletişim anı faaliyet olgusuyla kavramlardan, anlamlardan ve manadan yapıya, oradan da geriye hareketle işlevsel bir dilbilgisi kitabı yazılmalıdır. Söz konusu işlevsel dilbilgisi ki- tabında, Türk dilinin fonetik, morfonoloji, morfemik, morfoloji, kelime yapımı, leksikoloji ve deyim bilimsel nitelikteki paradigmatik sınırları, eklemeli yapıya ve iletişim anı konuşma dizgisine esasen, ana hatlarıyla net olarak çizilmelidir. Aka- binde öncelikle morfoloji kategorilerin, birleşik fiillerin, tamlamaların ve sıfat-fiil, zarf-fiil, mastar merkezli kelime gruplarının, basit ve birleşik cümlelerin sentagma- tik nicelikteki dil-konuşma ve iletişim modellenmeleri belirlenmelidir. Aşağıda söz konusu dil-konuşma modellemelerine örnek olarak çatı kategorisinin bilişsel- yapısal ve birleşik cümlelerin kavramsal-yapısal modeli verilmiştir. Birinci model (Çizelge 9) Türkçe dil bilgisinde, ºR, ºT biçimlenme eklerinin ayrıca bir ettirmek (sebep) türü kurucu-morfolojik belirtisi olarak seçilmesiyle bir alt düzeyli çatı kategorisi olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla, çatı kategorisi tür- leri beş değil, altı olarak sınıflandırılmaktadır. Bu modeldeki kavramsal-morfolojik unsurların yeri, fiil çatısı türü oluşturucu alt kategorilerin dizimsel (etken-etkin- ettirgen: -0 -t ,-r, -dır ve edilgen-dönüşlü-işteş: -n, -l, -ş) ve dizisel (simetrik etken- edilgen; asimetrik etkin-dönüşlü; ettirgen-işteş) sıralanmalarıyla belirlenebilmektedir (Musaoğlu, 2008:207-234).

Çizelge 9. Türkçede Fiil Çatısının Bilişsel-Yapısal Modeli

30 MEHMAN MUSAYEV, ANAR MUSAYEV

İkinci model, yapısal nitelikteki üç birleşenden ibarettir. Birinci birleşende 10, ikinci birleşende 6, üçüncü birleşende ise 7 anlamsal tür ifade olunur. Bunlar, 10. Çizelgede gösterilmiştir. Söz konusu çizelgede görüldüğü gibi, bazı anlamsal türler her bir birleşende veya birleşenlerin ikisinde bulunmaktadır. Bu, dilin sentaktik sisteminde, aynı zamanda birleşik cümlelerde de eş seslilik ve çokanlamlılık gibi leksik-semantik kategorilerin mevcudiyetine işaret eder. Metnin temel biçimlerini oluşturan sentaktik yapılanmalar yapısal, anlamsal ve işlevsel olarak üç grupta ele alınabilir: Basit cümleler, birleşik cümleler ve cüm- leden büyük birlikler. Birleşik cümle birleşenlerinin veya temel ve yan cümlelerin yüklemleri zamana, kişiye ve kipe göre çekimli fiiller ile kullanılır. Çekimsiz fiiller ile kullanılmaz. Birleşik cümleler, yan cümlenin temel cümleyi tamamlaması niteli- ğine göre tarafımızdan üç grupta sınıflandırılmaktadır: 1.Tek birleşimli birleşik cümleler; 2. Tam birleşimli birleşik cümleler; 3. Çift birleşimli birleşik cümleler. Tek birleşimli birleşik cümlelerde, yan cümle temel cümlenin herhangi bir somut öğesine ait olur veya onu tamamlar: (1) Azerb. Bu yalan imiş ki, girmәz oğru cәnnәt bağinә (Kişveri, 1984:6); (2)Türk. Bildüm buni ki, başa almış bela gönül (Paşazade, 57). Tam birleşimli birleşik cümlelerde yan cümle temel cümlenin bütününe aittir: (1)Azerb. Papirosla da hәyәtә girmәk olmazdı, çünki Umud bu vaxtacan nәinki atasının, heç qardaşı Kamranın da yanında damağına papiros qoymamışdı (Melikzade, 1989:132). (2) Eski Türkçe. kişi emgäk ïδsa seηä belgülüg / unïtma ol emgäkni bolma ölüg... ‘Әgər bir adam sənə açıq bir şəkildə əziyyət verirsə, sən bu əziyyəti unutma, hissiz-duyğusuz və ölü olma’(DTS 1969: 172). Çift birleşimli birleşik cümlelerde yan cümle temel cümleye, temel cümle de yan cümleye sanki aynı ölçekte ait olur. Hem yan hem de temel cümlede bağlayıcı vasıtalar kullanılır: (1) Azerb. Çün hәr nә kim әkәrsәn, anı biçәrsәn axır (Nesimi, 1985:184); (2) Eski Türkçe: nečä er beδüsä baš aγrïγ beδür/ nečä baš beδüsä beδük börk keδür… ‘Kişi nə qədər yüksələrsə, onun qayğıları da o qədər artar/ Başı nə qədər böyüyərsə, o qədər böyük şapqa geyinər’ (DTS 1969: 356). Birleşik cümlenin eş sesli-sentaktik modellerine ilişkin yukarıda verilen ör- nekleri, çeşitli yapısal-anlamsal türler olarak belirlenebilmektedir. Şöyle ki, birincil modele ilişkin olarak getirilen örneklerden birincisi öznel, ikincisi nesnel; ikincil modele ilişkin olarak getirilen örneklerden birincisi nedensel, ikincisi şart; üçüncü modele ilişkin olarak getirilen örneklerden ise birincisi nesnel, ikincisi nicel anlam- lıdır. Bu bağlamda, dil sisteminin derin yapısındaki öznel-nesnel, zaman-mekân, neden-sonuç, koşul-karşılaştırma vb. uygun işlevsel anlam alanlarının, Türkçe birleşik cümle sentaksındaki üst düzeydeki anlatımının, söz konusu sentaktik modelleri ve bu modellerde gerçekleşen 23 yapısal-anlamsal türü, aşağıdaki çizelgede net olarak gösterilmiştir (Musaoğlu, 2013:21-22).

ORTAK TÜRK ALFABESİNİN KULLANIMI ÜZERİNE 31

Çizelge 10. Türkçenin Birleşik Cümle Modeli

Türkçenin işlevsel bir dilbilgisinin düzenlenebilmesi için, yukarıdaki çizel- gelerde belirtilen modeller gibi, öncelikle onun diğer fonetik, fonolojik, morfolojik, sentaktik, leksikolojik, deyim bilimsel ve metin dilbilimsel kategorilerinin de uygun anlamsal-yapısal modellenmeleri yapılmalıdır.

2.1.5. Türkçe Eşzamanlı Büyük Aktarmalı-Açıklamalı Sözlük

Madde başı kelimeleri Türkiye Türkçesinde verilen, karşılıkları ve anlamları ise çeşitli Türk yazı dillerinde yaklaşık 500.000 kelime ve deyimle açıklanan ve eş zamanlı olarak düzenlenen Büyük Türkçe Aktarmalı-Açıklamalı Sözlük hazırlanma- lıdır. Bu, Mahmut Kaşgarlı’nın Dîvânu Lûgati-t Türk Sözlüğü gibi bir eserin günü- 32 MEHMAN MUSAYEV, ANAR MUSAYEV müz şartlarında Türkçe yazılması anlamına gelecektir (Musaoğlu, 2009:19). Böylece, aynı yazı sistemi ve Türkiye Türkçesinden seçilmiş aynı kelime dizini ile yapılacak olan eşzamanlı aktarmalı-açıklamalı sözlük, her şeyden önce, altı büyük Türk yazı dili arasındaki ortak söz varlığını ortaya koyacaktır. İlk defa yaşayan Türk yazı dillerinin kelime hazineleri bütün kelime araçları; kelimelerin tam an- lamları, deyimleri ve sabit söz kalpları ile bir arada görülecektir. Her bir Türk yazı dili kendisi için gerekli tecrübeler, önemli sözlüksel, deyim bilimsel, dil bilgisel veriler kazanacak ve Türk yazı dilleri temelinde yeni bir ortak Türkçe transkripsiyonunun oluşturulması da denenmiş olacaktır.

Sonuç 1930-1990’lı yıllarda Lâtin temelli birinci ve ikinci Ortak Türkçe alfabeleri düzenlenmiştir. Bununla, yeni düzenlenecek Türk yazı dilleri alfabelerinde asal seslerin kullanımını ve akabinde ortak Türkçe oluşumunu sağlamak hedeflenmiştir. Birincisinde, hedeflenen başarıya ulaşılamamıştır. Ancak, XXI. yüzyılda Türk dili en güçlü çağına gelmiş; resmî, edebî, eğitim, öğretim ve bilişim dili düzeyine eriş- miş, Türkiye Türkçesi de Avrasya coğrafyasının önemli bir kısmında ortak iletişim aracı olmuştur. Bugün söz konusu iletişim aracının bütün Avrasya coğrafyasında yaygınlaşmasının temel şartlarından biri, ortak Türk alfabesinin İPA’ya ve ulus- lararası yazı karakterleri standartlarına uyum sağlamakla yeni medya dünyasındaki kullanımını genişletmekten ibarettir.

Açıklama ** *Art görünümlü ‘retrospektif’(Lat. retrospectare-geriye bakış), eş görü- nümlü ‘prospektif’ ( Rus. Şimdiden geriye ve ileriye doğru bir bakış), ön görünüm- lü ‘perspektif’, iç görünümlü ‘interospektif’ (Rus. İçe veya öze bakış) kelimeleri; Lâtin, Fransız ve Rus dillerinden alınmıştır. Perspektif (is. Fr. perspective) ve ya ön görünümlü sözcüğü, Türkiye Türkçesinde hâlen kullanılmaktadır. Türkiye Türk- çesinde sık kullanılmayan perspektif sözcüğü, genellikle geleceğe yönelik, gele- ceğe göre, uzaktan görünüş anlamını ifade etmektedir. Retrospektif (art görünümlü) ve prospektif (eş görünümlü) sözcükleri de, yukarıda belirtildiği üzere, Hint-Avru- pa dilleri kökenlidir. Ancak söz konusu sözcükler, Türkiye Türkçesinde kullanıl- mamaktadır. Retrospektif sözcüğü geçmişe yönelik, geçmişe göre, prospektif söz- cüğü ise şimdiye yönelik, şimdiye göre yapılan herhangi bir konudaki değerlendir- meleri içerir. İkincisi, hem de şimdinin vasıtasıyla geçmiş ve geleceği birbiri ile bağlayan bir kavramı da ifade etmektedir. Perspektif sözcüğü tümüyle, retrospektif (ret.) ve prospektif (pros.) sözcüklerinin ise ilk heceleri alınarak, Türkiye Türkçesi- ne tarafımızdan retprosperspektivel kavramı getirilmiş ve art, eş, ön ve iç görü- nümlü olarak da Türkçe karşılıkları türetilmiştir (Musaoğlu, 2002:319-320). Söz konusu sözcüğün ifade ettiği kavram, 1990’lı yıllarda Türkoloji’nin çeşitli konuları üzerine yaptığımız araştırma-inceleme süreçlerinde anlamsal nitelikteki bir anadil varyantı olarak belirlenmiş ve gerek Rusça, gerekse Azerbaycan Türkçesinde tara- fımızdan kullanıla gelmiştir. Retprosperspektif sözcüğü birleşenlerinin Türkçedeki ORTAK TÜRK ALFABESİNİN KULLANIMI ÜZERİNE 33 sözlüksel ve biçembilimsel (biçem/biçembilim/biçembilimsel) kullanımları ise, söz konusu leksik birimlerin birincil anlamsal-işlevsel alanlarına bağlı olarak gerçek- leşmektedir. Retprosperspektif kavramının tümüne gelince: Herhangi bir konu veya konulardaki sosyal-bilimsel ve bilişsel değerlendirmelerin, araştırma ve incele- melerin hem geçmişe hem şimdiye hem de geleceğe yönelik karşılaştırmalı ve ardışık olarak metodolojik eksende yapılması demektir (Musaoğlu, 2013:741). Bi- lişsel nitelikte oluşturduğumuz “Algılama//Bilinç//Düşünüş üçgeninde” (Musaoğlu, 2010:31] ise, art görünümlü olarak alt katman (substrat), eş görünümlü olarak yan katman (adstrat), ön görünümlü olarak üst katman (superstrat) ve iç görünümlü olarak iç katman (interstrat) kültürel olgularının ifade parametreleri gösterilmekte- dir. Böylece, yukarıdaki sözcüklerin sırasına interospektif/interospektivel (iç görü- nümlü) kelimesi sonradan getirilmiştir. Bu kelimenin ifade ettiği kavramla ilintili benzer bir sözlüksel model niteliğinde gösterilen iç katman (interstrat) sözcüğü de bilimsel-lengüistik diskurda XX. yüzyılın son çeyreğinde ortaya çıkmıştır. Birinci kelime özgün nitelikteki bir bakış acısına, ikincisi ise böyle bir bakış acısıyla de- ğerlendirilebilen olay, olgu, nitelik ve niceliklere işaret eder. İç katman olgusu, her hangi bir millî kültürün varoluş özelliği olarak mevcut olur ve başka bir medeni- yetin içerisinde de kendi kültürel çizgileriyle tezahür eder. Söz konusu kelimeler, 1990’lı yıllarından itibaren gerçekleşen dünya düzeyinde ulus devletlerin ve kültür- lerin millî öze bağlı dil-edebiyat, etnografya, din ve inanç nitelikteki özgün sözel boyutların, etnik, folklorik ve mitolojik içerikli çeşitli arkaik verilerin özelliklerinin araştırılması ve incelenmesi sırasında belirlenen belli kavramaları ifade etmek için türetilmişti (Kara, 2012). Bu kavramlar ve onları ifade eden kelimeler, yukarıda be- lirtilenlerden bazı farklı özellikleriyle seçilmektedir. Bundan dolayı, çağdaş len- güistik anlatımda kullanılmaktadır (Добровольский, 1998:48-56), (Дитрих, 1998:64-85). Elbette, medeniyetimizin alt, yan, üst, iç katmanlarını art, eş, ön ve iç görünümlü olarak ifade edebilen esnek bir grafik alfabetik sistemin tercih edilmesi ve buna uygun olarak da ortak Türk alfabesinin ve transkripsiyonunun oluşturulma- sı doğru olacaktır.

KAYNAKÇA

1. Abdulla, Kamal ve Musaoğlu, Mehman (2012). “Türk Dili Kavramının Bilişsel-Lengüistik Açıklanması Üzerine”. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/2 Spring, ANKARA. 2. Aktulum, Kubilay (2015) “Folklorik Bir Metnin Metinlerarası Çözümlemesinin Temel Kavramsal Bileşenleri.” Millî Folklor, Sayı 108. 3. Altun, Mustafa (2014). “Alfabe Değişiminin Tarihsel Gelişimi Üzerine Bir Değerlendirme”. Cumhuriyetimizin 81. Yılına Armağan. Adapazarı. 4. Amanoğlu, Әbülfəz (2001). Qədim türk onomastikasının leksik-semantik sistemi, 1 hissə, “Elm” nəşriyyatı, Bakı. 34 MEHMAN MUSAYEV, ANAR MUSAYEV

5. Demir, Nurettin ve Yazıcı, Nermin (2012). “En Güçlü Çağında Türk Dili, Genel Değerlendirme ve Beklentiler” 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Dergisi. Sayı 1. 6. Ercilasun, Ahmet B. (1996). Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri, Kültür Bakanlığı Yay. Ankara. 7. Ercilasun, Ahmet B. (2004). Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Akçağ Yay. Ankara 8. Gabain A. Von, (1988). Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: Mehmet Akalın. (TDK Yayınları 332). Türk Tarih Kurumu Basımevi. Ankara. 9. Kara, Abdulvahab (2012). “Türk Dünyasının Aydınlatılmasında Kazak Aydınlarının Üstlendiği Görev”. Sepozyum Bildirileri. İstanbul. Добровольский Д. ., (1998). «национально=культурная специфика во фразеологии (II)» Вопросы языкознания № 6, Москва. 10. Kişvəri, (1984). Әsərləri. Yazıcı. Bakı. 11. Korkmaz, Zeynep (1990). “Yer Yüzündeki Diller”. Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri. Yükseköğretim Kurulu Matb. Ankara. 12. Korkmaz, Zeynep (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü. Genişletilmiş 2. Baskı. TDK Yay. Ankara. 13. Musaoğlu, Mehman (2008). “Türkçede Çatı”. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Ankara. 14. Musaoğlu, Mehman (2009). “Türk Lehçelerinin Bilgisayar Ortamında Aktarımı Mümkün Mü?”. TÜRKSOY, Türk Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi 29/2:1. Ankara. 15. Musaoğlu, Mehman (2002). Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler- İncelemer. Kültür Bakanlığı Yay. Ankara. 16. Musaoğlu, Mehman (2004). “Türkçe Dilbilgisinin Düzenlenmesinde Yeni Dilbilimsel Yöntemlerin Uygulanması Üzerine”. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı. II. Cilt, TDK Yay. Ankara. 17. Musaoğlu, Mehman (2006). “Türkçe Aktarma Bilimi ve Dil Bilimsel Boyutları”. Bilgisayar Destekli Dil Bilimi Çalıştayı Bildirileri. Ankara: TDK Yay. 18. Musaoğlu, Mehman (2007). “Eski Türkçenin tarihî-karşılaştırmalı Araştırılması ve İncelenmesi Bağlamında Azerbaycan’daki Göktürkçe”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. Bahar 2007/23. 19. Musaoğlu, Mehman (2010). Kamal Abdulla’nın Eserleri Türkiye Türkçesinde. Kültür Ajans Yay. Ankara. 20. Musaoğlu, Mehman (2013) “Kemal Abdulla’nın Unutmağa Kimse Yok Romanı (Kavramlar Dünyası ve Bazı Özel Metin Kurucu İşaretlerin Kullanılması Üzerine)”. Prof. Dr. Leylâ Karahan Armağanı. Ankara. 21. Musaoğlu, Mehman, (2006). “Türkoloji dilcilik birinci Türkoloji Qurultaydan öncə və sonra”. Birinci Türkoloji Qurultayın 80 illik yubileyinә hәsr olunmuş Elmi Konfransın materialları.Bakı. ORTAK TÜRK ALFABESİNİN KULLANIMI ÜZERİNE 35

22. Musayev M.M. (2011). Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi. Kitab aləmi, Bakı. 23. Musayev, M.M. (2014). Azәrbaycan dilinin funksional qrammatikası: morfologiyaya yeni baxışlar ve leksematika. AMEA Nəsimi Dilçilik İnstitutu. Bakı. 24. Məhərrəmov, Abasqulu (1967).Qədim türk runik abidələri. APİ nəşri, Bakı. 25. Məlikzadə İ, (1989). Yaşıl gecә. Roman və povestlər. Yazıçı, Bakı. 26. Nəsimi, İmadəddin (1985). Әsәrlәri. Elm, Bakı. 27. Özdemir, Emin (2008). “Ahmet Baytursunov’un Hayatı ve 20. Yüzyılın Başında Kazakistan’da Eğitim Faaliyetleri İçindeki Yeri”. Sosyal Bilimler Dergisi. Sayı 22. 28. Paşazade K. Yusuf u Züleyha. Hazırlayan Dr. Mustafa Demirel. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. 29. Rəcəbli, Әbülfəz (2002). Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı Universiteti nəşriyyatı. Bakı. 30. Rəcəbli, Әbülfəz (2003). Göytürk dilinin sintaksisi. Bakı: “Nurlan”. 31. Şükürlü, Ә. (1993). Qədim türk yazılı abidələrinin dili. “Maarif”, Bakı,. 32. Tekin T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul. 33. The Unicode Consortium (2011). “The Unicode Standard (6.0 ed.). Chapter 2. General Structure". Mountain View, California, USA. 34. Айдаров, Г. (1971). Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века. Алма-Ата, «Наука». 35. Дитрих В. (1998). «Влияние языков американских индейцев на романские языки (II): «общие языки»: ацтекский, кечуа и тупи. Субстрат, адстрат или интерстрат? » Вопросы языкознания № 2, Москва. 36. Кононов, А.Н. (1980). Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. , «Наука», Ленинград.

Мехман Мусаев (Турция) Анар Мусаев (Турция)

Об использовании общетюркского алфавита

Резюме

В данной статье даны сведения об исторических и древних тюркских, а также общетюркских, азербайджанских, туркменских, узбекских и казахских алфавитах, сформированных на основе латинской графики. Использование турецкого языка рас- сматривается как средство межнационального общения на глобальном мировом уровне. В настоящей статье говорится о соответствии турецкого и используемых се- годня других тюркских алфавитов международным письменным стандартам. Вместе с тем, для обеспечения развития общетюркского языка и адекватного ему алфавита 36 MEHMAN MUSAYEV, ANAR MUSAYEV

интерпретированы некоторые основные принципы будущей книги по функциональ- ной грамматике, а также электронных программ по транспозиции и транскрипции тюркского языка. тмечено и то, что составление большого синхронного тюркского толкового словаря будет способствовать реализации общетюркского языка и его транскрипции.

Ключевые слова: алфавит, тюркский язык, Турция, арабский, латинский, кириллица, письменность, язык.

Mehman Musayev (Turkey) Anar Musayev (Turkey)

On the Usage of Common Turkic Alphabet

Abstract

The article is about the historical and ancient Turkic alphabets, as well as, about common Turkic, Azerbaijani, Turkmen, Uzbek and Kazakh alphabets which were formed on the basis of Latin Scripts. The usage of the Turkish language is considered to be a means of international communication according to the global world standard. The article deals with the correspondence of Turkish and other Turkic alphabets used nowadays in theinternational writing standard. Alongside with it, for the development of the common Turkic language and its adequate alphabet, some basic principles of the future book on functional grammar, as well as, software programs about transposition and transcription of the Turkic language are interpreted. It is also mentioned that the compiling of the Great Synchronous Turkic Talkative Dictionary will contribute to the realization of the common Turkic language and its transcription.

Key words: an alphabet, the Turkic language, Turkey, the Arabic alphabet, the written language.

______

TÜRKOLOGİYA № 3 2018

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР LITERATURE AND FOLKLORE

 ZHANNA YUSHA (Rusya)

ÇİN TUVALARININ FOLKLORU

Özet

Bu bildiri Çin’de yaşayan Tuvaların folklor gelenekleri üzerine modern devir analizi mahiyetindedir. Bu araştırma 2010 ile 2014 yılları arasında Tuvaların yaşadıkları bölgeler- den toplanan alan çalısması malzemelerine dayanmaktadır. Çin’de yaşayan Tuvaların folklor ürünleri gerçekten halkın millî geleneklerinden ibaret olup sadece sözlü kültür ortamın- da varlığını sürdürmeye devam etmektedir. Anıt niteliğindeki bu veriler, yaşayan türlerin aktarıldığı folklor bilgi ve beceriler, arkaik formlara ait izler taşımaktadır.

Anahtar kelimeler: Tuvaların folkloru, Çin Tuvaları, Şincan-Uygur otonom bölgesi, folklorun iyi korunması, folklor türlerinin özelikleri.

Çin Tuvaları, Şincan-Uygur otonom bölgesinin Alday aymağının Ak-Kaba, Hanas, Hom, Kok-Dogai, Tamiki, Ala-Haak köyleri ile Haba, Burcin, Alday şehir- lerinde yaşayan az sayılı bir etnik gruptur. Tuvaların yaşadığı topraklar, Güneyde Rusya, Batıda Kazakistan, Doğuda Moğolistan sınırına uzanmaktadır. Bu bölgede yaşayan Tuvaların ana dili Tuvacadır, bu dil Tuvacanın yabancı bir lehcesidir. Günümüzde Çin Tuvalarının nüfusu, yaklaşık 2500 dür. Onlar kendilerini ”Kök-Monçak, Monçak veya Alday Tıvası“ olarak adlandırırlar. Ancak nüfusları az olduğu için pasaportlarında Moğol olarak kaydedilmektedirler. Bu nedenle diğer halklar onları Moğollar veya Monçaklar olarak tasavvur ederler. Tuvalar ana dillerini ise Monçakça veya Tuvaca biçiminde adlandırmışlardır. İlk bakıştan Çin’deki Tuvaların ana dili çok dar bir alanda, sadece aile içinde ko- nuşma dili olarak kullanılmaktadır. Ama bize göre Tuva dili fikirlerin oluştu- rulması, aktarılmasında büyük bir rol oynar, aynı zamanda ekspressiv ve akkumul- yativ fonksiyonlara sahip olmaktadır. Cünkü Tuvalar geleneklerinde ana dili ku- lanmaktadır ve folklor metinlerinde aynı sekilde ana dili korumaktadır. Çinde’ki Tuvaların yazılı bir dilleri yoktur. Genç kuşak Moğol ya da Kazak okullarında eğitimlerini sürdürmektedir. Bu okullarda da öğrenciler, devlet dili olan Çinceyi ögrenmek zorundadır. Tuvalar çok milliyetli bir ülkede yaşadıkları

 Rusya, Rusya Bilimler Akademisi, Sibirya Şubesi, Sibirya Halklarının Folkloru Bölümü, Doç.Dr.. E-posta:[email protected] 38 ZHANNA YUSHA için Çince, Kazakca, Moğolcayı biliyorlar. Bu yönüyle çok dillidirler. Küçük bir grup Tuvalar için bu durum çok önemli bir faktördür. Kazak Arap yazısını Kazak okullardan mezun olan kişiler biliyorlar. Ayrıca, insanların bir kısmı özellikle yaşlı nüfus Çinceyi iyi bilmiyor. Tuvalar da konuşma dilinin bir özelliği - konuştuğu insanın milliyetine göre farklı dillere kolayca geçiş yapıyorlar. Bu bölgede yasayan bazı Kazaklar, Moğollar da Tuvacayı çok iyi bildikleri için Tuvalarla rahatlıkla anlaşabiliyorlar. Maalesef, Çinde’ki Tuvaların folkloruna ait malzemeler, günümüze kadar toplanmamış ve incelenmemiştir. Bizim 2010’dan beri topladığımız malzemeler, bu folklorun özelliklerini ve zenginliğini göstermektedir. Günümüzde Tuvaların hayatında önemli bir yere sahip olan folklor, kuşaktan kuşağa, ağızdan ağıza yayılmaktadır. Çin’deki Tuvaların folkloru, gerçekten halkın millî gelenekleri olup, sadece sözlü gelenekte varlığını sürdüren kültürel anıtlardır. Yaşayan türlerin aktar- dığı folklorik bilgi ve beceriler, arkaik formlara aittir. Tuvaların folklorunda çeşitli türler bulunmaktadır: burun hoocular “efsaneler”, tuuku hoocular “tarihsel efsaneler”, tool “masallar, destanlar”, algisyoreel “dualar”, maktal “güreşçiye ve ata yapılan dualar”, ir “halk şarkıları”, mal alziri “hayvancılık duaları”, diviziktar “bilmeceler”, uleger sos “atasözleri”. Bu folklorik türler, Rusya ve Çin’deki Tuva folkloruyla da aynı özellikleri göstermektedir. Günümüzde kozmogonik ve etimolojik efsaneler yazmak oldukça zordur. Bu tür efsaneleri, azar azar yazmaya başladığımızda bazı insanlar, böyle na- hif bir sanatı niçin modern yüzyılda yazdığımı merak ediyorlardı. Bu tür efsane metinleri dünyanın yaradılışı, insanların yaradılışı, yıldızlardan bahseder, anlatıcı- lar, zaman zaman “gözlerimle görmedim, ama duydum” gibi açıklama yapıyor- lardı. Bunun gibi çok eski mitolojik efsaneleri yaşlılardan derlemiştim. Mesela bu efsanelerde, Ust, Ortaa, Alt dünya üzerine, Kurmustu, Erlik- Nomunhaan üzerine, ruhlar ve Dünyanın aslı hakkında mitolojik görüntüler yer al- maktadır. Bunlardan başka, yaygın efsaneler arasında ulusal enstrüman olan shoo- run ve müziğinin temeli hakkında hikayaler bulunmaktadır. Sekiz shoor müziği için anlatılan sekiz hikaye vardır. Bunlar, kahramanların sözlerinin yer aldığı müzik metninden oluşmaktadır. Bu sekiz efsanede yer alan gelişmeler, gerçekten olduğu gibi anlatılır. Bu anlatıların karakteristik bir özeliği de diyaloğun bulunmaması ve sadece kahramanın monoloğundan oluşmasıdır. Şecereli efsaneler, Tuva soyları: irkit, hoyuk, cag-tiva, kara-sal, soyan, kara- tos hakkındaki anlatılardır. Tarihsel efsanede, Amirsana-gun-tayji, 18 yüzyılda Djungariya’da yaşayan birisidir, Djungarlarin adaletsizliğine başkaldırmış savaş- mış ve yenilgiye uğradıktan sonra Rusya’ya kaçmıştır. Çin’deki Tuvalarda Amırsana efsanesinin birçok varyantı bulunmaktadır. Buradaki anlatılarda ise Amırsana, Amerika’ya veya Rusya’ya kaçmıştır. Çin Tuvalarının topraklarında yer alan Akhaba, Hanas köylerinde bulunan Bolbadai dağı, Amırsana’ya adanmıştır. Amırsana, aynı zamanda Altay, Hakas ve Moğol folklorunda da yer alan bir kahramandır. Her biri Amırsana’yı kendi halk kahramanı kabul eder ve onun gelmesini bekler. ÇİN TUVALARININ FOLKLORU 39

Kendi topraklarında 30’lu yıllarda çıkan Çin’de Dungan Savaşı neticesinde Tuvalar, Moğolistan’a kaçmıştır. Bu esnada öldürülen ünlü kamlar ve Budist lamalar ve halkın kaçışı hakkında anlatılan tarihî efsaneler, Sanskritçe yazılmış Budist kitaplarına da girmiştir. Tarihî olaylardan başka önemli görülen yerlerin ad- ları hakkında da efsaneler bulunur. Ayrıca güçlü kuvvetli adamlar, hekimler, kamlar hakkında anlatılan efsaneler, günümüze kadar yaşamıştır. Tool terimi ise Çin Tuvalarında destan ve masal anlamına gelir. Ancak masal ve destan, türlerine uygun olarak hacimlerine göre, uzun tool (тоол) ve kısa tool (тоол) olarak adlandırılmıştır. Eskiden destancılar - toolcılar çok fazla tool destan anlatırlarmış: “Er jangıs Ercen-ool”, “Buga-Carın, Bora-Seeley”, “Er-Agiin”, “Boge-Sagaan-Toolay”, “Kunan-Hara-Baatır”, “Ozerde cajı cok, olurdetını cok Er-Dunsay” vb. Çin Tuvalarının Folkloru 264 2013, 61 – 2 Tuvacadan başka Cin’deki Tuvalar Moğol destanları da anlatılmıştır. “Jangar”, “Kezer”, “Han-Hara- Baatır”. Tuvalardan öğrendiğimize göre eskiden destanlar iki şekilde anlatılırmış: hooçulanip aytır (konuşma biçiminde anlatilir), alganıpaytir (ezgi ile anlatilır). Günümüzde arkaik döneminin destanlara ait “Buga-Carin, Bora-Seeley”, “Boge- Sagaan-Toolay”, “Kubab-Hara-Baatır” gibi destanları sadece yaşlı toolcu Tiidik anlatabilir. Bu destanların kısa varyantlarını gençler de bilir. Bu destanların motif- leri, konusu, genel yerleri, başı ve sonu Tuva Cumhuriyeti’nde yaşayan Tuvaların folklor örnekleriyle de benzerlik gösterir. Ancak son yıllarda destan geleneğinde oldukça önemli sayılan ve kaçınılması gereken yasaklar unutulmuştur. Bunlar: An- latı yarıda bırakılmaz, destan saklanmaz. Bunlardan başka eskiden destan anlatıl- madan önce toolcu destanın ruhuna – ot yakardı. Simdi bu yasaklar ve kurallar unutulmuştur. Şarkı geleneği, günümüzde halk şarkıları ve besteci şarkılarıdır. Kül- türün taşıyıcısı şarkılar-ırlar müzik üzerine iki gruba ayrılır: uzun ve kısaırlar. Fon- ksiyon ve konu sınıflandırmasına göre Tuva şarkılarında şu gruplar bulunur: mag- tal ırı “övgü şarkısı”, dagşa ırı“sofra şarkısı”, doy cazaarda ırı “düğün şarkısı”, mahabat ırı “aşk şarkısı”, ovey ırı “beşik şarkısı”, elek ırı “şaka şarkısı”, homudal ırı “acıklı şarkı”, oksuztun ırı “öksüz şarkısı”. Tuvaca ve Moğolca söylenen besteci şarkıları Tuva kültüründe ayrı bir rol oynar ki, bunlar kutlamalarda ve aile törenlerinde söylenir. Şarkıların genel konusu - yurt sevgisi ve doğa güzelliklerdir. Bu şarkıların sözlerinde folkloric sembol ve kinayenin rolü oldukça fazladır. Şarkı söyleyen kişinin besteci şarkı metinlerinde değişiklik yapması, anlamdaş kelime kullanması yasaktır, orijinalinin korunması gerekir. Şehirlerde okuyan Tuvalı gençler, internetten Moğolistan ve Rusya’da ya- şayan Tuvaların müziklerini indirebilirler. Bunlardan Moğol Tuvalarından olan Ookey Şanagaş ve Kantömür Sarıglar’ın “Ben Tuvayım” adlı şarkısı meşhur olur. Bu şarkıyı söyleyen kişinin yaşadığı yerde doğaçlama varyantlar da vardır. Mesela, şarkının “Gumus suglu yernin kızı ben” sözleri yerine “Ben Ak-Habanınkızı ben, ben Hanastin kızı ben” geçer. Rusya’daki Tuvaların müziğiyle etno-folk toplu- lukları “Hun-Hurtuu”, “Tıva kızı” (Tıva kiji?), “Chirgilchin” repertuarını bilirler. Bu şarkıların kayıtlarını geleneksel kutlamalar sırasında duymak mümkündür. Ama Rusya Tuvalarının lehçe özelliği şarkıların anlaşılmasını ve ezberlenmesini zor- 40 ZHANNA YUSHA laştırdığı için, Çin Tuvalarının müziğinde bu şarkılar bulunmamaktadır. Ayrıca Çin Tuvaları, başka diller bildiği için müziklerinde Moğolca, Kazakça ve Çince halk şarkıları da bulunur. Bunlardan Moğolca şarkılar oldukça çok tercih edilir. Bazı tö- renlerde sadece ovaa dagiiri, bag mooreyi Tuvaca ve Moğolca şarkılar söylenir, tö- renlerde Çince ve Kazakça şarkıların söylemesi yasaktır. Bu şarkılar ancak Tuvaca ve Moğolca’ya tercüme edilerek söylenebilir. Gü- nümüzde Çin’deki Tuvalar, eskiden beri kutladıkları adetleri ve gelenekleri unut- mamışlardır. Eskiden olduğu gibi bugün de kutlamaya devam edilmektedir. Onlar- da büyük uc takvim törenleri vardır, bu kutlamalar, Tuvaları halk olarak birleştirir. Kışın kutlanan Şagaa (yeni yıl bayramıdır, on beş gün kutlanır), yazın Ovaa dagiiri, Alday’ın ruhuna tapılan ritüeldir, sonbaharda Cula, budizm töreni. Takvim törenleri dışında, aile kutlamaları yapılır: düğün, çocuk doğduğunda yapılan toy, göbek bağının saklanması, ilk saç kesimi. Bu törenler sırasında yapılan algis-yoreel “dualar”, ır “halk şarkıları” her törenin önemli bileşenidir. Rusya’daki Tuvalardan farklı olarak, Çin Tuvalarında dans kültürü vardır. Törenlerde, bayramlarda Tuva- lar, halk dansı yaparlar. Bu danslar, erkek, kadın dansları diye ayrılırlar ve başka başka türleri vardır: hara ciraa, sinsaalik vb. Enstrüman olarak şoor, ilkiir ve dop- şuur çalınması ilginçtir. Küçük türlerden kültürün taşıyıcısı olan dıvızıktar “bilmece” ve uleger sös “atasözleri” vardır. Atasözleri metinlerinde, kısa formda Tuva halkının ahlakî değerlerine rastlanır: cesaret, konukseverlik, dostluk, ustalık, çalış- kanlık. Yalancılık, övüngenlik, korkaklık, tembellik, boşboğazlık, cimrilik, açgözlü- lük ayıplanır. Küçük türlerden atasözleri ve duaların etkileşimini gösteren olaylar vardır. Mesela, aile töreni sırasında kültürün taşıyıcısı bazı olaylarda, dualarla ata- sözleri değiştirilir. Mesela, atasözünde saygı ile ilgili: Büyüğe saygı göster, küçüğü gözet. Bunu dualarda da görürüz: Büyüğü saymak, küçüğü gözetmek gerekir. Görü- yoruz ki, Çin’de Tuvalar ana dilini günümüze kadar korumuşlardır. Günümüzde Tuvacanın dil durumu ulusal bir bölgenin olmaması; farklı etnik gruplara ait kültür, inanç ve ilişkilerin olumsuz etkileri; farklı dilleri konuşan halkların nüfus bakımın- dan hayli çok olması; Tuvaların 29 yıl içinde ana yurtlarından başka yerlere zorla göç ettirilmesi ve bunun sonucunda yüzlerce yaşlı insanın ve çocukların ölümü; Rusya ve Moğolistan’da yaşayan ve yakın akrabalık bağları bulunan diğer Tuva boylarıyla görüşmelerinin imkânsız olması; okullarda ve üniversitelerde eğitimle- rinin ana dillerinde yapılmaması; yazılı ve görsel medyada kendi dillerini hiç kulla- namamaları gibi nedenlerden zor bir süreçten geçmektedir. Sonuç olarak, burada günümüzde Çin’de yaşayan Tuvaların folklorunun bugüne kadar oldukça iyi ko- runduğu aktarıldı. Bu türlerde Tuvaların dünya görüşünü, poetik formlarını, folklor dilinin özelliklerini, istikrarını, zaman yolculuğunu görüyoruz. Fakat son yıllarda televizyon, radyonun etkisiyle dıvızıktar “bilmece”, üleger sös “atasözleri”, burun hoocular “efsaneler” dar alanda kalmakta, gençler tarafından daha az kullanılmak- tadır. Çoğunluk, Tuvaların yazı dili olmadığı için bazı folklor ürünlerinin unu- tulmaya başladığını söylese de halen algış-yöreel “dualar”, ır “halk şarkıları” gibi türler, her törenin önemli bileşenidir. ÇİN TUVALARININ FOLKLORU 41

KAYNAKLAR

1. Alan araştırmaları malzemeleri (2010-2013 y. Şincan-Uygur otonom bölgesinin İli-Kazak rayonunun Alday Aymağı) 2. Мифы, легенды, предания тувинцев (сост. Н.A. Алексеев, Д.С. Куулар, З.Б. Самдан, Ж. Юша) / памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока. том 28. Новосибирск: Наука, 2010. 3. Рерих Ю.Н. Путь завоевателей // Тибет и Центральная Азия: статьи, лек- ции, переводы. Самара, 1999. 4. Юша Ж. Обрядовая поэзия тувинцев: структура и семантика. Новоси- бирск, 2009.

Жанна Юша (Россия)

Фольклор китайских тувинцев

Резюме

Данный материал носит характер современного анализа фольклорных тради- ций тувинцев, проживающих в Китае. Он опирается на ареальные исследования, про- веденные автором в местах компактного проживания тувинцев в 2010-2014 гг. Фоль- клорные жанры китайских тувинцев действительно включают в себя национальные традиции народа и продолжают свое существование в устной речевой культуре. Эти фольклорные данные носят в себе следы архаичных жанровых форм.

Ключевые слова: фольклор тувинцев, китайские тувинцы, Синьцзян-Уйгурский автономный округ, сохранение фольклора, особенности жанров фольклора.

Zhanna Yusha (Russia)

The Folklore of Chinese Tuvinians

Abstract

The paper analyzes the contemporary condition of folklore traditions of Tuvinians living in China. It bases on district researches, made by the author in those areas where the Tuvinians lived portably in 2010-2014. The folklore jenres of the Tuvinians in China really include in themselves the national traditions of the people and go on existing in folk culture. These features in the jenre system of folklore bear the traces of the arhaic forms of traditions.

Key words: Tuvinian folklore, Chinese Tuvinians, Xinjiang Uygur Autonomous Region, the preservation of folklore, features of folklore types.

TÜRKOLOGİYA № 3 2018

YAZILI ABİDƏLƏR ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ WRITTEN MONUMENTS

ABET SEMET (Almanya)*

ESKİ UYGURCA ÇEVİRİ METİNLERİ IŞIĞINDA ORHUN YAZITLARININ SÖZ VARLIĞI

Özet

Bu makalede “idi oksuz” ve “bulun” kelimeleri incelenecektir. İlk kelimenin kökeni ve anlamı uzun yıllar çalışılmıştır ancak ikinci kelimenin kökeni konusunda neredeyse hiçbir fikre sahip değiliz. İlk olarak, Tonyukuk ve Bilge Kağan Yazıtları’nda sadece iki kez aynı durumu anlatmak için geçen “idi oksuz” kelimesinin oluşumunda yokluk belirten vur- gulu yapının olduğu ve bunu doğrulayacak şekilde Çinceden eski Uygurcaya çevrilen çalışmalarda benzer kelimelerin bulunduğu açıklanacaktır. Daha sonra, “ok” kelimesinin esas anlamı - “idi oksuz” yapısının kök kelimesi – tarihsel çalışmalar, belgeler ve Türk dillerinden örnekler temelinde açıklanmaktadır. Son olarak, eski tarihsel çalışmalarla bağlan- tılı yorumlar esasında “idi oksuz” kelimesinin geçtiği iki yazıtta amacı ve anlamı açıklana- caktır. Bu makalede incelenen ikinci kelime ile ilgili çeşitli okumalar, ve bugüne kadar yürütülmüş çalışmalar konusunda kısa bir girişten sonra en eski tarihsel kaynaklarda, hatta dinî çalışmalarda geçtiği yerlerde kelimenin (savaş tutsağı anlamında) kaynağı araştırılarak kelimenin gerçek anlamı konusunda daha anlaşılır bir görüş geliştirme yönünde çalışma yürütülecektir.

Anahtar kelimeler: Eski Türkçe, Eski Uygurca,Orta Çince, Çeviri, Türk İslam Edebiyatı.

GİRİŞ

Eski Türk Dili araştırmalarında, dil bilimcilerimizin her biri kendi bilgi ve il- gilerine dayanarak, kendi araştırma yöntemini geliştirmiştir. Bu yöntemlerden şim- diye kadar en çok kullanılanı ise, tarihî filoloji yöntemiyle, sözün bilinen en eski biçimi ve yeni biçimlerindeki ses değişimi özelliklerine dayanarak anlam ve biçim özelliklerini incelemek olmuştur. Bir diğeri ise çağdaş Türk dillerinde korunan söz ve söz anlamından yararlanarak, eski sözün anlamını aramak olmuştur. En son yön-

* Almanya, Georg-August-Üniversitesi Göttingen, Türkoloji ve Orta Asya Araştırmaları Bölümü, Dr.. E-posta: [email protected] ESKİ UYGURCA ÇEVİRİ METİNLERİ IŞIĞINDA ORHUN YAZITLARININ SÖZ VARLIĞI 43

temlerden biri ise, Moğolca ve Macarca gibi dillerde korunan eski biçimlerden yola çıkarak, eski söze anlam ve biçim vermek olmuştur. Son zamanlarda ise, neşredilen tercüme özelliğindeki Eski Türkçe dil malzemelerinin yardımıyla Eski Türkçe söz- leri, terimleri daha iyi anlamaya çalışmak yeni bir eğilim olmuştur. Eski Uygurca çeviri dili derken, çoğunluğu Çinceden çevrilen dinî metinlerin dili ile ondan sonra, miktarları bakımından bir sıralamayla Toharca, Soğutça ve Tibetçe gibi dillere ait metinlerin dilini kastediyorum. Sadece sözün biçimi ve anlamını değil, farklı kavimlerin kültürel özelliklerinin nasıl anlaşıldığını ortaya çıkarmak da burada önemli olmaktadır. Biliyoruz ki, Türkler eski zamanlardan itibaren diğer komşu kavimlerin dillerini öğrenmeyi ve o dillerden kendi dillerine kelime almayı veya yabancı bir keli- meye Türkçe karşılık vermeyi çok iyi bilen bir millettir. Tercüme eserlerimizin dilini asli metinlerin diliyle karşılaştırdığımızda, Türkçenin kaynak dildeki metni kelime kelime tercüme etmediğini, yeri geldiğinde metni açıklayarak serbest bir şe- kilde tercüme ettiğini görüyoruz. Sayısı epey çok olan bu çeviri metinlerinin söz varlığı, eski Türk yazıt- larımızın dilini daha iyi anlamamız için çok önemli bir kaynaktır. “Eski Uygurca Çeviri Metinleri Işığında Orhun Yazıtlarının Söz Varlığı” konulu bir dizi makalede, şimdiye kadar yapılmış çalışmalarda yeterince anlaşılmayan kelime ve kavramlar üzerinde çalışılarak elde edilmiş sonuçlar tanıtılacaktır. Bu ilk bölümde “idi oksuz” ve “bulun” sözcüklerinin tam anlamı aydınlatılmaya çalışılacaktır.

1. Kül Tegin ve Bilge Kagan Yazıtında geçen idi oksuz sözünün anlamı

Kül Tegin yazıtında yer alan idi oksuz kök türk bodun ibaresi bildiğimiz ka- darıyla anlamı tam anlaşılamayan bir ibare olmuştur ve bu ibare hakkında günü- müze değin pek çok görüş ileri sürülmüştür. Uzun süre yazıtların dilinin genel adı ve bu dilin sahibi olan kavmin adı olarak anlaşılan kök türk sözünün önünde gelen idi oksuz sözü de kök türk deyimi yanında ele alınmıştır. Bu söz üzerinde son olarak en kapsamlı araştırmayı Ceval Kaya yapmıştır (Kaya 2011: 363-467). Kaya, bu sözcük üzerinde günümüze kadar yapılmış bütün çalışmaları ve görüşleri incelemiş, değişik okuma teklifleri ve anlamlandırma tek- liflerini çok detaylı biçimde karşılaştırarak idi oksuz şeklinde okumanın doğru ola- cağını ve sözün anlamının “hiç bağsız, tamamıyla hür, tam bağımsız” olması gerektiğini ileri sürmüştür (Kaya 2011: 463-465). Marcel Erdal haklı olarak Gabain’in bu sözün ıd- “göndermek” fiilinden geldiği görüşünü kabul etmemiştir. (Gabaın 1935: 176b). Erdal çalışmasında kendisinden önce ifade edilen görüşleri incelemiş, ama yeni bir görüş sunmamıştır. (Erdal 2004: 345-346). Erdal’ın son ki- tabının indeks bölümünde burada bahsi geçen idi sözünü “sahip, iye” anlamındaki idi sözüyleaynı yere koyması (Erdal 2004: 567) bizi sözün bununla ilgili olabilece- ği düşüncesine sevk etmektedir. Hatice Șirin User ise bu iki sözü haklı olarak ayırt etmiştir (User 2010: 523). 44 ABET SEMET

Gabain, idi sözünü “olumsuzun kuvvetlendiricisi” olarak tanımlıyor (Gabain 1998: 274a). Erdal’ın gösterdiği gibi, idi ...suz sözü her zaman olumsuz anlamlı söz ya da olumsuz anlam yapan söz yada eklerle beraber kullanılıyor (Erdal 2004: 345). Kanaatimce, burada geçen Eski Türkçe idi/edi sözünü “hiç, tamamen, bütünüyle, hepten (User 2010: 179b) “asla, mutlaka, kuşkusuz, tümüyle” (Ölmez 2012: 312) diye çevirmemizin nedenini, bu sözden sonra gelen isme uyan anlamda bulabiliriz. Orhun yazıtlarında 7 defa geçen bu sözcüğün kullanım yöntemini aşağı- daki gibi üç ayrı biçimde özetleyebiliriz.

1.1. ... idi yok ...... idi ... yok ... Bu biçim KT ve BK yazıtlarının her birinde bir defa ve T yazıtında ise üç defa geçiyor.

ötükän yışda yeg idi yok ärmiş. “Ötüken topraklarından daha iyisi yok- muş.” (KT G4, BK K3).

türk sir bodun y(e)rintä idi yorımazun , us(a)r idi yok kış(a)l(ı)m t(e)r m(ä)n “Türk Sir halkı yerinde yaşaımasınlar. (yaşaya) bilirlerse tümüyle gözden yok edelim derim.“ (T G11-12).

üçägün k(a)vış(ı)p sül(ä)l(i)m : (i)di yok kış(a)lım t(e)m(ı)ş (T 21) “Üçümüz birleşip (onlara karşı) ordu gönderelim tümüyle yok edelim demiş.” (Ölmez 2012: 172).

türk bod(u)n t(ä)m(i)r k(a)p(ı)gka t(e)nsi oglı (a)yt(ı)gma t(a)gka t(ä)gm(i)ş idi yok (ä)rm(i)ş (T 46-47) “Türk halkı Temir Kapıg’a ‘Tanrı Oğlu’ denen dağlara (kadar) hiç ulaşmamış.”

elt(e)r(i)ş k(a)g(a)n k(a)zg(a)nm(a)s(a)r yok (ä)rti (ä)rs(ä)r b(ä)n öz(ü)m bilgä tońukuk k(a)zg(a)nm(a)s(a)r b(ä)n yok (ä)rt(i)m (ä)rs(ä)r k(a)pg(a)n k(a)g(a)n türk sir bod(u)n y(e)rintä bod y(e)mä bod(u)n y(e)mä kişi y(e)mä idi yok (ä)rt(ä)çı (ä)rti “Elteriş Kağan başarılı olmasaydı, o olmasaydı, ben, ken- dim Bilge Tunyukuk başarılı olmasaydım, ben olmaysaydım, Kapgan Kağan, Türk Sir halkı topraklarında boy da, halk da, insan da asla olmayacaktı.” (T 59-60). Eski Uygurca döneminde idi / yok sözü daha fazla kullanılıyor: yaguru södäbärü munı täg idi muŋadınçıg sav bolmış yok “yakın (ya da) eski zamandan buyana bunun gibi olağanüstü iş olmamıştı” (HT VII 1266-1267). Çince aslı: 近古以來未曾有也 (CEZ 260a06).

ESKİ UYGURCA ÇEVİRİ METİNLERİ IŞIĞINDA ORHUN YAZITLARININ SÖZ VARLIĞI 45

1.2. idi ...+sUz ekin ara idi oksuz kök türk ança olurur ärmiş (KTD 2-3; BK D 4) “Kök Türkler (bu) ikisinin arasında(ki bölgede) dağınık halde öylecene yaşıyormuş” (Ölmez 2012: 92). Bu biçim Toharcadan çevrilen Maitrisimit gibi eski dönem çeviri metinlerinde görülür: idi muŋsuz “üzüntüsüz” (Maitr Qomul, 5. Bölüm, 7 v22). Ama idi ...+sUz daha sonra Çinceden çevrilen metinlerde artık kullanılmıyor. Ancak bu şeklin genişlemiş hâli kullanılmıştır. Mesela, idi Orhun yazıtlarında kendisiyle aynı şekilde kullanılmış olan näŋ ile birleşerek näŋ idi ...+sXz şeklini almıştır. Çeviri metinlerinden Xuanzang’ın yaşam öyküsünde geçen bir örnekte böyle geçiyor: näŋ idi sözlägülüksüz tetir “her hangi bir şey denilecek değildir” (HT VIII 1018-1019). Çince aslı: 非<此>所云也 (CEZ 265a15).

1.3. idi ...-mA- türk sir bodun yerinde idi yorumazun (T11) “Türk Sir halkı topraklarında yaşamasın.” Bu biçim Çinceden çevrilen metinlerde näŋ ile genişleyerek näŋ idi ... – mA- olarak karşımıza çıkıyor: näŋ idi edizin täriŋin täŋlägäli bolmaz (HT VI 1364- 1365) Çince aslı: 莫測高深 (CEZ 256a07). HT VI’da Çince 無假於人cümlesi tam altı defa tekrarlanıyor: näŋ idi kişi yal(a)ŋokka tayanmış bilig ärmäz (HT VI 1081-1082). Çince aslı: 無假於人“kimseye dayanma yok” (CEZ 255b08). näŋ idi kişi yal(a)ŋ okka tayanmakdın ärmäz cümlesinin Çince karşılığı 無假於人 (CEZ 256a07) “kimseye dayanmak yok” (HT VI 1364-1365). Aynı Çince cümle bir sonraki satırda tekrarlanırken bu defa idi kullanılmadan Eski Uygurcada Orhun yazıtlarındaki gibi ifade edilmiştir: näŋ kişi yal(a) ŋokka tayanmakdın ärmäz (HT VI 1432-1433). Çince aslı: 無假於人 (CEZ 255b26) “kimseye dayanmak yok”. Yani buradan anlıyoruz ki, burada idi olsa da olmasa da cümlenin anlamı değişmeyecektir. Görüyoruz ki, näŋ ... –mA- ve näŋ idi ... –mA- Çincedeki tek ișaret 莫 mo, 非 fei, 無 wu işaretlerinin tercümesidir ve tek bir olumsuzluk ya da yokluk anlamını veriyor. Burada idi sözü için “hiç, fakat” gibi anlamları yüklememiz aslında gerek- memektedir. Burada esas söz olan ok konusunda Kaşgarlı Mahmud şöyle bir açık- lama yapıyor: “paylar ve toprak hisseleri üzerine üleşmek için atılan ok; çekilen kur’a; mirasta düşen pay” (DLT I: 37-9; 48-9; 48-10). Ok sözünün bu anlamı bazı Türk dillerinde yakın zamana kadar yaşamıştır. Örneğin, Doğu Türkistan’nın Üstün Artuş kasabasında 1897-1898 yıllarında kaleme alınmış bir belgede “Medrese Mahmudiye” adındaki bir medreseni vakıf tarlalarından elde edilmiş hasılatın taksimatı şöyle yazılmıştır: yäri iǧarägä alıp tarıguçılardın kälgän kirim on ok kılınıp, bäş oknı mädräsä mudärrisi özläri särf etädur. Üç oknı mädräsä talibläri, bir oknı üç ok kılıp, iki okı mädräsänin bozulgan yerlirigä işlätilir (mäšhädi 2012: 46 ABET SEMET

160). Bu örnekte aynı anlamın çok iyi korunduğu oldukça açık görülüyor. Yanı idi oksuz sözü “oklara (kabilelere) bölünmeyen, kabileler şeklinde olmayan” diye anla- şılırsa dağa da uygun olacaktır. Böyle bir açıklama yapma nedenimizi daha da iyi anlatmak için bazı tarihi konulara temas etmemiz gerekiyor. Çinliler tarafından 1065-1084 yıllar arasında yazılan “Halkı idare etmek için yararlı genel örnekler” kitabında Batı Türk Kağanlığı hakkında yazılan şöyle bir kısım bulunur: 可汗分其国为十部，部以一人统之，人授一箭，号十设，亦曰十箭。为左、右：右五咄陆部，置五大啜，居碎叶东；右五弩失毕部，置五大俟斤，居碎叶西。其下称一箭曰一部落，号十姓部落云

Tercümesi:

(Batı Türklerinin kağanı Elteriş) kağan devletini on bölüme ayırdı. Her bir bölüme bir tane başkan seçti ve onların her birine bir tane ok verdi ve onları on ok diye adlandırdı. Yine sağ ve sol kanatlara ayırdı. Sol kanadı 5 tuğluğ olarak ve onlardan beş tane Çor tesis ederek Tokmak’ın doğusuna yerleştirdi. Sağ kanada 5 Nuşibi atadı ve onlardan 5 büyük İrkin tesis ederek Tokmak’ın batısına yerleştirdi. Sonra her bir ok bir soy olarak atandı. (Böylelikle) onların hepsi birlikte 10 soy diye adlandırıldı.” Bir başka tarih kitabı 唐会要 Tang huiyao’da da benzer bir konudan bahsediliyor: 贞观十二年十二月.西突厥分為十部.每部酋長各賜箭. 謂之十箭.又分左右廂. 左廂號五咄陸部. 置五大啜. 右廂號五弩失畢部. 置五大俟斤. 通謂之十姓部落.

Tercümesi: Zhen Guan 12. yılı (yıl 638) 12. ay batı Türkleri 10 bölüme ayrıldı ve her bir bölüm başkanına bir tane ok verildi ve (hepsi beraber) on ok olarak adlandırıldı. Yine sol ve sağ kanatlara ayrıldı. Sol kanat 5 tuğluğ olarak adlan- dırıldı ve (onlardan) 5 tane Çor tesis edildi. Sağ kanat 5 Nuşibi olarak adlan- dırıldı ve onlardan 5 büyük İrkin tesis edildi. (Ve onların) hepsi beraber 10 soy diye adlandırıldı”. Bu kaynakta ifade edildiğine göre, bir yeri bölgelere ayırarak idare etme çalışması 638 yılının aralık ayında yapılmıştır. Yani yazıtta geçen idi oksuz sözüyle 638 yılı aralık ayından önceki Batı Türkleri daha yönetim bölgelerine bölünmemiş olarak mevcudiyetlerini sürdürüyordu. Bu söz, 638 yılı aralık ayına rast gelen Türk tarihinde ilk defa Türk devletini soyları arasında yönetim birliklerine ayırarak idare etmek gibi çok önemli bir hadiseden bizi bilgilendiriyor. Sonuç olarak, ekin ara idi oksuz kök türk ança olurur ärmiş (KT D 2-3, BK D 4) cümlesini “İkisinin arasında soylara (soylarına göre yönetim bölgelerine) bö- lünmeyen kök Türkler yaşıyormuş” diye anlamanın daha doğru olacağını düşünü- yorum. ESKİ UYGURCA ÇEVİRİ METİNLERİ IŞIĞINDA ORHUN YAZITLARININ SÖZ VARLIĞI 47

2. Küli Çor yazıtında geçen bulun “esir” sözü üzerine

Orhun yazıtlarında bulun “savaș tutsağı” sözü önemli bir kelime olarak kar- şımıza çıkmaktadır. Orhun yazıtlarının birçok yerinde karşılaştığımız buluna-, kul bol- (KT D7, KT D24, BK D36) ve kulad- (KT D13 ve BK D11-12) sözlerinden anlıyoruz ki, Türklerin savaşta elde ettikleri maddi ganimet dışın- da ne kadar düşmanı tutsak etmiş olduğu da başarısının bir işaretidir. Bu anlayışın Türkler arasında çok önemli olduğunu, Roma elçisi Valantin 576 yılında Türkler arasında yaşadıklarını anlatırken şöyle gösteriyordu: “Türkler, kağan için at binen, savaşa katılan ve dört düşman askerini tutsak yapan kişinin vefatından sonra onun için büyük cenaze töreni düzenliyorlardı” ( Chen 1958: 111). Çin kaynaklarından anlıyoruz ki, Türklerin ekonomisinde “savaș tutsakla- rı”nın çok önemli bir yeri vardı. Türkler elde edilen tutsaklarını göç ettikleri yerlere yanlarında götürüyor ve onları çiftçilik gibi işlerde kullanıyordu. Gerektiğinde de bu tutsakları geri isteyenlere satarak devlet için büyük gelir elde ediyordu. Çin tari- hiyle ilgili kitaplar, sadece Tang Hanedanlığı döneminde birçok defa böyle ticaret- lerin yapıldığını bize haber veriyor. Eski Türkçe bulun sözünün fiil gövdesi olan bulna- Küli Çor yazıtının 5. ve 22. satırında karşımıza çıkıyor. Nâşirlerin hepsi 22. satırdaki biçimi bulnadı okuyup aynı fikri paylaşsa da, 5. satırda yer alan sözü okumakta tam bir mutabakata varılamamıştır. Her iki sözün son bölümü epeyce yıprandığı için sözcüğün değişik okumala- rı ortaya çıkmıştır. Clauson sözlüğünde önceki çalışmalara dayanarak oglın kişisin bulun kı[lıp] (Clauson 1974: 343a) olarak okumuştur (User 2010: 382). Fakat daha sonra Mehmet Ölmez oglın kişisin bulna[dı] (Ölmez 2012: 198, 200) ve Erhan Aydın oglın kişisin buln [adıp] (Aydın 2012: 144) şeklinde düzeltmiştir. Ben bu okumalar arasında Erhan Aydın’ın buln [adıp] okumasını doğru buluyorum. Ancak cümlenin tercümesinde kullanılan zaman tercümelerde farklılık gösterir. Clauson’un “making his children and wife prisoners” çevirisine Mehmet Ölmez “evlatlarini kadinlarini tutsak etti” diye karşilik veriyor. (Ölmez 2012: 203) Marcel Erdal, Clauson’nun bulun sözünün kökünde bul- fiilinin olduğu fikrini savunuyor (OTWF I: 305). Ama Clauson, bu sözünde ikinci u harfinin yazılmadı- ğını sebep göstererek kendi açıklamasından duyduğu şüpheyi ifade etmek zorunda kalmış ve “iki sözün anlam bağı yakın değildir” demişti (Clauson 1975: 343a). Yani, bir şeyi normal biçimde “almak” ile “düşmana tâbi olan birini savaşarak, zor- lukla düşman elinden almak” arasında fark olması gerektiğini düşünmüştür. bulna- fiili Uygur budizminde bulun al- şeklinde görülüyor. İslamî dönem metinlerinde ise önceleri çoğunlukla bulun kıl- (KB 3636, KB 491, KB 5411) ve bulun bol- (KB 1438, KB 2402, KB 2723) şeklinde ve sonradan bulun eyle- (KE, 56/6), bulun ol- (KE, 549/10) şeklinde görülüyor. Aşağıda, Eski Uygurca çeviri metinlerinde geçen bulun sözünle ilgili birkaç örneke bakacağız: altı kızlarıg bulun alıp kisilendi ärti. “altı kızı tutsak alarak ev- lenmişti”; ... otuz tümän kişisin bulun alı y(a)rlıkadı (HT VI: 1193). 48 ABET SEMET

“300 bin insanını tutsak aldı” [Çince: 俘(酋*或)三十萬眾] (CEZ 255c02, Mayer 2001: 64). Burada bulun al- fiilinden teşkil edilen bulun alı Çince fu 俘 “savaşta tutsak almak” karakterinin tercümesi olarak geçiyor (Mathews 1931: 286c). Eğer burada biz bulun sözündeki bu’nun ses ve anlam bakımından aradığı- mız söz olduğundan emin olursak, diğer parça olan lun kısmını çözmemiz gereke- cektir. Bunun için, Türk tarihi için önemli bir kaynak olan “Yeni Tangname” (新唐书 Xin tang shu) kitabında yer alan “Türkler Tezkiresi”nden bir cümleye bakalım. Bu cümle El Bilge Kutlug Kagan’nın 642 senesinde Soğutluların Mi’ devletine (米國 mi guo) hücum etmesinden bahsetmektedir: 道米國即破之系虜其人 “Mi devleti (Türkler tarafından) hücuma uğradı, adamları tutsak edildi”. Buradaki Çince 虜 lu karakteri “savaşta tutsak almak” anlamındadır (ma- THEWS 1931: 596b). Edwin George Pulleyblank’a göre bu Çince karakterin Orta dönem Çincedeki seslik hâli luɔ’ şeklindedir (Pulleyblank 1991: 200). Bu karakter sonradan anlamı kendisiyle aynı olan 俘 fu karakteri, ki bunun orta Çincedeki hâli buě (Pulleyblank 1991: 97). ile birleşerek 俘虜 fulu yani Horta Çince telaffuzuna göre bulu biçimini almıştır. Türkçedeki bulun ise bu bulu- fiili- nin üzerine fiilden isim yapan -(X)n eki getirilerek teşkil edilmiştir. Buna benzer yapıdaki bir örnek olarak san “sayı” kelimesini gösterebiliriz (OTWF I: 306). Bu iki eşanlamlı işaretin beraber geçtiği örneklerden Tang Hanedanlığı dönemi 646 senesinde Fang Xuanling (579-648) tarafından kitap haline getirilen Çince kaynaklar- dan biri “Jinname” (晋书 jin shu) kitabında yer alan “Zudi’nin yaşam öyküsü” (祖逖传 Zudi zhuan) bölümünde de şöyle geçiyor: 幸哉遺黎免俘虜，三辰既朗遇慈父，玄酒忘勞甘瓠脯，何以詠恩歌且舞！Görülüyor ki sonradan yaygın olarak kullanılan eş anlamlı 俘 ve 虜 işaretlerinin bir araya gelerek tek bir söz olarak kullanılma zamanı çok öncelere gidiyor. Buraya kadar ifade ettiklerimizden şöyle bir sonuç çıkarabiliriz:

1. Eski Türkçe bulun sözünün kökeni bul- değil belki de bulu- olması gerekir. 2. Günümüze kadar bulunmuş Eski Türkçe metinlerin sözvarlığına ve sonraki dönemlerdeki değişmeleri göz önümüzde bulundurarak, bu kelimenin fiil olarak, daha sonra da isim olarak ortaya çıktığı söylenebilir. Eski Türkçede Orta Çince ile ses benzerliği olan bul- fiili aynı zannedildiği için bulun sözünün kökeni doğru tespit edilememiştir. Aslında bulun sözünün kökü Çinceye gitmektedir. Ancak üzerine gelen -(X)n eki Türkçedir.

SONUÇ:

Zaman bakımından Eski Türk Yazıtları dönemine en yakın olan, böylelikle içerdiği anlam ve biçim yönünden o kadar böyük değişikliğe uğramamaş olan söz ESKİ UYGURCA ÇEVİRİ METİNLERİ IŞIĞINDA ORHUN YAZITLARININ SÖZ VARLIĞI 49

varlığı özelliklerini daha da iyi anlamak için, komşu ve bazen bir birine karışık yaşayarak bilgi ve düşünce alış verişinde olan milletlerin dil ve kültüründen çok iyi biçimde yararlanmayı bilen Eski Uygurlar başarıyla geliştirmiş çeviri edebiyati dili yardemiyle şimdiye kadar çözülmemiş daha da çok sorunları çözer ve biliriz. Üzerinde çalışılmış Eski Uygurca Çeviri Metinler sayısının çoğalması ve bu alanda yapılmış araştırmaların derinleştirilmesiyle elde edilmiş başarıları, Eski Türk Dili söz varlığı araştırmaları için hizmet ettirerek Türk Dili tarihi araştırmalarına daha da böyük katkı sağlaya biliriz.

KAYNAKLAR

1. Aydın, Erhan (2012), Orhon Yazıtları. (Köl Tegin, Bilge Qagan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor), Konya. 2. Chen, Zhongmian (1958), Xitujuechuqibuzhuan西突厥初期补传. In: Shiliaobuquejikaozheng 史料补阙及考证. Beijing. 3. Clauson, Sir Gerart (1972), An Etymological Dictionary of Prethirteen Century Turkish, Oxford. 4. Ercilasun, Ahmet Bican /Akkuyunlu, Ziyat (2014): Divanu Lugati’t-Türk. Ankara. 5. Erdal, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexi con. 1-2. Wiesbaden. (Turcologica. 7.) 6. Erdal, Marcel (2004), A Grammar of Old Turkic. Leiden/Boston. (Hanbook of Oriental Studies. Handbuchder Orientali stik. Section 8: Central Asia. 3.) 7. Gabaın, Annemarie von (1935), Die Uigurische Übersetzung der Biographie Hüen-tsangs. I. Bruchstücke des 5. Kapitels. Berlin. (Aus: SPAW. Phil.-hist.Kl. 1935, 7. 151-180) 8. Gabaın, Annemarie von (1998), Eski Türkçenin Grammeri. (Çeviri Besim Atalay), Ankara. 9. Huili und Yancong (688), Datang daciensi sanzang fashi zhuan. 10. Kašgarlı Mahmud, Divanü Lȗgat-it-Türk (I), (Çeviri Besim Atalay), Ankara 19923. 11. Kaya, Ceval (2011), Göktürkce idi oksuz üzerine. In: “Orhon Yazıtların Bulunuşundan 120 Yil Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl“ Konulu „III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (I), 26-19 Mayıs 2010. Bildiriler Kitabı (1. Cilt), Ankara. 463-467. 12. Mathews 1931 Mathews R. H. (1931), Chinese – English Dictionary. Cambridge,Massachusetts. 13. Mayer, A. L. (2001), Cien-Biographie VI, übersetzt und kommentiert, Wiesbaden. 14. Ölmez, Mehmet (2012), Orhon-Uygur Hanlıgı Dönemi Moğolistan’dak Eski Türk Yazıtları. Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara. 50 ABET SEMET

15. Ölmez, Mehmet (In Vor ber eit ung), Die alttürkische Xuanzang-Biographie VI. 16. Pulleyblank, Edwin G. (1991): Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin. Vancouver. 17. Röhrborn, Klaus (1991), Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Nachder Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von A. von Gabaın hrsg., übers. und kommentiert. Wiesbaden. (Xuanzangs Leben und Werk. 3. VdSUA. 34) 18. Röhrborn, Klaus (1996), Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Nachder Handschrift von St. Petersburg, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von A. von Gabaın hrsg., übers. und kommentiert. Wiesbaden. (Xuanzangs Lebenund Werk. 5. Vdsua. 34.) 19. T 1053 Taishō Shinshū daizōkyō 大正新修大藏經, vol . 50, no. 1053, hg. V. Takakasu Junjirō und Watanabe Kaigyoku (Tōkyō, Taishō issaikyō kankōkai, (1924-1932), (http://www.cbeta.org/result/T50/T02n1503.htm) 20. Tang huiyao 唐会要 [Tang Sülalesiyle ilgili önemli hatıralar]. Juan卷94 [94. Cild] 21. Tekin, Talat (2003), Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 9. 22. User, Hatice Şirin (2009), Köktürk Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları. Konya: Kömen. 23. Yeni Tangname, 215. Bölüm (II), “Türkler Tazkiresi”. Ürümçi 2010. 610-699. 24. Yılmaz, Emine / Demir, Nurettin / Murat Küçük (2013), Kısas-ı Enbiya. Ankara. 25. Zi zhi tong jian 资治通鉴 [Halkı idare etmek için yararlı genel örnekler], juan 卷 195 [195. Cild].

Абет Самет (Германия)

Словарный состав орхоно-енисейских памятников в свете древнеуйгурских переводных текстов

Резюме

В данной статье рассматриваются слова «idi oksuz» и «bulun». Происхождение и значение первого слова неоднократно исследовались, что же касается второго, то о нем у нас не имеется какого-либо определенного мнения. В первую очередь, в памят- никах «Тонйукук» и «Бильге Каган» появление слова «idi oksuz», употребляемого для описания одного и того же события дважды, объясняется наличием схожих слов в переводных текстах с китайского на древнеуйгурский язык. Затем на основе исто- рических исследований, документов, а также благодаря примерам, взятым из тюрк- ских языков, исследуется основное значение слова «ок» («idi oksuz») И наконец, на ESKİ UYGURCA ÇEVİRİ METİNLERİ IŞIĞINDA ORHUN YAZITLARININ SÖZ VARLIĞI 51

основании древних исторических исследований изложены цель и значение слова «idi oksuz» в обоих памятниках. В отношении второго слова, рассмотренного в данной статье, будет проведено более подробное исследование относительно его точного значения, выявлено его происхождение (в значении «пленник») на базе очень древних исторических и даже религиозных фактов и источников, в которых оно упоминалось.

Ключевые слова: древнетюркский язык, древнеуйгурский, китайский, перевод, тюркская исламская литература.

Abet Samet (Germany)

The Vocabulary of Orkhon-Yenisey Monuments on the Basis of the Old Uyghur Texts

Abstract

The article deals with the word “idi ogsuz” and “bulun”. The origin and meaning of the first word have been studied for many times, but concerning the second one, we don’t have any definite ideas. First of all, in the monuments “Tonyugug” and “Bilge Qaghan” the word” “idi ogsuz” appeared twice for the description of one and the same event will be given about the number of similar words in translations from Chinese into Old Uyghur. Then on the basis of historical tudies, documents, as well as, due to the patterns, taken from Turkic languages, the main meaning of the word “og” (“idi ogsuz”) is researched. And at last, according to the Old historical researches, the purpose and sense of the word “idi ogsuz” were explained in both monuments. But coming to the second word, studied in the given article, a more thorough research will be made to know its exact sense, and origins (in the meaning “prisoner”) relying on very old historical and even religious facts and sources, where it was mentioned.

Key words: Old Turkic, Old Uyghur, Chinese, translation, Turkic Islamic Translation.

______

TÜRKOLOGİYA № 3 2018

OSMAN FİKRİ SERTKAYA (Türkiye) 

DEDE KORKUT KİTABI’NIN DRESDEN NÜSHASININ TÜRKÇE, LATİNCE, FARSÇA VE ARAPÇA METİN DIŞI KAYITLARI

Özet

Kitabi-Dede Korkut’un iki yazması bilinmektedir. Bunlardan ilki Dresden kütüpha- nesinde bulunan ve 12 hikâyeyi ihtiva eden, harekesiz yazılmış yazmadır. İkincisi Vatikan kütüphanesinde bulunan ve 6 hikayeyi ihtiva eden harekeli yazılmış yazmadır. Tarih boyunca yazma kitapların metinleri haricinde ön ve arka sahifelerine çeşitli zamanlarda değişik kişiler tarafından bazı kayıtlar yazıldığı bilinmektedir. Bu kayıtlar yazma- ların yazılma tarihlerine ışık tuttuğu gibi hangi ellerden geçtiği konularını da aydınlatmak- tadır. “Türkologiya” dergisinin 2016/2`deki “Dede Korkut Kitabı`nın Vatikan nüshasının Latince, Arapça, Farsça, Türkce metin dışı kayıtları” başlıklı yazımda Vatikan yazmasının yazılmasından Vatikan kütüphanesine gelene kadar 7 el değiştirdiğini metindenkenar 17 kayda dayanarak yazmıştım. Bu yazımda ise Dresden yazmasının tarih kayıtları başta olmak üzere 15 kaydı veri- yorum. Bu kayıtlar tarih kayıtları, Türkçe, Arapça, Farsça beyitler, dörtlükler, ilaç reçetele- ri, baht açma duası, Hazret-i peygamberin 18 hadisi ile 6 beyitlik bir lügat dan ibarettir. Böylece Kitabi-Dede Korkud’un Dresden nüshasındaki metindenkenar kayıtlar açık- lığa kavuşmuş olmaktadır.

Anahtar kelimeler: Kitabi-Dede Korkut, Dresden kütüphanesi, metindenkenar, tarihi kayıtlar, türkçe.

0. Yazmaların ihtiva ettikleri özgün metinleri dışında ön ve arka sahifeleri ile zahriyelerinde de bir çok kayıt bulunmaktadır. Bu konuya benim dikkatimi çeken hoca, 1970’li yılların başında Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver olmuş ve kendi albümle- rini bana açarak Uygur harfleri ile yazılmış bazı metinleri bulmamı ve görmemi sağlamıştı. Bana ufuk açan Süheyl Ünver hocamın mekânı cennet olsun! Yazmaların metin dışı kayıtları konusundaki güzel bir araştırma Özbek Tü- rkologlarından merhum Prof. Dr. Ergaş İsmailoğlu Fazılov’un Paris, Bibliothèque Nationale, Suppl. Turc 312 numarada kayıtlı Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn yazmasının metin dışı kayıtlarıdır. Fazılov bu yazısını önce Narodı Azii i Afriki, 2, Moskova, 1972’de “Zapisi na polyah Rukopisi ‘Hosrov i Şirin’ Kutba” başlığı ile yayımla- mıştı. Fazılov 1972 yılında Ankara’da Türk Dil Kurumu’nun Bilimsel Kurultayı’na

 Türkiye, İstanbul Üniversitesi Edebiyyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, Prof.Dr.. E-mail:[email protected] DEDE KORKUT KİTABI’NIN DRESDEN NÜSHASININ TÜRKÇE, LATİNCE, FARSÇA VE ARAPÇA METİN... 53 katıldığında bu yazısını bana verdi. Ben de İstanbul’a döndüğümde bu yazıyı Doç. Dr. Nazif Hoca’ya Rusçadan Türkçeye çevirttim. Ramazan Şeşen ile birlikte Fazı- lov’un yazısını kontrol (redakse) ettik. Bazı okumalarını ve çevirilerini düzelttik. Ayrıca “İlâve” başlığı ile Fazılov’un görmediği sahifelerdeki kayıtları da okuyup ekleyerek metinlerin tıpkıbasımı ile birlikte Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXI, İstanbul, 1975, s. 89-96’da, 10 levha ile birlikte “Kutb’un ‘Husrev ü Şirin’ yazma- sında bulunan kayıtlar” başlığı ile yayımladık. Çok da güzel oldu. Bu makale son olarak aynı başlık ile E.İ.Fazılov’un araştırma ve incelemelerinin toplu yayımı olan Turcologica, I, Taşkent, 2008, s. 159-174 arasında da yayımlanmıştır. Ben de Dede Korkut Kitabı’nın Vatikan Yazmasındaki metin dışı 17 kaydı Türkologiya, 2016/2, s. 85-98 arasında “Dede Korkut Kitabı’nın Vatikan nüshası- nın Latince, Arapça, Farsça ve Türkçe metin dışı kayıtları” başlığı ile yayımladım. Şimdi de Dresden yazmasında bulunan metin dışı 15 kaydı “Dede Korkut Kita- bı’nın Dresden nüshasının Türkçe, Latince, Arapça ve Farsça metin dışı kayıtları” başlığı ile yine Türkologiya dergisinde yayımlıyorum.

1. Orhan Şaik Gökyay Dede Korkut (1938, s. I) adlı eserinde “Nüshanın tarihi hakkında Fleischer ve Pertsch bir şey söylememişlerdir. Son sayfalarından birinde “Osman Paşa vefat senesi 993” yazılıdır” demişti. Yine Gökyay Dedem Korkudun Kitabı (1973, s. IV-V)’nda “Dresden yazmasının kapağında Osman Paşa’nın [Bu Osman Paşa, Yemen Beylerbeyi olup, III. Sultan Murad zamanında İranlılarla yaptığı savaşlarda Tebriz’i aldığı yıl (993/1585) serdar ve sadrâzam iken ölen Özdemiroğlu Osman Paşa olacaktır] ölüm yılını bildiren 993 (1585) tarihi vardır” diyerek 1938’deki “Son sayfalarından birinde” ifadesini 1973’te “Dresden yazmasının kapağında” şeklinde düzeltmiştir.

2. Ettore Rossi (1952) Dresden yazmasının ilk iki yaprağındaki kayıtlar için şunları söyler: “Il ms. di Dresda comprende 153 fogli numarati in epoca recente con cifre europee. I primi due fogli del ms. contengono l’intitolazione [Sotto il titolo è il nome del possessore del libro. Mi sembra sia da leggere “‘Abd an-Nur ibn Farah Ketḫudā”] Kitāb-i Dedem Qorqut ‘alà lisān-i tā’ife-i Oġuzān, l’annotazione su det- ta sulla morte di ‘Oṯmān Paşa nel 993/1585, note varie di ḥadīṯ, prove di penna” (Rossi, 1952:9). “Dresden nüshasının yakın zamanda numaralanmış 153 tane yaprağı vardır. Yazmanın ilk iki yaprağında Kitāb-i Dedem Qorqut ‘alà lisān-i tā’ife-i Oġuzān başlığı [Başlığın altında kitap sahibinin adı bulunuyor. Kanıma göre şöyle okuna- bilir. “‘Abd an-Nūr ibn Faraḥ Ketḫudā”] Osman Paşa’nın 993/1585’deki vefatına dair not, bazı hadis notları ve kalem denemeleri vardır” (Ettore, 1999:183-276).

3. Muharrem Ergin (1958, s. 64-65) metin dışı kayıtlar hakkında şunları söyler: 54 OSMAN FİKRİ SERTKAYA

“Nüshanın kapağında ortada, yukarıya doğru isim yerinde “Kitab-i Dedem Korkut alâ lisan-i tâife-i Oğuzan” yazılıdır. Üst sağ köşede “târih-i vefât-i Osman sene 993” yazılmış. Alt sağ köşeye doğru “Muhabbet-nâme ağzında yazılmıştır” kaydı vardır. Bunlardan başka kapakta kitapla ilgili olmayan başka karalamalar da vardır. Kapağın arkasında büyük ve küçük olarak iki defa yazılmış farsça bir beyit bulunmaktadır. Metnin başladığı yaprağın a yüzü de yine türlü karalamalarla do- ludur.”

4. Şamil Allahverdi Cemşidov (1965) ““Kitabi-Dədə Gorgud”un Drezden əlyazmasındakı bir vəfat tarihi haggında = Ob odnoy date smerti v Drezdenskoy rukopisi “Kitabi-Dede Korkut”” (ASSREAX, 1965:78-82), (Cəmşidov, 1977:25- 31), (Cəmşidov, 1990:19-23) adlı yazısında Özdemiroğlu Osman Paşa’nın kimliği üzerinde durmuş ve Osman Paşa’nın 29 Şevval 993 yani 26 Ekim 1585’de Tebriz civarında Acı su’daki ordugâhta vefat edip iki gün sonra Türkiye-İran sınırındaki Elbek kasabasına defnedildiğini geniş bir şekilde anlatıp şu hükme varmıştır: “Yukarıda dediklerimizi esas alırsak, ihtimal edebiliriz ki, Kitabi Dede Kor- kut’un bu el yazması, 1578-1585 tarihlerinde Azerbaycan’ın Derbend, Bakı, Şama- hı, Şeki ve Tebriz gibi büyük yerleşim merkezlerinde hakimiyet sürmüş olan Os- man Paşa’nın hazinesi ile veya onun yakın adamlarından birisinin vasıtasıyla Tür- kiye’ye götürülmüş ve oradan da Almanya’nın Dresden Kütüphanesine ulaşmıştır.”

5. Cahit Öztelli (1969) “Dedem Korkut üzerine yeni bazı düşünce ve görüş- ler (TFA, 1969:5331-5336) adlı araştırmasında konuyu “Kitabın adı meselesi; Kitabın yazarı kimdir?; Osman Paşa kimdir?; Doğu Seferini yazan tarihçiler; Os- man’ın tarihi; Son söz” bölümlerinde işlemiştir. “Kitabın yazarı kimdir?” bölümünde Dresden nüshasının ilk (kapak) sahif- esindeki ketebe kaydını Ketebehu Kethudâ Abdurrahim bin Ferruh ‒ ânehullah veya Ketebehu Abdurrahim bin Ferruh Kethudâ ‒ ânehullah veyahut Sâhib Ketebehu Abdurrahim bin Ferruh Kethudâ... şeklinde okur. “Doğu Seferini yazan tarihçiler” bölümünde Doğu seferi ile ilgili eser yazan kişilerin içerisinden Gelibolulu Ali’yi Dede Korkut Kitabı’nın Dresden nüshasını yazan veya yazdıran kişi olarak söyler. Gelibolulu Ali’nin 1588-1589’da Tokat’ın Niksar ilçesinde bulunduğunu göz önüne alarak “Dresden nüshasının Tokat’ta bulunduğunu “Dresden nüshası Tokat’ta bulunmuştur” cümlesi ile iddia eder. Metin dışı kayıtlar ile ilgili olarak da şöyle der: “Dedem Korkut kitabının kapağının birinci ve ikinci sayfalarında bazı beyitler, ilâç tarifleri, hadisler var. Bunların bazıları bir heveskârın karalamalarıdır. Ayrıca iri bir yazı ile Farsça bir beyit var. Bu beytin ikinci mısraının son kelimesi yanlıştır. Başka ve usta bir kalem ince bir yazı ile doğrusunu altına yazmıştır. Bu sayfadaki öteki yazıların da aynı usta elinden çıkmış olduğu görülüyor.”

 M.Ergin Paşa kelimesini yazmayı atlamış.  aġzında yerine âḫirin okunmalı idi. DEDE KORKUT KİTABI’NIN DRESDEN NÜSHASININ TÜRKÇE, LATİNCE, FARSÇA VE ARAPÇA METİN... 55

Cahit Öztelli’nin Dresden nüshasının Tokat’ta bulunduğu iddiası hiç bir kayda dayanmayan bir kurgu, bir tahmindir.

6. Samət Əlizadə (2000) Kitabi-Dede Qorqud Ensiklopediyası’nın II. cild- indeki “Drezden Nüsxəsi” maddesinde şu bilgileri verir: (KDQE, 2000:91b-92a).

Drezden nüsxəsi - Araşdırmalar əsasən həmin nüsxənin fotosurətinə və ya həmin fotosurətdən faksimileye əsasən aparılır. D-nı ilk defa H. O. Fleyşer tapmış və “Catalogus codicum Manuscriptorum orientalum Bibliothecae Drezdensis, Dresden, 1831, No 86” adlı kataloqda bu əlyazma haqqında belə məlumat vermiş- dir: “152 vərəqəlik türkcə məcmuə; kiçik 40, nəsx yazılı, əski şərq türkcəsi və ya Oğuz şivəsi ilə yazılmış “Kitabi-Dədəm Qorkud”dur. İç Oğuz və Daş Oğuz qəbilə- lərinin Məhəmməd dövründəki macəralarının hekayələridir. Kitabın adı bütün hek- ayələrdə “Qorqud” adlı birinin böyük rolu olmasından irəli gəlməkdədir. Qorqudun dindar, ağıllı və Oğuz qebilələri arasında böyük etibar sahibi olduğu rəvayet edilir”.” Həmin məlumata aşağıdakıları əlavə etmək olar: nüsxənin titul səhifəsində ortada dairəvi möhür, ayaqda sol küncdə isə düzbucaqlı möhür vardır. (üstündə “Drezden muzeyi, Ea 86” yazılmışdır). Yuxarıda əsərin adı yazılmışdır. “Kitabi- Dədə Qorqud əla lisani-teifeyi-oğuzan”. Bu adın altında çətinliklə oxunan “Sahib əs-səlam Abdullah bin Fərəc Kəndxuda” sözləri (monogram) görünür. Üst sağ küncdə “tarihi-vəfati-Osman, sənə 993” yazısı, aşağıda isə sağ küncə doğru “Məhəbbətnamə ağzında yazılmışdır” qeydi vardır. Qorkudşünaslıqda D.-n əlyaz- masının birinci sahifəsində “Dədəm Qorqud” adındakı “-m” ünsürünün “əbcəd sayı ilə rəqəm göstərməsi” və həmin sözlərin əlyazmanın köçürüldüyü hicri tarixi bildir- məsi məqsədi ilə işlədilməsi barədə əsassız fikir vardır. “Dədəm Qorqut” ad vari- antı D. əlyazmasında (müxtəlif boylarda) 20 dəfə işlənmişdir. Qrafika və imla baxı- mından “Məhəbbətnamə ağzında yazılmışdır” cümləsi əlyazmadakı xətt növünə işarə edir. Həmin qeyd katibə məhsusdursa “Məhəbbətnamə ağzı” sözlərini əbcəd hesabı ilə D. əlyazmasının yarandığı tarix kimi qəbul etmək olar: Hicri 664 (miladi 1284). Bundən əlavə, həmin sahifədə kitabın məzmunu ilə ələqəsi olmayan yazılar da vardır. Arxa səhifədə iki dəfə yazılmış farsca bir beyt, türkcə və ərəbcə başqa yazılar oxunur (yazılar kalliqrafik cəhətdən fərqlənir). əsl mətn ikinci vərəqdən başlanır. Əlyazmanın (mətnin) həcmi 304 səhifədir. hər səhifə 13 sətirdən ibarətdir. Lakin birinci səhifədə “bəsmələ” (bismillah ər-rəhman ər-rəhim və bihi nəstəin) ilə başlandığına görə, 12 sətir var; sonuncu səhifə isə boyların sonluğu olan şe'rlə (cə- mi 8 misra) bitir. Mətnin sonundakı “təmmət” sözünün altında getdikcə daralan və üçbucağı andıran naxışlar arasındakı “466” rəqəmi ilkin nüsxənin tarixi kimi qəbul ediləbiler (ornamentvari yazıldığına görə həmin rəqəmi “444” kimi də oxumaq olar). Hicri 444 tarihini bulan Şamil Cemşidov’dur. Dresden nüshasının son sa- hifəsindəki temmet “tamamlandı, bitti” kaydının altında alt alta yazıldığını 56 OSMAN FİKRİ SERTKAYA söylediği ve kendisince 4 - 4 - 4 olarak okuduğu rakamlardan hareket ederek, Hicrî 444 tarihini bulmuştur. Bu tarih Cemşidov’a göre Milâdî 1052 (Mayıs 1052’den Nisan 1053’e kadar) tarihine tekabül etmekte olup, Dresden nüshasının istinsah tarihidir. Benzer örnek olarak Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası REF’de bulunan Cengname-i Ali yazmasının ketebe kaydında alt alta yazılan 12 - 9 - 3 kaydından bulduğu hicrî 1293 (= Milâdî 1876) tarihini, yine Azerbaycan SSR Elmler Akad- emiyası, REF’de bulunan Sanaî’nin Kitâb-ı Hakayık yazmasının ketebe kaydında da alt alta yazılan tarih kaydından bulduğu H. 1293 (= Milâdî 1869) tarihini delil olarak gösterir (Cemşidov, 1999:627). Ancak örnek olarak verilen iki yazma kaydının H. 1293 şeklinde ifade ettiği tarihin milâdî karşılıkları da doğru olarak 1876, yanlış olarak da 1869 şeklinde verilmiştir. Şamil Cemşidov’un verdiği Milâdî 1052-1053 tarihi Yûsuf Hâs Hâcib’in Ku- tadgu Bilig ve Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lugâti’t-Türk’ünden önceki bir tarihe, Selçüklüler devrine, tekabül etmektedir ki daha bu tarihlerde ne Azerbaycan Tü- rkçesi ile bir eser, ne de Türkiye Türkçesi ile bir eser bulunmamıştır. Ayrıca Dede Korkut Kitabı’nın “Giriş” bölümündeki “Korkut Ata eyitdi: Ahır zamanda hanlık girü kayıya değe. Kimesne ellerinden almıya. Ahır zaman olup kıyamet kopınca. Bu dedügi ‘Osman neslidür, işde sürülüp gide yorur” ifade- sinden de iki yüz elli yıl kadar önceki bir tarihi gösteriyor. Arap harfli yazmaların ketebe kaydı genellikle gittikçe küçülen bir üçgen şeklinde yazılır. Bu yüzden temmet “tamamlandı, bitti” kelimesi de daha sonra te- mim harfleriyle temm şeklinde, daha sonra da mim harfiyle m şeklinde kısaltılarak yazılır. Dolayısıyla Dede Korkut Kitabı’nın Dresden yazmasının sonundaki kayıt- lar, hicrî tarih belirten bir kayıttan ziyade süsleme işaretleri sayılmalıdır.

7. Mustafa Sinan Kaçalin (2006, s. 1) Dedem Korkut’un Kazan Bey Oğuz- nâmesi adlı eserinde, “Birkaç Söz” başlığı altında “Dedem Korkut Kitabı’nın elde iki yazması var. Birincisi bugün Viyana’da bulunan Kutadġu Bilig’in Uygur harfli yazması gibi muhtemelen Tokat-Niksar’dan Almanya’nın Dresden (D.) şehrine götürülen 1585 yılından kalan bir yazmadır, ki adı Kitab-i Dedem Korkut alâ lisan-i tâife-i Oğuzan’dır. İçerisinde on iki hikâye bulunan ve bugüne değin yayınlara esas olan yazma budur.’ diyerek Cahit Öztelli’nin Tokat-Niksar kurgusunu tekrarlar.

8. Mustafa Sinan Kaçalin İstanbul Belediyesince 5 Aralık 1999’da düzen- lenen “1300. Yılında Oğuz’un Destanı Dede Korkut” başlıklı anma toplantısında sunduğu Kitab-i Dedem Korkut alâ lisan-i tâife-i Oġuzān’da metin dışı kayıtlar” adlı bildirisini Türk Dilleri Araştırmaları, dergisinin 14. sayısında yayımlar (Ka- çalin, 2008:127-132). Ancak derginin bu sayısının baskısının Mart 2008’de yapıldığı da burada bilinmelidir. DEDE KORKUT KİTABI’NIN DRESDEN NÜSHASININ TÜRKÇE, LATİNCE, FARSÇA VE ARAPÇA METİN... 57

Kaçalin bu yazısında “katabahu ‘abdu’r-raḥim bin farruḫ katḫudā ṣāna- hu’llah [= Ferruh oğlu Abdurrahim kethüda yazdı, Allah korusun]” şeklinde s. 127’de okuduğu ibareyi, Cahit Öztelli’nin tesirinde kalarak okumuştur. Kaçalin’in bu araştırmasında okuduğu Türkçe, Farsça ve Arapça kayıtların çoğu düzeltilmeye muhtaçtır.

9. Dresden nüshasının ilk iki yaprağındaki Türkçe, Latince, Farsça ve Arapça yazılan metin dışı 15 kayıt şunlardır:

1. Yukarıda sağda “tāriḫ -i vefāt-ı ‘Osmān Pāşā / sene 993 (= M. 1585)” kaydı var.

2. Yukarıda solda kırmızı mürekkeple yazılan Msc. Dr. 108 kaydı altında “müfred” başlığı, altında şu beyit var: 58 OSMAN FİKRİ SERTKAYA

Remel Fâilâtün Fâilâtün Fâilün (- + - - /- + - - / - + -) bi-te’enni eyleyen efkārını / ‘āḳıbet fāsid eder bāzārını “fikirlerini etraflıca düşünmeyen sonunda bazarını fesada uğratır.”

3. Ortada yukarıda “Kitab-i Dedem Korkut ‘alâ lisan-i tâife-i Oġuzān [Oğuz halklarının dilinde Dedem Korkud(un) kitabı]” altında ise üst üste yazıldığı için net okunamayan, ancak araştırıcıların ‘Abd an-Nūr ibn Faraḥ Ketḫudā; Ketebehu Ke- thudâ Abdurrahim bin Ferruh Ṣânehullah; Ketebehu Abdurrahim bin Ferruh Ke- thudâ — Ṣânehullah; Ṣâhib Ketebehu Abdurrahim bin Ferruh Kethudâ, Ṣāḥibu’l- kitāb‘Abdu’r-raḥim bin Ferruḫ Ketḫudā;katabahu ‘abdu’r-raḥim bin farruḫ kat- ḫudā ṣānahu’llah; ṣāḥib-i kitāb / ‘abdu’llah / bin ferruḫ / ... şekillerinde okudukları kayıt var.

Kişilerin bu kaydı okuyuşları

E. Rossi (1952) ‘Abd an-Nūr ibn Faraḥ Ketḫudā C. Öztelli (1969) Ketebehu Kethudâ Abdurrahim bin Ferruh Ṣânehullah Ketebehu Abdurrahim bin Ferruh Kethudâ Ṣânehullah Ṣâhib Ketebehu Abdurrahim bin Ferruh Kethudâ S. Elizade (2000) Ṣâhib es-selâm Abdullah bin Ferec Kethudâ M. S. K. (2008) katabahu ‘abdu’r-raḥim bin farruḫ kat-ḫudā ṣānahu’llāh [Ferruh oğlu Abdurrahim kethuda yazdı, Allah korusun] O. F. S. (2016) Ṣāḥibu el-kitāb / ‘Abd el--raḥim bin Ferruḫ Ketḫudā Ṣāḥibü’l-kitāb‘Abdü’r-raḥim bin Ferruḫ Ketḫudā [Kitabın sahibi Kethudâ Abdurrahîm bin Ferruh]

4. Ortada uzunlamasına oval bir mührün içerisinde bir tac, tacın etrafında “Bibliotheca Redia Dresdensis” yazısı var.

5. Ortada sol yanda Arapça şu dörtlük var. Remel Feilâtün Fâilâtün Fâilâtün Feilâtün (+ + - - /- + - - /- + - - / + + - -) merace’l-baḥrayni dem‘i kāde en yeltekiyāni beynehum min ‘aẓmi bābi berzaḫun lā-yabġiyāni hākeḍā tebki ‘uyūni lem tezel neffāḫatāni keyfe lā-ebki ve ḥubbi cennetāhu ve cennetāni [Gözyaşlarım, iki deniz gibi, nerede ise birbirine kavuşacaktı.

 55. Rahman sûresi, 19. âyete telmih. DEDE KORKUT KİTABI’NIN DRESDEN NÜSHASININ TÜRKÇE, LATİNCE, FARSÇA VE ARAPÇA METİN... 59

Aralarında kapımın kemiğinden bir engel var birbirine karışmazlar.  İşte benim gözlerim bu şekilde ağlıyor, göz yaşları fışkırıyor.  Nasıl ağlamayayım, benim sevgim onun iki cennetidir. ]

6. Ortada sağ yanda “muḥabbet-nāme āḫirin yazılmışdur [Muhabbet-nâme en sonunda yazılmıştır]” ve altında Muzari‘ Mefûlü Fâilâtü Mefâîlü Fâilün ( - - + / - + - + / + - - + / - + -) bādā hemişe rif‘at-i tū‚ hemçū‚ āftāb “Senin yükselişin her zaman güneş gibi ola” kaydı var.

7. Aşağıda sol yanda “beş vakt namāz ‘akabince okıya. Mekke ve Medinede vefāt ede ve şehādet müyesser ola, inşā’ allāhu ta‘ālā” [Beş vakit namaz sonrasın- da okuya. Mekke ve Medînede vefat ede ve Yüce tanrı ister ise, şehitlik müyesser ola] kaydının altında aynı ifade Arapça nesir olarak söylenilmiş: allāhümme’r-zuknā bi-şehādetin fi sebilike ve’c‘al mevti fi beldeti nebiyyike ‘aleyhi’s-selāmu [Allahım! Beni senin yolunda şehidlikle rızıklandır. “Ölümüm Nebî aleyhisselâm beldesinde olsun!] kaydı var.

8. Aşağıda sol yanda yatay dikdörtken bir mührün içerisinde “Msc. Dresd. Ea. 86” sağ yanda ise “No 86” kaydı var.

1b 9. İri harflerle Farsça Hafîf Feilâtün Mefâîlün Fa‘lün (+ + - - /- - + - / - - )

“behuner kūş zānki der ‘ālem / edeb ān-rāst kū‚ huner dāret”  beyti altında daha küçük harflerle aynı beyit behuner kūş zānki der ‘ālem / edeb ān-rāst kū‚ huner dāret [Hüner kazanmaya çalış, çünki âlemde hünere sahib olanlar edebe de sahib olurlar.] şeklinde imlâsı düzeltilerek tekrar edilmiş.

 55. Rahman sûresi, 20. âyete telmih ve 25. Furkan sûresi, 53. âyete telmih.  55. Rahman sûresi, 66. âyete telmih.  55. Rahman sûresi, 46. âyete telmih.  dāred kelimesi sehven dāret şeklinde imlâ edildiği için beyit tekrar yazılmış. 60 OSMAN FİKRİ SERTKAYA

ā 1b

DEDE KORKUT KİTABI’NIN DRESDEN NÜSHASININ TÜRKÇE, LATİNCE, FARSÇA VE ARAPÇA METİN... 61

62 OSMAN FİKRİ SERTKAYA

10. Üstte üç satırlık şu reçete var: ‘ırk-ı sūs15, persiyāvşān16, zūfā17. bu ec- zāları berāber alına. meṣelā birer aḳçalık alına. bir kimesne su‘āle18 mübtelā olsa, bu eczāları bir çölmek içine ḳoyup ṣuyla ḳaynadup ṣabāḥ ve aḫşamda birer fincān içe, ammā ḳaḥve gibi ısıcaḳ içe, bi-‘avni’llāhi ta‘ālā şifā bula [Meyan kökü (Glycyrrhiza glabra) Baldırı kara (Asplenium adianthum) Çörtük otu (Hyssopus officinalis) eczaları birlikte alına. Bir kimse öksürüğe müptelâ olsa, bu eczaları bir çömlek içine koyup, suyla kaynatıp, sabah ve akşamda birer fincan içe, ama kahve gibi sıcak içe. Yüce tanrının yardımı ile şifa bula].

11. Üstte solda et-tevfīḳu i‘ānetü’llāhi ta‘ālā li ‘abdin ‘alā emrin yuḳibbuhu ve yardāhu “[Tevfik; Allah’ın sevdiği ve razı olduğu işte kuluna yardım et- mesidir.]” kaydı var.

12. Ortada solda bāb: bir kimesnenüñ baḫtı baġlanup açılmasa bu āyetleri 480 kere üzerine okuya baḫtı açıla. bi-iẓni’llāhi ta‘ālā. Bismi’l-lāhi’r-raḥmani’r- raḥim. Rabbenā’ftaḥ beynenā ve beyne ḳavminā bi’l-ḥaḳḳı ve ente ayru’l- fātiḥine.19 va’ġfir lenā fe inneke ḫayru’l-ġāfirine.20 ve’r- ḥamnā fe inneke ḫayru’r- rāḥimine.21 ve’rzuḳnā fe inneke ḫayru’r-rāzikine.22 [Bölüm: bir kimsenin bahtı bağlanıp açılmasa, bu âyetleri dört yüz seksen kere üzerine okuya. Yüce tanrının izni ile bahtı açıla. Esirgeyen ve bağışlayan Tanrı’nın adı ile. Ey rabbimiz! Ka- vmimizle bizim aramızda Sen, hak ile hüküm ver. Çünki sen hüküm verenlerin en hayırlısısın. Bizi bağışla! Çünkü sen bağışlayanların en hayırlısısın. Bize merhamet et! Çünkü sen merhametlilerin en hayırlısısın. Bizi rızklandır! Çünkü sen rızk verenlerin en hayırlısısın23] kaydı var.

13. Bu kayıttan sonra 18 hadis metni yazılmıştır. 24 Birinci sütunda dokuz hadis vardır.

el-ḥadis el-‘ulemāu umenāu’llāhi ‘alā ḫalḳıhî. (1) [Âlimler, yaratıklar üzerinde Allah’ın vekilidirler.]

el-ḥadis ra’su’l-ḥikmeti meḫāfatü’llāhi. (2) [Hikmetin başı Allah korkusudur.]

15 ‘ırk-ı sūs : (A. Bedevian 1732). Glycyrrhiza glabra, L. “Meyan ~ Biyan kökü, Meyan otu, Ayı kulağı”. 16 persiyāvşān : (A. Bedevian 538). Asplenium adianthum, L. “Baldırı kara”. 17 zūfā : (A. Bedevian 1897). Hyssopus officinalis, L. “Zufa ~ Çördük/Çürtük otu, Zübra, Zulfa, Davud çöveni”. Yadigâr 123b: “Yaban keşürü tohumudur.” 18 su‘āl : Öksürük. Yadigâr 287a: “Baştan bir soğuk nesne öykene (ciğere) iner, insanı öksürdür.” 19 7. Araf sûresi, 89. âyet. 20 Aslı 7. Araf sûresi, 155. âyette “(ente veliyyünā fā)ġfir lenā verhamnā ve ente ḫayrü’l-ġāfirine” şeklindedir. 21 Aslı 23. Müminin sûresi, 109. âyette “ver-ḥamnā ve ente ḫayru’r-rāḥimine” şeklindedir. 22 Aslı 23. Müminin sûresi, 109. âyette “ver-ḥamnā ve ente ḫayru’r-rāḥimine” şeklindedir. 23 Aslı 5. Maide sûresi, 114. âyette ve’r-zuknā ve ente ḫayru’r-rāzikine” şeklindedir. Krş. Rahman sûresi, 29. âyet. 24 Hadis metinlerinin okuma ve anlamlandırılmalarında Edebiyat Fakültesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Mehmet Yavuz’un yardımını gördüm. Kendisine teşekkür ederim. DEDE KORKUT KİTABI’NIN DRESDEN NÜSHASININ TÜRKÇE, LATİNCE, FARSÇA VE ARAPÇA METİN... 63

el-ḥadis el-cennetu taḫte ẓilāli’s-suyūfi. (3) [Cennet kılıçların gölgesi altındadır.]

el-ḥadis fi külli keydin ḥariyyin ecrun. (4) [Her münasib hîlede mükâfat vardır.]

el-ḥadis el-mu’minu eḫu’l-mu’mini. (5) [Mümin müminin kardeşidir.]

el-ḥadis eş-şitāu rebi‘u’l-mu’mini. (6) [Kış müminin baharıdır.]

el-ḥadis hediyyetu’llāhi ile’l-mu’mini es-sāilü ‘alā bābihi. (7) [Allah’ın mümine hediyesi kapısına gelen dilencidir.]

el-ḥadis şerefü’l-mu’mini ḳıyāmuhu bi’l-leyli ve ‘izzuhu istiġnāuhu ‘ani’n-nāsi. (8) [Müminin şerefi, geceyi ibadetle geçirmesi, izzeti ise, insanlara muhtaç olmamasıdır.]

el-ḥadis el-imānu nıṣfāni nıṣun ṣabrun ve nıṣfun şükrün. (9) [İman iki kısımdır, yarısı sabır, yarısı ise şükürdür.]

İkinci sütunda beş hadis vardır.

el- ḥadis el-cennetu taḥte aḳdāmi’l-ümmehāti. (10) [Cennet annelerin ayakları altındadır.]

el-ḥadis el-cennetu dāru’l-asḫiyāi. (11) [Cennet cömertlerin evidir.]

el-ḥadis ed-du‘āu beyne’l-eẓāni ve’l-iḳāmeti lā-turaddu. (12) [Ezanla kamet arasındaki dua geri çevrilmez.]

el-ḥadis el-mu’minu mir’ātü’l-mumini. (13) [Mümin müminin aynasıdır.]

el-ḥadis ed-du‘āu silāḥu’l-mu’mini. (14) [Dua müminin silâhıdır.]

Üçüncü sütunda üç hadis vardır.

64 OSMAN FİKRİ SERTKAYA

el-ḥadis el-mu’minu men eminehu’n-nāsu ‘alā enfusihim ve emvālihim ve dimāihim. (15) [Mümin, insanların canlarından, mallarından ve kanlarından güvende olduğu kişidir.]

el-ḥadis tuhfetü’l-mu’mini el-mevtu. (16) [Müminin hediyesi ölümdür.]

el-ḥadis el-ḥayāu min el-imāni. (17) [Hayâ imandandır.]

Son sütunda bir hadis vardır.

el-ḥadis) el-‘ilmu ḫalilu’l-mu’mini el-‘aḳlu deliluhu el-ḥilmu veziruhu e’r-rıfḳu vāliduhu. (18) [İlim, müminin dostu, akıl kılavuzu, alçak gönüllülük vezîri, yumuşaklık babasıdır.]

14. Son kayıt Peygamberin bir sözüdür.

ruviye enne’n-nebiyye ‘aleyhi’ ṣ -ṣalātu ve’s-selāmu / ḳāle li ḥassāni’-bni – ābitin şu‘ārāu’l-islāmi / taḥte livāike fi’l-cenneti ve şu‘ārāu’l-kuffāri / taḥte livāi imri’l-kaysi fi’n-nāri. [“Salât ve selâm üzerine olsun” “Nebî’nin Sabitoğlu Has- san’a, “müslüman şâirler cennette senin sancağın altında, kâfir şâirler ise cehen- nemde ‹mrülkays’ın sancağı altında olacaklardır” dediği rivayet edilmiştir.]

DEDE KORKUT KİTABI’NIN DRESDEN NÜSHASININ TÜRKÇE, LATİNCE, FARSÇA VE ARAPÇA METİN... 65

155a (Doğrusu 155b olmalı idi).

15. Dresden yazmasının son sahifesinde aruzun Hezec bahrinin mefâîlün / mefâîlün / feîlün ( + - - - / + - - - / + - - ) vezni ile yazılan, ancak yazarı belirtilmey- en altı beyitlik bir lügaz manzumesi var. Manzumenin ortasındaki oval kütüphane mührünün içerisinde bir tac, tacın etrafında da “Bibliotheca Redia Dresdensis” yazısı var.

Hecez mefâîlün / mefâîlün / feîlün ( + - - - / + - - - / + - - )

1. nedür ol anasından ṭoġsa, oġlan / aña ḥāżır gelür kürk-ile ḳaftān Anasından doğduğu zaman kürkü ile kaftanı hazır vaziyette olan o oğlan nedir? 2. ṭoġıcaḳ anasından bi-amān ol / anası gibi hem söyler revān ol 66 OSMAN FİKRİ SERTKAYA

O oğlan anasından güzelce doğduğu zaman, anası gibi akıcı da konuşur. 3. söziden cümle ‘ālem ḥażż iderler / anuñla cem‘ olup seyre giderler Konuştuğundan cümle âlem hoşlanırlar. Onunla birlikte olup dolaşmaya giderler. 4. tutarlar bir güzel nāzük kenārın / ṣoyarlar gömlegin ol ḥūb yārıñ Kenarından nazikçe bir güzel tutarlar. / O güzel sevgilinin gömleğini soyarlar. 5. kimi der kim nelerim azıcıḳdur / kimi der kim bu dildāre yazıḳdur Kimi “bana düşen kısmı azıcıktır” der. / Kimi “bu dildare yazıktır” der. 6. düşer üstine anuñ bunca ‘āşıḳ / olur her biri bir pāre muvāfıḳ Bunca âşık onun üstüne üşüşür. / (Ancak) her birisi bir parçasına razı olur.

Lügazda 1b”de kürk-ile, 2b’de söyler, 4a’da kenārın kelimelerinin imlâsı kötüdür.

KAYNAKÇA

1. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri, ASSREAX (1965). İctimai elmlər seriyası, No 5. 2. Cəmşidov, Şamil (1977). Kitabi Dədə Qorqud. Bakı, Gənclik. 3. Cəmşidov, Şamil (1999). Kitabi-Dədəm Qorqud, Bakı, Elm. 4. Cemşidov, Şamil, Kitabi-Dədə Korkud (1990). Türkiye Türkçesine aktaran: Üçler Bulduk, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1171, Ankara, 1990. 5. Ettore, Rossi (1952). Il Kitab-ı Dede Ettore Qorkut. Racconti epico- cavallereschi dei Turchi Oğuz. Tradotti e annotati “facsimile” des ms. Vat. Turco 102, Città del Vaticno. 6. Ettore, Rossi (1999). “Dede Korkut Kitabı üzerine araştırma”, İtalyancadan çeviren Mahmut, E., Şakiroğlu, Erdem, Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, Cilt 12, Sayı: 34, Ankara. 7. Kitabi-Dədə Qorqud Ensiklopediyası, KDQE, (2000). II. Bakı, Yeni Neşrler Evi. 8. Türk Folklor Araştırmaları, TFA (1969). No 240, Temmuz.

Осман Фикри Серткая (Турция)

Внетекстовые записи на турецком, латинском, персидском и арабском языках в дрезденском экземпляре «Китаби-Деде Горгуд»

Резюме

Известны 2 рукописи «Китаби-Деде Горгуд». Первая из них находится в Дрез- денской библиотеке, состоит из 12 повестей и написана без огласовки. Вторая нахо- дится в Ватиканской библиотеке и содержит 6 повестей, написанных с огласовкой. Известно, что на протяжении всей истории на первых и последних страницах рукописей в разное время разными лицами делались некоторые внетекстовые записи. DEDE KORKUT KİTABI’NIN DRESDEN NÜSHASININ TÜRKÇE, LATİNCE, FARSÇA VE ARAPÇA METİN... 67

Эти записи проливают свет как на даты написания рукописей, так и на то, через сколько рук они прошли. В своей статье «Внетекстовые записи на латинском, арабском, персидском и турецком языках в ватиканском экземпляре «Китаби-Деде Горгуд», опубликованной во втором номере журнала за 2016-й год, я отметил, что рукопись пройдя путь от написания до Ватикана менялась 7 раз и это мне удалось доказать с опорой на 17 внетекстовых записей. А в статье под названием «Внетекстовые записи на турецком, латинском, арабском и персидском языках в дрезденском экземпляре «Китаби-Деде Горгуд» я представил 15 записей, связанных, в основном, с датировкой. Они состоят из истори- ческих дат, бейтов и четверостиший на турецком, арабском, персидском языках, ре- цептов лекарств, молитв, 18 хадисов Пророка. Таким образом, в дрезденском экзем- пляре Китаби-Деде Горгуд вносится ясность во внетекстовые записи.

Ключевые слова: «Китаби-Деде Горгуд», Дрезденская библиотека, внетекстовый, исторические записи, на турецкам языке.

Osman Fikri Sertkaya (Turkey)

Out-of-Textual Notes in Turkish, Latin, Persian, and Arabic of the Dresden Copy of “The Book of Dada Gorgud”

Abstract

There are two well-known manuscripts of “The Book of Dada Gorgud”. One of them which consists of 12 stories is in Dresden library and is written without hareke(vowel signs in Arabic). But the other one, which consists of 6 stories is in Vatican library and is written with hareke. It is well-known that throughout the history out-of-main-texts in the manuscript notes were made on the first and last pages by different people. These notes throw light on the writing dates of these manuscripts, as well as, on the the people, who they were written by. In my article “Commentary on the Vatican Copy of “The Book of Dada Gorgud” in Latin, Arabic, Persian and Turkish” published in the second issue of Turkology-2016 I mentioned that from its writing till Vatican the manuscript was changed seven times and I managed to prove it on the bases of out-of-textual signs. But in the article Out-of-Textual Notes in Turkish, Latin, Persian, and Arabic of the Dresden Copy of “The Book of Dada Gorgud” I defined 15 notes, including the main historical facts. They consist of beyts and quatrains in Turkish, Arabic, Persian, also prescriptions, prayers, 18 hadiths of Prophet, as well as, poems of 6 beyts. In this way, light is cast upon the out-of-textual notes in the Dresden copy of “The Book of Dada Gorgud”.

Key words: The Book of Dada Gorgud, Dresden library, out-of-textual, date notes, Turkish.

______TÜRKOLOGİYA № 3 2018

MÜZAKİRƏ VƏ DİSKUSSİYA ОБСУЖДЕНИЯ И ДИСКУССИИ DEBATES AND DISCUSSIONS

Müasir dövrdə türkologiya elmində bir çox mübahisəli və aktual problemlər öz həllini gözləyir. Son illər elmi sferasını genişləndirən və qeyd olunan problemlərin araşdırılması yönündə bir çox addımlar atan “Türkologiya” jurnalı bu tədbirlər çərçivəsində yeni rubrika açmışdır. “Türkoloji müsahibə” adlı bu rubrika görkəmli alimlərin türkologiyanın aktual məsələləri ilə bağlı dəyərli fikirlərini işıqlandırmağı, onların zəngin təcrübəsini tədqiqatçılarla bölüşməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur. Ölkəmizin tanın- mış alimlərindən, əcnəbi tədqiqatçılardan götü- rülən müsahibələr hər sayda dərc olunacaq. “XXI əsr türkologiyanın aktual və mübahisəli problemləri” mövzusunda türkoloji müsahibənin ilk müsahibi isə Azərbaycanın Əməkdar Elm Xa- dimi, fəlsəfə elmləri doktoru, filosof, tədqiqatçı alim Zümrüd Quluzadədir.

“Türkologiya” anlayışının məzmununu necə izah edərdiniz, türkologiyanın aktual və mübahisəli problemləri? Türkologiyanın və ya türkşünaslığın ilk və əsas aktual və mübahisəli problemi tür- kologiyanın hadisə (fenomen) və anlayış (termin) kimi təyinlərinin məzmununun qeyri- müəyyənliyi və müəyyən edilməsinin vacibliyidir. Türkologiyanı elm, elm sahəsi – elmlər kompleksi, nəzəriyyə kimi qəbul etməyimizdən asılı olmayaraq, ən əvvəl onun tədqiqat obyekti, aparacağı tədqiqatın məqsədi müəyyən edilməlidir. Müasir dövr də daxil olmaqla, elmi ədəbiyyatda türkologiyanın qəbul edilmiş bir elm, nəzəriyyə, təlim kimi vahid tərifi yoxdur. Türkologiyanın tədqiqat obyekti müxtəlif şə- killərdə təqdim edilir. Bu təriflərdə türkologiya ya türkdilli, ya türkdilli və türksoylu xalqla- rın dili haqqında elm, ya da türkdilli xalqların dili, ədəbiyyatı və mədəniyyətinin bəzi sahə- ləri haqqında elm kimi təqdim edilir. Bəzi hallarda isə türkologiya bütün türk xalqı (xalqla- rı) haqqında mövcud məlumatları ehtiva edən elm kimi təsəvvür edilir. Bu təriflərin əksə- riyyətində əsasən “türk xalqı” anlayışını məlum və təyin edən əsas amil dildir. Məntiqə mü- vafiq türk dili (dilləri) anlayışını isə onun türk xalqının dili olması müəyyən və təyin etmə- lidir. Bu halda bir elmi təyini məlum olmayan anlayış digər elmi təyini məlum olmayan an- layışla açıqlanır. Lakin məlumdur ki, xalqın dilinin yaranması üçün xalqın tarixən konkret coğrafi ərazisi, iqtisadi, sosial və müxtəlif mənəvi və mədəni əlaqə və münasibətləri, ilk TÜRKOLOJİ MÜSAHİBƏ 69 vətəni olmalı idi. Məhz belə bir vətəndə haqqında bəhs etdiyimiz türk xalqı sosial toplum şəkli alıb, dil sahibi olub. Sonralar isə ilk vətənindən kənarda dünyanın müxtəlif ‒ şərq, qərb, cənub və şimal istiqamətlərində məskunlaşıb, təkamül prosesi keçirib, fərqli qollara bölünüb və ilk qədim türk dili əsasında çoxsaylı dialektlər, yeni adlar daşıyan türk dilləri və türk xalqları təşəkkül tapmışlar. Beləliklə, müasir türk xalqlarını birləşdirən təkcə dil yox, eynilə əzəli kök,vahid əc- dadları olub ki, bu kökün əsasında nisbətən fərqli keyfiyyətlərə malik etnik qollar – türk xalqları adı altında tanınan etnik qollar təşəkkül ediblər. Türkologiyaya necə tərif verərdim sualına belə cavab verirəm: Türkologiya və ya türkşünaslıq, zənnimizcə, tarixən türk xalqları kimi tanınan xalq- ların etnogenezi, dil, din, coğrafi, iqtisadi, mədəni – elm, fəlsəfə, incəsənət növləri, musiqi və s., başqa sözlə, türklərin maddi və mənəvi həyatını əks etdirən tarixlərinin təsvirini və sistem səklində təhlilini özündə birləşdirən çoxşaxəli mürəkkəb nəzəri-təsviri elm sahəsi və ya elm kimi mövcuddur. Bu fikri mən 30 idən çoxdur Azərbaycan, Türkiyə, Rusiya və Al- maniyada yazılı və şifahi çıxışlarımda təkrar etmişəm. Eyni fikir 1989-cu ildə «Советская тюркология» jurnalının 6-cı nömrəsində mənim “Sovet türkologiyasının aktual problemlə- ri” adlı yazımda təkrarlanmışdı, təkrarların səbəbi türkologiyanın elmi fənn kimi məzmunu- nun əsasən türk xalqlarının dili və ədəbiyyatı ilə məhdudlaşdırılmasının qeyri-məqbul ol- ması idi”.

Türkologiyanın mübahisəli məsələləri haqqında nə deyə bilərsiniz? Hazırda prototürk adlanan ilk türk etnosu, qədim türk dili və bu hadisələrlə üzvi bağ- lı tarixi türk dövlətçiliyinin elmi axtarışı səyləri məchullarla dolu, bünövrəvi anlayışları ay- dın olmayan türkologiyanın ən aktual, mübahisəli və əsas problemləri olaraq qalmaqdadır. Həmin problemlər müasir dövrdə xüsusi elmi, siyasi və mənəvi əhəmiyyətə malikdir.

Daha hansı məsələlərə toxunmaq istərdiniz? Türkologiyanın bu sahədə axtarışları ilə əlaqədar diqqəti bir neçə, zənnimizcə, xüsusi əhəmiyyətli məqama cəlb etmək istərdim. Erik Nyustrem 1866-cı ildən başlayaraq dəfələrlə müxtəlif dillərdə nəşr edilmiş məşhur “Bibliya lügəti”nin “Babil” adlı məqaləsin- də Babilistan ərazisində arxeoloji qazıntılardan bəhs edərək yazırdı: “Qazıntı zamanı tapılmış eyni mətnli, lakin başqa bir neçə dildə olan lövhələrdə alimlər böyük çətinliklərlə bu mixi yazıları oxumağa nail oldular... İndi biz minillərlə torpağın altında qalmış Novoxu- danasor və digər Xaldeya qəhrəmanları və onların qəhrəmanlıqları haqqında bilik əldə edi- rik. Bu yazılar bizim qədim “Bibliya”nı (“Bibliya”da yazılanları – Z.Q.) tam təsdiq edirlər. Xüsusən bu həmin ölkənin ilk sakinlərinin kim olması məsələsinə aiddir. Bibliyaya görə, Babili ilk dəfə Nəmrudun oğlu Xuş tikdirmişdi. Kərpicdəki yazılar aydın sübut edir ki, semit mədəniyyətinə qədər Xaldeyada daha qədim mənşəli, dili yəhudi və ərəb dili ilə heç bir yaxınlığı olmayan, lakin türk-tatar mənşəlilərlə (mənşəli dillərlə ‒ Z. Q.) aydın oxşar cəhətləri olan dilli mədəniyyət mövcud idi (bizim tərəfimizdən cizgilənib – Z.Q.). Bu, Xaldey mədəniyyətini yaratmış akkard xalqı idi. O, Bibliya və kərpiclərin yazılarının şəha- dətinə görə, mixi yazıları icad etdi (yaratdı) və Ur... (Быт 11.28) Erej, Arku, Babil və baş- qa şəhərləri ucaltdı. Bu xalqla İsanın doğulmasından 3000 il əvvəl semit yox, protoxaldey elementi birləşdi. Ərəbistandan gəlmiş və tədricən hakimiyyəti əllərinə almış semitlər on- ların xaldey mədəniyyətləri və təhsillərini qəbul etdilər. Sonrakı, İsanın doğulmasından 70 TÜRKOLOJİ MÜSAHİBƏ

1500 il əvvəl hakimlər özlərini “Sumir (Sennar?) və Akkad şahı adlandırırdılar. Bu ad bizə göstərir ki, Babil milləti ikili mənşəə malikdir” .

Türk xalqlarının etnogenezisinin türk dövlətçilik tarixi ilə əlaqəsi haqqında nə deyə bilərsiniz? Türk tarixinin elmi rekonstruksiyasında türk etnogenezinin türk dili ilə bərabər türk dövlətçilik institutu, qədim türk şəhərləri və dövlətləri ilə bağlılığının da tədqiqi türkologi- yada xüsusi yerə malik olmalıdır. Həmin məsələ ilə əlaqədar “Kitabi-Dədə Qorqud”da qə- dim dövrdə Cənubi Qafqazda, Qədim Albaniyanın, Bərdə şəhəri də daxil olmaqla, ərazisini əhatə edən oğuz-türk dövlətinin mövcud olmasının göstərilməsini və bu hadisənin elmi təd- qiqinin aktuallığını müasir türkoloqların nəzərinə çatdırmaq istərdim.

Türkdilli xalqların fəlsəfi dünyagörüşündə tanrıçılıq və şamanizmin münasibəti haqqında müasir dövrdəki mübahisələrə Sizin münasibətiniz necədir? Türk xalqları tarixi ilə əlaqədar müasir türkoloqları maraqlandıran daha bir sual türklərin tarixən tanrıçılığa və şamanizmə münasibətidir. Bu problem də çoxsaylı məchul- larla bağlıdır. Hər iki din formasının nəzəri və praktiki (kult şəklində) təzahürlərinin çox- mənalılığı və müxtəlifçalarlılığını və çoxsaylı türk xalqları dünyagörüşündə tarixi təkamü- lün olmasını nəzərə alaraq həmin suala dəqiq birmənalı cavab vermək qeyri-mümkündür. Məsələyə konkret yanaşmaq söhbətin hansı türk xalqının hansı tarixi dövrdə şamanizm, ya tanrıçılığa, ya da eyni zamanda hər ikisinə münasibətinin aydınlaşdırılmasından gedir. Bu iki inam, əqidə, din forması eyni xalqda bir-birini inkar etməyərək paralel də mövcud ola bilər. Qoyulan problemin açılışı, ona konkret cavab sualın qoyuluşunun konkretliyini və hər iki – şamanizm və tanrıçılıq hadisələri haqqında müasir elmi axtarışların davamını tələb edir. Müasir türkologiyanın qarşısında duran mühüm və müəmmalı problemlər gətirilən məsələlərlə qurtarmır. Türk fəlsəfəsi “Türkologiya” jurnalında, zənnimizcə, özünəməxsus yer tutmalıdır. Bu problem xüsusi söhbətin mövzusu olmalıdır.

“Türkologiya” jurnalına bu məsələlərin araşdırılmasında Sizin təklifləriniz nə ola bilər, hansı mövzulara həsr olunmuş yazıları jurnalın səhifələrində görmək istərdiniz? “Türkologiya” jurnalında diqqəti cəlb edən çoxsaylı sual və mövzuların vaxtaşırı oxuculara təqdim edilməsi məqsədəuyğun olardı. Müasir türkologiyada və “Türkologiya” jurnalında türk mədəniyyət tarixində tutduqları yerə görə türk fəlsəfəsi, hadisə və anlayışı, və onların məzmununun elmi təyini ciddi tədqiq edilməlidir. Bu məsələ xüsusi söhbət və araşdırma obyekti olmalıdır.

Müsahibəni apardı: Elçin İbrahimov (“Türkologiya” jurnalının məsul katibi)

 Tarixi mənbə və tədqiqatlar Sumirin Şumerlərin şahlığı (ölkəsi) olmasını dəfələrlə təsdiq edərək Babilistanda elmə hazırda məlum olan qədim tarix dövründə türk-tatar dilinə oxşar dilin olmasından bəhs etməyə və müasir türk dilinin qədim şumer dili ilə bağlı olması gümanı üçün artefaktlara və məntiqə əsaslanaraq nəticə çıxartmağa imkan verir. Gətirilən məlumatlar qədim türk xalqı və qədim türk dilinin tədqiqatçılarına adı gedən problemlərlə əlaqədar düşünmə və axtarış üçün imkan verirlər.  https://azbyka.ru/otechnik/Spravochniki/slovar-nustrema/345 (Библейский словарь Эрика Нюстрема)  Bununla bağlı daha ətraflı məlumatı “Türkologiya” jurnalının 2017-ci il №4-cü sayında çap olunan "Bir daha Azərbaycan tarixşünaslığının məxəzləri olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı və Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsəri haqqında" oxuya bilərsiniz. TÜRKOLOGİYA № 3 2018

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ CENTRES OF TURKOLOGY

НАСИМХАН РАХМАНОВ (Узбекистан)*  ГЮЛБАХОР АШУРОВА (Узбекистан)

ИСТОРИЯ ТЮРКОЛОГИИ В УЗБЕКИСТАНЕ

Взгляд на развитие тюркологии в Узбекистане. Заслуживает особого внимания то, что ранние теоретические представления о тюркологии на тер- ритории Узбекистана формировались в глубине веков (подразумевая терри- торию нынешнего Узбекистана, иногда по необходимости мы используем названия «Туран» и «Туркестан»). Н.Я. Бичурин, говоря об истории Давана (нынешняя Ферганская долина – Н.Р.), приводит следующее сведение о языке народа данного края: «От Давани на западе до Аньси хотя говорят различны- ми языками, но в обыкновениях весьма сходствуют и в разговорах понимают друг друга». «Различные языки» – это различные наречия тюркского языка. Эти ранние сведения о языке государства Даван взяты из летописи под названием «Ши Цзи» китайского историка Сыма Цянь. Предполагается, что данная летопись была создана между 109-91 гг. до н.э. Так как современный узбекский край являлся местом обитания древних тюркских племён, Туран, несомненно, был одним из регионов формирования тюркского языка. То, что Сыма Цянь уделил внимание тюркскому языку в своем вышеуказанном произведении, является очень важным фактором. Так как диалекты тюркского языка были важной частью этнического процесса, Сыма Цянь, наряду с общественно-политической историей государства Дава- на, особо обратил внимание на положение тюркского языка в тот период. Да- лее историк хорошо осознал, что тюркский язык являлся важным признаком данного государства. Древние китайские летописи также дают сведения о способах письма древних тюрков. Тюркология – наука, смежная с археологией, благодаря этому археоло- гические находки, обнаруженные на территории Узбекистана, должны слу- жить тюркологии, и ныне подобные взгляды внедряются в тюркологические

* Узбекистан, Национальный университет Узбекистана, профессор. E-mail:[email protected]  Узбекистан, Ташкентский государственный университет узбекского языка и литературы имени Алишера Навои, доцент. E-mail:[email protected] 72 НАСИМХАН РАХМАНОВ, ГЮЛБАХОР АШУРОВА

исследования страны. Археологические слои, так называемые культуры Фер- ганы, Каунчи и Соха, обнаруженные в 30-х гг. прошлого века и относящиеся к третьему тысячелетию до н.э., должны тщательно изучаться и рассматри- ваться как один из важных источников тюркского этногенеза, хотя трудно найти сведения о языке и письменности того периода. При проведении археологичеких раскопок в южной части Узбекистана в конце ХХ в. были обнаружены руноподобные надписи, что стало большим событием в культурной жизни Узбекистана. Три надписи, высеченные на ке- рамических кувшинах, вошли в историю тюркологии под названием письма Кампиртепинского, Коштепинского и Старого Термеза. Археологический слой, относящийся к 1 в. до н.э.-1в.н.э., входил некогда в состав Бактрии. В процессе изучения образцов этих писем мы пришли к выводу, что письма яв- ляются образцами тюрко-рунических письменностей и тюркские племена оказывали большое влияние на письменную культуру этого государства. По указанной причине тюркское руническое письмо, наряду с греко- бактрийским письмом, широко использовалось на территории нынешнего Южного Узбекистана. История лингвистических взглядов тюркологов Узбекистана. Форми- рование тюркологии как науки на территории расселения тюрков начинается с произведений Алишера Навои, или даже с него самого. Алишер Навои до- рог нам как великий мыслитель, прославивший и показавший все возможно- сти, а также высокий уровень художественности тюркского языка. Его про- изведение «Мухокамат ул-лугатайн» («Суждение о двух языках», 1499 год) заслуживает особого внимания, так как, по мнению Алишера Навои, тюрк- ский язык нисколько не уступает персидскому, а, напротив, по богатству слов даже превосходит его. Именно в этой книге Навои эти вопросы и задачи были выдвинуты на первый план. С одной стороны, в качестве лингвиста- тюрколога, с другой стороны, в качестве великого творца, говоря о роли и происхождении слова в языке, о его экспрессивном значении, Навои даёт следующее определение слову: «Такое сокровище, что даже мужи красноре- чия бессильны в толковании его достоинств». По мнению Навои, в чём за- ключалось такое достоинство языка? Что стало причиной такого тщательного внимания толкования значений тюркских слов Алишером Навои, тогда как мужи красноречия были немощны? Достоинства тюркских слов и особое внимание Навои сим достоинствам преследуют целью показать ведущую роль языка, в частности, тюркского языка в качестве общественного явления и доказать, что тюркский язык ни в чём не уступал какому-либо другому языку. Важным вкладом Навои в тюркологию стало и то, что он создал ранние теоретические основы социолингвистики; в своё время он сумел осознать большое различие между языком и обществом, изложил причины такого низ- кого положения тюркского языка в тот период: «Даровитые беки и принцы тюркского народа, мужи разума и светлого дара, не могли преуспеть в этом ИСТОРИЯ ТЮРКОЛОГИИ В УЗБЕКИСТАНЕ 73

занятии и воспроизвести скорые плоды этого в достаточной степени, что да- вало бы надежду на их успех в красноречии или хотя приблизило бы надежду эту к их судьбе. И поистине странно, что преданы были забвению установле- ния смирения и покорности милостивой воле и одобрению такого падишаха - ревнителя и покровителя слова и речи; многие, а может быть, и все обрати- лись к языку персидскому и были расположены к сложению стихов на упо- мянутом языке». Именно поэтому правитель Хорасана Хусейн Байкара по просьбе Алишера Навои издал специальный указ. В нем тюркоязычные по- эты были призваны создавать свои произведения на своём родном языке. Продолжение традиций Навои в тюркологии. География и хронология узбекской тюркологии довольно широка. Начиная с Навои возрос интерес к тюркологической науке. Тюркские народы стали уделять особое внимание своему происхождению. Тюркология не только состоялась в практическом отношении, то есть проявлялась в анализе распространения тюркского языка, но также было уделено внимание теоретической стороне тюркского языка – написанию грамматик, составлению словарей. В ХVI-XVIII вв. в тюркоязыч- ных краях, где правила династия Тимуридов, был осуществлен ряд работ по созданию грамматик тюркского языка и словарей, а также филологических трактатов. Эти толковые и двуязычные словари были составлены для пони- мания и распространения произведений Навои на тюркском языке. Заслужи- вает внимания и то, что в этот период наряду с терминами «тюркский язык» и «тюркская литература» одновременно использовались термины «чагатайский язык» и «чагатайская литература». Тюркология в исторических источниках. В результате стремления осветить этническую историю тюркских племен в тюркологии появился ряд исторических и историко-художественных произведений, даже эпосы. К этой категории относятся исторические произведения, такие как «Жомеъут- таворих» (Сборник летописей, ХIIIв.) Рашидаддина Фазлуллаха Хамадани, «Тўрт улус тарихи» (История четырех улусов, ХIV в.) Мирзо Улугбека, исто- рическое произведение «Шажарайи тарокима» (Родословная туркмен), «Шажарайи турк» (Родословная тюрков, ХVII в.) Абулгази Бахадурхана (он был правителем Хивы в 1645- 1663 гг.) и «Ўғузнома» (Огузнаме, ХV в.). Если не учитывать незначительные различия в постановке вопроса в этих произве- дениях, то все они дают ценные сведения о генезисе тюркских племен, об их общественной и политической жизни. В этих произведениях также имеются некоторые заметки относительно тюркского языка и тюркской литературы. Древние китайские летописи служили достоверными источниками для истории тюркских племен до н.э., в частности, для истории гуннов и обще- ственно-политической истории тюрков в начале эры (в трехтомном произве- дении Н.Я. Бичурина «Собрания сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена» (М.,Л.: 1950) подробно изложено об этих летопи- сях). В качестве одного из источников исторической тюркологии мы имеем в виду именно те китайские летописи, а также вышеуказанные исторические 74 НАСИМХАН РАХМАНОВ, ГЮЛБАХОР АШУРОВА

произведения и дастан «Огузнаме». Историческая тюркология развивалась как отдельная дисциплина в Туркестанском регионе. Особенно ценны в этом отношении «Шажарайи тарокима» («Родословная туркмен») и «Шажарайи турк» («Родословная тюрков») хивинского хана Абулгази Бахадурхана. Абулгази как ученый-тюрколог, историк и филолог в буквальном смысле слова излагает свою программу в названных произведениях. Он, про- анализировав позиции ученых-историков и творцов, написавших тюркскую историю до него, излагает свои взгляды, пишет о факторах, которые послу- жили толчком для написания тюркской истории. Абулгази в «Шажарайи турк» создает свой принцип – принцип «говорить по-тюркски». Принцип Абулгази состоял в том, что лексика и грамматика народного языка должны быть нормой произведений на тюркском языке. В тюркской историографии эту традицию можно наблюдать в «Бабурнаме» Захириддина Мухаммад Ба- бура. Абулгази проявил себя как теоретик и практик тюркского языка. Одним словом, для Абулгази первостепенную важность имел народный язык. Так как Абулгази в обоих произведениях уделил основное внимание этнической истории тюркских племен, он не останавливается на правилах социолингвистики: он показывает социолингвистику на практике. Его основ- ной целью было написание на чисто тюркском языке и на ясном всем слоям тюркского народа стиле. Навои, уделяя особое внимание положению тюрк- ского языка в своем произведении «Мухакамат ул-лугатайн», говорил о пре- восходстве тюрского языка над персидским в этом отношении и сосредото- чил внимание на проблеме с теоретической точки зрения. Навои, хотя не употреблял выражение «говорить по-тюркски», как Абулгази, подходил с иной точки зрения к практике лингвистической тюрко- логии. В обоих произведениях он в основном использовал тюркские слова и старался избегать арабо-персидских слов, так как всегда помнил лингвисти- ческую тюркологию наряду с тюркологией исторической. Поскольку Абулга- зи даёт ценные сведения о географии распространения и размещения тюрк- ских племен, произошедших от Яфета, и раскрывает этимологию некоторых тюркских слов (его мнение относительно вопроса родства монгольского и тюркского языков, данное им определение уйгурскому языку и этимологии этого названия, его логическое мышление об этимологии ряда этнонимов, таких как қаён и қиёт, мўғул, қипчоқ), несомненно, он продемонстрировал свои глубокие знания в области теоретических вопросов алтаистики и тюрко- логии. Таким образом, Абулгази продолжил традиции по поднятию уровня и положения тюркского языка и на практике сумел доказать это. Он так опери- ровал лексикой и грамматической формой тюркского языка, что в обоих его произведениях не наблюдается превосходства какого-либо диалекта. Дей- ствительно, исходя из отношений Абулгази к тюркскому языку или чагатай- ско-тюркскому в предисловиях обоих произведений, его можно назвать за- щитником лингвистической тюркологии, личностью, которая сыграла важ- ИСТОРИЯ ТЮРКОЛОГИИ В УЗБЕКИСТАНЕ 75

ную роль в истории тюркского языкознания. Он считается ученым, который «поразил одной стрелой две мишени». Во-первых, на практике он продолжил тюркологию как науку, начатую Навои; во-вторых, обобщил этническую ис- торию тюрков в китайских источниках, в «Диван лугат-ат турк» Махмуда Кашгарского и в вышеназванных нами исторических произведениях. По этой причине ориенталисты Российской и Европейской тюркологии в ХVIII веке начали уделять большое внимание произведению Абулгази «Шажарайи турк». После Абулгази Бахадурхана с XVIII в. до начала XX в. в Туркестане неизвестно имя какого-либо художника слова или ученого, который проявил бы себя в области практической и теоретической тюркологии. Действитель- но, в этот период времени социальная, политическая и культурная жизнь в какой-то степени испытывала деградацию. В основном было уделено внима- ние созданию романических эпосов. Кроме компилятивных сведений в неко- торых исторических произведениях о происхождении тюркских племен от Огуз хана, больше серьёзных сведений в этом направлении нет. Тюркология и «Чагатай гурунги» в Туркестане. В развитии тюркологии в Туркестане большую роль сыграл Туркестанский кружок любителей архео- логии (ТКЛА). После окончания деятельности ТКЛА (на этом мы подробно остановимся ниже) тюркология в Туркестане продолжала жить в составе во- стоковедения. В результате развития востоковедения как науки значительно возрос интерес к тюркологии. Одним из таких движений стал «Чагатай гу- рунги» («Беседа о чагатайском»). Для того, чтобы восстановить положение тюркского языка, чтобы освободить тюркский язык от оков арабизма и пер- сизма, в Туркестане было создано движение «Чагатай гурунги», которое воз- главил Абдурауф Фитрат. Это движение действовало с 1918 года по 1922 год. История литературоведческой мысли и фольклора в трудах тюрколо- гов. Выше мы выдвинули идею о том, что «чагатайский язык» является про- должением хаканского тюркского языка, и этот язык, благодаря чагатайскому языку, восходит своими корнями к древнетюркскому языку. Движением «Ча- гатай гурунги» проблемы «чагатайской литературы» были выдвинуты на первый план и стали основным объектом тюркологии Узбекистана в 20-30-х гг. В связи с чагатайской литературой в тюркологии было уделено особое внимание проблеме периодизации тюркского языка и тюркской литературы. Когда многие ученые говорили о критериях и особенностях тюркской лите- ратуры до эпохи Навои, они старались решить этот вопрос под названием чагатайский язык и чагатайская литература. В этом плане мы, стараясь обой- ти стороной отношение к чагатайскому языку и чагатайской литературе в русской тюркологии (здесь следует отметить взгляды В.В. Бартольда, А.Н. Боровкова, А.М. Щербака и других учёных), уделим внимание данному во- просу только с точки зрения языковедов и литературоведов Узбекистана. В действительности, относительно «чагатайского языка» и «чагатайской лите- 76 НАСИМХАН РАХМАНОВ, ГЮЛБАХОР АШУРОВА

ратуры» тюркологи не пришли к единому мнению. Одним из ученых, кото- рый говорил об этой проблеме в 30-х гг., был Миён Бузрук Салихов. Миён Бузрук в своей книге «Очерки по истории среднеазиатской и уз- бекской литературы» высказал свои взгляды относительно периодизации уз- бекской литературы. Эту книгу Миёна Бузрука трудно назвать последова- тельной историей тюркской литературы, так как в ней уделено внимание только некоторым образцам тюркской литературы. Когда Миён Бузрук гово- рил о специфике общетюркской литературы Средней Азии, уделил внимание исламизации литературы, а в качестве одного из основных критериев чага- тайской литературы он опирался на философские понятия ислама, в частно- сти, суфизм. Поэтому начало «чагатайской литературы» он связывает с Ка- раханидской литературой (здесь уместно отметить рассуждения Фитрата от- носительно чагатайского языка и хаканского тюркского, о которых мы гово- рили ранее). Стихотворные отрывки «Диван лугатат-турк» Махмуда Кашгар- ского, которые были образцами древнетюркской литературы, по мнению М. Бузрука, относятся к массовой литературе. Миён Бузрук, разделяя тюркскую литературу на классическую и массо- вую, исходит из общей тенденции литературоведения 30-х гг. В своей книге он старается соблюдать последовательность периодизации узбекской литера- туры. При периодизации он охватывает периоды с XII в. до эпохи джадидов. Миён Бузрук, считая тюркскую литературу этого периода классиче- ской, в то же время останавливается на массовой литературе. По его мне- нию, такие произведения, как «Нахджул-фарадис» («Открытая дорога к раю») Махмуда Али ибн ас-Сараи (XIV в.), «Шаджараи тюрк» («Родословное древо тюрков») Абулгази Бахадурхана образуют массовую литературу. Клас- сическая и массовая литература – это не литература отдельного периода тюркской литературы, а направления, имеющие место в литературе любого периода. Видимо, при периодизации узбекской литературы он придавал осо- бое значение общественному и политическому духу. Становится явным и то, что больше внимания уделял ученый социальной стороне литературы, когда говорил о суфийском духе литературы каждого периода. Можно считать, что взгляды Миёна Бузрука относительно развития тюркской литературы как бы восполнили взгляды Абдурауфа Фитрата. В сущности, во взглядах Фитрата на чагатайско-тюркскую литературу преобла- дает политическая мотивация. Говоря о генезисе стихотворных отрывков в «Диван лугатат-турк» Махмуда Кашгарского, Фитрат в качестве тюрколога отмечает, что «нет противоречий для принятия нами этих произведений по форме и духу как образцов литературы доисламского периода». Изучение древнетюркских рунических памятников, как образцов пись- менной литературы, было начато Фитратом. Он привёл отрывок из памятника в честь Кюль-тегина в своей книге «Ўзбек адабиёти намуналари» (Образцы узбекской литературы, Самарканд, 1928). Затем литературоведы О. Шара- ИСТОРИЯ ТЮРКОЛОГИИ В УЗБЕКИСТАНЕ 77

фиддинов (1940 г.), Т. Салимов (1954 г.), академик А. Каюмов (1971г.) интер- претировали эти памятники как образцы тюркской письменной литературы. Тюркология Узбекистана, сформировавшаяся в 30-х годах ХХ века, в 80-х годах начала подниматься на новый уровень. Именно с изучения древнетюркских рунических памятников тюркология пошла по новому руслу. Труды, созданные хотя и стихийно до этого времени, открыли дорогу в тюр- кологию. В первую очередь, уделено внимание памятнику в честь Кюль- тегина. Ирк битиги (Книга гаданий) был отдельным этапом в древнетюркской литературе. На примере этого письменного памятника появились первые ра- боты, освещенные в качестве нового художественного мышления в древне- тюркской литературе, доказано появление мифологических рассказов в этом памятнике на основе обрядов и обычаев. Продолжение некоторых сюжетов в Ирк битиги (например, одновременное рождение героя и его коня, рассказ V) в тюркских эпосах, в частности, в «Манасе», в азербайджанском варианте «Короглы», конгратском варианте «Алпамыш», «Книге моего деда Коркута» и в некоторых сказках тюркских народов Сибири, а также монгольских эпо- сах показывает, что модель «человек-двойник» явилась результатом зооан- тропоморфического представления. Также на основе Ирк битиги Н. Рахмано- вым освещена функционально-семантическая схожесть символических обра- зов орла, зеркала со скифским изобразительным искусством и генетическое единство данных образов в тюркской и скифской культурах. Вместо заключения Сверхъестественные образы в древнетюркских памятниках считаются важными факторами при определении связи письменной литературы с тюрк- ским фольклором и их целостности в генетическом отношении. Исследова- ния, которые проводятся в этом направлении, охватывают все жанры тюрк- ского фольклора, в том числе, изобразительного и прикладного искусства древнего периода. Исследование письменных памятников древнего уйгурско-тюркского письма составляет отдельное направление в тюркологии Узбекистана (здесь уместно сделать небольшое отступление: мы всегда говорим о том, что тер- мин под названием «древнеуйгурское письмо» или «староуйгурское письмо» с конца XIX века неправильно применяется европейскими учеными. Теперь пришло время официально ввести термин, упомянутый Махмудом Кашгар- ским относительно письменных памятников, «тюркское письмо» для научно- го употребления). Подготовка академических изданий древнетюркских пись- менных памятников староуйгурско-тюркского письма в некоторой степени наладилась. В частности, Н. Рахманов осуществил академическое издание «Олтун ёруг» («Золотой блеск») с комментариями и примечаниями древне- тюркского текста, в том числе, переложение на узбекский язык. Творческая интеллигенция и учёные Узбекистана отмечают, что издание этого письмен- ного памятника стало большим событием в научной жизни страны. Уделяет- 78 НАСИМХАН РАХМАНОВ, ГЮЛБАХОР АШУРОВА

ся им внимание изучению манихейских текстов и их анализу как отдельного пласта и направления древнетюркской литературы. На основании этих па- мятников выдвигаются идеи о том, что при формировании жанров и фор- мально-поэтических особенностей древнетюркской литературы основными факторами стали религиозные течения доисламского периода. В действи- тельности, статьи и монографии, написанные начиная с 80-х годов прошлого века по письменным памятникам, оставили определенный отпечаток в тюр- кологии Узбекистана. Взгляды относительно графико-фонетических особен- ностей памятников XI-XV вв., фонетической системы тюркского литератур- ного языка в письменных памятниках, графического развития древнеуйгур- ско-тюркского письма и мн. др. вопросы рассматриваются как большие успе- хи в тюркологии Узбекистана.Также стилистический анализ уйгурописьмен- ных жалованных грамот XIV-XV веков, которые принадлежали двум тюрк- ским государствам – Золотой Орде и государству Тимуридов, даёт толчок изучению в будущем лингвистической стилистики и стиля канцелярских тюркских документов в тюркологии. Эти памятники, как образцы письмен- ной литературы, включались в учебники высших учебных заведений Узбеки- стана. Короткая история тюркологии нашей страны показала, что были до- стигнуты определенные успехи в этой области. Однако становится ясным, что история тюркологии уходит своими корнями в далёкое прошлое. Наша основная задача в будущем – идти по пути профессионализма. Наряду с ру- ническими письменными памятниками, обнаруженными на территории Уз- бекистана, сбор всех письменных памятников доисламского периода и созда- ние их корпуса, сравнительное изучение с лингвистической точки зрения тюркских письменных памятников, последовательное исследование тюрко- логии раннеклассического и средневекового периодов и решение многих других проблем определяют перспективу нашей тюркологии.

______

TÜRKOLOGİYA № 3 2018

EMİR İÇHEM İDBEN (Irak)

IRAK’TA TÜRKOLOJİ

Türk dili ve edebiyatı, Türkiye’nin dışında Irak başta olmak üzere, geniş bir alana sahip olmuştur Selçuk İmparatorluğu döneminde Irak Türk edebiyatı ve Türk kültürünün büyük merkezi olmuştur. Tarih boyunca Irak’ta büyük ve ünlü Türk şairleri, yazarları ve sanatçıları şiir, makale ve diğer edebi eserleriyle Türk diline katkı sağlamıştır. Irak’ta bazı şairler, resmi bir görev alarak şiir yazmışlardır. XI. yüzyıldan itibaren birçok şair ve yazar büyük bir miras bırakmıştır ve Türk dili ile binlerce belge yazılmıştır. Türk edebiyatı İslamiyet’i kabul eden Karahanlılar ve Selçukluların XI. ve XIII. yüzyıllardaki hakimiyetleri altında gelişmiş ve tekamül etmiştir. Bu iki devlet zamanında Arapça ilim Farsça edebiyat dili idi. Türkçeye de ancak konuşma dili olma mevkii kalmıştır. Selçuklular Horasan, Mâverâünnehir ve Mezapotamya böl- gelerine hakim oldukları zaman İran’ın Abbasi halifeliği ile münasebetlerinin geliş- mesine yardım ettiler. Bu yardımın İran’lıların Irak’lılar ile karışmasında etkisi çok büyüktü. Böylece her iki memleket en önemli aşamalarında İslam medeniyetini en güzel şekilde temsil ettiler. XIII. yüzyılın başlangıcında Moğol orduları Türkistan’ı, Harezm bölgelerini, İran, Horasan ve Irak’ı istila edince, edipler, şairler, mütefekkirler ve bilginler kü- çük Asya’daki Selçuklu İmparatorluğuna iltica ettiler. Böylece Anadolu’da edebi hayat canlılık kazandı ve kısa bir zamanda Anadolu, İslam kültürünün merkezlerin- den biri haline geldi. XIV. yüzyılda yaşayan Türk şairi Nesimi, Irak’ta Türk edebiyatının kurucu- su sayılıyor. Öz Türkçe ile şiirler yazmıştır. Şiirde, doğu Anadolu ağzı ile Azeri lehçesinin karışımı olan Irak Türkmen lehçesini kullanmıştır. Nesimi, şiirlerinde, derin manalı kasidelerinde iç duygularını kuvvetle ve bütün derinliği ile dile geti- ren ince ruhlu bir şair olarak görünür. Türk şairi Nesimi divan edebiyatının gelişme ve tekamülünde en büyük çaba sarf eden şairlerden sayılır. Türk edebiyatında sınırlı ve yetersiz de olsa, memleket manzaralarına eserle- rinde ilk yer verenlerden biri de Muallim Naci’dir. Irak’ta yaşayan Türk şairlerden biri olan Ahmet Haşim Bağdat’ta Türk şiirinin güzel örneklerini bırakmıştır. Irak’ta Türk kültürüne özel ve derin anlamlı şiirler yazmıştır. Türk edebiyatı sadece İstanbul’da gelişmemiştir, aynı zamanda Bağdat’ta da gelişmiştir. Bu sırada Bağdat şairlerinin çoğu şiirlerini Türkçe yazıyordu. Bağdatlı

 Irak, Kufe Üniversitesi, Diller Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı, Prof.Dr.. E-posta: [email protected] 80 EMİR İÇHEM İDBEN

Fuzuli, Hakimzade, Zihni Abdü’l Celil, Necefzade El-Bağdadi ve diğer şairler de hem Türkçe, hem Arapça şiir yazmışlardır. Bunun için, bu dönemi Irak’ta Türk edebiyatının altın çağı sayabiliriz. Zira bu çağda Türk şiirine yeni bir ahenk veren ve devrinde şiirin lideri ve nazım önderi olan eşsiz Türk şairi Bağdatlı Fuzuli ortaya çıktı. Fuzuli Nesimi’nin de kullandığı lehçeyi kullanmıştır. Irak’ın Necef Şehrinde Türkçenin Önemi: Necef şehri, Irak’ta, Küfe’nin 10 km. batısında büyük bir şehir ve ziyaret yeridir. Bu şehir, çöl kenarında bulun- duğundan el-Necef adını almıştır. Hazreti Ali’nin Küfe şehrinde hilafet yerini İslamiyet’in başkenti olarak tut- muştur. Hazreti Ali Küfe camiinde şehit olduktan sonra kutsal cenazesi, Necef’e ta- şınmıştır. Bundan dolayı, Hazreti Ali’nin Necef’teki mezarı Necef şehrine önemli ve büyük bir değer katmıştır. Türk edebiyatı’nda Irak’ta yaşayan şairler ve Bağdat, Basra, Kerbela, Musul ve Kerkük şehirleri hakkında yazanlar Fuzuli, Baki, Ruhî, Süleyman Nazif ve Muallim Naci’dir. Onlar edebi eserleriyle Irak’ta Türk dili ve edebiyatının gelişme- sine büyük katkı sağlamışlar. Süleyman Nazif 1909 yılında Basra valiliğine atandı. Daha sonra 1913 yılın- da Musul, 1914 yılında Bağdat valiliklerine atandı. Süleyman Nazif “Dicle ve Ben” kasidesinde Irak’ı nasıl sevdiğini Türkçeyle ve güzel bir ifadeyle anlatmıştır. Arap dünyasında Irak başta olmak üzere, Türk dilinin büyük etki alanların- dan biridir. Osmanlı imparatorluğu Irak’ta kültür, tarih ve edebiyat ile ilgili büyük bir miras bırakmıştır. Bu mirasın incelenmesi için Türkçenin öğretilmesi lazım. Bu yüzden Türk dili bana kalırsa Arap dünyasında ve Irak’ta ikinci dil sayılır. Kufe Üniversitesi: Irak’ın Necef kentinde bulunan Kufe Üniversitesi 1987 yılında açılmıştır. Bu üniversitede 22 fakülte, 25.000 öğrenci ve 8 bilim merkezi vardır. Küfe Üniversitesi kurulduğu zamandan itibaren Türk diline büyük önem ver- miştir. Edebiyat Fakültesinde Arap dili ile haftada 2 saat Türkçe dersi verilmektedir. Ayrıca tarih bölümünde 4. sınıfta 2 saat Osmanlıca dersi verilmektedir. 2008 yılından itibaren Kufe Üniversitesinde açılması önerilen Türk dili ve Edebiyatı Bölümü 2014-2015 öğretim yılında açıldı. Bölümün başkanlığı ve idare- sine Prof. Dr. Emir İçhem İdben atandı. İlk dönem için 24 öğrenci kabul edildi. Bu öğrenciler gerçekten isteyerek geldiler. Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne Türkiye’den TİKA, Yunus Emre Enstitü- sü ve Türk Dil Kurumu ve ayrıca Bağdat’taki Türkiye Büyük Elçiliği büyük oranda destek vermektedir. Üniversitede öğrencilere Türkçe dilbilgisi, imla, okuma, yazma, konuşma, İslamiyet’ten önceki Türk tarihi, Selçuklular tarihi, tercüme, komposizyon, Eski Türk lehçeleri, Osmanlıca, Eski Türk Edebiyatı, Çağdaş Türk lehçeleri, Cümhuri- yet tarihi, Yeni Türk Edebiyatı öğretilmektedir.

______TÜRKOLOGİYA № 3 2018

RESENZİYALAR РЕЦЕНЗИИ REVIEWS

EKREM ARIKOĞLU, CILDIZ ALİMOVA, RAHAT ASKAROVA, BİLGE KAĞAN SELÇUK. KIRGIZCA - TÜRKÇE SÖZLÜK I (A-J) / II (K-Z) Ankara: Bengü Yayınları, 2018, 2240 s.

Türk topluluklarının her birinde, kendi leh- çeleriyle ilgili birçok sözlük yayımlanmış ve hâlen de yayımlanmaktadır. AMEA Nә- simi Adına Dilçilik İnstitutu tarafından ha- zırlanan 4 ciltlik Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti (2006) adlı çalışma, buna bir örnek- tir. Bu tür sözlük çalışmalarının hepsinden tek tek bahsetmek yazımızın sınırlarını aşa- cağından burada sadece yabancı araştırma- cılar tarafından hazırlanmış birkaç önemli sözlük çalışmasına ve Türkiye'deki lehçe sözlükleri çalışmalarına değinilecektir. Otto Böhtlingk'in Teil Jakutisch- Deutsches Wörterbuch (1851), Budagov'un Sravnitel’niy Slovar’ Turecko-Tatarskix Nareçiy (1869-1871), Radloff'un, Opıt Slovarya Tyurkskix Nareçiy (1881-1911), Verbitskiy'nin Slovar’ Altayskogo İ Dillerin, lehçelerin, ağızların ve bilim- Aladagskogo Nareçiy Tyurkskogo Yazıka sel alanların söz varlıklarının tespit edilip (1884), Pekarski'nin Slovar’ Yakutskogo belli bir düzen içinde sunulduğu çalışmalar Yazıka (I: 1917, II: 1927, III: 1930), olan sözlükler, dil çalışmaları içinde her za- Aşmarin'in Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka man önemli bir yere sahip olmuştur. Söz- (1928-1950), Gunnar Jarring'in, An Eastern lükler içeriklerine göre açıklamalı, karşılaş- Turki – English Dialect Dictionary (1964) tırmalı, örnekli vb. adlar da alabilmektedir. ve Doerfer'in Wörterbuch des Chaladsch Bunun yanı sıra sözlükler, hazırlayıcılarının (1980) adlı çalışmaları Türk lehçeleriyle tercihine göre alfabetik ya da tematik gibi ilgili yabancı Türkologlar tarafından hazır- özelliklere sahip olabilirler. Ayrıca her bir lanmış başlıca sözlük çalışmalarıdır. bilimsel ya da sanatsal alanın teknik söz- Türkiye'deki çalışmalarıysa 1991 ön- cüklerinden oluşan terim sözlükleri de ha- cesi ve sonrası olarak iki kısma ayırmak zırlanabilmektedir. mümkündür. 1991 öncesinde Hüseyin Türk lehçeleriyle ilgili olarak bugüne Kâzım Kadri tarafından hazırlanan Büyük kadar onlarca sözlük çalışması yapılmıştır. Türk Lûgati ( I: 1927, II: 1928, III: 1943,

82 RESENZİYALAR

IV: 1945), Pekarski'nin çalışmasından çev- (2007), Bülent Bayram'ın hazırladığı Çuvaş rilen Yakut Dili Sözlüğü (I-II, 1945), Yuda- Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlük (2007), hin'in çalışmasından Abdullah Taymas tara- Mustafa Öner'in hazırladığı Kazan Tatar fından Türkçeye çevrilen Kırgız Sözlüğü (I: Türkçesi Sözlüğü (2009), Çetin Pekacar'ın 1945, II: 1948) ve Paasonen'den tercüme hazırladığı Kumuk Türkçesi Sözlüğü (2011), edilen Çuvaş Sözlüğü (1950) adlı çalışmalar Rifkat Ehmetyanov vd. Tarafından hazırla- dikkati çekmektedir. nıp Mustafa Öner tarafından Türkiye Türk- 1991 yılında Sovyetler Birliği'nin da- çesine çevrilen Türkçe-Tatarca Sözlük ğılmasının ardından Türkiye'de neredeyse (2014), Emek Üşenmez vd. hazırladığı Öz- bütün Türk lehçelerinin sözlükleri hazırlan- bekçe-Türkçe Sözlük (2016) ve Murat Özşa- mıştır. Bu dönemin ilk sözlük çalışmaların- hin tarafından hazırlanan Başkurt Türkçesi dan biri Ahmet Bican Ercilasun'un editörlü- Sözlüğü (2017), Türkiye'deki Türk lehçele- ğünde hazırlanan Karşılaştırmalı Türk riyle ilgili sözlük çalışmalarının 1991 son- Lehçeleri Sözlüğü (I-II, 1992) adlı çalışma- rasındaki önemli örnekleridir. dır. Bu sözlüğün birinci cildinde ana madde Lehçe sözlükleri çalışmalarına son başı olarak Türkiye Türkçesi kelimeler be- örnek ise Ekrem Arıkoğlu, Cıldız Alimova, lirlenmiş ve bu kelimelerin sekiz Türk leh- Rahat Askarova ve Bilge Kağan Selçuk ta- çesi ve Rusçadaki karşılıkları verilmiştir. rafından hazırlanan Kırgızca-Türkçe Söz- İkinci cilt ise sözlükteki her lehçe için ayrı lük'tür. Bu çalışma ilk olarak 2017 yılında ayrı başlıklar altında hazırlanmış detaylı bir Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi dizindir. Bu sözlüğün haricinde Seyfettin (KTMÜ) tarafından Kırgızistan'da yayım- Altaylı tarafından hazırlanan Azerbaycan lanmıştır. Aynı sözlük, 2018 yılında ise Türkçesi Sözlüğü (I-II, 1994), Talat Tekin Bengü Yayınları tarafından Türkiye'de ya- vd. hazırladığı Türkmence-Türkçe Sözlük yımlanmıştır. Bunun yanı sıra, internet orta- (1995), Yuri Vasilyev tarafından hazırlanan mında http://sozduk.manas.edu.kg/ bağlantı Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük (1995), adresi kullanılarak sözlükten çevrimiçi ola- Şükrü Haluk Akalın ve N. N. Kurpeşko'nun rak faydalanmak da mümkündür. birlikte hazırladığı Şor Sözlüğü (1995), Bu sözlük, sahip olduğu teknik özel- Emir Necip tarafından hazırlanıp İklil likler ve zengin madde içeriğiyle dikkati Kurban tarafından Türkiye Türkçesine çev- çekmektedir. Sözlük yazarlarının açıklama- rilen Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (1995), sına göre sözlüğün hazırlanmasında temel Baskakov ve Toşçakova tarafından hazır- kaynaklar olarak Kırgız Tilinin Sözdügü, lanıp Emine Gürsoy Naskali ve Muvaffak Kırgız Tilinin Orfografiyalık Sözdügü, fark- Duranlı tarafından Türkiye Türkçesine çev- lı alanlardan seçilmiş Kırgız Türkçesi eser- rilen Altayca-Türkçe Sözlük (1999), Ufuk lerden oluşan ve milyonlarca kelimeden Tavkul tarafından hazırlanan Karaçay- oluşan bir derlem ve Türk Dil Kurumunun Malkar Türkçesi Sözlüğü (2000), L. T. Türkçe Sözlük'ü kullanılmıştır. Bu doğrultu- Sırkaşeva ve N. A. Kuçigaşeva tarafından da ortaya çıkan Kırgızca-Türkçe Sözlük, hazırlanıp Şükrü Haluk Akalın ve Caştegin 74600 madde başıyla Kırgızca madde başlı Turgunbayev tarafından Türkiye Türkçesi- en geniş sözlük olma özelliğini kazanmıştır. ne çevrilen Teleüt Ağzı Sözlüğü (2000), Sözlük maddeleri, Türkiye Türkçesi Ekrem Arıkoğlu ve Klara Kuular'ın birlikte için kullanılan Latin alfabesiyle verilmiş hazırladığı Tuva Türkçesi Sözlüğü (2003), olup parantez içinde sözcüğün Kiril alfabe- Kenan Koç vd. hazırladığı Kazak Türkçesi siyle Kırgız Türkçesindeki orijinal yazımı – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (2003), Ekrem da belirtilmiştir. Bu maddeler Türkiye Arıkoğlu'nun hazırladığı Örnekli Hakasça – Türkçesinin alfabetik sırasıyla dizilmiştir. Türkçe Sözlük (2005), Emine Gürsoy Nas- Madde başları koyu yazılmış olup gramer kali vd. hazırladığı Hakasça-Türkçe Sözlük

RESENZİYALAR 83

özellikleri ve ait oldukları alanlar da be- let adları, dil adları, başkentler ve para lirtilmiştir. birimlerini gösteren bir liste hem Kırgız Sözlüğün en kullanışlı taraflarından Türkçesiyle, hem de Türkiye Türkçesiyle biri ve belki de en önemlisi, kelimelerin be- verilmiştir. lirtilen anlamlarının derlemden tespit edilen Özel olarak Kırgız Türkçesi çalışma- örnek cümleler vasıtasıyla bağlam içinde larına, genel olarak da Türkoloji sahasına kullanımlarının gösterilmiş olmasıdır. Bu önemli bir katkı sunması beklenen Kırgız- örnek cümlelerin Türkiye Türkçesine aktar- ca-Türkçe Sözlük'ün hazırlanmasında emeği malarının verilmiş olması da özellikle başka geçenlere ve sözlüğün basımını üstlenerek lehçe alanlarında çalışanlara kolaylık sağla- Türk dünyasına oldukça önemli bir eserin maktadır. Ayrıca örnek cümlelerin hangi kazandırılmasını sağlayan KTMÜ'ye ve kaynaktan alındığı da kısaltma şeklinde Bengü Yayınları'na teşekkür eder bu sözlü- cümlelerin ardından belirtilmektedir. Bunun ğün bundan sonra hazırlanacak lehçe söz- yanı sıra sözlüğün sonunda ülke adları, mil- lüklerine örnek teşkil etmesini umarız.

Orhan Baldane

______

 Pamukkale Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Araştırma Görevlisi. E-posta: [email protected]

84 RESENZİYALAR

OSMAN MERT. KÖLİ ÇOR YAZITI VE ANIT MEZAR KOMPLEKSİ Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları. 193 s.

lәnin bu cәhәti xeyli problemlәr ortaya çı- xarmışdır. Elә buna görә dә davam edәn sonrakı araşdırmalar açıq şәkildә göstәrmiş- dir ki, bu sahәdә xeyli görülmәli iş vardır. Ona görә yeni oxuma, düzәltmә, tәrcümә, tәdqiq işlәri hәyata keçirilmәyә başlandı. Bu fәaliyyәtlәrin müsbәt nәticәlәri dә göz qabağındadır vә runologiyanın inkişafına töhfә hesab oluna bilәr. Prof.dr. Osman Mәrdin yuxarıda bәhs etdiyimiz “Köli çor yazıtı ve anıt mezar kompleksi” әsәri dә bu baxımdan gәrgin zәhmәt sayәsindә meydana çıxmış qiymәtli bir tәdqiqat işidir vә runologiyanın inkişafına layiqli bir töhfәdir. Kül tigin vә Bilgә xaqanın silahdaşı vә tarduşların başçısı Küli çorun şәrәfinә dikilәn bu abidә 720-ci ildәn sonrakı dövrә aiddir vә II Göytürk dövrünün әn qiymәtli abidәlәrindәn biridir. Onu da qeyd edәk ki, Türkiyә tәdqiqatçılarından bir qismi başda Osman Fikri Sәrtqaya olmaqla, Kül tigin vә Prof.dr. Osman Mәrdin ikinci önәmli Küli çor antroponimlәrini Köl tigin vә Küli әsәri Orxon türklәrinin abidәlәrindәn olan çor şәklindә transkripsiya edirlәr. Osman “Küli çor” kitabәsinin hәrtәrәfli tәdqiqinә Mәrd dә bu versiyanı dәstәklәyәn elm hәsr olunmuş monoqrafiyasıdır. Bildiyimiz adamlarından biridir. Bu kitabәni tapıldığı kimi, 1893-cü ildә Danimarka alimi bölgәnin adı ilә bәzәn “İhe-Huşotu kita- V.Tomsen qәdim türk Orxon-Yenisey abi- bәsi” dә adlandırırlar. Abidәni fin alimi dәlәrindәn “Kül tigin” vә “Bilgә xaqan” Kotviç kәşf etmiş, sadәcә fotoşәklini nәşr kitabәlәrini oxuduqdan sonra bu sahәdә ax- etmiş, Orkun vә Malov da onu fotoşәkil tarışlar, tәdqiqatlar xeyli genişlәndirildi. әsasında araşdırmışlar. Prof.dr. Osman Run әlifbası ilә yazılmış daş üzәrindә hәkk Mәrd kitabәni yerindә bütün yönlәri ilә olunmuş o qәdәr kitabәlәr üzә çıxdı, araş- incәlәmişdir. Bu kitabın elmi dәyәrini ar- dırıldı ki, artıq türkologiyanın runologiya tıran mәziyyәti ondan ibarәtdir ki, orijinal qolu formalaşdı. Onu da deyәk ki, bu iş әsasında kitabәnin әvvәlki nәşrlәri qarşılaş- beynәlxalq miqyasda bu gün dә öz aktuallı- dırılmaqla tam mәtni bәrpa edilmişdir. Abi- ğını qorumaqdadır. Doğrudur, runik abidә- dә tәmsili mәzar kompleksi olmuşdur, yәni lәrin ilk nümunәlәrini V.Tomsen, bu kompleksdә sәrdaba meydanı, kitabәnin V.Radlov, Hüseyn Orkun, S.Malov kimi hәkk olunduğu daşdan әlavә heykәllәr, bal- görkәmli türkoloqlar nәşr etdirmişlәr. Bu ballar, ehsan daşı da olmuşdur. Başları vu- abidәlәr, daş yazılar qoyulduğu dövrdәn rulmuş, dağıdılmış sәkkiz heykәlin arasında tәxminәn 1300 ildәn sonra aşkar olunub Küli çorun öz heykәlinin dә olduğu ehtimal tәdqiqata cәlb edildiyinә görә, tәbii, edilir. Bunların çoxu dağılmış, ancaq izlәri aşınmaya mәruz qalmış, bәzi bölmәlәr zәmanәmizә qәdәr gәlib çıxmışdır. Müәl- silinmiş, oxunmaz hala düşmüşdür. Mәsә- lifin qeyd etdiyi kimi, maraqlı cәhәti bun-

RESENZİYALAR 85 dan ibarәtdir ki, buradakı heykәllәr Kül ti- fonetik, qrammatik vә leksik baxımdan hәr- gin mәzar kompleksindәki heykәllәrә nisbә- tәrәfli tәdqiq etmişdir. Bu isә kitabәnin tәn boyca nisbәtәn kiçikdirlәr. Müәllif kom- digәr Orxon abidәlәri arasındakı yerini pleksdәn tapılmış sәkkiz heykәlin hәr biri- müәyyәn etmәk üçün böyük elmi әhә- nin ayrıca fotoşәklini dә kitaba daxil etmiş- miyyәtә malikdir. O, müәyyәn etmişdir ki, dir. Burada kompleksdәn tapılmış üç hey- kitabәnin sonunda üfüqi şәkildә hәkk olun- van (iki qoç, bir aslan) heykәlinin dә foto- muş “Küli çor itip anta tutdı” cümlәsi abi- şәkli verilmişdir. O.Mәrd kitabәni epiqrafik dәnin bir nәşrindә verilmәmişdir. Kitabın әsәrlәrin tәdqiqi metodu ilә sözbәsöz incә- sonuna әlavә edilmiş kitabәdә işlәnmiş dil lәmiş, bu kitabәnin, demәk olar ki, bütün vahidlәrinin lüğәti, indeksi dә әsәrdәn isti- nәşrlәrini qarşılaşdırmış, mәsәlәyә münasi- fadә edәnlәrin işini asanlaşdırmağa xidmәt bәtini ifadә etmişdir. Belәcә, bu araşdırma edir. Küli çor abidәsinin mәtninin oxunması sa- Belәliklә, Ərzurum Atatürk Universi- hәsindә әn mükәmmәl transkripsiya hesab tetinin professoru Osman Mәrdin “Ötüken oluna bilәr. Tәxminәn 29 sәtirdәn ibarәt uyğür dönemi yazıtlarından: Tes, Taryat, olan bu kitabә xeyli zәdәlәnmişdir. Diqqәti Şine Us” vә “Köli Çor yazıtı ve anıt mezar cәlb digәr bir cәhәt dә ondan ibarәtdir ki, kompleksi” adlı monoqrafiyaları runologiya müәllif abidәnin dil xüsusiyyәtlәrini elminin tarixindә yeni sәhifә hesab oluna bilәr.

Əbülfәz Quliyev

______

 Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının (AMEA) müxbir üzvü, Naxçıvan bölmәsinin İncәsәnәt, Dil vә Ədәbiyyat İnstitutunun direktoru. E-mail:[email protected]

86 RESENZİYALAR

ИНСТИТУТ ЯЗЫКОЗНАНИЯ ИМ. АХМЕТА БАЙТУРСЫНОВА. РЕФОРМИРОВАНИЕ КАЗАХСКОГО ПИСЬМА НА ОСНОВЕ НОВОГО НАЦИОНАЛЬНОГО АЛФАВИТА: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА Алматы: «Қазақ тілі» баспасы, 2016, 560 ст.

казахского языка и сохранения нацио- нальной идентичности носителей языка и культуры. И с каждой новой реформой в язык и культуру входят новые веяния, новые единицы, а вместе с ними и не- точности, отрицательно повлиявшие на развитие языка в целом. Стремительное развитие жизни, необходимость адаптации к новым реа- лиям современности, желание занять достойное место в современном комму- никативном пространстве поставили на повестку дня вопрос об использовании нового алфавита на базе латинской гра- фики. Первоначально данная идея была озвучена на ученом совете в 1991 году в Институте языкознания им. Ахмета Бай- турсынова Республики Казахстан акаде- миком А.Т.Кайдаровым после его уча- стия в 1991 году в конференции пред- ставителей тюркоязычных стран, в Стамбуле, где был предложен проект Репрезентация фонетического общего алфавита на основе латинской строя казахского языка письменными графики, состоящего из 34 букв. С тех знаками является одной из спорных про- пор данная идея созревала в умах каза- блем как казахского языкознания, так и ховедов, шло накопление и осмысление казахского общества в течение послед- аналогичного опыта соседних тюрко- него столетия. Пройдя через несколько язычных государств, перешедших на крупных проблем реформирования ал- новый алфавит ранее (Азербайджан – фавита казахского языка (сначала на базе 1991, Узбекистан – 1993, Туркмения – арабской вязи, затем на базе латиницы 1993, Каракалпакстан – 1993). В психо- (1929-1941г.), далее на основе кирилли- логическом плане мысль о переходе на цы (1991-по настоящее время)), специа- алфавит на латинской графике неодно- листы-языковеды, а вместе с ними и все кратно высказывалась Президентом Рес- носители казахского языка и культуры публики Казахстан, иначе говоря, к про- прошли сложный и в культурном, и в блеме перехода на латиницу и населе- языковом, и в психологическом, полити- ние, и специалисты психологически ческом, бытовом планах путь от опреде- были готовы. ления научно-теоретических основ для О том, какой объем работы был отражения самобытного звукового строя выполнен специалистами, можно судить

RESENZİYALAR 87

по фундаментальной коллективной мо- блемы обучения будущих филологов нографии, подготовленной коллективом новому алфавиту и др. исследовательского Института языко- Уникальность данной монографии знания имени Ахмета Байтурсынова заключается в том, что впервые казах- «Жаңа ұлттық әліпби негізінде қазақ скими учеными проведен лингвоэкспе- жазуын реформалау теориясы мен прак- римент по определению эффективного тикасы» [Алматы: «Қазақ тілі» баспасы, алфавита на основе латиницы для совре- 2016]. Монография охватывает следую- менного казахского этнокультурного щие аспекты указанной реформы: языкового сообщества. Для этого из 1. Исторический опыт использова- множества предложенных вариантов ния алфавита на основе латиницы, где алфавита были созданы три основные представлен анализ опыта использова- типа, основывающиеся на таких прин- ния в Казахстане латинской графики ципах: 1) проект с полиграфами; 2) с (1929-1940г.), использования в айтысе, диакритикой; 3) проект с апострофом и правописания, написания терминов, ана- частично диграфами для казахских зву- лиз сборников научных статей, посвя- ков. Все эти проекты были предоставле- щенных указанной проблеме и др. ны респондентам для использования их в 2. Зарубежный опыт использования письме и чтении, а также в аудирован- алфавита на основе латиницы. ном письме. Материалы эксперимента В данном разделе представлен ана- были проведены через статический, за- лиз перехода на латиницу Турции, Азер- тем лингвистический анализы, послед- байджана, проблемы, возникшие в ре- ний предпологал хронометрический (т.е. зультате реформы, которые обязательно фиксировалось время прочтения и напи- должны быть учтены в аналогичной ре- сания на каждом алфавите) и ортологи- форме в Казахстане. ческий (анализ количества и качества 3. Научно-теоретические основы допущенных ошибок) анализы. нового алфавита. Результаты лингвистической ин- Данный раздел интересен привяз- терпретации полученных данных опира- кой к следующим теоретическим аспек- лись на такие базовые критерии выявле- там алфавита: лингвистические факторы, ния удобности, эффективности алфавита стимулирующие переход на новый алфа- как времяемкость и энергоемкость. Эти вит; социально- культурный фактор как критерии каждой графемы в отдельности доминирующий стимул перехода на но- и каждого проекта алфавита в целом бы- вый алфавит, фонологический аспект ли обоснованы конкретными математи- перехода на новый алфавит, критерии ческими подсчетами. Так, например, отбора основы для нового алфавита и др. времяемкость и энергоемкость алфавита 4. Научно-практические вопросы как составляющая времяемкости и энер- нового алфавита. гоемкости отдельной каждой графемы в Данный раздел включает материал, системе обратно пропорциональны его касающийся конкретной реализации ре- эффективности и удобности. Поэтому формы, в частности, статистика арабо- респондентами удобным и эффективным персидских заимствований и проблемы был признан проект алфавита с диакри- их написания на новом алфавите, про- тикой, имеющий низкие абсолютные блемы кодификации вариантных терми- значения времяемкости и энергоемкости. нов, международная транслитерация Причем времяемкость определяется со- казахских онимов, ономастические отношеним количества графем в тексте и наименования на новом алфавите, про- временем, использованным на его про- чтение и написание, энергоемкость 

88 RESENZİYALAR

количеством ошибок, совершенных в надбувенных, подбуквенных подчерки- одном и том же тексте, напечатанном по ваний и дополнительных (диакритиче- каждому типу алфавита. Следует при- ских) знаков; знать, что данные критерии впервые - Руководствоваться общим образ- оформились как термины и получили цом алфавита, предложенным тюрко- научное обоснование именно в этой мо- язычными государствами. Образец об- нографии, что непременно является за- щего алфавита ставит цель стандартиза- слугой ученых Института языкознания. цию, унификацию и дальнейшее укреп- Однако считаем необходимым дальней- ление культурно-политического сотруд- шее изучение времяемкости и энергоем- ничества между собой. кости критериев эффективности алфави- - Один звук должен обозначаться та и укрепление их научной основы. одним знаком. Отдельное обозначение 5. Уточнения и познавательный по- каждого звука легко формирует навыки тенциал нового алфавита. письма, восприятия, гармонизирует Данный раздел включает материал навыки визуального восприятия, а также более конкретного характера и связан с орфографию и произношение. В резуль- кодификацией отдельных видов языко- тате значительно сокращается количе- вых единиц, спецификой использования ство правил и исключений. Рецензию на нового алфавита в отдельных сферах коллективную монографию «Жаңа ұлт- языкового функционирования. тық әліпби негізінде қазақ жазуын ре- Особого внимания заслуживают формалау теориясы мен практикасы» выведенные в результате анализа кри- хотелось бы завершить мыслью о том, терии нового алфавита: что указанная реформа тщательно под- - Недопущение расхождения коли- готовлена в научно-теоретическом от- чества букв в алфавите и количества ос- ношении, продуманы все аспекты пере- новных звуков (фонем) в языке; хода казахского языка на новый алфавит, - Буквы в алфавите должны адек- что демонстрирует зрелость теоретиче- ватно отображать основной звуковой ской мысли коллектива ученых Инсти- закон языка - сингармонизм; тута языкознания имени Ахмета Байтур- - Отсутствие лишних знаков, сим- сынова Республики Казахстан, способ- волов, т.е. отсутствие букв, не имеющих ность решать крупные проблемы казах- значения; ского языкознания. - Отсутствие в латинице апострофа В свою очередь, ценность рецензи- и других графических элементов, харак- руемой монографии в том, что бесцен- терных для иероглифов, арабской и ки- ный опыт организации и разработки ре- риллических систем письма; формы по переходу казахского языка на - Легкость в обучении и удобство в новый алфавит на базе латинской графи- употреблении, т.е. в качестве одного из ки может быть полезен как для стран, критериев парность мягких и твердых уже перешедших на латинскую графику, гласных казахского языка; так и для стран, обдумывающих подоб- - Удобство визуального восприя- ную реформу. тия, т.е. недопущение излишних Зауреш Ахметжанова ______

 Университет имени Сулеймана Демиреля (СДУ), руководитель лаборатории «Язык.Культура.Коммуникация», проф.. E-mail: [email protected]

RESENZİYALAR 89

QULİYEV ELMAN. TÜRK XALQLARI ƏDƏBİYYATI Bakı, “Conatant Empary”, 2011, 568 sәh.

vә dünya әdәbiyyatı” kafedrasının professoru, “Türk araşdırmaları” elmi-tәdqiqat mәrkә- zinin elmi rәhbәridir. Onun rәhbәrliyi ilә türk xalqlarının әdәbiyyatı ilә bağlı çoxsaylı işlәr görülmüş, elmi-tәdqiqat işlәri yazılmış vә gәnc alimlәr yetişmişdir. Professor Elman Quliyevin “Türk xalqları әdәbiyyatı” dәrsli- yindә türk dünyasının görkәmli әdәbi simaları haqqında mәlumatlar verilir, onların әsәrlәri tәhlil olunur, dövrün ictimai-siyasi proseslәri

inikas olunur. “Türk xalqları әdәbiyyatı” dәrsliyi eyni adlı dәrsliyin tәkmillәşmiş şәklidir. Ayrı-ayrı illәrdә professor Elman Quliyev türk xalqla- rının әdәbiyyatı ilә bağlı kitablar әrsәyә gәtirmişdir. “Türkiyә türk әdәbiyyatı” (Bakı, 2003), “Özbәk әdәbiyyatı” (Bakı, 2009), “Türk xalqları әdәbiyyatı” (Bakı, 2009; 2011) vә s. kitabların müәllifi olan professor Elman Quliyevin yeni “Türk xalqları әdәbiyyatı” dәrsliyi öz elmi dәyәri vә yeniliyi ilә seçil- mәkdәdir. Qeyd edәk ki, bu kitab Azәrbaycan Türk xalqlarının әdәbiyyatının tәdqiqi Respublikası Tәhsil Nazirliyinin 28.04.2011- vә tәdrisi sovet dönәmindә genişmiqyaslı ol- ci il 676 saylı әmri ilә dәrslik kimi tәsdiq masa da, müstәqillik illlәrindәn sonra bu ten- olunmuşdur. “Elm vә tәhsil” nәşriyyatında densiya dәyişmәyә başladı. Xüsusilә Türkiyә 2017-ci ildә işıq üzü görmüş dәrslik 632 әdәbiyyatının, elәcә dә türkdilli dövlәtlәrin sәhifәdәn ibarәtdir. Dәrsliyin elmi redaktoru әdәbiyyatının bir araya gәtirilmәsi, araşdırıl- professor Himalay Qasımov, rәyçilәri isә ması vә tәdrisi sahәsindә çağdaş dövrümüzdә akademik İsa Hәbibbәyli, akademik Gövhәr bir sıra mühüm işlәr görülmüşdür. Keçәn әsr- Baxşәliyeva, akademik Nizami Cәfәrov, pro- dәn başlayaraq türk xalqlarının әdәbiyyatı, fessor Qәzәnfәr Paşayev, professor Əsgәr türk dillәri ali mәktәblәrdә nizamlı bir şәkildә Rәsulov, professor Nizami Tağısoy kimi nә- tәdris olunur vә getdikcә bu sahәyә maraq art- hәng ziyalılarımızdır. Belә ziyalı insanların maqdadır. Haqqında söz açacağımız kitabın kitaba rәy vermәsi dәrsliyin elmi sanbalından, müәllifi professor Elman Quliyev ali mәktәb- dәyәrindәn xәbәr verәn mühüm nüansdır. lәr üçün ilk dәfә olaraq “Türk xalqları әdәbiy- Professor Elman Quliyevin “Türk xalq- yatı” fәnninin tәdris proqramını işlәyib ha- ları әdәbiyyatı” dәrsliyi türk dastanları ilә zırlamış, fәnnin tәdqiqi vә tәdrisi işlәrindә başlamaqdadır. Qәdim zamanlardan türklәrin mühüm işlәr görmüşdür. Çağdaş türkologiya ilk dastan nümunәlәrindәn başlayaraq, sonrakı üçün dәyәrli bir töhfә olan professor Elman dövrlәrdә yaranan dastan örnәklәri burada bir Quliyevin “Türk xalqları әdәbiyyatı” dәrsliyi araya gәtirilmiş, tәhlil edilәrәk dövrә vә möv- özündә bir sıra mühüm nәzәri vә elmi müla- zuya görә qruplaşdırılmışdır. Burada “Dünya- hizәlәri әks etdirәn qiymәtli bir kitabdır. Qeyd nın yaradılması haqqında” dastan, “Boz edәk ki, professor Elman Quliyev Azәrbaycan qurd”, “Ərgәnәkon”, “Alp әr Tonqa”, “Şu”, Dövlәt Pedaqoji Universitetinin “Azәrbaycan “Oğuz Kağan”, “Bilqamıs”, “Kitabi-Dәdә Qorqud”, “Manas” vә digәr dastanlar haq-

90 RESENZİYALAR qında mәlumat verilmiş, dastanların bәdii xü- ğı ilә adlanır. Burada professor Elman susiyyәtlәri, mövzusu, yaranma tarixi vә s. Quliyev “Tarixә müxtәsәr baxış” başlığı altın- haqda geniş fikir sәrgilәnmişdir. Dәrslikdә da keçmişdәn çağdaş dövrәdәk Türkiyә әdә- professor Elman Quliyev qәdim türk dastan- biyyatını tәdqiq etmişdir. Cәlalәddin Rumi, larını islamiyyәtdәn öncәki vә islamiyyәtdәn Sultan Vәlәd, Yunis Əmrә kimi böyük türk sonrakı olmaqla iki yerә ayırmışdır. Qәdim mütәfәkkirlәrinin hәyat vә yaradıcılığına yer türk dastanlarının yaranması, formalaşdığı verildikdәn sonra Türkiyә әdәbiyyatı üçün dövr, coğrafi arealı, tiplogiyası haqqında mә- mühüm vә yeni bir mәrhәlә sayılan XIX-XX lumat verilmәklә yanaşı, dastanların nәzәri- әsrlәr Türkiyә әdәbiyyatı haqqında geniş mә- estetik qayәsi dә açıqlanmışdır. lumat verilir. Mәlumdur ki, Türkiyә Cümhu- Professor Elman Quliyev kitabının sә- riyyәtinin XIX-XX әsrlәr әdәbi dövrü bir sıra nәtkarlar hissәsindә ilk olaraq türk dünyasının cәrәyanların, yeniliklәrin yaşandığı dövrdür. görkәmli nümayәndәsi, ilk türkoloqu Müәllif burada Tәnzimat dövründәn başla- Mahmud Kaşqarlının hәyat vә yaradıcılığına yaraq, xronoloji ardıcıllıqla Sәrvәti-fünun, yer vermişdir. Mahmud Kaşqarlının yaşadığı Fәcri-ati kimi mühüm әdәbi cәrәyanların özü- dövr, coğrafi әrazi haqqında mәlumat veril- nәmәxsus xüsusiyyәtlәrini açıqlamışdır. mәklә yanaşı, onun hәyat vә yaradıcılığı haq- Müәllif burada İbrahim Şinasi, Əbdülhәmid qında da mәlumat әks olunmuşdur. Ədibin Ziya Paşa, Namiq Kamal, Əbdülhәq Hamid yaradıcılığından danışılarkәn, sözsüz ki, Tarxan, Tofiq Fikrәt, Mehmet Akif Ərsoy, Mahmud Kaşqarlının “Divani lüğәt-it türk” Ziya Göyalp, Ömәr Seyfәddin, Yәhya Kamal әsәrinә geniş yer verilmişdir. Əsәrin yazılma- Bayatlı, Rәşad Nuri Güntәkin, Nazim Hikmәt sı, bәdii vә elmi dәyәri, әhatә etdiyi mәsәlәlәr kimi görkәmli türk әdiblәrinin hәyat vә yara- barәdә söz açan professor Elman Quliyev dıcılığı haqqında mәlumat verir, araşdırmala- “Divani lüğәt-it türk” әsәrinin elm alәminә rını ortaya qoyur. Qeyd edәk ki, Türkiyә әdә- necә mәlum olması, әsәrin necә aşkar olun- biyyatı ilә müfәssәl tanış olmaq üçün bu qismi ması haqda da bilgi vermәyi unutmamışdır. oxumaq hәr bir oxucuya kifayәt edәr. Dәrsliyin sonrakı hissәsindә orta yüzil- Dәrsliyin sonrakı hissәsi türk xalqla- liklәrdә Şәrq әdәbiyyatında geniş yayılmış tә- rının görkәmli nümayәndәlәrindәn olan özbәk sәvvüf cәrәyanı haqqında mәlumat verilmiş, xalqının әdәbiyyatına hәsr olunmuşdur. Bu cәrәyanın özünәmәxsus xüsusiyyәtlәri, türk hissәdә müәllif görkәmli özbәk әdibi vә mütә- xalqları әdәbiyyatına tәsiri barәdә fikirlәr fәkkiri Əlişir Nәvaidәn başlayaraq çağdaş bildirilmişdir. İslam dünyasında geniş miq- özbәk şairi Erkin Vahidova qәdәr görkәmli yasda yayılmış, ezoterik vә fәlsәfi cәrәyan özbәk şair vә yazarları haqqında mәlumat olan tәsәvvüf cәrәyanının yayılma sәbәbi, vermişdir. Hәmzә Niyazi, Abdulla Qәdiri, әdәbiyyata tәsiri vә s. mәqamlar burada öz Çolpan, Qafur Qulam, Musa Aybәk, Uyğun, әksini tapan mәsәlәlәr sırasındadır. Maqsud Şeyxzadә, Hәmid Alimcan, Zülfiyyә, Professor Elman Quliyev dәrslikdә Şәrәf Rәşidov kimi nәhәng özbәk әdәbi ümumtürk yazılı әdәbiyyatına yer ayırmış, ba- simaları haqqında mәlumat verilmәklә yanaşı, rәsindә mәlumat vermәklә yanaşı, bu möv- onların әsәrlәri, әsәrlәrin yazılma sәbәbi, qedә qәrarlaşan Yusif Balasaqunlu vә Əhmәd özbәk әdәbiyyatındakı mövqeyi, bәdii çәkisi Yәsәvi kimi görkәmli ümumtürk әdәbiyya- haqda mәlumat verilir, müxtәlif obrazlar tәhlil tının nümayәndәlәrinin hәyat vә yaradıcılığını olunur. tәhlil süzgәcindәn keçirmişdir. Hәr iki sәnәt- Dәrsliyin digәr hissәsi türkmәn xalqının karın dövrü, hәyat vә yaradıcılığı haqqında әdәbiyyatına hәsr olunmuşdur. Dövlәtmәm- mәlumat verilmәklә bәrabәr, onların yaradı- mәd Azadi vә Mәxtumqulu Fәraqi kimi gör- cılığının ümumtürk әdәbiyyatı üçün dәyәri kәmli türkmәn şairlәri haqqında mәlumat ve- әsaslandırılmışdır. rilәn bu hissәdә professor Elman Quliyev bu Dәrsliyin sonrakı qismi artıq türkdilli şairlәrin türkmәn әdәbiyyatındakı mövqeyi, dövlәtlәrә görә tәsnif olunur. Bu baxımdan sonrakı dövr әdәbiyyatına tәsiri haqda da fikir sonrakı hissә “Türkiyә türk әdәbiyyatı” başlı- sәrgilәmişdir.

RESENZİYALAR 91

Qazax әdәbiyyatına hәsr olunan qisimdә Quliyev burada İraq-türkman әdәbiyyatının görkәmli qazax әdiblәri Abay Kunanbayev vә xüsusiyyәtlәri haqda mәlumat vermәklә bәra- Oljas Süleymenov haqqında mәlumat verilir, bәr, Əbdüllәtif Bәndәroğlu, Nәsrin Ərbil, onların qazax әdәbiyyatına gәtirdiklәri yeni- Salah Növrәs, Mehmet Mehdi Bayat kimi nü- liklәr, әsәrlәrinin bәdii-estetik dәyәri vә s. mayәndәlәri haqda mәlumat verir, İraq-türk- mәsәlәlәr tәhlil obyektinә çevrilir. Qazax әdә- man әdәbiyyatının zәnginlәşmәsindәki rolun- biyyatı üçün yeni bir mәrhәlә sayılan Abay dan söz açır. Kunanbayevin şәxsiyyәti, daxili-mәnәvi dün- Dәrsliyin son hissәsindә türk epos, şeir yası, elәcә dә Oljas Süleymenovun yaradıcılıq vә nәsr nümunәlәri verilmişdir. Kitab istifadә dünyası kitabda öz әksini tapan mәsәlәlәr edilmiş әdәbiyyat siyahısı ilә yekunlaşmışdır. sırasındadır. Haqqında söz açdığımız dәrslik ali mәk- Tatar әdәbiyyatına ayrılan hissәdә tatar tәblәrdә tәhsil alan tәlәbәlәr, magistrantlar, әdәbiyyatının görkәmli nümayәndәlәrindәn doktorantlar üçün çox dәyәrli bir mәnbәdir. İsmayıl Qaspiralı, Cengiz Dağcı, Musa Cәlil Elәcә dә türk xalqlarının әdәbiyyatı ilә yaxın- haqqında mәlumat verilir, onların tatar әdә- dan tanış olmaq istәyәn istәnilәn bir oxucu biyyatındakı mövqeyi müәyyәnlәşdirilir. Xü- üçün qiymәtli bir elmi kitabdır. susilә İsmayıl bәy Qaspiralının bütün türk Professor Elman Quliyev cәfakeş türko- dünyası üçün mühüm xidmәt vә mәziyyәtlәri loq olmaqla yanaşı, Şәrq dünyasının tәәssü- göstәrilir, әdibin “Dildә, işdә, fikirdә birlik” bünü çәkәn şәxslәr sırasındadır. Belә ki, onun ideyasının mahiyyәti açıqlanır. Tәkcә tatar müәllifi olduğu ikicildlik “Şәrq xalqları әdә- әdәbiyyatı üçün deyil, ümumilikdә bütün biyyatı” antologiyası 2011-ci ildә işıq üzü Turan dünyası üçün dәyәrli şәxsiyyәt olan görmüşdür. Professor Elman Quliyev hәm dә İsmayıl bәy Qaspiralının hәyat vә yaradıcılığı şәhriyarşünas alimdir. Böyük Mәhәmmәdhü- da dәrslikdә tәdqiq edilәn mәsәlәlәr sırasın- seyn Şәhriyar haqqında çoxsaylı araşdırmalar dadır. aparan professor Elman Quliyev, bununla Dәrsliyin sonrakı hissәsi qırğız әdәbiy- yanaşı, Söhrab Tahir, Mirzә İbrahimov kimi yatına ayrılmış, qırğız әdәbiyyatının görkәmli görkәmli sәnәtkarlar haqqında da dәyәrli tәd- nümayәndәsi Çingiz Aytmatovun hәyat vә ya- qiqlәr әrsәyә gәtirmişdir. radıcılığına hәsr olunmuşdur. Burada görkәm- Professor Elman Quliyev bu gün dә öz li qırğız yazarının hәyat vә yaradıcılığı әks tәdqiqlәrini davam etdirmәkdә vә türkologiya olunmaqla yanaşı, türk әdәbiyyatındakı möv- sahәsindә araşdırmalar aparmaqdadır. Mәn dә qeyi müәyyәnlәşdirilmişdir. öz növbәmdә böyük türkoloq, ziyalı insan, Sonrakı hissәdә isә İraq-türkman әdә- professor Elman Quliyevә can sağlığı vә yeni biyyatına yer verilmişdir. Professor Elman elmi uğurlar arzulayıram.

Ofelya Babayeva

______

 Azәrbaycan Dillәr Universiteti, Azәrbaycan dilçiliyi kafedrası, filologiya üzrә fәlsәfә doktoru. E-mail: [email protected]

TÜRKOLOGİYA № 3 2018

ELMİ HƏYAT НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ SCIENTIFIC LIFE

XRONİKA

3-5 may 2018-ci il tarixlərində Türki- “Nurməhəmməd Əndəlibdən sonrakı das- yə Cümhuriyyətinin Antalya şəhərinin tançılıq: Molla Nəfəsin “Zöhrə və Tahir” Alanya bölgəsində IV Beynəlxalq Filolo- dastanı ilə eyni adlı Azərbaycan şifahi xalq giya Simpoziumu keçirilmişdir. ədəbiyyatı dastanının müqayisəli təhlili” Birincisi 2016-cı ildə Elazığ şəhərində adlı məqalə ilə çıxış etmişdir. Məruzədə təşkil edilmiş simpoziumun növbəti dəfə türkmən ədəbiyyatının nümayəndəsi Molla İstanbulda keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Nəfəsin müəllifi olduğu dastanla eyni adlı Simpoziumda təxminən 200 xarici, 400 Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı nümunə- yerli nümayəndə iştirak edirdi. Simpoziuma si müqayisəyə cəlb olunmuşdur. A.Səfərli Azərbaycan və ərəb ölkələrindən qatılanlar məruzəsində vurğulamışdır ki, Molla Nəfəs çoxluq təşkil edirdi. Simpoziuma Nice oğuz qrupu türkləri arasında geniş yayılmış Sophia Antipolis Universitetindən prof. Dr. “Zöhrə və Tahir” mövzusunu işləməklə Michael Oustinoff (“Words, words, words: türkmən həyatının ruhunu, mədəniyyətini the impostance of translation and philo- və etnoqrafiyasını ensiklopedik səviyyəyə sophical enquiry in a rebabelized global”), çatdırmışdır. Molla Nəfəs dastanı tamamilə İndiana Universitetindən Assoc. Prof.dr. yenidən işləmiş, zərgər dəqiqliyi ilə cilala- Tom Schoemann (“The origins and mış, süjetini və qəhrəmanlarını təkmilləşdi- evolution of language”) və Alanya Təlim rib, şeirlərini yenidən yazmışdır. Bu gün Tərbiyə Kurulu başqanı Alparslan Durmuş Molla Nəfəs dedikdə “Zöhrə və Tahir”, (“Müfredatlarda və Müfredatlarda nə yap- “Zöhrə və Tahir” dedikdə isə Molla Nəfəs maya çalışıyoruz?”) dəvət olunmuşdular. yada düşür”. Xalq arasında nağıla çevrilmiş Simpoziumda bu sahə üzrə nüfuzlu dilçi hekayənin mətnini M.Nəfəs bəzəyərək ge- alimlər iştirak edirdi. Universitetin rektoru nişləndirmiş, hətta qəhrəman kimi dastana Ahmet Pınarbaşı və Assoscongresin rəhbəri daxil olmuşdur. Adətən, xalq hekayələrində prof. Yavuz Səlim də çıxışlarında simpoziu- bir-birinə qovuşmayan aşiqləri Molla Nəfəs mun türkologiya elminə verəcəyi töhfələr- dirildib qovuşdurmuşdur. Üç gün davam dən söhbət açdılar. edən simpoziumun ikinci günü Alanyanın Simpozium Alanya Alaaddin Keyqu- tarixi məkanlarından olan Alanya qalası, bad Universitetində təşkil olunmuşdu. Sim- Qızıl qala, Rıhtım, Kleopatra plajı, Damla- poziumda ADU-nun Azərbaycan dilçiliyi taş mağarasına gəzinti təşkil olunmuş, kafedrasının əməkdaşı Aynur Səfərli də üçüncü günü isə bağlanış mərasimi keçiril- iştirak etmişdir. A.Səfərli simpoziumda mişdir.

Aynur Səfərli

XRONİKA 93

***

1-7 Haziran 2018 tarihleri arasında çok bilim insanı birbirinden değerli çalış- Moğolistan Milli Üniversitesi ev sahipliğin- malar yapmıştır. Sürekli yeni keşiflerle bi- de, Moğolistan Milli Üniversitesi Asya lim insanlarını heyecanlandıran, her karış Araştırmaları Bölümü Türkoloji Anabilim toprağı tarih kokan bu mümbit topraklarda Dalı Başkanlığınca, T.C. Ulanbator Büyük- yapılması gereken pek çok bilimsel çalışma elçisi Sayın Ahmet Yazal’ın himayelerinde olduğu malumdur. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, İzmir Sempozyumda Türk ve Moğol bilim Kâtip Çelebi Üniversitesi, Kastamonu Üni- insanları başta olmak üzere, Türkoloji saha- versitesi ve İstanbul Kültür Üniversitesinin sında çalışan akademisyenleri bir araya ge- desteğiyle Moğolistan’ın başkenti Ulan- lerek alanla ilgili birikimleri paylaşmış bir- bator’da “Köktürk Yazısının Okunuşu- çok ortak çalışmalara zemin hazırlanmıştır. nun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Sempozyumdaki belirtilen bu amaçlar ger- Uluslararası Türkoloji Sempozyumu” çekleştirilebilirse Atayurt’tan Anadolu’ya başlıklı bir bilgi şöleni düzenlenmiştir. sağlam bir köprü kurulmuş, pek çok ortak Başta Orhun yazıtları olarak adlandırı- çalışmanın yolu açılmış olacaktır. Sempoz- lan Bilge Kağan, Kül Tigin ve Tonyukuk yumdaki amaçlardan birisi de bu coğrafya- yazıtları olmak üzere pek çok Eski Türkçe da yaptıkları çalışmalar ve yetiştirdikleri yazıta ve esere ev sahipliği yapan Moğolis- öğrencilerle Türkolojiye hizmet eden Mo- tan coğrafyası Eski Türk dili ve tarihi çalış- ğolistan Milli Üniversitesi Asya Araştırma- maları açısından son derece önemlidir. Hun, ları Bölümü Türkoloji Anabilim Dalı’nı Köktürk ve Uygurlar başta olmak üzere pek Türkoloji camiasının ilgi ve dikkatlerine su- çok Türk topluluğunun yaşadığı ve insanlı- narak, bu birimin tanınırlığını artırıp hak ğa ölümsüz eserler bıraktığı bu kutsal top- ettiği ilgiyi görmesine vesile olmuştur. raklarda bulunan eserler ile ilgili olarak pek

Elçin İbrahimov

***

23 iyun 2018-ci ildə Beynəlxalq Bosniya-Herseqovina və Qırğızıstanın müx- Mətbuat Mərkəzində “Sosial və İqtisadi təlif elm və təhsil müəssisələrindən ümumi- İslahatlara Dəstək” İctimai Birliyinin likdə 170 məqalə təqdim olunmuşdur. On- təşəbbüsü və Bakı Dövlət Universiteti lardan 128-i təşkilat komitəsi tərəfindən ça- Filologiya fakültəsinin dəstəyi ilə görkəmli pa tövsiyə edilmişdir. türkoloq, professor Bəkir Çobanzadənin Tədbir Azərbaycan Respublikasının anadan olmasının 125 illik yubileyinə Dövlət himni ilə başlamışdır. Açılış nitqi ilə həsr olunmuş “Azərbaycan dili: dünən və çıxış edən “Sosial və İqtisadi İslahatlara bu gün” mövzusunda beynəlxalq elmi Dəstək” İctimai Birliyinin sədr müavini və konfrans keçirilmişdir. Konfransın açılış layihə rəhbəri Saday Vəliyev təşkilatın son mərasimində Azərbaycanın tanınmış dilçi illər həyata keçirdiyi layihələrdən və BDU- alimləri, müəllimlər, tələbələr və gənc təd- nun Filologiya fakültəsi ilə uğurlu əmək- qiqatçılar iştirak etmişdir. daşlıqdan söz açmışdır. Bildirmişdir ki, Konfransa Azərbaycanla yanaşı, Tür- konfrans Azərbaycan Respublikasının Pre- kiyə, Rusiya, Qazaxıstan, Özbəkistan, zidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilat- larına Dövlət Dəstəyi Şurasının 2018-ci ilin 94 XRONİKA

1-ci qrant müsabiqəsinə layihə şəklində təq- va, Gəncə Dövlət Universitetindən profes- dim edilmiş və qalib gəlmişdir. sor Yadigar Əliyev və dosent Afaq Yusifli, BDU-nun Filologiya fakültəsinin de- Azərbaycan Texniki Universitetinin profes- kanı dosent Elçin Məmmədov Bəkir Çoban- soru Əzizə Mikayılova, BDU-nun dosenti zadənin dilçi və ədəbiyyatşünas alim kimi Qızılgül Abdullayeva və BDU-nun tələbəsi Azərbaycan elminə verdiyi dəyərli töhfələr- Təranə Qocayeva Bəkir Çobanzadə irsinin dən, Azərbaycan dilinə göstərilən dövlət aktuallığından, Azərbaycanda dilçiliyin in- qayğısından bəhs etmişdir. Bildirmişdir ki, kişafına dövlət qayğısından, qarşıda duran Azərbaycanda filologiyanın təşəkkülü və əsas vəzifələrdən, gənclərin elmi tədqiqat inkişafı, əsasən, Bakı Dövlət Universitetinin işlərinə cəlb olunmasının zəruriliyindən söz yaradılması ilə bağlıdır. Azərbaycanda dilçi açmışlar. və ədəbiyyatşünas kadrların hazırlanmasın- Sonda konfransın təşkil olunmasında da universitetin filologiya fakültəsinin müs- yaxından iştirak etmiş BDU-nun bir qrup təsna xidmətləri olmuşdur. müəllim və tələbəsinə “Sosial və İqtisadi BDU-nun “Türkoloji araşdırmalar” İslahatlara Dəstək” İctimai Birliyi adından ETL-in kiçik elmi işçisi, Tələbə Elmi Birli- təşəkkürnamələr təqdim olunmuşdur. yinin sədri Pərvin Eyvazovun konfrans ba- Qeyd edək ki, konfransın materiallar rəsində hesabat xarakterli çıxışından sonra toplusunda yer alan 128 məqalə “Bəkir “Bəkir Çobanzadə” sənədli filmi nümayiş Çobanzadə ‒ Böyük türkoloq”, “Azərbay- olunmuşdur. can dilçiliyinin aktual problemləri”, “Tür- Tədbirdə çıxış edən qonaqlar – kologiyanın aktual problemləri” və “Ümu- AMEA-nın İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitu- mi dilçiliyin aktual problemləri” adlı böl- tunun şöbə müdiri professor Sayalı Sadıqo- mələr üzrə qruplaşdırılmışdır.

Pərvin Eyvazov

***

UNESCO`nun 30 Ekim-14 Kasım ya, Miʼrac-name, Muʼinüʼl-Mürid, Myhab- 2017 tarihleri arasında Paris’te yaptığı 39. bet-name , Nehcüʼl- Feradis, Kurʼan Tercü- Genel Konferansında Türkiye tarafından meleri, Kıpçak Türkçesi İrşadüʼl Mülük hazırlanmış olan ve Kazakistan, Kırgızistan veʼs-Selatin, Kitab-ı fiʼl-Fıkh bi-Lisaniʼt- tarafından desteklenen adaylık önerisini Türki, Kitab-ı Mukaddime-i Ebuʼl Leysiʼs kabul ederek Atabetü’l-Hakayık’ın İstan- Semerkandi, Kitab fiʼl Fıkıh, Eski Oğuz bul’da 1918 yılında basılışının 100.yılını Türkçesi; Behcetüʼl-Hadaik, Aliʼnin Kıssa-i “Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri” arasına Yusufʼu, Kitab-ı Guzide, Kitab-ı Feraiz gibi kabul etmiştir. konuların yer aldığı bildiriler sunulmuştur. Bu nedenle 28 Haziran 2018’de Yeni Sempozyuma Azerbaycanʼdan Prof. Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi ta- Dr. Muhsin Nağısoylu “Türkçeyi Zengin- rafından Ankara'da “Atebetü’l Hakâyık ve leştiren Kaynaklar Olarak 13.-14. Yüzyıllar İlk Dönem Türkçe İslâmî Eserler Sem- Farsça-Türkçe Sözlükler”, Prof.Dr. Ataemi pozyumu” düzenlenmiştir. Mirzeyev “Aliʼnin Kıssa-i Yusuf” Eseri 17 ülkeden 156 bilim adamının katıl- Kurʼan-ı Kerim Bağlamında”, Prof.Dr. dığı sempozyumda Karahanli Türkçesi: Pirali Aliyev “Atebetül-Hakayıkta Türk- Atebetüʼl Hakayik, Kutadgu Bilig, Divanu İslam Ahlakının Yansıması ve Gençlerin Lugatiʼt-Türk, Divan-ı Hikmet, Kurʼan Ter- Bu Hususta Eğitilmesi”, Prof.Dr. Ebulfez cümeleri, Harezm Türkçesi; Kisasüʼl- Enbi- Amanoğlu “Karahanlı Türkçesi ürünü XRONİKA 95

“Atebetül-hakayık” ve Azerbaycanda araş- Yer Aldığı Fakrnâme Eseri”, Dr.Öğr.Ü. Ga- tırılması üzerine bir inceleme”, Prof.Dr. tibe Vagifkızı Guliyeva “Karahanlı Türkçe- Kamil Beşirov “Qazi Bürhanəddinin şeir si Bağlamında Kutadgu Bilig ve Atebetül dili baslanğıc mərhələdə oğuz-türk yazılı Hakayik’ta Sosyal-Siyasi Leksik Birimler”, ədəbi dilinin örnəyi kimi”, Prof.Dr. “Hoca Dr. Elçin İbrahimov “Ali’nin Kıssa-i Yûsuf Ahmed Yesevi’nin Tasavvufi Görüşlerinin Eserinde Eski Oğuzcanın Dil Özellikleri” bilimsel bildirileriyle katılmışlardır.

E.İbrahimov

***

The fourth International Conference well as, sponsors and exhibitors. on Lifelong Education and Leadership Many reports were made in the (ICLEL) for All was held on July 3-5, following panels: The Concept of Lifelong 2018 at Lower Silesia University – Education–LLE; Lifelong Science Wroclaw in Poland. ICLEL Conferences Education  Lifelong Social Education; focus on high quality publication processes. Educational Sciences for LLE; Teachers’ The Conference Proceeding Book was Education and LLE; Lifelong Language indexed ISI Web of Science by Thomson Education; Literacy Development and and Reuters. Lifelong Learning; Internship and The Conference provided a wonderful Vocational Education; Service Training in forum for all to refresh their knowledge LLE; Time Education; Lifelong Sports and base and explored innovations in lifelong Education; Multi-Cultural Education; education and Leadership. The Conference Internationalization in Education; Religious offered plenty of networking opportunities, Education, Citizenship Education. providing everybody with the chance to All the reported papers were meet and interact with the leading scientists attentively discussed by the participants in and researchers, friends and colleagues, as the Conference.

Kifayat Hajiyeva

***

6-10 Ağustos 2018 tarihlerinde Mo- nek, görenek, yasa gibi sözlü ve yazılı ğolistanın Ulaanbaatar şehirinde Moğo- değerlerin, tarihî süreç içinde ruhunu, ortak listan Bilimler Akademisi Dil ve Edebiyat bilinç ve hareket etme duygusu yansıttığı Enstitüsü tarafından “Uluslararası Altay bir gerçektir. Bu bakımdan daha önce dü- Toplulukları Sempozyumu Gelenekler- zenlenen altı sempozyumun ortak geçmi- Görenekler-Töreler ve Yasalar” gerçek- şini, kimliğini, kültürel arasında dayanışma- leştirilmiştir. yı sağlayan toplum hayatına yansımaları, Dil, edebiyat, tarih, sosyoloji, sosyal birey uygulamaları, bunlarla ilgili toplumda psikoloji, siyaset bilimi, halk bilimi ve an- oluşan kanaat önderleri toplum düzenini tropoloji başta olmak üzere farklı sosyal sağlamadaki rolleri ilişkisini düzenlemedeki bilim disiplinlerinin ilgi alanına giren gele- yeri ve bunlarla ilgili Sempozyumun Moğo- 96 XRONİKA listan'da yapılmasından dolayı Moğol tarihi, hususlar çerçevesinde bireysel bildiri sun- kültürü, uygarlık değerleri ve Moğolların mak hem de panel halinde Sempozyuma su- tarihî süreç içinde Altay topluluklarıyla iliş- nulacak bireysel bildiriler, özelliğine göre kilerine dair özel seksiyonlar Belirtilen programda yer almıştır.

Elçin İbrahimov

***

The 19th International Conference researchers in Turkology from all over the on Turkish Linguistics (ICTL) was held world participated in the conference where in August 17-19, 2018 in Astana, they presented their individual papers, Kazakhstan. workshops, or posters. A wide range of The International Conference on topics related to all aspects of Turkish and Turkish Linguistics (ICTL) was a leading Turkic Linguistics were presented to the forum where all the recent studies on participants by the reporters. Turkish and other Turkic languages were All the papers and posters presented shared and discussed comprehensively. by the participants at the conference were Many distinguished scholars and specialists published in the proceeding volume by on Turkish Linguistics, as well as well-known international publishers.

***

The 3rd International Conference Asian Turkic History, History of Turkic on Studies in Turkology (ICOSTURK) Science, Turkic Art, Turkic Handicraft was held on September 4-6, 2018 in (Traditional and Modern), Turkic Amsterdam, Holland. Archeology (Central Asia, Seljuk, The Conference was attended by Ottoman), Turkic Architecture, Turkic many distinguished turkologists from Music (Traditional and Modern), Turkic different countries all over the world. The Culture, Turkic Geography, Turkic official languages of the Conference were Religion, Turkic State Management, Turkish and English. All the papers Turkish Sports, Turkish Press and reported in the conference were discussed Journalism. in the following panels: Turkish Language All the participants were provided on and Literature, Modern Turkic Dialects, site with the conference Abstract Book and Turkic Linguistics, History of Turkic were made available to the Conference Languages, Turkic Folklore, Turkish and participants through the conference website. Ottoman History, General Turkic History,

K. Hajiyeva

______TÜRKOLOGİYA № 3 2018

PERSONALİA ПЕРСОНАЛИИ PERSONAL NEWS

ПЛАТОН МЕЛИОРАНСКИЙ ‒ 150

персидско-турецко-татарскому kурсу. После его окончания в 1891 г. он был оставлен при университете и в 1894 г. начал читать лекции в качестве приват- доцента. Его исключительные способ- ности к овладению языками сказались в знании им ряда мертвых и живых евро- пейских языков, а также языков восточ- ных (арабский, монгольский, пер- сидский). Его научная деятельность началась с поездки в 1890 г. в Орен- бургскую губернию для изучения казах- ского наречия и сбора фольклорных ма- териалов; позднее им была опуб- ликована грамматика казахского языка. А.Н.Самойлович писал о нем: «Имея общее представление о всех исследо- Платон Михайлович Мелиоранский ванных древних и новых тюркских язы- – русский востоковед-тюрколог, родился ках и наречиях, Мелиоранский особенно в Санкт-Петербурге 18 ноября 1868 г. В знал древние языки: орхонский, уйгур- историю науки Платон Михайлович – ский и джагатайский и современные вошел как тюрколог-лингвист и историк наречия: прежде всего казак-киргизское, тюркской литературы. Он подарил науке затем казанско-татарское и османское». такие популярные труды, как «Сель- В 1899 г. Платон Михайлович защитил джук-наме, как источник для истории магистерскую («Памятник в честь Кюль- Византии в XII и XIII веках», «Об ор- Тегина»), а в 1902 г. – докторскую дис- хонских и енисейских надгробных па- сертацию. С 1905 г. он – ординарный мятниках с надписями» и др. По словам профессор турецко-татарской словесно- А.Н.Кононова, Мелиоранский был яр- сти. В 1893-м и последующих годах ким представителем «плеяды перво- Платон Михайлович бывал в загранич- классных ученых, приумноживших сла- ных командировках, работая в библиоте- ву отечественной тюркологии». ках Берлина, Вены, Лейдена, Лондона, Завершив среднее образование, Оксфорда, Парижа. В Петербургском Платон Михайлович поступил на фа- университете его главным учителем был культет восточных языков Петер- В.В.Радлов, под руководством которого бургского университета по арабско- он изучал тюркские наречия, старод- 98 PERSONALİA

жагатайские тексты, письменность ор- своей фактической части не устарели до хонских памятников. А «Опыт словаря настоящего времени. Не меньшей тща- тюркских наречий» В.В.Радлова печался тельностью и обоснованностью истори- именно при деятельном участии ческого комментария отличаются все его П.М.Мелиоранского. С 1902 г. и до кон- издания тюркоязычных памятников и ца жизни Платон Михайлович состоял в образцов устного народного творчества должности секретаря факультета во- современных тюркских народов. А.Н.Са- сточных языков. мойлович утверждал, что П.М.Мелиор- По общему признанию, Платон анский «был единственным русским Михайлович был одним из передовых тюркологом, специально углубившимся тюркологов своего времени, направ- в лингвистическую область науки о тюр- лявших развитие тюркской филологии. ках». Платон Михайлович участвовал в Повседневное общение с В.В.Бар- дискуссии по поводу истолкования не- тольдом, В.Р.Розеном и другими содей- которых слов в надписях на медных са- ствовало, видимо, усилению его интере- маркандских монетах, выступал по по- са к Средней Азии в качестве тюрколога- воду одного места из мемуаров З.Бабура, лингвиста. Среднеазиатская тематика трактующего о понимании последним занимает основное место в научном святости («Смелость при отсутствии наследии Платона Михайловича Мелио- трусости»). По словам В.Бартольда, ранского. В его докторской диссертации «местные деятели, оренбургские, казан- «Араб-филолог о турецком языке», ские и ташкентские, часто обращались к написанной по тексту сочинения неиз- П.М.Мелиоранскому за советом и всегда вестного автора XIII–XIV вв., содержит- встречали с его стороны полную готов- ся ряд замечаний о наречиях «туркестан- ность оказать возможное содействие их ском» и туркменском. Его публикации трудам». А.Н.Самойлович, хорошо знав- по языку и содержанию орхонских ший П.М.Мелиоранского, писал: «в об- надписей, в том числе имеющая широ- ращении с людьми мало знакомыми или кую известность магистерская диссерта- с деловыми только знакомыми Платон ция «Памятник в честь Кюль-Тегина», Михайлович был всегда серьезен и приобретает в наши дни значение и для сдержан, благодаря чему производил на Узбекистана, и всей Средней Азии, и них впечатление человека сухого и не- Казахстана в связи с возрастающим людимого. В действительности же Пла- здесь количеством находок памятников тон Михайлович отличался чрезвычайно и предметов древности с «руническими» живым и общительным характером и об- надписями орхоно-енисейского типа. ладал в высшей степени чуткой и воз- Примечательную страницу его вышенной душой». Да и другие видные научной деятельности составляют экс- ученые, такие как Бартольд, Радлов, Ро- курсы в область выяснения восточных, зен, разделяли это мнение. К примеру, преимущественно тюркских, элементов по инициативе Платона Михайловича в русском языке («Турецкие элементы в его университетский ученик И.А.Беляев языке «Слова о полку Игореве», «Заим- совершил научную поездку к киргизам и ствованные восточные слова в памятни- каракалпакам, сделав ряд ценных запи- ках русской письменности домонголь- сей фольклорных произведений и наб- ского времени» и др.). Специально изу- людений по языку, эпосу и истории ка- чал он язык орхонских надписей. Грам- ракалпаков. матические исследования Платона Ми- В качестве учебных пособий Пла- хайловича Мелиоранского по тюркским тон Михайлович опубликовал в 1894 г. языкам характеризуются историзмом и в «Краткую грамматику казак-киргизского PERSONALİA 99

языка (I. Фонетика и этимология. II. ном Михайловичем были изданы «Ска- Синтаксис)», причем, в связи с рецензи- зание о пророке Салихе (из Кысасу-л- ей на это издание Н.П.Остроумова, вел с Энбия –Рубгузи)» (1897) и «Сказание об последним полемику по ряду вопросов. Едигее и Тохтамыше. Киргизский текст Его студенческие записи, сделанные при по рукописи, принадлежавшей Ч.Ч.Вали- поездке по степям Казахстана (Тургай- ханову» (1905). ская область), составили основу работы Посмертно был издан подготов- «Киргизские пословицы и загадки» ленный Платоном Михайловичем Мели- (1893). Под редакцией Платона Михай- оранским к печати текст «Шейбани- ловича Мелиоранского был издан со- наме» Мухаммада Салиха – одного из ставленный Н.Бравиным и И.Беляевым важнейших источников по истории «Указатель племенных имен к статье Средней Азии в виде исторической поэ- Н.И.Аристова «Заметки об этническом мы, посвященной описанию подвигов и составе тюркских племен и сведения об деяний Шейбани-хана (1451–1510) с до- их численности» (1903). Платон Михай- ведением событий до начала XVI в. Из- лович в числе других востоковедов при- дание Платоном Михайловичем Мелио- нимал активное участие в попытках ранским «Шейбани-наме» стимулирова- научного толкования обнаруженных ло выпуск в свет научно комментиро- В.А.Каллауром в 1896 г. в долине р. Та- ванных рукописей, освещающих время лас камней (валунов) с древнетюркскими правления узбекского хана Мухаммада (орхонскими) надписями. Вместе с Шейбани. В.Бартольдом Мелиоранский усмотрел в Скончался Платон Михайлович копии надписи на камне (из урочища скоропостижно, в Петербурге, 16 мая Айртам-Ой) разновидность древнетюрк- 1906 г. В оставшихся после его смерти ских письмен. В заседании ВОРАО 25 бумагах найдены заметки по рукописи февраля 1897 г. Платон Михайло- «Кудатгу-билиг», введение и перевод вич высказал свои соображения о роде начальной части «Бабур-наме» (по тек- начертаний и букв надписи, в которых сту Н.И.Ильминского), лекции «по срав- он различал семнадцать знаков орхон- нительной грамматике джагатайского и ского письма («По поводу новой архео- киргизского с введением о тюркских на- логической находки в Аулеатинском родах и языках вообще». уезде»). Из восточных рукописей Плато-

«Тюркология»

______

100 PERSONALİA

BROCKELMANN CARL – 150

stricted disciplines. Although research will continue to become more intensively focused, nevertheless the framework first laid down in Brockelmann’s encyclopedic studies will remain essentially unchanged. Brockelmann’s work in Iranian studies is interwoven through his entire output. In Geschichte der arabischen Litteratur (5 vols., 2nd ed., 1937-49) he listed, described, and characterized thousands of Persian scholars and their works in Arabic—as well as occasionally also in Persian and Turkish. He relied, first, on published manuscript catalogues that had been compiled since the 18th century mainly by Europeans and, second, on the rich biographical and bibliographical literature of the Islamic Middle Ages in German orientalist, was born in Arabic, Persian, and Turkish, which he Rostock 17 September 1868, and died in brought together and summarized under the Halle/Saale 6 May 1956. Brockelmann heading of secondary literature. He also pursued Oriental studies, classical wrote for the Encyclopaedia of philology, and history in Rostock, Breslau, Islam (1913-37) many articles on and Strasburg. He took his Ph.D. degree in significant Persian contributors to this Strasburg, in 1890, under the direction of literature, including poetry and adab in Th. Nöldeke. In 1900 he was appointed to a Arabic, from Boḵārī to Zamaḵšarī, from chair in Breslau, in 1903 in Königsberg, in Abu’l-Faraj Eṣfahānī and Abū Nowās to 1910 in Halle, in 1922 in Berlin, and in Ṯaʿālebī. Persian manuscripts were 1923 in Breslau again. After his retirement included in two catalogues that he prepared in 1935 he returned to Halle/Saale, where for the municipal libraries of Breslau (1903) he died. and Hamburg (1908). In his Geschichte der During a long and serene life as a islamischen Völker and Staaten(1939), scholar Brockelmann produced a wealth of which was frequently translated into both fundamental publications that determined Western and Oriental languages, he the direction of orientalism, from cuneiform repeatedly emphasized the political and studies to the political and literary history cultural connections among Islamic lands, of the most recent periods, for generations from Moḥammad to the period before to come. His monumental output represents, World War II, rating especially high the more than that of any other scholar, the Persian contribution to general Islamic unity of oriental studies in his time. It in no culture. In numerous reviews Brockelmann, way detracts from his central significance who combined a unique gift for languages that, as a result of expansion and accompa- with an awe-inspiring memory and nying specialization, the field has since extraordinary power of expression, came to been subdivided into numerous more re- grips with the problems of New Persian PERSONALİA 101 philology. In commenting on the difficulty often sought to compensate for an error of of establishing critical text editions of the his own by trying to adapt the rest of the Persian classics, he warned against expect- verse to it. The richness and flexibility of ing too much: “The Iranians, who so often the Persian poetic language are brilliantly applied their philological skills to extraordinarily illuminated by such a Arabic texts, unfortunately evinced hardly practice” (review of H. Ritter and J. any scholarly interest in their own national Rypka, Zeitschrift für Semitistik 10, 1935, literature. One read the poets for the sake of pp. 337f.). In this and other works aesthetic enjoyment, and every educated Brockelmann contributed many observa- scribe not only felt himself entitled to tions and interpretations related to Persian "improve" the text as he copied it, but even lexicography, especially etymology. Persian took pride in doing so. He thus made many loanwords in Syriac (see SYRIAC i) can interpolations, from which no Persian poet- also be found listed and explained in ic text is free; nor was any part of it secure his Lexicon Syriacum (Berlin, 1895 [Figure from arbitrary changes. Indeed, the copyist 1]; 2nd ed., 1928).

Journal of “Turkology”

______

TÜRKOLOGİYA № 3 2018

NEKROLOQLAR НЕКРОЛОГИ OBITUARIES

ФАГИМА ХИСАМОВА

ского языка Казанского государственно- го университета. В 1971 г. защитила кандидатскую диссертацию на тему «Причастия в современном татарском литературном языке». С ноября 1970 г. – ассистент кафедры татарского языка университета, с 1972 г. – старший пре- подаватель, с 1980 г. – доцент кафедры. В 1995 г. Ф.М. Хисамова защитила докторскую диссертацию на тему «Функционирование и развитие старота- тарской деловой письменности. ХVI – 1- я пол. ХIХ вв.», с 1998 г.– профессор, в 1999-2007 гг. – заведующая кафедрой татарского языка. Фагима Миргалиевна Хисамова – выдающийся учёный, известный тюрко- лог, одна из ярких представителей Ка- занской тюркологической школы. Она Хисамова Фагима Миргалиевна ро- является автором около 200 научных и дилась 1 декабря 1936 года в деревне научно-методических работ, статей и Каракашлы Ютазинского района рес- публикаций. Основные монографии уче- публики Татарстан. Окончила Карака- ной – «Языковые особенности татаро- шлинскую среднюю школу. В 1955-1960 язычной деловой письменности ХVIII гг. училась на отделении татарского в.» (1980), «Функционирование и разви- языка и литературы историко- тие старотатарской деловой письменно- филологического факультета Казанского сти ХVI-ХVII вв.» (1990), «Татарский государственного университета. После язык в восточной дипломатии России окончания университета в течение семи (ХVI-начало ХIХ вв.)» (1999) посвящены лет работала учительницей татарского исследованию истоков, специфики языка и литературы в школах Дрожжа- функционирования и этапов развития новского и Азнакаевского районов. одного из функциональных стилей ста- В 1967-1970 гг. прошла аспиранту- ротатарского письменно-литературного ру под научным руководством профес- языка – официально-деловой письмен- сора Д.Г. Тумашевой при кафедре татар- ности. В монографиях подробно иссле- NEKROLOQLAR 103

дован язык документов в различных ас- дованием, и отличным учебным пособи- пектах, автор довольно много внимания ем. уделяет описанию отдельных этапов Работая преподавателем на кафедре функционирования деловой письменно- татарского языка более сорока лет, читая сти, а также характеристике социально- лекции по фонетике и морфологии та- исторической и культурно-языковой си- тарского языка, исторической граммати- туации периода ее функционирования. ке, ученая разработала учебные и мето- Ее последняя работа, увидевшая свет в дические пособия, программы и др. Ею 2017 году – «Историческая грамматика написаны научные статьи по различным татарского языка» – является фундамен- аспектам структуры современного татар- тальным трудом, посвященным кропот- ского языка, его диалектов, историче- ливому исследованию исторического ской грамматике и др. развития языковой системы татарского Ф.М. Хисамова – заслуженный народа. учитель Республики Татарстан (1994), Исследования по грамматической заслуженный деятель науки Республики структуре современного татарского язы- Татарстан (2007), ветеран труда (1998), ка были начаты ученой еще в аспирант- награждена медалью «В память 1000- ские годы – в её кандидатской диссерта- летия Казани». ции исследованы причастные формы Фагима Миргалиевна проработала татарского глагола (1971). Эта работа в Казанском университете более 40 лет, частично вошла во второй том академи- посвятив всю свою жизнь воспитанию ческой грамматики татарского языка. студенческой молодежи, передавая свой Колоссальным трудом является моно- опыт молодому поколению преподавате- графия Хисамовой Ф.М. «Морфология лей во благо Аlma mater. Она была пре- татарского языка» (2006). Коллеги отме- красным человеком, добрым и надеж- тили систематичность и логическую ным другом. стройность работы, не только фундамен- Выражаем глубокие соболезнова- тальный, но прикладной характер моно- ния родным и близким покойной. Свет- графии, являющейся и научным иссле- лая память о Фагиме Миргалиевне на всю жизнь сохранится в наших сердцах.

Альфия Юсупова Гюльназ Гойнуллина

______TÜRKOLOGİYA

№ 3 2018

NƏŞRƏ DAİR TƏLƏBLƏR:

1. Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalına çap üçün materiallar (məqalə, resenziya, icmal və s.) Azərbaycan, türk, rus və ingilis dillərində çap şəklində, elektron daşıyıcıda və e-mail vasitəsilə ([email protected]) qəbul edilir. 2. Dərc olunacaq məqalələrə görə müvafiq elmi sahə üzrə elmlər doktorunun rəyi tələb olunur. 3. Məqalələrin həcmi 15, resenziya və digər yazıların həcmi isə 7 vərəqdən (A4) artıq olmamalıdır (şrift: Times New Roman – 14, interval: 1,5, sol kənar 3 sm, sağ kənar 1,5 sm, yuxarı hissə 2 sm, aşağı hissə 2 sm). 4. Məqalənin adı altında müəllifin adı, soyadı, işlədiyi müəssisə, vəzifəsi və e-mail ünvanı göstərilməlidir. 5. Məqalənin sonunda 3 dildə 150-200 sözdən ibarət xülasə (məqalənin adını yazmaq şərtilə) və açar sözlər verilməlidir və hər 3 dildə yazılmış xülasələr məzmunca eyni olmalıdır. 6. Məqalələrin qəbulu üçün son 5-10 ilin elmi əsərlərinə istinadlar vacibdir. 7. Ədəbiyyat siyahısı əlifba sırası ilə verilməlidir. Nümunə: Axundov. A. (2003). Dil və ədəbiyyat. Bakı: Gənclik. 8. Mətnin içində istinadlar müəllifin soyadı, əsərin nəşr ili, səhifəsi ardıcıllığı ilə verilməlidir. Nümunə: (Axundov, 2007: 114). 9. Tərcümə məqalələri müəllifin icazəsi və ya aktuallığını təsdiqləyən sənəd əsasında qəbul edilir. 10. Hər bir məqalə redaksiya heyətinin rəyinə əsasən çap olunur. 11. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc olunmur. Məqalələrin nəşri pulsuzdur. Əlyazmalar geri qaytarılmır. Materialların məzmunu müəllifin şəxsi mövqeyini əks etdirir.

ТРЕБОВАНИЯ К ПУБЛИКАЦИИ:

1. Материалы (статьи, рецензии, обзоры) для публикации в международном журнале «Тюркология» принимаются в напечатанном виде, на азербайджанском, турецком, русском и английском языках, на электронном носителе и посредством e-mail ([email protected]). 2. Необходимо представить отзыв о статье доктора наук в соответствующей области. 3. Объем статьи не должен превышать 15, а рецензий и других материалов – 7 страниц (А4, шрифт Times New Roman – 14, интервал: 1,5, отступы: слева – 3 см, справа – 1,5 см, сверху и снизу – 2 см). 4. Под названием статьи должны быть указаны имя и фамилия автора, место работы, должность и e-mail адрес. 5. К статье необходимо приложить аннотацию (с указанием названия статьи) на трех языках из 150-200 слов и ключевые слова. Содержание аннотаций на всех трёх языках должно быть идентичным. 6. Необходимы ссылки на научные публикации за последние 5-10 лет. 7. Список литературы должен быть составлен в алфавитном порядке. Например: Axundov. A. (2003). Dil və ədəbiyyat. Bakı: Gənclik. 8. Ссылки в тексте должны быть представлены в следующей последовательности: фамилия автора, год издания, страница работы. Например: (Axundov, 2007: 114). 9. Переведенные статьи принимаются на основе документа, подтверждающего согласие автора или актуальность. 10. Каждая статья печатается на основе отзыва редколлегии. 11. Статьи, в которых выявлены факты плагиата, не печатаются. Статьи печатаются бесплатно. Рукописи статей не возвращаются авторам. Содержание материалов отражает личную позицию автора.

PUBLICATION REQUIREMENTS:

1. Materials (papers, reviews, round-ups, etc.) for publication in the international journal of “Turkology” are accepted in a printed form, in electronic carrier and through e-mail ([email protected]) in the Azerbaijani, Turkish, Russian and English languages. 2. Review of Doctor of Sciences on a certain scientific field is required for the paper to be printed. 3. Papers length have to be 15 pages long, but length of other kinds of writings have to be maximum 7 pages (A4) long (in 14- point Times New Roman; in-1,5 interval; 3 cm on the left side, 1,5 cm on the right side; 2 cm on the top; 2 cm on the bottom). 4. The author’s name and surname, work place, position and e-mail address must be written under the title of the paper. 5. The abstract containing approximately 150-200 words (by writing the title of the paper) and key words must be given in four languages at the end of the paper. The abstracts written in all the four languages must be identical in their contents. 6. It is important to use the references to the scientific works of the latest 5-10 years. 7. Bibliographical references must be given in the alphabetical order. For example: Axundov A.A (2003). Dil və ədəbiyyat. Bakı: Gənclik. 8. References in the text must be given in the following order: the sur-name of the author, year of publication and page. For example: (Axundov, 2007:114). 9. The translated papers are accepted according to the permission of the author or according to the document certifying the actuality of it. 10. Each paper is published according to the review of the Editorial Staff. 11. Papers with the fact of revealed plagiarism are refused to be published. Publication of papers is free of charge. Manuscripts are not returned. The contents of the materials reflect the personal position of the author. TÜRKOLOGİYA 105

SEMİNARA DƏVƏT

“Türkologiya” jurnalı öz nəzdində türkoloji seminar təşkil edir. Müxtəlif elm sahələrinin nümayəndələrini maraqlandıran elmi-praktik problemlər ölkəmizdə və dünyada aparılan türkoloji tədqiqatların işığında müzakirə ediləcək. Seminar ayda bir dəfə jurnalın redaksiyasında (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, V mərtəbə, “Türkologiya” jurnalının redaksiyası) keçiriləcəkdir. Maraqlananlar məsul katibə müraciət edə bilər.

______

ПРИГЛАШАЕМ НА СЕМИНАР

Журнал «Тюркология» организует в рамках своей деятельности тюркологический семинар, где в свете исследований ведущихся в нашей стране и в мире, будут обсуждаться различные научно-практические проблемы, интересующие представителей различных научных сфер. Семинар будет проводиться раз в месяц в редакции журнала (Национальной академии наук Азербайджана, V этаж, редакция журнала «Тюркология»). Интересующиеся могут обращаться к ответственному секретарю.

______

INVITATION TO THE SEMINAR

The journal of "Turkology" organizes a turkological seminar. Discussions of scientific and practical problems which are interesting for the representatives of different fields of science, will be held in the light of turkological researches conducted in our country and in the world. The seminar will be held once a month in the Editorial office of the journal (The National Academy of Sciences of Azerbaijan, V floor, the Editorial office of the journal of "Turkology"). All the people interested in the seminars can apply to the executive secretary.

______

106 TÜRKOLOGİYA

ABUNƏÇİLƏRİN NƏZƏRİNƏ! Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalının ölkədaxili illik abunə haqqı (4 nömrə) 40 AZN, beynəlxalq satış üzrə 40 € təşkil edir. Ödəniş: - fərdi qaydada (nağd şəkildə); - müvafiq bank şöbələri üzrə mümkündür. Bank əməliyyatlarının xərci abunə haqqına daxil deyil.

“TÜRKOLOGİYA” JURNALININ BANK REKVİZİTLƏRİ Azərbaycan vətəndaşları üçün: Benefisiar (alan) bankın adı: Dövlət Xəzinədarlıq Agentliyi VÖEN: 1401555071 M/h: AZ41NABZ01360100000000003944 Kodu: 210005 S.W.İ.F.T. CTREAZ22 Alan müştəri: AMEA Dilçilik İnstitutu VÖEN: 1300331751 Hesab №AZ50CTRE00000000000004138405 Büdcə səviyyəsi kodu: 3 Büdcə təsnifatının kodu: 142319

К СВЕДЕНИЮ ПОДПИСЧИКОВ Стоимость годовой подписки на международный журнал «Тюркология» в пределах страны (4 номера) составляет 40 AZN, а для зарубежных подписчиков 40 €. Оплата: – в индивидуальном порядке (наличная оплата); – банковским переводом. Стоимость банковских операций не входит в сумму подписки.

БАНКОВСКИЕ РЕКВИЗИТЫ ЖУРНАЛА «ТЮРКОЛОГИЯ» Для иностранных граждан: Банк Бенефициар: Международный Банк Азербайджана (МБА), (Ясамальский филиал) ИНН: 9900001881 M/h AZ03NABZ01350100000000002944 S.W.İ.F.T.: IBAZAZ2X Клиент-получатель: DXA Институт языкознания НАНА ИНН:1300331751 ИНН: 1301937531 Счет USD: AZ42İBAZ36020018409324665216 Счет AVRO: AZ22İBAZ36020019789324665216

TO THE ATTENTION OF SUBSCRIBERS! The cost of the annual subscription (4 volumes) to the International journal of “Turkology” is 40 AZN within the country, and 40 € for international sales. Payment is possible: – individually ( cash); – through the corresponding bank departments. Expences for banking operations are not included into the subscription fee.

BANK REQUİSİTES OF THE JOURNAL OF “TURKOLOGY” For foreign citizens: Beneficiary (recipient) bank’s name: Azerbaijan International Bank (AIB), Yasamal branch TIN: 9900001881 C/A: AZ03NABZ01350100000000002944 S.W.I.F.T: IBAZAZ2X Recipient customer: The National Academy of Sciences of Azerbaijan (NASA), Institute of Linguistics TIN: 1300331751 TIN: 1301937531 USD account: AZ42İBAZ36020018409324665216 EURO account: AZ22İBAZ36020019789324665216

TÜRKOLOGİYA

Beynəlxalq elmi jurnal

Direktor H.Abıyev İcraçı redaktor N.Səfərova Kompüter tərtibçisi S.Zalova Azərbaycan mətninin redaktoru S.Əliyeva Rus mətninin redaktoru R.Salehova İngilis mətninin redaktoru K.Hacıyeva

Formatı: 70x100 1/16 . Həcmi: 7,75 ç.v. Tirajı: 400 nüsxə.

Sifariş № 12. Qiyməti müqavilə əsasında.

“Elm” RNPM-nin mətbəəsində çap edilmişdir. (İstiqlaliyyət, 28)