Mrągowskie Studia Humanistyczne Studia Humanitatis Mrongoviensis
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ODDZIAŁ POLSKIEGO TOWARZYSTWA HISTORYCZNEGO W OLSZTYNIE, KOŁO W MRĄGOWIE Mrągowskie Studia Humanistyczne Studia Humanitatis Mrongoviensis NOWA SERIA TOM 1(10) 2014 MRĄGOWSKIE STUDIA HUMANISTYCZNE HISTORIA I LITERATURA NA POGRANICZU KULTUROWYM MAZUR, MAZOWSZA I PAŃSTW BAŁTYCKICH HISTORIA ET LITTERAE. DE CULTURALI MASURIAE, MASOVIAE ET CIVITATUM BALTICARUM CONFINIO Komitet Redakcyjny | Redaktionskomitee | Editorial Board: Stanisław Achremczyk (Olsztyn), Józef Borzyszkowski (Gdańsk), Stanisław Bułajewski (Olsztyn), Zbigniew Chojnowski (Olsztyn), Wojciech Chudziak (Toruń), Jan Gancewski (Mrągowo-Olsztyn), Lech Kościelak (Warszawa), Erwin Kruk (Olsztyn), Bronius Makauskas (Kaunas), Krzysztof Mikulski (Toruń), Jens E. Olesen (Greisfwald), Heiko Paabo (Tartu), Mária Palasik (Budapest), Andrzej Sakson (Poznań), Irēna Saleniece (Daugavpils), Heidi Tworek (Boston), Aleš Zářický (Ostrava) Recenzenci stali | Ständige Rezensenten | Regular reviewers: Elżbieta Alabrudzińska (Toruń), Jiři Brňovják (Ostrava), Jolita Greblikaitė (Kaunas), Edward Mierzwa (Piotrków Trybunalski), Petr Popelka (Ostrava), Andrzej Wałkówski (Łódź) Osoby stale współpracujące | Feste Mitarbeiter | Regular contributors: Ryszard Bitowt, Iwona E. Gancewska, Zbigniew Suchecki, Karolina Wiśniewska Rada Redakcyjna | Redaktionsrat | Editorial Council: Jan Gancewski (redaktor naczelny | Chefredakteur | Editor-in-Chief), Lech Kościelak (z-ca redaktora naczelnego | stellvertretender Chefredakteur | Associate Editor), Sławomir Sobieraj (z-ca redaktora naczelnego | stellvertretender Chefredakteur | Associate Editor), Dariusz Jarosiński, Andrzej Korytko, Heidi Tworek Redaktorzy tematyczni | Redakteure zuständig | Thematic editors: historia | für Geschichte | history: Sławomir Augusiewicz, Mirosław J. Hoffmann, Barbara Krysztopa-Czupryńska, kultura | für Kultur | culture: Daniela Rywiková (Ostrava), literatura | für Literatur | literature: Martina Kubealaková (Banska Bystrica) Redaktorzy językowi | Redakteure für Fremdsprachen | Language Consultants: Krzysztof Gębura (język niemiecki | Deutsch | German), Danuta Bogdan (język angielski | Englisch | English) Na 1 str. okładki rewers medalu wybitego dla upamiętnienia Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza. Medal został zaprojektowany i wybity w okresie stanu wojennego z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego Oddział w Mrągowie. Auf der 1. Seite des Buchdeckels wird der Revers einer Medaille zum Andenken an Krzysztof Celestyn Mrongowisz präsentiert. Diese wurde zur Zeit des Kriegszustandes in Polen entworfen und geprägt (auf Initiative des Polnischen Numismatischen Gesellschaft, Abteilung in Mrągowo). The front cover – a reverse of a medal minted to commemorate Krzysztof Celestyn Mrongowiusz. The medal was designed and minted in the period of the martial law on the initiative of the Mrągowo Section of the Polish Numismatic Society. ISSN 1507-451 X Wydawca | Herausgeber | Editor: Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego w Olsztynie, Koło w Mrągowie Współwydawcy | Mitherausgeber | Co-editors: Pracownia Wydawnictw Naukowych Hanna Królikowska Fundacja Agencji Służby Społecznej w Warszawie Nakład | Auflage | Print run: 250 egz. DTP: Tomasz Ciciński ARTYKUŁY Patrycja Cieśla Mrągowo Zróżnicowanie genetyczne hydronimów na obszarze Suwalszczyzny, Warmii i Mazur Opisany materiał zawiera 383 hydronimy z terenów północno-wschodniej Polski. Wśród nich znajdują się nazwy: 254 jezior, 41 bagien (w tym mokradeł, łąk bagiennych i moczarów), 53 strumyków, 20 rzek, 7 zatok i 3 stawów. Wszystkie hydronimy zostały podzielone ze względu na regiony geograficzne, a w ich obrębie powiaty: 1) Suwalszczyzna (z powiatami – suwalskim i augustowskim), 2) Warmia (z powiatami – morąskim, olsztyńskim, lidzbarskim, kętrzyńskim), 3) Mazury (z powiatami – nidzickim, ostródzkim, mrągowskim, węgorzewskim, ełckim, gołdapskim, giżyckim). Celem mojego artykułu jest zestawienie hydronimów północno-wschodniej Polski oraz przedstawienie ich genezy, a także zmian, jakie w nich zaszły na przestrzeni wieków. Poprzez zaprezentowanie wybranych nazw chciałabym również ukazać ich zróżnicowa- nie genetyczne i porównać statystykę całości zebranego materiału. Zawiera on trzy grupy językowe z poszczególnych okresów żyjących tutaj plemion, z których wykształciły się późniejsze języki. Jest to słownictwo praindoeuropejskie oraz bałtyckie i słowiańskie, któ- re z niego powstało. W późniejszym etapie doszło także słownictwo rodzime oraz w mi- nimalnej części niemieckie. Jeśli chodzi o dwie najstarsze grupy – języki prabałtycki i pra- słowiański -trzeba dodać, że są to najbardziej konserwatywne języki ze wszystkich innych wywodzących się z praindoeuropejskiego. Z tego powodu powstały dwie odmienne tezy, które tłumaczą powstanie obu języków. W XIX wieku rozpowszechniła się teza mówiąca, iż grupy te pochodziły ze wspólnego pnia Bałtosłowian. Wydawały się one tak pokrewne, że wkrótce przyjęto za pewnik fakt, iż pierwotnie tworzyły jedną grupę, która z czasem rozbiła się na plemiona Bałtów i Słowian. Francuski indoeuropeista A. Meillet podobień- stwa upatrywał się w tym, iż rozwój tych grup uważał za równoległy. Dziś największą grupę stanowi słownictwo bałtyckie oraz rodzime; pozostałe pełnią funkcję marginalną. Aby jednak zrozumieć taką statystykę, należy dodać jeszcze kilka słów o samych plemionach bałtyckich. Bałtowie pojawili się na ziemiach pruskich około I tysiąclecia p.n.e. Wtedy także trzy skupiska osadnicze: Estowie (pierwotna nazwa Pru- sów), Galindowie i Sudawowie podzieliły się na kilka grup plemiennych. W wiekach VI i VII wykształciły się z nich trzy grupy: 4 MSH 2014, t. 1/10 – ARTYKUŁY 1) zespół galindzki – z Galindią oraz późniejszymi Barcją i Sasinią, 2) zespół jaćwieński – z Jaćwieżą i Sudawią, 3) zespół estyjski – z Sambią, Skalowią, Narowią, Warmią, Pogezanią i Pomezanią. Plemiona te, z wyjątkiem Prusów, nie pozostawiły po sobie żadnych źródeł pisanych (a i te nie były liczne). Najbardziej rozwinięty i dlatego stosunkowo najlepiej odtworzony został język pruski, który dziś służy metodzie historyczno-porównawczej, używanej przy rekonstrukcji pierwotnych języków bałtyckich. Od XII w. następuje stopniowe wymie- ranie poszczególnych plemion. Przyczyną stały się nieustanne wojny, najazdy, epidemie i nieurodzaje. Najdłużej zachowało się świadectwo pruskie – ostatnie źródła pochodzą z XVII w. Nazewnictwo opisywanych ziem (dotyczące języków bałtyckich) omawiane jest za- zwyczaj na przykładach zaczerpniętych z języka pruskiego, który jest dobrze zachowany, oraz litewskiego, który używany jest do dziś, mimo że nie osiągnął takiego stopnia rozwo- ju jak sąsiadujący z nim język łotewski. Dzięki temu jednak bliższy jest pierwotnej mowie. Zdecydowana większość hydronimów to zapożyczenia obce, które zostały przystosowane do warunków gramatycznych polszczyzny. Często nieporozumienia sprawiały, że były one błędne i w tej formie funkcjonują do dziś. Przykładem może być polska nazwa Ławki, która jest zniekształconą nazwą pruską Lauks (prus. lauks «pole»). Niemieckie – Lawken – jest zgermanizowaną nazwą polską. Mniejszą grupę stanowią kalki językowe. Pochodzą one z języków bałtyckich i wiążą się z różnymi zjawiskami: 1) pochodzące od nazw zwierząt: Kot (Kocie) ← prus.* kato «kot», Niedźwiedzie Bagno ← prus. *Tlokunpelk ← bałt. tlākja «niedźwiedź», lit. pelke «bagno» oraz Węgorapa (z mia- stem Węgorzewem) ← lit. ungurys «węgorz»; 2) pochodzące od nazw roślin: Brzeźno (w oryginale* Berzelings), Jemiołówka, Jemioło- wo ← prus. Amelings, Kadyk ← prus. kadegis «jałowiec». W tej części Polski nie znano ogólnopolskiej nazwy na określenie jałowca i posługiwano się pruską formą kadyk; 3) pochodzące od barwy: Czerwona Struga (zwana też Raudoną) ← lit. raudonas «czer- wony»; 4) pochodzące od kształtu: Jezioro Długie – jest najprawdopodobniej kalką nazwy pru- skiej; 5) pochodzące od nazw kulturowych: Świętajno (dwie nazwy) ← prus. swints «święty». Drugą grupę stanowią kalki niemieckie: – Blejczak i Blejówka → z niem. der Blei «leszcz». Nazwa ta została zaadaptowana do gwary warmińskiej i funkcjonowała jako «blejka» zgodnie z tutejszą tradycją do zdrab- niania wyrazów (por. płoć → płotka, karaś → karasek). Nazwy «leszcz» nie używano; – Jezioro Białe (Wejsy) → z niem. Weiss See. Druga forma jest spolszczoną nazwą niemieckiego określenia, ukazującą jednocześnie kierunek zapożyczenia tej kalki językowej; – Kalmuźnia → z niem. der Kalmus «tatarak». Jest to równocześnie nazwa gwarowa – także i w tym wypadku nazwa ogólnopolska nie była używana; – Orło → nazwa ta pochodzi od nazwiska właściciela gospody, która niegdyś znaj- dowała się na tych terenach, Jana Adlera. Nazwisko jest niemieckie i pochodzi od leksemu «orzeł». Patrycja Cieśla, Zróżnicowanie genetyczne hydronimów na obszarze Suwalszczyzny, Warmii i Mazur 5 Zdarzają się też kalki, które są błędnym tłumaczeniem, bądź to przez niedopatrze- nie, bądź też niezrozumienie języka, z którego się czerpało, np.: Ogonki ← niem. Schwinz «ogon» ← prus. Schwanz «święte zagłębienie», Jezioro Krzywe ← niem. Krammer «krzywy» ← prus. krumāi «krzaki». Najstarsza warstwa nazewnicza – słownictwo praindoeuropejskie – związane jest nie- malże w całości z szeroko pojętą wodą (jej ruchami, cechami charakterystycznymi, odgło- sami, które wydaje itp.) Jest to grupa nieliczna, więc można wymienić ją w całości: a) nazwy związane z ruchami wody: – Arapowo, Aringine, Arwiny, Arwińska Struga → pie. *er-/*or- «poruszać się» – Juno → pie.*jan «ciec, płynąć» i «długie, wąskie» – Narie, Nida, Nydajno → pie.*neid- «płynąć» – Ołówka → pie.*ol-«płynąć» – Poplusz Mały → pie.*pleu- «lać