Dziedzictwo I Pamięć Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej Wschodnich Kresów Pamięć I Dziedzictwo Ii Muzealne Spotkania Z Kresami Muzeum Niepodległości W Warszawie
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Publikacja jest pokłosiem II już konferencji o tematyce kresowej zorganizowanej przez Muzeum Niepodległości i adresowanej do muzealników. Stąd, podobnie jak w tomie I (wydany drukiem w 2009 roku) zamieszczone tu teksty są efektem pracy i pasji specjalistów w zakresie historii, etnografii i sztuki. Opracowanie jest niewątpliwie ważne i niezwykle potrzebne, ukazuje bowiem stan badań nad zgromadzonymi w muzeach kolekcjami i zbiorami, a ponadto orientuje w zgromadzonych w różnych placówkach muzealnych eksponatach dotyczących Kresów. Publikacja stanowi cenne źródło wiedzy na temat ludzi, miejsc i wydarzeń związanych z Kresami, a jej wartość podnosi fachowość i emocjonalne zaangażowanie autorów. Czytelnik będzie miał okazję zapoznać się z bogatą ikonografią, częstojeszcze nigdzie niepublikowaną, a dotąd znaną tylko muzealnikom. Ponadto prezentowana przez autorów bibliografia znacznie wzbogaci wiedzę na temat źródeł i opracowań dotyczącychKresów. dr Jolanta Załęczny Dzieło reprezentuje niemal w całości wyniki pracy muzealników, głównie specjalizujących się w opracowaniu i popularyzowaniu zbiorów i kolekcji muzealnych z zakresu sztuki, historii oraz etnografii. Praktycznie we współczesnej literaturze w dziedzinie muzealnictwa jest to pewien fenomen, bowiem tak obszerne i fachowo opracowane dzieła pojawiają się nieczęsto. Omawiany tom w sposób szczególny i cenny poznawczo uzupełnia wiedzę o zbiorach muzealnych dotyczących Kresów Wschodnich. Tym samym opublikowanie tego tomu wydatnie poszerzy możliwości rozwijania wielokierunkowych badań nad dziejami i kulturą kresową przy wykorzystaniu wielu rodzajów muzealiów. dr Andrzej Stawarz II MUZEALNE SPOTKANIA Z KRESAMI Z SPOTKANIA MUZEALNE II Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego DZIEDZICTWO I PAMIĘĆ Organizator Partner KRESÓW WSCHODNICH Patroni medialni RZECZYPOSPOLITEJ DZIEDZICTWO I PAMIĘĆ KRESÓW WSCHODNICH RZECZYPOSPOLITEJ WSCHODNICH KRESÓW PAMIĘĆ I DZIEDZICTWO II MUZEALNE SPOTKANIA Z KRESAMI MUZEUM NIEPODLEGŁOŚCI W WARSZAWIE DZIEDZICTWO I PAMIĘĆ KRESÓW WSCHODNICH RZECZYPOSPOLITEJ II MUZEALNE SPOTKANIA Z KRESAMI Redakcja Tadeusz Skoczek Warszawa 2017 Materiały II Muzealnych Spotkań z Kresami zorganizowanych przez Muzeum Niepodległości w Warszawie w dniach 23−24 maja 2011 r. Współpraca redakcyjna: Helena Wiórkiewicz Publikację do druku opiniowali: Dr Andrzej Stawarz Dr Jolanta Załęczny 2017 © copyright by Muzeum Niepodległości w Warszawie & Autorzy tekstów ISBN 978-83-62235-47-6 Muzeum Niepodległości w Warszawie jest jednostką organizacyjną Samorządu Województwa Mazowieckiego SŁOWO WSTĘPNE Dziedzictwo Kresów. W ostatnim ćwierćwieczu termin ten stał się niezwykle ważny i popu- larny. Efektem zmowy wielkich mocarstw: Anglii, Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego podzielono Europę i świat na strefy wpływów. Bez pytania poszczególnych narodów zmieniono granice państw. Przy negocjacyjnym stoliku, podczas konferencji w Teheranie, Jałcie i Poczdamie ustalono nowy porządek polityczny świata. Pokonanie hitlerowskich Niemiec, cel główny tych poro- zumień, pozostawił poza orbitą zainteresowania Churchilla, Roosvelta i Stalina los wielu narodów. Rozbiory terytorialne dokonane po Jałcie, w największym stopniu dotyczyły Polski. Opiniami pol- skiego rządu emigracyjnego mocarstwa się nie zajmowały. Utworzony pod protektoratem Stalina organ administracyjny zwany Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego zatwierdził nową gra- nicę wschodnią. Wieloetniczna Polska stawała się państwem narodowym. Poza granicami pozostawiono ponad połowę dotychczasowego terytorium. Przesunięto granice na zachód na dawne ziemie pia- stowskie nazywając je w propagandzie, później w literaturze i nauce – Ziemiami Odzyskanymi. Lud- ność opowiadającą się za polskością wywieziono z terenów znajdujących się za Bugiem na Zachód. Polakom nie pozostawiono wyboru, uciekali przecież z własnej ojczyzny pod naporem terroru części Ukraińców zorganizowanych w OUN/UPA. Nieludzka decyzja możnych świata definiowana terminem koalicji antyhitlerowskiej skazała wielu na tułaczkę, wykorzenienie i tęsknotę. Przesiedlenia objęły prawie 7 milionów ludzi, z czego z terenów zajętych przez Sowietów wyjechały 2 miliony Polaków. Do ZSRR wysiedlono pół miliona Białorusinów, Litwinów i Ukraińców, a za naszą zachodnią granicę 2,5 milionów Niemców, którzy dołączyli do miliona uciekinierów opuszczających swoją ojczyznę wraz z Wehrmachtem. Wędrówka ludów, poza ogromem cierpień i strat materialnych oraz moralnych, przynosiła tęsknotę za utraco- nym matecznikiem, małą ojczyzną, krajem lat dziecinnych. Przez cały okres PRL nie można było jednak wspominać o Ziemiach Utraconych, o polskości Lwowa czy Wilna. Dopiero obalenie socja- lizmu w Polsce, a komunizmu w ZSRR, dopiero zwycięstwo ruchu społecznego symbolizowanego nazwą „Solidarność” umożliwiły powrót tematyki polskich Kresów Wschodnich do oficjalnego obiegu. Powstawać zaczęły kluby kresowian, stowarzyszenia, fundacje. Gromadzić zaczęto pamiątki, powstawały muzea. Organizacje pozarządowe uzyskiwały mecenat Senatu RP, podobnie jak stowa- rzyszenie kultywujące polskość na Wschodzie. Naturalną potrzebą stał się w tych okolicznościach pomysł wspólnych spotkań, dyskusji, kon- ferencji. Muzeum Niepodległości wystąpiło w 2007 roku z inicjatywą zorganizowania Muzealnych Spotkań z Kresami. Andrzej Stawarz – sprawujący wtedy funkcję dyrektora – pisał: „Ideą przewodnią spotkań było dokonanie możliwie szerokiego przeglądu stanu prac zbierackich, dokumentacyjnych, 3 wystawienniczych i popularyzatorskich przełomu XX i XXI wieku związanych w muzealnictwie polskim z tematyką kresową”. I Muzealne Spotkania z Kresami odbyły się w dniach 26−27 maja 2008. Wyczerpującą publi- kację, będącą owocem tej konferencji wydano rok później. Składa się z sześciu części poprzedzonych słowem wstępnym A. Stawarza oraz obszernym i kompetentnym artykułem wprowadzającym Sta- nisława Sławomira Niciei pt. Legenda Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej. Znakomity pisarz i uczony, zajmujący się historią ziem polskich w XIX i XX wieku, twórca pojęcia Kresowej Atlantydy (na określenie historii i mitologii polskich miast kresowych) z satys- fakcją pisze o ostatnich dekadach, w których słowo „Kresy” zrobiło niebywałą karierę, pisze też o historycznej konieczności wyrównywania krzywd w zakresie mówienia i pisania o polskości ziem utraconych, o ich legendzie: „Badacze w wielu ośrodkach naukowych, ale też publicyści podjęli tę tematykę ze zwielokrotnioną energią. Zaowocowało to dziesiątkami ważnych konferencji, sesji i debat naukowych oraz objawiło się setkami monografii i artykułów naukowych, eseistycznych, publicystycznych, popularyzatorskich, dziesiątkami filmów dokumentalnych, audycji radiowych i widowisk telewizyjnych, w tym festiwali twórczości kresowej”. Dalej wspomina profesor o „polu minowym”, na którym mogą „wylecieć w powietrze” działacze, publicyści i uczeni zajmujący się Kresami z perspektywy ludobójstwa OUN/UPA, jakie zgotowano Polakom w czasie niemieckiej okupacji, przytaczając słowa Kazimierza Wierzyńskiego, że trudności te trwać będą dotąd „dopóki paść się będą na łące zacietrzewionych osłów”. Przypominamy te słowa z następującym spostrzeżeniem wynikającym z obserwacji programu Muzeum Niepodległości: misja tej instytucji (dla której organem założycielskim jest Samorząd Woje- wództwa Mazowieckiego) realizowana jest w dwojaki sposób. Pierwszy to naukowe i publicystyczne ukazywanie dziedzictwa kulturowego polskich Kresów Wschodnich, niezależnie od upamiętniania martyrologii Polaków i przypominania cierpień, jakich doznali podczas haniebnych krwawych nocy na Wołyniu, Podolu, Zakarpaciu. Publikacja, która przedstawiamy Państwu dotyczy „dziedzictwa” i „pamięci”, ale przeważa pamięć kulturowa. Martyrologią i upamiętnieniem zajmujemy się w innych wydawnictwach, w innych projektach. II Muzealne Spotkania z Kresami odbywały się w dniach 23−24 maja 2011. Z dużym opóź- nieniem przedstawiamy zainteresowanym bardzo interesujące referaty. Niestety, trudna sytuacja ekonomiczna naszego Organizatora, trudności wynikające z tzw. „janosikowego”, czyli realizacji ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego zmuszającej Mazowsze do przekazywania części swoich dochodów innym jednostkom – stały się przyczyną wielu zaległości, nie tylko w naszej instytucji. Obydwie konferencje oraz publikacje są efektem tytanicznej pracy Heleny Wiórkiewicz, emerytowanej kustosz Muzeum Niepodległości. Życząc Jej zdrowia i pomyślności, wyraźmy oczeki- wanie i prośbę, aby była z nami przy organizacji kolejnych Muzealnych Spotkań z Kresami. Liczymy na inspirację oraz oferujemy wszelką pomoc. Tadeusz Skoczek 4 CZĘŚĆ I: ZBIORY I KOLEKCJE – GRAFIKA, RYSUNEK, MALARSTWO 1. Karta tytułowa z wydawnictwa Album widoków Wołynia, rysował z natury i litografował Heinrich Peyer, 1858−1862 Kamilla Pijanowska Muzeum Narodowe w Warszawie ALBUM WIDOKÓW WOŁYNIA HENRYKA PEYERA Album widoków Wołynia Henryka Peyera to wydawnictwo z połowy XIX wieku, ukazujące pejzaże dawnego województwa wołyńskiego. Album ten, zachowany w kilku egzemplarzach w nie- licznych zbiorach w Polsce, jest publikacją, która ciągle jeszcze stanowi wyzwanie dla badaczy, a wiele jej aspektów – takich jak układ i całkowita zawartość – pozostaje trudnych do wyjaśnienia. Przede wszystkim album ten prawie nie pojawia się w literaturze przedmiotu – nie wymienia go ani Karol Estreicher w swojej bibliografii literatury polskiej XIX wieku, ani Andrzej Banach w podstawowym do dziś opracowaniu Polska książka ilustrowana 1800−19001. Właściwie jedynym wyczerpującym