Utilisatierapport 2013 Utilisatierapport

Technologiestichting STW Technologiestichting Utilisatierapport 2013 Utilisatierapport

Technologiestichting STW / Utilisatierapport 2013 Technologiestichting STW Postadres Postbus 3021 3502 GA Utrecht The Netherlands Bezoekadres Van Vollenhovenlaan 661 3527 JP Utrecht T +31 (0)30 600 12 11 F +31 (0)30 601 44 08 E [email protected] www.stw.nl

Foto omslag Ivar Pel, Utrecht STW-nummer 2014/01083/STW ISBN-nummer 978-90-73461-85-7 NUR 950 Utilisatierapport 2013 Technologiestichting STW december 2013

Technologiestichting STW 1

Inhoud

05 Voorwoord

01 04

06 Statistiek 70 STW-projecten 2007 09 Samenvatting cijfers 72 Uitleg projecten 10 Twee momenten van evaluatie 73 Projecten per instelling 10 De projecten van start gegaan in 2002 en 2007 10 De methode; hoe ‘meten’ we de utilisatie 12 Projecten gestart in 2002 05 13 Projecten gestart in 2007

02 106 Lijst van gebruikers STW-projecten 2007

16 STW-projecten 2002 18 Uitleg projecten 19 Projecten per instelling

03 112 Lijst van afkortingen

64 Lijst gebruikers bij STW-projecten 2002

Technologiestichting STW 3 4 Utilisatierapport STW 2013 Voorwoord

Waarde van kennis

Wat levert al het onderzoek dat Technologiestichting STW financiert nu op? Ons Utilisatierapport geeft daar elk jaar weer inzicht in. Dat doen we compleet en openhartig. Elk project uit de peiljaren van het rapport komt aan de orde en elk project krijgt een waardering.

In dit nieuwste Utilisatierapport toont STW u de valorisatieresultaten op de STW-projecten die in 2002 respectievelijk 2007 zijn gestart. Wij doen dit zoals u al sinds de jaren ’90 van de vorige eeuw van ons gewend bent: door te rapporteren over de betrokkenheid (B) van mogelijke kennisgebruikers bij het onderzoek, over het ontstaan van een aanwijsbaar product (P) uit het onderzoek en over de inkomsten (I) die het onderzoek STW en/of de betrokken onderzoeksgroep heeft opgeleverd. Deze B, P en I worden niet alleen ‘gescoord’ maar ook altijd toegelicht met een korte tekst waarin het proces en de context beschreven worden. Een kwantitatieve en een kwalitatieve waardering die samen de valorisatie van de onderzoeksresultaten beschrijven.

Boeiend is en blijft de vraag wanneer je een project een succes kunt noemen. Ons onderzoek is altijd door mogelijke toepassing en vragen uit de praktijk geïnspireerd, maar het is wetenschappelijk onderzoek. Elk project is daarom per definitie een stap op nog niet bekend terrein en dus zijn de uitkomsten niet met zekerheid te voorspellen. Wie de stukjes bij alle projecten in dit Utilisatierapport leest zal zien dat sommige projecten ‘alleen’ nieuwe kennis opleveren en dat andere projecten al tijdens hun looptijd tot soms spectaculaire toepassingen leiden. De meeste projecten zitten aan het eind van hun looptijd daar tussenin. Dat laatste levert het meest interessante leesvoer: waar sta je nou aan het eind van een project, hoe kijken de betrokken mogelijke kennisgebruikers dan tegen de stand van zaken aan, wat moet er verder gebeuren? Dat is hoe de waarde van kennis ontstaat.

Eppo Bruins directeur

Technologiestichting STW 5

Statistiek

09 Samenvatting cijfers

10 Twee momenten van evaluatie

10 De projecten van start gegaan in 2002 en 2007

10 De methode; hoe ‘meten’ we de utilisatie

12 Projecten gestart in 2002

13 Projecten gestart in 2007

Statistiek 7 8 Utilisatierapport STW 2013 Samenvatting cijfers

tabel 1 De cijfers geven inzicht in de situatie direct na Projecten gestart in 2003 tot en met 2007 hebben (5 jaar na de start) beëindiging van een project. Het ontwikkelingstraject tot en met 2012 het volgende opgeleverd: moet dan vaak nog beginnen. Het is dan ook heel goed denkbaar dat de inkomsten de komende jaren nog fors zullen toenemen (zie tabel 1).

aantal overeenkomst octrooi inkomsten (in M€) 2002

2003 97 92 33 8,4 Van de projecten die in 2002 zijn gestart, heeft tot 2004 100 88 34 9,3 nu toe 78,7 procent (=score B en C) geleid tot een 2005 89 59 41 7,9 actieve relatie met één of meer gebruikers (figuur 5 2006 74 22 21 5,5 op pagina 12), 83,1 procent (=score B en C) heeft een 2007 83 40 17 9,4 concreet product opgeleverd en 36 procent (=score B en C) heeft cash of in kind inkomsten opgeleverd.

Van de projecten die gestart zijn in 2002 hebben er 38 één of meerdere vervolgonderzoeken gesubsidieerd gekregen of zijn een vervolg op een eerder gehonoreerd project. figuur1 Aantal gestarte projecten 2007 83,1 Procent (=score B en C) van de projecten die in 2007 zijn gestart, heeft tot nu toe geleid tot een 100 actieve relatie met één of meerdere gebruikers (figuur 6 op pagina 13). 82 Procent (=score B en C) heeft een 80 concreet product opgeleverd en 27,7 procent (=score B en C) heeft cash of in kind inkomsten opgeleverd. 60 Voor deze projecten die onlangs beëindigd zijn, is het aantal gestarte projecten gestarte aantal in veel gevallen nog te vroeg om van uitgekristalli- 40 seerde kennisexploitatie te spreken.

20 Van de projecten die gestart zijn in 2007 hebben er 14 één of meerdere vervolgonderzoeken gesub-

0 sidieerd of zijn een vervolg op een eerder gehonoreerd

2003 2004 2005 2006 2007 project.

De figuren 7 en 10 geven de BPI-code die de projecten uit 2002 en 2007 hebben gekregen weer. Een uitleg van deze figuren treft u aan op pagina 14. figuur 2 Aantal overeenkomsten

100

60 aantal overeenkomsten aantal

2003 2004 2005 2006 2007

Statistiek 9 Twee momenten van evaluatie

figuur3 De projecten van start gegaan in 2002 en 2007 Aantal octrooien In het algemeen zit er een grote tijdsspanne tussen de start van een project en het moment waarop de resultaten daadwerkelijk tot een ‘bruikbaar’ resultaat 100 leiden. STW is alleen betrokken bij het eerste deel van dit lange traject, namelijk bij de onderzoeksfase die 80 doorgaans vier tot zes jaar beslaat. In deze utilisatie- aantal octrooien aantal rapportage zien wij, enige tijd na afloop van het 60 onderzoek, terug op destijds gestarte STW-projecten. Voor deze evaluatie worden twee momenten gekozen; 40 direct na afloop van een project, de interimrapportage (in dit rapport de projecten die in 2007 van start 20 gingen), en vijf jaar later een eindrapportage, het utilisatierapport (hier de projecten die in 2002 van

0 start gingen).

2003 2004 2005 2006 2007 In de Interimrapportage (over de projecten uit 2007) worden dus de projecten bekeken die zes jaar geleden figuur4 van start zijn gegaan en recent zijn afgesloten. Het Inkomsten kan voorkomen dat een gebruiker verder wil gaan met de resultaten van het onderzoek. Hij zal dan vaak in aansluiting op de onderzoeksfase nog een ontwikke- 10 lingstraject moeten uitvoeren. Dit kan bestaan uit de markt onderzoeken, een productielijn opzetten en 8 dergelijke, kortom alles wat nodig is om te komen tot

inkomsten (in M€) inkomsten een commercieel ‘product’. 6 In de Utilisatierapportage (over de projecten die in 4 2002 van start gingen) is tien tot elf jaar na de start van universitair onderzoek al een veel beter – alhoewel

2 nog altijd niet volledig – inzicht te verkrijgen in de daadwerkelijke toepassing en commercialisering. In dit

0 rapport worden daarom ook die projecten bekeken

2003 2004 2005 2006 2007 die in 2002 van start zijn gegaan en waarover nu een min of meer afgerond oordeel gegeven kan worden met betrekking tot de utilisatie.

De methode; hoe ‘meten’ we de utlisatie Het zal duidelijk zijn, dat het meten van de mate van gebruik niet eenvoudig is. Zo kan een verbeterde procesbeschrijving voor een gebruiker financieel zeer aantrekkelijk zijn, zonder dat er sprake is van een concreet product. Anderzijds kan de realisatie van een daadwerkelijk product (gebaseerd op een werkend prototype) worden afgebroken omdat markteconomische aspecten een rol spelen. Hoe de stand van zaken op dit vlak is bij de verschillende projecten, wordt nagegaan door (telefonische) enquêtering van onderzoekers, projectleiders of gebruikers, die bij het desbetreffende project waren betrokken. Mocht dit niet mogelijk zijn, dan wordt gezocht naar ander beschikbaar bronnenmateriaal.

10 Utilisatierapport STW 2013 Om een beeld te geven van de resultaten van een Inkomsten onderzoeksproject, heeft STW in de afgelopen jaren Heeft het onderzoek geleid tot inkomsten voor een meetmethode geïntroduceerd, die gebaseerd is STW en/of de onderzoeksgroep: op drie – meer of minder onafhankelijke – variabelen O omdat het project wetenschappelijk mislukte, of om de utilisatie te kunnen kwantificeren, te weten omdat er geen gebruiker gevonden kon worden, ‘Betrokkenheid’, ‘Product’ en ‘Inkomsten’ (BPI). Elk van zijn er geen inkomsten op dit project geweest deze variabelen is onderverdeeld in een oplopende en zijn die in de toekomst niet te verwachten; vierpuntswaardering (0, A, B, en C). De definities van A er zijn nog geen inkomsten op het project. Dat deze classificering zijn: wil hier zeggen dat er wel bijdragen aan het onderzoek kunnen zijn, maar nog geen revenuen Betrokkenheid uit de exploitatie van de kennis. Toekomstige De mate waarin één (of meerdere) gebruikers baten zijn echter niet uitgesloten; bij het onderzoek zijn betrokken: B incidenteel is of wordt (een deel van) de kennis verkocht. De ‘inkomsten’ kunnen hier ook O het project is mislukt; omdat de uitkomsten bestaan uit het feit dat het resultaat ‘waarde- irrelevant zijn voor een gebruiker; vol’ is voor de samenleving; A er is enige belangstelling van de gebruikers C er is een beduidende, gestage of grote stroom geweest, door deelname in een gebruikers inkomsten (geweest), of er is zicht op dat een commissie; dergelijke stroom de eerstvolgende vijf jaar B de gebruikers participeren actief. Een eventueel wordt gerealiseerd. Bijvoorbeeld als er al geleverde bijdrage is klein – in de vorm van geld, principe-afspraken gemaakt zijn. materialen en dergelijke; C op niet mis te verstane wijze participeert Gebruik makend van de hierboven beschreven de gebruiker in het project. Er is omvangrijke classificatie kunnen alle projecten in een 4 x 4 x 4 steun gegeven en vaak is er een contract met matrix worden ingedeeld. In het totaal dus 64 betrekking tot de samenwerking gesloten. mogelijkheden. Er ontstaat zo een beter gedifferenti- eerd beeld van de uiteindelijke resultaten die de Product projecten na vijf respectievelijk tien jaar opleveren. In hoeverre zijn de doelstellingen van het onderzoek gehaald, en is er een aanwijsbaar ‘product’: De meest geslaagde projecten vallen uiteraard in de categorie CCC. Maar een succesvol project met een O het project is in het onderzoeksstadium mislukt, grote betrokkenheid van een gebruiker in de non-profit of het onderzoek is voortijdig afgesloten; sector én met een concreet en aanwijsbaar product A er is geen concreet product. Er is meer onder- (bijvoorbeeld milieu-onderzoek), wordt ook in een zoek nodig om een bruikbaar product hoge klasse ingedeeld (CCA). Een project dat heeft te verkrijgen. Voorlopige conclusies zijn al geresulteerd in een product, maar geen afnemers vindt wel getrokken, maar een en ander moet nog komt in een lage categorie terecht, bijvoorbeeld ACA. worden geverifieerd. We zijn nog in de fase van ‘basic technology’. De voornaamste vorm van Ook wordt zo duidelijk wat de waarde is van funda- output is tot op dit moment de wetenschap menteel-strategisch onderzoek, (de zogenaamde pelijke publicatie; ‘basic technology’) voor de gebruikers. Er is dan B een voorlopig model, een principe of een weliswaar geen aanwijsbaar product, maar bedrijven conceptmethode is ontwikkeld en bruikbaar. hebben er soms (veel) geld voor over om deze Verificatie en verfijning is nog wel nodig basiskennis te ontwikkelen (klasse CAA) of te kopen voordat van een eindproduct kan worden (klasse CAC). gesproken. De gebruiker kan het onderzoeks product (nog) niet geheel zelfstandig gebruiken; Achtergrondonderzoek vindt zijn plaats in de klasse C er ligt een aanwijsbaar product, bijvoorbeeld in AAA. Projecten die op bepaalde aspecten mislukten of de vorm van software, een werkend prototype, zijn mislukt, krijgen een 0-waardering (bijvoorbeeld een proces-omschrijving, een octrooi, kortom klasse 000). een min of meer afgerond concept, waarmee de gebruiker zelfstandig aan de slag kan gaan. Inkomsten (toelichting) Hieronder verstaat STW alle gelden en bijdragen in natura (door gebruikers en derden) die op basis van een STW-project gegenereerd worden gedurende het hele traject, dus zowel van voor het project is gestart als tot na afloop van het project.

Statistiek 11 figuur5 Projecten gestart in 2002 Utilisatiegroepen 2002 In 2002 gingen 89 projecten van start. In deze Betrokkenheid projecten werd door STW voor 39,4 miljoen euro geïnvesteerd. Bij deze projecten werden 49 overeen- O 0,0% komsten met de gebruikers gesloten en 18 octrooien A 21,3% aangevraagd. Aan inkomsten werd een bedrag van B 59,6% 6,1 miljoen euro genoteerd. C 19,1% Figuur 5 geeft de verdeling aan per utilisatiecode. De figuren geven aan hoeveel procent van de projecten een bepaalde score op de drie categorieën heeft gehaald.

Figuur 7 (pagina 14) geeft de BPI-code weer, die de projecten hebben gekregen.

Product

O 0,0% A 16,9% B 49,4% C 33,7%

Inkomsten

O 0,0% A 64,0% B 28,1% C 7,9%

12 Utilisatierapport STW 2013 figuur6 Projecten gestart in 2007 Utilisatiegroepen 2007 In 2007 gingen 83 projecten van start. In deze Betrokkenheid projecten werd door STW voor 46,9 miljoen euro geïnvesteerd. Bij deze projecten werden 40 overeen- O 0% komsten met de gebruikers gesloten en 17 octrooien A 16,9% aangevraagd. Aan inkomsten werd (tot nu toe) een B 59,0% bedrag van 9,4 miljoen euro genoteerd. C 24,1% Figuur 6 geeft de verdeling aan per utilisatiecode. De figuren geven aan hoeveel procent van de projecten een bepaalde score op de drie categorieën heeft gehaald.

Figuur 10 (pagina 15) geeft de BPI-code, die de projecten hebben gekregen weer.

Product

O 0,0% A 18,1% B 62,7% C 19,3%

Inkomsten

O 0,0% A 72,3% B 24,1% C 3,0%

Statistiek 13 figuur7 De verschillende categorieën worden in kleuren Utilisatieprojecten gestart in 2002 weergegeven. Een hoge score op de categorie Inkomsten is te herkennen aan een blauwe kleur. Voor een hoge score op Betrokkenheid is die kleur rood en voor een hoge score op Product is die kleur groen. Omdat de complete codes alle drie de BPI- componenten bevatten, hebben alle bollen meng- kleuren. Een project met BPI-code 000 zal een zwarte bol opleveren. Een project met een code CCC zal een witte bol opleveren.

Verder geeft de inhoud van de bol weer hoeveel

product > projecten die betreffende code toegekend hebben

C gekregen. Voor beide peiljaren zijn er geen projecten

< inkomstenB met code 000. De antracietkleurige bol geeft aan dat er 5 (2002) en 7 (2007) projecten zijn met de A C B BPI-code AAA (‘basic technology’). De witte bol A rechts achterin geeft aan dat er 6 (2002) en 1 (2007) 0 betrokkenheid > projecten zijn met BPI-code CCC. In figuur 7 scoren figuur8 22 projecten BBA. In figuur 10 zijn er 26 projecten BPI-som met score BBA.

De BPI-score kan ook numeriek worden weergegeven, 30 door A=1, B=2, C=3 te substitueren en de scores voor aantal

25 B, P en I bij elkaar op te tellen. Grafieken 8 (voor 2001) en 11 (voor 2006) tonen het resultaten B+P+I na 20 deze substitutie.

15 Meerdere BPI-scores kunnen leiden tot dezelfde BPI-som. Zo is ABB hetzelfde waard als BAB of AAC. 10 In figuur 9 (2002) en 12 (2007) is gecorrigeerd voor

5 het aantal permutaties dat kan leiden tot een bepaalde score door dit aantal permutaties te delen.

0 Dit leidt in beide gevallen tot een diagram dat zijn 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zwaartepunt sterk aan de rechterkant heeft (hoge BPI-som). Dit toont aan dat de uitkomst van de BPI-som meer is dan ‘toeval’, maar dat de aanpak van figuur 9 STW leidt tot een disproportioneel groot aantal BPI-som gecorrigeerd voor het aantal permutaties per som succesvolle projecten.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

14 Utilisatierapport STW 2013 figuur10 Utilisatieprojecten gestart in 2007 product >

< inkomstenB

A C B A 0 betrokkenheid > figuur11 BPI-som

30 aantal

0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

figuur 12 BPI-som gecorrigeerd voor het aantal permutaties per som

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Statistiek 15

STW-projecten 2002

19 A / Universiteit van Amsterdam

22 D / Technische Universiteit Delft

30 E / Technische Universiteit Eindhoven

34 F / Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie

35 G / Rijksuniversiteit Groningen

37 L / Universiteit Leiden

39 M / Universiteit Maastricht

40 N / Radboud Universiteit Nijmegen

44 NIOO / Nederlands Instituut voor Ecologie

45 T / Universiteit Twente

54 U / Universiteit Utrecht

56 V / Vrije Universiteit Amsterdam

59 W / Wageningen Universiteit & Researchcentrum

STW-projecten 2002 17 Uitleg projecten 2002 Hieronder staan de gegevens die u op de projectpagina’s kunt tegenkomen:

Titel de titel van het project.

Project het projectnummer, het volgnummer waarop de projecten zijn gesorteerd.

BPI (bijvoorbeeld BCB, zie pagina 10 en 11): de utilisatiecategorieën waarin het project is ingedeeld.

Projectleider naam van de projectleider.

Toewijzing de door STW aan dit project toegekende subsidie (in euro).

Contracten en octrooien soort overeenkomst die met een gebruiker is afgesloten (optie, licentie, bijdrage, samenwerking, raamovereenkomst, material transfer agreement (mta), etc.) en eventuele octrooien/octrooiaanvragen.

Inkomsten op dit project de totaal geregistreerde inkomsten (in euro). Dit zijn alle gelden en bijdragen in natura (door gebruikers en derden) die op basis van een STW-project gegenereerd werden gedurende het hele traject. Dus van voor de start tot na afloop van het project.

Doelstelling een korte omschrijving van de doelstelling van het onderzoek.

Resultaat een overzicht van de behaalde resultaten.

Gebruiker(s) een lijst met de namen van de gebruikers bij het project.

18 Utilisatierapport STW 2013 New materials for A magnetic refrigeration

05063 BCC

Projectleider Prof.dr. E.H. Brück Totale toewijzing in euro 591.134 Contracten Geheimhouding: GEA Grasso BV, Universiteit van Amsterdam, Unilever UK Central Resources Ltd; Material Transfer Agreement: Universiteit van Amsterdam, Cooltech Applications Octrooien 46113: Materiaal geschikt voor magnetische koeling, werkwijze voor het bereiden ervan en toepassing van het materiaal; Magnetisch koelbaar materiaal II

Doelstelling komst met BASF getekend. BASF wil de komende jaren Universiteit De doelstelling van het project is het ontwikkelen deze technologie samen met zijn partners op de markt van magnetocalorische materialen die nabij of boven brengen. van kamertemperatuur kunnen worden toegepast in warmtepompen. De eerste beoogde toepassing is in Gebruikers huishoudelijke koeling en airconditioning, maar warm- BASF Nederland BV (De Meern) / Douwe Egberts Amsterdam tepompen kunnen veel breder ingezet worden. (Utrecht) / Energieonderzoek Centrum Nederland (Petten) / Global Cooling BV (Arnhem) / Itho BV Resultaat na 5 jaar (Schiedam) / TNO (Delft) / Universiteit Twente Geschikte materialen zijn gevonden en twee patenten (Enschede) / Whirlpool S.A. (Joinville, Brazilië) zijn aangevraagd. Er is een proces ontwikkeld voor de bereiding met reproduceerbare eigenschappen. De voordelen zijn: een groter magnetocalorisch effect, een instelbare werktemperatuur en ze zijn veel goedkoper dan bestaande. Engelhard De Meern heeft een optie genomen op de patenten. Dit bedrijf onderzoekt hoe ze de materialen op industriële schaal kan produceren. Twee andere bedrijven betrokken bij het vervolg-project AMC.7036 testen de materialen in preïndustriële prototypes van warmtepompen. In 2007 hoopt men een eerste magnetische koeler voor speciale toepassingen in productie te nemen.

Resultaat na 10 jaar We zijn binnen het project geslaagd de te gebruiken materialen te verfijnen. Zo is arseen in de warmte- pomp volkomen ongevaarlijk, maar als het vrijkomt, is het giftig. Dus hebben wij arseen vervangen door germanium en silicium waarmee we dezelfde resultaten kunnen bereiken. Er zijn vier patenten aangevraagd voor nieuwe legeringen met goede magnetocalorische eigenschappen. Voor deze patenten is een exclusieve licentieovereenkomst gesloten met BASF Future Business. De magnetische wisselwerking in deze materialen is sterk afhankelijk van de structuur op atomaire schaal, waarbij kleine veranderingen grote gevolgen voor de koeleigenschappen kunnen hebben. Bij het opschalen van de productie van laboratoriumschaal naar industriële schaal moet daarom veel aandacht worden besteed aan de invloed van de verschillende productiestappen op de eigenschappen van magnetocalorische materialen. Bij BASF in De Meern is hiervoor een productie- en karakterisatielab opgebouwd waar materialen voor commerciële prototypen wordt geproduceerd. In 2014 zijn de eerste resultaten gepatenteerd. Tevens is in 2014 een licentieovereen-

STW-projecten 2002 19 A structure for maintaining a shared Development and use of a Origin of variability in stress world model in a dynamic environ- pspA-based reporter system for resistance of bacterial spores ment between differentiated screening the mode of action of embedded systems and their inter- naturalpreservatives action with human supervisors

05414 BCA 05496 CCB 05587 BBB

Projectleider Dr. N. Vlassis Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. W. Crielaard Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. S. Brul Totale toewijzing in euro

239.445 Totale inkomsten in euro 100.000 270.596 Contracten Licentie: IMEnz Bioengineering, 639.714 Totale inkomsten in euro 45.380 UVA-NWI Octrooien P215962 Construct and method for screening, selection and identification of stress factors Totale inkomsten in euro 14.000

Doelstelling Doelstelling Doelstelling De doelstelling van het project was het ontwik- Escherichia coli reporterstammen ontwikkelen die sig- Bacteriële sporen bevinden zich in de (landbouw) kelen van algoritmes om een robotteam zichzelf te naaleiwitten tot expressie brengen onder controle van grond, komen daardoor in onze voedselketen en laten besturen. Binnen het project zijn bestaande de pspA-promotor. Deze stammen gebruiken om inzicht vormen potentieel, na kieming, een risico voor de theoretische beslismodellen voor discrete problemen te krijgen in de fysiologische functie van het psp-operon. gezondheid. Sporen zijn bestand tegen hoge uitgebreid naar continue toestands- en actieruimtes, Deze stammen gebruiken om natuurlijk voorkomende temperaturen, sommige zelfs tot ver boven de wat belangrijk is voor het toepassen van deze techniek antimicrobiële middelen te testen in Escherichia coli. 100°C. Overlevende sporen kiemen nooit tegelijk, bij echte robots. De schaalbaarheid van de oplossingen Principes vastgesteld voor Escherichia coli extrapoleren wat conserveren extra lastig maakt. Dit project is verbeterd door de optimale beslissing af te schatten. en exploiteren naar/in (voedsel)pathogenen. Het richtte zich op het mechanisme van heterogeniteit pspA-systeem als high-troughput systeem in gezond- in kieming en de mechanismen van stressresistentie Resultaat na 5 jaar heidszorg en voedingmiddelenindustrie toepassen. van sporen. Het werk heeft uiteindelijk veel impact gehad. Het PERSEUS-algoritme (1) is een begrip (2) geworden Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar voor multi-agent decision making. Het proefschrift Reporterstammen zijn ontwikkeld die in Escherichia coli De proeven hebben geleid tot het identificeren van Matthijs Spaan is genomineerd voor de Europese verschillende reportereiwitten tot expressie brengen. van een nieuwe manier van het meten van hitte- prijs voor de beste roboticatoepassing. Met zes van Deze stammen kunnen gebruikt worden om membraan- resistentie. Deze methode is gepubliceerd in een de negen gebruikers is er nog intensief contact, onder potentiaalverstoringen te registreren. Met name de toonaangevend Amerikaans microbiologietijdschrift. andere in een nieuw onderzoeksproject (Bsik-project unieke dose-responsecurve van de pspA-promoter heeft De onderzoekers hebben daarnaast het sporulatie- ICIS). TNO heeft geïnvesteerd in nieuwe promo- een buitengewone toepasbaarheid. Het ontwikkelde gedrag van laboratoriumstammen en bederfisolaten vendi bij de UvA die zich met POMDPs bezig houden. reportersysteem is geschikt voor high-throughput vergeleken. Het bleek dat de isolaten complexe Recent is de gecreëerde software gebundeld in een screening. Het reportersysteem is ook actief in andere kolonies maken waarin op specifieke plekken sporen C++-toolbox. Deze toolbox bevat routines voor het micro-organismen (Salmonella gallinarium). In veel met een hoge hitteresistentie worden gevormd! plannen en leren van (bijna) optimale oplossingen voor pathogene Gram-negatieve organismen kan het systeem Deze staat model voor de situatie in (industriële) multi-agent systemen (MASs). Het onderzoek heeft gebruikt worden, in Gram-positieve organismen is geen biofilms. Unilever en Friesland Foods hebben de geleid tot het nieuwe Bsik-project 03024. activiteit gevonden. Het bedrijf Imenz Bioengineering resultaten gebruikt om interne programma’s te biedt het systeem in de markt aan als high-throughput vernieuwen. Voor beiden is het ook aanleiding Resultaat na 10 jaar screen voor identificatie van antimicrobiële middelen. geweest een vervolg STW-aanvraag te sponsoren. Het project heeft verschillende nieuwe algoritmen en technieken opgeleverd. In eerste instantie heeft Resultaat na 10 jaar Resultaat na 10 jaar dat niet geleid tot directe industriële exploitatie. Toch Reporterstammen zijn ontwikkeld en zijn geschikt om Het project heeft in de periode 2002-2007 toonden verschillende gebruikers en bedrijven grote membraanpotentiaal verstoringen te registreren. geleid tot een sterk verbeterd inzicht in gedrags- interesse in de mogelijke toepassing van sommige van De unieke dose-responsecurve van de pspA-promoter heterogeniteit binnen genetisch homogene bacte- de ontwikkelde algoritmen in de praktijk. Dit was in het is tevens geschikt voor high-throughput screening riële populaties sporenvormers. Een publicatie van bijzonder het geval voor de max-plus-algoritme voor en het opsporen van onbekende antimicrobiële verbin- promovendus Veening is in Nature Microbiological een schaalbare benadering van multi-agent coördinatie. dingen. Het bedrijf IMEnz Bioengineering gebruikt Reviews verschenen. Vervolgprojecten (CASIMIR, EU De wetenschappelijke resultaten en de nieuwe algo- het systeem als initiële high-throughput screening en STW 2010-2014 10431 Targeted Inhibition of ritmes, ontwikkeld binnen dit project, hebben in hoge voor identificatie van mogelijke antimicrobiële midde- Bacterial Spores-TIBS) hebben zich gericht/richten mate bijgedragen tot de nationale en internationale len. Verschillende antimicrobiële peptiden uit dierlijke zich op het vinden van targets om bekende zwakzure zichtbaarheid van de groep op het gebied van multi- en plantaardige eiwitrijke reststromen uit de industrie conserveermiddelen effectiever te maken en live- agent onderzoek in gedistribueerde omgevingen. zijn hierna doorontwikkeld. Een aantal van deze pep- imagingtechnieken om de sporenkiemingshetero- tiden blijken soortspecifiek te zijn. Momenteel wordt geniteit in detail te testen. In 2007 leidde dit tot Gebruikers onderzocht of ecosystemen hier mee kunnen worden een patentaanvraag van Unilever op een scree- Acklin BV (Waalwijk) / Giant Leap Technologies ontdaan van ongewenste pathogenen. ningssysteem. In het vervolgproject TIBS is een (Amsterdam) / Philips Applied Technologies chemische ‘core’structuur geïdentificeerd die sterke (Eindhoven) / Philips Research Europe - Eindhoven / Gebruikers antibederfsporeactiviteit geeft. Zeer recent is door Saxion Hogeschool Enschede (Enschede) / Thales Academisch Medisch Centrum (Amsterdam Zuidoost) / Unilever onder andere op basis hiervan met de Nederland BV (Hengelo) / TNO (Delft, ‘s-Gravenhage) / IMEnz Bioengineering (Groningen) / Unilever R & D UvA een separaat project gestart met betrekking Universiteit Leiden / Y’All BV (Waalwijk) (Vlaardingen) tot screening van natuurlijke ingrediënten op hun

20 Utilisatierapport STW 2013 Effect of additives on the phase Identifying novel targets for the behaviour of lipids treatment of gastrointestinal motility disorders: The role of mast cells and neurogenic inflammation

05616 BBA 05727 CCA

Projectleider Prof.dr. H. Schenk Totale toewijzing in euro Projectleider Dr. G.E. Boeckxstaens Totale toewijzing 147.474 in euro 719.000 Contracten Geheimhouding: Janssen Pharmaceutica, Academisch Medisch Centrum; Optie: Janssen Pharmaceutica, Academisch Medisch Centrum Octrooien P59405 Means and methods for altering the motility of the gastrointestinal

antisporewerking, ook gebruikmakend van een nu Doelstelling Doelstelling na tien jaar binnen STW-project 10431 ontwikkeld Vetten zijn complexe mengsels van triglycerides en In dit project werden twee vaak voorkomende uniek live-imagingsysteem waarmee individuele kunnen in verschillende kristalpakkingen voorkomen maag-darmaandoeningen (prikkelbaar darm-syndroom sporen worden gevolgd. Dit ‘SporeTracker’-systeem met verschillende fysische eigenschappen. Proef- en postoperatieve ileus) onderzocht. De werkhypo- stelt de onderzoekers in staat om vast te stellen ondervindelijk is vastgesteld dat het toevoegen van these luidde dat beide veroorzaakt worden door een of sporen ‘blijven steken’ in de kiemings- of de een additief het fasegedrag vaak op de gewenste centraal mechanisme (degranulatie van mestcellen uitgroeifase van ontwikkeling na toediening van manier beïnvloedt. Hoe, waarom en onder welke en neurogene inflammatie). In samenwerking met antibacteriële stoffen. Deze gegevens zijn van groot condities dit kan geschieden was het onderwerp van de gebruiker (Johnson & Johnson, Beerse, België) belang voor het opstellen van risicoschattingen. dit onderzoek. wilden wij 1) deze hypothese toetsen en aantonen via Met TNO wordt in een parallel op te starten project welke mechanismen genoemde processen verlopen, een chemische bibliotheek van remmers gescreend Resultaat na 5 jaar om zodoende 2) nieuwe targets voor behandeling en gekeken naar het toepassen van de opgezette Vetbloem, het ongewenst wit uitslaan van chocolade, identificeren. onderzoeksstrategie en ‘SporeTracker’ om inzicht te kan ontstaan door een verandering in de vetkristal- krijgen in kiemingseiwitten van pathogene Clostridia samenstelling en/of pakking, bijvoorbeeld door de Resultaat na 5 jaar met een directe medische impact. irreversibele faseovergang beta(V) -> beta (VI), in Voor beide aandoeningen konden wij in diermodellen cacaoboter. De cis-mono-onverzadigde triglyceriden aantonen dat mestceldegranulatie een essentiële Gebruikers zijn hoofdcomponenten van cacaoboter en lauric rol speelt bij het ontstaan van klachten. Bij ileus gaat FCDF Corporate Research (Deventer) / Nestlé vetten en spelen een belangrijke rol bij het ontstaan dit ook gepaard met neurogene inflammatie. Een Nederland BV (Nunspeet) / Nestlé Research van vetbloem. De triglyceride 1,2 distearoyl- aantal van deze processen konden wij ook bij de mens Center Lausanne (Zwitserland) / Royal Friesland- 2-oleoylglycerol (SOS), bijvoorbeeld, is naar alle aantonen. Voor ileus heeft dit onderzoek geresulteerd Campina (Deventer) / TNO (Zeist) / Unilever R & D waarschijnlijkheid betrokken bij het ontstaan van vet- in een wereldwijd octrooi genaamd ‘inflammation (Vlaardingen) / Wageningen Universiteit & Research- bloem op chocolade ten gevolge van de faseovergang and gasto-intestinal motility disease’, en met behulp centrum (Wageningen) beta(V) -> beta(VI). In het onderzoek naar dit proces van een reeds bestaand geneesmiddel met mestcel is een doorbraak gerealiseerd door het ophelderen stabiliserende eigenschappen hebben wij een eerste van de kristalstructuren van beta2-SOS en beta(V) succesvolle patiëntentrial uitgevoerd. In voortzetting cacaoboter met behulp van synchrotron poeder- op de behaalde resultaten loopt momenteel eenzelfde diffractiegegevens waarmee de metastabiliteit van trial voor het prikkelbaar darm-syndroom. beta(V) chocolade kon worden verklaard. De publicatie van dit werk heeft internationaal de aandacht getrok- Resultaat na 10 jaar ken in wetenschappelijke gremia maar ook in de Er zijn geen verdere gegevens bij STW bekend. populaire pers. Gebruikers Resultaat na 10 jaar Academisch Medisch Centrum (Amsterdam Zuidoost) / Er zijn geen nieuwe gegevens. De aanvrager is sinds Janssen Pharmaceutica (Beerse, België) / Johnson & eind 2004 met emeritaat en bovendien is de Kristal- Johnson Pharmaceutical (Beerse, België) lografiegroep van de UvA sinds 1-1-2012 opgeheven.

Gebruikers Loders Croklaan BV (Wormerveer) / Unilever R&D (Bedford, Groot-Brittannië)

STW-projecten 2002 21 Development of novel palladium The development of high resolution catalysts for the synthesis of ultrasonic techniques for inspection pi-conjugated oligomers and and material characterization in the polymers D aerospace industry

05744 AAA 05244 BBA

Projectleider Prof.dr. P.W.N.M. van Leeuwen Totale Projectleider Prof.dr.ir. C.P.A. Wapenaar Totale toewijzing toewijzing in euro 569.191 Contracten Optie: Technische in euro 63.309 Universiteit Eindhoven, Universiteit van Amsterdam, TNO-Delft Totale inkomsten in euro 112.500

Doelstelling Doelstelling De bestudering van de eigenschappen van poly- Technische Gebruikelijke methode voor ultrasone inspectie van thiofenen, een belangrijke klasse van organische constructiematerialen, zoals toegepast in de lucht- halfgeleiderpolymeren, is van groot belang voor Universiteit en ruimtevaart industrie (bijvoorbeeld laminaten en de toepassing van deze materialen in plastic elek- in het bijzonder GLARE) is gebaseerd op transmissie- tronica, variërend van sensoren tot zonnecellen. metingen. Een nieuwe methode gebaseerd op Een van de belangrijkste aspecten is de conformatie Delft hoge-resolutie reflectiemetingen en geïntroduceerd en aggregatie van polymeren aanzien dat in belang- in een eerder STW-project, maakt het mogelijk rijke mate de materiaal eigenschappen bepaalt. Het 3D-afbeeldingen van het materiaal te verkrijgen zodat doel van dit project was om een eenvoudige methode niet alleen de locatie maar ook de diepte van defecten te ontwikkelen waarmee de conformatie en aggrega- in het materiaal verkregen kan worden. In dit vervolg- tie van polythiofenen bepaald kan worden. Verder is project wordt deze methode verder ontwikkeld. gekeken of de gesynthetiseerde polymeren kunnen worden gebruikt als metaaldetectoren en wat de rol Resultaat na 5 jaar van de conformatie is op de gevoeligheid. In het project zijn een acquisitie- en scanningsysteem ontwikkeld als ook dataverwerkingstechnieken voor Resultaat na 5 jaar de kwantitatieve en kwalitatieve karakterisatie van Voor het achterhalen of bepaalde eigenschappen defecten. Voor het experimenteel testen van Glare- van polythiofenen worden veroorzaakt door een panelen is een opstelling gerealiseerd die in water verandering in conformatie of door aggregatie is een ondergedompelde laminaten meet met verbeterde zeer eenvoudige optische methode is gevonden (1). signaal-ruisverhouding en signaal-bandbreedte. Deze methode is algemeen toepasbaar en kan in principe voor ieder willekeurige organisch half- Resultaat na 10 jaar geleiderpolymeer worden toegepast. Verder zijn er De luchtvaartindustrie heeft de resultaten van dit polythiofeenderivaten ontwikkeld die in staat zijn project niet overgenomen ter verdere ontwikkeling om metaalionen zoals palladium en ruthenium te van de methode voor industrieel gebruik. Wel is vast te binden. Nadat een metaal is gebonden dooft de stellen dat er een toenemende belangstelling is voor fluorescentie van het polymeer. Op deze manier is de pulse-echo-inspectie in combinatie met volledige het mogelijk om metaaldetectors te maken (2). onderdompeling. De in het project ontwikkelde kennis is opgepakt door de recyclingindustrie, waar ultrasone Resultaat na 10 jaar technieken ontwikkeld worden voor procescontrole Er zijn geen nieuwe ontwikkelingen. bij het scheiden van plastics. Deze kennis heeft mede de basis gevormd voor een Europees FP7-onderzoeks- Gebruikers project naar de mogelijkheden van ultrasone imaging- Holst Centre (Eindhoven) / Philips Research Europe - technologie in magnetische dichtheidscheiding Eindhoven / TNO (Eindhoven) (W2Plastics). Verdere spinoff van dit project was een STW fase-1 valorisatieproject waarin een haal- baarheidsonderzoek is gedaan naar de toepassing van ultrasone puls-echometingen voor geavanceerde defectdetectie in het vliegtuigmateriaal Glare. Resultaat was een effectief ultrasoon model voor elastische golfgeleiding in dit akoestisch complexe materiaal. Dit heeft een basis gelegd voor verder onderzoek naar de interpretatie van de gecompli- ceerde pulse-echodata.

22 Utilisatierapport STW 2013 Liquid loading in inclined pipes for Modellering en optimalisatie van gas production and transport zonnecellen van amorf silicium voor ruimtetoepassingen

05338 BBA 05369 ACA

Projectleider Prof.dr. R.V.A. Oliemans Totale toewijzing in Projectleider Dr. R.A.C.M.M. van Swaaij Totale toewijzing euro 461.610 Totale inkomsten in euro 136.134 in euro 180.423 Totale inkomsten in euro 82.226

Gebruikers Doelstelling Doelstelling FMLC (Delft) / Fokker Aerostructures BV Bij gasproductie wordt ook vloeistof geproduceerd. We hebben de prestatieverandering van amorf (Papendrecht) / Fokker Special Products BV Als de gassnelheid afneemt stroomt de vloeistof silicium zonnecellen onderzocht tengevolge van (Hoogeveen) / Nationaal Lucht- en Ruimtevaart- terug en blokkeert de toegang voor gas naar de bestraling met elektronen en protonen, met als doel laboratorium (Marknesse) / Technische Universiteit productiebuis. Hierdoor stopt de gasproductie. te onderzoeken of deze zonnecellen geschikt zijn Delft / Ten Cate Advanced Composites (Nijverdal) / De kritische snelheid waarbij de gasproductie insta- voor toepassing in de ruimte. Met name de prestatie TNO (Delft) biel wordt hangt af van de hellingshoek van de pro- aan het einde van de levensduur van de satelliet is ductiebuis. Doel is om de fysische mechanismen die belangrijk om te weten. Daarvoor hebben we een verantwoordelijk zijn voor deze tweefaseinstabiliteit computermodel ontwikkeld, gebaseerd op veran- te onderzoeken in een hellende buis. deringen in materiaaleigenschappen, waarmee de prestatie voorspeld kan worden als functie van de Resultaat na 5 jaar stralingsdosis. Het project heeft een betere fysische onderbouwing gegeven van de mogelijke rol van secundaire stroming Resultaat na 5 jaar en zwaartekracht bij het optreden van vloeistof terug- De resultaten staan beschreven in het proefschrift stroming bij een kritische gassnelheid in een produc- van Arjen Klaver, ‘Irradiation-induced degradation of tiebuis. Als spin-off is het mogelijk een beter model te amorphous silicon solar cells’. Er is een computermodel ontwikkelen voor het verstuiven en neerslaan van ontwikkeld waarmee de zonnecelprestatie voorspeld vloeistofdruppels in een kernringstroming. Voor de hoe- kan worden na langdurige belichting of bestraling kafhankelijkheid van de kritische gassnelheid kunnen met elektronen of protonen. Geconcludeerd is dat nog geen kwantitatieve verklaringen worden gegeven. gedurende belichting defectcreatie geïnitieerd wordt door recombinatie. Gedurende bestraling is dit het Resultaat na 10 jaar gevolg van interactie van geladen deeltjes met het Het tweefasemodel voor verticale stroming is door rooster. In de toekomst zullen zonnecellen op kleine Shell gebruikt bij het verder verbeteren van de ‘Shell satellieten getest worden, gebruikmakend van deze Flow Correlations’, die gebruikt worden in ontwerp- resultaten. Dit werk heeft geleid tot zeven publicaties berekeningen door de pijpleiding-, flow assurance- en vier mondelinge presentaties. en process-engineers. De resultaten zijn gebruikt bij nieuwe JIP’s, die door Shell en andere partners Resultaat na 10 jaar worden gesponsord bij de TU Delft. Bij projecten van Er is een computermodel ontwikkeld waarmee de TNO (met andere partners) zijn de resultaten gebruikt prestatie van zonnecellen van amorf silicium voor- om methoden voor vloeistofverwijdering uit de VS speld kan worden na langdurige belichting, of bestra- te vertalen naar condities voor de Noordzee. Deze ling met elektronen of protonen. Geconcludeerd is resultaten zijn internationaal gepresenteerd en gepu- dat gedurende belichting defectcreatie geïnitieerd bliceerd. Ze worden nu toegepast door verschillende wordt door recombinatie door interactie van geladen oliemaatschappijen. Binnen de TU Delft heeft het deeltjes met het rooster. In een afstudeerproject geleid tot de ontwikkeling van ‘het stekelvarken’, een wordt nu gewerkt aan verbetering van dit model. meetsectie voor snelle elektrische geleidingsmetingen. Het model was quasistatisch en nu wordt geprobeerd Hiermee kan de structuur van de vloeistoffilm worden de verandering van de prestatie in de tijd dynamisch gemeten, zowel in de tijd als ruimtelijk. Dit is bruikbaar te modelleren. Dit vergt een goede karakterisering onder alle hoeken en vooral geschikt voor dunne films. van de zonnecellen en van de modelparameters die de eigenschappen van de cellen beschrijven. Gebruikers In een vervolgproject zullen zonnecellen van amorf Shell Global Solutions International BV (Amsterdam) / silicium als payload meevliegen met de Delfi n3Xt Shell International Exploration and Production BV sateliet. Deze satelliet is ontwikkeld en gebouwd door (Rijswijk) / Technische Universiteit Delft / TNO studenten en medewerkers van de TU Delft en wordt (Delft) / Twister BV (Rijswijk ZH) volgens plan gelanceerd in april 2013. De werking

STW-projecten 2002 23 Aerobic granular sludge reactors

05577 CCC

Projectleider Prof.dr.ir. M.C.M. van Loosdrecht Totale toewijzing in euro 201.024 Contracten Overdracht Octrooi: TUD-TNWBT, Royal HaskoningDHV; Over- name rechten en plichten: Royal HaskoningDHV; Samenwerking: TUD-TNWBT, STOWA Octrooien Werkwijze voor het verkrijgen van korrelvormige groei van een micro-organisme in een reactor; Werkwijze voor het behandelen van afvalwater Totale inkomsten in euro 136.134 van de zonnecellen zal continu gemonitord worden Doelstelling Gebruikers en vergeleken worden met de simulatieresultaten. Het ontwikkelen van een eenvoudige, kostenefficiënte HaskoningDHV Nederland BV (Nijmegen) / en compacte afvalwaterzuiveringstechnologie, geba- Paques BV (Balk) / Royal HaskoningDHV (Amersfoort) / Gebruikers seerd op aëroob korrelslib. Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA) AgentschapNL (Utrecht) / Dutch Space BV (Leiden) / (Amersfoort) / Van der Pluijm Water- en Milieu- Energieonderzoek Centrum Nederland (Petten) / Resultaat na 5 jaar management (Boxtel) / Wageningen Universiteit & Helianthos BV (Arnhem) / Technische Universiteit In het onderzoek is een eerste aanzet tot het groeien Researchcentrum (Wageningen) / Waterboard AA Delft van aëroob korrelslib in het laboratorium doorontwik- en Maas (‘s-Hertogenbosch) / Waterschap Hollandse keld tot een volwaardige technologie, gebaseerd op Delta (Ridderkerk) / Waterschap Reest en Wieden SBR-reactoren. In een zeer compacte reactor kan een (Meppel) hoge simultane verwijdering van CZV (100%), stikstof (94%) en fosfaat (94%) plaatsvinden. Het ontwerp van een waterzuiveringsinstallatie gebaseerd op aëroob korrelslib laat zien dat er 75% minder ruimte nodig is dan voor conventionele actief slib-installaties. Tevens is het energieverbruik tot 30% lager en zijn de investeringskosten 15% tot 20% lager. Deze door TU Delft en HaskoningDHV ontwikkelde technologie is zeer interessant voor het zuiveren van zowel huishoude-lijke als industriële afvalwaterstromen. Het aëroob korrelslib is gepatenteerd in twee octrooien. DHV introduceert de technologie op de markt onder de naam NeredaTM. Er is veel belangstelling getoond vanuit de Nederlandse waterschappen en uit de industrie, waar reeds drie praktijkinstallaties zijn gerealiseerd. Pilot-onderzoek zal leiden tot de eerste toepassing voor huishoudelijk afvalwater, en (inter) nationale projecten voor de bouw van NeredaTM- installaties zijn gepland.

Resultaat na 10 jaar De technologie is nu ‘volwassen’ en volledig in de praktijk geïntroduceerd. Er is zeer veel internationale aandacht voor de NEREDA-technologie en de eerste buitenlandse installaties zijn in aanbouw. Het onderliggende patent was afgelopen jaar door het Octrooibureau gekozen tot runner-up voor de Europese uitvindersprijs. Met DHV is een overeenkomst over licentieopbrengsten gemaakt waar komend jaar de eerste revenuen uit zullen voort- komen. Inmiddels wordt er gewerkt aan technologie om uit het geproduceerde slib alginaat te produceren. Dit zou het mogelijk maken om organisch koolstof in afvalwater om te zetten in een chemische grondstof.

24 Utilisatierapport STW 2013 Flight simulation models based Model predictive control for The analysis of spatial structures on computational fluid dynamics hybrid systems in hyperspectral images and flight test identification

05670 AAA 05675 BAA 05699 ABA

Projectleider Prof.dr.ir. J.A. Mulder Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr.ir. B. de Schutter Totale toewijzing in Projectleider Dr.ir. R.P.W. Duin Totale toewijzing in euro 417.479 euro 366.542 365.862

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Een nieuwe methode voor de wiskundige synthese Wij hebben ons gericht op het gestructureerd ontwerp In hyperspectrale beelden is er voor elk pixel een van aerodynamische modellen van vliegtuigen. van regelaars voor specifieke klassen van hybride volledig spectrum, in plaats van een of drie Gegeven de geometrische vorm van het vliegtuig systemen, dat wil zeggen systemen die gekenmerkt kleurintensiteiten. Bij de aanvraag van het project wordt eerst een model gemaakt met behulp van worden door een combinatie van discrete en continue in 2001 waren de eerste voor de industrie betaalbare numerieke aerodynamica. Dit model wordt gebruikt dynamica. De focus lag in het bijzonder op het ontwer- scanners op de markt. Voordien werden ze vooral om observaties in de vlucht te voorspellen. De fouten pen van modelgebaseerde voorspellende regelaars ten behoeve van remote sensing gebruikt. In de in de voorspelling worden wiskundig beschreven en voor stuksgewijze affine systemen met toepassing industriële toepassingen zijn ruimtelijke samenhang gebruikt als aanvulling op het oorspronkelijke model. op DC-DC convertors en adaptive cruise control. De tussen de pixels en verwerkingssnelheid van groot belangrijkste aspecten die aan bod kwamen waren belang om tot een nauwkeurige en bruikbare analyse Resultaat na 5 jaar stabiliteit, robuustheid en efficiënte implementatie. en segmentatie van beelden te komen. Het project Er werd een numeriek softwarepakket ontwikkeld stelde zich ten doel de mogelijkheden hiertoe te waarmee op basis van de geometrische vorm van Resultaat na 5 jaar onderzoeken en daarbij gebruik te maken van de het vliegtuig de aerodynamische krachten en Naast tal van fundamentele resultaten i.v.m. regelaar- ruimtelijke en spectrale samenhang. momenten op het vliegtuig voor iedere mogelijke ontwerp voor stuksgewijze affine hybride systemen vliegtoestand konden worden berekend. De resul- heeft het project geresulteerd in twee proefschriften, Resultaat na 5 jaar taten moesten worden samengevat in een globaal 19 tijdschriftartikelen, 3 boekhoofdstukken en 48 Het project ondervond moeilijkheden en stimulansen. wiskundig model. Daarnaast moest het experimentele conferentiebijdragen. Er is een DC-DC convertor set-up Vooral in het begin was het moeilijk om geschikte, instrumentatiesysteem van het Cessna Citation II gebouwd en er zijn richtlijnen ontwikkeld om gebrui- goed geannoteerde beelden te vinden. Gedurende laboratoriumvliegtuig worden ontwikkeld om het kers uit de industrie een leidraad te geven bij de te het project kwamen er steeds frequenter contacten geschikt te maken voor de uiterst nauwkeurige maken keuzes i.v.m. regelaarontwerp voor hybride tot stand met andere gebruikers, zowel internatio- meting van aerodynamische krachten en momenten systemen. Daarnaast hebben de activiteiten van de naal (Zuid-Afrika, Oostenrijk, Duitsland, België, Iran) in dynamische vliegcondities. groep van de TU Eindhoven tot een patentaanvraag als nationaal. Het ging hierbij om zeer verschillende geleid i.s.m. Philips Lumileds: Philips invention - toepassingen: delfstoffen, afvalwerking, genetisch Resultaat na 10 jaar 678058, High Speed, Average-Current Control Loop. onderzoek, medische diagnostike, landbouw, miltaire Geïnspireerd door de noodzaak de verschillen tussen toepassingen en dergelijke. Het project concentreerde voorspelling en meting van aerodynamische krachten Resultaat na 10 jaar zich op de ontwikkeling van een software toolbox en momenten wiskundig te beschrijven werd een Onder de vervolgprojecten van dit project zijn drie EU- om de verscheidenheid aan problemen aan te kunnen. nieuwe techniek ontwikkeld op basis van multidimen- projecten: SICONOS (FP5) en de Networks of Excellence Deze toolbox is aan academische en industriële sionale splines. Deze techniek bleek zo krachtig dat ze HYCON (FP6) en HYCON2 (FP7), een NWO Van Gogh onderzoekers in de diverse toepassingsgebieden ook kon worden toegepast op de metingen zelf, niet uitwisselingsproject met Supélec Rennes, een NWO-STW ter beschikking gesteld. Een volledige oplossing van slechts op de verschillen met de theoretische voor- VIDI Vernieuwingsimpulsproject ‘Multi-agent control de oorspronkelijke vraagstelling bleek echter veel spellingen. Het resultaat bestaat dus uit twee nieuwe of large-scale hybrid systems’ (door Bart De Schutter) moeilijker dan gedacht. In de breedte is veel bereikt. methoden voor de identificatie van aerodynamische en een NWO-STW VENI Vernieuwingsimpulsproject In de diepte valt nog veel te doen. vliegtuigmodellen. Toepassingen zijn voorzien in de ‘Flexible Lyapunov functions for real-time control’ vluchtsimulatorindustrie en bij de ontwikkeling van (door Mircea Lazar). Daarnaast hebben Mircea Lazar en Resultaat na 10 jaar Micro Air Vehicles. Er werden proefschriften voltooid Ion Necoara, de promovendi die op dit project hebben Het project resulteerde allereerst in de ontwikkeling over de ontwikkeling van numerieke aerodynamica en gewerkt, nu allebei een permanente academische positie van een hyperspectrale toolbox, vrij beschikbaar over multidimensionale splines. verworven, respectievelijk als ‘assistant professor’ aan voor onderzoek. Daarnaast zijn toepassingen bij de TU Eindhoven en als ‘associate professor’ aan de drie partners (Unilever Vlaardingen, CTR in Villach, Gebruikers Polytechnische Universiteit van Boekarest in Roemenië. Oostenrijk en Plant Research International in Dutch Space BV (Leiden) / ESTEC - European Wageningen) uitvoerig onderzocht. De samenwerking Space Research and Technology Centre (Noordwijk) / Gebruikers met CTR leidde tot een vervolgproject (een door CTR Koninklijke Luchtmacht (‘s-Gravenhage) / Nationaal IPCOS Technology BV (Boxtel) / Philips Lighting gefinan-cierde promotieplaats) met betrekking tot Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium (Amsterdam, BV (Oss) / Shell Global Solutions International BV het efficiënt gebruik van door experts geannoteerde Marknesse) / TNO (‘s-Gravenhage) / TRC (Amsterdam) / Siemens Nederland NV (‘s-Graven- meetgegevens voor het ontwerp van een (semi-) Development BV (Arkel) / Vertigo Flight Simulation hage) / SKF Research & Development Company BV automatisch analysesysteem voor hyperspectrale (Amsterdam) (Nieuwegein)

STW-projecten 2002 25 The scaling up of a multipurpose, Ultra-high frequency compact flexible submicrone particles bipolar transistor modelling for aerosol reactor communications

05703 ABA 05752 BCB

Projectleider Dr.ir. J.C.M. Marijnissen Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr.ing. L.C.N. de Vreede Totale toewij- euro 573.536 Contracten Optie: Heraeus Tenevo AG zing in euro 883.000 Totale inkomsten in euro 141.666

beelden. Als toepassing is ondermeer tumordetectie Doelstelling Doelstelling in endoscopie onderzocht. Een belangrijk probleem, Nanodeeltjes hebben vele interessante eigenschap- High frequency bipolar transistoren zijn veel gebruikte waarvoor mogelijke oplossingen zijn geanalyseerd, pen. Een obstakel voor het commercialiseren van deze componenten in de high-frequency communication zijn de ‘verschuivende domeinen’. Dit zijn beelden nanodeeltjes is het op grotere schaal produceren technology. Het doel van dit project is het ontwik- van soortgelijke objecten (bijvoorbeeld poliepen) die van deze deeltjes. Het doel van dit project is het kelen van geavanceerde modelling procedures, voor onder verschillende omstandigheden (leeftijd) geheel ontwerpen en construeren van een verbeterde een doeltreffend en betrouwbaar ontwerp van next andere spectra hebben. Door hun grote gevoeligheid laser chemical vapor precipitation reactor die in het generation communication circuits. Het onderzoek is is dit juist voor hyperspectrale beelden een probleem. verleden al toegepast werd in het genereren van gericht op fysische and computational modelling van Door het beschikbaar komen van goedkope hyper- nanodeeltjes. Daarbij wordt de nadruk gelegd op het moderne Si, SiGe, GaAs III-V HBT devices en tunable spectrale scanners zijn er steeds meer industriële opschalen en het verbeteren van uniformiteit van de low-distortion integrated passives. Er is speciale aan- toepassingen waarbij deze een rol (kunnen) spelen. deeltjes in zowel de compositie als deeltjesgrootte. dacht voor de toepassing van deze nieuwe modelling Onze ervaringen zijn daarom zeer waardevol bij de procedures in industry CAD software tools. door ons gegeven industriële cursussen. Resultaat na 5 jaar Een verbeterde en opgeschaalde laser CVP reactor Resultaat na 5 jaar Gebruikers is ontworpen en gebouwd. De productie ligt op De resultaten van dit project bestaan uit het Plant Research International (Wageningen) / TNO 100 gram per uur en kan met kleine aanpassingen voortzetten van Mextram transistor model als indus- (‘s-Gravenhage) / Unilever R&D (Vlaardingen) een kilogram per uur worden. Daarnaast is een trieel standaardmodel, erkend door de Compact complete opstelling met verschillende benodigde Model Council (CMC). De CMC is een industrieel procesonderdelen gebouwd. Voor het afvangen van orgaan dat de 51 semiconductor companies verte- de nanodeeltjes is een apart hoogtemperatuur filter genwoordigt, die zich richten op de internationale gebouwd. Binnenkort wordt het opstarten van het standaardisatie van compact model formulations. systeem verwacht. Het is mogelijk om in principe Uitbreiding naar het Mextrammodel is voorgesteld en vele verschillende materialen te maken maar initieel doorgevoerd. De resulterende devices vertonen een worden silicium(verbindingen) gemaakt. Silicium zal niet-precedente lineariteit en low-loss performance. worden gebruikt in onderzoek aan Li-ionbatterijen. Veel publicaties zijn over dit onderwerp verschenen Siliciumverbindingen zoals SiC en Si3N4 zullen die een aanzienlijke belangstelling trekken van de gebruikt worden in het maken van esthetische en industrie voor deze nieuwe devices en hun gerela- functionele keramische onderdelen. teerde modellen.

Resultaat na 10 jaar Resultaat na 10 jaar Er zijn geen aanvullende gegevens bekend Er zijn verder geen gegevens bekend bij STW.

Gebruikers Gebruikers Formatec Technical Ceramics BV (Goirle) / Heraeus Agilent Technologies Netherlands BV (Alkmaar) / TENEVO GmbH (Greppin, Duitsland) / Technische CATENA Microelectronics BV (Delft) / IBM Micro- Universiteit Delft / Warsaw University of Technology electronics (Burlington, Verenigde staten) / National (Warschau, Polen) Semiconductor BV (Delft) / NXP Semiconductors (Eindhoven, Nijmegen) / Technische Universiteit Delft / TNO (‘s-Gravenhage)

26 Utilisatierapport STW 2013 Development of multifunctional Shape optimization under Verlenging levensduur van stalen reactors for multi-step synthesis of conditions of partial elasto hydro- orthotrope brugdekconstructies met fine chemicals dynamic lubrication bijbehorende deklaagconstructies

05772 AAA 05797 BBA 05979 BCA

Projectleider Prof.dr. J.A. Moulijn Totale toewijzing in euro Projectleider Dr.ir. A. van Beek Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.ir. F.S.K. Bijlaard Totale toewijzing in euro 536.000 Totale inkomsten in euro 64.000 292.550 541.330 Totale inkomsten in euro 199.000

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Doel was het ontwikkelen van een flexibel, efficiënt, Voor optimalisatie van het ontwerp van water- Veel stalen bruggen zijn met orthotrope rijdekken schoon systeem voor de fijnchemische industrie, gesmeerde (elasto-)hydrodynamische lagersystemen gebouwd. In het laatste decennium zijn er verschei- bestaande uit elementaire commercieel verkrijgbare moeten de effecten van de ontwerpparameters dene typen vermoeiingsscheuren gevonden in de bouwstenen. Het project was een samenwerking voorspeld worden door: a) ontwikkelingsprogramma- dekken van deze bruggen en vrijwel altijd in de tussen de groep Industriële Katalyse uit Delft en tuur om wrijving in elasto-hydrodynamische zwaarst belaste rijstrook. Het doel van het onderzoek de Organische Synthese-groep uit Utrecht. Het werk watergesmeerde lagersystemen te voorspellen, is het ontwikkelen van renovatiemethoden voor deze in Delft was gefocusseerd op het ophelderen van b) integreren van oppervlaktetextuur in deze program- brugdekken en het verkrijgen van een beter inzicht mechanisme en daarmee samenhangende deacti- matuur, c) optimalisatie van het lagerontwerp. in het vermoeiingsgedrag van deze rijdekken. vering van state-of-the-art katalysatoren voor de selectieve hydrogenering van aromatische ketonen en Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar op het optimaliseren van gestructureerde reactoren Een rekenmethode is ontwikkeld om smerings- Het uitgevoerde onderzoek is in een drietal disser- voor de fijnchemie. condities van elasto-hydrodynamisch gesmeerde taties beschreven: dr.ir. T.O. Medani: ‘Principles of radiale aslagersystemen te voorspellen. De methode surfacings on orthotropic steel bridge decks’ (2006), Resultaat na 5 jaar is geïmplementeerd in het eindige elementen- dr.ir. F.B.P. de Jong: ‘Renovation techniques for Katalysatordeactivering is onontkoombaar tijdens de programma SEPRAN. Dit programma kan de basis cracked orthotropic steel bridge decks’ (2006) en hydrogenering van aromatische ketonen. Mechanisme vormen voor een meer systematische kwantitatieve dr.ir. S. Teixeira de Freitas: ‘Steel plate reinforcement of en kinetiek van de deactivering zijn opgehelderd. optimalisatie. Het effect van bepaalde ontwerp- orthotropic bridge decks’ (2012). In het eerste onder- Ondanks de deactivering is door een ingenieus parameters op de prestaties van het lagersysteem is zoek is de respons van deklaagmaterialen beschreven. aantrekkelijk reactorontwerp een monolietreactor bevestigd door een beperkt aantal experimenten. In het tweede onderzoek is als renovatiemethode een haalbare optie. De voordelen van dit ontwerp Specifieke experimenten zijn nodig om het meso- voor vaste bruggen de toepassing van een laag van zijn dat de bestaande infrastructuur van een fijn- model te valideren. Vervolgstappen zijn de uitbreiding ca. 50 mm gewapend hoge-sterkte beton onderzocht. chemische productiefaciliteit kan worden gebruikt van de textuurberekeningen van 2D naar 3D. In Inmiddels zijn verschillende vaste bruggen in het en dat afzonderlijke regeneratiecycli overbodig samenhang met de berekeningen is de bestudering Nederlandse Rijkswegennet met deze renovatiemeth- worden. Een ander conceptueel reactorontwerp is van het optreden van lokale cavitatie zinvol, waarbij ode versterkt. gebaseerd op parallelle gestructureerde reactoren dient te worden onderzocht of de textuur(meso) geplaatst op het bestaande geroerde vat. Dit concept berekeningen moeten worden uitgebreid met een Resultaat na 10 jaar is aantrekkelijk voor meerstapsreactiesystemen meer geavanceerd cavitati model. In het derde onderzoek is de renovatiemethode waarin de verschillende reactiestappen chemisch voor beweegbare bruggen met toepassing van compatibel zijn. Resultaat na 10 jaar een tweede staalplaat op het bestaande brugdek De promovendus heeft helaas ervoor gekozen niet te onderzocht. Een direct verlijmde staalplaat is aange- Resultaat na 10 jaar promoveren. Het enige resultaat is een aantal papers bracht op de Scharsterrijnbrug in de A6 nabij Joure. Er zijn geen nieuwe ontwikkelingen. die wel vaak worden geciteerd. Inmiddels is het rijdek van de Gideonbrug in de A7 op dezelfde wijze versterkt. De komende tijd zullen Gebruikers Gebruikers nog meer beweegbare bruggen op deze wijze worden Akzo Nobel Chemicals BV (Arnhem) / BASF Nederland AWS II BV (Hoenderloo) / COMBIMAC BV (Emmen) / versterkt. Jaarlijks wordt de stand van zaken met BV (De Meern) / DSM Anti-Infectives BV (Delft) / IHC Lagersmit (Alblasserdam) / MRConsult betrekking tot het renoveren van de stalen bruggen Givaudan UK Ltd (Ashford, Groot-Brittannië) (Voorschoten) / Rijkswaterstaat (Utrecht) / SKF in een lezingmiddag bediscussieerd. Documenten Research & Development Company BV (Nieuwegein) en presentaties worden gepubliceerd op de website / Techni-sche Universiteit Delft / TNO (Eindhoven) / www.platformstalenbruggen.nl Van der Velden Marine Systems (Krimpen aan de Lek)

STW-projecten 2002 27 Vector Stefan models for the homogenization in aluminum alloys

05983 BBA

Projectleider Prof.dr.ir. P. Wesseling Totale toewijzing in euro 179.000

Gebruikers Doelstelling door de brandwondenstichting die gebruik maakt van Advies- en projectburo Estilla (Meppel) / Bolidt Het doel van dit onderzoek is het ontwikkelen van dezelfde wiskundige technieken om het optreden van Kunststoftoepassingen BV (Hendrik-Ido-Ambacht) / een wiskundig model dat een beschrijving geeft van littekenweefsel te verminderen. BSB Staalbouw BV (Sumar) / Delta Pi Performance het diffusieproces van de legeringselementen van Improvement BV (Duiven) / Esha (Groningen) / aluminium en de processen die optreden op de grens Gebruikers Gemeente Rotterdam / Hollandia BV (Krimpen tussen de deeltjes en het aluminium beschrijft. Ministerie van Defensie (‘s-Gravenhage) / Philips a/d IJssel) / Intelligent Engineering (Ottawa, Applied Technologies (Eindhoven) / Tata Steel Canada) / Iv-infra BV (Papendrecht) / Lightweight Resultaat na 5 jaar (IJmuiden, Velsen-Noord) / Technische Universiteit Structures BV (Delft) / Ministerie van Infrastructuur Het produceren van gegoten microstructuurmetalen Delft en Milieu (Utrecht) / Rijkswaterstaat (Utrecht) / is hoogst complex vanwege de heterogeniteit zowel Samenwer-kende Nederlandse Staalbouw Intra in de aanwezige fasen als in de lokale concentratie- (Rotterdam) / Smits Neuchâtel Infrastructuur BV gradiënten. Voor verdere verwerking moet een (Utrecht) / Société des Pétroles Shell (Colombes, hoge-temperatuur gloeibehandeling toegepast Frankrijk) / Specialistische Bedekkingen en Onder- worden. Deze behandeling kost tijd en vooral veel houds Technieken BV SBO (Andelst) / Technische energie. Bestaande modellen zijn alleen toepasbaar Universiteit Delft voor geïdealiseerde fasegeometriën zoals bolvormige deeltjes, naalden of plaatjes. In de praktijk echter treden er hele grillige vormen op en soms worden er opzettelijk breuken aangebracht. In dit onderzoek is een universeel mathematisch model gevonden. Het blijkt dat de level-set methode in staat is om deze problemen te modelleren voor complexe geometriën. Met het ontwikkelde model kunnen de gloeibehan- delingen beter aangestuurd worden en wordt het energieverbruik aanzienlijk teruggebracht met behoud van kwaliteit van de legering. In een vervolgproject is de ontwikkelde kennis ook toegepast op biomedische problemen (wondheling) en gebruikt bij het ontwikkelen van zelfhelende materialen.

Resultaat na 10 jaar Na het ontwikkelen van een geavanceerd wiskundig model is er software ontwikkeld voor het voorspellen van de homogeniseertijd. Deze software wordt door de industrie gebruikt. Dit heeft tot aanzienlijke energiebesparingen geleid en tot betere producten. Verder is dit het startpunt geweest van een hele nieuwe onderzoekslijn. Er is een blijvende samenwerking ontstaan met de Universiteit van Zaragoza. Er zijn drie postdocposities uit voortgekomen waar gewerkt werd aan zelfhelende materialen. Op dit moment is er een promovendus werkzaam om de modellen over te dragen naar ijzerlegeringen. Het gedrag hiervan in de warmbandwals kan met succes voorspeld worden. Dit is ingebouwd in de software die Tata Steel gebruikt voor het besturen van de walsen. Onlangs is een nieuwe promovendus gestart, gefinancierd

28 Utilisatierapport STW 2013 Stochastic modelling of nearshore Learning from nature Parametric modelling and wave-wave interactions for meshless discretisation methods operational wave models for knowledge based engineering applications

06025 BCA 06050 BBB 06054 ABA

Projectleider Prof.dr.ir. J.A. Battjes Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. P.J. French Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr.ir. M.J.L. van Tooren Totale toewijzing euro 191.900 450.475 in euro 592.500 Totale inkomsten in euro 464.740

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Ontwikkeling, implementatie en validatie van Het project gaat over het leren van de natuur en Het onderzoek richt zich op de vermindering van een wiskundig model voor de voortplanting van bestuderen van medische systemen. Het eerste kosten en doorlooptijd van het ontwerpen van windgolven in ondiep water, inclusief een verbeterde projectdeel gaat over een reksensor, waarvan de complexe systemen met behulp van parametrische weergave van de drie-golfwisselwerkingen. werking gebaseerd is op de vlieg. Dit eerst project productmodellen en Multi-Disciplinaire Optimalisatie- heeft geleid tot twee subprojecten, een gyroscoop technieken. Voor de parametrische modellen worden Resultaat na 5 jaar en een infraroodsensor. Contacten zijn gelegd met Knowledge Based Engineering principes gebruikt. Het onderzoek heeft geleid tot een beter inzicht de Universiteit van Bath, in Engeland. Het tweede De modellen worden in een optimalisatieframe- in en wiskundige beschrijving van de niet-lineaire gedeelte van het project is gericht op medische work, genaamd Design and Engineering Engines golfvoortplanting, in het bijzonder een uniform geldige sensoren. Dit onderdeel betreft het ontwikkelen (DEE), geïmplementeerd om hun bruikbaarheid benadering die zowel in diep water als ondiep water van multisensoren voor katheters, in samenwerking voor geautomatiseerde analyse en optimalisatie te geldig is, waar de zogeheten vier-golfwisselwerkingen met AMC in Amsterdam en het Radboud universitair onderzoeken. en de drie-golfwisselwerkingen dominant zijn. Tevens medisch centrum in Nijmegen. is er een gevalideerd computerprogramma ontwikkeld Resultaat na 5 jaar voor de berekening van de bovengenoemde effecten. Resultaat na 5 jaar Het creëren van parametrische producten en para- Voor het gedeelte van de reksensor loopt nu een metrische engineering processen, zoals pre-process- Resultaat na 10 jaar discussie om een bedrijf op te richten dat voor een ing voor eindige elementen-berekeningen, is succesvol Geen extra resultaten bekend (projectleider is met deel resultaten van dit project kan gebruiken. Het afgerond. Er is een methodiek ontwikkeld gebaseerd pensioen). gedeelte over de medische sensoren heeft geleid tot op High Level Primitives (HLPs) (ten behoeve van nieuwe contacten met bedrijven en een nieuw project productmodellen) en Capability Modules (ten behoeve Gebruikers op het gebied van implanteerbare sensoren. van engineering processen). De HLPs dienen als ARCADIS Nederland BV (Marknesse) / Deltares bouwstenen waarmee een productfamilie kan worden (Utrecht) / Deltares (Delft) / Rijksinstituut voor Resultaat na 10 jaar opgebouwd die met de bijbehorende Capability Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling Resultaten van biomimetics hebben geleid tot een Modules gekoppeld kan worden aan een binnen het (Lelystad) / Svasek Hydraulics (Rotterdam) contract met Toyota over I- sensoren. Hieruit is een project ontwikkelde kostenmodule, een bestaand octrooi voortgekomen. Over de ideeën zijn drie keer eindige elementen-pakket en een manufacturing speciale sessies bij de IEEE Sensors conferentie tool. Voor de aërodynamische analyse van het gehele georganiseerd samen met prof. Gijs Krijnen van de vliegtuig is een aërodynamisch optimalisatieframe- Universiteit Twente. De promovendus die hierop work opgezet met daarin opgenomen een binnen het gewerkt heeft, is nu werkzaam als UD bij de Technical project ontwikkelde adjoint euler solver. De tool is University of Malaysia. Het werk aan de katheter geverifieerd met een optimalisatie van een 3D-vleugel. heeft geleid tot meer contacten met ziekenhuizen. Discussies zijn nu gaande om dit onderzoek te combi- Resultaat na 10 jaar neren met werk in flexibele devices. Bij STW zijn geen verdere gegevens bekend.

Gebruikers Gebruikers Factory Cro For Medical Devices BV (Bilthoven) / Airbus UK (Filton, Bristol, Groot-Brittannië) / Dassault Medtronic SQDM (Arnhem) / Sensata Technologies Systemes (Suresnes, Frankrijk) / Fokker Aerostruc- Holland BV (Almelo) / Radboud universitair medisch tures BV (Dordrecht) / Joint Radar Sensors (Hengelo) centrum (Nijmegen) / Vitatron Medical BV (Dieren) / MSC Software Benelux BV (Gouda) / Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium (Marknesse) / NIMR College (Nieuwegein) / Technische Universiteit Delft / UGS PLM Solutions (‘s-Hertogenbosch)

STW-projecten 2002 29 SmartCam: Devices for Embedded Air filmcooling through laser drilled E Intelligent Cameras nozzles

05411 BBA 05478 ABA

Projectleider Prof.dr. H. Corporaal Totale toewijzing in Projectleider Dr.ir. H.C. de Lange Totale toewijzing in euro euro 554.519 Contracten Optie & Licentie: NXP Semi- 314.371 conductors, TUE-ELE, TUD-TNW, Koninklijke Philips Electronics NV Octrooien Rescanned pixels Totale inkomsten in euro 177.000

Doelstelling Doelstelling Technische Sensoren worden steeds slimmer. Dat is handig, want Voor het optimaal koelen van sneldraaiende turbine- dan kunnen allerlei bewerkingen op de meetgegevens bladen wordt koude lucht door kleine gaatjes in het Universiteit lokaal bij de sensor gedaan worden. De sensornetwerken oppervlak gespoten waardoor een koude luchtlaag en de centrale verwerking worden dan alleen belast als ontstaat die het oppervlak beschermt. Voor het maken er echt iets te melden valt. Slimme camera’s, SmartCams, van de grote aantallen gaatjes wordt gebruik gemaakt Eindhoven moeten zelf beslissen of er iets aan de hand is en dan van laserdrilling. Nadeel is dat de vorm van de gaatjes pas de data gaan doorsturen; dat bespaart een hoop on- bij sommige procesomstandigheden niet meer is nodige communicatie. In-camera image processing dus. gegarandeerd. In het project wordt experimenteel en numeriek onderzocht wanneer deze productie- Resultaat na 5 jaar onnauwkeurigheid een bedreiging vormt voor de De grote vragen zijn: a) hoe een adequate multipro- koelprestatie. cessorarchitectuur voor zo’n intelligente camera er uitziet, en b) hoe krijg je applicaties snel en efficiënt Resultaat na 5 jaar hierop afgebeeld? Er is een methodiek ontworpen Het effect van gestileerde productie-onnauw- om zeer snel SmartCamapplicaties, zoals object- keurigheden op de optredende stromingsvelden en herkenning, te implementeren op een multiprocessor- de daaraan gekoppelde koelprestatie is in een aantal systeem. Hierbij wordt gebruik gemaakt van skeletons. modelexperimenten in kaart gebracht. Opvallende con- Kritische beeldbewerkingscode wordt geclassificeerd clusie is dat een juist-geplaatste onnauwkeurigheid de met behulp van deze skeletons en vervolgens op koelprestatie met meer dan 100% kan verbeteren. In efficiënte wijze afgebeeld. Daarnaast heeft het het numerieke deel van het project is een programma project tot nieuwe inzichten met betrekking tot ontwikkeld waarmee de lokale stromingsfenomenen SIMD (Single Instructie Multiple Data) processoren die een cruciale rol spelen bij de koeling, zoals het geleid. Deze processoren zijn door hun data-parallelle loslaten van wervels, kunnen worden gesimuleerd. verwerking uitermate geschikt voor beeldbewerkings- De software maakt gebruik van een lokaal verfijnd algoritmen. De nieuwe inzichten hebben betrekking rekennet en tijdintegratietechniek die Local Defect op een verbeterde communicatie zodat de klasse van Correction (LDC) heet. De experimentele resultaten applicaties die efficiënt met behulp van deze proces- hebben tot een aantal gesprekken met gasturbine- soren kan worden uitgevoerd, sterk wordt uitgebreid. fabrikanten geleid, waarmee de mogelijkheden voor een vervolgproject worden onderzocht. Resultaat na 10 jaar Het SmartCamproject heeft een vervolg gekregen in Resultaat na 10 jaar EVA (Embedded Vision Architectures), een Pieken-in- Verder zijn er geen gegevens bij STW bekend. de-delta project. Daarin wordt de SmartCammethode toegepast op onder andere FPGA (Field Program- Gebruikers mable Gate Array) technologie en verder uitgebreid. Eldim BV (Lomm) / Nationaal Lucht- en Ruimtevaart- Inmiddels heeft dat geleid tot een nieuw framework, laboratorium (Amsterdam) / Nederlands Centrum genaamd MAMPS, voor het snel genereren van FPGA- voor Laser Research BV (Enschede) / Technische implementaties van complexe image processing ten Universiteit Delft / Universiteit Twente (Enschede) / behoeve van smart camera’s. Verschillende bedrijven V-Bèta BV (Goor) onderzoeken de toepasbaarheid van dit framework.

Gebruikers In3D (Delft) / Lithp Systems BV (Purmerend) / NR Malotaux Consultancy (Bilthoven) / NXP Semiconduc- tors (Eindhoven) / Océ Technologies BV (Venlo) / Philips Applied Technologies (Eindhoven) / TNO (Delft, ‘s-Gravenhage) / Universiteit Gent (België)

30 Utilisatierapport STW 2013 Pulse-tube refrigerators without Towards ultrafast all-optical Flow-Induced Pulsations in Gas regenerator packet switched telecommunication Transport Systems: prediction, networks prevention and influence on volume flowmeasurements

05569 BAA 05579 ABA 05645 CCB

Projectleider Prof.dr. A.T.A.M. de Waele Totale toewijzing Projectleider Prof.dr. H.J.S. Dorren Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr.ir. A. Hirschberg Totale toewijzing in euro 300.806 Totale inkomsten in euro 22.700 271.454 Totale inkomsten in euro 145.363 in euro 365.182 Contracten Optie: TNO-IT; Optie & Licentie: DNV KEMA Energy & Sustainability Totale inkomsten in euro 97.066

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Pulsbuiskoelers zijn aantrekkelijk omdat ze koude pro- Eerste doel van het project is het verkrijgen van Strominginstabiliteiten in gasleidingen induceren duceren zonder bewegende delen aan de lage-tem- inzicht in de werking van telecommunicatieknoop- pulsaties die leiden tot systematische fouten in peratuurkant. In de regenerator van pulsbuiskoelers punten die volledig optisch geschakeld worden en in gasdebietmetingen. Ook kan er door de pulsaties wordt periodiek warmte opgeslagen en onttrokken. De de werking van de bouwstenen ervan in het bijzonder. mechanische schade ontstaan. Gezien de omvang van materialen die daarvoor nodig zijn zijn duur, zwaar en Tweede doel is inzicht te verkrijgen in het optische de Nederlandse aardgasproductie (80 miljard kubieke volumineus. Verder is de efficiëntie van de regenerator schakelen bij ultrahoge snelheden. Met name optische meter per jaar) en de omvang van andere gastromen beperkt. In dit project is de pulsbuiskoeler vervangen flip-flopgeheugens en optische schakelaars die van in de industrie, is het van strategisch belang om deze door twee koelers in tegenfase en de regeneratoren de non-lineariteiten in III-V-halfgeleiders bij hoge fouten te kwantificeren. Verder is het noodzakelijk om door één warmtewisselaar waarbij de afgestane snelheid gebruik maken worden onderzocht. kennis te ontwikkelen om pulsaties te reduceren. warmte van de ene stroom wordt opgenomen door de andere. Doel is een efficiënte, handzame koeler te Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar verkrijgen. Het project heeft bijgedragen aan een recente In het project is nauw samengewerkt met Elster veldtest op160 Gb/sec all-optical packet switching Instromet, een fabrikant van gasdebietmeters. Resultaat na 5 jaar waarbij gebruik gemaakt werd van een optische Het onderzoek heeft veel kennis opgeleverd over het Er zijn verschillende koelers gebouwd. Het bleek niet flip-flop dat in samenwerking met het Britse effect van pulsaties op de werking van turbinemeters. eenvoudig warmtewisselaars te maken waarbij de telecombedrijf CIP-integration was gerealiseerd. Deze kennis wordt momenteel door het betrokken warmtestroom in iedere periode dan weer positief bedrijf gebruikt om de nauwkeurigheid van turbine- dan weer negatief is. In een van de koelers bevond de Resultaat na 10 jaar meters verder te vergroten. Daarnaast is in het project roterende kraan, waarmee de drukoscillaties worden Verder zijn er geen gegevens bij STW bekend. onderzoek gedaan naar geluiddempers voor vliegtuig- gemaakt, zich bij lage temperaturen, waardoor de motoren. Dit heeft vooral basiskennis opgeleverd. warmte in de warmtewisselaar steeds naar dezelfde Gebruikers kant stroomde. Zowel uit experimenten als uit Alcatel-Lucent (Hilversum) / Philips Research Resultaat na 10 jaar theoretisch analyse is gebleken dat de voorgestelde (Eindhoven) / Samsung Advanced Institute of Correctieformules zijn opgesteld voor de invloed van methode werkt en dat de tegenstroomwarmtewisse- Technology (Suwon, Zuid-Korea) / Siemens pulsaties op volumestroommetingen met behulp van laar zelfs enigszins efficiënter is dan de regeneratoren Nederland NV (‘s-Gravenhage) turbinemeters. Deze theorie wordt gebruikt in het in gewone koelers. Helaas bleek ook dat het constru- instrument TurbinScope van Elster Instromet en het eren van warmtewisselaars met de vereiste kwaliteit product Dynamic Toolkit van DNV KEMA. Het Neder- ingewikkeld en duur is. Bovendien waren ze vrijwel lands Meetinstituut (NMi) gebruikt het om uit fluc- even groot en zwaar als regeneratoren waardoor de tuaties in rotatiesnelheid van de meter de sterkte van beoogde voordelen goeddeels verloren gaan. Het pulsaties te schatten. DNV KEMA meldt regelmatig onderzoek heeft dus wel tot zinvolle diepere inzichten opdrachten te krijgen in verband met het dynamisch en een goede promotie geleid, maar helaas niet tot gedrag van turbinemeters. Daarbij blijken de onder- concrete toepassingen. zoeksresultaten van groot belang te zijn bij contacten met klanten. Bij het ontwerpen van de test/ijkopstel- Resultaat na 10 jaar ling Euroloop (2010) heeft NMi veel aandacht besteed In verband met het emeritiaat van de projectleider is aan het vermijden van pulsaties. Het product GASFIP het onderzoek niet voortgezet. De onderzoeksgroep van DNV KEMA maakt ook gebruik van resultaten van werd opgeheven. onderzoeken verricht bij de TU/e. Het onderzoek naar stromingsgeïnduceerde pulsaties bij de TU/e is steeds Gebruikers in nauwe samenwerking met TNO Delft verricht. Dutch Space BV (Leiden) / Philips Healthcare Dankzij dit en eigen onderzoek heeft TNO zich met Nederland BV (Best) / Stirling Cryogenics & Refrigera- PULSIM geprofileerd als een wereldspecialist op dit tion BV (Son) / Thales Cryogenics BV (Eindhoven) / gebied. De studie naar de responsie van geperfo- Universiteit Twente (Enschede) reerde wanden heeft een breed toepassing gebied , van CV-verbranding to vliegtuigmotoren. Naast een vervolgproject van STW, studie naar hinderlijk fluiten

STW-projecten 2002 31 Combustion associated noise Amorfe Copolymeren en in central heating equipment Mengbare Polymere Blends in Optische Golfgeleiders

05646 CCB 05718 BBB

Projectleider Prof.dr. L.P.H. de Goey Totale toewijzing Projectleider Prof.dr.ing. C.W.M. Bastiaansen Totale in euro 457.022 Contracten Samenwerking: TNO-IT, toewijzing in euro 289.474 Contracten Letter of DNV KEMA Energy & Sustainability, Remeha BV, AWB intent: TUE-BT; Overdracht Octrooi: Koninklijke CV-Ketels Apparatenfabriek Warmtebouw BV, Atag Philips Electronics NV, TUE Octrooien P6000557 Verwarming BV, AGPO BV Totale inkomsten in euro Luminescent object and utilisation thereof; 148.006 P6000225 Luminescent object comprising aligned polymers having a specific pretilt angle

van flexibele geribbelde pijpen, is een Europees EC Doelstelling Doelstelling Marie Curie-project betreffende stromingsakoestiek Bij moderne hoog-rendement CV-ketels wordt het Het doel van het project is een ‘Luminescent Solar bij de TU/e uitgevoerd (Aether) en zijn twee projecten brandervermogen traploos ingesteld. Een probleem Concentrator’ (LSC) ontwikkelen. Dit is een systeem (Flowairs en Tango) gehonoreerd. voor ketelfabrikanten is echter dat in sommige waarmee (zon)licht ingevangen en geconcentreerd werkgebieden de ketel gaat resoneren en lawaai kan worden. Het geconcentreerde licht kan bijvoor- Gebruikers produceert. Dit ongewenste geluid wordt veroorzaakt beeld worden gebruikt voor de opwekking van DNV KEMA Energy & Sustainability (Groningen) / door interactie tussen de gasvlam en de brander, elektriciteit met behulp van standaard fotovoltaïsche Elster-Instromet BV (Silvolde) / Nationaal Lucht- waardoor resonanties in de ketel op kunnen treden. zonnecellen. Het grote voordeel van deze techniek en Ruimtevaartlaboratorium (Marknesse) / De oorzaak van dit verschijnsel is nog deels onbe- is dat een aanzienlijk kleiner oppervlak aan dure NMi Certin BV (Dordrecht) / Philips Applied grepen. Het project heeft tot doel om een numeriek zonnecellen noodzakelijk is om dezelfde hoeveelheid Technologies (Eindhoven) / Philips Consumer model te ontwikkelen waarmee het geluid van CV- elektrische energie op te wekken. Hierdoor wordt Lifestyle (Drachten) / Shell International Exploration ketels voorspeld kan worden. de investering in zonne-energie sterk gereduceerd and Production BV (Rijswijk) / TNO (Delft) / waardoor de kostprijs per kWh aan de opgewekte Universiteit Twente (Enschede) Resultaat na 5 jaar zonne-energie in de toekomst mogelijk het niveau van Tijdens dit project is een meetmethode voor de steenkool of aardgasgestookte elektriciteitscentrales overdrachtsfunctie (TF) van vlammen ontwikkeld die kan benaderen. de stimulus (snelheidsverandering) relateert aan de vlamrespons (verandering van de warmteontwikke- Resultaat na 5 jaar ling) en deze methode is gebruikt om de gevoeligheid STW en de TU Eindhoven hebben een belangrijke voor verstoringen van de vlam te karakteriseren. bijdrage geleverd aan de totstandkoming van de De meetmethode is gebaseerd op de simultane Maxxun-technologie en begin 2007 is besloten de registratie van de akoestische snelheid met een technologie onder licentie over te dragen aan de ‘hot-wire’-sensor, en de warmtevrijstelling via een OH* nieuw opgerichte MAXXUN BV. Verdere technolo- chemiluminescentiesensor. Op basis van experimen- gische en marketing-technische ontwikkelingen tele resultaten is een algemene fenomenologische binnen MAXXUN BV zullen bijdragen leveren aan vergelijking opgesteld die past bij de waargenomen een verdere valorisatie van de technologie en naar vlamoverdrachtsfuncties. Het numeriek berekenen van verwachting is begin 2010 de technologie dermate de overdrachtsfunctie zelf blijkt echter nog niet goed ver ontwikkeld dat een kleinschalige productie-unit mogelijk. Hiervoor is nader onderzoek noodzakelijk. voor LSC’s ontworpen kan worden.

Resultaat na 10 jaar Resultaat na 10 jaar De ontwikkelde meetmethode en apparatuur is nu In 2010 zijn de twee octrooien op het gebied van ook in gebruik bij de ketel- en branderindustrie. Er is Luminescent Solar Concentrator (LSC) uit dit STW- een verklaring gegeven voor het instabiele gedrag project overgedragen aan Philips NV van sommige praktische systemen en er kan advies gegeven worden hoe deze instabiliteiten verholpen Gebruikers kunnen worden. De resultaten van dit onderzoek zijn DSM Research BV (Geleen) / Energieonderzoek indirect gebruikt bij enkele ketel- en branderprodu- Centrum Nederland (Petten) / Free Energy centen. Twee nieuwe vervolgprojecten zijn opgestart. Europe BV (Eindhoven) / FUJIFILM Manufacturing Europe BV (Tilburg) / General Electric Plastics BV Gebruikers (Bergen op Zoom) / Lights Interaction (Helmond) / AGPO Ferroli (Breda) / Atag Verwarming BV Philips Research (Eindhoven) / Shell Global Solutions (Lichtenvoorde) / AWB CV-Ketels Apparatenfabriek (Amsterdam) Warmtebouw BV (Helmond) / Bekaert Combus- tion Technology BV (Assen) / DNV KEMA Energy & Sustainability (Groningen) / NV Bekaert S.A. (Aalter, België) / Remeha BV (Apeldoorn) / Technische Universiteit Eindhoven / TNO (Delft)

32 Utilisatierapport STW 2013 Mechanical characterization of A Model Based Controller for Diesel polymers and polymer films with and Lean-Burn Engines, to Optimize nano-indentation both Emissions and Fue

05745 BBB 05774 BAA

Projectleider Prof.dr.ir. H.E.H. Meijer Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr.ir. J.C. Schouten Totale toewijzing in euro 189.982 Totale inkomsten in euro 40.000 euro 987.541 Totale inkomsten in euro 232.100

Doelstelling slijtage van polymeren bepaalt. Promovendus Lambert Doelstelling Doel van het project is het ontwikkelen van methoden van Breemen heeft een vaste aanstelling gekregen Wereldwijd bestaat er behoefte aan uitlaatgassyste- om de mechanische eigenschappen van glasachtige bij de faculteit en zet het onderzoek voort, momenteel men voor dieselmotoren die weinig vervuilen, met polymeren te bepalen door gebruik te maken van in samenwerking met Akzo Nobel, om de invloed van name voor wat NOx betreft. In een van de mogelijke dunne films van het materiaal en zogenaamde harde en zachte fillers en van de netwerkdichtheid systemen wordt onder zuurstofrijke omstandigheden lokale ‘nano-indentation-tests’. In het project lag te onderzoeken, en met het Dutch Polymer Institute NOx als nitraat opgeslagen. De opslagcapaciteit wordt de focus op de materialen: polycarbonaat (PC), om de invloed van kristallisatie en oriëntatie in regelmatig geregenereerd door de inspuiting van extra

Poly(methylmethacrylate) (PMMA) en polystyreen (PS). ongevulde en gevulde systemen te kwantificeren, brandstof waarbij het NOx weer vrijkomt en wordt via modelleren en experimenteren. Kortom, het is gereduceerd. Dit hele proces is een typisch voorbeeld Resultaat na 5 jaar een bijzonder levend gebied dat het beste van voor een regeltoepassing, omdat er een goede balans

In het project was een sterke samenwerking met de geavanceerd modelleren met gedefinieerd en gecon- vereist is tussen perioden van NOx opslaan en NOx industriële partners Philips en DSM. De promoven- troleerd experimenteren combineert, en waarvoor vrijmaken/reduceren via toegesneden brandstof- dus op het project kreeg volledige toegang tot hun grote belangstelling bestaat vanuit de industrie. injectie. Een onjuiste balans kan NOx-uitstoot of over- experimentele faciliteiten. Naast de gebruikelijke matige brandstofconsumptie tot gevolg hebben. Doel gebruikersbijeenkomsten waren er twee-maandelijkse Gebruikers van dit project is het ontwerp van een regelstrategie voortgangsbijeenkomsten bij Philips en DSM. Het Dejima Optical Films BV (Arnhem) / DSM Research BV en regelaar, die gebaseerd zijn op een model dat de onderzoek heeft geleid tot een karakterisatiemethode (Geleen) / DSM Resins (Zwolle) / Océ Technologies dynamica van zowel de motor als de autokatalysator voor de plastische en visco-elastische eigenschappen BV (Venlo) / Philips Research (Eindhoven) / in acht neemt. van polymeren, bruikbaar bij materiaalontwikkeling Philips Research Europe - Eindhoven / Tata Steel in de onderzoekslaboratoria van Philips en, met name, (Velsen-Noord) / TNO (Delft) Resultaat na 5 jaar DSM. De succesvolle samenwerking met Philips Een goede beschrijving is opgesteld over het heeft uiteindelijk geleid tot de aanstelling van een dynamisch chemisch gedrag van het ‘lean-burn Philips-vertegenwoordiger uit de commissie als automotive’ katalytisch systeem, met betrekking part-time professor ‘small-scale mechanics’ op de tot de rol van meervoudige opslagsites, de faculteit Werktuigbouwkunde van de TU/e. Dit geeft invloed van CO 2 en H2O en het effect van verschil- het belang van dit vakgebied aan. De resultaten zijn lende reducerende agentia (CO, H2 en C2H4) op gepresenteerd op internationale conferenties en NOx-opslag en -reductie. gepubliceerd in de internationale vakliteratuur. Resultaat na 10 jaar Resultaat na 10 jaar Het onderzoek heeft vooral geleid tot achtergrond- Na twee zelf ontwikkelde prototypen voor nano- kennis over de werking van LNT-katalysatoren. indentatie, uitgebreid met (single asperity) nano- Bovendien zijn de methoden voor modelreductie, zoals scratching, is er uiteindelijk een recent ontwikkelde ontwikkeld in dit project, zeer interessant voor reduc- commerciële indentor (van MTS) aangeschaft, omdat tie van algemene modellen voor kinetische netwerken die betrouwbaarheid met reproduceerbaarheid en van problemen in verband met reactieve stroming. combineert. De indentor is uitgebreid met een zelf ontwikkeld positioneer- en uitlijntafeltje, waardoor Gebruikers voor het eerst nauwkeurig krassen mogelijk werd. BASF Nederland BV (De Meern) / E.P. Controls BV Met polycarbonaat als een modelmateriaal werd (Roden) / Ford Forschungszentrum Aachen (FAA) via een hybride numeriek-experimentele methode (Aachen, Duitsland) / Ford Research Laboratory vastgesteld dat de in de tribologie gebruikelijke ad- (Dearborn, Verenigde staten) / IPCOS Technology BV ditieve combinatie van deformatie-en adhesiekrachten (Boxtel) / PD&E Automotive Solutions BV (Helmond) foutief is. Adhesie beïnvloedt de deformatie, wat / PSA Peugeot Citroën (La Garenne Colombes, de snelheidsafhankelijkheid van de frictiecoëfficiënt Frankrijk) / Shell International Chemicals BV verklaart. De ontwikkelde methode leidt momenteel (Amsterdam) / TNO (Delft) / Toyota Central R&D tot een volstrekt nieuwe aanpak van de ontwikkeling Labs. Inc. (Nagakute, Japan) van kwantitatief begrip van wat nu precies frictie en

STW-projecten 2002 33 Influence of bio-gas addition on Multilayer systems as optical the flame stability of lean premixed coatings in the XUV wavelength gas-turbine combustors F region

05874 BBA 05538 BBB

Projectleider Dr.ir. R.J.M. Bastiaans Totale toewijzing in Projectleider Dr.ir. J. Verhoeven Totale toewijzing in euro euro 456.400 Totale inkomsten in euro 81.000 280.467 Totale inkomsten in euro 6.800

Doelstelling Doelstelling Groene stroom kan onder andere worden geprodu- Stichting De toepassing van lasers waarmee pulsen met een ceerd door gas uit biomassa te verbranden in een golflengte in de orde van tientallen nanometers gasturbine. De toevoeging van biogas aan aardgas voor kunnen worden gevormd, vereist de ontwikkeling van kan echter de stabiliteit en veiligheid van de gas- nieuwe optieken. De basis van deze optieken wordt turbine negatief beïnvloeden. Dit is het gevolg van gevormd door reflectieve multilaagsystemen. Het verandering van de verbrandingseigenschappen, in Fundamenteel project betrof onderzoek naar materialen die de basis het bijzonder de turbulente verbrandingssnelheid. Dit kunnen vormen als componenten voor multilaags onderzoek heeft tot doel om een verbrandingsmodel Onderzoek reflectie-optieken in het golflengtegebied tussen voor gasturbines te ontwikkelen waarmee het effect 20 en 200 nm. Een belangrijk toepassingsgebied van de toevoeging van biogas aan aardgas op de der wordt gevormd door de mogelijkheid om attoseconde verbrandingseigenschappen kan worden berekend. XUV-pulsen optisch te manipuleren.

Resultaat na 5 jaar Materie Resultaat na 5 jaar Er is een model ontwikkeld om de invloed van water- De resultaten van dit onderzoek hebben geleid tot stoftoevoeging op turbulente voorgemengde verbran- een eerste productie van optieken voor FLASCH ding kwantitatief te kunnen voorspellen. Dit op een (Free Electron Laser DESY). Toepassing van de nieuw manier waarbij de benodigde computercapaciteit ontwikkelde optieken voor lasers met een pulsduur relatief gering is, als gevolg van de reductie van de < 1 femtoseconde vereist compensatie voor een golf- chemie. De rol van turbulentie fluctuaties in combi- lengte-gerelateerde pulsverbreding (‘Chirp’-effect). natie met preferente diffusie-effecten is echter nog Dit resulteert in een extra eis aan het golflengte- steeds niet duidelijk. Het onderzoek gaat door. afhankelijke faseverloop van een multilaagsstructuur. Er wordt onderzocht of de oplossing voor dit probleem Resultaat na 10 jaar patenteerbaar is. De ontwikkeling van multilaagop- Het onderzoek in Eindhoven heeft de aandacht getrok- tieken die voldoende chirpcompensatie leveren voor ken van twee gasturbinefabrikanten: Siemens Power lasers in het EUV-gebied met een pulslengte < 1 Group (Orlando USA) en Rolls Royce (Berlijn). Met deze femtoseconde vormt de basis voor een nieuw in te partijen is een nieuw STW-project gehonoreerd om ver- dienen projectvoorstel bij STW. scheidene effecten mee te nemen en te implementeren in computersoftware voor ontwerpdoeleinden. Ook is Resultaat na 10 jaar er een nieuw project gehonoreerd met betrekking tot Het opzetten van een vervolgproject is destijds in de invloed van turbulentiepara-meters op gasturbine- gang gezet. In de aanloop daarvan is een patent verbranding. Een derde resultaat is een rol van de geschreven en toegekend, waarin SiC-lagen een onderzoeksgroep in een FP7-project ingediend door belangrijke rol spelen in het corrigeren van de fase van de European Turbine Network, met betrekking tot zeer de gereflecteerde lichtpulsen. Aangezien projectleider hoge hoeveelheden waterstof, t.b.v. CCS-technologie. Vrakking zijn carrière in Berlijn als directeur van het Max Born Instituut heeft voortgezet en Verhoeven Gebruikers met pensioen is gegaan, is de aanvraag niet meer DNV KEMA Energy & Sustainability (Arnhem) / ingediend. Electrabel Nederland NV (Eemshaven, Zwolle) / Laborelec (Linhebeek, België) / Nuclear Research Gebruikers and Consultancy Group (Petten) / Rolls-Royce FOM-instituut DIFFER (Nieuwegein) / PANalytical BV Deutschland Ltd & Co KG (Blankenfelde Mahlow, (Almelo) / Universiteit Gent (België) Duitsland) / RWTH Aachen University (Aachen, Duitsland) / Stichting Nationale Computer Faciliteiten (‘s-Gravenhage) / Technische Universiteit Eindhoven / University of Cambridge (Cambridge, Groot-Brittannië) / Vreman Research (Hengelo)

34 Utilisatierapport STW 2013 Fundamental limits of NO formation Penicillin production by Penicillium in premixed methane-air flames chrysogenum: Construction of novel strains that are impaired G inmicrobody degradation

05480 ABB 05563 BAA

Projectleider Prof.dr. H.B. Levinsky Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. M. Veenhuis Totale toewijzing in euro euro 422.261 Totale inkomsten in euro 11.000 353.039 Contracten Optie: DSM Fine Chemicals Totale inkomsten in euro 45.378

Doelstelling Doelstelling Rijksuniversiteit In het project zijn de effecten van rookgasrecirculatie Onderzoek naar het effect van microbody-afbraak op (RGR) en branderstabilisatie op NO-vorming onder de penicillinebiosynthese in schimmels. Dit onderzoek condities van zuurstoftekort onderzocht. Hiertoe zijn is gebaseerd op de waarneming dat in de latere fases Groningen vlameigenschappen bij lage druk gemeten met behulp van industriële fermentaties de microbodies, die de van kwantitatieve laserspectroscopie. De metingen sleutelenzymen van penicilline bevatten, spontaan dienden inzicht te leveren in de laagst mogelijke NO- worden afgebroken en als zodanig potentieel tot een emissie onder deze condities en de beperkingen in de verlaging van de penicillineproductiecapaciteit leiden. relevante chemische mechanismen te identificeren. Gerichte blokkering van deze afbraak zou dus tot een verhoging van penicillineproductie leiden en aldus Resultaat na 5 jaar de concurrentiepositie van de gebruiker DSM op de De resultaten lieten een verlaging zien in de NO- wereldmarkt kunnen versterken. concentratie van resp. 40% en 25% voor branderstabilisatie en RGR, die uitstekend verklaard werden aan Resultaat na 5 jaar de hand van mechanistische analyse. De minimum Er zijn stammen geconstrueerd die inderdaad NO-concentraties zijn in de orde van tientallen ppm, te geblokkeerd bleken in de afbraak van peroxisomen

hoog voor ‘ultra’ lage NOx-technieken. De resul- in de productieschimmel. Er is aangetoond dat zowel taten leidden tot een ACTS-project om de effecten de afbraak van cytosolische componenten als van van waterstof op milieuvervuilende emissies te de microbodies geheel was verhinderd. In kolf- analyseren, m.b.v. de methoden van het STW-project. experimenten bij DSM is echter niet een significante Hoewel geen nieuwe ontwerpen of gepatenteerde verhoging van de penicillinesynthese gemeten. Er is procedés zijn ontwikkeld, zijn de onderliggende dus verder onderzoek nodig om deze onverwachte mechanistische inzichten sindsdien wel toegepast in uitkomst nader te analyseren. Momenteel ligt dit de branderontwikkelingen; bijvoorbeeld de opgedane onderzoek vrijwel geheel stil omdat de betreffende kennis dat RGR een beperkte invloed heeft op NO- AIO zijn promotieproject heeft afgerond. Er wordt verlaging in zuurstofarme verbrandingsgebieden gezocht naar mogelijkheden dit veelbelovende project zoals die voorkomen in grootschalige branders die nu te vervolgen. gemeengoed zijn. Hierdoor konden weinig vruchtbare experimentele parametervariaties vermeden worden. Resultaat na 10 jaar Verder zijn er geen gegevens bij STW bekend. Resultaat na 10 jaar De door de experimenten geverifieerde voorspellingen Gebruikers van numerieke modellen voor vlamstructuur worden DSM Anti-Infectives BV (Delft) / Technische nu toegepast in consultancy waar inzicht in de laagste Universiteit Delft mogelijke NO-emissies noodzakelijk is. Ook is een STW-project onder het CCC-programma gestart, dat een nieuwe generatie verbrandingstechnieken onderzoekt, hetgeen het onderzoek naar nieuwe gebieden verlengt, waaronder de effecten van verschillende brandstoffen.

Gebruikers DNV KEMA Energy & Sustainability (Arnhem) / R&V Engineering (Hilversum) / Radboud Universiteit Nijmegen / Tata Steel (Velsen-Noord) / Technische Universiteit Delft / Technische Universiteit Eindhoven / TNO (Delft) / TNO (Eindhoven) / Universiteit Twente (Enschede)

STW-projecten 2002 35 Improving acyl CoA: isopenicillin N Development and validation of an acyltransferase for new (and in vitro system to predict intestinal existing) applications in the drug metabolism and toxicityin man fermentative biosynthesis of ß-lactam antibiotics

05630 BBA 05697 BBA

Projectleider Prof.dr. B.W. Dijkstra Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. G.M.M. Groothuis Totale toewijzing in 205.381 Totale inkomsten in euro 13.613 euro 442.171 Contracten Material Transfer Agreement: Rijksuniversiteit Groningen, 21st Century Medicine, Inc.

Doelstelling De onderzoeksresultaten hebben geen financiële Doelstelling Acyl coenzyme A: isopenicilline N acyltransferase (AT) revenuen opgebracht, maar wel tot een nieuw patent Naast de lever spelen de darm en ook andere organen uit Penicillium chrysogenum katalyseert de omzetting geleid. Op dit moment loopt een nieuw project waarin een belangrijke rol bij de omzetting van geneesmid- van isopenicilline N naar penicilline G. Penicilline G kan geprobeerd wordt de eerder genoemde problemen, delen. Om inzicht te krijgen in de omzetting van vervolgens weer gebruikt worden voor de productie die succesvolle implementatie van gemodificeerde geneesmiddelen in de darm en in de toxiciteit van de van andere semi-synthetische penicillines. In tegen- AT’s in de weg staan, op te lossen. geneesmiddelen voor mensen zou het een aanvulling stelling tot het gebruikelijke tweestapsproces, kan AT zijn om op de humane darm onderzoek te kunnen deze omzetting in één stap verrichten. Het doel van Gebruikers doen. Het doel van dit onderzoek was om te komen het project is om met behulp van de 3D-structuur van DSM Food Specialties (Delft) / Mucovax BV tot een in-vitro test op zeer dunne plakjes menselijke AT het enzym zo te veranderen dat het specifieker (Leiden) / University of Manchester (Manchester, darm. Een dergelijke test zou bijdragen aan de ontwik- wordt voor bepaalde penicillines. Groot-Brittannië) keling van veilige en efficiënte geneesmiddelen.

Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar AT wordt door P. chrysogenum gemaakt als een Het systeem voor het toepassen van zeer dunne 40 kDa inactief pro-enzym, dat post-translationeel plakjes van organen is ontwikkeld en is voor weefsel geprocessed wordt door splitsing van de peptide- van de rat voldoende geoptimaliseerd om te kunnen binding tussen Gly102 and Cys103. De twee frag- worden gebruikt bij het testen van nieuwe genees- menten blijven echter bij elkaar. De 3D-structuur middelen. Experimenten met zeer dunne plakjes van zowel de precursor als het actieve AT zijn humane darm zijn samen met een gebruiker uit- opgehelderd met behulp van röntgendiffractie aan gevoerd en vergeleken met andere techniek (Ussing kristallen. Ook kon de structuur van een aan het Chamber). De techniek bleek zeer succesvol. Beide enzym gebonden ß-lactamkern opgehelderd worden. technieken worden in nieuwe projecten naast elkaar Deze structuren lieten zien dat de processing het toegepast. actief centrum toegankelijk maakt, en dat er dan ruimte vrij komt voor diverse substraten. Het is Resultaat na 10 jaar nu mogelijk om op rationele wijze de substraat- Dit project heeft geleid tot zes nieuwe projecten in specificiteit van AT aan te passen. onze werkgroep, gesubsidieerd door STW, TIPharma, RUG, ZONMW en CRC, en tot nationale en internatio- Resultaat na 10 jaar nale samenwerkingen. Tevens wordt deze techniek AT wordt door P. chrysogenum gemaakt als een nu toegepast in een andere onderzoeksgroep van ons 40 kDa inactief pro-enzym, dat post-translationeel instituut en in enkele laboratoria van farmaceutische geprocessed wordt door splitsing van de peptide- bedrijven, voor de ontwikkeling van geneesmiddelen. binding tussen Gly102 and Cys103. De twee frag- Op uitnodiging hebben we een review geschreven menten blijven echter bij elkaar. De 3D-structuur van over deze techniek in Nature Protocols, wat heeft zowel de precursor als het actieve AT zijn opgehelderd geleid tot vele contacten met andere onderzoekers met behulp van röntgendiffractie aan kristallen. Ook die de weefselslicetechniek willen gaan leren en kon de structuur van een aan het enzym gebonden gebruiken in hun onderzoek. Er zijn meer dan 30 ß-lactamkern opgehelderd worden. Deze structuren publicaties verschenen waarin de techniek van lieten zien dat de processing het actief centrum weefselslices is gebruikt. toegankelijk maakt, en dat er dan ruimte vrij komt voor diverse substraten. Deze structuur maakte Gebruikers het mogelijk om op rationele wijze de substraat- Abbott Healthcare Products BV (Weesp) / Astellas specificiteit van AT aan te passen. Inderdaad is het Pharma BV (Leiden) / MSD Oss (Oss) / Nerviano Med- gelukt om via mutaties de specificiteit van het enzym ical Science (Nerviano, Israël) / Pharmacia & Upjohn te veranderen, maar door diverse andere bottlenecks S.p.A (Nerviano, Italië) in het proces zijn de gerealiseerde nieuwe enzym- varianten op dit moment nog niet geïmplementeerd.

36 Utilisatierapport STW 2013 Reconstruction of the time-mean Efficient gene targeting in absolute velocity field of the ocean plants by transient inhibition of circulation L non-homologous recombination

05798 ABA 05583 BBA

Projectleider Dr.ir. F.W. Wubs Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. P.J.J. Hooykaas Totale toewijzing in 268.000 Contracten Geheimhouding: Prof.dr.ir. H.A. euro 396.016 Dijkstra

Doelstelling Doelstelling 1. Het ontwikkelen van een efficiënt programma voor Universiteit Transgenen integreren op een willekeurige positie in grootschalige optimalisatieproblemen op massaal- het plantengenoom. Expressie staat daardoor bloot parallelle computers. Leiden aan ‘positie-effecten’. De doelstelling was te onder- 2. Met behulp van de ontwikkelde programmatuur zoeken of in planten, net als in gist en schimmels, en satellietdata van het GOCE-project het absolute de frequentie van gerichte integratie via homologe driedimensionale snelheidsveld schatten in bepaalde recombinatie kan worden verhoogd door inhibitie van gebieden op aarde, met name in de Atlantische non-homologous end-joining (NHEJ). Er zullen daartoe Oceaan. planten worden gegenereerd waarin NHEJ (tijdelijk) is uitgeschakeld en deze zullen worden gebruikt in gene Resultaat na 5 jaar targeting-experimenten. 1. Software: een nieuwe efficiëntere versie van het oceaansimulatiemodel THCM is beschikbaar gekomen Resultaat na 5 jaar en is uitgebreid met een data-assimilatie algoritme. Uitschakeling van NHEJ zorgde ervoor dat planten, 2. Het project heeft geresulteerd in een flink aantal net als gist, gevoeliger werden voor DNA-schade wetenschappelijke publicaties. (bleomycine). De gene targeting (GT)-frequentie bleek 3. Er zijn nieuwe contacten ontstaan met onderzoe- enigszins verhoogd in sommige van deze mutanten, kers in binnen- en buitenland. maar de meeste transgenintegratie bleek desondanks 4. Het project heeft een vervolg gekregen in een plaats te vinden via niet-homologe recombinatie. ALW/NWO-project. Dit liet zien dat er een alternatieve integratieroute 5. De satellietdata zijn op dat moment nog niet is, die ook uitgeschakeld dient te worden om de beschikbaar. willekeurige transgenintegratie te voorkomen en de frequentie van GT sterker te verhogen. Resultaat na 10 jaar 1. De software is verder ontwikkeld en wordt nu Resultaat na 10 jaar intensief gebruikt door de onderzoeksgroep van prof. Het onderzoek is voortgezet onder andere in Mu Mu van de universiteit van Qingdao in China. Europese samenwerkingsprojecten. Intussen is 2. Er is een vervolgproject, gefinancierd door duidelijk geworden dat er tenminste drie wegen zijn AgentschapNL, met een partner uit de gebruikerscom- via welke transgenen op een willekeurige plaats missie, het MARIN. kunnen integreren in het plantengenoom. 3.Tot nu toe is er door de beoogde gebruiker SRON geen gebruik gemaakt van de software, hoewel de Gebruikers GOCE-data recentelijk beschikbaar zijn gekomen. Enza Zaden BV (Enkhuizen) / Keygene NV (Wageningen) / Monsanto Holland BV Gebruikers (Bergschenhoek, Wageningen) / Nickerson-Zwaan Deltares (Utrecht, Delft) / Koninklijk Nederlands BV (Made) / Nunhems Netherlands BV (Nunhem) / Meteorologisch Instituut (De Bilt) / Rijkswaterstaat Rijk Zwaan Zaadteelt en Zaadhandel BV (Fijnaart) / (Arnhem) / SRON - Netherlands Institute for Space Universiteit Leiden Research (Utrecht) / Stichting Maritiem Research Instituut Nederland (Wageningen) / Technische Universiteit Delft

STW-projecten 2002 37 Objective and reproducible Efficient production of marker-free quantification of comprehensive transgenic plants by agrobacterium- cardiac MR patient examinations: mediated protein therapy towards the ‘one-stop-shop’ in cardiac imaging

05651 CCC 05664 ABA

Projectleider Prof.dr.ir. J.H.C. Reiber Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. P.J.J. Hooykaas Totale toewijzing in euro 225.781 Totale inkomsten in euro 19.500 euro 408.384

Doelstelling onderzoek zijn verwerkt in twee proefschriften. Doelstelling Door de snelle vooruitgang op het gebied van de Na afloop van het project zijn enkele van de ont- Transgenen integreren op een willekeurige positie cardiovasculaire beeldvorming met MR en CT is het wikkelde technieken opgenomen in een commercieel in het plantengenoom. Expressie staat daardoor bloot aantal beelden in een patiëntonderzoek zo groot softwarepakket voor de analyse van MR-beelden aan ‘positie-effecten’. Controle over de integratieposi- geworden (1500 tot 5000 beelden), dat de inter- van het hart, in nauwe samenwerking met het tie zal de variatie in genexpressie doen verminderen pretatie ervan steeds moeilijker wordt. Het doel van Nederlandse bedrijf Medis, die deze software en daarnaast insertiemutatie van endogene planten- dit project was om computertechnieken te ontwik- wereldwijd vermarkt. In 2010 is er een nieuw genen voorkomen. Doel was de ontwikkeling van een kelen om zo automatisch mogelijk metingen aan het STW-project gestart, waarin nieuwe technieken methode voor het gericht integreren van transgenen hart te kunnen doen in grote MR-scans van het hart. worden ontwikkeld om bloedstroom in het hart en het verwijderen van merkergenen door middel van nauwkeurig te meten met MR-data. plaatsspecifieke recombinatie-eiwitten. Resultaat na 5 jaar Aan het eind van de onderzoekperiode zijn de Gebruikers Resultaat na 5 jaar benodigde algoritmen opgesteld die de geautomati- Leids Universitair Medisch Centrum (Leiden) / Een methode werd ontwikkeld waarin plaatsgerichte seerde beeldverwerking, dus zonder dat interactie Medis Medical Imaging Systems BV (Leiden) integratie van transgenen door toediening van van de cardioloog nodig is, mogelijk maken. Hierbij recombinatie-eiwitten plaats vond met een frequentie is gebruik gemaakt van een zogeheten evidence van 1 tot 4 per 1000 willekeurige DNA insertie- based (bijvoorbeeld anatomische informatie) active gebeurtenissen. In de ontwikkelde methode van appearance model. Er werd bereikt dat gegevens ‘Recombinase-Mediated Cassette Exhange’ (RMCE) uit een perfusiescan en uit ‘delayed enhancement’ werd plaatsspecifieke integratie gekoppeld aan registraties automatisch gecombineerd kun- merkergendeletie. De methode bleek werkbaar nen worden tot relevante klinische informatie: de wanneer het recombinase via een genconstruct in de zogeheten ‘single analysis button’. De succesvolle plantencel tot expressie werd gebracht. Introductie onderzoeker zal worden ingezet op andere projecten van het recombinase als eiwit via het T4SS van binnen het LKEB-lab. De validatie van de software Agrobacterium leidde niet to RMCE. en de integratie ervan in een groter systeem zullen in nauwe samenwerking met het bedrijfsleven Resultaat na 10 jaar afgemaakt worden. Het bedrijfsleven heeft grote Er zijn geen verder ontwikkelingen. belangstelling deze software te commercialiseren. Daartoe is een overeenkomst op gesteld tussen Gebruikers Medis, LUMC en STW. Keygene NV (Wageningen) / Nunhems Netherlands BV (Nunhem) / Plant Research International Resultaat na 10 jaar (Wageningen) / Rijk Zwaan Zaadteelt en Zaadhandel Het project heeft geleid tot de ontwikkeling een BV (De Lier) / Universiteit Leiden aantal algoritmen waarmee MR-beelddata van het hart effectiever kunnen worden doorzocht. Zo zijn er contourdetectietechnieken ontwikkeld waarmee informatie uit verscheidene deelscans wordt samengevoegd, hetgeen de betrouwbaarheid van de beeldanalyse ten goede is gekomen. Daarnaast zijn er computerondersteunde technieken ontwikkeld om subtiele verschillen tussen MR-beelden in rust en inspanning te detecteren. Tenslotte zijn er technieken ontwikkeld om voorkennis, die een expert gebruikt bij het bekijken van beelden, in een voor de computer bruikbare vorm te gieten. Dit alles is beschreven in een serie artikelen in vooraanstaande wetenschappelijke tijdschriften, en delen van dit

38 Utilisatierapport STW 2013 Design and development of novel cytokine-like angiostatic peptides M for treatment of solid tumours

05456 CCB

Projectleider Prof.dr. A.W. GriffioenTotale toewijzing in euro 442.569 Contracten Overdracht Know-how: PepTx

Doelstelling project, PepTx Inc., een licentie verleend aan een Universiteit Remming van angiogenese is een veelbelovende Nederlandse fabrikant van PET-scanners, voor de aanpak voor de behandeling van solide tumoren. ontwikkeling van een PET-tracer om angiogenese te Maastricht Het doel van het project was om (1) de behandeling kunnen detecteren met beeldvormende technieken. van solide tumoren met de eerder ontwikkelde Om de nadelen van een peptide-geneesmiddel te angiogeneseremmer anginex te optimaliseren, ondervangen werd de anginex mimetic KM0118 (2) een recombinante vorm van anginex te ontwik- gevalideerd. Dit ‘small molecule’ is even potent als kelen en te synthetiseren, en (3) de cellulaire receptor anginex en er wordt op dit moment door PepTx voor anginex te vinden en te gebruiken voor de gezocht naar commerciële partners voor klinische ontwikkeling van nieuwe cytokinen met een betere ontwikkeling. activiteit. Gebruikers Resultaat na 5 jaar AM Pharma BV (Bunnik) / Pepscan Presto BV De ontwikkelde recombinante vorm van anginex (Lelystad) / PepTx (Wayzata, Verenigde Staten) is biologisch even actief als synthetisch anginex. Het kan gebruikt worden bij mogelijke opschaling van productie en om via gentherapeutische strategieën behandeling met anginex te verbeteren. De cellulaire receptor voor anginex is geïdentificeerd. Door de belangrijkste gebruiker, PepTx Inc, is patent aangevraagd. Er is vanuit een groot Nederlands technologiebedrijf belangstelling voor anginex voor de ontwikkeling van een PET-tracer. Tijdens parallel onderzoek in de VS door een van de gebruikers is een ‘small molecule’ ontwikkeld met dezelfde werking als anginex. Dit molecuul zal getest worden voor een therapeutische toepassing in de behandeling van kanker.

Resultaat na 10 jaar Zowel het werkingsmechanisme als de werking in tumormuismodellen werd onderzocht. Er werd gevonden dat anginex een zeer potent anti- kankermiddel is, met een direct cytotoxisch effect op tumorbloedvaten. Het mechanisme bleek de inductie te zijn van geprogrammeerde celdood en toename van de anti-tumorimmuunrespons. Tevens werd galectine-1 geïdentificeerd als de receptor voor anginex. In combinatie met chemotherapie en bestraling geeft anginex een belangrijk synergistisch effect. Commerciële ontwikkeling van therapeutische toepassing bleek moeilijk vanwege de kans op immunologische afweer of degradatie. Echter, een belangrijke eigenschap van anginex na intraveneuze injectie is de specifieke ophoping van het middel in de bloedvaten van de tumor. Na beëindiging van het project heeft de belangrijkste gebruiker van het

STW-projecten 2002 39 N Thin-film high-efficiency solar cells

05492 CCC

Projectleider Dr.ir. J.J. Schermer Totale toewijzing in euro 691.759 Contracten Optie: Dutch Space BV, Circadian Solar Totale inkomsten in euro 124.033

Doelstelling apparatuur voor zonnecelanalyse en referentiecellen Radboud Voor het leveren van een significante bijdrage aan de produceert. Door het grote succes van het onder- energiebehoefte wereldwijd dient het rendement van zoek doen bedrijven als AltaDevices, Microlink en Universiteit zonnecellen verhoogd te worden en de kosten ver- Semprius in de Verenigde Staten nu grote inves- laagd. In het project wordt de mogelijkheid onderzocht teringen (> 200 MEuro) om vergelijkbare ELO- de benodigde hoeveelheid hoogwaardig celmateriaal technologieën te ontwikkelen en te implementeren Nijmegen te minimaliseren en parallel daaraan het rendement voor de productie van hoogrendement (>30%) te verhogen door de ontwikkeling van zogenaamde dunne-film zonnecellen. In Nederland wordt het tandemcellen van InGaP/GaAs. onderzoek voortgezet in het kader van enkele meer toepassingsgerichte projecten. Voor het noodzakelijke Resultaat na 5 jaar fundamentele ondersteuning van deze projecten Er is een proces ontwikkeld om via de methode van wordt nog financiering gezocht. Epitaxiaal Lift-Off (ELO) dunne-film GaAs cellen te produceren en een methode ontwikkeld om via een Gebruikers tunneljunctie meerdere zonnecellen te stapelen. Agentschap NL (Utrecht) / Azur Space Solar Dunne-films met een diameter tot 5 cm konden Power GmbH (Heilbronn, Duitsland) / Dutch Space worden vrijgemaakt van het dragermateriaal. BV (Leiden) / Energieonderzoek Centrum Nederland Een dunne-film GaAs-cel is geproduceerd met een (Petten) / ESTEC - European Space Research and wereldrecord rendement van 24,5% bij gebruik van Technology Centre (Noordwijk) / Free Energy halfgeleidermateriaal minimaal 50% minder. Ook is een Europe BV (Eindhoven) tunneljunctiestructuur ontwikkeld met een rendement van 29,2%. De cellen worden in nauwe samenwerking met Dutch Space, ESA en Azur Solar verder ontwikkeld voor toepassing in de ruimtevaart. Samen met ECN wordt de mogelijkheid onderzocht om de cellen in luminescerende vlakke-plaatconcentratoren toe te passen. Daarnaast wordt nu in samenwerking met een tweetal startup bedrijven gewerkt aan de integratie van deze cellen in concentratorsystemen waarbij met lenzen en spiegels een hoge concentratiefactor wordt behaald.

Resultaat na 10 jaar In het project is een ELO-procestechniek ontwikkeld voor hoogrendement dunne-film zonnecellen. Hiermee zijn een dunne-film zonnecel met een wereldrecord rendement van 26,1% en een tandemcel met een rendement van 32% gedemonstreerd. Details van de ontwikkelde recepten en procedures zijn niet open- baar gemaakt maar er zijn geen additionele patenten aangevraagd. De Radboud Universiteit heeft met de Britse fabrikant Circadian Solar de joint venture tf2-devices opgericht die de ELO-technologie zal gaan exploiteren voor de productie van hoogrendement dunne-film cellen. De ontwikkeling van meettechnieken in het project heeft tevens geleid tot de oprichting van spin-off bedrijf ReRa Solutions dat

40 Utilisatierapport STW 2013 Porous thin apatite-coatings for Radiolabeled Interleukin-8 to medical applications prepared by image infection and inflammation electrostatic spray deposition

05546 BCB 05607 CCC

Projectleider Prof. J.A. Jansen Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. F.H.M. Corstens Totale toewijzing in 246.856 Contracten Optie: Cam Bioceramics BV euro 407.041 Contracten Letter of intent: Mallinckrodt Octrooien PO43778 Elektrostatische Spray Depositie Medical BV; Overdracht Octrooi; Radboud universitair (ESD) van biocompatibele coatings op metallische medisch centrum Octrooien IL-8 conjugated with substraten HYNIC

Doelstelling van elektrogesponnen matjes voor toepassingen in de Doelstelling Calciumfosfaat (CaP) wordt bij medische implantaten tandheelkunde tot de Snel en adequaat detecteren van ontstekingshaarden vaak toegepast als deklaag. Er zijn verschillende onderzoeksgebieden. Om industriële opschaling bij patiënten maakt een effectieve behandeling technieken om deze lagen aan te brengen. Er werd van de fabricage van zowel biomedische deklagen als mogelijk. Er zijn methoden om ontstekingshaarden onderzocht of de nieuwe, goedkope en simpele matjes mogelijk te maken, is de afdeling Biomaterialen met radioactieve eiwitten zichtbaar te maken. Het depositietechniek Electrostatic Spray Deposition een samenwerking aangegaan met het Japanse type eiwit dat hier gebruikt is (interleukine 8) heeft (ESD) geschikt is om botbindende, keramische laagjes bedrijf Fuence, dat wereldleider is op het gebied van de eigenschap zich specifiek te hechten aan recep- aan te brengen. opschaling van de ESD-techniek. toren op een bepaald type witte bloedcellen, de zogenaamde neutrofielen. Deze neutrofielen hopen Resultaat na 5 jaar Gebruikers zich massaal op bij en in ontstekingen. Via de radio- De oppervlakte-structuur van de deklagen kon Advanced Photovoltaic Applications BV actief gemerkte interleukines kan deze concentratie gevarieerd worden van massief tot uiterst poreus, (Leeuwarden) / Biomet Merck Biomaterials GmbH van neutrofielen met gammacamera’s vastgelegd terwijl de chemische samenstelling en (in vivo) (Darmstadt, Duitsland) / Cam Bioceramics BV worden en daarmee ook de plaats van de ontsteking oplosbaarheid vrij instelbaar bleek. Dierstudies hebben (Leiden) / DYNA Dental Engineering BV (Bergen bepaald worden. Het werk concentreert zich op de botbindende eigenschappen van deze poreuze op Zoom) / TNO (Delft) de chemie van het labelen van interleukine-8 met deklagen overtuigend aangetoond. Na beëindiging technetium 99-m en het vaststellen van de werk- van het project is een nieuw prototype van de zaamheid in patiënten. ESD-techniek ontwikkeld om bij kamertemperatuur lagen op implantaten aan te brengen. Voordeel van Resultaat na 5 jaar deze aanpak is dat er ook organische biomoleculen Er werd een methode gevonden (met gebruik- op implantaten aangebracht kunnen worden die making van de ‘tussenstof’ HYNIC) om gelabeld de botrespons verder zouden kunnen verbeteren. interleukine-8 te maken dat zijn biologische activiteit Depositie van keramische deklagen op implantaten heeft behouden. Dat werd aangetoond met dier- met behulp van ESD was al tijdens het project gepa- experimentele studies. Bovendien bleek de bereding tenteerd; nu wordt de mogelijkheid onderzocht om dit van deze variant snel en eenvoudig te zijn. Er werd patent verder uit te breiden voor het aanbrengen van octrooi aangevraagd waarop Covidien een licentie organische biomoleculen (DPTE-project). nam. Dit bedrijf verfijnde de methode verder, vroeg een vervolgoctrooi aan en is voornemens dit product Resultaat na 10 jaar uit te ontwikkelen en op de markt te brengen. Het Na vijf jaar onderzoek bleek dat het mogelijk was traject om een overeenkomst daartoe te sluiten met om poreuze keramische calciumfosfaat deklagen STW is ingezet. met de gewenste fysisch-chemische eigenschappen aan te brengen op titanium implantaten. In vitro en Resultaat na 10 jaar in vivo onderzoek toonde vervolgens aan dat deze Er zijn verder geen gegevens bekend bij STW. deklagen inderdaad de aangroei van botweefsel bevorderden. Ondanks de gunstige resultaten zoals Gebruikers behaald tijdens dit was de hoge depositietemperatuur Covidien (Petten) / Radboud universitair medisch een nadeel voor zowel industriële opschaling als centrum (Nijmegen) inbouw van bioactieve moleculen zoals groeifactoren en enzymen. Daarom is in vervolgonderzoek (DPTE-programma) een verbeterd depositie-apparaat ontwikkeld waarmee calcium-fosfaat deklagen bij kamertemperatuur – in combinatie met bioactieve moleculen zoals het mineralisatie-enzym alkalische fosfatase – aangebracht konden worden op titanium implantaten. Naast het deponeren van keramische en organische deklagen behoort nu ook het ontwikkelen

STW-projecten 2002 41 Growing Blood: from Fiction to Fact Molecular Velocity-field Measurement

05611 BAA 05663 AAA

Projectleider Prof.dr. C.G. Figdor Totale toewijzing in euro Projectleider Dr. N.J. Dam Totale toewijzing in euro 704.449 Contracten Optie & Licentie: Multigen Neder- 447.084 land BV, UT-TNW, RU; Material Transfer Agreement: Abbott Healthcare Products BV, UU Totale inkomsten in euro 61.875

Doelstelling project verkregen. De experimentele bioreactor heeft Doelstelling Het nabootsen in vitro van de aanmaak van bloed- daardoor geen concrete verbetering meer ondergaan. Meetmethoden voor de lokale en instantane stroom- cellen uit stamcellen. Bloedcellen bestaan uit diverse Een groep in Parijs heeft recent gerapporteerd dat snelheid van gassen zijn vrijwel altijd verstorend. Doel typen elk met hun eigen specifieke productiefaciliteit rode bloedcellen, die in het laboratorium zijn gepro- was het ontwikkelen van een volledig optische methode in het beenmerg. Specifieke glyco-eiwitten met de duceerd, zijn teruggegeven aan beenmergdonor. Het voor het één- of tweedimensionale snelheidsveld in tur- daaraan gebonden groeifactoren spelen een belang- aantal bloedcellen bedroeg 10 miljard overeenkomend bulente luchtstromingen die niet verstorend zou zijn. De rijke rol in de sturing van de uitrijping van een bloed- met 2 ml bloed. Het grote voordeel is wel dat deze methode is gebaseerd op de fotochemische creatie van stamcel tot een bepaalde bloedcel. Het identificeren bloedcellen een veel langere halfwaarde hebben dan patronen van NO-moleculen in lucht; uit de verplaatsing van deze glyco-eiwitten en de bijbehorende bloedcel bloedcellen afkomstig van een bloeddonatie. en deformatie daarvan wordt het snelheidsveld afgeleid. in het beenmerg was het beoogde doel. Gebruikers Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar Erasmus MC (Rotterdam) / Multigen De relevante geëxciteerde toestanden van N 2 en O2 Diverse bioreactoren zijn getest op hun vermogen Nederland BV (Abcoude) / Stichting Sanquin zijn grotendeels geïdentificeerd, maar het exacte om stamcelvermeerdering te geven. Er traden geen Bloedvoorziening (Amsterdam) / Universitair reactiemechanisme is nog onderwerp van discussie. toxische processen op. In alle geteste reactoren Medisch Centrum Groningen De optimale golflengten voor tracer-creatie zijn bleek een beperkte groei op te treden met een snelle vastgelegd. 2D-snelheidsmeting is aangetoond, door uitrijping tot rijpe bloedcellen. Daarom zijn uit been- de creatie van kleine netwerken van de tracer. APART is merg factoren geïsoleerd die deze uitrijping reguleren. bruikbaar gebleken onder hoge en lage druk, bij aange- Een koppelingsprocedure is toegepast om deze paste O2 /N2 -verhouding, en in voorgemengde brand- factoren aan de reactor vast te klikken. De reactor bare gassen tot aan het vlamfront. Lokale opwarming met daarin een stamcelgroeifactor, ‘vastgeplakt’ aan legt een ondergrens aan de resolutie op. Het bleek niet de collageendrager, wordt nu gebouwd. mogelijk alle gewenste eigenschappen voor een fos- forescerende tracer in één molecuul te verenigen. Resultaat na 10 jaar De identificatie van de speciale glyco-eiwitten is Resultaat na 10 jaar gelukt. Isolatie van voldoende hoeveelheden van deze Het onderzoek heeft een groot aantal vooral funda- eiwitten uit beenmerg bleek het volgende obstakel. mentele resultaten opgeleverd, alsmede een aantal Daarom is gekozen om deze eiwitten te isoleren uit vervolgprojecten, gericht op verbetering en uitbreiding het beenmerg van koeien en varkens. Ook dit leverde van de meettechniek. De details van het fotochemi- niet voldoende materiaal op om deze eiwitten te sche proces waarbij NO ontstaat zijn uitgezocht, koppelen aan een 3D-matrix van collageen. Daarom waarbij en passant een nieuwe spectrale structuur in is heparine als glyco-eiwit mimic gebruikt. Beenmerg- het zuurstofmolecuul ontdekt is. Hiervan is gebruik stamcellen waren in staat om in deze ontworpen gemaakt bij het optimaliseren van de meetmethode bioreactoren te delen. De voor de koppeling gebruikte en het minimaliseren van het energiesurplus dat met stoffen en het geïsoleerde collageen waren niet de fotochemie gepaard gaat. Gebleken is dat diffusie toxisch voor de beenmergstamcellen. Er is een werk- een fundamentele beperking oplegt aan de resolutie baar prototype reactor geproduceerd van collageen die met moleculaire snelheidsveldmetingen bereikt met daaraan heparine gekoppeld opgeladen met een kan worden. Aangetoond is dat de methode in be- stamcel groeifactor. De uitrijping van de stamcellen perkte mate toepasbaar is in verbrandingsprocessen. stond echter een forse expansie in de weg. Daarop is het ontwerp aangepast door een stamcel groei- Gebruikers factor te binden aan de heparine. De groeifactor werd Energieonderzoek Centrum Nederland (Petten) / langzaam afgegeven door de heparine na een initiële ILA GmbH (Edinburgh, Groot-Brittannië) / ILA hoge afgifte. Proeven in muizen toonden aan dat de Intelligent Laser Applications GmbH (Jülich, Duitsland) collageen matrix inderdaad stamcellen aantrok en / Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium deze waren in staat om uit te rijpen en de hele matrix (Marknesse) / NMi Certin BV (Dordrecht) / Philips te vullen. Na het project is geen nieuw onderzoeks- Research (Eindhoven) / Technische Universiteit Delft / Technische Universiteit Eindhoven

42 Utilisatierapport STW 2013 A quantum cascade diode laser- Synthesis of novel arginine and DNA-lipid films for tailor-made based trace gas detector, a tool for citrulline derivatives to be used implant surfaces non-invasive medical diagnosti in the serological detection of autoantibodies

05688 BCB 05734 BBB 05758 BBB

Projectleider Dr. F.J.M. Harren Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. F.P.J.T. Rutjes Totale toewijzing in Projectleider Prof. J.A. Jansen Totale toewijzing in euro 429.00005688 Contracten Geheimhouding: Alpes euro 314.016 467.000 Octrooien P6000455 DNA-based coatings Lasers for implants

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Het doel van het project is het ontwikkelen van een Het doel van dit project is om de antigeniciteit van een Modificaties aan het implantaatoppervlak zijn een compacte monitor voor het detecteren van extreem hele reeks gemodificeerde arginines en citrullides te middel om controle op de processen op het schei- lage gasconcentraties gebaseerd op een quantum- onderzoeken. Gemodificeerde arginines en citrullides dingsvlak tussen biomateriaal en levend weefsel cascadelaser. Het doel is het instrument te ontwik- worden via organische synthese bereid en gezuiverd. uit te oefenen. Het doel van het project was de kelen tot een betrouwbaar, op zichzelf staand Deze nieuwe aminozuren worden ingebouwd in peptiden toepassing van deoxyribonucleine zuur (DNA) als instrument voor toepassingen op het gebied van en peptidebibliotheken, en deze peptiden en bibliotheken coating voor biomaterialen en implantaten, vanwege levenswetenschappen zoals medische diagnostiek, zullen worden getest op antigeniciteit met een grote mogelijke positieve effecten op afweerreactie en agrotechnologie, aardwetenschappen en atmosfe- collectie auto-immuunsera. Het zwaartepunt van deze botmineraalafzetting en mogelijkheid tot drug- rische onderzoek. aanvraag ligt bij de organische synthese van nieuwe delivery. arginine- en citrullinederivaten die gebruikt kunnen Resultaat na 5 jaar worden voor nieuw te ontwikkelen diagnostische testen. Resultaat na 5 jaar Met de apparatuur zijn speciaal voor NO zeer hoge In vitro en in vivo werd aangetoond dat de coatings gevoeligheden gehaald (subppbv), waardoor met Resultaat na 5 jaar cytocompatibel en histocompatibel zijn en een zeer goede tijdsresolutie NO-emissies van verkeer Het doel om nieuwe aminozuren te synthetiseren verminderde afweerreactie gaven. Ook werden gemeten konden worden. Momenteel wordt de met een vergelijkbare activiteit als het natuurlijke positieve effecten op mineralisatie waargenomen apparatuur ingezet voor het meten van NO afkomstig citrulline is geslaagd. Pogingen om de gevoeligheid en capaciteit tot drug-delivery. Het onderzoek heeft van planten, omdat het gas een rol speelt in de verde- in de auto-immuunassays te verhogen waren echter geleid tot een patent voor de toepassing van DNA- diging tegen micro-organismen. De technologie wordt (nog) niet succesvol. Vanwege mogelijk patentwaar- coatings in de implantologie. In-vivo onderzoek in een momenteel vercommercialiseerd door Sensor Sense dige informatie zijn publicaties uitgesteld en is een verwant onderzoeksproject heeft positieve initiële (een spin-off bedrijf van de Radboud Universiteit) voor bibliotheek van verbindingen aangelegd die nog effecten op de botresponse tegen DNA-coatings atmosferische en agrotechnologische doelen. verder is geëvalueerd. EuroDiagnostica en Axis Shield aangetoond. De DNA-coatings zijn ondergebracht hebben de financiering toegezegd van vervolgonder- in een nieuw onderzoeksproject op het gebied van Resultaat na 10 jaar zoek om de mogelijkheden van homocitrulline- en implanteerbare sensoren en een te starten onder- In een samenwerking tussen Sensor Sense BV en ornithinederivaten voor gebruik in de diagnostische zoeksproject waarin DNA-coatings gebruikt worden Synspec BV zijn op quantumcascadelaser-gebaseerde testen voor RA verder te onderzoeken. Daarnaast is er ter verbetering van de werkzaamheid van anti-adhesie detectoren op de markt gebracht voor de detectie van een ander vervolgproject gehonoreerd wat meer een meshes voor abdominale hernia’s. gassen zoals ammoniak en NO ‘development-karakter’ heeft. 2 voor atmosferische en industriële detectie; bèta-versies voor de detectie Resultaat na 10 jaar van andere gassen zijn bij gebruikers uitgezet. Resultaat na 10 jaar We hebben aangetoond dat DNA-gebaseerde Wetenschappelijk wordt de apparatuur volop In de tussentijd is er een publicatie verschenen van coatings eenvoudig gemaakt kunnen worden via toegepast voor de detectie van NO in het medisch het project. Het bovengenoemde vervolgproject layer-by-layer assembly, een techniek die toepasbaar onderzoek. De apparatuur is daar gevalideerd en wordt (EFRO-financiering), waarin gekeken is naar mogelijk- is voor vele materialen en 3D-structuren. Deze onder andere getest voor de detectie van astma bij heden om PAD-enzymen die betrokken zijn bij de coatings vormen zich door elektrostatische inter- kinderen. Via financiering van de provincie Gelderland ontstekingsreacties van RA, te deactiveren met acties tussen negatief geladen DNA-moleculen en en het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling behulp van irreversibele remmers heeft een octrooi positief geladen polymeren (i.e. poly-L-lysine en (EFRO) wordt deze medische validatie uitgevoerd. opgeleverd; Peptidylarginine deiminase (PAD) poly(allylamine) hydrochloride). De gevormde Tevens is het doel van dit project om, op quantum- inhibitors, WO 2009-NL50340, 2009, wat door de DNA-coatings bleken gunstige effecten te hebben cascadelaser gebaseerde, ethyleendetectoren bij betrokken partners is geprobeerd uit te licenseren. t.a.v. immunologische response, nucleatie van de tuinbouwer in de kas of opslag te gebruiken. Dit is uiteindelijk niet gelukt. Daarmee is deze onder- calciumfosfaat en drug-delivery. Door middel van zoekslijn in feite beëindigd. experimenten met macrofagen werd aangetoond dat Gebruikers een DNA-coating de secretie van pro-inflammatoire Applikon Biotechnology BV (Schiedam) / Gebruikers cytokines vermindert, waardoor de kans op persi- Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu DSM Research BV (Geleen) / Radboud Universiteit stente afweerreacties tegen biomedische devices (Bilthoven) / Sensor Sense BV (Nijmegen) / Nijmegen / Rijksinstituut voor Volksgezondheid en verkleind wordt. Voor botimplantaten is het belangrijk Universitair Medisch Centrum Utrecht / Wageningen Milieu (Bilthoven) / Wieslab BV (Nijmegen) dat een implantaat een directe binding met bot- Universiteit & Researchcentrum (Wageningen) weefsel kan aangaan. Voor DNA-coatings werd

STW-projecten 2002 43 Egg hatching failure in avian predators: the role of the availability NIOO of essential nutrients in foodchains

05571 BBB

Projectleider Prof.dr. M.E. Visser Totale toewijzing in euro 230.066

aangetoond dat de fosfaatgroepen in het DNA een Doelstelling positief effect op de nucleatie van calciumfosfaat Nederlands Sinds het begin van de jaren negentig zijn de roof- hebben en daarmee de directe botbinding bevorderd vogelpopulaties op de arme zandgronden van kan worden. Tenslotte werd de interactie van biomole- Instituut Nederland ingestort. Er waren aanwijzingen dat vita- culen (e.g. groeifactoren) met DNA-coatings onder- mine B2 gebrek hier een rol in zou kunnen spelen. zocht met als doel DNA-coatings te gebruiken als Doel van het project was om te onderzoeken of vita- drug-delivery vehicle om biologische processen voor mine B2 tekorten inderdaad de oorzaak waren voor een te sturen. De resultaten van hieraan gerelateerde verminderd broedsucces en populatieterugval en hoe experimenten toonden dat zowel botvorming Ecologie deze deficiënties opgeheven zouden kunnen worden (via BMP-2) als bloedvatvorming (via VEGF) te sturen door gericht beheer van de vegetatie en/of bodem. waren door middel van gefunctionaliseerde DNA- coatings. De onderzoeksresultaten hebben geleid Resultaat na 5 jaar tot vervolgonderzoek met wet-chemical coatings op Het onderzoek laat zien dat aminozuurgebreken een basis van organische bestanddelen. betere verklaring voor het broedsucces en populatie- daling zijn dan vitamine B2. De aminozuurgebreken Gebruikers ontstaan waarschijnlijk als gevolg van stikstof- ASM International NV (Almere) / BioComp Industries depositie. Het ministerie van Landbouw heeft op basis BV (Vught) / Brandwonden Research Instituut van dit onderzoek geld vrijgemaakt om de bodem- (Beverwijk) / Disphar International BV (Baarn) / plant-insectrelaties die ten grondslag liggen aan DSM Research BV (Geleen) / EMCM (Nijmegen) / aminozuurgebreken in verschillende systemen (heide, Humeca BV (Enschede) / Institut Straumann AG venen) te onderzoeken. De betreffende deskundigen- (Waldenburg, Zwitserland) / Katholieke Universiteit teams van LNV, waar onderzoekers en beheerders in Leuven (België) / Maastricht University (Maastricht) / vertegenwoordigd zijn, erkennen het belang van het Matricel GmbH (Herzogenrath, Duitsland) / Medtronic onderzoek voor het behoud van de biodiversiteit. Het BV (Maastricht) / Purac Biochem BV (Gorinchem) / onderzoek zal uitmonden in diverse veldexperimenten. Universitair Medisch Centrum Utrecht Een directe voortgang van het project in bossen is nu in behandeling bij één van de deskundigenteams.

Resultaat na 10 jaar Het project dat in overweging was bij LNV, heeft in 2013 zijn laatste jaar. Nieuwe resultaten wijzen erop dat niet zozeer de aminozuren zelf een probleem vormen, maar juist de stikstof in de plant dat niet als aminozuur of eiwit voorkomt. De oorzaak van de problematiek ligt bij stikstofdepositie, welke de fysiologie van de bomen verstoort. Dit heeft een grote beleidsrelevantie in het kader van de PAS (Program- matische Aanpak Stikstof). Samen met de Radboud Universiteit en het RIVM wordt een project voorbereid om de mechanismen nog verder te ontrafelen.

Gebruikers ALTERRA (Wageningen) / Expertisecentrum LNV (Ede) / Gemeente Ede Staatsbosbeheer (Driebergen) / Vogelbescherming Nederland (Zeist) / Wageningen Universiteit & Researchcentrum (Wageningen)

44 Utilisatierapport STW 2013 Micro Valve for Implantable Development of Compositional Medication Delivery Systems Programming Techniques for based on Field-Effect Control of networked heterogeneous hard T Electroosmotic Flow real-time embedded systems

05384 BBB 05410 CBA

Projectleider Prof.dr. J.G.E. Gardeniers Totale toewijzing in Projectleider Dr.ir. J.F. Broenink Totale toewijzing in euro euro 340.014 194.252 Totale inkomsten in euro 68.000

Doelstelling Doelstelling Universiteit Het ontwikkelen van een nieuw principe voor vloei- Het doel van dit project is om op CSP gebaseerde stofsturing; het veranderen van de wandlading in een programmeertechnieken te introduceren in het Twente microkanaal, via een op de buitenkant aangebrachte gebied van real-time genetwerkte embedded elektrode. Door de ladingsverandering zal ook de control systemen (toepassingsgebied: mechatronica). elektro-osmotische vloeistofstroming, die in het Voordeel is dat embedded control software nu echt kanaal kan worden gegenereerd via een langs het componentsgewijs kan worden gebouwd, en dat voor kanaal aangebracht veld, worden veranderd, zodanig communicatie en scheduling bouwstenen van het dat de vloeistofstroming stopt, of zelfs van richting juiste niveau beschikbaar komen, zodat de systeem- omkeert. Hierdoor wordt een klep gerealiseerd die integrator geen lastige multithreading programma’s geen bewegende mechanische onderdelen heeft. hoeft te schrijven, terwijl de applicatie toch multi- Dit concept is geschikt voor toepassingen waarbij threaded is. een lange levensduur, en geen onderhoud, gewenst is (bijvoorbeeld een implanteerbaar medicijnsysteem). Resultaat na 5 jaar Van de in het proefschrift gepresenteerde beschrij- Resultaat na 5 jaar vingstaal, SystemCSP, worden elementen gebruikt De principewerking van het concept is aangetoond. om onze methoden en tools (met name gCSP) te Hiertoe is er een nieuw fabricageproces ontwikkeld, verbeteren. De metabeschrijving van SystemCSP waarbij metaalelektrodes zijn ingebed in een isolator- en GML plus de verbetervoorstellen voor deze tool, laag, die vervolgens weer als wand in een microkanaal die in het onderzoek naar voren kwamen, worden is geïmplementeerd. Het concept is sterk afhankelijk op dit moment gebruikt bij vervolgprojecten. De van de pH en werkt alleen goed rond de pH-waarde verbeterde CSP process scheduling is reeds verwerkt waarbij de wandlading vrijwel volledig geneutraliseerd in onze basis parallelle executie software. De experi- wordt door protonen uit de oplossing. Om de span- menteermogelijkheden met betrekking tot effecten ningen nodig voor het schakeleffect op de wandlading van verschillende schedulers hebben we nog niet te reduceren is gekeken naar een complexere elektro- allemaal uitgebuit. De in het proefschrift uitgewerkte denstructuur, en aansturing met gesynchroniseerde voorstellen op gebied van beschrijving van timing en wisselspanningen van enkele volts. Dit concept blijkt afhandeling ervan zullen daarna worden meegenomen goed te werken. in onze gCSP-tool. Vervolgprojecten zijn 07020, nu in zijn eindfase en 07757 (PROGRESS+-project), en het Resultaat na 10 jaar PROGRESS+-project CoSDSE, wat de resultaten van De resultaten van het onderzoek naar wandlading- dit project en van 05224 en 07020 valoriseert. gecontroleerde elektro-osmotische stroming hebben een vervolg gekregen in nieuw onderzoek verricht bij Resultaat na 10 jaar de betrokken groepen aan de Universiteit Twente, Van de in het proefschrift gepresenteerde beschrij- onder andere in het Vici-project van Gardeniers. Verder vingstaal, SystemCSP, worden elementen gebruikt worden enkele processen ontwikkeld in het project, om onze methoden en tools te verbeteren. De met name het integreren van metaalelkctrodes in metabeschrijving van SystemCSP en GML plus glaschips, momenteel gebruikt door spin-off bedrijven de verbetervoorstellen voor deze tool, die in het in de regio, onder andere in instrumenten voor het onderzoek naar voren kwamen, worden op dit moment meten van bestanddelen van bloed. gebruikt bij vervolgprojecten. Zij vormden de basis voor het ontwikkelen van onze nieuwe aanpak voor Gebruikers embedded control software ontwikkeling, namelijk C2V (Enschede) / Micronit Microfluidics BV gebaseed op metamodellen, en vandaaruit de soft- (Enschede) / Philips Research (Eindhoven) / waregereedschappen te genereren. De verbeterde Philips Research Europe - Eindhoven CSP proces-scheduling is reeds verwerkt in onze basis parallelle executie software. De experimen-

STW-projecten 2002 45 Atomyste: ATOm splitting in Prediction of flow instabilities eMbedded sYStems TEsting during polymer extrusion

05417 ACB 05481 BCA

Projectleider Dr.ir. A. Rensink Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. J. Molenaar Totale toewijzing in euro 140.220 Totale inkomsten in euro 48.000 240.655 Contracten Licentie: Dow Benelux BV, TUE Totale inkomsten in euro 23.416

teermogelijkheden met betrekking tot effecten van Doelstelling Doelstelling verschillende schedulers hebben we nog niet Het project Atomyste had als doel het ontwikkelen Bij extrusie van polymeren om bijvoorbeeld folies te allemaal uitgebuit. De in het proefschrift uitgewerkte van methoden, technieken en gereedschappen voor maken treden in de praktijk soms vreemde effecten voorstellen op gebied van beschrijving van timing atoomsplitsing bij het conformance testen van op: het geëxtrudeerde materiaal kan een ondoor- en afhandeling daarvan, zijn meegenomen bij de embedded en reactieve softwaresystemen op basis zichtig oppervlak vertonen, is soms gebobbeld of ontwikkeling van softwaregereedschappen voor van formele specificaties. komt met schokken uit de extruder. Al deze effecten ontwerpen van embedded control systems op een maken het product waardeloos. Doel van dit project is grafische wijze. Deze ontwikkelingen hebben geleid Resultaat na 5 jaar het begrijpen van het ontstaan van de ongewenste tot het STW-PROGRESS-project 07020, en de De in de projectomschrijving genoemde testtheo- effecten en te komen tot adviezen ten aanzien van vakgroep kennis en reputatie gegeven om te kunnen rieën zijn uitgebreid met inzichten over het verband polymeersamenstelling en extrudergeometrie die bijdragen aan de net succesvol geëindigde Europese tussen testen vóór en na atoomsplitsing. Om tot deze hogere productiesnelheden mogelijk maken. projecten DESTECS (248314) en BRICS (231940), inzichten te komen bleek het nodig een uitbreiding en het STW-Perspectiefprogramma ‘Robust design te geven aan de kern van de theorie, zodat deze nu Resultaat na 5 jaar of Cyber-Physical Systems’ (P11-29), dat in de compositioneel is. Deze uitbreiding is ook opgenomen in Het is gelukt de wandconditie te beschrijven als opstartfase verkeert. de bestaande toolondersteuning voor het automatisch functie van de eigenschappen van polymeer en genereren en uitvoeren van testen, door middel van het extruderwand. Deze conditie is gecombineerd met Gebruikers tool TorX. De op het project aangestelde promovendus een stromingsmodel voor het extrusiemodel. Dit Fontys Hogeschool Eindhoven / Imtech is na afloop van het project een spin-offbedrijf (Axini) model beschrijft en voorspelt daarmee uitstekend de (Amersfoort) / NXP Semiconductors (Eindhoven) / gestart – met onder andere hulp van een STW-Valor- zogeheten ‘spurt’ instabiliteit. Bij dit effect komt het Océ Technologies BV (Venlo) / Philips Healthcare isation Grant. Deze spin-off maakt gebruik van test materiaal op een pulserende manier uit de extruder, Nederland BV (Best) / Stork Plastics Machinery BV softwaretechnologie die mede in de context van het soms weinig of niets en dan weer heel veel met grote (Hengelo) / TASS Nederland (Eindhoven) project is ontwikkeld, in de vorm van het tool TorX. snelheid. Het model is overgedragen aan de industrie Deze software wordt voor doeleinden van het bedrijf en kan gebruikt worden om materialen te ontwikkelen uitgebreid; waar uitbreidingen in samenspraak met de waarvoor het spurteffect pas bij hoge extrusiesnel- leerstoel gebeuren, kunnen de vernieuwingen ook voor heden optreedt. Het verworven inzicht zou in een onderzoek worden ingezet. vervolgproject gebruikt kunnen worden om ook de zogeheten ‘sharkskin’ instabiliteit te verklaren. Resultaat na 10 jaar Atomyste heeft geleid tot een aanvulling op de Resultaat na 10 jaar bestaande theorie voor modelgedreven testen, en Dit project heeft geleid tot een beter inzicht in het daarmee ook tot een verdere ontwikkeling van de stromingsgedrag van polymeren in het algemeen. bestaande tooling voor het daadwerkelijk afleiden van Het onderzoek is voortgezet binnen DOW, Terneuzen. tests voor reactieve systemen uit daarvoor geëigende We weten nu dat de verschillende instabiliteiten modellen. Het academische prototype-tool JTorX (zie heel verschillende oorzaken hebben. Speciaal is http://fmt.cs.utwente.nl/tools/jtorx) is verrijkt met het voortgang gemaakt met het begrijpen waarom de in Atomyste ontwikkelde principe van compositioneel zogeheten ‘spurt’ instabiliteit optreedt. Hierbij testen. Het spin-offbedrijf Axini biedt volledige automa- komt het polymeer met schokken uit de extruder. tisering van het testen van ICT-systemen, op basis van De oorzaak blijkt te zijn het feit dat het gesmolten het principe van modelgedreven testen. Axini draait polymeer eerst tegen de wand plakt en daarna plot- inmiddels zelfstandig op basis van eigen inkomsten. seling losschiet. De inzichten zijn neergelegd in een proefschrift en tal van artikelen en hebben uitein- Gebruikers delijk gediend als bouwstenen voor een boek over ASML Netherlands BV (Veldhoven) / Logica Neder- stromingsinstabiliteiten: ‘Polymer Melt Fracture’ land BV (Rotterdam) / Ordina (Nieuwegein) / Philips door Rudy Koopmans, Jaap den Doelder en Jaap Research Europe - Eindhoven / Route 67 (Waalre) / Molenaar, ISBN 978-157444-780-4, CRC Press, Siemens VDO Trading BV (Eindhoven) 2011. De industrie begrijpt hierdoor beter hoe de instabiliteiten in de praktijk beheerst kunnen worden.

46 Utilisatierapport STW 2013 Advanced simulation techniques Development of a continuous for vortex dominated flows in process for recycling/devulcanisation aerodynamics of EPDM-rubber vulcanisates with amine devulcanisation agent

05541 ABA 05576 BBA

Projectleider Prof.dr.ir. J.J.W. van der Vegt Totale Projectleider Prof.dr.ir. J.W.M. Noordermeer Totale toewij- toewijzing in euro 289.058 Contracten Samenwerking: zing in euro 662.056 Totale inkomsten in euro UT-EWI, NLR Totale inkomsten in euro 91.000

Er kan op twee manieren ingegrepen worden om Doelstelling Doelstelling hogere verwerkingssnelheden te realiseren: (a) de Het ontwikkelen van een discontinue Galerkin eindige De ontwikkeling van reactieve extrudertechnologie ketenlengte en ketenvertakkingen van de polymeren elementen-methode voor het oplossen van de op continue pilotschaal voor mechanochemische worden specifiek gekozen en (b) voor een gegeven compressibele Navier-Stokesvergelijkingen. Met deze recycling/devulcanisatie van EPDM rubberafval uit polymeer worden de materiaalverwerkingscondities numerieke methode kan de compressibele turbulente de productie van dakbedekking, raamprofielen en zoals bijvoorbeeld de extrudergeometrie optimaal stroming rond vliegtuigvleugels berekend worden. automobielprofielen. Wetenschappelijk doel was de gekozen. De productiecapaciteit is hierdoor toe- Hierbij wordt de turbulentie gemodelleerd door middel ontwikkeling van een model op basis van de proces- genomen. van een Large Eddy model. variabelen, teneinde een basisontwerp voor een volledig productieproces te kunnen maken. Uitvoering Gebruikers Resultaat na 5 jaar van verdere productontwikkeling voor toepassing van Dow Benelux BV (Terneuzen) / DSM Research BV Het numerieke model voor compressibele visceuze stro- het recyclaat in bijvoorbeeld nieuwe dakbedekking. (Geleen) / TEIJIN TWARON BV (Arnhem) / TNO mingen is gereed. Daarnaast is er significante voortgang (Eindhoven) geboekt in het ontwikkelen van efficiënte oplossings- Resultaat na 5 jaar technieken en het modelleren van commuteerfouten De procescondities voor recycling van aangeleverd in Large Eddy Simulaties. Het numerieke model is EPDM rubberen bouwprofiel zijn bepaald: temperatuur, volledig geïmplementeerd in het computerprogramma het devulcanisatiemiddel en de vereiste tijdsduur. Hexadap. Dit wordt door het Nationaal Lucht- en Opgeschaald naar dubbelschroefsextrusie zijn Ruimtevaartlaboratorium verder ontwikkeld en gebruikt kilogrammen gedevulkaniseerd EPDM bereid. Hiermee voor aerodynamische berekeningen. Hiermee is alle is succesvol onderzoek uitgevoerd naar toepas- relevante kennis overgedragen naar de gebruiker. sing in EPDM-dakbedekking, naast mechanistisch Daarnaast zijn de resultaten uitgebreid gepubliceerd in moleculair onderzoek naar het mechanisme van de wetenschappelijke tijdschriften en in twee proefschrif- devulcanisatie. Bij de recyclingfirma Rubber Resources ten. Een vervolg is het ADIGMA-project. Dit is een EU (Maastricht) zijn de resultaten op industriële schaal STREP waarin door een groot consortium een nieuwe succesvol getest. Momenteel lopen toepassing- generatie van nog nauwkeuriger numerieke technieken sonderzoeken van het recyclaat bij een tweetal voor het oplossen van de compressibele Navier- EPDM-dakfolieproducenten, in Nederland en in de VS. Stokesvergelijkingen wordt ontwikkeld. Resultaat na 10 jaar Resultaat na 10 jaar Er zijn geen nieuwe ontwikkelingen. De gebruiker van het project, het NLR, is een aantal jaren na de succesvolle beëindiging van het STW- Gebruikers project gestopt met de ontwikkeling van discontinue DSM Elastomers BV (Sittard) / Hertel Rubber Galerkin-methodes voor luchtvaarttoepassingen. Deze Products BV (Kampen) / Rhein Chemie Rheinau GmbH beëindiging is voornamelijk ingegeven door budgetover- (Mannheim, Duitsland) / Rijksuniversiteit Groningen / wegingen, niet zozeer door de geschiktheid van de Rubber Resources (Maastricht) / Universiteit Twente methode. Derhalve is er op dit moment geen operatio- (Enschede) neel prototype, product of patent. Rond het einde van het STW-project heeft het NLR, samen met de Universiteit Twente, deelgenomen aan het EU-project ADIGMA. Dit project is positief afgesloten, en het vervolgproject IDIHOM is in zijn laatste jaar. Zonder de resultaten van het STW-project hadden NLR noch de Universiteit Twente, kunnen participeren in ADIGMA en IDIHOM.

Gebruikers Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium (Amsterdam) / Rijksuniversiteit Groningen / Technische Universiteit Delft

STW-projecten 2002 47 EXPLORE: Experimentation Micro and miniaturized flow Long-life low-noise microcooler Platform for Organic Reactions controllers for gas chromathography

05605 BBA 05610 CBA 05677 BCB

Projectleider Prof.dr.ir. A. van den Berg Totale toewijzing Projectleider Prof.dr. M.C. Elwenspoek Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr.ir. H.J.M. ter Brake Totale toewijzing in euro 506.635 euro 548.391 Contracten Optie: Bronkhorst High-Tech in euro 705.818 Contracten Geheimhouding: SRON, BV Totale inkomsten in euro 254.118 Dutch Space BV, ASTRON, Micronit Microfluidics BV, Thales Cryogenics BV, ESA-ESTEC Totale inkomsten in euro 43.064

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Het doel van dit project is een geminiaturiseerd Bij de miniaturisatie van flow controllers is de In dit project zal technologie en kennis worden systeem te realiseren waarmee op een veilige manier actuatie van kleppen de bottleneck. De nu gebruikte ontwikkeld voor de productie van geminiaturiseerde chemisch onderzoek kan worden verricht bij hoge elektromagnetische actuatoren worden te heet bij koelers, bedoeld om detectoren en elektronische drukken. miniaturisatie. Het doel van dit project is om een componenten tot extreem lage temperaturen af te alternatief actuatiemechanise te vinden en dit te koelen. Een lagere temperatuur betekent lagere ruis Resultaat na 5 jaar testen in een klep die geschikt is voor gebruik in en grotere snelheid in de digitale circuits. Aandacht- De hoogste druk die na afloop van het project op een geminiaturiseerde gaschromatograaf. Daarnaast punten zijn het minimaliseren van de afmetingen, de chip behaald is lag dicht tegen de 700 bar. Destruc- zal onderzoek worden gedaan aan mogelijkheden verhoging van het rendement, de maakbaarheid tieve druktests hebben aangetoond dat bij dergelijke om met behulp van electroplating een klep te maken en het voorkomen van trillingen als gevolg van drukken de verbinding tussen de glaschip en glas- van nikkel. tweefasestroming. capillairen die zorgen voor de verbinding met een pomp, verantwoordelijk is voor de sterkte van het Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar systeem. De focus van het onderzoek lag in het Met behulp van silicium micromachining-technieken is In het project zijn microkoelers ontwikkeld die bestaan verbeteren van de bindingssterkte en het chip- een microklep ontwikkeld. Tevens werd een systeem uit drie dunne glasplaatjes waarin kanaaltjes worden ontwerp, en het verrichten van enkele chemische van kleppen en hydraulische weerstanden ontwik- geëtst. Deze plaatjes worden op elkaar gebond om demonstraties van hoge druk-chemie die bij uitstek keld, inclusief goed werkende analytische modellen zo een koeler te realiseren. In het project zijn een- op een chip kan gebeuren, zoals reacties onder van de kleppen, die in een werkgebied van 2 tot trapskoelers ontwikkeld die werkend met hoge-druk superkritische condities. 10 bar een stabiele besturing van de flow mogelijk stikstofgas koelen tot 100 K (ca. 170 °C). Toepassing maken. De klep is zodanig ontworpen dat ze door een van deze koelers voor koeling van ruisarme voor- Resultaat na 10 jaar grote verscheidenheid van actuatoren kan worden versterkers en detectoren is in parallel lopende Het onderzoek heeft een vervolg gekregen in het aangedreven: het is een modulair systeem. Voor een projecten verkend. Deze presteren beter wanneer programma NanoNextNL, waarin een project wordt praktische toepassing is echter nog verder onderzoek ze gekoeld worden tot cryogene temperaturen. uitgevoerd in samenwerking met enkele industriële noodzakelijk. Nikkel electroplating als technologie De ontwikkelde microkoelers hebben afmetingen die partners om de microreactoren voor hoge druk op te biedt interessante perspectieven, maar het bleek niet vergelijkbaar zijn met de devices die gekoeld moeten schalen naar grotere doorstroomvolumes, door gebruik goed mogelijk om hiermee onderdelen voor de micro- worden. Bovendien is hun koelvermogen veel meer te maken van kanaaldiameters rond de 1 mm. Hiertoe klep te maken. Als demonstrator is wel een membraan toegespitst op de toepassing waardoor slechts een dient de technologie om dergelijke microreactoren te met micronozzles ontwikkeld, dat gebruikt kan worden zeer gering inputvermogen is vereist. De belangrijkste verbinden met externe apparatuur te worden herzien. om emulsies te maken. markten zijn de koeling van voorversterkers, bijvoor- Verder zijn de hoge druk-aansluitingen die in het beeld in telecommunicatiesystemen, en de koeling van STW-project zijn ontwikkeld toegepast in een aantal Resultaat na 10 jaar infrarood detectoren in ruimteonderzoek. projecten gericht op HPLC op een chip. De ontwikkeling van technologie voor geminiaturiseerde flowcontrollers is nog steeds een belangrijk Resultaat na 10 jaar Gebruikers speerpunt voor de onderzoeksgroep. Het is onbekend In 2008 heeft Pieter Lerou (promovendus in het Abbott Healthcare Products BV (Weesp) / of er inmiddels een praktisch toepasbare microklep project) een spin-off bedrijf gestart: Kryoz Technolo- Micronit Microfluidics BV (Enschede) / MSD Oss / is ontwikkeld. gies (www.kryoz.nl). Voor het opstarten van Kryoz Shell Research and Technology Centre (Amsterdam) heeft hij een STW Valorisation Grant verworven (1e en Gebruikers 2e fase). Kryoz ontwikkelt de microkoelertechnologie Applied Instruments (Vlissingen) / Bronkhorst verder voor commerciële toepassingen. Voor toepas- High-Tech BV (Ruurlo) / LioniX BV (Enschede) / sing in ruimteonderzoek loopt een aantal projecten Nanomi BV (Oldenzaal) / Stork Veco BV (Eerbeek) / gesponsord door ESA in samenwerking met Kryoz en Universiteit Twente (Enschede) Dutch Space. Ook is een nieuw STW-project gestart gericht op het bereiken van nog lagere temperaturen.

48 Utilisatierapport STW 2013 A new method for research and Next generation fluorine based development of heterogeneous VUV excimer lasers catalysts and catalytic processes inliquid phase

05694 BBA 05696 BBA

Projectleider Prof.dr.ir. L. Lefferts Totale toewijzing in euro Projectleider Dr. P.J.M. Peters Totale toewijzing in euro 466.880 Totale inkomsten in euro 50.380 456.850 Octrooien P81094 Method and system for creating a homogeneous pulsed gas discharge (Fluorine excimer lasers) Totale inkomsten in euro 360.000

Gebruikers Doelstelling Doelstelling ASTRON - Netherlands Institute for Radio Astronomy In de katalyse is de afgelopen decennia buitengewoon Door het gebruik van fluor in plaats van chloor in (Dwingeloo) / Bronkhorst High-Tech BV (Ruurlo) / veel inzicht verkregen op basis van spectroscopische bepaalde lasergasmengsels kunnen excimeerlasers Dutch Space BV (Leiden) / ESTEC - European Space technieken en transiënte reactoren. Het verkregen gemaakt worden die vacuüm UV -golflengtes uitzenden Research and Technology Centre (Noordwijk) / inzicht heeft veelvuldig ontwikkeling van nieuwe (bijvoorbeeld ArF* of F2*). Door het sterkere elektron- Micronit Microfluidics BV (Enschede) / SRON - katalysatoren en verbetering van bestaande kataly- egatieve karakter van fluor in vergelijking met chloor Netherlands Institute for Space Research (Utrecht) satoren mogelijk gemaakt. Deze technieken zijn helaas vertonen elektrische ontladingen in dit soort gasmeng- / Thales Cryogenics BV (Eindhoven) / TNO (Delft) / alleen beschikbaar voor heterogene katalysatoren in sels een veel grotere neiging tot het ontwikkelen van Universiteit Twente (Enschede) gasfase omdat de hoge dichtheid van vloeistoffase instabiliteiten. Dit leidt tot kortere laserpulsen en uitein- de technieken in hoge mate stoort. Het doel van dit delijk tot een mindere bundelkwaliteit. De bedoeling van project is de ontwikkeling van transiënte reactoren in het project was om de gasontladingseigenschappen van vloeistoffase. op fluor gebaseerde gasmengsels voor excimeerlasers te bestuderen met de bedoeling om uiteindelijk stabiele Resultaat na 5 jaar ontladingen met lange pulsduren te kunnen maken. De belangrijkste problemen met de reactoren en detectoren zijn opgelost. Nieuwe gestructureerde Resultaat na 5 jaar reactoren zijn ontwikkeld die een voldoende lage De in het onderzoeksproject behaalde onderzoeks- drukval combineren met de aanwezigheid van resultaten hebben geleid tot een beter inzicht in de voldoende hoeveelheid katalysator en plugflow- stabiliteitscriteria van de gasontladingseigenschappen gedrag, voorwaarden om goede transiënte experi- van op fluor gebaseerde lasergasmengsels die gebruikt menten te kunnen uitvoeren. Bovendien zijn twee worden voor excimeerlasers. Er werd een tweetal kleine typen detectoren ontwikkeld waarmee on-line de ontladingscellen gebouwd waarmee de experimenten concentraties van reactanten en producten in de werden uitgevoerd. Verschillende vormen van gas-vooruitgang van de transiënt-bedreven reactoren kan ionisatie en excitatiecircuits werden ontworpen en uit- worden gevolgd als functie van de tijd. Beide detec- gebreid getest. Een van de belangrijkste ontdekkingen toren werken op basis van massaspectrometrie; was dat door toevoeging van een zeer kleine hoeveel- het interface met de vloeistoffase wordt verzorgd heid Xe aan het sterk elektronegatieve gasmengsel met enerzijds een membraan en anderzijds met stabiele en homogene gasontladingen gemaakt konden electron-spray-ionization. worden met zeer lange pulsduren van 170 ns of langer. Zonder toevoeging van Xe werd de ontlading al Resultaat na 10 jaar instabiel na ongeveer 70 ns. Op deze vinding is patent De ontwikkelde reactoren en detectoren zijn nog te aangevraagd. Vanuit de industrie is dit project met grote storingsgevoelig en arbeidsintensief voor uitgebreide interesse gevolgd en gesteund door NCLR BV praktische toepassing. Verdere ontwikkeling is nodig om dat mogelijk te maken, maar er is nog geen vervolg Resultaat na 10 jaar gegeven aan het onderzoek. Het project is destijds succesvol en binnen het budget beëindigd met de promotie van de twee promovendi Gebruikers en een patentaanvraag. Dit aanvraag is jammer DSM Research BV (Geleen) / Micromeritics SA/NV genoeg na twee jaar niet voortgezet omdat enerzijds (Brussel, België) / Shell International Oil Products BV het NCLR (inmiddels failliet!) niet meer geïnteresseerd (Amsterdam) / Shell Research and Technology Centre was en de projectleider ook geen andere laserfirma (Amsterdam) / Technische Universiteit Eindhoven voor dit patent heeft kunnen interesseren.

Gebruikers ASML Netherlands BV (Veldhoven) / Nederlands Centrum voor Laser Research BV (Enschede) / Perdix Technologies BV (Wijchen) / Philips Enabling Technologies Group (Eindhoven)

STW-projecten 2002 49 Ontwikkeling van een polyelektroliet Organic acid and protein Ontwikkeling van nieuwe chelaat- voor een methanol brandstofcel recovery and fractionation using liganden voor specifieke actinide- direct acidification by bipolar binding bij de verwerking van hoog- membrane electrodialysi radioactieve processtromen: een combinatoriële strategie ter identificatie en selectie 05713 BBA 05739 BCB 05751 BBA

Projectleider Prof.dr.ing. M. Wessling Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr.ing. M. Wessling Totale toewijzing Projectleider Dr. W. Verboom Totale toewijzing in euro euro 297.679 Totale inkomsten in euro 22.689 in euro 346.320 Contracten Overdracht Octrooi: 607.208 Totale inkomsten in euro 15.000 FuMa-Tech GmbH Octrooien P47042 Membrane con spacer Totale inkomsten in euro 36.296

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Doel van het project is de ontwikkeling van een Elektrodialyse met bipolaire membranen is een Het doel was een wetenschappelijke bijdrage te polyelektroliet membraan voor de toepassing in een technologie waarin een membraan, bestaande uit leveren aan het oplossen van het kernafvalprobleem. methanol brandstofcel met een hoge doorlaatbaarheid een laminaat van een anionuitwisselingslaag en een Als invalshoek werd gekozen voor de ontwikkeling voor protonen maar een verwaarloosbare permeabi- kationuitwisselingslaag, water dissocieert in protonen van nieuwe americiumliganden via een combinatoriële liteit voor methanol. Het onderzoek richt zich op en hydroxylionen. Bipolaire membraanelektrolyse aanpak. Americium (als Am3+) is een van de hoog- ‘gezwollen’ en op ‘droge’ of ‘watervrije’ membranen. biedt veel mogelijkheden voor het ontzouten van radiotoxische elementen, dat aanwezig is in kernafval. De eigenschappen van deze membranen zullen fijne chemicaliën met hoog toegevoegde waarde. Door middel van extractie met organische verbindin- worden onderzocht binnen het temperatuurstraject Er zijn echter nog een paar technische belemmeringen. gen kan dit element (als kation) uit kernafval gehaald van 60 tot 90 oC (vloeibare methanoloplossing) en Het project focusseert op (a) nieuwe concepten in worden. Hiervoor zijn liganden nodig met een hoge 100 tot 150 oC (dampvormig methanol). moduleontwerp en procesvoering ter voorkoming van affiniteit voor Am3+ en een hoge selectiviteit ten precipitatie van de aangezuurde organische moleculen opzichte van het veel voorkomende Eu3+. Resultaat na 5 jaar in de membraanstack, en (b) nieuwe concepten DMFC’s (direct methanol fuel cell) brengen chemische voor het ontwikkelen van membranen voor kation- Resultaat na 5 jaar energie uit een brandstof direct over in elektrische uitwisseling die ‘scaling-resistent’ zijn. Er zijn een vijftal nieuwe platformen bestudeerd, energie. Dit kan worden toegepast in draagbare hetgeen heeft geleid tot nieuwe inzichten. elektronische apparatuur. Het membraan voor de Resultaat na 5 jaar Vervolgens is het tritylplatform gebruikt als basis uitwisseling van protonen is het hart van van de De doelen van het project zijn gehaald. De drie voor de synthese van in totaal 81 nieuwe Am3+- DMFC. De huidige (perfluorosulfonated ionomere) belangrijkste aspecten die een rol spelen bij het liganden door middel van combinatoriële chemie. membranen hebben beperkingen qua prestaties en minder efficiënt verlopen van membraanelektro- Het project heeft aangetoond dat de toepassing van kosten. Nieuwe membraanmaterialen zijn ontwikkeld dialyse, zijn onderzocht: membraanselectiviteit, een combinatoriële benadering voor het vinden van met een lage methanolpermeabiliteit en hoge DMFC- concentratiepolarisatie, en membraan ‘scaling’ en nieuwe coördinerende liganden veelbelovend is. performance, zelfs bij hoge methanolconcentraties. ‘fouling’. De nieuwe asymetrische membranen en Een split-pool ‘tea bag’ benadering maakt het mogelijk Dit om beter te kunnen concurreren met bestaande geoptimaliseerde membraan-spacer configuraties een groot aantal potentieel nieuwe liganden te Li-ionbatterijen. lieten een efficiënter iontransport zien. Een mogelijke synthetiseren en te analyseren in een relatief kort toepassing ligt in de zuivelindustrie (ontzouten van tijdsbestek. De ontwikkelde methode maakt dat Resultaat na 10 jaar wei) en in de chemische industrie (EDTA-kristallisatie). voor de analyse van parallelle rijen van verbindingen Er zijn geen gegevens aangeleverd. De methode om membraanspacers te fabriceren is de weg naar het parallelle combinatoriële syntheti- door STW gepatenteerd en onderhandelingen over seren van nieuwe, coördinerende liganden een stap Gebruikers de overdracht van dit patent aan een van de partici- dichterbij is. Aquamarijn Microfiltration BV (Zutphen) / DSM panten in het onderzoek is nog gaande (maart 2008). Engineering Plastics BV (Geleen) / DSM Solutech BV Resultaat na 10 jaar (Heerlen) / Energieonderzoek Centrum Nederland Resultaat na 10 jaar Het onderzoek heeft niet direct geleid tot een nieuw (Petten) / FuMa-Tech GmbH (Vaihingen, Duitsland) / De kosten voor het octrooi zijn vergoed aan STW prototype of proces. Indirect hebben de verkregen NedStack fuel cell technology BV (Arnhem) plus een gering eerste licentievergoeding. Er zijn geen resultaten er wel toe geleid dat kon worden bijgedra- verdere gegevens aangeleverd. gen aan een tweetal EU-projecten betreffende de behandeling van nucleair afval. Een derde EU-project Gebruikers gaat voorjaar 2013 van start. Hoewel zonder externe Akzo Nobel Chemicals BV (Arnhem) / financiële ondersteuning, hebben de verkregen in- DMV International (Veghel) / DSM Research BV zichten de basis gelegd van een vruchtbare bilaterale (Geleen) / FuMa-Tech GmbH (Vaihingen, Duitsland) / samenwerking met een groep in Mumbai (India). IEC NV (Riemst, België) Gebruikers Akzo Nobel Functional Chemicals BV (Amersfoort) / COVRA NV (Vlissingen) / DSM (Heerlen) / Nuclear Research and Consultancy Group (Petten) / Unilever R&D (Vlaardingen)

50 Utilisatierapport STW 2013 Synthesis and preparation of a Cmos nano-wire communication new generation gas separation membranes

05776 ACA 05791 CCA

Projectleider Prof.dr.ing. M. Wessling Totale toewijzing Projectleider Dr.ir. E.A.M. Klumperink Totale toewijzing in in euro 424.212 Contracten Geheimhouding: Shell euro 491.500 Totale inkomsten in euro 300.000 Research and Technology Centre, Dr. T. Visser; Optie: Parker Filtration & Separation BV Octrooien P6005793 Gas separation membranes comprising permeability enhancing additives

Doelstelling Doelstelling Resultaat na 10 jaar Doel van het project is de ontwikkeling van nieuwe Voor nieuwe generaties digitale CMOS-chip worden Het werk heeft internationaal behoorlijk wat aandacht polymere gasscheidingsmembranen voor de scheiding de MOS-transistoren wel sneller, maar de data- getrokken en de equalizertechniek wordt bijvoorbeeld van koolwaterstoffen. De aanpak bestaat uit het communicatie over dunne lange koperdraden met door IBM gebruikt voor inter-chip-communicatie. covalent koppelen van koolstof C60 (fullerenen of toenemende weerstand niet. Het doel van dit project De vier belangrijkste papers die voortgekomen zijn ‘bucky-balls’) als zijgroep aan polymeren om een zo is om via gemengde analoog-digitale circuittech- uit het project hebben citatiescores boven de 20, groot mogelijk vrij volume te creëren, toegankelijk nieken deze bottleneck in de datacommunicatie aan en groeien nog flink. AXIOM-IC (www.axiom-ic.com/) voor moleculen uit de gas- of dampfase. Dit moet te pakken. Concreet is het doel om de snelheid en ontwikkelt zich succesvol en heeft momenteel rond resulteren in superglasachtige materialen met betrouwbaarheid van communicatie over lange draden de 20 mensen in dienst. Het bedrijf heeft de Van den excellente gas- en damppermeatie-eigenschappen. op CMOS-chips te verbeteren, met als randvoorwaarde Kroonenberg-prijs 2012 voor jong ondernemerschap minimaal vermogensgebruik en chipoppervlak. ontvangen. Enkele ideeën ontstaan in het CMOS Resultaat na 5 jaar Nano-Wire project, met name qua modellering van De doelen van het project zijn gehaald. Verscheidene Resultaat na 5 jaar parasitaire effecten en ontwerptechnieken voor nieuwe materialen voor gasscheidingsmembranen zijn Via tweede chiprealisaties is aangetoond is dat zuinige comparators, hebben volgens Daniel Schinkel gesynthetiseerd en hun gasscheidingseigenschappen via gemengde analoog-digitale technieken de een positieve rol gespeeld bij de ontwikkeling van het zijn onderzocht. Met name de vinding dat toevoeging datacommunicatiesnelheid over 10 mm lange draden bedrijf. Daniel is als 2e geëindigd bij de Simon Stevin van lage concentraties van hyper-branched polyesters op CMOS-chips aanzienlijk te verhogen is. Dit kan Gezel verkiezing 2012. aan het membraanpolymeer leidde tot betere samengaan met een zeer laag energieverbruik. Op gasscheidingseigenschappen was verrassend. dit moment zijn ons geen concrete producten bekend Gebruikers Deze vinding is door STW gepatenteerd en in optie waarin deze concepten gebruikt worden. De belang- ASTRON - Netherlands Institute for Radio Astronomy gegeven aan Parker Filtration & Separation BV. Het rijkste uitdaging lijkt nu te liggen in het inpassen van (Dwingeloo) / FOM-Nikhef (Amsterdam) / onderzoek heeft verder veel inzicht gegeven in het onze deels analoge IC-concepten in de digitale design NXP Semiconductors (Eindhoven, Nijmegen) / gedrag van asymmetrische holle vezelmembranen. flow. Of dit zal gebeuren zal mede afhangen van de TNO (‘s-Gravenhage) Dit aspect van het onderzoek heeft geleid tot digitale architectuurontwikkelingen en de behoefte vervolgprojecten die nu direct worden gefinancierd om daarin lange draden te gebruiken. We hebben onze door de bedrijven in de gebruikerscommissie van het technieken ook toegepast op kortere draden met een STW-project. lengte van 1 tot 2 mm, waarbij nog steeds aanzienlijke voordelen te behalen zijn. Uit het onderzoek is het Resultaat na 10 jaar bedrijf AXIOM-IC (zie http://www.axiom-ic.com/) Er zijn geen nieuwe ontwikkelingen. voortgekomen.

Gebruikers Energieonderzoek Centrum Nederland (Petten) / Parker Filtration & Separation BV (Etten-Leur) / Shell Global Solutions International BV (Amsterdam)

STW-projecten 2002 51 Rapid Trace-gas Detector and Development of a superconducting Analyzer (RTDA) MgB2/Fe wire for MRI scanner systems

05795 BBB 05816 BCA

Projectleider Prof.dr. K.J. Boller Totale toewijzing in euro Projectleider Dr.ir. B. ten Haken Totale toewijzing in euro 796.000 Totale inkomsten in euro 128.454 648.644 Totale inkomsten in euro 107.500

Doelstelling Gebruikers Doelstelling Het ontwikkelen van een detector voor snelle detectie DSM Research BV (Geleen) / Nederlands Centrum Het einddoel is de ontwikkeling van een supergeleider en analyse van sporengassen. Als lichtbron is hiervoor voor Laser Research BV (Enschede) / Nedinsco BV die prijs-economisch concurrerend is met NbTi, maar een Optische Parametrische Oscillator (OPO) gebruikt (Venlo) / Perdix Technologies BV (Wijchen) / Philips bruikbaar is bij hogere temperatuur. Toepassing wordt die monochromatisch licht afgeeft in het mid-infrarode Applied Technologies (Eindhoven) / Rijksuniversiteit voorzien in magneten die een veld van enkele tesla’s golflengtegebied. Voor de detectie van gassen is de Groningen / Sensor Sense BV (Nijmegen) / Unilever opwekken, zoals de MRI-scannersystemen in veel OPO gecombineerd met andere gevoelige spectro- R & D (Vlaardingen) / Radboud universitair medisch ziekenhuizen. Het beoogde productieproces is geba- scopische methoden (fotoakoestische detectie, centrum (Nijmegen) / VSL (Delft) / Wageningen seerd op de ‘powder-in-tube’ methode, een proces frequentie modulatie spectroscopie en cavity Universiteit & Researchcentrum (Wageningen) dat al wordt toegepast voor de duurdere Nb3Sn en enhanced absorptie spectroscopie). In de toekomst de hoge-temperatuur supergeleiders. kan deze ingezet worden voor medische diagnostiek, maar ook om andere gasdetectoren en biosensoren Resultaat na 5 jaar die voor medische of industriële toepassingen van Het supergeleidende gedrag van diverse materiaal- belang zijn te ijken en te verbeteren. combinaties werd gemodelleerd en vervolgens werden MgB 2-draden vervaardigd. Naast de vinding dat Resultaat na 5 jaar toevoeging van Pb leidt tot betere verwerkbaarheid, Het onderzoek heeft tot een groot aantal publica- werden ook hybride processen (voor-gereageerd ties geleid. Een van de meest opzienbarende is die MgB2 poeder in combinatie met on-gereageerde waaruit blijkt dat planten geen methaan produceren, Mg en B) ontwikkeld. Daarnaast werd er een unieke in tegenstelling tot een eerdere publicatie in Nature. experimentele infrastructuur gerealiseerd voor de Voor de OPO’s is commerciële belangstelling gekomen thermische karakterisatie van supergeleiders bij van E.L.S. uit Duitsland. Helaas is dit bedrijf voortijdig hogere temperatuur. De internationaal erkende ken- overgenomen en zijn de activiteiten gestopt. nis stelde de projectvoerder in staat een breder en Momenteel zijn er directe contacten met spectro- succesrijk EU-project te mobiliseren en coördineren, scopiegroepen in Helsinki, Zürich, Leiden en Delft, waarin onder andere een prototype MgB2 MRI-sys- die naar aanleiding van ons ontwerp zelf een OPO teem werd ontwikkeld. bouwen. In Delft wil het Nederlands Meetinstituut de OPO gebruiken voor de ontwikkeling van gas- Resultaat na 10 jaar standaarden en zal in het kader van het EURAMET- Inmiddels is MgB2-productie een commerciële netwerk met hen samen gewerkt worden. activiteit en worden er met dit materiaal wereldwijd meer economische supergeleidende magneten Resultaat na 10 jaar ontworpen. Behalve voor medische MRI wordt de Tot een directe commerciële exploitatie van de ken- nieuwe supergeleider ook verder ontwikkeld voor nis van de OPO is het niet gekomen, wel zijn elders, elektrotechnische toepassingen zoals foutstroom- gebaseerd op ons ontwerp en publicaties een OPO op begrenzers en generatoren voor windturbines. de markt gekomen via Aculight (nu Lockheed Martin). Zowel projectuitvoerder als verscheidene gebruik- Voor wat betreft de wetenschappelijke toepassingen ers zijn hier bij betrokken. Vanuit wetenschappelijk wordt onderzoek verricht naar de detectie van gassen oogpunt worden modellen uit het project inmiddels in de uitademing, met name voor de medische toe- ook toegepast bij de optimisatie van andere passingen. Zo loopt momenteel een onderzoek naar geavanceerde supergeleidende materialen. De de detectie van HCN in de adem van patiënten met experimentele infrastructuur heeft dan weer cystic fibrosis die geïnfecteerd zijn door Pseudomonas aanleiding gegeven tot verdere betrokkenheid bij bacteriën (gefinancierd door het astmafonds). internationale samenwerkingsverbanden, met name rond hoogveld magneten ten behoeve van hoge- energiefysica en kernfusie.

52 Utilisatierapport STW 2013 Nearly quantum-Limited squids for High-speed micro/nanofluidics for extreme small displacements sen- bio-applications sors application to minigrail (NQLS)

05879 BAA 06016 CCB

Projectleider Dr.ir. J. Flokstra Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr.ir. A. van den Berg Totale toewijzing 505.589 in euro 576.500 Totale inkomsten in euro 131.594

Gebruikers Doelstelling Doelstelling ESCETE Single Crystal Technology BV (Enschede) Het doel van het project was de ontwikkeling van zeer Het onderzoek heeft zich gericht op ontwikkelen van / Philips Healthcare Nederland BV (Best) / SMI gevoelige verplaatsingssensoren gebaseerd op lage- nieuwe micro/nanofluïdische technieken en devices. BV (Enschede) / Smit Draad/Draad Nijmegen BV Tc Superconducting Quantum Interference Devices Hierbij worden vloeistoffen op nanoliterschaal (Nijmegen) / Smit Transformatoren BV (Nijmegen) (SQUIDs) voor de uitlezing de eerste bolvormige gemanipuleerd en bijvoorbeeld geanalyseerd. De / Technische Universiteit Eindhoven / Universiteit resonante massa gravitatiegolf-antenne MiniGrail. focus was hierbij op snelheid en applicaties in het Twente (Enschede) Er wordt gebruik gemaakt van een massatransducer biomedische gebied, en het gebruik maken van micro- en een fluxtransformer netwerk die de koppeling naar en nanofabricagetechnieken in het MESA+ Nanolab. de SQUID verzorgt. Optimalisatiecriteria zijn de best realiseerbare gevoeligheid en een zo gering mogelijke Resultaat na 5 jaar back-action op het detectienetwerk. Het indertijd opgestarte onderzoek heeft geleid tot een grote hoeveelheid activiteiten op wetenschap- Resultaat na 5 jaar pelijk en toepassingsgebied. Zo heeft het project Verschillende stabiele twee-traps SQUID-systemen geleid tot transfectie van DNA in een enkele, getrapte zijn ontwikkeld. Zowel simulaties als experimenten stamcel in een microfluïdische structuur. Naar aan- in het mK-gebied zijn uitgevoerd. De mK-metingen leiding van dit kiemproject is binnen onze groep een zijn in Leiden verricht waarbij de SQUID gekoppeld groot aantal projecten in deze richting opgestart en is was aan de antenne. Voor een van de SQUIDs werd een aantal promoties gerealiseerd op het project. de quantumlimiet vrijwel behaald. MiniGrail is in staat om gravitatiegolven te detecteren met een Resultaat na 10 jaar gevoeligheid die vergelijkbaar is met de veel duurdere In een latere fase zijn nog een vijftal andere promoties interferometerantennes. Het onderzoek is nog niet en tientallen publicaties hier indirect uit voortgevloeid. zo ver dat het bestaan van de golven is aangetoond. Ook heeft het project bijgedragen aan de vorming De ontwikkelde SQUIDs zijn ook gebruikt voor ruis- van een aantal startups op het gebied van Lab-on- thermometrie, als voorversterkers en voor de uitlezing a-Chip, zoals Medimate, Blue4Green en Cellanyzer. van AFM- en NMR-systemen. Na afloop is het project Postdoc Helene Andersson-Svahn die op het project en de samenwerking tussen Twente en Leiden voort- aangesteld is geweest is intussen full-professor aan gezet met eigen middelen. de KTH in Zweden geworden. Een andere postdoc is nu tenure-track medewerker bij de UT. Het is niet Resultaat na 10 jaar overdreven te stellen dat het project de oorsprong is Na 2007 heeft er geen onderzoek aan MiniGrail geweest van een nu zeer florerende onderzoekstak meer plaatsgevonden. Het onderzoek aan de ‘cells-on-chip’ bij onze BIOS onderzoeksgroep. SQUID-detectoren is afgerond. Het bestaan van de gravitatiegolven kon met deze detectoeren in combi- Gebruikers natie met de MiniGrail niet worden aangetoond. Cytocentrics BV (Eindhoven) / IBIS Technologies BV (Enschede) / IQ Products (Groningen) / Gebruikers Janssen Pharmaceutica (Beerse, België) / Micronit ESTEC - European Space Research and Technology Microfluidics BV (Enschede) / Modiquest Research BV Centre (Noordwijk) / Hightech Development Leiden (Oss) / R&R Mechatronics BV (Zwaag) / Shimadzu (Leiden) / INFN (Padova, Povo, Trento, Italië) / Benelux (‘s-Hertogenbosch) / Universiteit Twente Mitutoyo Research Center Europe BV (Best) / SRON - (Enschede) / Wageningen Universiteit & Research- Netherlands Institute for Space Research (Utrecht) / centrum (Wageningen) Twente Solid State Technology BV (Enschede) / Università degli Studi di Roma ‘Tor Vergata’ (Roma, Italië) / Universiteit Twente (Enschede) / VSL (Delft)

STW-projecten 2002 53 Innovative metal patterning using Model-based image reconstruction low-thermal-budget supersonic for 3D Transmission Tomography impact of neutrals: IMPULSION U

06101 AAA 05544 BCA

Projectleider Prof.dr.ir. B. Poelsema Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. F.J. Beekman Totale toewijzing in euro 473.501 euro 420.337

Doelstelling Doelstelling Goed gedefinieerde metaalstructuren worden Universiteit Het project heeft tot doel om methoden te ontwikke- onder andere toegepast in zonnecellen en andere len om routinernatig zeer nauwkeurige CT-reconstruc- elektronische apparatuur. In dit project is een Utrecht tie te kunnen uitvoeren, ook onder rnoeilijke condities alternatieve methode van metaaldepositie zoals gebruik van gereduceerde stralingsdosis en/of onderzocht, waarbij conventionele lithografie en beweging van de patiënt tijdens de opname. chemisch etsen niet nodig zijn. Selectieve depositie van colloïdale metaaldeeltjes wordt bereikt door Resultaat na 5 jaar gepatroneerde functionalisering van het substraat. In het project is een aantal aspecten onderzocht. Specifieke uitgroei van de metaaleilanden leidt tot Allereerst is bekeken of grafische kaarten kunnen geleidende patronen. Ook is het toepassen van helpen in het verkorten van rekentijd op een computer. hyperthermische bundels voor het verbeteren van Ook is er software geschreven zodat beelden die uit de geleidingseigenschappen onderzocht. een CT-scanner komen, gecorrigeerd kunnen worden. Verder is er een Monte Carlo-methode ontwikkeld en Resultaat na 5 jaar is gewerkt aan het ontwikkelen van software om de In dit project hebben we onderzocht en aangetoond dosis straling te verlagen die een patiënt krijgt onder dat lokale depositie van metaalcolloiden via zacht- een CT-scanner (bij gelijkblijvende beeldkwaliteit). lithografische methodes, i.e. microcontactprinten, De software uit dit project is gebruikt in de start-up gevolgd door selectieve metaaldepositie vanuit MILABS, die de aanvrager heeft opgericht. MILABS oplossing, de mogelijkheid biedt om goedgeleidende maakt CT-scanners waarmee kleine dieren tot in groot metaalbanen te maken op isolerende substraten. detail levend kunnen worden afgebeeld. Hoewel deze resultaten niet direct tot industriële toepassing hebben geleid, is er wel een vervolgproject Resultaat na 10 jaar geïnitieerd met het oog op biosensorapplicaties. In het project is een aantal methodes ontwikkeld voor Hierbij zijn met name de optische eigenschappen iteratieve reconstructie voor CT-scanners. Toentertijd van de uitgroeiende lagen van belang, zoals die was het, door beperkingen van de hardware, nog te bestudeerd en geanalyseerd zijn in dit project. vroeg om deze methodes grootschalig te implemen- Daarnaast is er in het kader van dit project tijdens teren. De tijd is daar nu wel rijp voor. Een aantal een afstudeeropdracht een infrarood ellipsometer grote bedrijven zoals GE, Siemens en Philips zijn zich gebouwd en geoptimaliseerd. inmiddels gaan richten op de iteratieve reconstructie. Ons werk van tien jaar geleden heeft een grote Resultaat na 10 jaar bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van dit vakge- Er zijn verder geen gegevens bekend bij STW. bied en we merken dat de belangstelling ervoor langzaam maar zeker toeneemt. Gebruikers Helianthos BV (Arnhem) / Philips Research Gebruikers (Eindhoven) / Philips Research Europe - Eindhoven DNV KEMA Energy & Sustainability (Arnhem) / / Universität Heidelberg (Heidelberg, Duitsland) / Erasmus MC (Rotterdam) / Nucletron BV (Veenendaal) Universiteit Twente (Enschede) / Philips Research (Hamburg, Duitsland) / Skyscan NV (Aartselaar, België) / Universitair Medisch Centrum Utrecht

54 Utilisatierapport STW 2013 Airborne measurement of radiances Control of plant architecture by Downy mildew genomics and in cloudy conditions adapting light- and hormone signal plant disease resistance transduction processes

05547 ACA 05562 BBA 05565 BBA

Projectleider Dr. H. van Dop Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. J.C.M. Smeekens Totale toewijzing in Projectleider Dr. A.J.F.M. van den Ackerveken Totale 183.781 euro 362.569 toewijzing in euro 547.505 Contracten Licentie: Enza Zaden Research and Development BV, Rijk Zwaan Zaadteelt en Zaadhandel BV Totale inkomsten in euro 20.400

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Het ontwerpen en testen van het DIRAM-instrument, Toepassen van kennis verkregen uit fundamenteel Valse meeldauw is een belangrijke ziekte op vele waarmee (anisotropie in) de verstrooiing van onderzoek in samenwerking met de veredelings- gewassen, en leidt tot grote oogstverliezen. Om zonnestraling in wolken kan worden gemeten, met industrie om in land- en tuinbouwgewassen bloei en nieuwe vormen van ziekteresistentie te vinden is het doel daaruit fysische eigenschappen (vloeibaar lengtegroei te beheersen, waardoor onder variërende kennis van de ziekteverwekkers en hun uitgescheiden water-inhoud, druppelgrootte, optische dikte) te omgevingsomstandigheden een optimale gewas- effectoreiwitten belangrijk. Doel is om deze eiwitten, bepalen. Een verdere toepassing behelst de meting opbrengst kan worden verkregen. van valse meeldauw, van sla en Arabidopsis, op te van de reflectie van sneeuw en ijsoppervlakken om sporen en te gebruiken bij de screening voor nieuwe albedostudies te kunnen doen. Resultaat na 5 jaar resistentiegenen in gewassen. Het project heeft geresulteerd in nieuwe inzichten Resultaat na 5 jaar in de moleculaire mechanismen waarlangs bloei Resultaat na 5 jaar Drie prototypes zijn gemaakt en getest op een gereguleerd wordt. De ontwikkeling van niet-/laat- Bij de start in 2002 was er nog niets bekend over de vliegtuigmeetcampagne in mei 2003, waarmee bloeiend voedergras op basis van ATH1-technologie genen van valse meeldauw en over de eiwitten die het primaire doel van het project was bereikt. Verder (Van der Valk et al., 2004) laat zien dat een deel door deze ziekteverwekkers worden uitgescheiden zijn tijdens een veldcampagne in Samedan (CH) in van deze kennis momenteel direct toepasbaar is tijdens infectie. Binnen het project zijn genen 2005 sneeuwalbedo’s bepaald. Een patentaanvraag op het gebied van bloeiregulatie. Met de komst van gevonden die coderen voor deze eiwitten. Een is overwogen maar niet gerealiseerd gezien de hoge TILLING-technieken kan nu ook de minder gewenste selectie is nader onderzocht op sla veredelingslijnen. kosten. Een commercieel traject voor het instrument GGO-technologie omzeild kan worden wat toepassing Binnen de testset werden helaas geen geschikte kan- (Kipp & zonen) werd gezien de kleine markt niet verder zal stimuleren. De samenwerking UU-partners didaten gevonden. In de tweede fase van het project gevolgd. Het KNMI heeft belangstelling getoond heeft tot nu toe geresulteerd in drie patenten: PCT/ werd duidelijk dat RXLR-eiwitten binnen de plant om het instrument in te zetten voor optimale IB98/00821, PCT/EP01/09570, PCT/EP01/09572 en herkend worden. Aan het einde van het project was er positionering van zonnepanelen maar daar (nog) bij alle partijen is de wens aanwezig om het samen- helaas geen tijd meer om deze RXLR-eiwitten in sla geen gevolg aan gegeven. werkingsverband voort te zetten. te testen. Onze kennis, en die van de bedrijven, over infectie door valse meeldauw is enorm toegenomen. Resultaat na 10 jaar Resultaat na 10 jaar Er zijn geen nieuwe ontwikkelingen. Project STW05562 heeft geresulteerd in nieuwe in- Resultaat na 10 jaar zichten in de moleculaire mechanismen via welke bloei De resultaten van het STW-onderzoek vormden de Gebruikers gereguleerd wordt met betrekking tot het verkrijgen basis voor een samenwerking met drie Europese Energieonderzoek Centrum Nederland van bloeicompetentie en de regulering van bloei door groepen (ERA-PG-project) om de RXLR-effectoren van (Petten) / Kipp & Zonen BV (Delft) / Koninklijk omgevingstemperatuur. De ontwikkeling van niet-/ valse meeldauw van Arabidopsis nader te onder- Nederlands Meteorologisch Instituut (De Bilt) / laat-bloeiend voedergras op basis van ATH1-techno- zoeken. De resultaten uit dit en andere vervolgonder- TNO (Apeldoorn, ‘s-Gravenhage) logie (Van der Valk et al., 2004) laat zien dat een zoeken hebben uiteindelijk geleid tot de publicatie van deel van deze kennis momenteel direct toepasbaar het genoom van valse meeldauw in Science (2010). is. Zeker nu met de komst van TILLING-technieken De verkregen kennis en methoden zijn verder uit- minder gewenste GGO-technologie omzeild kan gewerkt in een TTI-GG-project in samenwerking met worden. De samenwerking UU-partners heeft verder vijf veredelingsbedrijven. Dit heeft geresulteerd in de geresulteerd in drie patenten: PCT/IB98/00821, identificatie van vele effectoren van valse meeldauw PCT/EP01/09570, PCT/EP01/09572. Voortbouwend van sla en het opsporen van resistentiegenen bij sla op binnen het project verkregen kennis en inzichten (o.a. Dm2). Ondanks het niet realiseren van patenten is in 2010 een TTI-GG-project genaamd ‘Control heeft de kennis wel geleid tot nieuwe belangrijke of flowering time by environmental stimuli’ gestart. inzichten voor de veredeling op ziekteresistentie en Wetenschappelijk gezien heeft het project de aanzet tot vruchtbare samenwerkingen met het veredelings- gegeven tot de promoties van dr. B. Rutjens en bedrijfsleven. dr. D. Bao en vier publicaties. Gebruikers Gebruikers Enza Zaden BV (Enkhuizen) / Enza Zaden Research Rijk Zwaan Zaadteelt en Zaadhandel BV (Fijnaart) / and Development BV (Enkhuizen) / Rijk Zwaan SESVANDERHAVE Nederland BV (Rilland) Zaadteelt en Zaadhandel BV (De Lier, Fijnaart)

STW-projecten 2002 55 Heatshock proteins in bovine paratu- berculosis. A novel diagnostic approach with further elucidation of immuno- pathogenisis and genetic aspects V

05589 CCC

Projectleider Prof.dr. V.P.M.G. Rutten Totale toewijzing in euro 563.010 Contracten Samenwerking: Universiteit Utrecht Holding BV Octrooien Diagnosis and treatment of slow progressive infections Totale inkomsten in euro 48.521

Doelstelling daarop een succes, in totaal twee promoties en circa Paratuberculose is voor rundvee een slepende, 15 publicaties in gerenommeerde wetenschappelijke Vrije ongeneeslijke darmontsteking die wereldwijd tijdschiften. Mede gebaseerd op kennis opgebouwd voorkomt. De ziekte leidt tot verminderde melkgift in project 05589 werd in 2010 een WOTRO-project- Universiteit en een slechte conditie door diarree. Hoewel het dier subsidie (700.000 euro) verkregen. Op basis van als kalf al besmet wordt met de bacterie, wordt de de behaalde resultaten wordt met andere partners ziekte pas ontdekt in het volwassen dier. Bedrijven gewerkt aan diverse onderzoeksvoorstellen ter Amsterdam waar de ziekte voorkomt verliezen per jaar gemiddeld verbetering van het vaccineffect. 10% van hun dieren. Het doel was het ontwikkelen van een vroege, gevoelige diagnostische methode Gebruikers waarbij kalveren worden geïmmuniseerd. Daar- CRV BV (Arnhem) / Gezondheidsdienst voor Dieren naast wordt via genetisch onderzoek gezocht naar (Deventer) / Holland Genetics BV (Arnhem) potentieel gevoelige en resistente nakomelingen voor aangepaste selectie en fokkerij.

Resultaat na 5 jaar Er is een volledig nieuwe gevoelige diagnostische methode ontwikkeld. Jonge kalveren worden geïmmuniseerd met een heatshock eiwit van de bacterie (Hsp70). Daarop is octrooi aangevraagd. Gebruikers die diagnostische tests kunnen ontwikkelen zijn wereldwijd benaderd. Men zag echter immunisering met Hsp70 als vaccinatie en niet als diagnostische test. Ook waren bedrijven zelf al bezig met het ontwikkelen van vaccins. Uiteindelijk was er onvoldoende belangstelling voor het octrooi. Uit het genetische onderzoek is een waardevolle merker naar voren gekomen om een onderscheid te kunnen maken tussen gezonde en zieke dieren.

Resultaat na 10 jaar Na voorgaande rapportage (na 5 jaar) werd met één van de gebruikers, op basis van het patent, alsnog een contract afgesloten om gedurende een periode van vier jaar (promotieonderzoek, budget 350.000 euro) eedere bevindingen te bevestigen. Dit project liep af op 1 mei 2011. Resultaten werden bevestigd, Hsp70-vaccinatie was in zekere mate beschermend (preventief) en, als nieuwe bevinding, bleek ook effectief wanneer toegepast in reeds geïnfecteerde dieren (therapeutisch). Daarnaast werd nader inzicht verkregen in het werkingsmechanisme. Resultaten werden door deze partner niet sterk genoeg geacht om over te gaan tot verdere vaccinontwikkeling. Op dit ogenblik is een andere potentieel geïnteresseeerde in beraad om hier alsnog mee aan de gang te gaan. Wetenschappelijk is project 05589 en het vervolg

56 Utilisatierapport STW 2013 Viral G-protein coupled receptors: Metal-hydrides for smart coatings the quest for new drug targets

05793 BAB 05804 BBA

Projectleider Prof.dr. R. Leurs Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. R.P. Griessen Totale toewijzing in 701.255 Contracten Material Transfer Agreement: VU, euro 691.687 Octrooien Toepassing van een variabel Abbott Healthcare Products BV Totale inkomsten in reflectiemateriaal (VAREM) Totale inkomsten in euro euro 60.378 47.000

Doelstelling (11462, 2011-2015) in samenwerking met Ablynx, Doelstelling Virussen kunnen het functioneren van de gast- dat zich richt op het ontwikkelen van remmende Doel van het project is de ontwikkeling van een cel beïnvloeden door de expressie van G-eiwit VHH-gebaseerde antilichamen, om oncogene reversibele schakelbare absorberlaag en het opti- gekoppelde receptoren (GPCRs). In dit project activiteit van de virale GPCRs ORF74 en US28 te maliseren van de kinetische en optische eigenschap- werd onderzocht of virale GPCRs een aangrijpings- blokkeren. VHHs zijn eiwitfragmenten afkomstig pen en de structurele stabiliteit van met name de punt zijn voor geneesmiddelenonderzoek. Er zijn van een zeldzame klasse van antilichamen die van absorberende laag. Ten tweede is het doel deze verschillende assays ontwikkeld om liganden gericht nature voorkomen in kameelachtigen. Vanwege hun laag in een device te incorporeren. Uiteindelijk zal tegen de virale receptor US28 te screenen en de grootte en unieke driedimensionale structuur, ons dit moeten leiden tot een volledig in de vaste stof rol van virale GPCRs in proliferatieve signalering eerder succes met Ablynx met identificatie van uitgevoerd device. Het uiteindelijke doel van dit (bijvoorbeeld kanker) te bestuderen. Deze karakteri- VHHs die selectief een humane GPCR remmen, device was de implementatie ervan in een hybride sering werd mede mogelijk gemaakt door de ontwik- hebben VHHs de potentie om een innovatieve klasse zonnecel-zonnecollectorstructuur, waar de schakel- keling van nieuwe liganden die tijdens dit project van zeer selectieve (virale) GPCR therapeutica te bare absorber dient om oververhitting van de zonnecel zijn gesynthetiseerd. worden. te voorkomen. Het werk van de TWAIO liet zien dat dit geen realistische oplossing is. We concentreren ons Resultaat na 5 jaar Gebruikers nu op het maken van een oververhittingsbeveiliging De studies hebben aangetoond dat de virale Abbott Healthcare Products BV (Weesp) / Erasmus voor een goedkope, plastic, zonnecollector. chemokinereceptor US28 een belangrijke rol speelt MC (Rotterdam) / MSD Oss / Nycomed BV (Hoofd- als viraal oncogen en zo mogelijk de ontwikkeling en/ dorp) / Vrije Universiteit Amsterdam Resultaat na 5 jaar of groei van HCMV-geassocieerde tumoren stimuleert. Het is niet gelukt om een vaste-stof device te maken. De gedetailleerde structuur-activiteitsrelaties die In de toekomst zal moeten worden gezocht naar ontwikkeld zijn, vormen een belangrijke basis voor nieuwe, OH-compatibele elektrolieten, mogelijk op nieuwe US28-liganden die op termijn in transgene solgelbasis. Wel is gevonden dat Mg-Ti-H een ideale diermodellen getest kunnen worden. Mede door de schakelbare absorber is met goede optische en resultaten van dit STW-project konden diverse nieuwe kinetische eigenschappen. De relatie tussen structuur onderzoeksprojecten geïnitieerd worden: een NWO en optische (en elektrische) eigenschappen wordt Vidi en NWO ECHO-beurs (CW) en het starten van intensief onderzocht. transgene muisstudies in samenwerking met een lab in de VS. Resultaat na 10 jaar De toepassing van de schakelbare absorberlaag in een Resultaat na 10 jaar zonnecollector is niet van de grond gekomen. In plaats In dit STW-project hebben wij de biochemische daarvan is de ontwikkeling van Mg-Ti-H als waterstof- eigenschappen van belangrijke virale GPCRs nader sensor voorspoedig verlopen. Het vervolgonderzoek is onderzocht en een aantal relevante in-vitro en in-vivo eerst door het ACTS Duurzaam waterstof-programma bioassays ontwikkeld. Met behulp van de oncogene gefinancierd en heeft sinds kort geleid tot directe signaleringsassays hebben we een GPCR-specifieke funding door de industrie (ABB). Wij hopen binnen ‘small molecule library’ getest en een aantal chemische twee jaar een device te hebben ontwikkeld dat op de verbindingen geselecteerd voor verdere karakterisatie markt gebracht kan worden. van de virale GPCRs. Deze nieuwe verbindingen waren uiterst bruikbaar in cellulaire assays, maar konden Gebruikers niet voldoende geoptimaliseerd worden voor gebruik Energieonderzoek Centrum Nederland (Petten) / in in-vivo modelsystemen. Recent onderzoek met Philips (Eindhoven) / SABIC Innovative Plastics patiëntmateriaal (gliablastoma, Karposi Sarcoma) (Bergen op Zoom) / Shell International Oil Products en transgene muizen heeft aangetoond dat virale BV (Amsterdam) / Universiteit Utrecht / University GPCR-eiwitten kunnen bijdragen aan het ontstaan of Oslo (Noorwegen) van ontstekingen en kanker. Op basis hiervan als ook de eerdere onderzoeksresultaten (bovengenoemd STW-project) is een vervolg STW-project gehonoreerd

STW-projecten 2002 57 Stabilising therapeutic proteins The fungal protein factory: by supercritical drying increasing the number and variety of production units and production facilities

05643 BBA 05683 CCC

Projectleider Prof.dr. W. Jiskoot Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. H.A.B. Wösten Totale toewijzing in 556.152 Totale inkomsten in euro 88.486 euro 934.960 Contracten Letter of intent: WUR-PRI; Optie: DSM Research BV, RUG Octrooien A recombinant host cell for the production of a compound of interest Totale inkomsten in euro 691.159

Doelstelling Doelstelling van een vervolg patentaanvraag op de transcriptie- Om eiwitgeneesmiddelen te stabiliseren worden Aspergillus niger is een uitstekend productie- factoren die betrokken zijn bij paddenstoelvorming. ze vaak gevriesdroogd. Vriesdrogen levert echter systeem voor eiwitten die van belang zijn voor de niet altijd het gewenste stabiele product op en is industrie en de geneeskunde. In deze schimmel Gebruikers bovendien tijdrovend en duur. Het doel van dit project blijkt echter slechts een gering percentage Biomade Technology Foundation (Groningen) / was om een snel, efficiënt proces te ontwikkelen, schimmeldraden bij eiwitproductie betrokken te zijn. DSM Food Specialties (Delft) / Plant Research gebaseerd op het sproeien van waterige eiwit- Voorts kunnen niet alle eiwitten in Aspergillus niger International (Wageningen) / Wageningen oplossingen in hogedruk kooldioxide (superkritische worden geproduceerd. De doelstellingen van dit Universiteit & Researchcentrum (America (Horst)

CO2) als droogmedium, waarbij het water onttrokken project waren dan ook: 1) het verder verhogen van wordt en de eiwitten en eventuele hulpstoffen als eiwitproductie in Aspergillus niger door het relatieve poeder achterblijven. aantal schimmeldraden te verhogen dat bijdraagt tot eiwituitscheiding; 2) het ontwikkelen van een Resultaat na 5 jaar alternatief schimmelproductiesysteem. In dit project is aangetoond dat de methode een veelbelovend alternatief is voor vriesdrogen ter Resultaat na 5 jaar stabilisering van eiwitgeneesmiddelen. De grootte en DSM heeft een octrooi ingediend dat gebaseerd vorm van de gevormde poeders kan gemanipuleerd is op bevindingen van het project. Kern van de worden, afhankelijk van de opgelegde procescondities. aanvraag is dat het relatieve aantal schimmeldraden De procescondities en de toevoeging van stabilisa- dat betrokken is bij eiwitproductie verhoogd kan toren en buffers zijn van wezenlijk belang voor de worden door promotoren te gebruiken die in stabilisering van eiwitten. Momenteel worden de verschillende delen van het schimmelmycelium mogelijkheden onderzocht om de poeders te coaten actief zijn. Onder meer op grond van resultaten met polymeren voor de ontwikkeling van eiwitgenees- van het project heeft het Department of Energy middelen met een verlengde werking. De bedrijven (Verenigde Staten) besloten de volledige samen- OctoPlus en Feyecon hebben belangstelling getoond stelling (sequentie) van het erfelijk materiaal te voor dit vervolgonderzoek. bepalen van de paddenstoelvormende schimmel Schizophyllum commune. Deze sequentie wordt Resultaat na 10 jaar thans gebruikt in een STW-project met als doel Het hierboven genoemde vervolgonderzoek heeft medicijnen in paddenstoelen te produceren. mede geleid tot het succesvol indienen van een vervolgaanvraag, waarin de ontwikkelde eiwitdeeltjes Resultaat na 10 jaar ingekapseld worden in microsferen ten behoeve van 1) De patentaanvraag gebaseerd op de vinding dat gereguleerde afgifte (STW-project 12144). Zowel het relatieve aantal schimmeldraden dat betrokken FeyeCon als OctoPlus zijn lid van de gebruikers- is bij eiwitproductie verhoogd kan worden door commissie. promotoren te gebruiken die in verschillende delen van het schimmelmycelium actief zijn is niet doorgezet. Gebruikers 2) De genoomsequentie van Schizophyllum Abbott Healthcare Products BV (Weesp) / commune heeft uiteindelijk geleid tot een drietal FeyeCon Carbon Dioxide Technologies (Weesp) / STW-projecten, waarvan er nog één loopt. Uit een Johnson & Johnson Pharmaceutical Research (Beerse, afgerond project zijn twee patentaanvragen gekomen België) / OctoPlus NV (Leiden) / Stichting Sanquin die gelicenseerd zijn aan CNC. Het betrof een Bloedvoorziening (Amsterdam) aanvraag over regulatiegenen die betrokken zijn bij paddenstoelvorming en een aanvraag over induceerbare promotoren. Inmiddels heeft het bedrijf laatst genoemde aanvraag laten vallen, terwijl eerstgenoemde aanvraag binnenkort zal worden toegekend. We zijn inmiddels bezig met het indienen

58 Utilisatierapport STW 2013 Catalyst system for the single-step Ontwikkeling van een methode liquid-phase production of MIBK voor de veredeling van komkommer op versterkte aantrekking van W biologische bestrijders

05733 ABA 05479 BBA

Projectleider Prof.dr.ir. K.P. de Jong Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. M. Dicke Totale toewijzing in euro euro 234.099 Totale inkomsten in euro 22.689 364.374 Contracten Afstandsverklaring: Dr. ir. I.F. Kappers; Letter of intent: WUR-PRI; Optie: WUR-PRI, WUR-BC, Monsanto Holland BV, Enza Zaden Research and Development BV, WUR-PW Totale inkomsten in euro 90.526

Doelstelling Doelstelling Het doel is een op geactiveerde hydrotalciet Wageningen De doelstelling is het ontwikkelen van een methode gebaseerd katalysatorsysteem te ontwikkelen voor om op een snelle en efficiënte wijze te kunnen de synthese van methylisobutylketon (MIBK) in een Universiteit selecteren op verhoogde aantrekking van biologische reactiestap uit aceton en waterstof. Mechanistisch bestrijders, wat een vernieuwing van de planten- verloopt de synthese in drie stappen. Een vloeistof- veredeling kan opleveren. faseproces waarbij uit de grondstoffen aceton en & Research- waterstof in een stap onder milde omstandigheden Resultaat na 5 jaar over een vaste katalysator MIBK wordt gevormd centrum Voor het gekozen modelgewas, komkommer, is zou een goed alternatief zijn voor het gangbare aangetoond dat er variatie is in de sterkte van homogene driestappenproces. aantrekking van lijfwachten, in dit geval roofmijten die spint kunnen bestrijden. Daarnaast is aangetoond Resultaat na 5 jaar dat dit vermogen genetisch bepaald is. De betrok- Het onderzoek heeft veel wetenschappelijke infor- kenheid van een specifiek gen is aangetoond en door matie opgeleverd ten aanzien van de invloed van de komkommerplanten te transformeren kunnen de activeringsprocedure op de eigenschappen van effecten van specifieke genen bestudeerd worden. Mg-Al-hydrotalcieten in condensatiereacties. Met In een proof-of-concept studie is één van de betrok- name is van belang de gevonden relatie HT-morfo- ken genen ingebracht in Arabidopsis onder controle logie en katalytische activiteit. Verder is gebleken van een constitutieve promoter. Als resultaat daarvan dat deactivatie in de dehydratatiereactie van DAA waren de transgene Arabidopsisplanten zonder afhankelijk is van de concentratie van basische opper- beschadiging attractief voor roofmijten. Momenteel vlaktegroepen. Aangetoond werd dat een gecon- worden komkommerplanten getoetst waarin de troleerde droogstap van geactiveerd HT en een lage expressie van genen is veranderd, die betrokken zijn waterconcentratie in het reactiemengsel van cruciaal bij de productie van ‘SOS-geuren’. Als de genen belang zijn voor een hoge katalytische activiteit. gebruikt kunnen worden als moleculaire expressie- Aangetoond werd dat de HT-plaatgrootte terugge- merkers dan kunnen jonge komkommerplanten bracht kon worden tot 20 nm waardoor de specifieke geselecteerd worden op het vermogen veel SOS- activiteit sterk kan worden verhoogd. De resultaten geuren te produceren en dat zou een belangrijke stap van het onderzoek als beschreven in de dissertatie voorwaarts zijn in het veredelen van planten voor geven meer inzicht in de aard van de Brønsted-basis- betere prestaties van biologische bestrijding. che groepen in geactiveerde hydrotalcieten wat het mogelijk maakte om nieuwe, efficiëntere katalysatoren Resultaat na 10 jaar voor reacties in de vloeistoffase te ontwikkelen. Met ingang 1-1-2011 is een STW-project gestart dat de resultaten uit project 05479 verder benut. Daarin Resultaat na 10 jaar zoeken we naar induceerbare promotoren van genen Er zijn geen nieuwe ontwikkelingen te melden. die betrokken zijn bij de productie van geurstoffen die biologische bestrijders aantrekken. Hiervoor is de Gebruikers sequensing van het komkommergenoom samen met de BASF Nederland BV (De Meern) / Dow Benelux BV resultaten uit project 05479 cruciaal. Deze genoom- (Terneuzen) informatie wordt geanalyseerd in verschillende komkommer-accessies en gekoppeld aan metaboli- etpatronen van geïnduceerde geurcomponenten en expressiepatronen van de genen die coderen voor

STW-projecten 2002 59 Improving nutrient utilization Development of a versatile software by synchronization using the protocol for ecotoxilogical risk assess- preruminant calf as a model ment at the population level: the missing link between single-species tests and higher level test systems

05505 CBA 05509 BCB

Projectleider Dr.ir. W.J.J. Gerrits Totale toewijzing in euro Projectleider Dr.ir. J.E. Kammenga Totale toewijzing in euro 1.196.950 Totale inkomsten in euro 121.336 332.848 Totale inkomsten in euro 3.403

de enzymen die de geurcomponenten produceren. Doelstelling Doelstelling De geïntegreerde aanpak van bioinformatica, Het onderzoeken van de mogelijkheid om de efficiën- Een softwareprotocol voor het schatten van popu- metaboliet en genexpressie-analyse en gedragswerk tie van voerbenutting door groeiende vleeskalveren te latiegroeisnelheden bij verschillende concentraties van zal leiden tot het identificeren van nieuwe genen en verbeteren door nutriëntsynchronisatie. Hierbij wordt toxische stoffen. Het protocol moet gebruikt kunnen hun promotoren die in komkommer van belang zijn de invloed onderzocht van het afstemmen van het worden om resultaten van enkel-soorts testen te kop- voor (geïnduceerde) indirecte verdedigingsmecha- tijdstip waarop voedingsstoffen worden geabsorbeerd pelen aan populatie-effecten in mesocosmos testsys- nismen. We zijn een proces op het spoor om planten op de behoefte van de dieren. Utilisatie van dit temen met als basis de levenscycli en reproductieve versneld te kunnen screenen op een gunstige onderzoek wordt verwacht in de kalvermelkindustrie, strategieën. Centraal staat een blauwdrukontwerp dat eigenschap zoals de productie van SOS-geurstoffen: die via combinatie van aanpassing van voerschema’s gebaseerd is op de diversiteit van levensstrategieën met moleculaire expressiemerkers kan dat al in jonge en grondstofkeuze (bijvoorbeeld langzaam versus snel binnen de nematodenfauna. Uitgangspunt is het planten, in plaats van te moeten wachten tot de verteerbaar) nutriëntsynchronisatie kan beïnvloeden. bepalen van effecten op populatieniveau op basis van planten groter zijn en ze dan te infecteren met toxiciteitsdata met behulp van zogeheten dynamische plaaginsecten. Dit kan de veredeling op SOS-geur- Resultaat na 5 jaar energie-budgetten (DEBtox). stoffen veel aantrekkelijker maken omdat juist zo’n In het oog springende resultaten van dit project selectietoets door veredelaars als vereiste was waren: 1) de positieve invloed van vaker voeren op Resultaat na 5 jaar benoemd om op dit terrein vorderingen te kunnen eiwitefficiëntie; 2) gelijktijdige opname van glucose Als spin-off is DEBtox opgenomen in recente Interna- maken naar cultivars die een verhoogd ‘lijfwachten aminozuren heeft effect op groeiprestaties tional Standards Organization (ISO) en OECD guidance aantrekkend gehalte’ hebben. (vetaanzet, negatief) en gezondheid (insuline- documenten voor de analyse van dosis-responsdata respons, positief); 3) vleeskalveren maken vrijwel voor tal van organismen. Op verzoek van het European Gebruikers geen lichaamsvet uit glucose. Deze bevindingen zijn Chemicals Bureau van de Europese Commissie, is Enza Zaden BV (Enkhuizen) / Koppert BV (Berkel en of worden in de praktijk toegepast dan wel verder DEBtox geïntroduceerd bij Europese risicobeoorde- Rodenrijs) / Monsanto Holland BV (Bergschenhoek) onderzocht. Dit bleek onder meer uit: a) een nieuw, laars. In het FP-7 EU-project NoMiracle (40 Europese praktijkgericht onderzoeksproject naar effecten van partners) wordt het ontwikkelde DEBtox protocol nutriëntsynchronisatie; b) een succesvolle vervolg- toegepast voor analyse van mengsel-toxiciteitsdata. aanvraag bij STW, gedragen door drie industriële Het ontwikkelde DEBtox protocol wordt toegepast als partners; c) diverse publicaties in de vakpers. nieuwe tool voor de analyse van toxiciteitsdata van ExxonMobil (contract met de VU). Resultaat na 10 jaar Verder zijn er geen gegevens bij STW bekend. Resultaat na 10 jaar Inmiddels is er een specifieke website gewijd aan Gebruikers de ontwikkelingen rondom DEBtox: www.debtox. Orffa Additives BV (Werkendam) / Productschap info (gemaakt en onderhouden door Tjalling Jager, Diervoeder (Lelystad) / Provimi Research and destijds postdoc op het STW-project). Het ontwikkelde Technology Centre (Sint-Stevens-Woluwe, België) softwareprotocol is verder uitgebreid en verschillende implementaties worden via deze website gratis verspreid. Eveneens bevat deze site een gratis e-book en een lijst van artikelen die gebruik maken van deze methoden. In het FP-7 EU Marie Curie ITN CREAM (www.cream-itn.eu) wordt de DEBtox-methodiek toegepast en verder uitgewerkt in vier promotiepro- jecten. Verder lopen er momenteel drie contracten tussen de VU en Noorse onderzoeksinstituten (IRIS en SINTEF) om deze methoden toe te passen op de risicobeoordeling rondom oliewinning. Tenslotte is in 2012 een internationale zomercursus van start gegaan waarin DEBtox een prominente rol speelt (www.debtox.info/dynmodtox.php).

60 Utilisatierapport STW 2013 Botrytis diseases in flower bulbs: molecular diagnostics and host specificity

05564 AAB

Projectleider Dr. J.A.L. van Kan Totale toewijzing in euro 396.974 Contracten Material Transfer Agreement: WUR-PRI, WUR-BC, WUR-PPO Totale inkomsten in euro 22.689

Gebruikers Doelstelling teel inzicht, niet tot een product of proces. Er is geen ALTERRA (Wageningen) / Grontmij Nederland BV Botrytis schimmels veroorzaken schade in bloem- patent gerealiseerd. Er zijn geen financiële revenuen (Amsterdam) / Ministerie van Infrastructuur en Milieu bollenteelt (‘vuur’). Het project richt zich op vuur geweest, anders dan de toegezegde bijdragen van (‘s-Gravenhage) / NOTOX BV (‘s-Hertogenbosch) / in tulp en lelie: diagnostiek van Botrytis-soorten gebruikers tijdens de uitvoering van het project. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu met moleculaire merkers; genetische variatie in (Bilthoven) / TNO (Den Helder) veldpopulaties; factoren die niet-waardplant- Gebruikers resistentie en virulentie bepalen. Dit inzicht draagt Plant Research International (Wageningen) / bij aan beheersing van vuur in de bollenteelt. Wageningen Universiteit & Researchcentrum (Lisse) Resultaten worden benut door onderzoeksinstituten.

Resultaat na 5 jaar Op basis van DNA-sequenties kunnen alle Botrytis- soorten onderscheiden worden en is een stam- boom opgesteld die verwantschappen van soorten beschrijft. Wereldwijd worden deze resultaten gebruikt om soorten te identificeren. Er is grote genetische variatie gevonden in veldpopulaties van Botrytis tulipae (in tulp) en Botrytis elliptica (in lelie). Infectie van B. elliptica op lelie vereist geprogrammeerde celdood in de plant, veroorzaakt door een eiwit van de schimmel. Dit eiwit kan bruikbaar zijn in veredeling van lelie voor resistentie tegen B. elliptica. De resultaten leveren hoofdzakelijk basiskennis voor telers en onderzoeksinstituten.

Resultaat na 10 jaar Op basis van DNA-sequenties konden alle 22 Botrytis soorten onderscheiden worden en is een fylogenetische boom opgesteld die verwantschappen tussen soorten beschrijft. Er werd grote genetische variatie vastgesteld in veldpopulaties van B. tulipae en B. elliptica, verzameld in 2002-2004. In B. elliptica werden aanwijzingen gevonden voor seksuele reproductie in het veld. Infectie van B. elliptica op lelie verloopt door inductie van geprogrammeerde celdood in de waardplant, veroorzaakt door een eiwit dat B. elliptica uitscheidt in cultuurmedium. Dit eiwit is nuttig in screening van lelie voor resistentie tegen B. elliptica. In 2012 is een project gestart om dit eiwit te identificeren en gebruik ervan in veredeling mogelijk te maken. In 2012 is een project gestart om genoomsequenties te bepalen van zes Botrytis- soorten die belangrijke schade kunnen geven in de bloembollenteelt, met name in tulp, lelie, gladiool, narcis, iris en hyacint. Met de genoomsequenties kunnen deze ziektes op termijn beter bestreden worden. Het project heeft vooral geleid tot fundamen-

STW-projecten 2002 61 Can fish become vegetarian - a study Breeding for energy-efficient crops. on replacing fishmeal by plant pro- A candidate-gene approach to tein sources containing high levels establish enhanced sink growth of non starch polysaccharide (NSP) and nutrient allocation in tomato at in fish diet moderately low temperatures

05726 CAA 05769 BAA

Projectleider Dr.ir. J.W. Schrama Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. R.G.F. Visser Totale toewijzing in euro 308.049 Contracten Overdracht Know-how: WUR-DW, 439.375 Totale inkomsten in euro 25.000 Nutreco Aquaculture Research Centre AS Totale inkomsten in euro 200.000

Doelstelling Doelstelling Gebruikers Voor het kweken van consumptievis wordt vismeel Oorspronkelijk doel van het project was om mole- Enza Zaden BV (Enkhuizen) / Monsanto Holland gebruikt als visvoer. Vispopulaties worden al maximaal culaire markers te ontwikkelen voor het veredelen BV (Bergschenhoek, Wageningen) / Nunhems geëxploiteerd. De vraag naar vismeel neemt echter van tomaat voor verhoogde opbrengst bij lagere Netherlands BV (Nunhem) / Rijk Zwaan Zaadteelt en nog steeds toe door de explosieve groei van de temperatuurcondities. De vraagstelling was of genen Zaadhandel BV (De Lier) aquacultuur en het verbod op het gebruik van betrokken bij koolhydraatmetabolisme uit wilde diermeel. De visvoerindustrie is genoodzaakt over soorten na introgressie in commerciële tomaatras- te stappen op plantaardige ingrediënten, terwijl het sen zorgen voor een hogere opbrengst bij lagere effect van onverteerbare voedingsvezels op vissen kastemperatuur. Wegens gebrek aan tijdig beschikbaar niet bekend is. Dit project bestudeert het effect van materiaal (introgressielijnen) werd de vraagstel- niet-zetmeel koolhydraten en voedingsvezels op ling aangepast en werd de nadruk gelegd op het gekweekte vis. bestuderen van de regulatie van genen betrokken bij koolhydraatmetabolisme tijdens vruchtgroei van Resultaat na 5 jaar cultuurtomaat (cultivar money maker) en twee wilde Binnen het project is voornamelijk basiskennis verwanten (S. habrochaites en S. peruvianum). gegenereerd over onder andere de verteerbaarheid, effecten op de waterbalans in de darm, effecten op de Resultaat na 5 jaar microflora en fermentatie in de darm van niet-zetmeel Vruchtontwikkeling en groei in cultuurtomaat en wilde koolhydraten in verschillende vissoorten zoals tilapia, verwanten verloopt grotendeels volgens dezelfde zeebaars, zalm en meerval. Deze basiskennis was patronen. Vruchten van cultuurtomaat verschil- van groot belang voor Nutreco voor het toe kunnen len van vruchten van wilde verwanten wat betreft passen van niet-zetmeel koolhydraten in het door hen koolhydratensamenstelling die deels terug te voeren geproduceerde visvoer. is op verschillen in regulatie van enzymactiviteit en regulatie van genexpressie van genen betrokken bij Resultaat na 10 jaar koolhydraatmetabolisme. Van diezelfde genen werden Verder zijn er geen gegevens bij STW bekend. de tot expressie komende isovormen geïsoleerd en gesequenced. De sequentieverschillen kunnen worden Gebruikers omgezet tot moleculaire merkers. Na afsluiting van DSM Food Specialties (Delft) / Nutreco Aquaculture het project werd het onderzoek door verschillende Research Centre AS (Stavanger, Noorwegen) / masterstudenten voortgezet en er is onder andere Wageningen Universiteit & Researchcentrum gekeken naar de groei van tomatenplanten met (Wageningen) isovormen van sucrosesynthase en oplosbaar invertase afkomstig uit wilde soorten. De introgressielijnen laten veranderingen zien in de groei en verdeling van droge stof bij zowel normale (25 °C) als suboptimale groeitemperatuur (16 °C)

Resultaat na 10 jaar Isovormen van sucrosesynthase, celwandgebonden en oplosbaar invertase en ADP-glucosepyrophos- phorylase werden geïsoleerd uit de verschillende tomaataccessies en gesequenced. De sequenties werden naar de deelnemende veredelingsbedrijven gestuurd. De sequentieverschillen kunnen worden omgezet tot moleculaire markers. Sinds oktober 2011 wordt het onderzoek voortgezet door een promovendus binnen het Towards Bio Solar Cells consortium.

62 Utilisatierapport STW 2013 STW-projecten 2002 63

Lijst gebruikers bij STW-projecten 2002

Lijst van gebruikers betrokken bij projecten gestart in 2002.

Lijst van gebruikers bij STW-projecten 2002 65 Aa Bekaert Combustion Douwe Egberts ESTEC - European Space Research Abbott Healthcare Products BV Technology BV (Utrecht) 05063 and Technology Centre (Weesp) 05605 / 05643 / (Assen) 05646 Dow Benelux BV (Noordwijk) 05492 / 05670 / 05697 / 05793 BioComp Industries BV (Terneuzen) 05481 / 05733 05677 / 05879 Academisch Medisch Centrum (Vught) 05758 DSM (Amsterdam Zuidoost) 05496 / Biomade Technology Foundation (Heerlen) 05751 Ff 05727 (Groningen) 05683 DSM Anti-Infectives BV Factory Cro For Advanced Photovoltaic Biomet Merck (Delft) 05563 / 05772 Medical Devices BV Applications BV Biomaterials GmbH DSM Elastomers BV (Bilthoven) 06050 (Leeuwarden) 05546 (Darmstadt, Duitsland) 05546 (Sittard) 05576 FCDF Corporate Research Advies- en projectburo Estilla Bolidt Kunststoftoepassingen BV DSM Engineering (Deventer) 05587 (Meppel) 05979 (Hendrik-Ido-Ambacht) 05979 Plastics BV FeyeCon Carbon Dioxide Agentschap NL Brandwonden Research Instituut (Geleen) 05713 Technologies (Utrecht) 05369 / 05492 (Beverwijk) 05758 DSM Food Specialties (Weesp) 05643 Agilent Technologies Bronkhorst High-Tech BV (Delft) 05630 / 05683 / 05726 FMLC Netherlands BV (Ruurlo) 05610 / 05677 DSM Research BV (Delft) 05244 (Alkmaar) 05752 BSB Staalbouw BV (Geleen) 05481 / 05694 / Fokker Aerostructures BV AGPO Ferroli (Sumar) 05979 05718 / 05734 / 05739 / (Papendrecht) 05244 / 06054 (Breda) 05646 05745 / 05758 / 05795 Fokker Special Products BV Airbus UK Cc DSM Resins (Hoogeveen) 05244 (Filton, Bristol, C2V (Zwolle) 05745 FOM-Nikhef Groot-Brittannië) 06054 (Enschede) 05384 DSM Solutech BV (Amsterdam) 05791 Akzo Nobel Chemicals BV Cam Bioceramics BV (Heerlen) 05713 Fontys Hogeschool Eindhoven (Arnhem) 05739 / 05772 (Leiden) 05546 Dutch Space BV (Eindhoven) 05410 Akzo Nobel Functional CATENA Microelectronics BV (Leiden) 05369 / 05492 / Ford Forschungszentrum Chemicals BV (Delft) 05752 05569 / 05670 / 05677 Aachen (FAA) (Amersfoort) 05751 COMBIMAC BV DYNA Dental (Aachen, Duitsland) 05774 Alcatel-Lucent (Emmen) 05797 Engineering BV Ford Research Laboratory (Hilversum) 05579 Corbion (Bergen op Zoom) 05546 (Dearborn, Verenigde Staten) ALTERRA (Gorinchem) 05758 05774 (Wageningen) 05509 / 05571 COVIDIEN Ee Formatec Technical Ceramics BV AM Pharma BV (Petten) 05607 E.P. Controls BV (Goirle) 05703 (Bunnik) 05456 COVRA NV (Roden) 05774 Free Energy Europe BV Applied Instruments (Vlissingen) 05751 Eldim BV (Eindhoven) 05492 / 05718 (Vlissingen) 05610 CRV BV (Lomm) 05478 FUJIFILM Manufacturing Applikon Biotechnology BV (Arnhem) 05589 Electrabel Nederland NV Europe BV (Schiedam) 05688 Cytocentrics BV (Eemshaven) 05874 (Tilburg) 05718 Aquamarijn Microfiltration BV (Eindhoven) 06016 Elster-Instromet BV FuMa-Tech GmbH (Zutphen) 05713 (Silvolde) 05645 (Vaihingen, Duitsland) ARCADIS Nederland BV Dd EMCM 05713 / 05739 (Zwolle) 06025 Dassault Systemes (Nijmegen) 05758 ASML Netherlands BV (Suresnes, Frankrijk) 06054 Energieonderzoek Centrum Gg (Veldhoven) 05417 / 05696 Dejima Optical Films BV Nederland Gemeente Ede ASTRON - Netherlands Institute (Arnhem) 05745 (Petten) 05063 / 05369 / (Ede) 05571 for Radio Astronomy Delta Pi Performance 05492 / 05547 / 05663 / Gemeente Rotterdam (Dwingeloo) 05677 / 05791 Improvement BV 05713 / 05718 / 05776 / 05804 (Rotterdam) 05979 Atag Verwarming BV (Duiven) 05979 Enza Zaden BV General Electric Plastics BV (Lichtenvoorde) 05646 Deltares (Enkhuizen) 05479 / 05565 / (Bergen op Zoom) 05718 AWS II BV (Delft) 05798 / 06025 05583 / 05769 Gezondheidsdienst voor Dieren (Hoenderloo) 05797 Disphar International BV Enza Zaden Research (Deventer) 05589 Azur Space Solar Power GmbH (Baarn) 05758 and Development BV Giant Leap Technologies (Heilbronn, Duitsland) 05492 DMV International (Enkhuizen) 05565 (Amsterdam) 05414 (Veghel) 05739 Erasmus MC Givaudan UK Ltd Bb DNV KEMA Energy & (Rotterdam) 05544 / 05611 / (Ashford, Groot- Brittannië) BASF Nederland BV Sustainability 05793 05772 (De Meern) 05063 / 05733 / (Arnhem) 05480 / 05645 / Esha Grontmij Nederland BV 05772 / 05774 05646 / 05874 (Groningen) 05979 (Amsterdam) 05509

66 Utilisatierapport STW 2013 GSF SUEZ Energie Nederland Jj Micronit Microfluidics BV NOTOX BV (Zwolle) 05874 Janssen Pharmaceutica (Enschede) 05384 / 05605 / (‘s-Hertogenbosch) 05509 (Beerse, België) 05727 / 06016 05677 / 06016 NR Malotaux Consultancy Hh Johnson & Johnson Ministerie van Defensie (Bilthoven) 05411 HaskoningDHV Nederland BV Pharmaceutical (‘s-Gravenhage) 05983 Nuclear Research and (Nijmegen) 05577 (Beerse, België) 05727 Ministerie van Infrastructuur en Consultancy Group Helianthos BV Johnson & Johnson Milieu (Petten) 05751 / 05874 (Arnhem) 05369 / 06101 Pharmaceutical Research (‘s-Gravenhage) 05509 / 05979 Nucletron BV Heraeus TENEVO GmbH (Beerse, België) 05643 Mitutoyo Research (Veenendaal) 05544 (Greppin, Duitsland) 05703 Joint Radar Sensors Center Europe BV Nunhems Netherlands BV Hertel Rubber Products BV (Hengelo) 06054 (Best) 05879 (Nunhem) 05583 / 05664 / (Kampen) 05576 Modiquest Research BV 05769 Hightech Development Leiden Kk (Oss) 06016 Nutreco Aquaculture (Leiden) 05879 Katholieke Universiteit Leuven Monsanto Holland BV Research Centre AS Holland Genetics BV (Leuven, België) 05758 (Bergschenhoek) 05479 / (Stavanger, Noorwegen) (Arnhem) 05589 Keygene NV 05583 / 05769 05726 Hollandia BV (Wageningen) 05583 / 05664 MRConsult NV Bekaert sa (Krimpen a/d IJssel) 05979 Kipp & Zonen BV (Voorschoten) 05797 (Aalter, België) 05646 Holst Centre (Delft) 05547 MSC Software Benelux BV NXP Semiconductors (Eindhoven) 05744 Koninklijk Nederlands (Gouda) 06054 (Eindhoven) 05410 / 05411 / Humeca BV Meteorologisch Instituut MSD Oss 05752 / 05791 (Enschede) 05758 (De Bilt) 05547 / 05798 (Oss) 05605 / 05697 / 05793 Nycomed BV Koppert BV Mucovax BV (Hoofddorp) 05793 Ii (Berkel en Rodenrijs) 05479 (Leiden) 05630 IBIS Technologies BV Multigen Nederland BV Oo (Enschede) 06016 Ll (Abcoude) 05611 Océ Technologies BV IBM Microelectronics Laborelec (Venlo) 05410 / 05411 / 05745 (Burlington, Verenigde Staten) (Linhebeek, België) 05874 Nn OctoPlus NV 05752 Leids Universitair Nanomi BV (Leiden) 05643 IEC NV Medisch Centrum (Oldenzaal) 05610 Ordina (Riemst, België) 05739 (Leiden) 05651 Nationaal Lucht- en (Nieuwegein) 05417 IHC Lagersmit Lightweight Structures BV Ruimtevaartlaboratorium Orffa Additives BV (Alblasserdam) 05797 (Delft) 05979 (Marknesse) 05244 / 05541 / (Werkendam) 05505 ILA GmbH LioniX BV 05645 / 05663 / 05670 / 06054 (Edinburgh, Groot- Brittannië) (Enschede) 05610 National Semiconductor BV Pp 05663 Lithp Systems BV (Delft) 05752 PANalytical BV ILA Intelligent Laser (Purmerend) 05411 Nederlands Centrum (Almelo) 05538 Applications GmbH Loders Croklaan BV voor Laser Research BV Paques BV (Jülich, Duitsland) 05663 (Wormerveer) 05616 (Enschede) 05478 / 05696 / (Balk) 05577 IMEnz Bioengineering Logica Nederland BV 05795 Parker Filtration & Separation BV (Groningen) 05496 (Rotterdam) 05417 Nedinsco BV (Etten-Leur) 05776 Imtech (Venlo) 05795 PD&E Automotive Solutions BV (Amersfoort) 05410 Mm NedStack fuel cell technology BV (Helmond) 05774 INFN Maastricht University (Arnhem) 05713 Pepscan Presto BV (Povo, Trento, Italië) 05879 (Maastricht) 05758 Nerviano Medical Science (Lelystad) 05456 Institut Straumann AG Matricel GmbH (Nerviano, Israël) 05697 PepTx (Waldenburg, Zwitserland) (Herzogenrath, Duitsland) Nestlé Nederland BV (Wayzata, Verenigde Staten) 05758 05758 (Nunspeet) 05587 05456 Intelligent Engineering Medis Medical Imaging Nestlé Research Center Lausanne Perdix Technologies BV (Ottawa, Canada) 05979 Systems BV (Lausanne, Zwitserland) (Wijchen) 05696 / 05795 IQ Products (Leiden) 05651 05587 Pharmacia & Upjohn S.p.A (Groningen) 06016 Medtronic BV Nickerson-Zwaan BV (Nerviano, Italië) 05697 Itho BV (Maastricht) 05758 (Made) 05583 Philips (Schiedam) 05063 Medtronic SQDM NIMR College (Eindhoven) 05804 Iv-infra BV (Arnhem) 06050 (Nieuwegein) 06054 Philips Applied Technologies (Papendrecht) 05979 Micromeritics SA/NV NMi Certin BV (Eindhoven) 05411 / 05414 / (Brussel, België) 05694 (Dordrecht) 05645 / 05663 05645 / 05795 / 05983

Lijst van gebruikers bij STW-projecten 2002 67 Philips Consumer Lifestyle Rijksuniversiteit Groningen Siemens Nederland NV Technische Universiteit Delft (Drachten) 05645 (Groningen) 05541 / 05576 / (‘s-Gravenhage) 05579 / (Delft) 05244 / 05338 / 05369 / Philips Enabling 05795 05675 05478 / 05480 / 05541 / 05563 / Technologies Group Rijkswaterstaat Siemens VDO Trading BV 05663 / 05703 / 05752 / 05797 / (Eindhoven) 05696 (Arnhem) 05798 / 05979 (Eindhoven) 05417 05798 / 05979 / 05983 / 06054 Philips Healthcare Nederland BV Rolls-Royce Deutschland SKF Research & Development Technische Universiteit (Best) 05410 / 05569 / 05816 Ltd & Co KG Company BV Eindhoven Philips Lighting BV (Blankenfelde mahlow, (Nieuwegein) 05675 / 05797 (Eindhoven) 05480 / 05646 / (Oss) 05675 Duitsland) 05874 Skyscan NV 05663 / 05694 / 05816 / 05874 Philips Research Route 67 (Aartselaar, België) 05544 TEIJIN TWARON BV (Eindhoven) 05384 / 05544 / (Waalre) 05417 SMI BV (Arnhem) 05481 05579 / 05663 / 05718 / 05745 / Royal FrieslandCampina (Enschede) 05816 Ten Cate Advanced Composites 06101 (Deventer) 05587 Smit Draad/Draad Nijmegen BV (Nijverdal) 05244 Philips Research Europe - Royal HaskoningDHV (Nijmegen) 05816 Thales Cryogenics BV Eindhoven (Amersfoort) 05577 Smit Transformatoren BV (Eindhoven) 05569 / 05677 (Eindhoven) 05414 / 05417 / Rubber Resources (Nijmegen) 05816 Thales Nederland BV 05745 / 06101 (Maastricht) 05576 Smits Neuchâtel Infrastructuur BV (Hengelo) 05414 Plant Research International RWTH Aachen University (Utrecht) 05979 TNO (Wageningen) 05564 / 05664 / (Aachen, Duitsland) 05874 Société des Pétroles Shell (Apeldoorn) 05547 05699 (Colombes, Frankrijk) 05979 (Delft) 05063 / 05244 / 05338 / Productschap Diervoeder Ss Specialistische Bedekkingen 05411 / 05414 / 05480 / 05546 / (Lelystad) 05505 SABIC Innovative Plastics en Onderhouds 05645 / 05646 / 05677 / 05745 / Provimi Research and (Bergen op Zoom) 05804 Technieken BV SBO 05774 Technology Centre Samenwerkende Nederlandse (Andelst) 05979 (Den Haag) 05411 / 05414 / (Sint-Stevens-Woluwe, Staalbouw Intra SRON - Netherlands Institute 05547 / 05670 / 05699 / 05752 / België) 05505 (Rotterdam) 05979 for Space Research 05791 PSA Peugeot Citroën Samsung Advanced (Utrecht) 05677 / 05798 / (Den Helder) 05509 (La Garenne Colombes, Institute of Technology 05879 (Eindhoven) 05480 / 05481 / Frankrijk) 05774 (Suwon, Korea (republiek)) Staatsbosbeheer 05744 / 05797 05579 (Driebergen) 05571 (Zeist) 05587 Rr Saxion Hogeschool Enschede Stichting Maritiem Research Toyota Central R&D Labs. Inc. R&R Mechatronics BV (Enschede) 05414 Instituut Nederland (Nagakute, Japan) 05774 (Zwaag) 06016 Sensata Technologies Holland BV (Wageningen) 05798 TRC Development BV R&V Engineering (Almelo) 06050 Stichting Nationale (Arkel) 05670 (Hilversum) 05480 Sensor Sense BV Computer Faciliteiten Twente Solid State Technology BV Radboud universitair (Nijmegen) 05688 / 05795 (‘s-Gravenhage) 05874 (Enschede) 05879 medisch centrum SESVANDERHAVE Nederland BV Stichting Sanquin Twister BV (Nijmegen) 05607 / 05795 / (Rilland) 05562 Bloedvoorziening (Rijswijk) 05338 06050 Shell Global Solutions (Amsterdam) 05611 / 05643 Radboud Universiteit Nijmegen (Amsterdam) 05718 Stichting Toegepast Onderzoek Uu (Nijmegen) 05480 / 05734 Shell Global Solutions Waterbeheer (STOWA UGS PLM Solutions Remeha BV International BV (Amersfoort) 05577 (‘s-Hertogenbosch) 06054 (Apeldoorn) 05646 (Amsterdam) 05338 / 05675 / Stirling Cryogenics & Unilever R & D Rhein Chemie Rheinau GmbH 05776 Refrigeration BV (Vlaardingen) 05496 / 05587 / (Mannheim, Duitsland) 05576 Shell International Chemicals BV (Son) 05569 05616 / 05699 / 05751 / 05795 Rijk Zwaan Zaadteelt (Amsterdam) 05774 Stork Plastics Machinery BV Università degli Studi en Zaadhandel BV Shell International Exploration (Hengelo) 05410 di Roma ‘Tor Vergata’ (Fijnaart) 05562 / 05565 / and Production BV Stork Veco BV (Roma, Italië) 05879 05583 / 05664 / 05769 (Rijswijk) 05338 / 05645 (Eerbeek) 05610 Universitair Medisch Rijksinstituut voor Integraal Shell International Svasek Hydraulics Centrum Groningen Zoetwaterbeheer en Oil Products BV (Rotterdam) 06025 (Groningen) 05611 Afvalwaterbehandeling (Amsterdam) 05694 / 05804 Universitair Medisch (Lelystad) 06025 Shell Research and Tt Centrum Utrecht Rijksinstituut voor Technology Centre TASS Nederland (Utrecht) 05544 / 05688 / Volksgezondheid en Milieu (Amsterdam) 05605 / 05694 (Eindhoven) 05410 05758 (Bilthoven) 05509 / 05688 Shimadzu Benelux Tata Steel Universität Heidelber (‘s-Hertogenbosch) 06016 (Velsen-Noord) 05480 / 05983 (Heidelberg, Duitsland) 06101

68 Utilisatierapport STW 2013 Universiteit Gent Yy (Gent, België) 05411 / 05538 Y’All BV Universiteit Leiden (Waalwijk) 05414 (Leiden) 05414 / 05583 / 05664 Universiteit Twente (Enschede) 05063 / 05478 / 05480 / 05569 / 05576 / 05610 / 05645 / 05677 / 05816 / 05879 / 06016 / 06101 Universiteit Utrecht (Utrecht) 05804 University of Cambridge (Cambridge, Groot-Brittannië) 05874 University of Manchester (Manchester, Groot-Brittannië) 05630 University of Oslo (Oslo, Noorwegen) 05804

Vv Van der Pluijm Water- en Milieumanagement (Boxtel) 05577 Van der Velden Marine Systems (Krimpen aan de Lek) 05797 Vertigo Flight Simulation (Amsterdam) 05670 Vreman Research (Hengelo) 05874 Vrije Universiteit Amsterdam (Amsterdam) 05793 VSL (Delft) 05795 / 05879

Ww Wageningen Universiteit & Researchcentrum (America (Horst) 05683 (Lisse) 05564 (Wageningen) 05571 / 05577 / 05587 / 05688 / 05726 / 05795 / 06016 Warsaw University of Technology (Warsaw, Polen) 05703 Waterboard AA en Maas (‘s-Hertogenbosch) 05577 Waterschap Hollandse Delta (Ridderkerk) 05577 Waterschap Reest en Wieden (Meppel) 05577 Whirlpool S.A. (Joinville, Brazilië) 05063 Wieslab BV (Nijmegen) 05734

Lijst van gebruikers bij STW-projecten 2002 69

STW-projecten 2007

73 A / Universiteit van Amsterdam

74 D / Technische Universiteit Delft

82 E / Technische Universiteit Eindhoven

86 G / Rijksuniversiteit Groningen

89 L / Universiteit Leiden

89 N / Radboud Universiteit Nijmegen

91 R / Erasmus Universiteit Rotterdam

92 T / Universiteit Twente

97 U / Universiteit Utrecht

99 V / Vrije Universiteit Amsterdam

101 W / Wageningen Universiteit & Researchcentrum

STW-projecten 2007 71 Uitleg projecten 2007 Hieronder staan de gegevens die u op de projectpagina’s kunt tegenkomen:

Titel de titel van het project.

Project het projectnummer, het volgnummer waarop de projecten zijn gesorteerd.

BPI (bijvoorbeeld BCB, zie pagina 10 en 11): de utilisatiecategorieën waarin het project is ingedeeld.

Projectleider naam van de projectleider.

Toewijzing de door STW aan dit project toegekende subsidie (in euro).

Doelstelling een korte omschrijving van de doelstelling van het onderzoek.

Resultaat een overzicht van de behaalde resultaten.

Gebruiker(s) een lijst met de namen van de gebruikers bij het project.

72 Utilisatierapport STW 2013 Nanoparticle assisted optical Development of a miniaturized, molecular imaging (NAOMI) of multi-channel recording system with the murine retina wireless data transmission - new and versatile instrumentation for A cognitive and physiological research in freely moving animals 07544 BAA 07613 BBA

Projectleider Dr.ir. D.J. Faber Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. C.M.A. Pennartz Totale toewijzing in 140.608 euro 555.337 Totale inkomsten in euro 46.000

Doelstelling Doelstelling Universiteit In dit VENI-project wordt onderzocht hoe, met behulp Dit project heeft als doel miniatuurapparatuur te van hoge resolutie driedimensionale afbeeldingen ontwikkelen voor elektrofysiologische metingen in van van het netvlies van proefdieren, nanodeeltjes het brein van muizen die cognitieve taken uitvoeren. kunnen worden gebruikt om met Optische Coherentie Hiermee zal beter worden begrepen welke mecha- Tomografie (OCT) moleculaire processen in beeld te nismen ten grondslag liggen aan het disfunctioneren Amsterdam brengen. Gebruik van nanodeeltjes in patiënten van neurale circuits in muismodellen van hersen- is met de nodige zorg over toxiciteit omgeven. aandoeningen. Het onderzoek richt zich derhalve op methodes om miniem optisch contrast te kwantificeren om minimaal Resultaat na 5 jaar detecteerbare concentraties van nanodeeltjes vast In dit project zijn we er in geslaagd om (1) een te stellen. miniatuurapparaat te ontwikkelen om vele elektroden nauwkeurig te kunnen plaatsen in het muizenbrein; Resultaat na 5 jaar (2) een prototype te ontwikkelen van een elektronisch Dit project heeft de basis gevormd van huidig instrument om hersensignalen vlakbij de bron te onderzoek naar kankerdiagnose met behulp van meten, versterken, digitaliseren en draadloos te OCT, op basis van weefsel-eigen optisch contrast. verzenden; (3) procedures te ontwikkelen om deze In het Academisch Medisch Centrum werken nu twee nieuwe apparatuur zorgvuldig toe te passen bij postdocs en elf promovendi voltijds aan de toepassing muizen, en (4) belangrijke wetenschappelijke bevin- van de binnen NAOMI ontwikkelde methodes voor dingen te verkrijgen met deze nieuwe technologie. het vaststellen van invasiviteit en agressiviteit van Er is nog geen sprake van een patent of van financiële tumoren. De resultaten van het werk binnen NAOMI revenuen, maar deze route wordt zeker overwogen. vormen de bases voor twee recent toegekende IPR wordt gedeeld tussen de chipontwikkelaar (IMEC) STW-projecten (OBAMA en PROSPECT) binnen het en de UvA. Er is nog geen vervolgproject. Perspectiefprogramma iMIT voor optische diagnose van blaas- en prostaatkanker, en een project (i-OCT) in Gebruikers het kader van het IOP-programma Photonic Devices. Erasmus MC (Rotterdam) Johnson & Johnson Pharmaceutical (Beerse, Gebruikers België) / Noldus Information Technology BV Nederlands Herseninstituut (Amsterdam Zuidoost) / (Wageningen) / Radboud Universiteit Nijmegen / Topcon Europe BV (Capelle aan den IJssel) / Universiteit van Amsterdam Universiteit Twente (Enschede)

STW-projecten 2007 73 Advanced treatment of Molecules and light in individual HIV infections metal nanostructures D

07708 AAA 08012 AAA

Projectleider Prof.dr. B. Berkhout Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. A.M. Brouwer Totale toewijzing in euro 459.178 Contracten Optie: to-BBB Octrooien euro 247809 Differentially expressed nucleic acids in the bloodbrain barrier under inflammatory conditions Totale inkomsten in euro 9.500

Doelstelling Doelstelling Doel van het onderzoek was om een nieuwe methode Het doel van dit NanoSci-ERA project was om Technische te ontwikkelen om geneesmiddelen in bepaalde metaalnanodeeltjes zodanig te organiseren dat ze bloedcellen en naar de hersenen te brengen. De de spectroscopische respons van moleculen in hun Universiteit gebruikte technologie is gebaseerd op het CRM197 omgeving zouden versterken, waardoor de detecteer- dragereiwit waarvan bekend is dat het volledig is baarheid daarvan drastisch zou worden verhoogd. In omdat het al vele jaren in vaccins wordt toegepast. het kader van het ERAnet programma lag de nadruk Delft op fundamenteel onderzoek en speelde utilisatie Resultaat na 5 jaar geen grote rol. Op langere termijn zou het onderzoek Wij hebben het gebruik van CRM197 voor genees- kunnen leiden tot de ultragevoelige detectie van middeltoediening aan bloedcellen (leukocyten) biomoleculen zoals DNA, met als ultiem doel de karak- getest. Heparine-bindende epidermale groeifactor terisering van één enkel molecuul. (HB-EGF) komt tot expressie op leukocyten en is het doelwit voor CRM197-binding. Verschillende Resultaat na 5 jaar CRM197-gestuurde systemen, waaronder liposomen, In het kader van de transnationale samenwerking in worden in vitro efficiënt opgenomen via CRM197. het project zijn door de Italiaanse partner theoretische Ook in vivo is efficiënte en specifieke opname modellen ontwikkeld waarin wordt voorspeld hoe de aangetoond in zowel de muis met een menselijk luminescentie van een molecuul in de nabijheid van immuunsysteem als de hamster. Monocyten vormen een of meer nanodeeltjes van goud of zilver wordt de meest prominente subset van bloedcellen waar beïnvloed. Het bleek dat slechts onder bepaalde CRM197-gemedieerde opname plaats vindt. condities versterking van het signaal kan worden Daarmee is de toepassing van CRM197-gemedieerde verwacht. De experimentele groepen hebben toediening vooral geschikt voor ziektes waar deze fluorescerende kleurstoffen gehecht aan metaal- cellen een belangrijke rol spelen (multiple sclerose, nanodeeltjes en hun eigenschappen bestudeerd. reumatoïde artritis en verschillende infectieziektes). Een belangrijk praktisch resultaat voor het onder- zoeksveld was dat de verbindingen veel minder sterk Gebruikers aan het goudoppervlak hechtten dan in het algemeen OctoPlus NV (Leiden) / Tibotec BVBA (Beerse, België) wordt aangenomen. De resultaten zijn gepubliceerd / to-BBB (Leiden) in de wetenschappelijke literatuur maar hebben, mede door de fundamentele insteek van het programma, niet geleid tot valorisatie.

74 Utilisatierapport STW 2013 LIFE: Lighting & Instrumentation - High Gas Loading in Static Mixers A decision support system for the Flexible & Ergonomic sampling of industrial mixtures of particles and improved sampling standards

07320 BAA 07442 BBA 07457 CBA

Projectleider Prof.dr. J. Dankelman Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. R.F. Mudde Totale toewijzing in euro Projectleider Dr.ir. P. Bode Totale toewijzing in euro euro 389.248 Totale inkomsten in euro 25.000 199.524 Contracten Optie: Primix BV Totale inkomsten 876.973 Contracten Afstandsverklaring: Mw. I.M. in euro 30.000 Martosoewondo; Afstandsverklaring: Mw. S.R.D. Janglie; Optie TUD-RID, Hosokawa Micron BV Totale inkomsten in euro 227.650

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Het LIFE-OR-project richtte zich op het analyseren Overdracht van stoffen van gas- naar vloeistoffase is Niet-representatieve monstername kan leiden tot en verbeteren van problematiek rondom verlichting een veel voorkomend proces. In veel industriële foutieve afkeuring of goedkeuring van producten, en instrumentatie in de operatiekamer met als doel toepassingen is er de wens of zelfs noodzaak om hetgeen enorme economische consequenties kan tot een flexibele en ergonomische werkplek voor dit op een continue basis te doen. Binnen de hebben en zelfs gevaar kan opleveren voor mens de chirurg te komen waarbij de patiëntveiligheid procestechnologie is hiervoor een aantal standaard en milieu. Bestaande theorieën over monstername verbeterd wordt. Een onderzoekslijn richtte zich op de mogelijkheden bekend. In dit project onderzoeken bevatten empirische aannames terwijl realistische operatieverlichting, de andere op de instrumentatie. we of het gebruik van statische mengers bij relatief situaties zoals klontering van deeltjes en ontmenging Nieuwe observatie- en simulatietechnieken moesten hoge gasstromen kan leiden tot een continu proces onvoldoende aandacht krijgen. Hierdoor worden worden ontwikkeld voor analyse van tekortkomingen dat hoge overdracht van de gas- naar vloeistoffase foute voorspellingen gedaan over de grootte van en evaluatie en mogelijke oplossingen. kan bewerkstelligen bij een lage energietoevoer. een representatief steekmonster.

Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar Het project heeft laten zien dat de ontwikkelde De statische mengers zijn zowel in horizontale als Een nieuwe bemonsteringstheorie is ontwikkeld patroonherkenningstechnieken gebruikt kunnen verticale oriëntatie te gebruiken voor stofoverdracht waarin de eigenschappen van de deeltjes worden worden voor monitoren van chirurgische processen, van een gas- naar vloeistoffase. Met de verworven gebruikt zoals afmeting, vorm en samenstelling om detecteren van afwijkingen van het standaardproces achtergrondkennis kunnen we engineeringschat- de grootte van een representatief steekmonster en en voorspellen van operatieduur en hersteltijd. tingen van de efficiëntie van de statische mengers de bemonsteringsfout te schatten. Experimenteel is Een operatielamp is ontwikkeld, optimaal afgestemd maken. De drukval is te schatten uit bestaande vastgesteld dat deze theorie veel beter aansluit bij op wondgeometrie met behulp van combinatie van een-fasecorrelaties, terwijl de totale overdracht uit de praktijk dan de bestaande empirische modellen. adaptieve lamp en wireless pointer. Vanuit de de metingen van dit project volgt. Hiermee kan de Een softwarepakket, het decision support system, medische industrie en ziekenhuizen is een brede potentie van de statische mengers in vloeistof- is ontwikkeld en beschikbaar voor testen door de belangstelling voor de ontwikkelde kennis en vervolg- gassystemen in de praktijk per applicatie geschat partners in dit STW-project voor praktische toepas- projecten zijn gestart. worden, bijvoorbeeld in de afvalwaterzuivering en singen in hun bedrijfsvoering. Het helpt de eindge- in chemische reactoren. De huidige kennis kan niet bruiker om een wetenschappelijk onderbouwd in Gebruikers zonder meer vertaald worden naar deze Reynolds- plaats van empirisch besluit te nemen tijdens de ForceLink BV (Culemborg) / Philips Nederland BV getallen groter dan 40.000. monstername. (Eindhoven) / Reinier de Graaf Gasthuis (Delft) / Technische Universiteit Delft / TNO (Eindhoven) Gebruikers Gebruikers DSM Research BV (Geleen) / Linde Gas Benelux BV Deltares (Utrecht) / Hosokawa Micron BV (Schiedam) / Primix BV (Mijdrecht) / Technische (Doetinchem) / International Atomic Energy Agency Universiteit Delft (Seibersdorf, Oostenrijk) / Ministerie van Veiligheid en Justitie (‘s-Gravenhage) / MSD Oss / Nederlands Forensisch Instituut (‘s-Gravenhage) / Nutreco Nederland BV (Boxmeer, St. Anthonius) / Technische Universiteit Delft / Trouw Nutrition Nederland BV (Putten)

STW-projecten 2007 75 Radiation Effects in Flotation and de-mixing of Atomistic simulation of nucleation Solid-State Image Sensors with turbulent three-phase flows and precipitation in Al-Mg-Si-(Cu) Pinned-Photodiodes aluminium alloys for application in automotive and aerospace

07489 BBA 07510 BBA 07532 BBA

Projectleider Prof.dr. P.J. French Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr.ir. J. Westerweel Totale toewijzing Projectleider Dr.ir. M.A. van Huis Totale toewijzing in euro

665.702 Totale inkomsten in euro 140.000 in euro 227.004 Contracten Optie: Tata Steel Totale 140.608 inkomsten in euro 82.500

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Het onderzoek naar stralingsschade bij beeld- De kwaliteit van dungewalst staal kan worden Aluminiumlegeringen waarin ook de elementen sensoren is zeer breed en lastig. Daarom is het verbeterd door het vloeibaar staal tijdens productie magnesium en silicium aanwezig zijn, worden op project beperkt tot straling afkomstig van natuurlijke te behandelen met argongasbellen, die kristallijne grote schaal gebruikt in de auto-industrie. Nadat kosmische straling en afkomstig van röntgenstraling insluitsels rond de 50 micron verwijderen. Het de platen in de juiste vorm gebracht zijn, worden voor medische toepassingen. mechanisme werd gezocht in enerzijds hechting van de materialen hard gemaakt door het ‘afbakken’ deeltjes met grote contacthoek (‘staalofobe’ deeltjes) op een temperatuur van 180 °C. Het is echter Resultaat na 5 jaar aan het beloppervlak, anderzijds aan zog-invanging gebleken dat in het tijdsbestek tussen productie Eerder was al bewezen dat de schade bij CCDs van deeltjes. Doel van het onderzoek was het in de aluminiumfabriek en het afbakken in de een puur siliciumprobleem is, dat ook gezien kan modelmatig en experimenteel kwantificeren van het autofabrieken, de materiaaleigenschappen achter- worden in andere devices die gemaakt zijn in belang van beide mechanismen, en valideren aan de uitgaan. Doel is om met simulaties op atomair niveau silicium, inclusief CMOS-beeldsensoren. Inmiddels hand van metingen in watermodellen. te achterhalen wat daarvan de oorzaak is. hebben wij ook bewezen dat de natuurlijke kosmische straling nagebootst kan worden door artificiële Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar neutronenstraling in laboratoriumomgevingen. Zog-invangst is gemodelleerd voor een enkele Uit de atomaire simulaties, mede ondersteund Dit vergemakkelijkt en versnelt het onderzoek geïdealiseerde ‘spherical cap’ gasbel. Het model door experimenten, is gebleken dat er ook bij naar stralingsschade aanzienlijk. De straling ten beschrijft het evenwicht in deeltjestransport door kamertemperatuur al nanokristalletjes van AlMgSi gevolge van röntgenstralen is intensief bestudeerd inertie en door turbulentie, en is experimenteel ontstaan, die slechte voorlopers zijn van de door middel van bestraling op speciaal ontworpen gevalideerd met behulp van gedetailleerde ‘hardheidkristallen’ die uiteindelijk bij het afbakken teststructuren. Dit is gedaan in nauwe samen- snelheids- en concentratiemetingen met behulp moeten worden gevormd. De onderzoeksafdeling werking met Philips Medical Systems. De zwakke van Particle Image Velocimetry. Hechting aan het van Tata Steel heeft daarom een voorverhittings- plekken in verband met stralingsschade van een beloppervlak is experimenteel onderzocht voor behandeling in de aluminiumfabriek ontwikkeld, klassieke 4-transistor CMOS-pixel zijn blootgelegd. een enkele gasbel, waarbij fluorescent gemarkeerde waarbij wel de goede voorloper-nanokristallen Eveneens zijn ontwerpmethodieken voorgesteld, deeltjes met een contacthoek gelijk aan die van het ontstaan, zonder dat de materialen zo hard worden geïmplementeerd en geverifieerd om deze pixels staal-aluminiumoxide-argonsysteem zijn gebruikt. dat ze niet meer in de juiste vorm kunnen worden stralingshard te maken. De behaalde resultaten zijn De analyse heeft tot nieuw inzicht geleid dat nu gebracht. De atomaire simulaties hebben de ontwik- gepresenteerd en gepubliceerd. toegepast wordt in een grootschalige numeriek model keling van deze voorbehandelingsmethode onder- van Tata Steel. steund. In combinatie met bedrijfsmatige ontwikkeling Gebruikers heeft dit geleid tot een superieur product. Adimec Holding BV (Eindhoven) / Bradford Gebruikers Engineering BV (Heerle) / DALSA BV (Eindhoven) / Deltares (Delft) / Shell Global Solutions International Gebruikers DALSA Professional Imaging (Eindhoven) / Institut BV (Amsterdam) / Tata Steel (IJmuiden) / Tata Steel Fokker Aerostructures BV (Papendrecht) / Supérieur de l’Aéronautique et de l’Espace Europe (IJmuiden) / Technische Universiteit Eindhoven Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium (Toulouse, Frankrijk) / Lens Research & Development (Marknesse) / Tata Steel (IJmuiden) / Technische (Bleiswijk) / Philips Healthcare Nederland BV Universiteit Delft / TNO (Delft, Eindhoven) (Best) / Thomson Broadcast & Media Solutions Nederland BV (Breda) / TNO (Delft) / University of Central Lancashire (Preston, Groot-Brittannië)

76 Utilisatierapport STW 2013 Precise dating of flood deposits: All-aromatic aerospace composites: Statically balanced compliant reading the geological archive to An integral approach towards the mechanisms improve flood protectio design and synthesis of fiber and resin chemistries

07553 BBB 07560 BBB 07583 BBB

Projectleider Prof.dr. J. Wallinga Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. T.J. Dingemans Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr.ir. J.L. Herder Totale toewijzing in euro 405.600 euro 405.600 Contracten Octrooiafspraken: Technische 405.600 Octrooien Micro-electromechanical system; Universiteit Delft; Optie:TEIJIN TWARON BV Octrooien Statically Balanced Small Scale Compliant Kinematic NL/47333 All-heterocyclic polyamide and method for Energy Harvesters producing same Totale inkomsten in euro 125.600

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Nederland is kwetsbaar voor overstroming. In dit De meeste interessante composieten zijn gebaseerd Elastische mechanismen bewegen door vervorming Vidi-onderzoek worden optische dateringsmethoden op een koolstofvezel en een hars. Het probleem is van materiaal zodat ze uit één stuk kunnen bestaan. ontwikkeld om de ouderdom van zandafzettingen die echter dat de koolstofvezel en de hars chemisch en Door afwezigheid van wrijving en speling worden tijdens (pre-)historische overstromingen ontstaan zijn fysisch op het grensvlak niet compatibel zijn waardoor ze veel toegepast in de high-tech industrie. Een nauwkeurig te bepalen. Zo kunnen we leren van het de uiteindelijke composieteigenschappen lager probleem is dat het vervormen energie kost waardoor verleden om overstromingsrampen in de toekomst te uitvallen. Het doel van dit project is om met behulp het rendement laag is. Kern van dit project is het voorkomen. van koolstofnanodeeltjes het grensvlak van vezel statisch balanceren van het te vervormen deel en hars zodanig te modificeren dat er een optimaal door aanvullen van deze energie uit een voorgespan- Resultaat na 5 jaar grensvlak gecreëerd wordt zodat de mechanische nen deel van hetzelfde mechanisme, zodat er geen Met de nieuw ontwikkelde methoden hebben we belastingen van de hars naar de vezel gewaarborgd externe energie voor het vervormen nodig is en het vastgesteld dat de duinen bij Heemskerk overspoeld kan worden. rendement drastisch verbetert. zijn tijdens een extreme stormvloed in 1775 of 1776 n.Chr.; het water kwam daarbij hoger dan tijdens de Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar overstromingsramp van 1953. Deze kennis draagt bij Er is een series harsen ontwikkeld die én compatibel In het project is de haalbaarheid van het statisch aan risico-inschatting van stormvloeden. Ook hebben zijn met de huidige koolstofgarens én met koolstof- balanceren van elastische mechanismen aangetoond we de sedimentatiesnelheid in uiterwaarden bepaald, nanodeeltjes zoals nanobuisjes en grafeen. Met met theorie, ontwerpmethoden en een reeks wat van belang is voor het ontwikkelen van effectieve name de eigenschapen van de nanocomposieten prototypen met rendementen tot 98%. De prototypen en veilige beheersstrategieën voor rivieren. Onder gebaseerd op koolstofnanobuisjes zijn zeer opmerke- op mesoschaal zijn veelal uit staal of titanium meer NRC, Volkskrant, en VARA Vroege Vogels en lijk gebleken. Zo zijn we er bijvoorbeeld in geslaagd gemaakt, die op microschaal zijn gemaakt van een internationale sites hebben aandacht aan het onder- om de thermomechanische eigenschappen van de microcomposiet van koolstof nanobuizen met zoek besteed, en de subsidie heeft ertoe bijgedragen harsen significant te verbeteren. Zo kan de maximale uitstekende eigenschappen. Er zijn vijf patenten dat de onderzoeksleider inmiddels een leerstoel gebruikstemperatuur met bijna 100 o C verhoogd uit het project voortgekomen voor toepassing in bekleedt aan de WUR. worden en gaat de vloeisterkte fors omhoog. Daarbij micromechanismen, sensoren, bewegingsplatformen is het hars nu ‘koolstofminnend’ waardoor de hars voor de high-tech industrie, en grijpers. Op basis Gebruikers chemisch en fysisch meer overeenkomt met het van een van de patenten is het bedrijf Flexous BV ALTERRA (Wageningen) / Deltares (Delft) / oppervlak van de koolstofvezel. Momenteel zijn we gestart dat een Valorisation Grant fase-I heeft Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (Amersfoort) / bezig om de nieuwe composieteigenschappen te verkregen. Diverse vervolgprojecten zijn toegekend Rijkswaterstaat (Lelystad) / Technische Universiteit onderzoeken. (Marie Curie IEF, ZonMW IMDI, 3mE Cohesion, TAG), Delft / TNO (Utrecht) twee andere zijn gepland. Gebruikers Fokker Special Products BV (Hoogeveen) / TM Gebruikers Advanced Structures (‘s-Gravenhage) / Technische BAAT Medical Engineering (Hengelo) / Bureau Settels Universiteit Delft / Teijin Aramid (Arnhem) / TEIJIN van Amelsvoort (Eindhoven) / InteSpring BV (Delft) / TWARON BV (Arnhem) / TNO (Eindhoven) Moog FCS (Nieuw-vennep) / TNO (Delft)

STW-projecten 2007 77 The ultimate scintillator PIV-based Non-intrusive JavaCam - Intelligente Camera Determination of Unsteady voor Educatieve doeleinden Aerodynamic Loads

07644 CCC 07645 BBA 07758 BCA

Projectleider Prof.dr. P. Dorenbos Totale toewijzing in euro Projectleider Dr.ir. B.W. van Oudheusden Totale toewij- Projectleider Dhr. P. van Lith Totale toewijzing in euro

1.152.873 Contracten Optie: Saint-Gobain Crystaux, zing in euro 342.678 50.000,00 TUD Totale inkomsten in euro 300.000

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Een scintillator is een doorzichtig kristallijn materiaal Het bepalen van druk in een stroming en lucht- De meeste scholieren zijn intensieve gebruikers van dat de energie van ioniserende straling, röntgen- en krachten op objecten op basis van Particle Image moderne media zoals smart phones en camera’s, gammastraling, omzet in een detecteerbare snelle Velocimetry (PIV), een niet-intrusieve optische maar vrijwel niemand vraagt zich af hoe dergelijke lichtflits. Het is hierbij van belang dat die energie zo methode voor het meten van de snelheid in de apparaten werken. Bij de toepassing van kleine robots nauwkeurig mogelijk gemeten kan worden. LaBr3:Ce stroming. Nadere toepassing is voorzien voor in het onderwijs kunnen intelligente camera’s een met een resolutie van 2,8% (FWHM) bij 662 keV fysisch-fundamenteel stromingsonderzoek belangrijke toevoeging vormen. In het JavaCam project gammadetectie was tot nu toe de recordhouder. Dit (turbulentie bijvoorbeeld) en voor technische is een kleine intelligente camera ontwikkeld, waarmee project beoogt een nieuw scintillatiekristal te ontwik- toepassingen, waar de (instantane) luchtbelas- scholieren kunnen leren hoe een camera objecten kan kelen met een energieresolutie die de fundamentele tingen moeilijk of niet direct te bepalen zijn. herkennen en de plaats ervan in het beeld kunnen limiet van 1,8% gaat benaderen. Typische toepassingsgebieden hiervoor zijn bepalen. vliegtuigpropellers en windturbinerotoren. Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar Om het doel te bereiken is het essentieel om een scin- Resultaat na 5 jaar In eerste instantie is een simulator ontwikkeld voor tillator te ontwikkelen waarbij de lichtflitsintensiteit Deze methode van druk- en krachtenbepaling gebruik op een PC waarbij de beeldverwerking in Java proportioneel is met de gamma-energie. In januari heeft een grote potentie: niet-invasief, vereist geen wordt gecodeerd. Daarmee kunnen leerlingen inzicht 2013 is promovendus I. Khodyuk op dat thema van instrumentatie en met regelbare gevoeligheid. krijgen in de werking van dergelijke software. Het pro- proportionele responsie gepromoveerd. Promovendus Daarnaast wordt deze methode gezien als de enige ject is gebruikt door leerlingen van een HBO opleiding. M. Alekhin heeft onlangs gemeten dat verontreiniging bruikbare aanpak voor het bepalen van de instantane Daarna is een prototype ontwikkeld van deze camera, van LaBr3:Ce met Sr2+ of Ca2+ de proportionaliteit druk in een stroming. Het onderzoek heeft ervaring die in een aantal proefprojecten is gebruikt. De dramatisch verbetert waardoor de resolutie beneden en nader inzicht opgeleverd in de kritische aspecten software die voor het project is gemaakt zal gebruikt de 2,4% komt. In oktober 2012 is een patent op de van de experimentele opzet en de digitale nabewer- worden in een vervolgproject voor het detecteren en vinding aangevraagd. Het bedrijf Saint-Gobain king die hierbij is vereist. Concrete toepassingen, voor tracken van kleine robotjes. Er is een kleine serie van Crystaux zal met de nieuwe vinding, een verbeterde instantane drukbepaling bij lage stromingssnelheden de camera in productie genomen voor toepassing in versie van LaBr3-scintillatoren, gaan groeien, wat al en de druk en krachten bij hoge snelheden (propellers), het voortgezet onderwijs. op korte termijn tot betere detectie-instrumenten zijn succesvol uitgewerkt en bevestigen de bruikbaar- kan/zal gaan leiden. Dergelijke instrumenten worden heid voor een breed toepassingsgebied. gebruikt in de medische diagnostiek (CT, PET, SPEC-scanners), voor veiligheidsmonitoring en voor Gebruikers industriële en wetenschappelijke toepassingen. German-Dutch Wind Tunnels (Marknesse) / La Vision GmbH (Goettingen, Duitsland) / Nationaal Lucht- en Gebruikers Ruimtevaartlaboratorium (Marknesse) / Technische Saint-Gobain Crystaux (Saint Pierre les Nemours, Universiteit Delft Frankrijk)

78 Utilisatierapport STW 2013 Ship drag reduction by air lubrication Reversing the traffic jam: better Atomic Force Microscopes for predictions by looking back Observing Dynamic Processes on the Molecular Level in Real-Time

07781 AAA 07814 ABA 07834 ABA

Projectleider Prof.dr.ir. T.J.C. van Terwisga Totale toe- Projectleider Dr.ir. J.W.C. van Lint Totale toewijzing in euro Projectleider Dr. G. Schitter Totale toewijzing in euro wijzing in euro 954.034 Contracten Afstandsverklaring: 140.608 140.608 MARIN Totale inkomsten in euro 135.000

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Hoewel in laboratoriumproeven is aangetoond dat de Het nauwkeurig bepalen en voorspellen van de Met Atomic-Force Microscopie (AFM) kunnen wrijvingsweerstand langs een vlakke plaat met zo’n huidige en toekomstige verkeerstoestand (waar staan afzonderlijke moleculen en atomen gevisualiseerd 90 % gereduceerd kan worden, lukt het vooralsnog de files en hoe gaan die zich ontwikkelen) is van worden. Observatie van processen op nanoschaal is niet om een meetbare weerstandsreductie te halen cruciaal belang voor het beter managen en regelen echter nog onmogelijk. Door middel van een beter op schepen. Het doel van dit project is om de fysica van verkeer. Het doel van dit project was om een mechatronisch ontwerp en regeling van deze van luchtsmering door middel van bellen, luchtfilms, nieuwe methode te ontwikkelen die dat doet door microscopen wordt het mogelijk de moleculen in holtes of kamers te begrijpen en dit begrip te vertalen allerlei real-time metingen te combineren met een actie te visualiseren. in technieken om weerstandsreductie bij schepen te intelligent verkeersmodel. Behalve schatten en bereiken. voorspellen wilden we met deze aanpak ook Resultaat na 5 jaar diagnoses stellen, door vanuit de huidige situatie Iterative Learning Control is ontwikkeld en geïmple- Resultaat na 5 jaar terug te redeneren naar de oorzaken van de menteerd op de high-speed scanner. Daarnaast is In dit nog lopende project is vastgesteld dat weer- problemen (regulier knelpunt of een incident?). er succesvol gewerkt aan de ontwikkeling en standsreductie door een ‘air cavity’ (luchtholte of implementatie van ‘model-based control’ voor de -kamer) een veelbelovende techniek is voor het Resultaat na 5 jaar tip-sample-interactie op hoge snelheid. Er is een reduceren van de scheepsweerstand. Tijdens labora- Er zijn grote stappen gemaakt! Er zijn nieuwe snelle eerste prototype voor ‘dual actuation’ AFM, toriumproeven in een watertunnel is een reductie en slimme methodes ontwikkeld voor het samen- inclusief een verbeterde schatting van de opper- van de wrijvingsweerstand op een vlakke plaat tot voegen van verkeersdata uit allerlei bronnen en voor vlaktetopografie gedurende het meten met de circa 80% gemeten en is vastgesteld dat met het schatten, voorspellen en diagnostiseren met (dual actuation) AFM. deze techniek geen grote schaaleffecten zijn te slimme verkeersmodellen. Er zijn in de afgelopen vijf verwachten. Het effect van externe verstoring door jaar inmiddels vijf studenten bij mij gepromoveerd Gebruikers inkomende golven wordt binnenkort onderzocht. op additionele onderdelen van de puzzel, zoals Technische Universiteit Delft / Universiteit Leiden In een ander deelproject is gebleken dat er geen de wiskundige en numerieke modellering en het / University of California at Santa Barbara (Santa aanwijzingen zijn dat luchtsmering door middel van incorporeren van heterogeniteit (vrachtwagens versus Barbara, Verenigde staten) / Veeco Instruments BV microbelletjes (ordegrootte 10 micrometer) tot personenauto’s) in de schattingen en voorspellingen. (Breda) / Vrije Universiteit Amsterdam / VSL (Delft) weerstandsreductie leidt. Grotere vervormbare Inmiddels begint de praktijk (de wegbeheerders, luchtbellen in de grenslaag van een Taylor Couette- Rijkswaterstaat) lucht te krijgen van de potentie van opstelling leiden wel tot maximaal circa 40% deze methodes. In een aantal projecten (onder andere wrijvingsweerstandsreductie. de praktijkproef verkeersmanagement Amsterdam) worden deze methodes nu ook echt toegepast. Gebruikers Bluewater Energy Services BV (Hoofddorp) / Gebruikers Damen Shipyards Group (Gorinchem) / ARS Traffic & Transport Technology BV DST Entwicklungszentrum für Schiffstechnik und (Leidschendam) / Ministerie van Infrastructuur Transportsysteme e.V. (Duisburg, Duitsland) / en Milieu (Rotterdam, ‘s-Gravenhage) / Sense IHC Dredgers BV (Kinderdijk) / PPG Coatings Observation Systems BV (Rotterdam) / Universiteit Europe BV (Uithoorn) / SpaarnWater (Haarlem) / Twente (Enschede) Stichting Maritiem Research Instituut Nederland (Wageningen) / Technische Universiteit Delft / TNO (Delft, Eindhoven) / Universiteit Twente (Enschede) / VNSI-Scheepsbouw Nederland (Rotterdam)

STW-projecten 2007 79 Onshore sandbar migration in Seismic and electromagnetic Product quality control using Smart the nearshore interferometry for reservoir PEAS-based UWB-technology characterization

07908 BCB 07913 CBB 07976 BBA

Projectleider Prof.dr.ir. M.J.F. Stive Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr.ir. C.P.A. Wapenaar Totale toewijzing Projectleider Dr.ir. H.J.M. Kramer Totale toewijzing in euro 453.678 Totale inkomsten in euro 5.000 in euro 437.356 Totale inkomsten in euro 250.000 746.926 Totale inkomsten in euro 244.840

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Deze studie heeft als doel het onderzoeken en Doel van het project is het ontwikkelen van seismische Toepasbaarheid te onderzoeken van slimme modelleren van de fysische mechanismen die en elektromagnetische interferometrische methoden bewegende actuator/sensorsystemen in proces- verantwoordelijk zijn voor bankmigratie naar de kust om de bepaling van de parameters van koolwaterstof- apparatuur (Smart PEAS) die, geplaatst in een draad- toe. Door het uitvoeren van gedetailleerde metingen reservoirs te verbeteren. Met de nieuwste inzichten loos Ultra Wide Band (UWB) meet- en regelnetwerk, in de bodemgrenslaag van een golfgoot kunnen de in interferometrie worden virtuele bronnen dichtbij precieze 3D-profielen van relevante procesvariabelen verantwoordelijke processen vastgelegd worden. het reservoir geconstrueerd. Deze virtuele bronnen in real-time kunnen meten en doorgeven. De bevindingen zullen gemodelleerd worden tot zorgen voor een betere belichting en een verhoogde nieuwe en verbeterde sedimenttransportformules ruimtelijke resolutie. Het onderzoek wordt uitgevoerd Resultaat na 5 jaar die geïmplementeerd kunnen worden in numerieke in samenwerking met de exploratie-industrie (Shell, Het project is zeer succesvol. Aangetoond is dat morfodynamische modellen. TNO, Fugro-Jason, OHM en Sintef). UWB-communicatie in een vloeistoffase in een proce- somgeving mogelijk is. Daarnaast is een groot scala Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar van belangrijke industriële toepassingen Naarmate golven in ondieper water komen neemt de Verschillende strategieën zijn ontwikkeld voor het geïdentificeerd en is aangetoond dat in-situ meting asymmetrie van de orbitaalsnelheid toe. Metingen genereren van virtuele bronnen (zowel seismisch van de profielen van procesvariabelen kan bijdragen laten zien dat de asymmetrie ook verandert over de als elektromagnetisch) dichtbij het reservoir. De aan de optimalisatie van de procescondities. De dikte van de bodemgrenslaag. Kelvin-Helmholtz-in- methodiek gebaseerd op multidimensionale belangrijkste resultaten: ontwikkeling van de stabiliteiten zijn waargenomen in de bodemgrenslaag deconvolutie heeft als belangrijkste eigenschappen: UWB- en antennetechnologie voor de communicatie gedurende het omkeerpunt van de orbitaalsnelheid. optimale resolutie, compensatie voor dissipatie en en positionering in vloeistoffen; ontwikkeling van Deze bevindingen ondersteunen de hypothese hoge herhaalbaarheid ten behoeve van het monitoren een robuust positionering- en communicatieprotocol; dat sedimenttransport door de orbitaalbeweging van veranderingen. De seismische methode is methodologie voor het mechanisch ontwerp van de veroorzaakt wordt door wrijvingskrachten. Utilisatie succesvol toegepast op synthetische data van Smart PEAS; ontwikkeling van een driedimensionale wordt/is gerealiseerd door de in de praktijk gebruikte Shell en op velddata van Saudi Aramco en PGS Leiden. meetmethode voor de meting van de temperatuur- en morfodynamische modellen te voorzien van een Voor de elektromagnetische methode is geen stromingsprofielen in een complexe geometrie voor de reeds bestaand analytisch schuifspanningsmodel om geschikte velddata gevonden maar het onderzoek validatie van driedimensionale procesmodellen en de zodoende het sedimenttransport te voorspellen via heeft wel geleid tot belangrijke aanbevelingen ten optimalisatie van de procesvariabelen; de ontwikkeling een machtsfunctie. aanzien van de data-acquisitie. van een prototype voor Smart PEAS met een op UWB- gebaseerde positionering. Gebruikers Gebruikers ARCADIS Nederland BV (Marknesse) / Deltares (Delft, CGG-Jason Netherlands BV (Leidschendam) / Gebruikers Utrecht) / Havenbedrijf Rotterdam NV (Rotterdam) / Koninklijke Shell (Rijswijk) / Massachusetts Institute 3UB BV (Delft) / NIZO food research BV (Ede) / Svasek Hydraulics (Rotterdam) / Van Oord Dredging of Technology (Cambridge, Verenigde staten) / OHM Siemens AG (Karslruhe, Duitsland) / TNO (Delft) / and Marine Contractors BV (Rotterdam) Ltd. (Aberdeen, Groot-Brittannië) / Shell International Unilever R & D (Vlaardingen) / Westfield Business Exploration and Production Inc. (Houston, Verenigde Development (Delft) staten) / SINTEF (Trondheim, Noorwegen) / TNO (Utrecht)

80 Utilisatierapport STW 2013 CO2 oxidative dehydrogenation Structured reactors for Increasing operator support and for hydrocarbons to olefins and fischer-tropsch synthesis a situational awareness through styrene production multiscale approach to XtL conflict prediction and resolution technology

07983 BBA 07984 BBA 10033 CBA

Projectleider Prof.dr.ir. M. Makkee Totale toewijzing in euro Projectleider Dr.ir. J.R. van Ommen Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr.ir. E. Theunissen Totale toewijzing in

854.998 Contracten Geheimhouding: RUG, TUD; Optie euro 639.698 Contracten Optie: TUD-TNW, Shell Global euro 260.000 Totale inkomsten in euro 260.000 & Licentie: TUD, RUG, Lummus Technology Inc Totale Solutions International BV; Afstandsverklaring: Dhr. inkomsten in euro 260.000 M.J. Koster Totale inkomsten in euro 180.000

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Dit onderzoek aan de katalytische dehydrogenering In de XtL-technologie worden ruwe grondstoffen Voor verschillende militaire toepassingen worden van ethylbenzeen (EB) naar styreen (ST) had als (steenkool, gas of biomassa) omgezet in synthesegas, vliegtuigen gebruikt waarbij de controle over de primair doel om betere katalysatoren te ontwikkelen een mengsel van koolstofmonoxide en waterstof. besturing door een piloot op de grond plaatsvindt. voor zowel het dehydrogeneringsproces in kooldioxide Dit synthesegas wordt omgezet in een mengsel van Vrachtvervoerders voorzien een grote markt voor als in zuurstofhoudende atmosfeer die kunnen con- koolwaterstoffen, van methaan tot zware wax, door civiele toepassingen van dergelijke onbemande vlieg- curreren met het huidige proces van styreenvorming de Fischer-Tropsch-reactie. Het hoofddoel van dit tuigen, en internationaal is er duidelijk sprake van de in stoom. Het commerciële proces met stoom heeft project is een sprong voorwaarts in de efficiëntie ambitie om in de toekomst de bemande luchtvaart het een relatieve hoge omzetting van EB per doorzet (> van Fischer-Tropsch-reactiesystemen, het hart van luchtruim te laten delen met onbemande vliegtuigen. 65%) met een zeer hoge selectiviteit (96%) naar ST. de XtL-technologie. Dit wordt bereikt door het slim Het doel van het project betrof het ontwikkelen Dit legt de lat voor het onderzoek naar de oxidatieve structureren van de reactieomgeving. en evalueren van hulpmiddelen om tijdig conflicten dehydrogenering zeer hoog (omzetting > 80% met tussen onbemande en bemande vliegtuigen te een selectiviteit > +96%). Resultaat na 5 jaar detecteren en op te lossen. Binnen het onderzoek zijn diverse gestructureerde Resultaat na 5 jaar reactorpakkingen gescreend; de pakkingen met de Resultaat na 5 jaar Voor de ODH-reactie blijkt dat het tijdens de reactie hoogste score op een brede set criteria zijn verder in Door de goede samenwerking met de gebruikers- gevormde cokes de werkelijke(selectieve) katalysator detail onderzocht. Ook is onderzocht wat de optimale commissie was het mogelijk tijdens het project is. Een mechanisme of een methode die erin slaagt operatiecondities zijn (gas- en vloeistofsnelheden, een prototype van het ontwikkelde systeem te om de hoeveelheid cokes op de katalysator onder CO/H koppelen aan een verkeersleidingssysteem. 2-verhouding). Verder is software ontwikkeld controle te krijgen is nog niet gevonden. De toevoer voor het in detail simuleren van pakkingen. Al deze Evaluaties toonden niet alleen de voordelen aan, van meer zuurstof geeft meer oxidatie van cokes, kennis zal door de gebruikers in de toekomst worden maar ook dat het ontwikkelde concept voor een groot maar hierdoor stijgt in praktijk de netto cokesproductie ingezet bij het ontwikkelen van nieuwe installaties. deel te realiseren is via toevoegingen aan de huidige met een daling van de ST-selectiviteit. Er zijn echter systemen, en dus op een evolutionaire wijze kan grote stappen gezet en het lijkt zelfs alsof de gestelde Gebruikers worden geïntroduceerd. In 2007 heeft het team doelen binnen bereik zijn. Het gebruik van meer Shell Global Solutions International BV (Amsterdam) / de AIAA/IEEE David Lubkowski Award voor zijn eerste dan zes reactoren met getrapte O2-voeding met de Technische Universiteit Delft resultaten ontvangen. In 2009 was het resultaat 5% P/SiO2-katalysator geeft een hogere EB-omzet- aanleiding tot een convenant voor verdere samen- ting en ST-selectiviteit. De realiteit is echter minder werking op dit gebied tussen de NLDA, het AOCS-NM simpel, aangezien deze en ook andere katalysatoren en de TU Delft. Ook vormden de resultaten een deactiveren tijdens de time-on-stream. belangrijke basis voor vervolgonderzoek dat heeft geresulteerd in een promotie in 2011. Gebruikers Lummus Technology Inc. (Bloomfield, Verenigde Gebruikers Staten) Koninklijke Luchtmacht (Garderen, Nieuw-Millingen) / Rockwell Collins (UK) Ltd (Hoofddorp)

STW-projecten 2007 81 Salt weathering of porous building Limit cycle based linearization materials technique for highperformance E transmitter

06752 BAA 07118 BBB

Projectleider Dr.ir. L. Pel Totale toewijzing in euro 530.436 Projectleider Prof.dr.ir. A.H.M. van Roermund Totale Totale inkomsten in euro 141.500 toewijzing in euro730.221 Octrooien Low frequency dithering technique for high performance transmitters Totale inkomsten in euro 69.000

Doelstelling Doelstelling Technische Ons wereld cultureel erfgoed wordt voortdurend Moderne communicatiesystemen maken gebruik door omgevingsinvloeden bedreigd. Zouten (zoals van hoge ‘crest factor’-signalen vanwege de Universiteit natriumchloride en -sulfaat) zijn één van de belang- dringende noodzaak tot hogere bandbreedte- rijkste oorzaken van schade aan objecten, zoals efficiency. Daarmee wordt het voor communicatie- muurschilderingen, standbeelden en gebouwen. systemen steeds moeilijker om tegelijkertijd te Eindhoven Zouten kunnen met vocht meeliften en het materiaal voldoen aan de verplichte lineariteitsnormen en de binnendringen. Bij het drogen bewegen de zouten wens/eis met betrekking tot een hoge efficiëntie. naar buiten en kristalliseren op of in het materiaal wat Doel is aan te tonen dat een nieuwe laagfrequente erosie tot gevolg heeft. Doel was om een beter inzicht dithering-techniek kan worden toegepast in te krijgen in de schademechanismen en de mogelijke moderne communicatiesystemen om deze gelijktijdige preventieve maatregelen. verbetering van lineariteit en efficiëntie mogelijk te maken. Resultaat na 5 jaar Er zijn belangrijke stappen gezet in het beter begrijpen Resultaat na 5 jaar van de schademechanismen door kristalgroei van De theorie achter het algemene concept van een zouten in de poriën van poreuze materialen. Een dither-systeem op basis van tijddomeinmiddeling belangrijk resultaat is dat de metastabiele kristalvorm en statistische middeling is volledig uitgewerkt en van natriumsulfaat wordt gevormd in poreuze mate- uitvoerig beschreven in een proefschrift. Alle rialen en deze grote invloed heeft op opbouw van de belangrijke niet-lineaire matrices (ACPR, SNDR enz.) kristallisatiedruk en daarmee op de mogelijke schade. zijn voor zo’n systeem met dithering afgeleid in Voor natriumchloride is aangetoond dat inhibitoren gesloten vorm. Deze theoretische bevindingen zijn de kristallisatie in een poreus materiaal kunnen gevalideerd aan de hand van de realisatie van een voorkomen, maar dat ze alleen invloed hebben onder reeks testcircuits en bijbehorende metingen. Er is bepaalde klimaatomstandigheden. Dit verbeterde aangetoond dat in een 2-watt LDMOS-versterker inzicht in de schademechanismen kan worden gebruikt met de laagfrequente dithering-techniek de maximum om schade te voorkomen door middel van een combi- drainefficiëntie en de adjacent channel power ratio natie van goede klimaatbeheersing en gebruik van de (ACPR) met respectievelijk 4 procent en 25 dB kunnen juiste inhibitor. worden verbeterd. De resultaten van dit werk zullen in onze toekomstige programma’s de basis gaan vormen Gebruikers voor de realisatie van zeer breedbandige en hoog- Fachhochschule Köln (Duitsland) / ICCROM (Rome, efficiënte zenders. Italië) / Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (‘s-Gravenhage) / Remmers Gebruikers Bouwchemie BV (Hoogeveen) / Rijksdienst voor NMDG NV (Bornem, België) / NXP Semiconductors het Cultureel Erfgoed (Amersfoort) / Shell Interna- (Eindhoven, Nijmegen) / Philips Research tional Exploration and Production BV (Rijswijk) / TCKI Laboratories (Eindhoven) / Technische Universiteit (Velp) / Technische Universiteit Delft / TNO (Delft) Eindhoven / Thales Naval Nederland (Hengelo) / TNO (Delft, ‘s-Gravenhage)

82 Utilisatierapport STW 2013 Constitutive modelling of Robust detection of line structures Multi-scale mechanics of polymeric foams and texture anomalies using traumatic brain injury multi-scale context fillers

07345 AAA 07487 BBB 07521 ABA

Projectleider Prof.dr.ir. H.E.H. Meijer Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr.ir. B.M. ter Haar Romeny Totale toe- Projectleider Dr.ir. J.A.W. van Dommelen Totale toewijzing euro 428851 Totale inkomsten in euro 80000 wijzing in euro 171.290 Contracten Optie: Arte Research in euro 105.794 and Development BV Totale inkomsten in euro 164.000

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Door de geringe kwaliteit van de beschikbare Diagnostische beelden worden in onvoorstelbare Hersenletsel als gevolg van ongevallen heeft vaak materiaalmodellen voor schuimen is het momenteel hoeveelheden geproduceerd, en er komt steeds meer grote consequenties voor de slachtoffers. In dit onder- onmogelijk om producten op betrouwbare wijze te behoefte aan computer-ondersteunde, en vooral zoek wordt op basis van geavanceerde numerieke optimaliseren. Dit project heeft als doel de huidige kwantitatieve diagnose. Voor medische beelden modellering een relatie gelegd tussen de mechanische constitutieve modellen te verbeteren. Er wordt worden screeningsprogramma’s belangrijker, in de belasting van hersencellen op microscopische schaal gebruik gemaakt van een nieuwe combinatie van (i) industrie is veel visuele inspectie. Ons visueel systeem en hoofdimpact op de macroscopische schaal via 3D CT-scan karakterisering, (ii) automatische mesh ge- doet deze taken moeiteloos. Het project beoogt het de onderliggende structuur van het hersenweefsel, neratie, (iii) geavanceerde constitutieve vergelijkingen afkijken en nabouwen van hoe ons visueel systeem met als doel om met numerieke hoofdmodellen op voor de polymeren materialen, en (iv) micromechani- contouren en lijnen ziet. betrouwbare wijze hersenletsel in een crashsituatie sche modellering om de macroscopische respons te te voorspellen. voorspellen. Resultaat na 5 jaar In de visuele cortex zijn massieve filterbanken Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar aangetroffen die op alle oriëntaties meten in een Uit het onderzoek is gebleken dat de heteroge- Voor optimalisatie van schuimproducten is voorspel- enkel pixel. Deze structuur is nagebouwd, eerst in niteiten in de structuur van de hersenen een grote baarheid van het mechanische gedrag van schuimen software, later in FPGA- en GPU-hardware. Hieruit invloed hebben op de mechanische belasting van onder complexe belastingscondities noodzakelijk. Dit is een spin-off ontstaan, Inviso BV, die na een start het hersenweefsel. Numerieke hoofdmodellen is niet mogelijk met de huidige constitutieve modellen met een STW Valorisation Grant diverse prototypen beginnen nu steeds meer deze heterogene structuren en experimentele karakteriseringstechnieken . Met in de markt aan het zetten is: analyse van lekkende in hun geometrie op te nemen. Een niet-lineair behulp van de nieuwe combinatie van Micro-CT scans bloedvaten in netvlies opnamen ten behoeve constitutief model voor hersenweefsel is ontwikkeld en eindige elementen simulaties is het nu mogelijk om van screening naar diabetes, inspectie tijdens de en geïmplementeerd in een aantal commerciële het gedrag van schuimen in verschillende belasting- productie van vliegtuigonderdelen en windmolen- eindige-elementencodes. In het project is een condities te analyseren. Enerzijds geeft dit inzicht in bladen, scheurdetectie in kostbare natuursteenplaten anisotroop letselcriterium ontwikkeld in directe de micro-deformatiemechanismen, essentieel voor ten behoeve van het zagen van keukenbladen en samenwerking met de ontwikkelaar van het materiaalverbetering. Anderzijds geeft het de beno- de detectie van kosmische straling in zeer gevoelige KTH-hoofdmodel. Dit letselcriterium maakt een digde informatie om de 3D beschrijving van schuimen röntgendetectoren. meer betrouwbare interpretatie van crashsimulaties drastisch te verbeteren. met numerieke hoofdmodellen mogelijk. Gebruikers Arte di Granito BV (Helmond) / Arte Research and Gebruikers Development BV (Helmond) / Cosentino North West Arai Helmet (Europe) BV (Hoevelaken) / Ford Europe BV (Deurne) / FEI Company (Eindhoven) / Research Laboratory (Dearborn, Verenigde staten) Ministerie van Defensie (‘s-Gravenhage) / Pie Medical / Memorial University of Newfoundland (St. Johns, Imaging BV (Maastricht) / Plant Research Interna- Canada) / NTCP (Laon, Frankrijk) / Philips Applied tional (Wageningen) / Radboud universitair medisch Technologies (Eindhoven) / Technische Universiteit centrum (Nijmegen) Eindhoven / TNO (Helmond, Rijswijk)

STW-projecten 2007 83 Moving charge and matter with SEDAN: Searchable data encryption PEARL: Privacy enhanced security self-assembled molecular Brownian architecture for RFID labels motors

07575 BBA 07630 BBA 07639 BBB

Projectleider Dr.ir. M. Kemerink Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr.ir. H.C.A. van Tilborg Totale toe- Projectleider Prof.dr. S. Etall Totale toewijzing in euro

405.600 wijzing in euro 333.336 Contracten Optie & Licentie: 710.034 Contracten Optie & Licentie: Philips Electro- Philips Electronics Nederland BV Totale inkomsten in nics Nederland BV Totale inkomsten in euro 110.160 euro 40.800

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Doel van dit project is het aantonen van de toepas- Als het om gevoelige informatie gaat, zoals bedrijfs- Het doel van het PEARL-project is om praktische baarheid van het zogenaamde ratchet-concept geheimen of persoonsgegevens, zullen instellingen beveiligingsmechanismen en bijbehorende evalu- voor praktische applicaties en devices. Ratchets en bedrijven vaak al die gegevens versleuteld atiemethodes te ontwikkelen voor RFID-gebaseerde gebruiken periodieke maar asymmetrische structuren willen opslaan. Op die manier beschermen zij zich systemen. Speciaal aan deze zetting is dat de zeer om energie te onttrekken aan externe verstoringen. tegen hackers of kwaadwillenden. Maar het is reuze beperkte resources op mobiele apparatuur zoals Een eenvoudig voorbeeld is een knikker die helling op bewerkelijk om een heel groot gegevensbestand, dat RFIDs het onderscheiden van legitiem gebruik en rolt op een schuddend wasbord. In dit project zullen op een server beschikbaar is, eerst helemaal op te vijandige tracking erg lastig maken. Daarom werkt met behulp van microsysteemtechnologie twee de- halen en te volledig te moeten ontcijferen voordat je PEARL aan de ontwikkeling van innovatieve methoden vices ontwikkeld worden: een elektronisch ratchet dat daarin iets kunt opzoeken. Zou dat niet veel efficiënter en modellen om privacy- en security-eigenschappen als (efficiënte) spanningsbron gebruikt kan worden en op die server zelf kunnen zonder dat te veel uitlekt van RFID te garanderen. een vloeistof ratchet dat als een grootte-selectieve van wat je daar aan het opzoeken bent? zeef gebruikt kan worden. Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar Het onderzoek heeft zwakheden in veel gebruikte Resultaat na 5 jaar Voor diverse, goed gedefinieerde scenario’s zijn RFID-beveiligingsmechanismen helpen aantonen Bovengenoemde devices, de ratchet-spanningsbron zoekmethodes in vercijferde gegevensbestanden (bijvoorbeeld de OV Chipcard). Om privacy-eigenschapen de ratchet-zeef, zijn gerealiseerd. Hierbij is nog gevonden en beschreven die efficiënter zijn dan in de pen, zoals het voorkomen van vijandige tracking, te geen gebruik gemaakt van zogeheten moleculaire literatuur bekend, terwijl de hoeveelheid informatie kunnen garanderen zijn verificatiemodellen ontwikkeld potentialen. Dit zal hopelijk in de nabije toekomst die over de zoekopdrachten naar buiten lekt hetzelfde voor de RFID-securityprotocollen en identiteitman- onderzocht kunnen worden. De ratchet-spanningsbron is dan wel strikt minder. Bij deze methodes kunnen agementsystemen in het algemeen. Opgebouwde is het eerste elektronische ratchet ter wereld dat aan- verschillende compromissen gesloten worden tussen expertise wordt gebruikt in gerelateerde en vervolg- toont dat ratchets niet alleen wetenschappelijk maar efficiëntie en bewijsbare veiligheid. Het hangt van projecten zoals ‘Identity Management for Mobile ook praktisch relevant kunnen zijn. De gegenereerde de toepassing af welke keuze de beste is. Nieuw is Devices (Mobiman)’ (STW) en valorisatieproject vermogens kunnen externe elektronica aansturen. ook het gebruik van wildcards bij het zoeken in `Secure and privacy-aware mobile identity manage- Momenteel werken de onderzoekers aan het schalen versleutelde bestanden. ment’ (EIT ICT Labs) waarin tools worden ontwikkeld naar hogere vermogens en RF-compatibiliteit. De gebaseerd op de resultaten uit PEARL en Mobiman. ratchet-zeef werkt in de zin dat deeltjes verplaatst Gebruikers kunnen worden. De in parallel uitgevoerde modelle- Comsec Consulting BV (Capelle aan den IJssel) / Gebruikers ring laat zien dat deetjesscheiding mogelijk moet zijn. Equens NV (Utrecht) / Irdeto BV (Hoofddorp) / ECP-EPN (Leidschendam) / GS1 Nederland Praktische implementatie zal echter moeizaam blijven. Philips Research (Eindhoven) / Rabobank Nederland (Amsterdam) / NXP Semiconductors (Eindhoven) / (Utrecht) / Technische Universiteit Eindhoven NXP Semiconductors Belgium NV (Leuven, België) / Gebruikers Philips Research (Eindhoven) / Radboud Universiteit Dutch Polymer Institute (Eindhoven) / Philips Nijmegen / Technische Universiteit Eindhoven / TNO Research (Eindhoven) / Technische Universiteit (Delft) / Université du Luxembourg (Luxembourg, Eindhoven / TNO (Eindhoven) / Universiteit Hasselt Luxemburg) / Vrije Universiteit Amsterdam (Diepenbeek, België)

84 Utilisatierapport STW 2013 Photonic packet switching PUSH Practical Use of Software/ Model Reduction for Complex Hardware Engineering High-Tech Systems - Efficient Analysis of Active Multi-physical Systems

07694 AAA 07756 CCA 07788 CCB

Projectleider Prof.dr. H.J.S. Dorren Totale toewijzing in euro Projectleider Dr.ir. J.P.M. Voeten Totale toewijzing in euro Projectleider Dr.ir. N. van de Wouw Totale toewijzing in 845000 50000 euro 615.534 Totale inkomsten in euro 93.000

Doelstelling Doelstelling Doelstelling De capaciteit van communicatiesystemen groeit al Het doel van het PROGRESS PLUS voorstel PUSH In de industrie worden virtuele ontwerpomgevingen vele decennia grofweg elke zeven jaar met een factor was het verbeteren van het industrieel gebruik van gebruikt om de toenemende complexiteit van tien. Op dit moment ligt de capaciteit van een enkel de SHE methode, de POOSL taal en de ondersteunde productontwerpen het hoofd te kunnen bieden. golflengte kanaal in zulk communicatiesysteem modelleergereedschappen. Het plan was om dit doel Doel is een modelreductiemethodologie voor boven de 100 Gigabit per seconde. Optische com- te bereiken door het ontwikkelen van een indus- technische hoogwaardige, multifysische systemen municatie systemen vormen de enige communicatie triële cursus, gebaseerd op het reeds aanwezige te ontwikkelen. Een innovatief aspect is de over- infrastructuur die een dergelijke hoge datatransport academisch materiaal. Disseminatie vond plaats door brugging van het gat tussen reductietechnieken capaciteit kan faciliteren. Het vernieuwingsimpuls het verzorgen van een cursus, met name gericht op in de verschillende vakgebieden van mechanica, project ‘Photonic Packet Switching (7694)’ richt zich MKB, in samenwerking met DevLab. Middels feedback systeemtheorie en de wiskunde. De ontwikkelde op optische signaal verwerking van data-paketten op deze cursus werd het materiaal verbeterd om methoden toegepast op industriële problemen in knooppunten van hoge capaciteit communicatie zodoende een groter industriële draagvlak te krijgen. met multifysische aspecten zullen worden geïmple- netwerken. menteerd in een softwareplatform. Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar De cursus heeft een positieve impact op het gebruik Resultaat na 5 jaar Het VICI project richt zich op drie concrete fundamen- van de methodologie in de industrie. Inmiddels worden Een modelreductietechniek voor vibro-akoestische tele technologische onderzoeksvragen: de modelleergereedschappen veelvuldig toegepast problemen is ontwikkeld, geïmplementeerd in het 1. Hoe kunnen optische schakelaars schalen naar een wordt bij ASML en TNO-ESI (in de projecten met softwaregereedschap VibroSYS en toegepast op groot aantal inputs en outputs? industriële partners Océ, NXP, Vanderlande en Philips industriële benchmarks zoals een printkop van 2. Hoe kunnen data-pakketten in het optische domein Healthcare). Océ. Ook zijn modelreductietechnieken ontwikkeld worden gebufferd? die structuurbehoud kunnen garanderen en de 3. Wat zijn de systemen-eisen aan buffering en complexiteit van de koppeling tussen subsystemen schaalbaarheid van optische schakelaars? kunnen reduceren. Deze technieken zijn toegepast op industriële benchmarks zoals een printkop van Uitkomsten van dit project worden inmiddels gebruikt Océ. Modelreductietechnieken voor niet-lineaire in Europese vervolgprojecten waarin met behulp van geregelde systemen zijn ontwikkeld, die stabiliteits- industriële partners (o.a. IBM, IMEC, INTEROUTE, TE behoud garanderen en in een foutgrens voorzien, Connectivity) technology-demonstrators worden en toegepast op industriële benchmarks zoals de ontwikkeld die getest zullen worden in commerciële temperatuurregeling in een ‘lab-on-chip’ van Philips. systemen. Gebruikers Dutch Space BV (Leiden) / ESTEC - European Space Research and Technology Centre (Noordwijk) / Océ Technologies BV (Venlo) / Philips Applied Technologies (Eindhoven) / Philips Healthcare Nederland BV (Best) / Technische Universiteit Eindhoven

STW-projecten 2007 85 Model Reduction and Control Design Towards clean diesel engine com- for Large-Scale Dynamical Systems bustion G

07851 BBA 07911 CBA

Projectleider Prof.dr.ir. S. Weiland Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. L.P.H. de Goey Totale toewijzing in

499.518 euro 966.721 Contracten Optie: TUE, Shell Internatio- nal Limited Totale inkomsten in euro 200.000

Doelstelling Doelstelling Het doel is om methodologieën te ontwikkelen om, Dieselmotoren zijn feitelijk zonder concurrentie Rijksuniversiteit met behoud van de juistheid en nauwkeurigheid, waar het krachtbronnen voor zwaar transport betreft, complexe elementen van modellen te vervangen door maar ook een bron van roet en stikstofoxiden. Groningen eenvoudigere representaties hiervan. Dit project had als doel om fundamentele kennis te vergaren over een verbrandingsmodus die in potentie Resultaat na 5 jaar hogere efficiëntie aan minder vervuilende uitstoot Het is gelukt om een strategie te vinden waarmee de zou kunnen koppelen. Het idee is om vernevelde complexiteit van modellen kan worden gereduceerd brandstof en lucht voor de verbranding precies zo zonder verlies van voor controle relevante informatie. goed te mengen dat roetvorming voorkomen wordt, Het is aangetoond dat de theorie toepasbaar is in en tegelijk de verbranding bij relatief lage temperatuur algoritmes voor matig-complexe praktijksituaties verlopen kan, zodat ook de vorming van stikstofoxiden zoals een binaire distillatiekolom en een dynamisch vermeden wordt. mensmodel voor rem- en botssimulaties. Hoewel hier geen fundamentele problemen voorzien worden is de Resultaat na 5 jaar toepasbaarheid voor situaties met hoge complexiteit Het onderzoek heeft geleid tot tien publicaties, nog niet aangetoond. over diverse aan de nieuwe verbrandingsmodus gerelateerde onderwerpen, zoals het snelheids- en Gebruikers temperatuurveld waarin de brandstof geïnjecteerd Ardagh Glass (Dongen) / ASML Netherlands BV wordt. De experimentele gegevens zijn gebruikt om (Veldhoven) / Ford Forschungszentrum Aachen numerieke modelberekeningen aan te toetsen. (FFA) (Aachen, Duitsland) / IPCOS (Leuven, België) / Vervolgonderzoek richt zich op het effect dat specifiek IPCOS BV (Boxtel) / IPCOS Technology BV voor dit doel ontwikkelde brandstoftoevoegingen (Boxtel) / SCHOTT AG (Mainz, Duitsland) / hebben op de verbrandingseigenschappen, en meer Technische Universiteit Delft / Technische in het algemeen naar de wijze waarop je diesel- Universiteit Eindhoven / TNO (Eindhoven, Helmond) brandstof aan zou moeten passen om de voor dit verbrandingsconcept ideale eigenschappen te verkrijgen. De nieuw ontwikkelde numerieke methoden zijn geïntegreerd in bestaande softwarepaketten.

Gebruikers Cyclone Fluid Dynamics BV (Waalre) / Dacolt (Maastricht) / DAF Trucks NV (Eindhoven) / Jacob Klimstra Consultancy (Broeksterwald) / Koninklijk Instituut voor de Marine (Den Helder) / Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (De Bilt) / Radboud Universiteit Nijmegen / Shell Global Solutions (Chester, Groot-Brittannië) / Technische Universiteit Delft / TNO (Delft, Helmond) / Universiteit Twente (Enschede) / Wärtsilä Finland Oy (Vaasa, Finland)

86 Utilisatierapport STW 2013 Development of stable virosome Phase lock speech (PLS) Addressing biologicals - the formulations for vaccination and processing in cochlear implants: design of new cell-selective drugs delivery of nucleic acids a new opportunity for the rehabilitation of deafness

07373 BBA 07460 CBA 07697 BCB

Projectleider Prof.dr. J.C. Wilschut Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. P. van Dijk Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. K. Poelstra Totale toewijzing in euro euro 420.791 Contracten Optie: Universitair Medisch euro 207.851 Contracten Optie: Universitair Medisch 1.250.000 Octrooien P90082 Interferon analogs Centrum Groningen, Virosome Biologicals BV Octrooien Centrum Groningen, Advanced Bionics UK Ltd Totale Virosome-mediated intracellular delivery of therapeu- inkomsten in euro 104.884 tic agents; Virosome-like-particles Totale inkomsten in euro 45.000

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Virosomen zijn gereconstitueerde membranen Cochleaire implantatie wordt toegepast bij patiënten Het doel van dit project was cytokines en prosta- afkomstig van virussen. Influenzavirosomen kunnen die geheel doof of zeer ernstig slechthorend zijn. glandines te gebruiken voor de behandeling van enerzijds dienen als griepvaccin, anderzijds kunnen zij Een cochleair implantaat kan door directe stimu- leverfibrose. Deze producten worden tijdens ziektes gebruikt worden om vreemd materiaal, bijvoorbeeld latie van de gehoorzenuw het gehoor aanzienlijk door vele lichaamscellen aangemaakt en ze sturen het DNA of small interfering RNA, in cellen te trans- verbeteren. De huidige stimulatiestrategieën hebben ziekteproces. Toepassing als geneesmiddel is echter porteren. Virosomen zijn echter zeer beperkt houd- belangrijke beperkingen bij het luisteren in complexe vaak onmogelijk omdat ze lokaal werken en heftige baar. Het doel van dit project was het ontwikkelen akoestisch situaties (bijvoorbeeld in een groep reacties in andere organen uitlokken na toediening van methoden voor de stabilisatie van virosomen mensen of bij storend achtergrondgeluid). Het doel aan de patiënt. Het project beoogt methoden te door er een droog poeder van te maken. Dit poeder van het onderzoek is de ontwikkeling van een nieuwe onderzoeken om deze producten gericht te sturen moest voor enkele maanden houdbaar zijn bij kamer- stimulatiestrategie die is gebaseerd op kennis over naar het ziekteproces waardoor ze toepasbaar zijn temperatuur en moest geschikt zijn voor toediening in de fysiologie van het normale gehoor. als therapie voor deze ernstige leveraandoening die de longen door middel van inhalatie. wereldwijd veel voorkomt. Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar Er werd een prototype ontwikkeld van de nieuwe Resultaat na 5 jaar Het sproeien van kleine druppeltjes van een spraakcodeerstrategie. Een spraakprocessor, met de Een van de meest veelbelovende producten is hooggeconcentreerde suikeroplossing met virosomen nieuwe strategie, is in het dagelijkse leven door een Interferon dat we gericht hebben gestuurd naar de in vloeibaar stikstof bleek de meest geschikte aantal slechthorenden uitgetest. Daarnaast werden fibrotische lever. Interferon is een eiwit dat fibrose- methode voor het stabiliseren van virosomen en laboratoriumtests uitgevoerd, onder gecontroleerde processen kan remmen maar het ontregelt ook het het produceren van inhaleerbare partikels. Influenza- condities. Het bleek dat gebruikers de nieuwe immuunsysteem waardoor toediening aan de patiënt virosomen, maar ook andere soorten griepvaccin strategie goed tolereren. Het verstaan van spraak met onmogelijk is. Door het eiwit te koppelen aan een konden op deze manier worden gestabiliseerd, een traditionele en de nieuwe strategie was vergeli- peptide dat bindt aan een groeifactorreceptor hoopt zodat ze voor enkele maanden tot jaren bij kamer- jkbaar. De laboratoriumtests toonden dat de luidheid het op in onze doelcellen. Dit zijn cellen die sterk temperatuur houdbaar zijn. De droge vaccinpartikels, van een geluid een belangrijke invloed heeft op de groeien tijdens fibrose en littekenweefsel aanmaken rechtstreeks toegediend in de longen, bleken uiterst ervaren toonhoogte. Dit resultaat geeft een belangrijk dat uiteindelijk de lever te gronde richt. Ons eiwit geschikt om proefdieren te beschermen tegen infectie aanknopingspunt voor het verder aanpassen van de remde het fibroseproces sterk in proefdieren zonder met influenzavirus. In twee vervolgprojecten wordt codeerstrategie. Er is overleg met één van de gebruik- effecten buiten de lever. Het middel is nu gepaten- de formulering nu verder geoptimaliseerd om zo gauw ers uit de gebruikscommissie om een vervolgstudie uit teerd en overgedragen aan BiOrion Technologies BV, mogelijk eerste klinische testen met een inhaleerbaar te voeren. Het project heeft niet geleid tot een patent. gespecialiseerd in de ontwikkeling van therapeutische griepvaccin te kunnen starten. eiwitten ter voorbereiding op de klinische trials. Gebruikers Gebruikers Advanced Bionics Corporation (Valencia, Gebruikers Abbott Healthcare Products BV (Weesp) / Euriskein Verenigde staten) / Advanced Bionics NV (Niel, BiOrion Technologies BV (Groningen) / Harvard (Hulshorst) / Universiteit Utrecht / Virosome België) / Advanced Bionics UK Ltd (Cambridge, Medical School (Boston, Verenigde staten) / Biolo-gicals BV (Leiden) Groot-Brittannië) / Oticon A/S (Snekkersten, InnoCore Technologies (Groningen) / IQ Therapeutics Denemarken) / Sound Intelligence (Amersfoort) / (Groningen) / Philips Research (Eindhoven) / VU Medisch Centrum Amsterdam Universitair Medisch Centrum Groningen

STW-projecten 2007 87 Creating novel enzymes by Super hydrophilic hyperbranched Nano-hybrids for Photonic Devices active site reconstruction biomedical coatings with anti- adhesive and anti-microbial activity

07726 BBA 07844 BBA 08013 BBA

Projectleider Prof.dr.ir. M.W. Fraaije Totale toewijzing Projectleider Prof.dr. A.J. Schouten Totale toewijzing in Projectleider Dr.ir. C.L. de Korte Totale toewijzing in euro in euro 459.017 Totale inkomsten in euro 25.000 euro 433.356 242678

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Enzymen vormen een krachtige klasse van eiwitgeba- Het doel van dit project was om excellente coatings Het doel van het project is het om carbon nanotubes seerde katalysatoren. De industrie is zich steeds meer te ontwikkelen voor biomedische implantaten en zichtbaar licht laten uitzenden door geconjugeerde bewust van de mogelijkheden die enzymen bieden, biomedische hulpmiddelen. Een van de belangrijkste moleculen te plaatsen in de carbon nanotube vooral in hun zoektocht naar ‘groene’ alternatieven doelstellingen was om, in tegenstelling tot de tot nu voor huidige industriële processen. Het nadeel is dat toe gebruikelijk systemen, coatings te ontwikkelen Resultaat na 5 jaar de meeste enzymen niet direct toegepast kunnen die géén biociden zouden afgeven aan hun omgeving. De belangrijkste resultaten naar 5 jaar zijn, i) dat worden. Ze zijn immers geëvolueerd om een rol Dit om te voorkomen dat er schadelijke stoffen in het hybride objecten gevormd door carbon nanotubes te vervullen in een bepaalde biologische context. lichaam van patiënten terecht komen. en organische moleculen zijn effiiciënte emitters in De uitdaging is dus om enzymen dusdanig aan te het zichtbare deel van het spectrum; ii) Emissie is passen (‘engineering’) dat ze een gewenste reactie Resultaat na 5 jaar afstembaar door gebruik van verschillende typen katalyseren onder de gewenste omstandigheden. In Antibacteriële coatings bevatten ongebonden moleculen iii) het begrijpen van de aard van de dit project is gewerkt aan een nieuwe technologische biociden die aan de omgeving afgegeven worden. excitonische interactie tussen de moleculen en de aanpak om oxidatieve enzymen te engineeren. Ze zijn daardoor maar tijdelijk werkzaam en conta- carbon nanotubes (hybrid exciton); iv) stabiliseren van mineren de patiënt. Wij hebben onderzoek gedaan aan de organische ‘pea’ als deze in de single wall nanotube Resultaat na 5 jaar antibacteriële coatings die geen biociden afgeven. ‘pod’ wordt geplaatst. In dit project is eerst met behulp van gerichte De bacteriën worden dan gedood door in contact te mutagenese en gedetailleerde karakterisaties komen met het gecoate oppervlak van een implantaat. achterhaald welke delen van oxidases ervoor zorgen Er is een biocompatibel hyper vertakt polymeer dat ze in staat zijn om efficiënt zuurstof te gebruiken ontwikkeld dat hiervoor bij uitstek geschikt leek. voor katalyse. Dit heeft tot nieuwe inzichten geleid In een een-staps-reactie zijn in kwantitatieve die gebruikt zijn om oxidases en andere enzymen opbrengst AB2-monomeren gemaakt, waarvan de aan te passen. Daarnaast is er nieuwe technologie B-groep een geblokte isocyanaat is. Door deze mono- ontwikkeld voor (1) productie van oxidases aan de meren te polymeriseren op een substraat ontstonden oppervlakte van bacterie cellen, (2) creatie van een coatings die nog vele geblokte isocyanaatgroepen nieuw type enzym, een oxidase met peroxidase bevatten. Op deze stabiele coatings zijn covalent activiteit, en (3) detectie van oxidase-activiteit in een gebonden quaternaire ammoniumionen aangebracht. enkele bacteriecel met behulp van flow cytometrie. Deze coatings zijn uitgebreid getest op hun anti- De ontwikkelde kennis en technologie wordt benut bacteriële eigenschappen. Er is duidelijk aangetoond in nieuwe projecten (onder andere in een NWO- dat, als de positieve lading van de coating hoog TASC-project) en de promovendus is nu werkzaam genoeg was, alle bacteriën gedood werden. Hiermee in het betreffende vakgebied bij een van de partners werd overtuigend aangetoond dat geïmmobiliseerde van het STW-project. biociden effectief zijn. Op grond hiervan hebben we een nieuw mechanisme opgesteld. Gebruikers DSM Food Specialties (Delft) / DSM Research BV Gebruikers (Geleen) / FrieslandCampina (Deventer) / MSD Oss Atos Medical AB (Hörby, Zweden) / Atos Medical BV (Groningen, Zoetermeer) / DePuy CMW (Blackpool, Groot-Brittannië) / DSM Research BV (Geleen) / Wageningen Universiteit & Researchcentrum (Lisse)

88 Utilisatierapport STW 2013 Efficient development of small molecule inhibitors of tyrosine kinases - Identification of EphA4 blockers as anti-cancer lead L compounds N

07790 BBA

Projectleider Dr. C.P. Tensen Totale toewijzing in euro

941.788 Contracten Optie: ZoBio BV, PamGene International BV, Pyxis Discovery BV Totale inkomsten in euro 230.000

Doelstelling Universiteit De tyrosine kinase-receptor EPHA4 komt verhoogd Radboud tot expressie in cutane lymfomen, pancreas- en Leiden prostaatcarcinomen en blijkt belangrijk te zijn voor Universiteit de groei van tumorcellen. Dit project richtte zich op het ontwikkelen van remmers met hoge affiniteit voor EPHA4. Tevens werden nieuwe technologieën Nijmegen om deze remmers te ontwikkelen gevalideerd en geïmplementeerd.

Resultaat na 5 jaar Sezary syndroom (Sz) is een zeldzaam type T-cel lymfoom (NL: 5-10 nieuwe diagnoses p/ jr). Kenmerkend is een hevig jeukende, rode huid en gezwollen lymfeklieren. De kwaadaardige T-cellen worden ook teruggevonden in het bloed. De therapeutische mogelijkheden zijn zeer beperkt en de ziekte is zeer agressief (vijf jaar na diagnose is bijna 80% van de patiënten overleden). Er zijn remmers voor EPHA4 ontwikkeld die de groei van Sz-cellen kunnen remmen. Vervolgens zijn zowel de in-silico ontworpen alsmede de TINS-geïdentificeerde stoffen getest op (remmende) activiteit in een in-vitro kinase-assay. Deze analyse leverde een aantal verbindingen op die specifiek de EPHA4 kinase-activiteit kunnen beïnvloeden die de start kunnen zijn voor verdere ontwikkelingen van een medicijn. Vooruitlopend op de ontwikkeling van EPHA4-remmers is binnen de afdeling Huidziekten van het LUMC een muismodel ontwikkeld voor Sz-syndroom.

Gebruikers Key Drug Prototyping BV (Amsterdam) / PamGene International BV (‘s-Hertogenbosch) / Pyxis Discovery BV (Delft) / ZoBio BV (Leiden)

STW-projecten 2007 89 Nucleation, growth and surface pat- Vulnerable Plaque Detection in HearClip - Personalization of terning of smooth, nanocrystalline Carotid Arteries using Non-Invasive Hearing Aids Through Bayesian diamond films Ultrasound Elastography Preference Elicitation

07527 ABA 07589 CCB 07605 BBB

Projectleider Dr. J.G. Buijnsters Totale toewijzing in euro Projectleider Dr.ir. C.L. de Korte Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr.ir. J.C.M. van Hest Totale toewijzing

140.608 405.600 Totale inkomsten in euro 250.000 in euro 649.688 Contracten Optie: GN ReSound BV Octrooien Optimization of hearing aid parameters Totale inkomsten in euro 45.000

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Het project was gebaseerd op een hoofdzakelijk Het openbarsten van een atherosclerotische plaque Het optimaal instellen van een gehoorapparaat is experimentele studie van de nucleatie en groei- in de halsslagader kan leiden tot een herseninfarct. een complex probleem door een aantal factoren: dynamica van nanokristallijne diamantfilms. Doel Met echografie is een atherosclerotische plaque te (1) het aantal mogelijk in te stellen parameters is was om de nucleatie van diamant te versterken tot detecteren maar niet te bepalen of deze gevaarlijk is. hoog; (2) de variabelen die de tevredenheid van de nucleatiedichtheden >> 108 cm-2 en zodoende Doel van het project is om het risico op openbarsten gebruiker bepalen zijn onbekend; (3) de evaluatie zeer dunne en gladde nanokristallijne diamantlagen vast te stellen door met echografie nauwkeurig te van de tevredenheid van een gebruiker aan de te verkrijgen voor tribologische doeleinden en diverse bepalen wat de vervorming van de plaque is ten hand van luisterexperimenten is omvangrijk en microdevice toepassingen. Hiertoe werden verschil- gevolge van de veranderende bloeddruk. vaak onbetrouwbaar ten gevolge van inconsistente lende oppervlaktemodificatietechnieken toegepast antwoorden. In de praktijk worden daardoor vaak op het substraatmateriaal in combinatie met een Resultaat na 5 jaar standaardwaarden gekozen. Het HearClip-project gedetailleerde analyse van de groeidynamica. We hebben een techniek ontwikkeld om de vervor- heeft als doel om de procedure voor het optimaal ming van de plaque in alle richtingen nauwkeurig instellen van gehoortoestellen te verbeteren. Resultaat na 5 jaar te kwantificeren. De techniek maakt gebruik van Nanokristallijne diamantlagen werden gesynthe- verscheidene echoscans die worden uitgezonden Resultaat na 5 jaar tiseerd bij relatief lage substraattemperaturen en onder verschillende hoeken. Voor deze techniek is Verschillende softwaremodules zijn ontwikkeld in conformele laagvorming op microgestructureerde een patent aangevraagd. Na de experimentele samenwerking met het bedrijf ReSound voor het patronen van Si werd daarbij aangetoond. Dit maakt validatie is de techniek geïmplementeerd in een evalueren van gehoorapparaten. De modellen zijn de weg vrij voor de ontwikkeling van nanodiamant- commercieel verkrijgbaar echoapparaat van succesvol getoetst in luisterexperimenten met patronen in bijoorbeeld MEMS. Er zijn tien weten- Samsung-Medison (Seoul, Zuid-Korea). Met dit appa- gezonde personen. Hierin is onder andere aangetoond schappelijke artikelen uit het project voortgekomen raat is een patiëntstudie uitgevoerd om de techniek dat de methoden zorgen voor (1) een betere meting en ondanks een afwijzing voor verdere ontwikkeling in te valideren. In deze studie werd eerst een echo- van de tevredenheid van de gebruiker en (2) een een Vidi-programma worden de ontwikkelde kennis en opname gemaakt waarna de atherosclerotische verbetering in de instellingen van de programmatuur technieken nu gecontinueerd door projectleider plaque chirurgisch wordt verwijderd. De onder- in het gehoorapparaat. dr. Ivan Buijnsters via een postdoc (EU-FP7 Marie handelingen over licensering van het patent zijn Curie IEF) aan de KU Leuven (België). Hij werkt gaande. Gebruikers daar samen met onderzoekers van het IMEC aan BerkelBike BV (‘s-Hertogenbosch) / Cochlear het gebruik van nanokristallijne diamantfilms voor Gebruikers Technology Center Europe (Mechelen, België) / toepassingen in onder andere scanning spreading Philips Medizin Systeme GmbH (Böblingen, GN ReSound BV (Eindhoven) / Laramart resistance microscopy. Duitsland) / Philips Nederland BV (Eindhoven) / Ontwikkelings & Exploitatie Mij BV (Velp) / Philips Samsung Electronics SEBN (Delft) / Samsung Research Laboratories (Eindhoven) / Technische Gebruikers Medison Co, LtD. (Seoul, Korea (republiek)) / Universiteit Eindhoven / Tekst & Project Akzo Nobel Chemicals BV (Arnhem) / Chromin Radboud universitair medisch centrum (Nijmegen) / (Sint-Michelsgestel) / TNO (Delft) / Van der Maastricht B.V / Diamand product solutions Universitair Medisch Centrum Utrecht Veen Ingenieursbureau BV (Zwolle) / Varibel (Merselo) / Ionbond Netherlands BV (Venlo) / Innovations BV (Arnhem) Katholieke Universiteit Leuven (Heverlee, België) / PSS Gereedschapmakerij (Heesch) / Radboud universitair medisch centrum (Nijmegen) / TNO (Delft) / Wiediam Diamond Knives and Tools (Wanroij)

90 Utilisatierapport STW 2013 Nanostructured biomaterial ntravascular Photoacoustics and surfaces Intravascular Ultrasound for Imaging of Atherosclerotic Plaque Composi- R tion and Neovascularization

07621 BAA 10040 CBB

Projectleider Dr. X.F. Walboomers Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr.ir. A.F.W. van der Steen Totale

496.756 toewijzing in euro 1503664 Contracten Optie: Boston Scientific -Mapple Grove, Erasmus MC, Bristol Meyers Squibb Pharmaceutical Research Institute, Erasmus MC; Samenwerking: Boston Scientific -Mapple Grove, EMC Octrooien Endoscopic probe for photo-acoustic and ultrasonic imaging inkomsten in euro 1315000

Doelstelling Doelstelling Door vergrijzing van de bevolking is er een groeiende Erasmus Intravasculair ultrageluid (IVUS) wordt gebruikt voor markt voor medische en tandheelkundige implantaten. het afbeelden van de kransslagaderen. Het visua- Doel is een botgenezing-bevorderend implantaat Universiteit liseert de structuur van de vaatwand, maar is niet te ontwikkelen, door toepassing van kunstmatige gevoelig voor de eigenschappen van instabiele geordende oppervlakte nanotopografie in de orde- atherosclerotische plaques die hartaanvallen veroor- grootte van 10 tot 100 nm. Daarbij wordt gekeken Rotterdam zaken: de ingroei van kleine bloedvaatjes in de naar de effecten van topografie op de materiaal- plaque en de ophoping van vetten zoals cholesterol. eigenschappen, hechting en functie van bot- en We beogen IVUS geschikt te maken voor het ontstekingscellen, en de uiteindelijke botvorming en afbeelden van deze aspecten van atherosclerose, implantaatintegratie in vivo. door gebruik van kleine gasbelletjes en foto-akoestiek: geluid dat wordt uitgezonden na absorptie van een Resultaat na 5 jaar optische puls. Vele typen nanopatronen zijn geproduceerd en gekarakteriseerd in polymeren, metalen en keramische Resultaat na 5 jaar biomaterialen. Eerst lag de focus op het maken van De gasbelletjes in kleine bloedvaatjes worden zicht- substraten die vele nanopatronen tegelijkertijd omvat- baar gemaakt door te kijken naar het frequentie- ten (‘biochip’) om daarmee een snelle en efficiënte spectrum van de opgevangen echo’s. Tot nu toe evaluatie mogelijk maken. Vervolgens is de aandacht werkte dit alleen met speciale ultrageluidtrans gericht op het opschalen van nanotopgrafiepatronen ducenten. We zijn erin geslaagd deze techniek te over grotere oppervlakten met het oog op industriële implemen-teren voor de beperkte bandbreedte van utilisatie. Van de nanopatronen is aangetoond dat commerciële echocatheters, zodat de stap naar de zij specifiek eiwithechting, celhechting/functie en kliniek een stuk kleiner geworden is. De samenstelling mineralisatie beïnvloeden. In diermodellen zijn van het weefsel in de vaatwand kunnen we zien door gunstige effecten op de ontstekingsreactie en gebruik te maken van absorptiespectroscopie met botcompatibiliteit aangetoond. Aan de hand van de foto-akoestiek. Een nieuw ontwikkelde licht-geluid resultaten zijn vervolgprojecten gestart met financie- catheter belicht de vaatwand en ontvangt het akoes- ring van ALW en een met steun van KNAW en uit tische signaal. We hebben laten zien dat we vetten eigen middelen. Een patent of licentie is pas voorzien kunnen aantonen, en dat we cholesterol en andere na verdere validatie in deze vervolgstudies. Ook vetten in de plaque kunnen onderscheiden. ontbreekt een methode om nanopatronen kosten- effectief aan te brengen op complexe oppervlakken. Marktintroductie van medical devices is daardoor pas te verwachten op de midden tot lange termijn.

Gebruikers Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam / Astra Tech Benelux BV (Zoetermeer) / BioComp Industries BV (Vught) / DYNA Dental Engineering BV (Bergen op Zoom) / Lasertec BV (Barendrecht) / Philips MiPlaza Photonics Labs (Eindhoven) / Universiteit Twente (Enschede)

STW-projecten 2007 91 Bio-inspired Engineering of NANOCERFIL: Nanofiltration ARray Sensors (Bio-EARS) hollow membranes for non-aqueous T applications

07197 BBB 07349 CCB

Projectleider Prof.dr.ir. G.J.M. Krijnen Totale toewijzing in Projectleider Ir. A.J.A. Winnubst Totale toewijzing in euro

euro 1.298.535 624.140 Contracten Octrooiafspraken: Universiteit Twente Octrooien P6028777 Hollow fibre membrane; P6034592 Cross-linked polyimide membranes Totale inkomsten in euro 50.000

Doelstelling Doelstelling Universiteit Biologische sensoren behoren tot de gevoeligste en Poreuze keramische en metallische holle vezels verst geëvolueerde die we kennen. Doel van BioEARS zijn gemaakt via co-extrusie van polymeren met Twente is om inspiratie aan de natuur te ontlenen en syste- anorganisch poeder. Inzicht in procestappen hebben men te maken die beter zijn dan traditionele. Het de fabricage mogelijk gemaakt van vezels met gebruik van arrays van, bijvoorbeeld, flow-sensoren kleine diameter (tot 0,3 mm buitendiameter) en die een (flow-)camera vormen, maakt het mogelijk uniforme poriemorfologie. Tevens zijn composiet spatio-temporele metingen te doen en daarmee nanofiltratiemembranen ontwikkeld door het objecten te volgen, zoals bijvoorbeeld vissen dat doen. aanbrengen van een organische (PDMS) coating Elektrostatische interactie wordt bestudeerd met het op de keramische holle vezel-drager via dip-coating. oog op signaalverbetering. Een nieuwe holle vezel-spinningmethode is ontwikkeld: chemie in een spinneret. Resultaat na 5 jaar Geïnspireerd door krekels zijn er haar-flowsensoren Resultaat na 5 jaar gemaakt met een gevoeligheid van 1 mm/s en een De ontwikkelde methode voor fabricage van bandbreedte van 1 kHz. Met arrays van deze sensoren anorganische holle vezels biedt voor het eerst de hebben we het volgen van kleine objecten gedemon- mogelijkheid om, eenvoudig en relatief goedkoop, streerd wanneer deze harmonisch of lineair bewegen. membranen te produceren met superieure We hebben parametrische versterking van 20 dB oppervlakte/volume ratio, thermische, chemische getoond en met elektromechanische amplitude- en mechanische eigenschappen. Commercialisatie modulatie laag frequent-signalen 25-voudig op korte termijn is mogelijk, maar vergt vervolg- verbeterd. De inzichten ontleend aan de parametrische onderzoek gericht op verdere optimalisatie van interacties hebben we gebruikt voor aansturing van de vezels en, belangrijker nog, ontwikkeling van een Coriolis-type flowsensor (die momenteel wordt gerelateerde procestechnologie (membraan gecommercialiseerd) om de afmetingen te verkleinen. module-ontwerp, etc.).

Gebruikers Gebruikers ESTEC - European Space Research and Technology Akzo Nobel Chemicals BV (Arnhem) / DSM Research Centre (Noordwijk) / Philips Applied Technolo- BV (Geleen) / Energieonderzoek Centrum Nederland gies (Eindhoven) / Philips Research (Eindhoven) / (Petten) / Shell Global Solutions International BV Rijksuniversiteit Groningen / Sonion Nederland BV (Amsterdam) / Solsep BV (Apeldoorn) / Wyatt (Amsterdam) / Université de Tours - Francois Rabelais Technology Europe GmbH (Dermbach, Duitsland) (Tours, Frankrijk) / University of Applied Sciences, Gelsenkirchen (Bocholt, Duitsland)

92 Utilisatierapport STW 2013 Ultrasonic cleaning of root canals Porous metallic and ceramic Transient Dynamics in the - Endodontic therapy through microreactors Morphology of Coastal Seas microstreaming and cavitation (short title: TRANSIMORF)

07498 CBC 07569 ABA 07585 ABB

Projectleider Dr. A.M. Versluis Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr.ir. R.G.H. Lammertink Totale toewij- Projectleider Dr.ir. P.C. Roos Totale toewijzing in euro 690.732 Totale inkomsten in euro 178.000 zing in euro 405.600 140.608

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Het doel van een wortelkanaalbehandeling is het Het project omvat de integratie van membraan- Doel van het TRANSIMORF-project was beter inzicht voorkomen of genezen van een ontsteking aan de functionaliteit en heterogene katalyse in micro- in zeebodemdynamiek en getijdedynamiek in relatie wortelpunt van een tand of kies. Deze ontsteking gestructureerde reactoren voor het intensiveren van tot grootschalige ingrepen in ondiepe kustzeeën zoals kan ontstaan als reactie op micro-organismen in het gekatalyseerde gas-vloeistofreacties. Met behulp de Noordzee. Dit ondersteunt het beleid van de over- wortelkanaal. Het reinigen van wortelkanalen met van poreuze structuren en selectieve oppervlakte- heid om de veelheid aan activiteiten op de Noordzee antimicrobiële spoelmiddelen is daarom een belangrijk modificatie zijn reactoren gemodelleerd, ontworpen op een duurzame manier in te richten. onderdeel van de behandeling. Het activeren van en geanalyseerd voor katalytische omzettingen in spoelmiddelen met ultrageluid verhoogt het reinigend waterige oplossingen. Deze reactoren kunnen worden Resultaat na 5 jaar effect, maar de reden was niet bekend. Het doel van ingezet voor waterzuiveringsprocessen. Kennis over de invloed van zeer grootschalige het STW-project was het beschrijven van de onder- zandwinning op de getijdedynamiek in de Noordzee, liggende fysische mechanismen van de ultrasone en Resultaat na 5 jaar die indirect de zeebodemdynamiek aanstuurt, heeft standaard irrigatietechniek. Verwijderen van bijvoorbeeld hormoon- en medicijn- geleid tot advies aan de overheid (Rijkswaterstaat resten uit water is een grote uitdaging. Het betreft Noordzee). Verder heeft het project direct andere Resultaat na 5 jaar relatief kleine moleculen die bij lage concentraties al wetenschappelijke projecten geïnspireerd. Zo wordt Met hoge-snelheidscamera’s zijn de met ultrageluid schadelijk kunnen zijn. Voor het reinigen van water de innovatie op het gebied van hydrodynamische opgewekte microstromingen in een wortelkanaal zijn twee routes onderzocht, de fotokatalytische modellering (zoals binnen het project verkregen) zichtbaar gemaakt en is de reinigende werking van oxidatie van organische verontreinigingen en de nu toegepast om inzicht te verkrijgen in de dynamiek de kanaalwand bestudeerd. Ultrageluid wekt ook reductie van nitriet. Beide routes hebben baat bij een van barrièrekusten, zoals de Waddenzee. Verder is imploderende cavitatiebellen in de spoelvloeistof efficiënte toevoer van gas (zuurstof en waterstof er nu een onderzoeksproject (promovendus aan de op die kunnen bijdragen aan het reinigend effect. respectievelijk) en laten uitstekende conversies zien in Universiteit Twente), deels gebaseerd op resultaten Met de opgedane kennis kon de meest effectieve de ontwikkelde reactoren. Ondanks het microkarakter uit het VENI-project, aan een gerelateerd onderwerp, en veilige spoelnaald ontwikkeld worden voor de van de reactoren zijn de fabricagemethoden ook bruik- namelijk de invloed van grootschalige bodem- standaard irrigatie alsmede instrumenten die enerzijds baar voor het opschalen. De resultaten zijn aanleiding topografie op de stormopzet aan de kust. Ten slotte de ultrasone irrigatie verbeteren en anderzijds ultra- geweest om dit concept verder te ontwikkelen binnen heeft de workshop, gehouden ter afsluiting van het sone irrigatie ook toepasbaar maken bij behandeling het NanoNextNL-consortium met rechtstreekse project, aandacht in de pers gehad en de contacten van tandvleesontstekingen. Verschillende patent- interesse van diverse bedrijven. tussen onderzoeker en gebruikers versterkt. aanvragen zijn in behandeling. STW heeft samen met de industrie een jaar verlenging van het project Gebruikers Gebruikers gefinancierd en nieuw vervolgonderzoek is in de maak. DEMCON (Enschede) / DSM Innovative Synthesis BV ACRB (Lemmer) / Deltares (Delft) / Koninklijke Marine (Geleen) / DSM Research BV (Geleen) / Hyflux (‘s-Gravenhage) / Rijkswaterstaat (Rijswijk) / Saxion Gebruikers CEPAration BV (Helmond) / LioniX BV (Enschede) / Hogeschool IJsselland (Deventer) / TNO (Utrecht) / Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam / Micronit Microfluidics BV (Enschede) / MSD Oss / Witteveen+Bos (Rotterdam) EMS Electro Medical Systems SA (Nyon, TNO (Delft) / Universiteit Twente (Enschede) Zwitserland) / Erasmus MC (Rotterdam) / FKG Dentaire (La Chaux-de-Fonds, Zwitserland) / Hu-Friedy (Chicago, Verenigde Staten) / Nikinc Dental BV (Eindhoven) / Philips Consumer Lifestyle (Drachten) / Satelec Acteon Group (Merignac, Frankrijk) / University of Bath (Bath, Groot-Brittannië) / University of Birmingham (Birmingham, Groot- Brittannië)

STW-projecten 2007 93 A non-fusion scoliosis correction VISPER: The virtual security VRIEND: Value-based security risk device perimeter for digital, physical, mitigation in enterprise networks and organisational security that are decentralized

07618 BCA 07628 BBA 07635 BBA

Projectleider Prof.dr.ir. G.J. Verkerke Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. P.H. Hartel Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. R.J. Wieringa Totale toewijzing in euro euro 886.363 Totale inkomsten in euro 191.000 522.695 Totale inkomsten in euro 119.680 355.017 Totale inkomsten in euro 93.568

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Scoliose is een 3D-vervorming van de wervelkolom Vroeger kon je een hek om je bedrijf heen zetten om Bedrijven werken vaak samen in netwerken, waarin van jonge meisjes. Als behandeling wordt een rechte bedrijfsgegevens te beschermen. Tegenwoordig informatie decentraal opgeslagen is. De verschillende scoliosecorrectiestaaf aan wervels gefixeerd. Dit staan gegevens in de cloud of op laptops van externe bedrijven in het netwerk hebben vaak verschillende resulteert echter in een stijve rug door fusie van de consultants. Dit project onderzocht de veiligheids- beveiligingsmaatregelen. Dit project helpt bij het wervels, onvolledige correctie en kan pas worden risico’s die hiermee samenhangen, en mogelijke risicomanagement: het levert methoden en tech- toegepast na de groei. Doel van het onderzoek was oplossingen daarvoor. In het bijzonder is aandacht nieken om de effectiviteit en zwakheden van beveilig- een systeem te ontwikkelen dat fusie voorkomt en besteed aan het ontwikkelen van methoden om te ingsmaatregelen in te schatten en de beveiliging in dat resulteert in een volledige correctie. Na succes- testen of het beveiligingsbeleid van een organisatie verschillende samenwerkende bedrijven op elkaar af volle dierproeven wordt het systeem overgedragen op correcte wijze gehandhaafd wordt door beveilig- te stemmen. aan een bedrijf voor verdere ontwikkeling. ingsmechanismen. Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar Verscheidene methodes om IT-beveiliging van een Twee scoliosecorrectiesystemen, voor zijdelingse en Een ‘attack navigator’, Portunes, is geïntroduceerd, bedrijf te beoordelen en te verbeteren zijn ontwikkeld. torsiecorrectie, zijn gerealiseerd. Dankzij de visco- die aanvalsscenario’s genereert die het beveiligings- Een methode weegt veiligheidsprofielen van verschil- elastische eigenschappen van de wervelkolom zal een beleid overtreden. Om dit model te valideren is in een lende IT-architecturen tegen elkaar af. Een andere kleine, maar continue kracht op de wervelkolom een experiment de diefstal van meer dan dertig laptops analyseert de architectuur van uitbesteding (bijvoor- volledige correctie realiseren. De wervelkolom blijft nagebootst, waarover uitgebreid is bericht in de beeld bij uitbesteding van IT aan een ander bedrijf). flexibel, zodat geen fusie optreedt. Het systeem staat media. Ook zijn aanbevelingen gedaan over het Dit biedt ondersteuning bij het identificeren van groei toe, zodat vroegtijdig, bij kleine deformaties, gebruik van combinaties van fysieke en digitale zwakke plekken in die uitbestedingsarchitectuur, en bij ingegrepen kan worden. Om de werking van het sys- beveiligingsmechanismen. De gebruikers van het het vaststellen van service level agreements waarin teem te optimaliseren, is een numeriek simulatiemodel project zullen de resultaten toepassen bij het op maatregelen worden vastgelegd om een minimum ontwikkeld. Voor fixatie aan de wervels is een nieuw één lijn brengen van beleid en mechanismen. Het beveiligingsniveau te garanderen. Als vervolg is samen systeem ontwikkeld. Dierproeven waren succesvol. onderzoek wordt voortgezet in het FP7 Integrated met de Britse Open University gewerkt aan methodes Een patentaanvraag is ingediend. Het systeem is Project TREsPASS: Technology-supported Risk voor kwalitatieve IT beveiligings-risico-assessment en overgedragen aan de firma Biomet. Estimation by Predictive Assessment of Socio- er wordt gewerkt aan een Europees voorstel met de technical Security. OU op dit gebied. Gebruikers BAAT Medical Engineering (Hengelo) / DePuy Spine Gebruikers Gebruikers International (Amersfoort) / ESI Group (Delft) / Akzo Nobel Chemicals BV (Arnhem) / Atos Akzo Nobel Chemicals BV (Arnhem) / Atos InSpine Netherlands BV (Schiedam) / Universitair Consulting (Utrecht) / Belastingdienst (Apeldoorn) Consulting (Utrecht) / Belastingdienst (Apeldoorn) / Ziekenhuis Gent (België) / Universiteit Twente / BiZZdesign Company (Enschede) / DSM Corporate BiZZdesign Company (Enschede) / Chess eT (Enschede) / Vrije Universiteit Amsterdam / VU ICT (Sittard) / Fox-IT (Delft) / Getronics PinkRoccade International BV (Haarlem) / DSM Corporate ICT Medisch Centrum Amsterdam Nederland BV (Lelystad) / Philips (Eindhoven) / (Sittard) / Fox-IT (Delft) / Getronics PinkRoccade TNO (‘s-Gravenhage) Nederland BV (Lelystad) / Philips (Eindhoven) / Tata Steel (IJmuiden)

94 Utilisatierapport STW 2013 Super Low Power Hot-Surface Sub-micron thin doped barium e-Ceptor Silicon Devices for Chemical Sensors titanate films for MLCC technology and Actuators

07682 BBA 07711 BBA 07819 ABA

Projectleider Dr. A.Y. Kovalgin Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr.ing. D.H.A. Blank Totale toewijzing Projectleider Dr. R. Luttge Totale toewijzing in euro

614.420 Totale inkomsten in euro 75.000 in euro 676.135 Contracten Optie: YAGEO EUROPE BV 140.608 Totale inkomsten in euro 54.545

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Dit project is gericht op laagvermogen CMOS- Keramische multilaagscondensatoren (MLCC) van De natuur kan ingewikkelde (bio)moleculaire compatibele eenvoudige chemische sensoren en bariumtitanaat worden overal in de elektronica- processen onthouden, toepassen en optimaliseren. actuatoren. Het doel is om in micro- of nanoschaal industrie gebruikt. Om de capaciteit per volume- Deze molecuul-molecuulinteracties leiden tot het een zogenaamde hete oppervlak-component op eenheid te verhogen zijn dunnere keramische lagen functionele bestaan van complexe biologische een hoge temperatuur te houden door middel van (<500 nm) opgebouwd uit kleinere keramische systemen (inclusief de mens). Deze ontwerpmethoden warmtedissipatie in een elektrisch geleidende deeltjes nodig. In dit project worden nieuwe synthese- inspireren de technologie. Doel was de driedimen- verbinding met nano- of microschaalafmetingen. routes voor bariumtitanaat nanodeeltjes ontwikkeld, sionaliteit van biomoleculaire structuren (key-lock) De onderzoeksvraag is om de haalbaarheid van de en nat-chemische off-contact depositieroutes voor de met nanolithografische technieken na te bootsen voorgestelde technologieën en materialen aan te vorming van dunne lagen uit deze deeltjes. op artificiële oppervlaktes. De functionaliteit van tonen. De utilisatiefocus beperkt zich tot goedkope deze methode zal later gekarakteriseerd worden door gas- en warmtesensoren. Resultaat na 5 jaar deze toe te passen op medische implantaten. Ultradunne bariumtitanaatfilms van 200 nm dikte Resultaat na 5 jaar met een hoge dielektrische constante van 700 zijn Resultaat na 5 jaar De geminiaturiseerde hete oppervlak-componenten gerealiseerd door middel van een off-contact Met nano-engineering zijn oppervlaktes driedimen- ontworpen binnen dit onderzoek vertonen interes- depositiemethode. Er is een nieuwe synthese- sionaal gestructureerd. Nano-imprint lithografie op sante sensoreigenschappen en werken bij een laag route ontwikkeld om dispersies van bariumtitanaat een biomateriaal was de basis voor het ontwerp vermogen, in het W/mW-bereik. Verscheidende nanodeeltjes van < 10 nm diameter te maken bij een van een systematisch schaalbare oppervlakte- gevoeligheden zoals voor warmte, gasstroming temperatuur beneden 150 oC. Deze dispersies kunnen modificatietechniek. Dit leidde tot een beter begrip en warmtegeleiding van bepaalde gassen zijn worden gebruikt om films met gewenste dikte te van celinteracties met biomaterialen. Met het RUMC aangetoond. De al dan niet gecombineerde eigen- spincoaten. Dit heeft een proces opgeleverd waarmee concludeerden we dat (bot)cellen zeer gevoelig schappen van de ontwikkelde componenten kunnen veel dunnere bariumtitanaatlagen kunnen worden reageren op de exacte vorm en afmeting van de aanzet geven tot een aantal toepassingen op gemaakt dan met klassieke tape cast-methoden. nanostructuren. We hebben vervolgonderzoek op het gebied van sensoren. De componenten zijn Deze lagen kunnen ook gepatroneerd worden op het gebied van nano-engineering voor (bio)medische volledig met standaard IC-technologie vervaardigd. micrometerschaal. doeleinden opgestart, waarbij we neuronale Dit betekent dat er potentiële mogelijkheden liggen celculturen in een bioreactor op chipformaat realiseren om productie in bestaande fabricagelijnen op grote Gebruikers voor het nabootsen van de functies van het brein schaal te kunnen uitvoeren. Ferro Holland BV (Uden) / SolMateS BV (Enschede) / (ERC Starting Grant). TNO (Eindhoven) / Universiteit Twente (Enschede) / Gebruikers YAGEO EUROPE BV (Roermond) Gebruikers AnMar BV (Eindhoven) / MEAS Deutschland GmbH Academisch Medisch Centrum (Amsterdam Zuidoost / (Dortmund, Duitsland) / NXP Semiconductors Advanced Fluidics Llc (Ellicott City, Verenigde Staten) (Eindhoven) / Sensata Technologies Holland BV / C2V (Enschede) / Cytocentrics BV (Eindhoven) / (Almelo / TNO (Zeist) IMEC (Leuven, België) / NT&D Nanotechnology & Devices (Aachen, Duitsland) / Philips Applied Technologies (Eindhoven) / Universität Karlsruhe (Duitsland) / Universiteit Leiden / Wageningen Universiteit & Researchcentrum (Wageningen)

STW-projecten 2007 95 A novel process route for the Fertility-Chip Point-of-Care Semen Micro cryo tips for cooling low- production of building blocks for Analyzer using a Lab-on-a-Chip temperature electronic devices chemicals from protein sources using electrodialysis

07975 CBA 07994 BBA 08014 CCB

Projectleider Prof.dr.ing. M. Wessling Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr.ir. A. van den Berg Totale toewijzing Projectleider Prof.dr.ir. H.J.M. ter Brake Totale toewijzing in euro 782.410 Totale inkomsten in euro 228.000 in euro 504.543 Contracten Octrooiafspraken: Uni- euro 905.198 Totale inkomsten in euro 196.000 versiteit Twente Octrooien P100007 Lab-on-a-chip device, for instance for use of the analysis of semen; P100010 A compact 2D fluorescence detection system for on-chip analysis Totale inkomsten in euro 20.000

Doelstelling Doelstelling Doelstelling De afnemende beschikbaarheid van fossiele brand- Het doel van dit project was om een draagbaar Met micromechanische technieken (MEMS) zullen stoffen noodzaakt de chemische industrie nieuwe systeem voor semen-analyse te ontwikkelen waarmee extreem kleine koelers worden ontwikkeld, die routes te ontwikkelen voor de productie van thuis de kwaliteit van semen bepaald kan worden. De gebruikt kunnen worden om cryogene temperaturen chemicaliën. Aminozuren in bijvoorbeeld biomassa focus lag op de ontwikkeling van een microfluïdische te bereiken, tot ruim onder 120 K, ofwel -150 °C. spelen hierbij een belangrijke rol. Het is echter chip voor dit systeem. We hebben aangetoond dat een Aan deze microkoelers is in toenemende mate essentieel dat deze aminozuren in zuivere vorm glazen chip met geïntegreerde elektrodes gebruikt kan behoefte om geavanceerde elektronica te koelen. beschikbaar zijn. Doel van dit project was de ontwik- worden om op een objectieve wijze twee belangrijke Koelers voor het cryogene temperatuurbereik zijn al keling van een effectieve en efficiënte methode voor parameters van semen te beoordelen: de concentratie geruime tijd op de markt, maar zijn voor veel nieuwe de scheiding van aminozuren. Tevens is onderzocht en motiliteit. toepassingen te groot, te zwaar, te duur en vragen of het mogelijk is individuele aminozuren door te veel input vermogen. De koeltechiek die wij voor- enzymatische omzettingen te modificeren waardoor Resultaat na 5 jaar stellen resulteert in extreem veel kleinere koelertips, de scheiding effectiever wordt. Elektrische impedantiemetingen in een microfluïdisch in volume en gewicht twee tot drie ordes van grootte systeem kunnen gebruikt worden om spermatozoa in minder. Resultaat na 5 jaar semen afzonderlijk te detecteren en te onderscheiden Er is een effectieve en efficiënte methode voor de van andere aanwezige cellen. Met dit microfluïdisch Resultaat na 5 jaar scheiding van complexe mengsels van aminozuren systeem was het mogelijk om zowel iets over de Een tweetraps microkoeler is gerealiseerd werkend ontwikkeld. Het onderzoek toonde aan dat de concentratie als motiliteit van de spermatozoa met stikstof en waterstofgas. Dit koelertje koelt af combinatie van enzymatische conversie en mem- te zeggen. Er zijn uit dit project verschillende naar 30 K in ruwweg een uur. Utilisatie is gedemon- braanelektrodialyse zeer succesvol is voor scheiding wetenschappelijke publicaties en twee octrooien streerd door met deze koeler een hoge-temperatuur van aminozuren. Afhankelijk van de specifieke voortgekomen. Momenteel wordt er gekeken of de supergeleidende film af te koelen. Verstopping van componenten en met name de pH kan 90% van het chip gevaloriseerd kan worden, met mogelijk een de microkanaaltjes is verder bestudeerd en in beeld gewenste aminozuur teruggewonnen worden, terwijl nieuwe spin-off. gebracht met hoge-resolutiecamera’s. Een kleine de energieconsumptie laag is en een efficiëntie van compressor werkend op basis van cyclische ad- en 70% bereikt kan worden. De aminozuurflux van het Gebruikers desorptie van gas aan actieve kool is in ontwikkeling. membraan en de waterhuishouding van het proces Blue4Green BV (Enschede) / FREYA (Wijchen) / Utilisatie van deze technieken verloopt via Kryoz moeten nog wel sterk verbeterd worden alvorens het LioniX BV (Enschede) / Medisch Spectrum Twente Technologies (spin-off van eerder STW-project). proces rendabel wordt. (Enschede) / Menzis zorg en inkomen (Zwolle) / R&R Mechatronics BV (Zwaag) / TOPIGS Research Gebruikers Gebruikers Center IPG (Beuningen) / VieCuri Medisch Centrum ASTRON - Netherlands Institute for Radio Astronomy CCL research (Veghel) / Energieonderzoek voor Noord-Limburg (Venlo) / VU Medisch Centrum (Dwingeloo) / Commonwealth Scientific & Industrial Centrum Nederland (Petten) / FuMa-Tech GmbH Amsterdam / Wageningen Universiteit & Research- Research Organisation (Lindfield, Australië) / Dutch (Vaihingen an der Enz, Duitsland) / Huntsman centrum (Lelystad) Space BV (Leiden) / ESTEC - European Space (Europe) B V (Everberg, België) / Wageningen Research and Technology Centre (Noordwijk) / Kryoz Universiteit & Researchcentrum (Wageningen) Technologies BV (Enschede) / Mesaplexx Pty Ltd (Eight mile plains, Australië) / Micronit Microfluidics BV (Enschede) / NCIRO Australia Telescope National Facility (Epping, Australië) / SRON - Netherlands Institute for Space Research (Utrecht) / Thales Cryogenics BV (Eindhoven) / Twente Solid State Technology BV (Enschede) / Universiteit Twente (Enschede)

96 Utilisatierapport STW 2013 The development and validation Human CNS Neuroprosthetics - of immune tolerant mouse models substituting lost brain function to measure and predict the immu- nogenicity of monoclonal antibody U (MAb) therapeutics

07171 CAA 07685 BBB

Projectleider Prof.dr. W. Jiskoot Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. N.F. Ramsey Totale toewijzing in euro

1.034.154 Contracten Geheimhouding: Ares Trading 1.250.000 SA, OctoPlus NV, SANQUIN; Optie: Merck Serono International S.A., Ares Trading SA, Universiteit Utrecht, UL-LACDR Totale inkomsten in euro 220.000

Doelstelling Doelstelling Universiteit Doel van het project was om transgene muizen die Door een hersenbloeding, tumor of spierziekte het humane IgG-repertoire tot expressie brengen te kunnen mensen de controle over hun spieren volledig Utrecht ontwikkelen tot een model om de immunogeniciteit verliezen. Voor dergelijke ernstig verlamde mensen van monoklonale antilichamen te voorspellen, met zijn er geen adequate hulpmiddelen om communicatie name product-gerelateerde factoren zoals formuler- mogelijk te maken. Doel was om proof-of-principle ing, aanwezigheid van ontledingsproducten en andere te leveren dat we hersenactiviteit zodanig kunnen onzuiverheden, toedieningsweg, alsmede gebruiks- decoderen dat verlamden daarmee een computer en bewaaromstandigheden. kunnen besturen (Brain-Computer Interface, BCI), gebruikmakend van functionele MRI-hersenscans en Resultaat na 5 jaar elektroden die onder de schedel waren geplaatst bij Het project heeft geresulteerd in een prototype epilepsiepatiënten voor medische doeleinden. muismodel om de immunogeniciteit van humaan IgG te voorspellen en acht publicaties in peer- Resultaat na 5 jaar reviewed internationale tijdschriften. Tevens is het Met een reeks toegespitste experimenten hebben we verkregen inzicht in immunogeniciteit van humaan aannemelijk kunnen maken dat een implanteerbaar IgG de basis voor een vervolgaanvraag over specifieke BCI-systeem communicatie kan bewerkstelligen. product-gerelateerde factoren die kunnen leiden Aansluitend aan dit project wordt nu een klinische tot verhoogde immunogeniciteit van humane studie voorbereid samen met een fabrikant van een IgG-producten die momenteel op de markt zijn. BCI-systeem, met een toegekende STW-subsidie Twee onderzoeksters die aangesteld waren op dit (HTSM-call 2012). In 2013 wordt de eerste verlamde project, dr. Andrea Hawe en dr. Vera Brinks, hebben op patiënt geopereerd. Bovendien heeft dit project basis van in dit project opgedane kennis met succes bijgedragen aan de toekenning van een ERC-Ad- een VENI-projectaanvraag gedaan (respectievelijke vanced subsidie (2012) voor vervolgonderzoek naar projectnummers 10238 en 11196). decodering van interne spraak.

Gebruikers Gebruikers Merck Serono International S.A. (Geneva, Dwarslaesie Organisatie Nederland (Groningen) / Zwitserland) / OctoPlus NV (Leiden) / Medtronic BV (Maastricht) / Micromed S.p.A. Sanquin Research (Amsterdam) / Stichting (Mogliano Veneto, Italië) / Vereniging Spierziekten Sanquin Bloedvoorziening (Amsterdam) Nederland (Baarn)

Technologiestichting STW 97 PUSH Practical Use of Software/Hardware Engineering De Montium Development Kit Production of therapeutic proteins in mushroom

07757 CCA 07759 CCA 07787 BCA

Projectleider Dr. ir. J.F. Broenink Totale toewijzing in euro Projectleider Prof. dr. ir. G.J.M. Smit Totale toewijzing in Projectleider Dr. L.G. Lugones Totale toewijzing in euro

50000 euro 50000 680.604 Contracten Afstandsverklaring: UU Totale inkomsten in euro 50.000

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Doel van dit PROGRESS +project is voor industrieel De Montium processor is een geheel nieuwe Dit project had twee met elkaar gerelateerde gebruik geschikt maken van de resultaten van de energiezuinige processorarchitectuur voor het doelstellingen om paddenstoelen te ontwikkelen PROGRESS projecten 5224, 5410, 07020 (tools intensieve rekenwerk in zogenoemde embedded als productieplatform voor eiwitten met humane en en methoden voor het ontwerpen van betrouwbare computersystemen voor bijvoorbeeld draadloze veterinaire toepassing. Eerste doel was om heterologe en robuuste embedded control software, uitgaande communicatie, spraakherkenning of digitale radio. expressie te verbeteren. Het tweede doel was de van virtueel prototypen en systeemintegratie op Door het revolutionaire hardwareontwerp kan glycosyleringsmachinerie van de paddenstoel te model niveau). Het project is opgezet rond twee voor softwareontwikkeling geen gebruik gemaakt humaniseren. Dit zou worden gedaan door middel van eindproducten: het software gereedschap gCSP en worden van de standaard software ontwikkelde introductie van de nodige heterologe enzymen, cursusmateriaal hiervoor. gereedschappen. Dit project ontwikkelt technologie voorzien van ankers die er voor zorgen dat ze op de die softwareontwikkeling voor de Montium processor juiste plek in de secretoire route terecht komen. Resultaat na 5 jaar eenvoudiger maakt. In dit 1 jaar durend valorisatie project is het software Resultaat na 5 jaar gereedschap gCSP van meer functionaliteit voorzien, Resultaat na 5 jaar Drie therapeutische eiwitten zijn succesvol tot en robuust gemaakt. Er is een bestaande, in-house De technologie die in dit project ontwikkeld is, expressie gebracht. Expressie werd verbeterd door ontwikkelde, kleine mobiele robot geschikt gemaakt is door Recore Systems toegepast en verder ontwik- aanpassingen aan codon usage en promoterkeuze. voor besturing met vanuit gCSP genereerde code. keld in de ‘Sensation IDE’. Dit is een zogenoemde Terwijl glucocerebrosidase activiteit vertoonde, Het gerealiseerde cursusmateriaal bestaat uit prac- ‘Integrated Development Enviroment’ voor de werden de andere eiwitten proteolytisch geknipt wat ticum handleidingen voor het Mastervak Real-Time Montium processor waar diverse software ontwik- het belangrijkste knelpunt blootstelde. De eerste Embedded Systems en cursusmateriaal inclusief kelgereedschappen in gebundeld zijn (zoals compiler, stappen naar humanisering van N-glycosylering practikum voor de post-academische / post-HBO debugger, simulator, profiler, etc.). Deze omgeving is zijn succesvol genomen. Inactivatie van glycosy- cursus Real-Time Software Development, gegeven voor diverse (commerciële) toepassingen gebruikt. leringsgenen alg3 en alg11 heeft geleid tot productie in december 2007, bij Chess in Eindhoven. Ervaringen Recore Systems gebruikt deze omgeving tegenwoor- van 100% Man3GlcNAc2. Door introductie van GnTI met dit gereedschap, het academisch en post- dig bijvoorbeeld voor de softwareontwikkeling van werd 60% GlcNAcMan3GlcNAc2 gevormd, een basis- academisch onderwijs zijn gebruikt voor verdere digitale (DAB+) en analoge (FM) radio op haar eigen structuur van waaruit alle humane glycanen kunnen ontwikkeling ervan. De kleine mobiele robot wordt Moon platformchip. worden geproduceerd. nu onder meer gebruikt bij andere projecten, namelijk in het Europese project DESTECS (248134) en het Gebruikers UT-intern gesubsidieerde project MDDES. Bayer Crop Science BV (Mijdrecht) / Bayer CropScience SA-NV (Gent, België) / Bromyc BV Er zijn geen patenten, IPR of revenuen gerealiseerd (Gennep) / CNC Grondstoffen BV (Milsbeek) / Danisco vanuit dit project. Omdat dit project een éénjarig Genencor International BV (Leiden) / Genmab BV valorisatie project was, zijn er geen wetenschappelijke (Utrecht) / IQ Products (Groningen) / Plant Research publicaties geproduceerd. Wel cursusmateriaal en International (Wageningen) / Sylvan Foods documentatie van de software en robot. Netherlands BV (Horst) / Sylvan Inc. (Langeais, Frankrijk) / Wageningen Universiteit & Research- centrum (Horst)

98 Utilisatierapport STW 2013 Zonal Osteochondral Organ Modification of the expression Printing for Regenerative Medicine of transcriptional regulators of Aspergillus to improve industrial fermentations and use of agricultural by-products V

07825 BBA 07938 BAA

Projectleider Dr.ir. J. Malda Totale toewijzing in euro Projectleider Dr.ir. R.P. de Vries Totale toewijzing in euro

140.608 663.795 Contracten Afstandsverklaring: KNAW-CBS, UU, UL Totale inkomsten in euro 95.000

Doelstelling Doelstelling De organisatie van gewrichtskraakbeen is erg belang- De industrie gebruikt de schimmel Aspergillus Vrije rijk voor zijn functie. Beschadigingen van dit weefsel voor de productie van enzymen. De productie genezen echter niet vanzelf en huidige behandelings- hiervan is scherp gereguleerd, maar er is nog Universiteit methoden slagen er niet in deze unieke organisatie te weinig bekend over de regulatoren die hierbij herstellen. Ons doel is om van cellen en biomaterialen betrokken zijn. Het doel is nieuwe regulatoren te en met 3D-printtechnologie, implantaten te vervaar- identificeren en manipulatie van deze regulatoren Amsterdam digen die lijken op natuurlijk kraakbeen en waarmee te gebruiken als middel om enzymproductie te beschadigingen hersteld kunnen worden. verbeteren of nieuwe enzymmengsels te produceren.

Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar De cellen uit de verschillende lagen van het kraakbeen Het project heeft geleid tot de identificatie van zijn gekarakteriseerd en een nieuwe 3D-printtechno- drie nieuwe regulatoren van Aspergillus betrokken logie is ontwikkeld waarmee georganiseerde levende bij suikermetabolisme. Uitschakelen van één van kraakbeenimplantaten met verbeterde mechanische die regulatoren, RhaR, resulteert in een pectinase- eigenschappen kunnen worden gemaakt. Het werk enzymmengsel met een andere samenstelling, met heeft geleid tot 15 publicaties en een proefschrift. mogelijke toepassing in de levensmiddelenindustrie. Tevens heeft het de aanzet gegeven voor de start van Ook is de rol van verschillende enzymen in de afbraak twee nieuwe projecten waarvoor Europese financie- van polymeren opgehelderd. Exoarabinanase lijkt ring is verkregen. Dit betreft een Marie Curie-project, een cruciale rol te spelen in de afbraak van een speci- waarin we onderzoeken hoe we hydrogelen verder fieke structuur van pectine, rhamnogalacturonan I. kunnen aanpassen om te gebruiken voor het printen Gebleken is dat dit enzym ontbreekt in verschillende van verschillende weefsels. Daarnaast betreft dit het commerciële enzymmengsels, dus toevoeging van dit project ‘HydroZones” (9,75 miljoen euro) waarmee enzym aan die mengsels zou tot verbeterede afbraak we de volgende stap maken in de vertaling van deze van plantenbiomassa kunnen leiden. implantaten naar klinische toepassingen. Gebruikers Gebruikers DSM Food Specialties (Delft) / Dyadic Nederland Erasmus MC (Rotterdam) / Porogen BV (Bilthoven) / BV (Wageningen) / Plant Research International Universiteit Utrecht / Wageningen Universiteit & (Wageningen) / TNO (Zeist) / Universiteit Leiden / Researchcentrum (Wageningen) Wageningen Universiteit & Researchcentrum (Wageningen)

STW-projecten 2007 99 Identification of virus inhibitors in Development of mucosal vaccines Using Light Better - Generation cancer cellsto improve oncolytic through interference with protease and Detection of Partially Coherent virotherapy by RNA interference inhibitors Light

07710 CCB 07723 AAA 07803 AAA

Projectleider Dr. V.W. van Beusechem Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. G. Kraal Totale toewijzing in euro Projectleider Prof.dr. T.D. Visser Totale toewijzing in euro euro 584.590 Contracten Optie: ORCA Therapeutics BV 486.590 177.678 Octrooien P91457 Replication-competent adenoviru- ses Totale inkomsten in euro 70.000

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Doel van het onderzoek was de ontwikkeling van Orale vaccins waren tot nu toe niet succesvol omdat Bij het meten van snelheid, positie en textuur oncolytische adenovirussen met een verbeterde de natuurlijke tolerantie langs onze slijmvliezen een van objecten met lichtsensoren wordt de meet- antikankerwerking. probleem vormt. Het immuunsysteem langs de darm nauw-keurigheid mede bepaald door de mate van en in de longen is vooral gericht op zo min mogelijk coherentie van het licht. Doel van het project is Resultaat na 5 jaar reacties te induceren en actieve tolerantie tegen de effecten van coherentie op verstrooiing, voort- Tumor suppressor eiwit p53-remmers zijn potentiële antigen op te wekken die via de mucosae binnen- planting en detectie van licht beter te begrijpen om remmers van de adenovirusvermeerdering in kanker- komen. Met de proteaseremmer SLPI (secretory betrouwbaardere sensoren te kunnen ontwikkelen. cellen. Wij vonden met behulp van RNAi-screening leukoprotease inhibitor) met een antimicrobiële dat één van die remmers inderdaad de werking van werking, is getracht om een methode te ontwikkelen Resultaat na 5 jaar p53 belemmerde. Op basis van deze bevindingen om tijdens het induceren van een mucosale vaccinatie Het bedrijf Corrsys 3d Sensors uit Wetzlar (Duitsland) hebben wij een nieuw virus gemaakt dat tijdens de werking van dit enzym te blokkeren. levert optische sensoren aan de auto-industrie en is vermeerdering in kankercellen RNAi-moleculen betrokken in het onderzoek. Corrsys haakte echter produceert die de aanmaak van de p53-remmer Resultaat na 5 jaar voortijdig af. Een van de onderzoeksresultaten was tegengaan. Het nieuwe virus was potenter in het We hebben remmende antilichamen geproduceerd, het ontwerp en de realisatie van een zogenaamde doden van de kankercellen en onderdrukte de tumoren daarmee een screeningsmethode opgezet om plasmonschakelaar. De resultaten zijn gepubliceerd groei al snel na toediening. Bij een andere benadering remmers van SLPI-activiteit te kunnen meten. in Optics Express vol. 20, ‘Plasmon switching: maakten wij gebruik van onze unieke technologie en Daarnaast hebben we de signaleringsroutes die observation of dynamic surface plasmon steering by expertise om alle ongeveer 20.000 humane genen SLPI gebruikt om antigeen-presenterende cellen selective mode excitation in a sub-wavelength slit’. stuk voor stuk met behulp van RNAi te onderdruk- aan te zetten in kaart gebracht, en konden we Het project is alsnog succesvol afgerond met ken. Op deze manier identificeerden wij remmers van aantonen dat tijdens de ontwikkeling van slijmvlies de promotie van S.B. Raghunathan aan de TU Delft op adenovirusvermeerdering in prostaatkankercellen. de productie van SLPI een gevolg is van microbiële 3 mei 2013. De nieuw gevonden targets hebben wij beschermd stimuli. Helaas hebben we in een aantal dierproeven door middel van een octrooiaanvraag. Veelbelovende niet kunnen aantonen dat het toedienen van Gebruikers vindingen worden door ORCA Therapeutics geïmple- remmende mono-klonale antilichamen tijdens de Cosine Research BV (Leiden) / Rijksuniversiteit menteerd in haar oncolytisch virusprogramma. inductie van een mucosale immuunrespons effect Groningen / Vrije Universiteit Amsterdam heeft op het ombuigen van de tolerantie. Gebruikers DC Prime BV (Amsterdam) / InteRNA Technologies Gebruikers BV (Utrecht) / ORCA Therapeutics BV (Bilthoven) / Crossbeta Biosciences BV (Utrecht) / Erasmus MC Universiteit Leiden (Rotterdam) / Nederlands Vaccin Instituut (Bilthoven)

100 Utilisatierapport STW 2013 A novel method in agricultural Virtual roses: a new tool to optimize nitrogen management: Unraveling plant architecture in glasshouse the mystery of natural N release in rose production systems soils to the benefit of farming and W environment

07367 BCC 07435 BAA

Projectleider Dr.ir. E.J.M. Temminghoff Totale toewijzing in Projectleider Dr.ir. J. Vos Totale toewijzing in euro 495.358 euro 485.789 Contracten Optie: BLGG AgroXpertus BV, Totale inkomsten in euro 135.626 WUR-OW Totale inkomsten in euro 295.000

Doelstelling Doelstelling Wageningen Stikstof is een essentiële voedingsstof voor planten. Het doel van het onderzoek is om knopuitloop in Boeren moeten stikstof precies kunnen doseren. kasrozen te bestuderen in relatie tot de opbouw Universiteit Te weinig stikstof leidt tot te lage gewasopbrengsten - (architectuur) van de plant en omgevingsfactoren en te veel leidt tot schadelijke verliezen naar het milieu om die kennis te gebruiken voor het maken van een en te hoge kosten. Boeren moeten daarom kunnen model dat de bloemproductie berekent in relatie tot & Research- beschikken over een voorspeller voor de stikstof gewasopbouw, plantbehandeling en kasklimaat. die aan hun gewas wordt geleverd uit organische Er zal een prototype van een driedimensionaal centrum stof (uit de bodem). Doel was om zo’n voorspeller te functioneel-structureel plantmodel worden ontwik- ontwikkelen. keld waarmee bloemtakproductie verkend kan worden voor verschillende teeltsystemen, snoeien oogst- Resultaat na 5 jaar strategieën en rassen. De ontwikkelde methode om stikstofleverantie door de bodem te voorspellen bestaat uit een praktische Resultaat na 5 jaar en slimme combinatie van bodem- en weergegevens Lichtverdeling en -onderschepping in een drie- waarmee een boer een bemestingsadvies ontvangt dimensionale ‘virtuele kas’ zijn gemodelleerd. dat toegespitst is op zijn/haar situatie. Er zijn uit- Het driedimensionaal plantmodel simuleert foto- gewerkte plannen om dit product binnen een jaar synthese en groei, vorm en ruimtelijke oriëntatie aan te bieden als internetapplicatie. Binnen enkele van individuele plantorganen en daarmee de ontwik- maanden zal het door de gebruiker BLGG AgroXpertus keling van de plantstructuur. Er zijn interactieve gebruikt worden in de stikstofadvisering rond poten- voorzieningen gemaakt waarmee het mogelijk is tieel 500.000 grondmonsters. Daarmee kan BLGG om plantmanipulaties te simuleren zoals oogsten AgroXpertus een uniek product aan boeren aanbieden en snoeien. Verdere precisering van de ooguitloop- en kunnen boeren efficiënt met meststoffen omgaan. module en calibratie van verschillende modelpara- Tijdens mondelinge presentaties zijn de resultaten meters is nodig voor toepassing in de praktijk (met ook buiten de gebruikerscommissie verspreid onder de name consultancy) realistisch is. eindgebruikers (boeren). Gebruikers Gebruikers Frans van den Bos Rozen BV (De Lier) / BLGG AgroXpertus BV (Wageningen) / Marjoland BV (Waddinxveen) / Phytocare (Berkel Hoofdproductschap Akkerbouw (‘s-Gravenhage) / en Rodenrijs) / Plant Research International LTO Groeiservice (Bleiswijk) / Nutriënten (Wageningen) / Productschap Tuinbouw Management Instituut NMI BV (Wageningen) / (Zoetermeer) / S. van der Hulst-Rozenkwekerij Productschap Zuivel (Zoetermeer) BV (Meterik) / Wageningen Universiteit & Research- centrum (Bleiswijk, Randwijk, Wageningen)

Technologiestichting STW 101 Sensory Specific Satiation: Innovations in Scintillometry - Facilitating the development of Linking product properties to Measuring surface fluxes of water solid feed intake in piglets by obesity prevention vapour, sensible heat and momen- means of vertical (mother-offspring) tum on field to kilometre scale information transfer

07438 BBA 07484 BCB 07722 BCA

Projectleider Prof.dr.ir. C. de Graaf Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. A.A.M. Holtslag Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr.ir. B. Kemp Totale toewijzing in euro euro 1.877.048 Totale inkomsten in euro 554.000 euro 490.416 983.339 Contracten Optie: Lucta SA; Raamovereen- komst: Productschap Diervoeder Totale inkomsten in euro 274.500

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Het doel was om vast te stellen hoe sensorische Zo’n 20% van alle landbouw in de wereld is afhankelijk Pas gespeende biggen in de varkenshouderij eten signalen (smaak, geur) betrokken zijn bij de verzadi- van geïrrigeerde landbouw. Het gaat doorgaans om vaak onvoldoende en hebben last van stress. Ze zijn gende werking van voedingsmiddelen. Kunnen we semi-aride gebieden waar een hevige competitie bij spenen vaak nog afhankelijk van moedermelk voedingsmiddelen ontwerpen die een hoge belonende heerst om de gebruiksrechten van het water. De en hebben weinig ervaring met het eten van vast waarde (heel lekker zijn) hebben, maar waarvan landbouw gebruikt niet zelden tot 90% van al het voer. De lage voeropname na spenen leidt tot grote mensen niet snel te veel van eten? beschikbare water. Er is dus een grote behoefte om gezondheids- en welzijnsproblemen. In dit project het feitelijke waterverbruik door de gewassen goed onderzochten we hoe het eetgedrag van biggen Resultaat na 5 jaar te monitoren om vervolgens de irrigatiehoeveelheid verbeterd kan worden. De resultaten van de projecten hebben laten zien daarop aan te passen. Het doel is het ontwikkelen van dat het smaak- en geursysteem op een verschillende meettechnieken om de verdamping van water direct Resultaat na 5 jaar wijze bijdragen aan verzadiging. Het smaaksysteem te meten op een ruimtelijke schaal van 100 meter tot Biggen eten en groeien beter als ze samen met hun werkt als een nutrient sensing systeem. De mate van 10 kilometer. moeder kunnen eten, en vertonen dan na spenen verzadiging dat een voedingsmiddel oproept, hangt minder stress. Biggen nemen geuren uit hun moeders sterk samen met de duur en de intensiteit van de Resultaat na 5 jaar voer al in de baarmoeder waar. Als ze na spenen aan smaaksensatie. Het geursysteem werkt in eerste Samen met Radiometer Physics is een radiogolven deze geuren worden blootgesteld, eten en groeien ze instantie eerder eetlustopwekkend. Dit is voor scintillometer ontwikkeld waarmee de verdamping beter, en hebben ze minder stress en speendiarree. bedrijven hanteerbare kennis. De drie deelnemende kan worden gemeten over een afstand tot 10 km. De informatieoverdracht tussen zeug en big stimu- bedrijven, Unilever, Danone en FrieslandCampina, De optische scintillometer was al in een eerder leert dus de ontwikkeling van voeropnamegedrag bij hebben dan ook aangegeven de verkregen kennis STW-project ontwikkeld en vermarkt. Het unieke van biggen en vermindert speenproblemen. Het project van dit project te implementeren bij productontwik- dit scintillometer meetsysteem is de grote schaal leidde tot de ontwikkeling van family feeders voor keling. Hierbij gaat het zowel om het ontwerpen van waarop de verdamping kan worden bepaald. zeugen en biggen, en heeft bijgedragen aan de voedingsmiddelen met een hogere als met een lagere Daarnaast is er een nieuwe meettechniek ontwik- ontwikkeling van huisvestingssystemen met meer verzadigende werking. keld om verdamping en ook het CO mogelijkheden voor zeug-big interactie. Het prenatale 2-transport over een relatieve korte afstand van ongeveer 100 meter geuroverdrachtconcept is verwerkt in een nieuw Gebruikers te bepalen. Dit heeft nieuwe inzichten opgeleverd voerproduct voor zeug en big. CSM NV (Diemen) / Danone Research BV over de interactie tussen planten en het turbulente (Wageningen) / FrieslandCampina Innovation transportmechanisme. Gebruikers (Wageningen) / NIZO food research BV (Ede, Gld) / L.Verbakel BV (Sint Oederode) / Lucta SA (Montornés Royal FrieslandCampina (Deventer) / TNO (Zeist) / Gebruikers del Vallés, Barcelona, Spanje) / Nutreco Nederland Unilever R & D (Vlaardingen) / Wageningen Ingenieursbureau Wittich & Visser BV (Rijswijk) / BV (St. Anthonis) / Praktijkonderzoek Veehouderij Universiteit & Researchcentrum (Wageningen) Kipp & Zonen BV (Delft) / Koninklijk Nederlands (Lelystad) / Productschap Diervoeder (Zoetermeer) / Meteorologisch Instituut (De Bilt) / Meteo Consult BV Productschappen Vee, Vlees en Eieren (Zoetermeer) (Wageningen) / New Mexico Tech (Socorro, Verenigde Staten) / Scintec AG (Tübingen, Duitsland) / Technische Universiteit Delft / Wageningen Universiteit & Researchcentrum (Wageningen)

102 Utilisatierapport STW 2013 Denitrification with dissolved The search for resistance against Elucidation of the sequence of methane from anaerobic digestion: economically important plant Potato Chromosome V a novel opportunity for sewage diseases caused by Verticillium in treatment arabidopsis and tomato

07736 BAA 07791 BBA 07795 CBA

Projectleider Dr.ir. H. Temmink Totale toewijzing in euro Projectleider Dr.ir. B.P.H.J. Thomma Totale toewijzing in Projectleider Prof.dr. R.G.F. Visser Totale toewijzing in euro

884.120 Contracten Afstandsverklaring: Hr. L. Zhang; euro 519.603 Totale inkomsten in euro 100.000 1.948.169 Totale inkomsten in euro 1.000.000 Afstandsverklaring: Dhr. J. Sanchez Totale inkomsten in euro 102.620

Doelstelling Doelstelling Doelstelling Het voorstel richt zich op een zuiveringsproces voor Plantenziekten bedreigen plantaardige productie. Vroegheid is een aardappelraseigenschap die gestuurd rioolwater dat bestaat uit een combinatie van een Het doel was: (1) het screenen van populaties van wordt door een QTL op chromosoom 5. Vroege koude anaërobe opstroomreactor met daaraan Arabidopsis-mutanten voor veranderde vatbaarheid aardappelrassen hebben een relatief korte groei- gekoppelde verwarmde vergister, en een methaan- ten opzichte van Verticillium, (2) resistentie tegen periode en zijn in staat om – onder de lange dag- afhankelijke denitrificatiestap. Dit heeft grote fysio 2 Verticillium-stammen in tomaat te identifi- omstandigheden van Noord-Europa – vroeg knollen voordelen met betrekking tot kosten, energie- en ceren, en (3) Verticillium pathogeniciteitsfactoren te te vormen. De doelen waren het ophelderen van ruimtegebruik, klimaat en slibproductie en daarom identificeren. de DNA-sequentie van chromosoom 5 van de wordt een grote markt verwacht. Laboratoriumonder- diploide aardappelkloon RH en het in deze sequentie zoek moet resulteren in aanbevelingen voor de Resultaat na 5 jaar identificeren van het gen dat verantwoordelijk is voor opstart en het ontwerp van het proces, waarna door Genetische resistentie tegen Verticillium is in veel vroegheid. de industriële partners een pilotplant wordt gebouwd. gewassen niet aanwezig. In tomaat is echter een resistentielocus gekarakteriseerd dat resistentie biedt Resultaat na 5 jaar Resultaat na 5 jaar tegen Verticillium-stammen die behoren tot fysio 1. Van aardappel kloon RH zijn 573 BAC clonen Er is veel kennis opgedaan over beide zuiverings- Steeds vaker echter worden fysio 2-stammen van de gesequenced, waarmee 55 Mbp unieke sequentie stappen in het proces. Om de koude anaërobe schimmel aangetroffen die het resistentielocus door- van chromosoom 5 is verkregen. Met DNA-merkers opstroomreactor goed te laten functioneren is het broken hebben. Vandaar dat resistentie tegen met uit deze BAC-sequenties kon de positie van de QTL noodzakelijk gebleken om de warme vergister met name dit fysio zeer gewenst is. Vroege detectie en voor vroegheid nauwkeurig worden bepaald. Een extra organisch substraat (afval) te voeden. De groei identificatie van Verticillium-species is belangrijk om transposon-gemuteerde cycling DOF transription van de methaanafhankelijke denitrificerende micro- schade door deze pathogeen te beperken. Gezien de factor (StCDF) werd geïdentificeerd als de genetische organismen bleek erg langzaam en het is vooralsnog trend richting moleculaire detectie van plantenpatho- factor verantwoordelijk voor vroegheid. Screening niet gelukt een omzettingssnelheid te bereiken genen worden moleculaire merkers voor Verticillium- op dit gemuteerde allel van het StCDF-gen kan nu waarmee een praktijktoepassing binnen handbereik is. species gezocht om in dit type detectietesten toe te bij de aardappelveredeling gebruikt worden om Wel zijn er duidelijke aanwijzingen verkregen hoe dit passen. vroegheid te voorspellen in kruisingspopulaties. verbeterd zou kunnen worden. Er wordt financiering Tussen de twee homologe sequenties van chro- gezocht om het onderzoek aan beide reactorsystemen Gebruikers mosoom 5 werden onverwacht grote verschillen voort te kunnen zetten. Bejo Zaden BV (Warmenhuizen) / De Ceuster NV gevonden, die het inzicht over de diversiteit van het (DCG) (Sint-Katelijne-Waver, België) / Enza Zaden BV aardappelgenoom hebben bijgesteld. Gebruikers (Enkhuizen) / Monsanto Holland BV (Bergschenhoek) Hoogheemraadschap Delfland (Delft) / Paques BV / Nunhems Netherlands BV (Nunhem) Gebruikers (Balk) / Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer Averis Seeds BV (Valthermond) / C. Meijer BV (STOWA) (Amersfoort) / Technische Universiteit (Rilland) / Farm Frites (Oudenhoorn) / HZPC Delft / Wageningen Universiteit & Researchcentrum Holland BV (Metslawier) / Kweek en researchbedrijf (Wageningen) / Waterschap Hollandse Delta AGRICO BV (Bant) / KWS POTATO BV (Emmeloord) / (Ridderkerk) Ministerie van Economische Zaken (‘s-Gravenhage) / Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (‘s-Gravenhage) / Plant Research International (Wageningen)

STW-projecten 2007 103 Potatoes with novel properties for consumption and processing industry

07926 CBA

Projectleider Dr.ir. H.J. van Eck Totale toewijzing in euro

806.262 Contracten Optie: HZPC Holland BV, Kweek en researchbedrijf AGRICO BV, C. Meijer BV, KWS POTATO BV, Royal Cosun, McCain Foods Holland BV, Averis Seeds BV, AVEBE UA, WUR; Samenwerking: WUR, CBSG Octrooien P88515 Method for modulating the level of phosphorylation of starch in a plant line,...; P88516 Method for increasing the level of zeaxanthin in a plant line, ... Totale inkomsten in euro 95.000

Doelstelling Het doel van dit onderzoek is de analyse van genetische variatie in kandidaat genen die betrokken zijn bij kwaliteitseigenschappen van de aardappel. Genetische variatie bestaat uit natuurlijke variatie en uit geïnduceerde variatie door middel van EMS-mutagenese. In dit project is sequentievariatie geanalyseerd in genen betrokken bij onder andere het suikermetabolisme, polyfenoloxidase, en bio- synthese van glycoalkaloïde, pectine en carotenoïde.

Resultaat na 5 jaar Het project heeft geleid tot een collectie van EMS-geïnduceerde mutanten, waarin mutaties (onder andere stop codons) gevonden zijn in belangrijke genen van het koolhydraatmetabolisme. De veredeling van aardappelrassen met oranje vleeskleur is mogelijk gemaakt. Voorts zijn 129.000 SNP-loci gevonden in circa 800 genen. De SNPs zijn toegepast in een 20K SNP-array, waarvan 2500 arrays samen met kweekbedrijven gebruikt zijn om tetraploid germplasm te analyseren. De verkregen data vormen de basis van een nieuw promotieproject dat gefinancierd wordt deels door CBSG en deels door de aardappelkweekbedrijven.

Gebruikers AVEBE UA (Foxhol) / Aviko BV (Steenderen) / C. Meijer BV (Rilland) / HZPC Holland BV (Metslawier) / Kweek en researchbedrijf AGRICO BV (Bant) / KWS POTATO BV (Emmeloord) / McCain Foods Holland BV (Hoofddorp)

104 Utilisatierapport STW 2013 STW-projecten 2007 105

Lijst gebruikers bij STW-projecten 2007

Lijst van gebruikers betrokken bij projecten gestart in 2007.

Lijst van gebruikers bij STW-projecten 2007 107 3UB BV Atos Medical AB CNC Grondstoffen BV Dow Benelux BV (Delft) 07976 (Hörby, Zweden) 07844 (Milsbeek) 07787 (Terneuzen) 07345 Atos Medical BV Cochlear Technology DSM Corporate ICT Aa (Zoetermeer) 07844 Center Europe (Sittard) 07628 / 07635 Abbott Healthcare Products BV AVEBE UA (Mechelen, België) 07605 DSM Engineering Plastics BV (Weesp) 07373 (Foxhol) 07926 Commonwealth Scientific (Geleen) 07345 Academisch Centrum Averis Seeds BV & Industrial Research DSM Food Specialties Tandheelkunde Amsterdam (Valthermond) 07795 Organisation (Delft) 07726 / 07938 (Amsterdam) 07498 / 07621 Aviko BV (Lindfield, Australië) 08014 DSM Innovative Synthesis BV Academisch Medisch Centrum (Steenderen) 07926 Comsec Consulting BV (Geleen) 07569 (Amsterdam Zuidoost) 07819 (Capelle aan den IJssel) 07630 DSM Research BV ACRB Bb Cosentino North (Geleen) 07349 / 07442 / (Lemmer) 07585 BAAT Medical Engineering West Europe BV 07569 / 07726 / 07844 Adimec Holding BV (Hengelo) 07583 / 07618 (Deurne) 07487 DST Entwicklungszentrum (Eindhoven) 07489 Bayer Crop Science BV Cosine Research BV für Schiffstechnik und Advanced Bionics Corporation (Mijdrecht) 07787 (Leiden) 07803 Transportsysteme e.V. (Valencia, Verenigde Staten) Bayer CropScience SA-NV Crossbeta Biosciences BV (Duisburg, Duitsland) 07781 07460 (Gent, België) 07787 (Utrecht) 07723 Dutch Polymer Institute Advanced Bionics NV Bejo Zaden BV CSM NV (Eindhoven) 07575 (Niel, België) 07460 (Warmenhuizen) 07791 (Diemen) 07438 Dutch Space BV Advanced Bionics UK Ltd Belastingdienst Cyclone Fluid Dynamics BV (Leiden) 07788 / 08014 (Cambridge, Groot-Brittannië) (Apeldoorn) 07628 / 07635 (Waalre) 07911 Dwarslaesie Organisatie 07460 BerkelBike BV Cytocentrics BV Nederland Advanced Fluidics Llc (‘s-Hertogenbosch) 07605 (Eindhoven) 07819 (Groningen) 07685 (Ellicott city, Verenigde BioComp Industries BV Dyadic Nederland BV Staten) 07819 (Vught) 07621 Dd (Wageningen) 07938 Akzo Nobel Chemicals BV BiOrion Technologies BV Dacolt DYNA Dental Engineering BV (Arnhem) 07349 / 07527 / (Groningen) 07697 (Maastricht) 07911 (Bergen op Zoom) 07621 07628 / 07635 BiZZdesign Company DAF Trucks NV ALTERRA (Enschede) 07628 / 07635 (Eindhoven) 07345 / 07911 Ee (Wageningen) 07553 BLGG AgroXpertus BV DALSA BV ECP-EPN AnMar BV (Wageningen) 07367 (Eindhoven) 07489 (Leidschendam) 07639 (Eindhoven) 07682 Blue4Green BV DALSA Professional Imaging EMS Electro Medical Systems SA Arai Helmet (Europe) BV (Enschede) 07994 (Eindhoven) 07489 (Nyon, Zwitserland) 07498 (Hoevelaken) 07521 Bluewater Energy Services BV Damen Shipyards Group Energieonderzoek ARCADIS Nederland BV (Hoofddorp) 07781 (Gorinchem) 07781 Centrum Nederland (Zwolle) 07908 Bradford Engineering BV Danisco Genencor (Petten) 07349 / 07975 Ardagh Glass (Heerle) 07489 International BV Enza Zaden BV (Dongen) 07851 Bromyc BV (Leiden) 07787 (Enkhuizen) 07791 ARS Traffic & Transport (Gennep) 07787 DC Prime BV Equens NV Technology BV Bureau Settels van Amelsvoort (Amsterdam) 07710 (Utrecht) 07630 (Leidschendam) 07814 (Eindhoven) 07583 De Ceuster NV (DCG) Erasmus MC Arte di Granito BV (Sint-Katelijne-Waver, (Rotterdam) 07498 / 07613 / (Helmond) 07487 Cc België) 07791 07723 / 07825 Arte Research and C. Meijer BV Deltares ESI Group Development BV (Rilland) 07795 / 07926 (Utrecht) 07457 / 07510 / (Delft) 07618 (Helmond) 07487 C2V 07553 / 07585 / 07908 ESTEC - European Space Research ASML Netherlands BV (Enschede) 07819 DEMCON and Technology Centre (Veldhoven) 07851 CCL research (Enschede) 07569 (Noordwijk) 07197 / 07788 / Astra Tech Benelux BV (Veghel) 07975 DePuy CMW 08014 (Zoetermeer) 07621 CGG-Jason Netherlands BV (Blackpool, Groot-Brittannië) Euriskein ASTRON - Netherlands Institute (Leidschendam) 07913 07844 (Hulshorst) 07373 for Radio Astronomy Chess eT International BV DePuy Spine International (Dwingeloo) 08014 (Haarlem) 07635 (Amersfoort) 07618 Ff Atos Consulting Chromin Maastricht BV Diamand product solutions Fachhochschule Köln (Utrecht) 07628 / 07635 (Maastricht) 07527 (Merselo) 07527 (Köln, Duitsland) 06752

108 Utilisatierapport STW 2013 Farm Frites Havenbedrijf Rotterdam NV Jj Lummus Technology Inc. (Oudenhoorn) 07795 (Rotterdam) 07908 Jacob Klimstra Consultancy (Bloomfield, Verenigde FEI Company Hoofdproductschap Akkerbouw (Broeksterwald) 07911 Staten) 07983 (Eindhoven) 07487 (‘s-Gravenhage) 07367 Johnson & Johnson Ferro Holland BV Hoogheemraadschap Delfland Pharmaceutical Mm (Uden) 07711 (Delft) 07736 (Beerse, België) 07613 Marjoland BV FKG Dentaire Hosokawa Micron BV Johnson Controls GmbH (Waddinxveen) 07435 (La Chaux-de-Fonds, (Doetinchem) 07457 (Burscheid, Duitsland) 07345 Massachusetts Institute Zwitserland) 07498 Hu-Friedy of Technology Fokker Aerostructures BV (Chicago, Verenigde Staten) Kk (Cambridge, (Papendrecht) 07532 07498 Katholieke Universiteit Leuven Verenigde Staten) 07913 Fokker Special Products BV Huntsman (Europe) BV (Heverlee, België) 07527 McCain Foods Holland BV (Hoogeveen) 07560 (Everberg, België) 07975 Key Drug Prototyping BV (Hoofddorp) 07926 ForceLink BV Hyflux CEPAration BV (Amsterdam) 07790 MEAS Deutschland GmbH (Culemborg) 07320 (Helmond) 07569 Kipp & Zonen BV (Dortmund, Duitsland) 07682 Ford Forschungszentrum HZPC Holland BV (Delft) 07484 Medisch Spectrum Twente Aachen (FFA) (Metslawier) 07795 / 07926 Koninklijk Instituut (Enschede) 07994 (Aachen, Duitsland) 07851 voor de Marine Medtronic BV Ford Research Laboratory Ii (Den Helder) 07911 (Maastricht) 07685 (Dearborn, ICCROM Koninklijk Nederlands Memorial University of Verenigde Staten) 07521 (Rome, Italië) 06752 Meteorologisch Instituut Newfoundland Fox-IT IHC Dredgers BV (De Bilt) 07484 / 07911 (St. Johns, Canada) 07521 (Delft) 07628 / 07635 (Kinderdijk) 07781 Koninklijke Luchtmacht Menzis zorg en inkomen Frans van den Bos Rozen BV IMEC (Nieuw Milligen) 10033 (Zwolle) 07994 (De Lier) 07435 (Leuven, België) 07819 Koninklijke Marine Merck Serono International S.A. FREYA Ingenieursbureau (‘s-Gravenhage) 07585 (Geneva, Zwitserland) 07171 (Wijchen) 07994 Wittich & Visser BV Koninklijke Shell Mesaplexx Pty Ltd FrieslandCampina Innovation (Rijswijk) 07484 (Rijswijk) 07913 (Eight Mile Plains, Australië) (Wageningen) 07438 InnoCore Technologies Kryoz Technologies BV 08014 FuMa-Tech GmbH (Groningen) 07697 (Enschede) 08014 Meteo Consult BV (Vaihingen, Duitsland) 07975 InSpine Netherlands BV Kweek en researchbedrijf (Wageningen) 07484 (Schiedam) 07618 AGRICO BV Micromed S.p.A. Gg Institut Supérieur de (Bant) 07795 / 07926 (Mogliano Veneto, Italië) GE Plastics l’Aéronautique et de l’Espace KWS POTATO BV 07685 (Bergen op Zoom) 07345 (Toulouse, Frankrijk) 07489 (Emmeloord) 07795 / 07926 Micronit Microfluidics BV GE Sensing & Inspection InteRNA Technologies BV (Enschede) 07569 / 08014 Technologies GmbH (Utrecht) 07710 Ll Ministerie van Binnenlandse (Wunstorf, Duitsland) 07345 International Atomic L.Verbakel BV Zaken en Koninkrijksrelaties Genmab BV Energy Agency (Sint Oederode) 07722 (‘s-Gravenhage) 06752 (Utrecht) 07787 (Seibersdorf, Oostenrijk) La Vision GmbH Ministerie van Defensie German-Dutch Wind Tunnels 07457 (Goettingen, Duitsland) 07645 (‘s-Gravenhage) 07487 (Marknesse) 07645 InteSpring BV Laramart Ontwikkelings & Ministerie van Economische Zaken Getronics PinkRoccade (Delft) 07583 Exploitatie Mij BV (‘s-Gravenhage) 07795 Nederland BV Ionbond Netherlands BV (Velp) 07605 Ministerie van Infrastructuur (Lelystad) 07628 / 07635 (Venlo) 07527 Lasertec BV en Milieu GN ReSound BV IPCOS (Barendrecht) 07621 (Rotterdam) 07814 (Eindhoven) 07605 (Leuven, België) 07851 Lens Research & Development Ministerie van Veiligheid GS1 Nederland IPCOS BV (Bleiswijk) 07489 en Justitie (Amsterdam) 07639 (Boxtel) 07851 Linde Gas Benelux BV (‘s-Gravenhage) 07457 GTM Advanced Structures IPCOS Technology BV (Schiedam) 07442 Mitsubishi Engineering-Plastics (‘s-Gravenhage) 07560 (Boxtel) 07851 LioniX BV Europe BV IQ Products (Enschede) 07569 / 07994 (Geleen) 07345 Hh (Groningen) 07787 LTO Groeiservice Monsanto Holland BV Harvard Medical School IQ Therapeutics (Bleiswijk) 07367 (Bergschenhoek) 07791 (Boston, Verenigde Staten) (Groningen) 07697 Lucta SA Moog FCS 07697 Irdeto BV (Montornés del Vallés, (Nieuw-Vennep) 07583 (Hoofddorp) 07630 Barcelona, Spanje) 07722

Lijst van gebruikers bij STW-projecten 2007 109 MSD Oss OHM Ltd. Productschappen Vee, Sensata Technologies (Oss) 07457 / 07569 / 07726 (Aberdeen, Groot- Brittannië) Vlees en Eieren Holland BV 07913 (Zoetermeer) 07722 (Almelo) 07682 Nn ORCA Therapeutics BV PSS Gereedschapmakerij Sense Observation Systems BV Nationaal Lucht- en (Bilthoven) 07710 (Heesch) 07527 (Rotterdam) 07814 Ruimtevaartlaboratorium Oticon A/S Pyxis Discovery BV Shell Global Solutions (Marknesse) 07532 / 7645 (Snekkersten, Denemarken) (Delft) 07790 (Chester, Groot-Brittannië) NCIRO Australia Telescope 07460 07911 National Facility Rr Shell Global Solutions (Epping, Australië) 08014 Pp R&R Mechatronics BV International BV Nederlands Forensisch Instituut PamGene International BV (Zwaag) 07994 (Amsterdam) 07349 / 07510 / (‘s-Gravenhage) 07457 (‘s-Hertogenbosch) 07790 Rabobank Nederland 07984 Nederlands Herseninstituut Paques BV (Utrecht) 07630 Shell International (Amsterdam Zuidoost) 07544 (Balk) 07736 Radboud universitair Exploration and Production BV Nederlands Vaccin Instituut Philips medisch centrum (Rijswijk) 06752 (Bilthoven) 07723 (Eindhoven) 07628 / 07635 (Nijmegen) 07487 / 07589 Shell International Exploration Nederlandse Organisatie voor Philips Applied Technologies Radboud Universiteit Nijmegen and Production Inc. Wetenschappelijk Onderzoek (Eindhoven) 07197 / 07521 / (Nijmegen) 07527 / 07613 / (Houston, Verenigde Staten) (‘s-Gravenhage) 07795 07788 / 07819 07639 / 07911 07913 New Mexico Tech Philips Consumer Lifestyle Reinier de Graaf Gasthuis Siemens AG (Socorro, Verenigde Staten) (Drachten) 07498 (Delft) 07320 (Karslruhe, Duitsland) 07976 07484 Philips Healthcare Remmers Bouwchemie BV SINTEF Nikinc Dental BV Nederland BV (Hoogeveen) 06752 (Trondheim, Noorwegen) (Eindhoven) 07498 (Best) 07489 / 07788 Rijksdienst voor 07913 NIZO food research BV Philips Medizin het Cultureel Erfgoed SolMateS BV (Ede gld) 07438 / 07976 Systeme GmbH (Amersfoort) 06752 / 07553 (Enschede) 07711 NMDG NV (Böblingen, Duitsland) 07589 Rijksuniversiteit Groningen Solsep BV (Bornem, België) 07118 Philips MiPlaza Photonics Labs (Groningen) 07197 / 07803 (Apeldoorn) 07349 Noldus Information (Eindhoven) 07621 Rijkswaterstaat Sonion Nederland BV Technology BV Philips Nederland BV (Lelystad) 07553 / 07585 (Amsterdam) 07197 (Wageningen) 07613 (Eindhoven) 07320 / 07589 Rockwell Collins (UK) Ltd Sound Intelligence NT&D Nanotechnology Philips Research (Hoofddorp) 10033 (Amersfoort) 07460 & Devices (Eindhoven) 07197 / 07575 / Royal FrieslandCampina SpaarnWater (Aachen, Duitsland) 07819 07630 / 07639 / 07697 (Deventer) 07438 / 07726 (Haarlem) 07781 NTCP Philips Research Laboratories SRON - Netherlands Institute (Laon, Frankrijk) 07521 (Eindhoven) 07118 / 07605 Ss for Space Research Nunhems Netherlands BV Phytocare S. van der Hulst- (Utrecht) 08014 (Nunhem) 07791 (Berkel en Rodenrijs) 07435 Rozenkwekerij BV Stichting Maritiem Research Nutreco Nederland BV Pie Medical Imaging BV (Meterik) 07435 Instituut Nederland (Boxmeer) 07457 / 07722 (Maastricht) 07487 Saint-Gobain Crystaux (Wageningen) 07781 Nutricia Research BV Plant Research International (Saint Pierre les Nemours, Stichting Sanquin (Utrecht) 07438 (Wageningen) 07435 / 07487 / Frankrijk) 07644 Bloedvoorziening Nutriënten Management 07787 / 07795 / 07938 Samsung Electronics SEBN (Amsterdam) 07171 Instituut NMI BV Porogen BV (Delft) 07589 Stichting Toegepast Onderzoek (Wageningen) 07367 (Bilthoven) 07825 Samsung Medison Co, LtD. Waterbeheer (STOWA) NXP Semiconductors PPG Coatings Europe BV (Seoul, Korea ) 07589 (Amersfoort) 07736 (Eindhoven) 07118 / 07639 / (Uithoorn) 07781 Sanquin Research Superon GmbH 07682 Praktijkonderzoek Veehouderij (Amsterdam) 07171 (Dermbach, Duitsland) 07349 NXP Semiconductors (Lelystad) 07722 Satelec Acteon Group Svasek Hydraulics Belgium NV Primix BV (Merignac, Frankrijk) 07498 (Rotterdam) 07908 (Leuven, België) 07639 (Mijdrecht) 07442 Saxion Hogeschool IJsselland Sylvan Foods Netherlands BV Productschap Diervoeder (Deventer) 07585 (Horst) 07787 Oo (Zoetermeer) 07722 SCHOTT AG Sylvan Inc. Océ Technologies BV Productschap Tuinbouw (Mainz, Duitsland) 07851 (Langeais, Frankrijk) 07787 (Venlo) 07788 (Zoetermeer) 07435 Scintec AG OctoPlus NV Productschap Zuivel (Tübingen, Duitsland) 07484 (Leiden) 07171 / 07708 (Zoetermeer) 07367

110 Utilisatierapport STW 2013 Tt Topcon Europe BV Vv Zz Tata Steel (Capelle aan den IJssel) 07544 Van der Veen ZoBio BV (IJmuiden) 07510 / 07532 / TOPIGS Research Center IPG Ingenieursbureau BV (Leiden) 07790 07635 (Beuningen) 07994 (Zwolle) 07605 Tata Steel Europe Trouw Nutrition Nederland BV Van Oord Dredging and (IJmuiden) 07510 (Putten) 07457 Marine Contractors BV TCKI Twente Solid State Technology BV (Rotterdam) 07908 (Velp) 06752 (Enschede) 08014 Varibel Innovations BV Technische Universiteit Delft (Arnhem) 07605 (Delft) 06752 / 07320 / 07442 / Uu Veeco Instruments BV 07457 / 07484 / 07532 / 07553 / Unilever R & D (Breda) 07834 07560 / 07645 / 07736 / 07781 / (Vlaardingen) 07438 / 07976 Vereniging Spierziekten 07834 / 07851 / 07911 / 07984 Universitair Medisch Nederland Technische Universiteit Centrum Groningen (Baarn) 07685 Eindhoven (Groningen) 07697 VieCuri Medisch Centrum (Eindhoven) 07118 / 07345 / Universitair Medisch voor Noord-Limburg 07510 / 07521 / 07575 / 07605 / Centrum Utrecht (Venlo) 07994 07630 / 07639 / 07788 / 07851 (Utrecht) 07589 Virosome Biologicals BV Teijin Aramid Universitair Ziekenhuis Gent (Leiden) 07373 (Arnhem) 07560 (Gent, België) 07618 VNSI-Scheepsbouw Nederland TEIJIN TWARON BV Universität Karlsruhe (Rotterdam) 07781 (Arnhem) 07560 (Karlsruhe, Duitsland) 07819 Vrije Universiteit Amsterdam Tekst & Project Université de Tours - (Amsterdam) 07618 / 07639 / (Sint-Michelsgestel) 07605 Francois Rabelais 07803 / 07834 Thales Cryogenics BV (Tours, Frankrijk) 07197 VSL (Eindhoven) 08014 Université du Luxembourg (Delft) 07834 Thales Naval Nederland (Luxembourg, Luxemburg) VU Medisch Centrum Amsterdam (Hengelo) 07118 07639 (Amsterdam) 07460 / 07618 / Thomson Broadcast & Media Universiteit Hasselt 07994 Solutions Nederland BV (Diepenbeek, België) 07575 (Breda) 07489 Universiteit Leiden Ww Tibotec BVBA (Leiden) 07710 / 07819 / Wageningen Universiteit & (Beerse, België) 07708 07834 / 07938 Researchcentrum TNO Universiteit Twente (America (Horst) 07787 (Delft) 07118 / 07527 / 07532 / (Enschede) 07544 / 07569 / (Bleiswijk) 07435 07569/ 07583 / 07605 / 07639 / 07618 / 07621 / 07711 / 07781 / (Lelystad) 07994 07781 / 07911 / 07976 07814 / 07911 / 08014 (Lisse) 07844 TNO Universiteit Utrecht (Randwijk) 07435 (Den Haag) 07628 (Utrecht) 07373 / 07825 (Wageningen) 07438 / 07484 / TNO Universiteit van Amsterdam 07736 / 07819 / 07825 / 07938/ (Eindhoven) 06752 / 07118 / (Amsterdam) 07613 07975 07320 / 07489 / 07532 / 07560 / University of Applied Wärtsilä Finland Oy 07575/ 07711 / 07781 / 07851 Sciences, Gelsenkirchen (Vaasa, Finland) 07911 TNO (Bocholt, Duitsland) 07197 Waterschap Hollandse Delta (Helmond) 07521 / 07851 / University of Bath (Ridderkerk) 07736 077911 (Bath, Groot-Brittannië) 07498 Westfield Business Development TNO University of Birmingham (Delft) 07976 (Rijkwijk) 07521 (Birmingham, Wiediam Diamond TNO Groot-Brittannië) 07498 Knives and Tools (Utrecht) 07553 / 07585 / University of California (Wanroij) 07527 07913 at Santa Barbara Witteveen+Bos TNO (Santa Barbara, (Rotterdam) 07585 (Zeist) 07438 / 07682 / 07938 Verenigde Staten) 07834 TNO DIANA BV University of Yy (Delft) 07345 Central Lancashire YAGEO EUROPE BV to-BBB (Preston, Groot-Brittannië) (Roermond) 07711 (Leiden) 07708 07489

Lijst van gebruikers bij STW-projecten 2007 111 Lijst van afkortingen

AIO Assistent in Opleiding AMC Amsterdam Medisch Centrum CCC Clean Combustion Concepts (Perspectiefprogramma) DPTE Dutch Programme for Tissue Engineering EU Europese Unie EUR Erasmus Universiteit Rotterdam EZ Ministerie van Economische Zaken FOM Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie IAVI International AIDS Vaccine Initiative, USA k€ kilo euro (eenheid van 1.000 euro) LNV Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedsel LUMC Leids Universitair Medisch Centrum M€ Mega euro (eenheid van 1.000.000 euro) MRC Medical Research Council, UK MTA Material Transfer Agreement NWO Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek OCW Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap OTP Open Technologieprogramma RU(N) Radboud Universiteit Nijmegen RUG Rijksuniversiteit Groningen TNO Nederlandse Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek TTI Technologische Topinstituten TTO Technology Transfer Office TU Technische Universiteit TUD Technische Universiteit Delft TUE Technische Universiteit Eindhoven UD Univeritair Docent UL Universiteit Leiden UM Universiteit Maastricht UMC Universitair Medisch Centrum UT Universiteit Twente UU Universiteit Utrecht UvA Universiteit van Amsterdam VU Vrije Universiteit WL Waterloopkundig Laboratorium WU Wageningen Universiteit WUR Wageningen Universiteit & Researchcentrum

112 Utilisatierapport STW 2013 Lijst van afkortingen 112 Colofon Redactie Huub Eggen, STW Eindredactie en productie Kitty Puijk, STW Ontwerp Room for ID’s, Nieuwegein Fotografie Ivar Pel, Utrecht Drukwerk Zwaan printmedia, Wormerveer Technologiestichting STW / Utilisatierapport 2013