STRUMENTI PER LA DIDATTICA E LA RICERCA

– 191 – LESSICO MULTILINGUE DEI BENI CULTURALI

Comitato Scientifico

Annick Farina, Direttrice (Università di Firenze) Christina Samson, Direttrice Università( di Firenze) Sabrina Ballestracci (Università di Firenze) Marco BiffiUniversità ( di Firenze) Elena Carpi (Università di Pisa) Dave Coniam (University of Hong Kong) Christina Dechamps (Universidade Nova de Lisboa) Isabella Gagliardi (Università di Firenze) Marcello Garzaniti (Università di Firenze) Paul Geyer (Universität Bonn) Donata Levi (Università di Udine) Valentina Pedone (Università di Firenze) Federica Rossi (Kunsthistorisches Institut di Firenze) Geoffrey Williams (Université de Bretagne Sud)

Comité scientifique de l’ouvrage

Philippe Antoine (Université Blaise Pascal), Fabienne Baider (University of Cyprus), Nicholas Brownlees (Università di Firenze), Claudia Buffagni Università( per Stranieri di Siena), Carolina Flinz (Università di Pisa), Sabrina Francesconi (Università di Trento), Antonello Frongia (Università di Roma Tre), David Katan (Università del Salento), Elena Manca (Università del Salento), Rachele Raus (Università di Torino), Paola Salerni (Università di Roma “La Sapienza”), Tiziana Serena (Università di Firenze) Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel Vol. II

édité par Rachele Raus Gloria Cappelli Carolina Flinz

Firenze University Press 2017 Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel : vol. II / édité par Rachele Raus, Gloria Cappelli, Carolina Flinz. – Firenze : Firenze University Press, 2017. (Strumenti per la didattica e la ricerca ; 191)

http://digital.casalini.it/9788864535142

ISBN 978-88-6453-514-2 (online)

Progetto grafico di Alberto Pizarro Fernández, Pagina Maestra snc Immagine di copertina: © Clivewa | Dreamstime.com

Volume publié avec le soutien de l’Agence universitaire de la Francophonie (AUF) e du Dipartimento di Lingue, Letterature e Studi interculturali de l’Université de Florence.

Certificazione scientifica delle Opere Tutti i volumi pubblicati sono soggetti ad un processo di referaggio esterno di cui sono re- sponsabili il Consiglio editoriale della FUP e i Consigli scientifici delle singole collane. Le opere pubblicate nel catalogo della FUP sono valutate e approvate dal Consiglio editoriale della casa editrice. Per una descrizione più analitica del processo di referaggio si rimanda ai documenti ufficiali pubblicati sul catalogo on-line della casa editrice (www.fupress.com). Consiglio editoriale Firenze University Press A. Dolfi (Presidente), M. Boddi, A. Bucelli, R. Casalbuoni, M. Garzaniti, M.C. Grisolia, P. Guarnieri, R. Lanfredini, A. Lenzi, P. Lo Nostro, G. Mari, A. Mariani, P.M. Mariano, S. Mari- nai, R. Minuti, P. Nanni, G. Nigro, A. Perulli, M.C. Torricelli.

La presente opera è rilasciata nei termini della licenza Creative Commons – Attribution 4.0 International (CC BY 4.0: http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode)

CC 2017 Firenze University Press Università degli Studi di Firenze Firenze University Press via Cittadella, 7, 50144 Firenze, Italy www.fupress.com Sommaire

Préface VII (Rachele Raus)

Foreword XVII (Gloria Cappelli)

Einleitung XXI (Carolina Flinz)

I.LESIMAGESDUVOYAGE 1.Uneîle«àl’écartdutemps»:imagesdupatrimoine sardedanslesguidestouristiquesfrançais 1 Lorenzo Devilla

2.L’immaginedellamonumentalitàravennate fraletteraturaguidisticaedocumentazione graficaefotograficaneisecoliX+VIII-XIX 15 Paola Novara

3.Patrimoinesetpointsdevue:imagesdelaToscane dansquelques GuidesbleusduXXesiècle (éd.1921,1932,1950,1968et1985) 31 Marie-France Merger

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press 4.Tranarrazioneletterariaevisiva: larappresentazionedellaSicilia nellafotografiadelXIXsecolo 47 Monica Maffioli

II.L’ARTDANSLESGUIDES 5.ArchitekturkritikundStandmarketing. EinekurzeGeschichtedesArchitekturführers 63 Philipp Meuser

6.Travelguidesandtraveloguesassources toexaminethecollector’sroleinartandheritage preservation.ThecaseofBelgium(ca.1780-1914) 87 Ulrike Müller

7.AntiqueSculpture,Copies,andtheLanguage ofValueinEarlyEighteenth-CenturyGrandTour Guidebooks 103 Hannah Wirta Kinney

8.AufdemWegzumReiseführer. WennKunstkritikEinzuginStadtbeschreibungenhält 121 Dorit Kluge

III.LESGUIDESENTREIMAGINAIREETPROPAGANDE 9.Guideindivisa.Guideturisticheemanuali perletrupped’occupazioneneglianniTrenta eQuarantadelNovecento 139 Adolfo Mignemi

10.Lephotobookcommeguidetouristique: lecasd’à travers Israël (1950-1951) 157 Galia Yanoshevsky Préface

Celivreestledeuxièmevoletdel’ouvrageconsacréauguidetouristi- queentantquelieuderencontreentrelexiqueetimagesdupatrimoine culturel,ouvrageissuducolloquequis’estdérouléle11et12juin2015à PiseetFlorence. Ce deuxième volume focalise l’attention sur l’image, en tant que représentationduréelmaisaussientantquelieuàpartirduquell’ima- ginationpeuts’exercerenévoquantdesreprésentationsmentales(l’ima- ginaire).Danslesguidestouristiques,l’imageentretientunlienàlafois problématiqueetprivilégiéaveclelexique,telqu’ilapparaîtendiscours. Leurrelationsembleavoirlestraitsd’uneinteractionconstantequi«n’a riendeconflictuel»(Korzillius2009:21).C’estlaraisonpourlaquellenous proposeronsdeparlerd’un«discoursimagé»,lieudetransmissiondespa- trimoinesculturelsdedifférentspaysetdedifférentespériodes.

1. Images et discours dans le discours touristique Larelationentreimageetdiscours,etplusengénéralentreimageet texte,estdepuistoujoursproblématique(Korzillius2009:8):«poserla questiondurapporttexte-image–cequisous-entendleprinciped’unein- teractionseproduisantentrelesdeuxmodesd’expressions–soulèvequan- titéd’interrogationsplusépineuseslesunesquelesautres.[…]laquestion durapporttientintrinsèquementànotrecultureetqu’ellen’estàcetitreni neutreniévidenteensoi».Lelogosimmatérield’uncôtéetl’eikondel’au- tresupposeraient,eneffet,deuxsystèmesdesignesdifférents,l’unliéàla vue/auxyeuxetl’autreàlalangue,etqui,toutengardantleurspropres spécificités,ontdescaractéristiquessimilaires,puisqueladénotationreste utopiqueaussipourlesimages(Barthes1964:46). Nousessaieronsdoncd’observercetteinteractionàpartirdel’analyse dudiscourstouristique,cequid’abordnousporteàposerlaquestionde

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press VIII Préface larelationdel’imageetdulexiqueparrapportauvoyageplusengénéral. Eneffet,l’imagesembleconnaturelleauvoyageetàladécouvertedescul- turesautres,notammentdepuisquel’intérêtcroissantpourladescription réalistelorsdelaRenaissancefontdelavuel’instrumentprivilégiédela connaissance.Entémoignel’incipitdesrécitsdesvoyageursfrançaisdu XVIesiècle,quifontl’éloged’Ulysseparcequ’ilabeaucoupvuetqu’ila doncacquislaconnaissance(Raus2001:103).D’ailleurs,celienétroitse poursuitparlatraditionduvoyage pittoresque,quicaractériseleXVIIIe siècleetquibrouilleladistinctionnetteentrel’écritureetlapeinture.Ce genredésigneautoutdébutdesrécitsquis’accompagnentd’imagespein- tespardesartistes1,aupointquel’imagepouvaitdevenirleprétextepour l’écriture2.ApartirduXIXesiècle,larelationentrepeintureetécriturese renverseetceserontplutôtlesvoyageurs-écrivainsàavoirtendanceàse définir«peintres»,commelefontChateaubriand,Pertusier,Marcellus, LamartineouGautier(Raus2000:336).L’analogieaveclapeinture,qui seuleestcenséeavoirune«efficacitéreprésentationnelle»(Mondada1994: 366),estd’ailleurscequifaitleparadoxedecesécrivains,laissantencore plusémergerlacaractéristiquedurécitdevoyaged’êtreungenrehybride, tantôtlittérairetantôtscientifique(Fiorentino1982).C’estjustementcet- tecaractéristiquequenousretrouveronsdansleguidetouristique,gen- rediscursifàsontourhybride,issu,entreautres,desrécitsdevoyage (Kebrat-Orecchioni2004:134). Leguidetouristique,ilestvrai,serépandsuiteàlanécessitédedoter d’outilsl’industrietouristiquenaissanteetréponddoncàdesobligations communicationnellesdifférentesparrapportaurécitdevoyage.Avanttout lefaitque,commeleditBurgelindanssathéoriedusight-seeing,letouriste vanonpasverslachoseàvoirmaisversl’imagedelachose,cettedernière n’impliquant«nullementquel’objetsoitréduitàsespropriétésoptiquesou plastiques,maisseulementàsespropriétéssymboliques»(Burgelin1967: 69).Celafaitjustementqueleguideacquiert,entreautres,descaractéris- tiquesprescriptives,parexemplelorsdelapropositiond’itinérairesqui offrentautouristel’imagenormalementstéréotypéedel’autreetdeson patrimoine culturel tant matériel qu’immatériel. Il faut pourtant préci- serquelefaitdeproposerdesparcourssousformed’itinérairerecèleen faitlaprésencedurécitdevoyage,genreoùl’organisationspatio-texuel- leprivilégienormalementleparcourslinéaireetnonleparcourscarto- graphique(Mondada1994:405).Demanièresimilaire,laprescription étaitégalementprésentedanslesrécitsduXIXesièclesouslaformed’un «maternage»(Margarito1996:251)quis’exprime(Raus2000:361-362)soit parlapersonne(«nous/vous»)soitparlanonpersonne(«lelecteur/le voyageur»).Etencore,cen’estpasuncassiparfoislespremiersguides

1 Pouruneétudedel’évolutiondumot«pittoresque»,voirWilMunsters(1991). 2 Acesujet,voirFrancescoFiorentino(1982). Préface IX s’appellentjustement«pittoresques»,enrappelantdirectementlescélèbres voyagespittoresquesduXVIIIesiècle(Raus2000:363sv).

1.1 Un «discours imagé»?

Malgrélessimilitudes,ilfautpréciserquesileguidepittoresqueen- tendaitdécrireetguiderlelecteurlorsdeladescriptiondesobjetsdu patrimoineculturelquisontlesplus«dignesd’êtrepeints»,àsavoirles plusexogènes,levoyagepittoresquenaissaitparcontredelavolontécra- tyléennedemimesisentrepeinture,écritureetréel.Noustouchonslàau cœurdenotrepropos.L’image,eneffet,n’estpaspurementreprésentation «dénotative»duréelmaisaussiunlieuàpartirduquell’imaginationpeut s’exercerenévoquantdesreprésentationsmentales,symboliques. Decepointdevue,ettoutcommelegenre«voyagepittoresque»,le guidetouristiqueestriched’imagesquisontinséréessoitparanalogieavec lescontenussoitsanslienavecletexte,dansdesviséesvariéesquipeuvent être,entreautres,fonctionnelles,illustratives(Boyer,Viallon1994:118-119) ou,ajoutons-nous,promotionnelles. Vice-versa,danslamesureoùleurdiscoursestdescriptifetcritique (voirelaudatif),lesguidesévoquentdesimages,souventpittoresques, commeleprécisentLorenzoDevillaetMarie-FranceMergerdansleurs contributions.End’autresmots,lesguidestissentdesuniversdiscursifs entendus«commedespaysagesrhétoriquesquiorganisentunespaceima- ginaireetimaginé»(Vaillancourt1994:32).Levoiretledire,l’imageetle discoursseco-construisent:l’imagepeutêtreévoquéeparlediscourset restermêmeprise,voirefigée,grâceetparl’interdiscours,vuquel’image restituée«senourritdereprésentationscollectivesfigéesau-delàdesliens référentiels»(Devilla:12).

Dans ce processus d’évocation des images, tirées normalement du patrimoinecultureldesvillesdécrites,lesguidesrecourentsouventaux mécanismesdel’analogieoudelacomparaisonentrel’ailleurs(l’autre)et lemême(àcepropos,voirnotammentlescontributionsdeDevillaetde Mergerdanscevolume). Sinousutilisonsletermede«discoursimagé»pourlesguidestouristi- ques,c’estjustementpourinsistersurlestroiscaractéristiquesquenous avonsévoquéesci-dessus,àsavoir:

• laprésenced’images(entenduescommereproductionexacteouanalo- giquedelaréalitédécrite)3;

3 Aproposdelaprésenced’images,ilpeutparfoisarriverqu’ellesneselimitentpasàillustrer leproposduguidemaisparticipentàlanarration,rendantleguideunvéritable«iconotexte» (voir,entreautres,lesguidespourlessoldats).Pourlanotiond’iconotexte,quiaététhéorisée X Préface

• laproductiond’images(entenduescommeévoquantuneréalitéparle discours); • laprésenced’undiscoursricheencomparaisonsetanalogies.

Decettemanière,nousavonsreliélediscoursdesguidesavecl’ima- ged’aprèslestroisdéfinitionsqu’IsabelleCollombatdonnedecetteder- nièreens’appuyantsurLe Petit Robert(2003:39).Cependant,àladifférence decetteauteure,quifinitpardéfinirlediscoursimagéuniquementpar rapportauxformesd’analogie(analogies,métaphoresetcomparaisons) présentesendiscours,nousl’avonsconsidérédansunsenspolysémique, renvoyantaussiàlarelationquelediscoursentretientavecl’imageen tantquereprésentationduréeloucommereprésentationmentalesouvent stéréotypée.Encesens,lediscoursdesguidesestundiscoursimagéqui n’acesséd’évoluerdepuissaparution.

2. Le guide touristique: un genre en devenir

Toutgenredediscoursestun«dispositifdecommunicationàlafois socialetverbal,historiquementdéfini»(Maingueneau,2002,p.119).Par conséquent,commepourn’importequelautregenredediscours,lacon- textualisationtemporelleetspatialeestnécessairepourleguidetouristique aussi.D’ailleurs,parrapportnotammentàlaquestiondesviséesdesguides – quipeuventêtre,entreautres,descriptives,critiques,prescriptives,pro- motionnelles(Kebrat-Orecchioni134-135),didactiques(Moirand2004:169) – lanécessitédecontextualiserparrapportàl’époqueetauxlangues-cultu- resestunimpératifpartagé(Kebrat-Orecchioni2004:149;Baider2004:23). Acepropos,nouscitonslacontributiondePaolaNovaraquiprésente l’évolutiondesguidesdeRavenne,leurcoexistenceaveclesrécitsdevoya- geetleursnouvellescaractéristiqueslorsdeleurdiffusionauXIXesiècle. Demanièresimilaire,DoritKlugemontrecommentauXVIIIesiècledes textesdifférentscommelerécitdevoyage,ladescriptiondesvillesetla critiqued’artfinissentenfaitparsecontamineràlafaveurd’ungenrehy- bride.CitonsencorelacontributiondeMarie-FranceMerger,quianalyse latransformationdesGuides Bleusfrançaisdumaintiendela«traditionlit- téraire»(Reboul2000:156),typiqueaussidesrécits,versl’approcheprati- querécentevisantplutôtunsavoir-faire. D’ailleurs,leguidevarieenfonctiondesespublics,desesrédacteurs, desépoquesetdescontextesdecommunication,etseschangementss’ac- compagnentégalementdesévolutionstechnologiques(l’introductionde laphotographie,l’utilisationdessupportsmultimédia…).Ainsi,silapa- parMichealNerlichdanslesannées1980,nousrenvoyonsàAlainMontandon(1990)etaussi àDominiqueMaingueneau(2011:36),quianalysedesiconotextesdansuneperspective d’analysedudiscours. Préface XI rutiondel’industriedutourismeprovoquelaparutiondesguidesàdes finspromotionnelles,lapériodedelaguerrepermetauguided’êtreuti- liséaussiàdesfinsdestratégiemilitaire,voiredepropagande,commele montrelacontributiond’AdolfoMignemisurlesguidesdestinésauxmili- taires.Lesupportphotosembleêtreparticulièrementappropriéàcesfins aupointque,recueilliesdansdesalbums,lesphotospeuventdevenirdes guidesàleurtour,commeletémoigneGaliaYanoshevskyenprésentant lecasdel’albumÀ travers Israël.Danscetexemple,lesphotosvéhiculent, entreautre,unmessagedepropagandedel’Étatjuifnaissant. Parconséquent,cenesontpasseulementlespublicsetlesrédacteurs quichangent,maisaussietsurtoutlesobjetsdudiscoursvéhiculésparces guidesainsiquelepatrimoineculturelqu’ilssontcenséstransmettre.

3. Quel patrimoine culturel?

Quandonparlede«patrimoineculturel»,cen’estplusdansunsens uniquementmatériel(telslesmonuments,leséglises,leschâteux…)qu’il fautl’entendremaisaussidanssesaspectsimmatériels(entreautres,la musique,lagastronomie,lestraditions…),commeplusieursauteursetau- teuresdecevolumeontlamanièredemontrer.D’ailleurs,nonseulement lepatrimoineimmatérielestdevenul’objetdepolitiquesinternationales explicitesdepuisplusdedixans,grâcesurtoutaurôlejouéparl’UNE- SCO,maisc’estjustementladynamiqueinteractionnelleentrelesaspects matérielsetimmatérielsdel’existencehumaineetdesestémoignagesqui permetderestituerlavaleurdesobjets,l’immatérieldumatériel(Tourgeon 2010:393-394).Parconséquent,cequidevientcentraldansl’analysedes guidesestlarelationdutouristeavecl’objetetavecsesvaleurs,ainsiquela manièredontcetobjetdevientunobjetdediscours. Danscetterelation,lacatégoriedu«stéréotype»restefondamentale. C’estl’unedescatégoriesquiaétéconstammentétudiéedanslesrecher- chessurlacommunicationtouristiqueetquirevientaussidansplusieurs contributionsdecevolume.Lareprésentationdupatrimoineculturel,tout enrestantliéaustéréotypevalorisantàdesfinspromotionnelles,peutsu- birlescontrecoupsdesélémentsdysphoriquesannonçantsoitleschange- mentsduréférentperçusoitlanouvellemanièredelevaloriser.L’image véhiculéeparlesdiscoursestencelasimilaireàl’imagevéhiculéeparla photographie,quinereprésentepasvraimentleréelmaisquiestdéjàsigne. L’exempledesphotosprisesenSiciledepuislamoitiéduXIXesiècledansla contributiondeMonicaMaffiolipermetdesuivrel’évolutiond’unephoto- graphie«pittoresque»àunephotographie«vériste».Demanièresimilaire, HannahWirtaKinneyanalyselamanièredifférentedevaloriserlescopies etl’originaldesobjetsd’artauXVIIIesiècleauRoyaume-Unipourmontrer commentl’attributiondelavaleursymboliqueàdesobjetsmatérielsvarient parrapportàl’époque.Encesens,lareprésentationdupatrimoineculturel XII Préface n’estpasseulementliéeauxstéréotypes(etàl’interdiscoursquinormale- mentcontribueàlesnaturaliser)maisplusengénéralàlamanièredontles sociétésattribuentdesvaleursauxobjetsd’art.UlrikeMüllerdonnel’exem- pledeschangementsdevaleursattribuéesauxcabinetsdecollectionneurs privésenBelgiqueauXIXesiècle,cequifaitqu’àpartirde1860,ilsneseront pluscitésdanslesguidesouparlesvoyageurs.Celaentraîneraleurdispa- ritiondelasphèrepublique,cettedernièreprivilégiantlesnouveauxespa- ces «démocratiques» des musées. Encore, Philipp Meuser analyse le cas des guides architecturaux, ce qui permet de retracer les conceptions économiquesetculturellesquiprésidentàlaconstructiondesédifices. Lefaitquecen’estpasseulementlepatrimoinematérielouimmatériel quiestconcerné,maisquec’estaussietsurtoutlavaleurimmatérielledes objetsàêtreprivilégiée,permetdethéorisercequ’HannahWirtaKinney dénommele«language of value»(langagedelavaleur).C’estcelangagequi contribuedemanièrefondamentaleàforgerlamémoirecollective.Cette dernièrepeut,àsontour,êtreréitéréeparlesguides(mécanismesdoxaux, entreautres,lestéréotype),maisaussiêtrecréeex-novocommedansle guide analysé par Galia Yanoshevsky, ce qui permet, à notre avis, de parlerd’unesortedemémoire«prothétique»4(Landberg1999:155).

4. Présentation des contributions

Nousallonsmaintenantprésenterlesdifférentescontributionsdecevo- lume,toutenoffrantaulecteurtroisparcoursdelecturequivisentàles regrouperparrapportàdesthématiquestransversales.Cesparcoursdivi- sentlelivreentroisvoletscomplémentaires.

4.1 Les images du voyage

Comme nous avons eu la manière de dire, le discours des guides peuts’accompagnerd’images,commelesdessinsetlesphotosdelavil- ledeRavenneoudelaSiciledanslescontributionsdePaolaNovaraet deMonicaMaffioli,et/ou,vice-versa,enévoquerparlediscours,cequi contribueàforgerl’imaginairetouristique,commeparaîtdanslacontri- butiondeLorenzoDevillasurlaSardaigneetdanscelledeMarie-France MergersurlaToscane.Qu’ilyaitdesimagesouqu’ellessoientévoquées parladescriptionnormalementstéréotypée,cesquatrecontributionsont égalementencommundeseréféreraupatrimoinematérieletimmatériel del’Italie,lieuprivilégiéduGrand Tour,quid’ailleursestprésentdema- nièreplusoumoinsdirectedansl’analysedecesauteur-e-s. Plusendétail,LorenzoDevillaanalyselediscoursdequelquesguidestou-

4 Ils’agitd’unemémoirequinevientpasduvécudelapersonnemaisquinousest,enquel- quesorte,«donnée». Préface XIII ristiquesfrançaisclasséscomme«culturels»et«pratiques»desannées2000. L’approchedel’auteurseveutaussicontrastive,danslamesureoùilfaitres- sortirencorepluslesspécificitésdesguidesfrançaisparlacomparaisondeces derniersavecl’undesguidesitaliensparexcellence,leguideduTouringclub. PaolaNovaradécritl’évolutiondesguidesdelavilledeRavennepubliés depuisleXVIIesièclepourmontrercommentcegenreachangédanslesdif- férentespériodesetcommentilaintégrélesimages,d’aborddesdessinspuis desphotos,lorsdesestransformations.Levoyagetemporelquel’auteure nousoffrerestitueaussileschangementsculturelsetsociauxdessociétés, notammentdupublicdesguides,etdesappareilsiconographiquesutilisés. Marie-FranceMergerprésenteunexcursusdesGuides Bleusfrançaissur laToscane,quiontétérédigéspendantleXXesiècle.Ellenousmontreles changementsetlesconstantesdecesguidestoutenrestituantlesimages stéréotypées,valorisantesoudysphoriques,quiressortentdudiscourset deladialectiquequis’instaureentrelesoi-mêmeetl’altérité. MonicaMaffioli,enfin,nousoffreunparcoursvisueldelaSiciledans lesdessinsetlesphotosdesvoyageursduXVIIIesiècle.Elleretraceles changementsdesperceptionsculturellesdupatrimoineculturelsicilienet descodesformelsrestituésparlesimagesdecesétrangers.  4.2 L’art dans les guides

Lepatrimoinecultureltransmisparlesguidesestavanttoutunpatri- moineartistique.Laplupartdescontributionsnepeutdoncpassepasser dupatrimoine,avanttoutmatériel,issudesartsetdestechniquesartistiques lesplusdiverses.Celadit,troisauteur-e-sinsistenttoutparticulièrementsur laperspectiveartistique:nouspensonsnotammentauxanalysesdePhilipp Meuser,d’UlrikeMülleretd’HannahWirtaKinney.Lestroiscontributions portentsurlavaleurimmatérielle,symbolique,desobjetsartistiquesetpar- foisaussisurlarelationquecesobjetsentretiennentavecl’espace(urbain danslecasdeMeuser,privé/publicdanslecasdeMüller).L’étudedeDorit Klugepeutégalementêtreinséréedansceparcoursdelecturepuisquel’au- teureabordelacontributiondelacritiqued’artàladescriptiondesvilles. L’analysedePhilippMeusersefocalisesurlesguidesarchitecturaux,sur leurproductionauXIXesiècleetsurlamanièredontencoreaujourd’hui leurconceptiondemandeuneprisederesponsabilitéimportantedelapart del’éditeur,étantdonnéqu’ilfautsélectionnerlesédificesàciteretqu’il fautdoncopérerunepremièreévaluationdupatrimoineenquestion. Letravaild’UlrikeMüllerportesurlescabinetsdescollectionneursdes villesd’Anvers,deBruxellesetdeGandenBelgiquepourmontrerlescauses deleurdisparitiondesguidesdevoyageàpartirde1860.L’auteurinsiste surlefaitquecettedisparitionneveutpasdirequelescollectionneursdimi- nuentennombremaisseulementqu’ilsnejouentpluslerôlepublicqu’ils jouaientauparavantàl’égarddelatransmissiondupatrimoineculturel. XIV Préface

HannahWirtaKinneys’intéresseàlarelationquelesartistesetdes collectionneursentretiennentavecl’originaletlacopieauXVIIIesiècle,en donnantnotammentl’exemplededeuxcopiesdesculpturesdelacélèbre TribunedesOfficesàFlorence.L’auteurerestitueunparcoursquidelaco- pie/descopiesarriveàl’originalenpassantparlestextesquienontparlé, cequipermetdedresserunaller-retourentrecestroisélémentsquicontri- bueàl’expériencedel’original. Enfin, Dorit Kluge analyse la manière dont le critique d’art fran- çaisÉtienneLaFontdeSainte-Yenneinfluençal’ouvragedeJean-Aimar PiganioldeLaForceauXVIIIesiècle,demanièreàsouligneraussilafaçon dontlesdifférentsgenresdediscoursfinissentenfaitparsecontaminerà lafaveurd’ungenrehybride.

4.3 Les guides entre imaginaire et propagande

Si nous avons voulu considérer à part les contributions d’Adol- foMignemietdeGaliaYanoshevsky,c’estparcequecesdeuxauteur-e-s montrentl’exempled’uneutilisationparticulièredesguides,enfaisantle casdesmanuelsdestinésauxmilitaires(Mignemi)etdeslivresdephotos (Yanoshevsky).Lestextesconcernés,eneffet,deviennentfonctionnelsaux stratégiesmilitairesetmêmeàlapropagande. AdolfoMignemianalyselesguidesdestinésauxsoldatsàpartirdela premièreguerremondialeetsurtoutpendantlasecondeguerremondiale. DuGuide of Limogesauxguidesaméricains,enpassantparlesguidespu- bliésparlesmaisonsd’éditionitaliennes,touscesmanuelsfinissentenfait parsoutenirdesstratégiesmilitairesprécises,toutencontribuantàvéhi- culerdesimagesstéréotypéesdeslieuxetdespeuples.Lacontributionde Mignemipermetaussid’introduirelaquestiondelapropagandedeguerre etplusengénéraldelapropagande. C’estjustementàcettedernièrequeGaliaYanoshevskys’intéresse,en donnantl’exempledulivreÀ travers Israël.Celivredephotosqui,ditl’au- teure,«sedonneexplicitementcommeunguidetouristique»(Yanoshevsky: 159)associeàlaviséepratiquetypiquedesguideslefaitd’avoirétéunou- tildepropagande,encequ’ilacontribuéàlafabricationdemémoireset d’imaginairescollectifssurl’Étatnaissantd’Israël.L’auteurefournitaussi unexcursussurl’histoiredeslivresdephotosenIsraël. Pourconclure,disonsquelestroisvoletsdecelivreessaientdesug- gérerdesparcoursetdesitinérairesderéflexionsautourduguidetouris- tique,unobjetquin’acessédesetransformeretqui,àtraverslelexiqueet lesimages,asutransmettrelespatrimoinesculturelsleplusdifférentset lespluspittoresques.

RacheleRaus UniversitédeTurin Préface XV

Bibliographie

Baider F. Burger M. Goutsos D. (eds) 2004, La communication touristique. Approches discursives de l’identité et de l’altérité,Paris,L’Harmattan. BarthesR.1964,Rhétorique de l’image, Communications,4:40-51. <http://www.persee.fr/doc/comm_0588-8018_1964_num_4_1_1027> BoyerM.ViallonP.1994,La communication touristique,Paris,PUF,coll.Que sais-je? BurgelinO.1967,«Letourismejugé»,Communications,10:65-96. <http://www.persee.fr/doc/comm_0588-8018_1967_num_10_1_1144> Collombat I. 2003, «Le discours imagé en vulgarisation scientifique», Metaphorik.de,n°5.(10/16) FiorentinoF.1982,Dalla geografia all’autobiografia. Viaggiatori francesi in Levante, Padova,Ed.Antenore. Kebrat-OrecchioniC.2004,«Suivezleguide!Lesmodalitésdel’invitationau voyagedanslesguidestouristiques:l’exempledel’‘îled’Aphrodite’».In:F. Baider,M.Burger,D.Goutsos(eds),op. cit.:133-150. Korzillius J.-L.(éd.) 2009, Art et littérature: le voyage entre texte et image, Amsterdam/NewYork,Rodopi. LandbergA.1999,«Memoria prostetica:AttodiForzaeBladeRunner».In:M. Featherstone,R.Burrows(eds),Tecnologia e cultura virtuale,Milano,Franco Angeli:155-171. MaingueneauD.2002,«Lesrapportsdesorganisationsinternationales:undi- scoursconstituant?».In:G.Rist(éd.),Les mots du pouvoir.Sens et non-sens de la rhétorique internationale,Paris,PUF:119-132. MaingueneauD.2011,«Faireadhérersansargumenter.Manuelsscolaireset ‘voyagesextraordinaires’àlafinduXIXesiècle»,RETOR,1(1):24-42. (10/16) MargaritoM.1996,«VoirVenise…VoyageenItalo-Stéréotypie»,Franco-Italica, 9:247-257. MoirandS.2004,«Lemêmeetl’autredanslesguidesdevoyageauXXIesiècle». In:F.Baider,M.Burger,DionysisGoutsos(eds),op. cit.: 151-172. MondadaL.1994,Verbalisation de l’espace et fabrication du savoir – Approche lin- guistique de la construction des objets de discours, Université de Lausanne,1994. MontandonA.(acuradi)1990,Iconotextes,Paris,Ophrys. MustersW.1991,La poétique du pittoresque en France de 1700 à 1830,Genève, Droz. RausR.2000,Semantica e analisi del discorso: il lemma Turc dal XVI alla prima metà del XVIII secolo,UniversitàdegliStudidiTrieste,Thèsededoctorat3ecycle. <https://www.openstarts.units.it/dspace/bitstream/10077/11594/3/20699.pdf> (10/16) RausR.2001,«Pouruneapprocheinterdisciplinairedustéréotype:lecasdu XVI Préface

toposd’UlysseauXVIesiècle»,Le stéréotype. Usages, formes et stratégies, C.A.L.S.,Toulouse:95-105. Reboul-Touré S. 2000, «C’est très italien: quelques marques linguistiques pourdéjouerlesstéréotypes».In:MariagraziaMargarito(éd.),L’Italie en stéréotypes. Analyse de textes touristiques,Paris,L’Harmattan:153-171. TourgeonL.2010,«Introductiondumatérielàl’immatériel.Nouveauxdéfis, nouveauxenjeux»,Ethnologie française,40(3):389-399.  VaillancourtD.1994.«Paris,livreouvert»,Protée,22(1):31-39 Foreword

Languageandimagesareinextricablytiedintourismdiscourse,both synchronicallyanddiachronically.Guidebooksofferaperfectobservation pointtoinvestigatethedynamicsofmultimodalculturalmeaningconstru- al.Thecontributionscollectedinthisvolumeadvanceourknowledgeof thewayinwhichculturalvaluesandtourismdiscoursehavebeenshaping eachother. Thepapersofferamultilingualperspectiveonthecomplexrelationship betweentheiconicapparatusandthevocabularyoftangibleandintan- gibleheritage.Theyshowthattheneedtodescribethetravelexperience boththroughlinguisticandvisualmeansisaneedofallhumanbeings, independentlyoftheirculturalbackground.Atthesametime,thecultur- allypredicatedneedsofeachtravellershapetheimageofdestinationsand changeitovertime. Imageshavealwayscontributedtobothrealisticandstereotypedrep- resentationsofdistantrealitiesandculturalpractices.Overthecenturies, travelwritingandthevisualartshavegonehandinhand,contributingto thegenerichybridizationoftourismdiscourse(Francesconi2012).Thisisa constantlygrowingtrend,tothepointthat“humanexperienceisnowmore visualandvisualizedthaneverbefore”(Mirzoeff1999:1)andthetour- istgazeisincreasinglyguidedthroughvisualresources(UrryandLarsen 2011).Similarly,thesacralisationofsightsanddestinations(MacCannell 1989)tendstorelyonthesharingoficonicrepresentationsofpopularsites throughbothspecializedpublicationsanduser-generatedcontentplat- forms.Guidebooksarebecomingsophisticatedmultimodalartefactsand theirmediatingroleas“culturebroker”(Cohen1985,Crang2004,Cappelli forthcoming)largelyreliesonthecomplementaryrelationshipbetweense- mioticcodes.

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press XVIII Foreword

Theuseofimagesintourismdiscourseisfarfromunexplored.However, inspiteofthefactthat“touristconsumptionisprimarilyvisual”(Jenkins 2003:309),linguistshavestartedtothoroughlyinvestigateitinitsconnec- tionswithculturalmeaningconstrualonlyrecently(Francesconi2014), thankstothedevelopmentofthefieldofmultimodaldiscourseanalysis (KressandvanLeeuwen2006).Imagescomewithanarrativestructureof theirownwhichcontributestoencodingconceptualrepresentations.The sizeofframe(e.g.close,mediumorlongshot),theperspective(e.g.low anglevs.eyelevel),themodes(e.g.coloursaturation,depth,brightness, etc.),therealityprinciples(e.g.naturalisticvs.abstract)andthepolariza- tion(e.g.left-right,top-bottom,circular,etc.)areallelementsthatcancon- veymeaning. Whensuchelementscombinewithlanguageinaguidebook,there- sultispowerfulmediateddiscoursewhichshapesandfreezestheimage ofdestinationsandsightsthroughthefilterofferedbytheeyesoftheau- thor.Inthissense,wecantalkof“discoursimagé”(Raus:VII)(depicted discourse),atypeofdiscourseinwhichimagesoffernotonlyadenota- tiverepresentationofrealitybutaconnotativeandhighlysymbolicone toowhichcanalsoresultinpromotionaleffects,dependingontheauthor’s reputation(e.g.RickSteve’sguidesorPaulineFrommer’sguidesinthe Englishspeakingworld). Tourismdiscourseisnecessarily“subjective”toacertainextent,and guidebooksarenoexception.Theyplayacrucialroleinthediffusionand popularizationofculture-specificconcepts.Theintricateinterplayoflin- guisticandvisualresourcesensuresoptimalaccessibilityofspecializedin- formation,whichmightotherwisebetoocomplextoprocessforthereader. Theiconicapparatusoffersanimmediaterepresentationofmoreorless specializedvocabularyandhelpsthe“layreader”managethewealthof (possibly)newinformationnecessarytounderstandthedestinationandits culture.Inotherwords,throughthecomplementaryrelationshipbetween wordsandimages,guidebookscreateconnectionsbetweenthe“known” andthe“new”.Theyprovideinterpretivetoolsfortouristsbyhelping themintegratetheirculturally-predicatedexpectationsandneedswiththe destination’sculture.Theytakeadvantageofavailablementalrepresenta- tionstohelptouristsmakesenseofwhatisnewandunfamiliartothem andoftheimportanceoftheitemsselectedasculturallyrelevant(Cappelli forthcoming).Thechoiceofwordsandimages,though,areultimatelyan author’s(culturally-predicated)subjectivechoice. Thearticlesincludedinthisvolumefocusonthreemainmacro-top- ics:therepresentationofjourneysanddestinations,artinguidebooksand imaginaryandpropagandainguidebooks.ThearticlesbyPaolaNovara, MonicaMaffioli,Marie-FranceMergerandLorenzoDevillaexplorethe complexrelationshipofvisualandlinguisticresourcesinguidebooksand theirroleincreatingboththeimageofthedestinationandtourists’ex- Foreword XIX pectations.ThestudiesbyPhilippMeuser,UlrikeMüller,HannahWirta KinneyandDoritKlugefocusontherelationshipbetweenguidebooksand artandonthewayinwhichtourismdiscoursecancontributetothechang- ingfortunesofspecificmonumentsorformsofartandviceversa.Adolfo MignemiandGaliaYanoshevskyofferaninterestingtakeonguidebooks andfocusonthewaysinwhichtheycancontributetothefabricationof collectiveimaginaryandevenmilitarypropaganda. Thevarietyoftopics,perspectivesandlanguagesrepresentedinthis volumeisproofthat,inspiteofbeingoneofthemostinvestigatedgenresin tourismdiscourse,guidebooksstillhavemuchtooffertointerdisciplinary andcross-linguisticresearch.Theirinterestliesnotonlyinthesemioticre- sourcesusedtodescribedestinationsandsights,butintheirvalueasa hybridculturalartifactwhosecomplexroleisthatofmediatingandlead- ingatthesametime.Thiscannotbutresultinaninterestingmixofsubjec- tivecommunicativechoiceswhichareculturallyandtemporallybound. Forthisreason,thelanguageofguidebooksoffersanidealvantagepoint toobservetheeverchanging“gaze”thatpeoplecastonotherpeopleand theirterritoriesandcultures.

GloriaCappelli UniversityofPisa XX Foreword

References

CappelliG.(2016),“Popularizationandaccessibilityintravelguidebo- oksforchildreninEnglish”,Cultus,9:68-89" Cohen E. 1985, “The Tourist Guide: The Origins, Structure and DynamicsofaRole",Annals of Tourism Research,12:5-29. CrangM.2004,“CulturalGeographiesofTourism”,inA.Lew,C.Hall, andA.Williams(eds.),A Companion to Tourism,Oxford,Blackwell:74-84. FrancesconiS.2012,Generic Integrity and Innovation in Tourism Texts in English,Trento,Tangram. Francesconi S. 2014, Reading Tourism Texts. A Multimodal Analysis, Bristol,ChannelViewPublications. JenkinsO.2003,“Photographyandtravelbrochures:thecircleofrepre- sentation”,Tourism Geographies,5:305-328. KressG.andvanLeeuwen,T.2006,Reading Images: The Grammar of Visual Design(2ndEdition),London,Routledge. MacCannellD.1989,The Tourist: A New Theory of the Leisure Class,New York,SchockenBooks. MirzoeffN.1999,An Introduction to Visual Culture, London,Routledge andKeganPaul. Urry J. and Larsen J. 2011, The Tourist Gaze 3.0, London, SAGE PublicationsLtd. Einleitung

ReiseführersindeinewichtigeTextsorteimtouristischenDiskurs, dennsievermittelnwichtigeInformationenundberatendieReisenden. Siebedienensichdabeiunterschiedlichervisueller/audivisuellerMitteln undsprachlicherStrategien,diedieHauptfunktionderTextsorte,näm- lich die informativ-persuasive, zum Ausdruck bringen (Fandrych- Thurmair2011). SiekönnenunterschiedlicheFormate(Print,Onlineetc.)aufweisenund entwedernurallgemeinereAspekteeinesOrtesbzw.einesLandesoderde- tailliertereundspezifischereInformationenzumZielortliefern.Sierich- tensichaneinheterogenesPublikum,dasunterschiedlicheInteressenund Bedürfnissehat. TrotzdermöglichenoberflächlichenUnterschiedewirddieseTextsorte sehrstarkvomVerhältnisTourismus–Kulturgeprägt:DieReisendensind sowohlvonderAttraktivitäteinesOrtesalsauchvondergeistigenKultur seinesVolkesangezogen.DieserAspektwirdindiesemBandausunter- schiedlichenBlickwinkelnbeleuchtet. DieBeiträgezeigenaußerdemineinermehrsprachigenPerspektive, wieBilderundSprachemiteinanderverbundensind,undwiesiezusam- menwirken,umimRezipientendas«Bild»einesLandeszuformen.Im LaufederZeitkönnensichnatürlichdieBedürfnisseeinesReisendenän- dern(abhängendvondenZielenderzuunternehmendenReiseundder verwendetenTransportmittel).DiediachronePerspektiveist,wieeinige AutorenindiesemBandverdeutlichen,einegeeigneteMöglichkeit,um diesdarzustellen.InteressantsindjedochauchdievondenReiseführern eingesetztenformellenundsprachlichenMittel(synchronePerspektive), diewieineinemScreenshotdiemikrostrukturellenEigenschaftender Textsorteentschlüsseln.

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press XXII Einleitung

MehrereStudienzeigenwierelevantBilderindieserTextsortesind(vgl. dazuu.a.Stöckl2004,Antelmi/Santulli/Held2007,Francesconi2012),denn sieprägendasImaginäreunddieEmotionalitätderReisendenundhaben einemagischeAnziehungskraft.AuseinerpsychologischenPerspektive bedeutensieSicherheitundObjektivitätfürdenLeser(Krpan2010:1), auchwennsiemanchmalirreführendundUrsachefürStereotypen(vgl dazuu.a.Denti2001,Margarito1996)seinkönnen.ImschlimmstenFall könnensiesogardasSchicksaleinesOrtesnegativbeeinflussen. BildersindBedeutungsträgerundkönneneineeigenenarrativeStruktur aufweisen.UnterschiedlicheAspekte,wieGröße,Position,Farbeetc.sind dabeisehrwichtigundführendenLeserzubestimmtenAssoziationen. BilderundTextsindjedochalseinGanzeszubetrachten,denninihrer Verbindungvollziehtsichdieinformative-persuasiveFunktion,undge- radedieseVermischungansemiotischenKommunikationsinstrumenten kannsehrunterschiedlichausgeprägtsein(vgl.Francesconi2014).Die AutoreneinesReiseführerskönnenentscheiden,wiesiedieLeserzum Zielführen(ZahlundArtderBilder,sprachlicheStrategienetc.),undwie sieihreMeinungbeeinflussen.SieverbindenneueInformationenmitbe- reitsvorhandenenundführendenRezipientenaufgrundihrereigenen subjektiven Kultureinstellung (vgl. Cappelli) zur Befriedigung seiner Bedürfnisse. DieBeiträgeindiesemBandfokussierendreiThemenschwerpunkte:

• DarstellungvonReiseroutenundOrten:daskomplexeVerhältnisBild- SprachewirdinunterschiedlichenArtikelndargestellt(LorenzoDevilla, MonicaMaffioli,Marie-FranceMerger,PaolaNovara).DieAutoren zeigenanhandunterschiedlicherBetrachtungsweisen,wiemandie EinstellungzueinemOrtunddiedarausfolgendenErwartungendes Lesersbeeinflussenkann. • KunstinReiseführern:KunstkanninReiseführerneineunterschiedli- cheRollespielen,denndieZahlundArtderInformationenkannauf verschiedensteWeiserealisiertwerden.DurchdieArtundWeise,wie Informationenverbundenunddargestelltwerden,könnenbestimm- te Kunstschätze in den Vordergrund oder in den Schatten gestellt werden(DoritKluge,PhilippMeuser,UlrikeMüller,HannahWirta Kinney).WiederReiseführerauchKunstkritikausübenkannundwel- cheÄhnlichkeitenundUnterschiedeermitanderenspezifischeren Textsortenaufweist(vgl.Stadtbeschreibung,Architekturführer),ist ebenfallseinwiederkehrenderAspekt. • PropagandainReiseführern:ReiseführerkönnenauchdieEinstellung desLeserssostarkbeeinflussen,dasserzueinerkollektiv-akzeptierten Betrachtungsweisegeführtwird,ineinigenFällensogarmitmilitäri- schenAusprägungen(AdolfoMignemi,GaliaYanoshevsky). Einleitung XXIII

DieThemenvielfaltzeigt,wieReiseführertrotzderzahlreichenStudien nochweitererAnalysenbedürfen,umvorallemdieinterdisziplinäreund mehrsprachigePerspektivestärkerzuberücksichtigen. ReiseführerhabensichimLaufederZeitdenBedürfnissendesLesersan- gepasst,erfüllenjedochweiterhindieFunktion,ihninseinerReisezubeglei- ten.Wiedasgeschieht,welchesemiotischenKommunikationsinstrumente undsprachlichenMitteldabeiimVordergrundstehen,istweiterhinden Autorenüberlassen,diezwarderstandardisiertenStrukturderTextsorte folgen,aberaufgrundkulturellerEinstellungensubjektiveEntscheidungen treffen.DasNeueunddasAltevermischensich,umdenLeserundseine EinstellungzumZielortzubeeinflussen.

CarolinaFlinz UniversitätPisa

Bibliografie

AntelmiD.,SantulliF.,G.2007,Pragmatica della comunicazione turistica,Editori Riuniti,Roma. CappelliG.(imDruck),“Popularizationandaccessibilityintravelguidebooks forchildreninEnglish”,Cultus,9. DentiO.2001,“Lingua,culturaeidentitàneldiscorsoturistico”,inAnnali dell’Università degli studi di Cagliari.Facoltàdieconomia,Volume19,547-567. Fandrych C. et Thurmair, M. 2011, Textsorten im Deutschen. Linguistische Analysen aus sprachdidaktischer Sicht,Stauffenburg,Tübingen. FrancesconiS.2012,Generic Integrity and Innovation in Tourism Texts in English, Tangram,Trento. FrancesconiS.2014,Reading Tourism Texts. A Multimodal Analysis,Channel ViewPublications,Bristol. Krpan T. 2010, “Formale und inhaltliche Struktur der Reiseführer“, Internet-Zeitschrift für Kulturwissenschaften. 2.8. (11/2016) MargaritoM.1996,“Fenomenidistereotipianelleguideturistiche:‘clichés d’appellation’”,Babilonia,2,39-43. StöcklH.2004,Die Sprache im Bild – Das Bild in der Sprache. Zur Verknüpfung von Sprache und Bild im massenmedialen Text. Konzepte, Theorien, Analysemethoden, WalterDeGruyter,Berlin-NewYork.

I. LESIMAGESDUVOYAGE

1. Lorenzo Devilla

Une île «à l’écart du temps»: images du patrimoine sarde dans les guides touristiques français

Résumé

Lesguidestouristiquesfavorisentlamédiatisationd’unterritoireet contribuentàsavalorisation.Ilssontàlafoissourced’informationetde créationd’imagessurunedestination.Cetarticleviseàétudierlesmoda- litésdiscursivesàtraverslesquelleslesprincipauxguidesfrançaiscontem- porainset,dansuneperspectivecomparative,leguideitalienduTouring Clubprésententendiscourslepatrimoinematérieletimmatérieldela Sardaigne,régionfortementconnotéedanslecontexteméditerranéend’un pointdevuelinguistiqueetdestraditionsanthropologiquesetculturelles. Lefocusseramissurladescriptiondecertainsmonumentsemblématiques ainsiquesurlepatrimoinegastronomiqueoriginaldel’île,souventliéà dessavoirsetàdestraditionstrèsanciens.Uneanalyselinguistiqueetdis- cursiveducorpustâcherademettreenévidencel’imagedelaSardaigne émergeantdudiscoursdesguidesanalysés.

Mots-clés:guidestouristiques,patrimoineculturel,Sardaigne,analyse dudiscours

Riassunto

Leguideturistichecontribuisconoapuntareiriflettorimediaticisuun determinatoterritorio,permettendoneintalmodolavalorizzazioneattra- versoilpercorsochepropongonoallettore.Essesononelcontempofonte diinformazioneedicreazionediimmaginisuunadeterminatadestinazio- ne.L’obiettivodiquestolavoroèquellodiindagarelemodalitàdiscorsive attraversolequalialcunetralepiùnoteguideturistichecontemporanee

*UniversitàdegliStudidiSassari/Lidilem,UniversitéGrenobleAlpes

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press 2 Lorenzo Devilla francesie,inotticacontrastiva,laguidaitalianadelTouring club,presenta- noilpatrimonioculturalematerialeeimmaterialedellaSardegna,regio- nefortementeconnotatadalpuntodivistalinguisticoedelletradizioni antropologico-culturali.Ilfocussaràmessosulladescrizionedialcuni monumentisignificativiedelpatrimoniogastronomicooriginaledell’i- sola,spessolegatoasaperietradizioniantichissimi.Attraversoun’anali- silinguisticaediscorsivasicercheràdimettereinlucel’immaginedella Sardegnacheemergedaldiscorsodelleguidepreseinesame.

Parolechiave:guideturistiche,patrimonioculturale,Sardegna,analisi deldiscorso

1. Introduction

Denosjours,onremarqueunintérêtgrandissantpourlepatrimoine régionalàlafoisdelapartdestouristesetdeshabitants desrégions concernées.Pourcelles-ci,lepatrimoinereprésentedésormaisunfacteur socioéconomiqueimportant(Marceauet al.2015).Lapriseencomptedes aspectsculturelsetleurvalorisationconstituentainsiunaxeimportant dansl’organisationdel’offretouristique.Derrièrelestermes(etlesmythes) de«tradition»,«d’authenticité»etde«patrimoine»,onrepèrel’émergence d’uneformedeprisedeconsciencedelapartdesprofessionnelsetdes acteursinstitutionnelsdutourisme.Desdispositifsdevalorisationetdela- bellisationsontdoncmisenplaceàdiversniveauxdupatrimoinematériel etimmatériel(Bessièreet al.2013:77). Héritiersd’unetraditionquiremonteaux«périégèses»del’Antiqui- té–ouvragesquiindiquentetprésententlesœuvresd’artetlessitesin- contournables–enpassantparlesArtes PeregrinandiduXVIesiècleetle GrandTourdesXVIIeetXVIIIesiècles(Seoane2013:22-23),lespremiers guidestouristiquesontétépubliésaudébutduXIXeparl’éditeurallemand Baedeker.Maiscegenres’estdéveloppénotammentauXXesiècleavecl’es- sordutourismemoderne. Lesguidescontemporainssontdessourcesd’informationsurlesri- chessesartistiques,culturellesetpatrimonialesdeslocalités,aussibien pourlestouristesquepourlesagentsdupatrimoine(Marceauet al. 2015: 51).Cestextesjouentunrôleimportantdanslavalorisationdesdestina- tions(Ragonese2010).Ilnefautpourtantpasoublierquelediscoursdu guidedécritautantqu’ilconstruitun«Ailleurs-Image»historiquement, culturellementetsocialementsitué(Seoane2013:99). D’autrepart,danslecasdutourismeculturelnotamment,lerôledu guideécritpeutêtrerapprochédeceluiduguideentantquepersonne quiaccompagnelestouristesetquicommentelesprincipauxattraitsd’une destination.Aproposdecesguidesaccompagnateurs,lesociologueCohen (1985)amontréqu’ilsassurentune«médiationculturelle»,fournissantdes Images du patrimoine sarde 3 explicationsetdessynthèsesquidonnentdusensauxlieuxvisitésetfa- cilitentl’expériencedestouristes.Cettemédiationverbaleestnécessaire danslamesureoùleréférentculturelestlatraced’unmondeanciendont lessignificationssontopaquesetincompréhensiblespourlaplupartdesvi- siteurs.CommelerappellelesociologueDavallon(2009),autourdel’objet culturelseconstruitunecontinuitésymboliqueentreleprésentetlepassé. Lesobjetsdupatrimoineserventàconstruireduliensocialdansletemps. Lerécitdesguidesécritsaussidevientencesensfondamentalpourl’« interprétationdulieu»,notammentlorsqu’ils’agitdesitesmoinsconnus, dontlesguidesvontillustrerl’«esprit»(Tramontana2010:43). Danscetarticle,noustâcheronsdoncdevoirdequellemanièrelesguides touristiquesfrançaiscontemporainsetleguideitalienduTouring clubpré- sententendiscourslepatrimoineoriginaldelaSardaigne.L’hypothèseest quedansl’imaginairedulecteurduguide,futurvoyageur,cesressources «patrimoniales»mobiliséess’associentconstituantdesimagesautourd’un territoireidéalisé.Nousallonsprendreenconsidérationaussibienlepa- trimoinematériel,lesmonumentsnotamment,quelepatrimoineimmaté- riel:lamusiqueetlagastronomieplusspécifiquement.Dansunitinéraire visantàcernerl’imagedel’autre,lechoixdeprivilégiercesdeuxtopiques sejustifieparcequelamusiqueetlagastronomiepossèdentuncaractère identitairefort.Lacuisine,enparticulier,peutalimenterlesimagesdeSoi etdel’Autre(Celotti1997:363).Nombreuxsontdurestelesstéréotypes alimentairesfondéssurl’évidencepartagéequ’onestcequel’onmange.

2. Corpus et cadre théorique

Longtempsconsidéréscommeuneformedelittératuremineureetpour celastigmatisés(Devanthery2008),lesguidestouristiquesbénéficientau- jourd’huid’unregaind’intérêtdelapartd’historiens,degéographes,de sociologues,d’ethnologues,maisaussidelinguistes.Bienqu’appartenant àlamêmetypologietextuelle,lesguidessonttrèsdifférentsentreeuxde parleslecteursvisés,l’organisationinternedesmatériauxproposésetle styled’écritureadopté.Eneffet,cestextes«disposentd’unsoclecommun danslequelviennents’insérerlesparticularitéspropresàchacun»(Seoane 2013:45). Presque80%desventesdesguidesenFrancesontassuréesparcinq grandesmaisonsd’édition:Hachette(leGuide du Routard représenteraitun quartdecesventes),Michelin,Gallimard,LePetitFuté(Seoane2013:29). LesguidesfrançaissurlaSardaignequenousavonsretenuspourcette étudesontclasséscomme«culturels»(guideVoir Hachette2006,désormais GH,etGuide Michelin,désormaisGM)et«pratiques»(PetitFuté2009-2010, désormaisPF,etGuide du routard2011-2012,désormaisGR).Sicettedis- tinctionesttoujoursvalable,ilesttoutaussivraiquelesmargesentreune catégorieetl’autresontdeplusenplusflouescardésormais,commelefait 4 Lorenzo Devilla remarquerMargarito(2010),biendesguidespratiquescontiennentégale- mentdesinformationssurl’histoire,l’histoiredel’art,lesaspectsethno-an- thropologiques,lalittérature,lecinéma.C’estàcetitred’ailleursqueces guidesontétéinclusdanscetteétudeportantsurlareprésentationdupa- trimoinecultureldelaSardaigne. Dansuneperspectivecomparative,nousavonsanalyséaussileguide italienduTouring Club(désormaisGT),édition2010.Al’instarduGuide HachetteetduGuide Michelin,celui-cirelèvedesguidesculturels.Nous l’avonsretenucarils’agitduguidederéférencedutouristeitalien(Antelmi et al.2007:89)etqu’ilnes’agitpasd’unetraduction,commec’estsouventle casdesguidesenitalien. Cetteétudes’inscritdansledomainedel’analysedudiscourstelleque ladéfinitMaingueneau(citéparSeoane2013:17):«appréhenderledis- courscommeuneintricationd’untexteetd’unlieusocial,c’est-à-direque sonobjetn’estnil’organisationtextuellenilasituationdecommunication, maiscequilesnoueàtraversundispositifd’énonciationspécifique,àla foisverbaletinstitutionnel».Nousproposonsiciuneapprochediscursive del’identitéetdel’altérité.Quandonabordecesquestionslanotionde stéréotypedoitêtremobilisée.CommelefaitremarquerMargarito(2000: 35),lesguidestouristiques«s’avèrentêtredestextesàhautedensitéstéréo- typique».Ilexisteplusieursdéfinitionsdustéréotype.Nousfaisonsappel àladéfinitionlargeproposéeparRuthAmossy(1991:30)pourquiils’agit d’unereprésentationcollectiveaccréditée:«Entantquereprésentationcol- lectiveaccréditée,lestéréotyperelèvedufondscommunàpartirduquel ungroupedonnéfaçonnesavisiondeschosesetdesévénements.Iloffre lesschèmesgrâceauxquelslacommunautépeutappréhenderleréelde façonuniformeetfonderenvéritésescroyances».Lestéréotype«estun schèmevariabledanssaformulation,qu’ilfautreconstruirechaquefois pourfairedurersonexistence»(ibid.:33). D’unpointdevueméthodologique,nousavonsprocédéàunelecture balayagedesguidesdenotrecorpusselonuneapprochequalitative.Cela nousapermisdefaireémergerdesphénomènessaillantsparrapportau questionnementquiaconduitcetterecherche.

3. Le patrimoine matériel

Comme l’ont montré Margarito (2003) pour la Sicile et Kerbrat- Orecchioni(2004)pourChypre,lesguidestouristiquesfrançaistraitantde ceslocalitésconvoquentletopos(ausensde«lieucommun»argumentatif) dela«terredecontrastes»,dulieuoùlesopposésseréunissent.Cetopos estutilisénotammentdanslavalorisationdedestinationsdedimensions réduitesmaisàforteidentité(Lugrin2004),lebutétantdanscecasd’atti- rerl’attentiond’unpublichétérogène,auquelonproposeunmélangede contrastessusceptiblesdecontentertoutlemonde(Antelmiet al.2007:207). Images du patrimoine sarde 5

DanslecasdelaSicile,laterredecontrastessedéclineàdifférentsniveaux, dontl’Histoire.Ainsi,l’îleestreprésentéeparlesguidesfrançaiscontempo- rainscommeun«carrefourdecivilisations»poursoulignerlefaitqu’ils’agit d’uneterredeconquêteoùdesinvasionssesontsuccédéàtraverslessiècles (Margarito2003:107).Cetoposestmobiliséégalementparlesguidessurla Sardaignepoursoulignerlavariétédupatrimoinesarde:

Aucoursdessiècles,l’îleavudébarquerlesPhéniciens,lesRomains,les GénoisetlesPisans,lesArabes,lesEspagnolset,enfin,lesreprésentantsde lamaisondeSavoie.Toutescesculturessontvenuesenrichirl’art,l’architec- tureetlepatrimoinesardes(GH13).

Passélapériodenuragique,ledéveloppementdesartsenSardaignesefait échodesinvasionsetdominationsquesubitl’île(GM66).

Cerichepasséhistoriqueetculturelfaitdecetteîle«unmuséeàciel ouvert»(PF10).Leslecteursdesguidessontainsiinvitésàvisiterce«mu- sée»suivantlesitinérairesquechaqueguideleurpropose.Lepointdedé- partsesitueauSud(c’estCagliari,lechef-lieuderégion)danstousles guidesducorpusàl’exceptionduPetit Futé,quifaitcommencersontour delaSardaigneparleNord.CommelefaitremarquerOzouf-Marignier (2011)danssonétudelongitudinaledesGuides Verts,mêmesilesitiné- rairesgardentlaformeenboucle,c’estlecasaussidanslesguidesque nousavonsanalysés,«cecirépondmoinsàl’objectifdefaireletourd’une entitégéographiquequ’àceluid’allerdepointstouristiquesenpointstou- ristiquesparl’itinéraireleplusrationnel».Cetaspectdelavisitetouris- tiqueestaccentuéparlavalorisationdecircuitsàthèmes,signaléspardes cartesreliantlesplusbeauxsites,lesseulesdurestequisubsistentdansles guideslesplusrécents,lescartesdureliefayantdésormaisdisparudeces ouvrages(ibid.).

3.1 Les églises romanes

Parmilesitinérairesproposéspartouslesguidesétudiés,ilyacelui deséglisesromanes:«larouteduroman»(GM315),«laroutedeséglises romanes»(PF200),«joyauxromans»(GR82),«lagrandestagionedelro- manico»(GT227).LeguideculturelHachettefaitlechoix,quantàlui,de mettreenexerguedansl’appellationducircuitlarégiondanslaquelleces églisessontsituéesplutôtqueleurstylearchitectural:«excursiondansle Logudoro»(GH156-159).S’agissantd’unguidevisuel,leséglisessontil- lustréespardebellesphotosencouleurmontrantaussi,outrelesfaçades, leschapiteaux,lesreliefsainsiquelesfresquesqueletouristepeutadmirer àl’intérieur.Lacarteducircuitàsuivrepoursedéplacerd’unsiteàl’autre figureégalementdanscespages. 6 Lorenzo Devilla

Desdifférencesémergentpourtantdanslaprésentationdeceséglises. Alorsquedanslesautresguidesonretrouvelascénographietypiquedu genre,àsavoircelled’unecommunicationasymétriques’instaurantentre des«experts»(lesénonciateurscollectifsquesontlesauteursduguide)et des«novices»(leslecteursfutursvoyageurs)(Moirand2004),leGuide du Routard,caractériséparuneproximitéénonciativeetunstyledécontractéet familierquiluiconfèrentunedimensionplusvivante(Seoane2013),quitte enrevanchel’accentimpersonneletdidactique«d’accompagnement»pour s’adresseraulecteurcommeàunpair,cequetémoignel’emploi,dansl’ex- traitci-dessous,dupointexclamatif,quicontribueàcréerunrapportd’in- teractionetuneffetdeconnivence:

Outredesnuraghipréhistoriques,ontrouveauxenvironsdeLogudorounen- sembleexceptionneld’églisesromanes,dontlaplusremarquableestcertaine- mentlaSantissimaTrinitàdiSaccargia,enpierresnoiresetblanches(GH139).

Nellasecondametàdell’XIsecolosiassisteall’avviodiun’intensaattività edilizia,chenelsecolosuccessivodàorigineaunpanoramaarchitettonico fraipiùintattiesignificatividelromanicoeuropeo,destinatoacaratterizza- reilpaesaggiostoricodell’isola(GT45).

Denombreuseséglisesromanesjalonnentleterritoiresarde.Surgissantçà etlàdanslanature,ellessefondentdanslespaysagesdontellesfontpartie intégrante(PF65).

Pour qui, après Dieu, met pour la première fois le pied en Sardaigne, la surpriseestdetaille:qued’églisesromanes!Ilyenaplusqu’unecentaine. L’époquegothiqueoffrecertesquelquesbeauxédifices,maisriendecom- parableavecleflorilèged’églisesd’influencepisane,provençale,bourgui- gnonneetmêmerhénane.Celaestdûprincipalementàl’établissementaux XIetXIIsiècledemoinesvenusdePise,MarseilleouCîteaux(GR82).

Le joyau de cette architecture romane est l’église de la Santissima Trinità di Saccargia,àquelqueskilomètresdeSassari,dansleterritoirede Codrongianos.Danslaprésentationdecemonument,lesguidesfrançais ontrecoursàdesénoncésmétalinguistiques.Ilss’attardenteneffetsurle nomdel’église,«Saccargia»,cequin’estpasenrevanchelecasdansle guideitalien,quin’abordepascetaspect:

Unbrevetrattoesistaglia,affacciatasullastradainfelicissimasituazione ambientale,lastraordinariainquadraturadellastupendabasilicadellaSS. TrinitàdiSaccargia,unodegliesempipiùrilevanti,ecertamenteilpiùfamo- so,delromanicoinSardegna(GT192).

Sonnomvientprobablementdesa acca argia,‘lavachetachetée’.Selonla légende,cetanimalvenaits’agenouillericipourprier,cequiexpliqueque Images du patrimoine sarde 7

desvachessoientsculptéesenbas-reliefsurlesquatrefaçadesd’undescha- piteauxduporche.Onraconteégalementquevers1112,Costantin,lemaître delarégion,fitdondelapetiteégliseauxcamaldules…(GH158).

Desbandesalternéesdecalcaireclairetdelavebasaltiquefoncéerythment leparement,enunealternancedenoiretdeblancquifaitpenseràSanMi- chele de Murato, en Corse […] on admirera plusieurs exemplaires de la vachetachetée(las’acca argiaensarde)qui,seloncertains,donnasonnomà l’église(GM316).

ChiesadellaSantissimaTrinitàdiSaccargia(l’églisedelaSainte-Trinitéde lavachesacrée).Parmilesdifférentesexplicationsdecenom,ontrouveune vacheagenouilléeenrecueillementàl’endroitoùaétéconstruitel’égliseou une façade en calcaire blanc et en basalte gris foncé rappelant la robe de l’animal(PF200).

Saccargia vient de sa acca argia, qui signifie ‘vache tachetée’. D’après une légendelocale,unevachevenaitrégulièrements’agenouillerici(pourprier, dit-on).Bon,çaexpliqueraitpeut-êtreégalementlesgentilsbovinssculptés surl’undeschapiteauxduportique(GR198).

Danslesguidesfrançais,onrelèveaussiunehétérogénéitédiscursive, cesguidesconvoquantd’autressourcesénonciatives.Ilsmobilisentenef- fetlepatrimoinedeslégendessardeset,plusengénéral,lasagessepopu- laire.Danssathèse,HécateVergopoulos(2010)montrequelelégendaire estconstitutifdelamédiationtouristiqueindépendammentdelalocali- tédontonparle,maisaussiquellesquesoientlesspécificitéséditoriales duguide.Or,nousavonsparcontreobservéquecetyped’énoncésinter- discursifs(«selonlalégende»,«onraconte»,«seloncertains»,«dit-on»)re- viennentbeaucoupplusfréquemmentdanslesguidespratiquesanalysés. D’autrepart,leGuide du Routardinsisteplusquelesautressurladimen- sionaxiologiquedudiscours(Seoane2013:215).Iladopteaussi,onl’avu, unstylecaptivant.Ainsi,sipourleguideitalienduTouringclubl’églisede Saccargiaest«stupenda»,pourleRoutard,ils’agitd’«uneéglisevachement chouette!»,commeonpeutleliredansl’encadréconsacréàcesite.Pour décrirel’alternancedecalcaireclairetdelavebasaltiquequicaractérisesa façade,leGuide Michelinévoquel’églisedeSan Michele de MuratoenCorse. Laréférenceàuneréalitéintraculturellequelelecteurfrançaisestsupposé connaîtreviseàréduirel’impressiondedépaysementfaceuneréaliténou- velleetétrangère.

3.2 Les «nuraghi»

Nousnoussommesensuitepenchésurladescriptiondesmonuments lesplusreprésentatifsetlesplusemblématiquesdupatrimoinesarde,àsa- 8 Lorenzo Devilla voirlesnuraghi,«typedeconstructionsdéfensivesélaboréesenSardaigne àl’âgedubronze»(GR88),dontceluideBaruminiestl’«unedesmer- veillesdelaSardaigne»(GR52),inscritparailleursaupatrimoinemondial del’Unesco,commelerappellentaussibienleGuide Michelinquele Guide du Routard.Enl’occurrence,l’emploidecequeJeanMarcMangiante(2004) appelleun«marqueurdel’excellence»telquel’adjectif«unique»parti- cipedela«perspectivedel’authenticité»danslaquelles’inscrivent,selon MacCannel(citéparDann1996),lestouristes:

Uniqueaumonde,lenuragheestunespécificitésarde[…]Ondénombre prèsde7000nuraghes[…]Lenomviendraitd’unhérosmythiquenommé Norax. Une autre explication viendrait du mot nurra signifiant ‘entasse- ment’(GR83).

Lesguidespratiquesfrançaissemontrentencoreunefoisparticulière- mentattentifsauxaspectsmétalinguistiques.Le Guide du Routardévoque notammentdeuxexplicationspossiblesdumot«nuraghe».Enrevanche, sileGuide Hachettenedonneaucuneinformationàcepropos,lesguides Michelinetleguideitaliennementionnentceshypothèsesétymologiques quedansdesencadrésconsacrésrespectivementau«lexiqued’artetd’ar- chitecture»etàlalanguesarde(«salimbasarda»):«laparolaNurra,esclu- sivadell’areasardacolsignificatodi‘cumuloditerra,disassi’–dacuiha originenuraghe–siritrovainNuràminis,Nurallao»(GT39).Lorsqu’ils’agit deprésenterles«nuraghi»,leGuide du Touringmetparcontreàcontribu- tionunexpert,àsavoirleplusgrandarchéologuesardeGiovanniLilliu,à quil’ondoitladécouvertedecetteforteressenuragique:«Iniziaquellache GiovanniLilliu–ilmaestrodegliarcheologisardi–chiama‘labellaetàdei nuraghi’»(GT33).IlestmentionnéégalementparleGuide du Routard.Le recoursaudiscoursd’autoritéestuneconstantedansleGuideduTouring (Devilla2013),cequirenforcesacomposantedidactique.Commeonl’a déjàobservéàproposdel’églisedeSaccargia,leGuide Michelins’appuie iciaussisurunprocédécomparatif.Ainsi,la«valléedesnuraghi»,oùse trouvenotammentlenuraghe Santu Antine,estcomparéeàl’Auvergne: «Aujourd’huisurnommél’Auvergnesarde,unpaysdeplaines,devolcans éteintsetdehautsplateauxàpâturages»(GM347).

4. Le patrimoine immatériel 4.1. La musique

Apartirdesannées2000avecladéclaration,pourlapremièrefois,de dix-neufélémentsdupatrimoineimmatérieldel’humanitédel’Unesco, leconceptdepatrimoines’élargitàdesdomainesquidépassentcequiest monumentaletenvironnemental,enintégrantdesaspectsplusethno-an- thropologiquesetmoinsmatériels(GonzálezTurmo,Medina2012).Les Images du patrimoine sarde 9 traditionsmusicaless’inscriventdanscetypedepatrimoine.Commenous l’avonsdéjàfaitremarqueràproposdesmonuments,encequiconcernela présentationdelamusiqueaussi,lesguidesfrançaispointentlasingularité dupatrimoinesarde:

La musique sarde compte parmi les plus anciennes de Méditerranée, ce qu’attestelafigurinenuragiqueenbronzed’Ittiri(GH24).

LatraditionduchantpolyphoniqueremonteauxoriginesmêmesdelaSar- daigne.Celui-ciestpratiquédepuisdesmillénairespardesbergerspoètes. LapratiqueduchantàplusieursvoixesttrèsrépandueenSardaigne,alors qu’elleestinconnueenMéditerranée,sicen’estqu’enCorse(PF68).

On retrouve également des comparaisons: l’évocation du chant polyphoniquecorsepourexpliquerlapratiqueduchantàplusieursvoix trèsrépandueenSardaigne.Commeonpeutlenoter,ilyafocalisationsur lecaractèrearchaïquedecepatrimoine,notammentencequiconcerneles «launeddas»,àsavoir«laflûtesarde»(GH58):

les launeddas n’ont pas d’équivalent au monde, exception faite d’un type d’instrumentégyptienquileurressemblevaguement[…]Lesoriginesde cetinstrument,quiaccompagnetoujourslesdansesetlesprocessions,re- montent,aumoins,à2700ans(PF321).

Or,sil’oncomparelesdescriptionsdecetinstrumentfourniesparles différentsguides,onrelèveencoreunefoislaprédominance,dansledis- coursduguideitalien,delacomposantedidactique,commeletémoignela descriptionminutieusedelafonctiondestroiscannesderoseauquicom- posentles«launeddas»ainsiquelerecoursàuntermerelevantdulexique delamusique(«bordone»,bourdonenfrançais):

Uninstrumentprochedelaflûtedontjouentlesbergers(GH90).

Sansdouteleplusconnudesinstrumentssardes,estfaitedetroiscannes deroseau:cetinstrumentàventaccompagnelesprincipalesmanifestations traditionnelles(GM80).

Unetripleflûteenroseau,avecdeschalumeauxdelongueuretdetonalité différentes(PF81).

Lamusicasardasiavvaledistrumentidiorigineanticacomelelauneddas, strumentoadanciaformatodatrecannedilunghezzavariabile,dicuiuna fungedabordone,unadescrivelamelodiaelaterzal’accompagnamento. L’esistenzadellelauneddas,realizzateincannadifiumenellevarietonalità, ètestimoniatadall’epocanuragicainunbronzoritrovatoaIttiri(GT48). 10 Lorenzo Devilla

4.2 La gastronomie

CommelefontremarquerBessière et al.(2013:72),lepatrimoineali- mentairefaitpartieintégrantedel’expériencetouristique,lagastronomie étantune«composantedelaquêtetouristique».L’avènementdutourisme automobile,danslesannées1920,vafavoriserladécouvertedesterritoires locauxetlanaissanceetledéveloppementdes«voyagesgastronomiques». C’estdanscesmêmesannéesd’ailleursquelesGuides Bleusouvrentleur rubriquegastronomique(ibid.:74).Aprèsdessièclesdedévalorisationet demiseàdistance,lescuisinesrégionalessontélevéesaurangdepatri- moineetdegastronomie.CommelesouligneMargarito(2008,citéepar Seoane2013:188),«lestraditionsculinairessontdesrévélateursidenti- tairesetcollectifsdetaille».Ainsi,lacuisineestenvisagéedanssadimen- siontouristiquecommeunerencontreinterculturellegrâceàlaquelle, selonl’anthropologueJean-PierrePoulain(citéparSeoane2013:272-273), «letouristepeutaccéderàl’espacesocialalimentairedel’autreetcom- prendrecommentlesienestorganisé».Poursauvegardercettealtérité,les institutionssechargentdelaconstitutiond’inventairesgastronomiques régionaux(Bessièreet al. 2013:75).Lagastronomietrouveaussisaplace danslesclassementsdel’Unesco.C’estlecasnotammentdu«repasgastro- nomiquedesFrançais»etde«ladièteméditerranéenne»,inscritsaupatri- moineculturelimmatérieldel’humanitéen2010. Lesguidesparticipentellesaussiàceprocessusdepatrimonialisation. Cesontdesespacesoùl’onassisteàune«miseenscène»delacuisineet delanourriture,àunprocessusdemuséificationdel’alimentation(Stano 2013:143).Lediscoursdesguidestouristiquesdéploieeneffetunmême intérêtpourlepatrimoinehistoriquequeculinaire(Seoane2013:273). Danslesguidesanalysés,lesspécialitéssardessontdisséminéesdans desrubriquesconsacréesàlagastronomie:«QuemangerenSardaigne» (GH),«Lagastronomie»(GM),«Cuisinesarde»(PF),«Lesgrandesspécia- lités»(PF),«Lespécialitésculinairessardes»(GR),«Mangiare»(GT).Mais aussidansd’autresendroitsdecestextes:lespagesoùlePetit Futéprésente laSardaigned’unefaçonsynthétique,parexemple.Ainsi,parmi«lesplus delaSardaigne»,ilya«unegastronomieunique».L’emprunt«Mangiare» estparailleursundesquarantemots-cléschoisispourprésentercetteré- gion.LeGuide Michelinpropose,poursapart,un«lexiquedegastrono- mie».Eneffet,lasimplicitédelacuisinesardemiseenavantparlesguides («richedesaveursetpleinedesimplicité»,«sesplatssavoureuxvontà l’essentieletàlasimplicité»)s’accompagned’unegranderichesselexicale. CommelerappelleàjustetitreHédiard(2011:164),enItalie,lalanguedela tablesecaractérisepardenombreusesvariationsdiatopiques.Chaqueré- gion,voirechaquevillage,possèdesestraditionsculinaires.Decepointde vue,laSardaignenefaitpasfigured’exception,loindelà.Lesproduitsen languerégionalefoisonnentdoncdanslesguidesexaminés,constituantde Images du patrimoine sarde 11 véritablesmarqueursdel’identitédecetterégion.L’utilisationdenomsen languerégionalefavoriselapatrimonialisationdelacuisined’unerégion enlatransformantenunindispensableacteurdudéveloppementfinancier local(Csergo,Lemasson2008:5). Danslaprésentationdecesspécialitéslocales,lesguidesfontainsiap- pelàdesénoncésdedénominationetàdesénoncésparenthétiquesfour- nissantletraduisantfrançaisdumotsarde:

Cabras:larecettedelamarinadeappeléesamercaestuneautretradition d’originephénicienne:dupoissonfraisenroulédansdesfeuillesdeplantes dulac,estmisàtremperdansl’eausalée(GH130).

Panecarasau:painsardetypique,appeléégalementcartadamusica(«pa- pieràmusique»),estcaractériséparunepâtetrèsfine(commedupapier)et croustillante(PF91).  Casumarzu:raretégastronomiquesarde,lecasumarzu(«fromagepourri») n’existepasdanslecommerce,enraisondel’interdictiondevendredela nourritureavariée(PF90).

Oubienàdesexplicationsmétalinguistiquesdutype«sortede»,qui devienttoutsimplement«genre»danslestyleroutard(«genrechausson», parexemple),quifaitunelargeplaceauxexpressionsdufrançaisparlé:

Restaurant La Perla: pas maldespécialités, les papilles en sont déstabili- sées:malloredusallacampidanese,spaghettiarselleetbottarga,friturede calamars,seadas(genrechaussonaufromagedebrebis,fritetassaisonnéde mield’arbousier),et…70sortesdepizzas.Si,si!Accueilgentilcommetout, commelesprix(GR147).

La «lexiculture» étrangère, pour employer l’expression de Robert Galisson,àsavoirlaculturecourante«endépôtdansousouscertains mots,ditsculturels»(Galisson1999:480),estcomparéeaussiàuneréali- tégastronomiquebienconnuedulecteur-voyageurparl’emploid’hypero- nymes,notammentdansladescriptiondesgâteauxsardes,caractériséspar unegrandevariété:«Lesgueffussontdesbonbonsaumiel…Lespistiddu sontdestartesfourréesdezested’orangeetdeconfiturederaisin[…]Les sas orrulettassontdesbeignetsfritsenrobésdesucreetdemiel»(PF:92-93). Certainshyperonymesrelevésdanslesguidesfrançaissontdesemprunts àl’italiendésormaislexicalisés(«raviolis»et«gnocchis»):

Lesculurgionisdel’Ogliastrasontlesraviolifarcisàlapommedeterreet ontlaformed’épisdeblé(GM87).

Lesmalloreddussontdesgnocchisservisavecdelasaucetomate(GH180). 12 Lorenzo Devilla

Cesmêmesprocédés,enparticulierlerecoursauxhyperonymes,sont utiliséségalement,cettefoisauniveauintraculturel,parleguideitalien (rubrique«Mangiare»:21-22),quiemploieiciaussiunecomparaison,la «fregola»sardeétantrapprochéeducouscous:

Lafregola sarda,altrapastadigranoduro,èmoltosimilealcouscous.

Iculurgionessonounapastaripiena,consfogliadifarinadigranoduroe uovacheavvolgeunripienodipatate,pecorinoearomitracuiaglioementa.

Imalloreddus,gnocchettidipastadisemoladigranoduro,acquaezafferano.

Conclusion

L’imaginairetouristiqueseconstruitavantledépartetleguidede voyageparticipeàl’élaborationdel’imagepréalablequelevisiteurades lieuxvisités.Leguidejoueainsiunrôlede«formatage»desattentesetde l’offreenmatièretouristique(Bessièreet al.2013:79).Commeonapule constaterdanscetteétude,danslediscoursdesguidestouristiquesana- lysésl’accentestmissurlecaractèreancestralduPatrimoinesarde.Dece pointdevue,le«Dire»touristiquesembleattribueràlaSardaigneunespé- cificitéparrapportàd’autresterritoires. Sid’unepartlesénoncésmétalinguistiquesfigurantdanslaprésen- tationdecepatrimoinematérieletimmatérieltémoignentdelavocation didactiquedesguides,quitientàleurconfigurationgénériqueetdiscur- sive,d’autrepartilsrenforcentlasingularitédecepatrimoineainsiquesa chargeidentitaire,enparticulierdanslesguidesfrançais,quileurfontune largeplace. Lerecoursàdesnomsdeproduitsenlanguerégionalecontribueàla foisàcréerun«effetd’exotisme»(Seoane2013:230)etàmarqueruneforte identitéterritoriale.Lesguidespuisenteneffetdanscetteressourcelexi- culturellelorsquelesdestinationsprésentéessontfortementconnotéesdu pointdevuelinguistiqueetdestraditionsanthropologiquesetculturelles, commedanslecasdelaSardaigne,maisaussidelaBretagne(voirSeoane 2013)etdelaCatalogne(voirStano2013). Lecaractèremystérieuxdecettedestination,quelelexiqueensarde alimente,estrenforcéparl’évocationdulégendaireetdelavox populi,ce quiassureparailleursuneffetdepittoresqueetd’oralitédanslediscours. L’imagedelaSardaignequiémergedesguidesexaminésestdonccelle d’uneîle«àl’écartdutemps»,pourreprendreletitreduDVDdePierre BrouwersjointauguidePetit Futé.Cettevisionsenourritdereprésenta- tionscollectivesfigéesau-delàdesliensréférentiels.Lediscourstenusur l’ailleurssardeesteneffettributairedestéréotypesquicirculentaumoins depuisleXIXesiècle.Acetégard,onpeutrappeler,entreautres,ladéfini- Images du patrimoine sarde 13 tiond’«îleoubliée»forgéeen1891parlevoyageuretethnographeGaston Vuillierpourfairel’élogedel’authenticitédelaSardaigne.Lesstéréotypes, commelesouligneAmossy(1991),onttendanceàexagérercertainstraits emblématiques.

Bibliographie

AmossyR.1991,Les idées reçues. Sémiologie du stéréotype,Nathan,Paris. AntelmiD.,GudrunH.,SantulliF.2007,Pragmatica della comunicazione turistica, EditoriRiuniti,Roma. BessièreJ.,PoulainJ.P.,TibèreL.2013,«L’alimentationaucœurduvoyage.Le rôledutourismedanslavalorisationdespatrimoinesalimentaireslocaux», inJ.Bessièreet al. (eds),Tourisme et recherche,ÉditionsEspaces,Toulouse: 71-82. CelottiN.1997,«Imagesreçuesaucinéma.QuandlesFrançaisregardent lesItaliens...etseregardent», Études de Linguistique Appliquée (ELA),107: 357-368. CohenE.1985,«TheTouristGuide:TheOrigins,StructureandDynamicsofa Role»,Annals of Tourism Research,12. CsergoJ.,LemassonJ.P.(eds.)2008,«Voyages en gastronomies. L’invention des ca- pitales et des régions gourmandes»,Autrement Tourisme,hors-série,mars:71-82. Dann G. 1996, The Language of tourism: A sociolinguistic Perspective, CAB International,Wallingford. DavallonJ.2009,«Commentsefabriquelepatrimoine?»,Sciences Humaines, (03/16). DevanthéryA.2008, «Àladéfensedemal-aiméssouventbienutiles:lesguides devoyage.PropositionsdelecturebaséessurdesguidesdelaSuissedela finduXVIIIesiècleetduXIXesiècle»,Journal of Urban Research,4,(03/16). DevillaL.2013,«L’imagedelaSardaignedanslesguidestouristiquesfrançais etitaliens»,L’Analisi Linguistica e Letteraria,21:57-70. GalissonR.1999,«Lapragmatiquelexiculturellepouraccéderautrement,àune autreculture,parunautrelexique,Études de linguistique appliquée,116:477-496. GonzálezTurmoI.,MedinaF.X.2012,«Défisetresponsabilitéssuiteàladéclar- ationdeladièteméditerranéennecommepatrimoineculturelimmatériel del’humanité(Unesco)»,Revue d’ethnoécologie,2,(03/16). Hédiard M. 2011, «Voyage gourmand entre la France et l’Italie», in M. Margaritoet al. (eds),La comunicazione turistica. Lingue, culture, istituzioni a confronto / La communication touristique. Langues, cultures, institutions en face- à-face,EdizioniLibreriaCortina,Turin:153-166. Kerbrat-OrecchioniC.2004,«Suivezleguide!Lesmodalitésdel’invitationau voyagedanslesguidestouristiques:l’exempledel’‘îled’Aphrodite’»,inF. 14 Lorenzo Devilla

Baideret al.(eds),La communication touristique. Approches discursives de l’i- dentité et de l’altérité,L’Harmattan,Paris:133-150. LugrinG.2004,«Laconstructiondesicônesidentitairesdeslieuxtouristiques: Chypredanslespublicitéstouristiquesdelanguefrançaise»,inF.Baideret al. (eds),La communication touristique. Approches discursives de l’identité et de l’altérité,L’Harmattan,Paris:235-256. MangianteJ.-M.2004,«Lefrançaisdutourisme:guidesdevoyagesetélaboration d’unimaginaireattractif»,Le Français dans le monde. Recherches et applications, numérospécial, Français sur objectifs spécifiques: de la langue aux métiers:85-94. MarceauG.,MetzgerT.,AzouryN.2015,«Gestionterritorialeetvalorisation dupatrimoine:versundéveloppementrégionaldurable»,La revue gestion et organisation,7:44-56. Margarito M. 2010, «Incontournable beauté, dépaysement, couleur loca- le:quellesdonnéespourunedéception?»,E/C. Rivista italiana dell’AISS. Associazione Italiana Studi Semiotici,AnnoIV(6):19-24,(03/16). MargaritoM.2003,«Elémentsdysphoriquesdanslesguidestouristiques:La Siciledesguidesfrançais»,Synergies Italie,1:102-114,(03/16). MargaritoM.2000,«La‘bellaItalia’desguidestouristiques:quelquesformes destéréotypes»,inM.Margarito(eds),L’Italie en stéréotypes. Analyse de tex- tes touristiques,L’Harmattan,Paris:9-36. MoirandS.2004,«Lemêmeetl’autredanslesguidesdevoyageauXXIesiècle», inF.Baideret al.(eds),La communication touristique. Approches discursives de l’identité et de l’altérité,L’Harmattan,Paris:151-172. Ozouf-MarignierM.V.2011,«DesGuidesJoanneauGuideVertMichelin: points,lignes,surfaces»,In Situ,15,<https://insitu.revues.org/566>(03/16). RagoneseR.2010,«Stabilitàeinstabilitànarrative:spaziepercorsinelleguide turistiche»,EC, Rivista on-line dell’Associazione Italiana Studi Semiotici,Anno IV(6):51-60,(03/16). SeoaneA.2013,Les mécanismes énonciatifs dans les guides touristiques: entre genre et positionnements discursifs,L’Harmattan,Paris. StanoS.2013,«Dalsaporealsapere.Guideturisticheepraticheenogastrono- michefraItaliaeSpagna»,E/C. Rivista italiana dell’AISS. Associazione Italiana Studi Semiotici,AnnoVII(14):137-148. TramontanaA.2010,Il ruolo della guida turistica nel processo di interpretazione di un sito culturale,E/C. Rivista italiana dell’AISS. Associazione Italiana Studi Semiotici, Anno IV (6):43-50,<http://www.ec-aiss.it/monografici/6_guide_ turistiche/5_tramontana.pdf>(03/16). VergopoulosH.2010,Tourisme et curiosités: approche communicationnelle du lég- endaire dans les guides de voyage imprimés,thèsededoctoratsoutenueàl’U- niversitéd’AvignonetdesPaysdeVaucluseencotutelleavecl’Université duQuébecàMontréal,sousladirectiond’YvesJeanneretetJacquesPierre. 2. Paola Novara

L’immagine della monumentalità ravennate fra letteratura guidistica e documentazione grafica e fotografica nei secoli XVIII-XIX

Abstract

ThemonumentsofRavennahavebeenanattractionforvisitorsand scholars,sincethe18thcentury.Towardstheendofthecentury,thefirstedi- tionofaguideaddressingorganizedvisitsofthemostsignificantplacesof thecitywaspublished.ThenumberofguidesdedicatedtoRavennastron- glyincreasedduringinthe19thcentury,thankstothecustomofdrawing –andlaterphotographing–thevariousmonumentsandviewsofthecity. Asmanylocalandnon-residentprofessionalsdevotedthemselvestothis activity,theylaterbeganpublishingtheirphotographsaspostcards.This studyreconstructsthesalientaspectsofthisimportantphenomenonwhich characterizedthe18thand19thcentury.

Keywords:Ravenna,Photography,Archaeology,Religiousbuildings

Riassunto

Gliedificimonumentaliravennatihannocostituitounrichiamopervi- sitatoriestudiosisindalXVIIIsecolo.Sulfinirediquelsecolo(preceduta, piùdiunsecoloprima,daunadescrizionestrutturataingiornate)sicol- local’edizionedellaprimaguidaorganizzataperaffrontarelavisitadei luoghipiùsignificatividellacittà.Lapubblicazionediguidededicatea Ravenna,cheebbeunforteincrementonelXIXsecolo,andòdiparipasso conlapraticadiriprodurreattraversoildisegnoe,apartiredallametàdel secolo,lafotografia,monumentiescorcidellacittà.Aquest’ultimaattività sidedicaronoalcuniprofessionistilocalienon,checoltrascorreredeltem-

*MuseoNazionalediRavenna

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press 16 Paola Novara po,affrontaronoanchel’edizionedicartoline.L’interventoricostruiràgli aspettisalientidiquestoimportantefenomenochecaratterizzòinmodo salienteisecoliXVIIIeXIX.

Parolechiave:Ravenna,Fotografia,Archeologia,Ediliziadiculto

Introduzione

Nel XVIII secolo, col diffondersiin Europa della consuetudine del GrandTour,viaggiodiformazioneculturaleemoraledeigiovanidiscen- dentidellanobiltàedell’altaborghesia,prolificòlaletteraturadiviaggio chesisviluppòseguendoduefiloni:l’edizionedeidiariincuiiviaggiatori raccoglievanoesperienzeeimpressionieleguide.Iprimieranopubblicati nellalinguamadrealmomentodelritornoinpatriadegliautoriecostitui- vanounutileriferimentoperlenuovegenerazionicheavrebberoaffronta- tolastessaesperienza,lesecondeingenereeranofruttodell’editorialocale. Descrizionidell’ediliziamonumentaleravennate,sindalXVIIsecoloil principalerichiamodieruditieviaggiatoriprovenientidaoltralpe,sono presenticonfrequenzaneidiarideigrandtouristi,comechiaritoventianni orsonodaMaurizioBossi(Bossi1994).Questocontributovuoleesplorare inmodopiùapprofonditoilfenomeno,puntandol’attenzionenonsolosui contenutidelleguide, maanalizzandoanchegliaspettilegatiagliapparati iconografici.

1. Le guide di Ravenna nei secoli XVII-XVIII

LepiùprecociguidededicateaRavennarisalgonoaisecoliXVII-XVIII. LapiùanticasidevealcanonicoGirolamoFabri(1627-1679),chenel1678 pubblicòaBolognalaRavenna ricercata1,laprimaoperafinalizzataallade- scrizionedellacittàattraversounpercorsoprogrammato(Mazzotti1979). Dopoaverepremessoun’introduzionestorico-topografica,l’autorepropo- neunadescrizionedellacittàsuddivisaintregiornatedicuiduededicate all’areaintramuraneaeunaaipercorsisuburbani.Lospaziomaggioreè riservatoallememorieanticheetardoantiche,enonsitralasciadiindica- re,frailuoghidegnidinota,gliedificidicultoincuisiconservavanole piùimportantireliquie.L’impostazioneideatadaFabriinfluenzòprofon- damentelasuccessivaletteraturaguidisticaravennate,edancheilformato delvolumeinottavointroducevainRavennaunmodellosuccessivamente imitatoperlapraticitàdelledimensioni. Alcuni decenni dopo l’uscita dell’opera di Fabri, padre Vincenzo Coronelli(1650-1718)immettevasulmercatounapiccolaguidadellacittà

1 Fabri1678. L’immagine della monumentalità ravennate 17 daltitoloRavenna ricercata antico-moderna2.Purcostituendounasortadisin- tesi(einalcunibraniunariproposizione)deltestodiGirolamoFabri,non neimitalastrutturadatocheCoronellisilimitaagiustapporreladescrizio- nedeiventiprincipaliedificidellacittà3evitandodisuggeriredeipercorsi programmati.Ilmaggiorpregiodelvolumenonèdatodaltestomadalla presenzadiquarantatavoleinciseadillustraregliedificiediunapianta dellacittàequestononacasovistochelaprincipalecapacitàdiCoronelli, aldilàdell’attivitàdicompilazione,chegliresepossibilespaziareintuttii campidelsapere,eraquelladiincisore4. Circaunsecolodopo,nel1783,l’editoreravennateAntonioRoveripub- blicòin500esemplarilaprimaedizionedeIl forestiere instruito5delsacerdo- teFrancescoBeltrami6.Esauritasiinbrevetempo,nel1791nefustampata unanuovaedizioneconqualchemodificaesoprattuttoconl’aggiuntadelle descrizionidialcuniedificidinuovacostruzione(Beltrami1791). L’operettadelBeltrami,dedicatacomeditradizioneadunmecenate, inquestocasoilconteravennateMarcoFantuzzi7,èsuddivisaintreparti, corrispondentiatregiornatedivisita,conunaintroduzionestorica.Èpri- vadiillustrazioni,conlasolaeccezioneperunatavolaincisaraffigurante ilMausoleodiTeodoricoeunamappadellacittà8.Itreitineraridivisita prendonoavviodallacattedrale.Lapropostaperlaprimagiornatapreve- de,oltreallacattedrale,lacuisacrestiaospitavaoggettisuccessivamente musealizzati,illapidarioarcivescovile,lacappellaarcivescovile,ilbatti- stero,lechieseeipalazzidellacosiddettazonaErcolana,ilcomplessodi

2 Coronelli1708/1709.L’operaèprivadiindicazionidiannoeluogodiedizione,masipuò ritenereeditaintornoal1708-1709.IlvolumenascecometomoXVIIdiunaoperacompilativa dedicataallecittàdelloStatodellaChiesa(all’epocaRavennaappartenevaallaLegazionepon- tificia).Avendonestampateunnumerodicopiemaggiorealnecessario,Coronellinemisein venditaunapartecomeoperaaséstante,aggiungendounapresentazione. 3 Rispettoall’operadiFabri,aggiungetreedificicostruitidopoil1676. 4 NatoaVenezia,nel1660CoronellisitrasferìaRavenna,cittànellaqualeappreseiprimi rudimentidellatecnicaxilografica.Entratonell’ordinedeiFratiMinoriConventualiall’età di13anni,nel1671sitrasferìnelconventodeiFraridiVeneziae,l’annosuccessivo,passòal CollegiodiS.BonaventuradiGrottaferratadovenel1674silaureòinteologia.Successiva- mentesispecializzòancheubastronomiaematematicaeapartiredal1678,miseafruttole sueconoscenzetecnicherealizzandoglobieraccolteditavoleincise.MorìaVenezianel1718. 5 Beltrami1783. 6 FrancescoBeltraminacqueaRavennanel1748edopoaverecondottoglistudipressoillo- caleSeminario,completòlasuapreparazionepressolaprestigiosaScuolaabbazialediClasse, rettadaimonaciCamaldolesi.Dopoaveresvoltovariincarichiminori,nel1787funominato prioredellachiesadiS.Alberto.Appenaricevutol’incaricointrapreselaraccoltadellefonti alloscopodiestendereunastoriadellalocalità,cheperònonvidemailaluce.Nel1799,in seguitoall’ingressodeiGiacobiniincittà,Beltramifuincarcerato.DopoilrilasciosiritiròaS. Albertodovemorìnel1802.vd.Barbieri1985. 7 Lasceltadidedicarel’operaaFantuzzirisultòsgraditaalCardinallegatoLuigiValentiGon- zagaperitroppielogirivoltialnobileravennateindividuato(nonatorto!)comeilprincipale arteficedelprogressoeconomicoesocialedellacittànellasecondametàdelXVIIIsecolo. 8 Perlamappacfr.Branchetta,Muzzarelli1982:24,n.17;lapianta,intitolataRavenna Felix,è del1781;disegnodiGiuseppeCarloMorigieincisoreGiulioContarini. 18 Paola Novara

ClasseinCittà,contenentelalibrariadeimonacicamaldolesi,egliedifici dicultodelsettoresud-estdellacittà.Lasecondagiornatahacomeluogo dipartenzalapiazzaMaggioreeprocedeversoilquartieresettentrionale della città; l’opera di conclude con la terza giornata che, muovendo dalladescrizionedellaportaSerrata,conduceilvisitatoreaimonumenti extraurbani:ilMausoleodiTeodorico,lachiesadiS.MariainPortoFuorie l’areaClassicanaconlabasilicadiS.ApollinareelaPineta. Puravendocomemodellodichiaratol’operadiGirolamoFabri,lagui- dadiBeltramisiponeadunlivellodiversoproponendounaletturadel patrimoniostoricoeartisticomaipedante,purpotendosoddisfarelari- chiestaanchediunlettorecolto:nellatrattazionesonodegnedirilievonon sololegloriosetestimonianzedelpassato,maanchelepiùmodesterealtà contemporanee9.

2. Cambiamenti delle guide nel XIX secolo

IcambiamentisocialichecaratterizzaronoilXIXsecoloebberocome ricadutaunnuovoapproccioalleantichitàarcheologicheelanascitadi unnuovopubblico.Ilviaggiodiventòunapraticamenoelitariarispetto alsecoloprecedente.Iviaggidiistruzionedegliaristocraticid’oltralpedel XVIIIsecolo,furonosostituitidavisitedapartedimembridellariccae mediaborghesiachesiandavalentamenteaffermandoechepermotivi scientificiosemplicementeperinteressepersonalecostituìilnuovobacino diutenza. IduefenomeniletterariproliferatinelXVIIIsecolosiaffermarononel XIXsecolo,conunaumentodellaproduzionediguide,rispettoallete- stimonianzediviaggiatori,chemodificaronolalorostrutturaefinalità. Infatti,senelSettecentositrattavadellaregistrazionedisensazioniperso- naliscaturitedallafruizionediopered’arteemonumenti,nell’Ottocento itaccuinidiviaggiodiventaronosemprepiùfrequentementeappannag- giodiprofessionisti,comearchitettiepittori,cheviregistravanoappuntio schizzilegatialleloroattività.Neglistessiannisidiffuseroancheigrandi reportagediviaggioillustrati.InItalialecaseeditricispecializzateinque- stotipodieditoriafuronolemilanesiSonzognoeTreves,eproprioalladit- taTrevessideveladiffusionedelleesperienzedelviaggiatoreegiornalista CharlesYriarte(Melileo,Solari2010)10. Anche per quanto riguarda la produzione di guide, nel XIX seco- lol’offertasifecepiùsfaccettata.VersolametàdelsecoloinInghilterra

9 RappresentateinparticolaredaiprogettidiCamilloMorigia. 10 Nel1883uscìlaversioneitalianadiLe rive dell’Adriatico e il Montenegro(Yriarte1883;ebbe unasecondaedizionenel1897),cheerastatapreceduta,nel1877,daunreportagededicato soloallacostaitaliana(Yriarte1877).Sullatracciadiquesteoperesicollocaanchelaseriepe- riodicaallegataalSecolo,denominata Le Cento città d’Italia;ilfascicolodedicatoaRavennafu realizzatodaltipograforavennateClaudioZirardini,nel1888(Zirardini1888). L’immagine della monumentalità ravennate 19 einFranciavenneroallaluceleprimeguiderealizzateincircuitiester- niallecittàdescritte.Inquegliannifupubblicatoilprimovolumedella Bädeker11dedicataall’Italia,chedivennebenprestoilmodellodelmanuale diviaggioperlaborghesiaottocentesca.Sitrattavadellaprimaguidache interpretavailpassaggiodalviaggioaristocraticoalturismoborghese,stu- diandoneldettagliotuttiiparticolariaffinchénullavenisselasciatoalcaso eproponendonuovechiavidiletturaadunpubblicodilettoriprovenienti danuovicontestisocialieculturali. Questonuovofilone,cheinbrevetempodiventòsemprepiùimper- sonale,nonoscuròlaproduzionelocalediguidechenelXIXsecolosi perfezionaronoconl’introduzionediinformazionipratichededicatealper- nottamento(alberghi,locande),aimezziditrasporto,allefiere,aglispetta- colidellastagioneteatrale.Ingenerelarealizzazionedinuoveguidelocali sipuòconnettereaparticolarieventidicaratterestoricooall’improvvisa crescitadiinteresseperunacittà.Masoprattuttolosviluppodeimezzidi locomozioneneglianniimmediatamentesuccessiviall’Unitàd’Italia,che diedelapossibilitàdimuoversipiùcomodamenteeadunmaggiornume- rodipersone,sviluppòlospostamentoelarichiestadiausiliperilviaggio. Ilpersisterediunaproduzionealivellolocaleanchedopol’Unitàd’I- taliapuòessereriferitoalfattoche,diversamentedaquantoavvenneinal- trenazionieuropee,inItalianessunacasaeditriceavviòprogettieditoriali analoghiaquellodellaBaedekersenonneiprimidecennidelXXsecolo conlacreazionedellaGuida RossadelTouring.Pertalemotivolaproduzio- nelocaleitalianarimasealungolegataall’erudizionelocalecheoffrivauna visionemoltosoggettivadelpatrimonio,dandospaziospessoatradizioni privedifondamentoscientifico.

3. La produzione di guide nella Ravenna del XIX secolo

LaproduzionediguidenellaRavennadelXIXsecolo12fupiùriccari- spettoalsecoloprecedenteesoprattuttofumoltosfaccettata,risentendo fortementedelcontestopoliticoesocialeincuileoperefuronoprogettate. LeprimedueinordinecronologicofuronorealizzatedaFrancescoNannie GasparoRibuffinegliannisuccessiviallaRestaurazione. IlvolumediFrancescoNanni(1784-?)13idealmenteaggiornaquellodel Beltramidi30anniprima,dalqualeriprendeancheiltitolo(Nanni1821). Dopounabreveintroduzionecontenenteunaschematicaricostruzione dellastoriadiRavenna,ilpercorsoperconoscerelacittàsisnodaingiorna- te.Ledescrizioni,cheprendonoilviadallacattedrale,comenellaguidadel

11 Bädeker1889;ed.inglese1903. 12 PerlequalisivedaquantoscrittoadoggiinPapariello1999;Novara2002;Cimatti2004. 13 VicebibliotecarioepoidirettoredellaBibliotecaComunaleClassense.Vd.Miserocchi1927: 161. 20 Paola Novara

Beltrami,sonocostituitedabrevischederiguardantigliedificimonumen- tali.Sonoannoveratelechiesetardoantiche,lechiesemedievaliemoder- ne,ipalazzi,edaltriparticolaricomelepiazze;incalceèriportatoanche l’elencodeivescovidellacittà.L’operaincludequattroincisionifuoritesto raffigurantilospaccatodiS.Vitale,ilmausoleodiTeodorico,ilsepolcrodi Dante14elariproduzionedellalastramarmoreaconservatanellachiesadi S.ApollinareinClassecontenentel’iscrizionechesegnalavalaprimitiva sepolturadelprotovescovoApollinare.Neltestosonoinseriteleimmagini raffigurantiimonogrammiantichipresentinegliarrediarchitettonicieli- turgicidellacittàeunapianta15. L’operettadiGaspareRibuffi(1801-1880)16introduceperlaprimavol- tailtermineGuida neltitolo,chesaràpoirecuperatodaaltriautorinegli annisuccessivi(Ribuffi1835).Dopounbreveexcursusdellastoriadellacit- tà,Ribuffiproponealvisitatore,partendoancoraunavoltadallapiazza Maggiore,itinerarifissicheseguonoiprincipalipercorsistradaliconuna descrizionediquantosipotevaincontrarelungoiltragitto.Gliedificidi cultononvengonoprivilegiatirispettogliedificidiabitazioneepubblici.Il testoèschematico,conrichiamiamarginecherendonoagevolelalettura. Intenzionalmentel’autoresiastienedall’aggiungereunapparatocritico,co- mespecificatonellaparteintroduttiva.Lavolontà,infatti,èquelladidare solounsupportoalturista“profano”,cercandodinonportarlofuoristra- daconinformazioniridondanti.Nellapartefinaledelvolumesonoinserite quattrotavole,dicuiunaripiegataraffigurantelaplanimetriadellacittà circondatadapiccolevedutedeiprincipalimonumenti17.Nellealtretavo- lesonocontenuteleplanimetriedellechiesepiùanticheeimonogrammi presentineimarmidellacittà.LaGuidaebbeduesuccessiveedizioninel 1869enel1877,nellequalilapiantafinaleèprivadelleimmaginette18. All’indomanidell’Unitàd’Italia,gliedificimonumentalidiRavenna furonooggettodiunaprimacampagnadirestauroerisanamentosotto ladirezionedelGenioCivile;l’attivitàsiprotrassedal1860al1880circa. Neglianni’80delXIXsecolo,lamonumentalitàrinnovatadagliinterventi fuoggettodiunaguidaaggiornatarealizzatadaSilvioBusmanti(1839- 1893)(Fig.1). Puressendostatoavviatodalpadreallacarrieralegale,Busmantieb- becomeprincipaleinteresseprofessionalelaletteraturaelastorialocale. Nel1876fuinseritonellaCommissioneconservatricedeimonumentied oggettid’arteedantichitàperlaProvinciadiRavenna,allaqualeerastato affidatoilcontrolloscientificosugliinterventidirestaurodirettidalGenio

14 DisegnatidaP.MatteuccieincisidaC.Savini. 15 DisegnodiP.Matteucci,incisionediC.Savini,cfr.Branchetta,Muzzarelli1982:25,n.20. 16 Miserocchi1927:173-174;Domenicali2003:19. 17 DisegnodiE.Corty,incisionediG.Meloni,cfr.Branchetta,Muzzarelli1982:27,n.21. 18 DisegnoE.Corty,incisioneG.Meloni,cfr.Branchetta,Muzzarelli1982:30,n.25. L’immagine della monumentalità ravennate 21 civileinambienteperiferico,enel1879funominatoIspettoreagliscavied aimonumenti,ruolochemantennefinoal1892.LaGuida breve per Ravenna diBusmanti(Busmanti1883)èun’operettaprivadiimmagini,discorsiva senzarichiamiofacilitazioniperillettore,nellaqualeledescrizionisono sapientementeamalgamateallastoriadellacittà.Rispettoalleprecedenti, offreunnumeromaggiorediinformazioniditipopratico,comegliorari deipiroscafi,gliindirizzidialcuniufficienegoziedialtriservizi. Quasineglistessiannisicollocalapubblicazionediunaguidachein pocotempoebbeseiedizioniechesostituìdefinitivamentelepreceden- tiperqualitàescientificitàdeitesti,valeadirequelladiCorradoRicci (Domenicali2003:20).L’opera,chenellaprimaedizioneuscìcoltitolo Ravenna i suoi dintorni19(Fig.2),costituìunanovitàimportantenelcam- podellaletteraturaodeporicaravennate,perchéesulavadaicanonidel genere. Purmantenendolastrutturasuddivisainpercorsi,èrealizzatacome unostudiocriticoicuitestisonoarricchitidanoteconriferimentiafonti documentarieeletterarie,ediscussioni.Piùchediunaguida,sitrattava diunapiccolamonografianellaqualevenivanointrodottiediscussiitemi piùaggiornatirelativiallastoriadegliedificimonumentalidellacittà. QuandoRiccisiaccinseadestendereiltestoeraappenaventenne,ma giànotoincittàperlesueprecocidotidiricercatore.Ricciappartenevaal piccolocenacolodiintellettualichenellaRavennadifineOttocentofre- quentavalalibreria“alladittaMinerva”deifratelliDavid,notaperven- dererivistespecializzateelibriafascicoli20.Labottegaerafrequentata daFrancescoMiserocchi,bibliografo,AdolfoBorgognoni,insegnante,e OdoardoGardella,cultorediarcheologia.QuandoiDaviddeciserodirea- lizzareunaguidaaggiornatadellacittàperrispondereallecontinuerichie- stedeivisitatori,susuggerimentodiGardellaeBorgognonilasceltacadde sulgiovane.L’opera,cuicontribuìeconomicamenteancheillocaleLiceo,fu vendutaafascicoli,secondolatradizionedella“Minerva”.Messasulmer- catoallafinedel1877,l’uscitasiprotrassefinoalmaggio1878. Illavorodietrolastesurafumoltoscrupoloso.Allabasedell’operanon vierasololaletturadelleoperepregresse,maancheilriesamedellefontie l’usodidatiinediticheeranostatifornitidaOdoardoGardella,archeolo- godilettantecheavevaprecocementeeducatoCorradoRicciallaconoscen- zadellastoriadiRavenna(Novara2004). Laguidaèsuddivisaincapitoli;adogniedificioimportanteèdestinato uncapitolo,mentregliedificiminorisonoraggruppati.Gliedificidiculto tardo-antichihannounospazioprivilegiato,manonsiescludonoquelli medievali;siaccennaadalcunepiazzeeallaPineta,untemamoltocaro all’autore.IlpercorsopropostoesuladallatradizioneinauguratadaFabri

19 Ricci1878. 20 Rava1935:88-89;Novara2013. 22 Paola Novara duesecoliprima,eprendeilviaconlapiùanticachiesadelperiodod’oro, cioèS.GiovanniEvangelista,ilprimomonumentocheilvisitatorevede scendendodaltrenoedentrandoincittà.Ilvolumettocontiene19incisioni inseriteneltesto,piùalcuneimmaginidimonogrammi,eunapiantaripie- gataincalce21.Delle19incisioni,6sonotrattedafotografiee13sonotratte dadisegni(dicuialmenocinquediOdoardoGardella). ColtitoloGuida di Ravenna,l’operaebbesuccessivamentealtrecinque edizionifinoal1923.Nel1884uscìlasecondaedizione(Ricci1884)conil nuovotitoloeuntestoanalogoalprecedente(Fig.3).Nel1897uscìla“se- condaedizionerifatta”,editaaBolognadalladittaZanichelli,incuiRicci, frattantonominatoSoprintendenteaiMonumentidiRavenna,modificail testoillustrandoleprincipaliopereinprogettoperilrestaurodellamo- numentalitàravennate(Ricci1897).L’operafuripropostanel1900(terza edizionerifatta),1909(quartaedizioneinteramenterifatta)e1914(quinta edizione)(Fig.4).Imonumentianalizzatisono129enonsiprivilegiano quellidellatardaantichità.Leimmaginisonofotograficheeitestivengono modificatidivoltainvolta,conl’aggiuntadelleinformazionipiùaggiorna- tesoprattuttoriguardantileoperedirestauroinatto.Anchelapiantaviene rivisitata22.LaVIedizione,del1923,hailtestocompletamenterifatto(Ricci 1923). L’esperienzamaturatadaRicciconleguidesiriverberòanchenel- larealizzazionedidueoperepubblicatedallostessoneiprimissimianni delXXsecoloecheinauguraronoleserieItalia artistica23eRaccolte d’Arte dellaCollezione di MonografieillustratedellacasaeditriceArtiGrafichedi Bergamo.NelprimocasoilvolumesiintitolaRavenna24econtieneunail- lustrazionedellastoriadellacittàstrutturatacomeundiscorsocontinuo senzaprivilegiareimonumenti25;nelsecondo,Raccolte artistiche26(una importantissimadescrizionedeimuseiedelleraccoltedellacittà,basila- reperchécristallizzaunasituazionepoisuccessivamenteprofondamente modificataescarsamentedocumentataaltrimenti).Ravennaebbesuccessi- vamentealtreottoedizioni,finoaquellacompletamenteriscrittaeditanel 1921inprossimitàdellacommemorazionedelVICentenariodellaMorte diDante.Entrambepresentanounapparatofotograficomoltoricco,con immaginifornitedalleditteAlinarieAndersonedaaltreditteminori,che costituiscelastrutturalungolaqualesisnodailtesto.

21 DisegnoAttilioBrandolini,cfr.Branchetta,Muzzarelli1982:30,n.26. 22 AutoriT.Miserocchi,A.Brandolini,cfr.Branchetta,Muzzarelli1982:33,n.31. 23 DicuiRiccifudirettore,echeraggiunsei116titolifinoal1938. 24 Ricci1900b. 25 Domenicali2003:15-17.Domenicalitrattasolodell’operaRavenna;amioavvisoiduetesti (RavennaeRaccolte artistiche)nonpossonoesserepresiinconsiderazioneseparatamente,in quantosicompletanoavicenda. 26 Ricci1905. L’immagine della monumentalità ravennate 23

4. Gli apparati iconografici nelle guide

L’edizionediguidededicateallacittàesarcaleandòdiparipassoconla praticadiriprodurreattraversol’incisionee,apartiredallametàdelXIX secolo,lafotografia,monumentiescorcidellacittà.Aquest’ultimaattivi- tàsidedicaronoalcuniprofessionistilocalienon,checoltrascorreredel tempo,affrontaronoanchel’edizionedicartoline.Lanuovatecnologiafo- tografica,altamenteversatile,fornìlostrumentopiùutileaprodurreuna documentazionedettagliatadiquantogiuntodalpassato,unanecessità cheaRavennafusentitaassaiprecocemente(Novara2009a). TraiprimifotografiadesercitarelaprofessioneinRavennafuLuigi Ricci(1823-1896)27,padrediCorrado,ilqualeassaiprecocemente,indi- viduòcomepossibilesoggettodellafotografiailpatrimoniomonumen- taledellacittà,forseispiratodall’indirizzodatoall’usodelnuovomezzo dall’archeologofranceseEùgenePiot28edalleapplicazionisperimentatea RomaePompei(Beccetti1991:76). Comeaccaddespesso,lafotografiaarcheologicafupraticataneiprimi tempisoprattuttodadecoratoriepittori,iquali,pernonrimanereindietro coitempi,acquisironolenuovetecnichediriproduzionedeimonumenti (ibid.83).AncheLuigiRiccinacquecomepittore-scenografoedintraprese l’attivitàdifotografoinetàmatura,attornoal1860.Fondòunlaboratorio checondussefinoallamorteechepubblicò6cataloghi,ilprimodeiquali uscìnel1869(Fig.5). LapiùprecocepubblicazioneeditaaRavennacontenentecomecorredo unaimmaginefotograficaadogginotaècostituitadalvolumettoeditonel 1868contestodiPrimoUccellini,Relazione dello scampo del Generale Garibaldi (Uccellini1868). L’immagineivipubblicata,raffiguranteilCapannoincui l’EroedeidueMondisfuggìagliAustriacidurantelacosiddettaTrafila, furealizzataprimadel1868,annodellapubblicazionedelfascicoletto,e il1867,annoincuifumuratalaprimalapide,dellequattrochecoltempo furonoraccoltesullafacciatadelcapanno. Lafotografiamonumentaleravennateèattestatacomecorredoinun testoastampaperlaprimavolta,aquantoèdatosapere,nell’operadiJ.P. Richter,Die Mosaiken von Ravenna.Nell’introduzionedelvolumel’autore ringraziaLuigiRicciperaverglifornitoleimmagini29. NelventennioantecedentelapubblicazionedelRichter,tuttavia,lafo-

27 Cfr.Novara2006. 28 Chenel1851avevadatol’avvioallapubblicazioneperiodicadell’albumfotograficointitola- toL’Italie monumentale,incentratosullapubblicazionediimmaginifotografichecheavessero comesoggettol’architetturaarcheologicaestorica. 29 LetreillustrazioniraffiguranoparticolarideimosaicidelcosiddettomausoleodiGallaPla- cidia,diS.ApollinareNuovoediS.Vitale.Aquantomièdatosapere,sitrattadelpiùprecoce utilizzoanoinotodifotografiecomeapparatoiconograficodiunlibrodedicatoaimonumen- tieallastoriadiRavenna. 24 Paola Novara tografiaavevagiàsvoltounruolofondamentalenellaproduzionedimono- grafiededicateaRavenna,esoprattuttonellaletteraturadiviaggio.Questo perchélamaggiorpartedelleincisioniediteinquelventennioeranoripro- duzionitrattedafotografie(Novara2009b). Lapraticadiricavareincisionidapositivifotograficièattestataperla primavoltainun’operettaeditanel1857,checostituisceancheunafonte perdatareconsicurezzaleprimefotografiescattateincittà. Nel1857,quandoRavennafacevaparteancoradellaLegazioneponti- ficia,fuallestitaunamanifestazioneperaccoglierepapaPioIXche,il21 luglio,avrebbefattounabrevesostaduranteilviaggiointrapresoqualche tempoprimapertoccarelevariecittàdelvastoterritoriopontificio.Inquel- laoccasionefupubblicatounvolumetto,ilcuitestofuaffidatoalcanonico AntonioTarlazzi(1857).L’operahacomecorredoiconograficocinqueinci- sioni:dueillustranoalcunideipadiglioniligneirealizzatiperl’occasione, una,laportaAdriana,accessoallacittàutilizzatodalpontefice,sullaqua- le,perl’occasione,erastatainnalzataunastatua,edueraffiguranol’area dellaDarsenaurbanaincuieranostateallestitelescenografieperifesteg- giamenticheprevedevanoanchelapresenzadiunaricostruzioneincarta pestadelmausoleodiTeodorico,montatasuunazatteraentrolospecchio d’acquaall’estremitàsettentrionaledelbraccionord-suddelcanaleurbano. LetretavoleraffigurantilazonadellaDarsenaelaportaAdrianafu- ronoricavatedafotografiedicuisiconservanoipositivi30(Figg.6-7-8). Poichél’allestimentodeifesteggiamentidel1857erastatoaffidatoaLuigi Ricci,sipuòipotizzarecheancheletrefotografiecostituiscanounesempio deipiùprecociapproccidelravennateallanuovatecnica. Latecnicasuccessivamentesiaffinòeattornoal1876-1878,fuimpiegata confrequenzainunconsistentegruppodipubblicazioni.Unesempiosigni- ficativoècostituitodalletavolechecorredanoilperiodicoIl Musaico nelle annate1876-1878(Novara2008:68,72).ComenelcasodelleFesteravennati, ancheperleincisionideIl Musaicopossiamofareunconfrontoconleimma- ginifotografichedacuifuronotratte,attualmenteconservatefrailmateriale appartenutoaCorradoRicci,figliodelfotografoLuigi31(Figg.9-10). Lamedesimapraticaèattestataanchenelleraccoltechecorredanole primeedizionidellaguidadiCorradoRicci,nell’operadelloYriarteDe Ravenne a Otrante32,nonchénellevocidedicateaRavennanelsestovolume delDizionario corografico dell’Italia dell’Amati33enellaL’Italia geografica illu- strata34diP.Premoli.

30 Duesonodiproprietàprivataeduno(quelloraffigurantelaPortaAdriana)sitrovapresso laBibliotecaClassensediRavenna,Fondo Fotografico Ricci,n.430. 31 AttualmenteconservatapressolaBibliotecaClassensediRavenna,Fondo Fotografico Ricci, nn.2229,2273. 32 Cfr.Novara2008:72-73. 33 Cfr.Novara2008:74-75. 34 Premoli1891:285-296. L’immagine della monumentalità ravennate 25

Conclusioni

NeisecoliXVIII-XIX,laconsapevolezzadell’importanzacheassumeva nelcampodell’archeologiaedellastoriaarchitettonicailpatrimonioantico sopravvissutoinRavenna,nonportòsoloall’elaborazionedelleformedi tutelapiùconsoneallaconservazione,maancheallanecessitàdiprodurre unaletteraturaindirizzataaivisitatorieallariflessionesulmodoattraver- soilqualeprodurreunadocumentazionedettagliatadiquantogiuntodal passato. LapubblicazionediguidedellacittàprendeilviaaRavennanelXVII secolo,maèilXIXsecoloilperiododimaggiorefertilità.Sulfinirediquel secolosicollocal’operainnovativarealizzatadaCorradoRicci.Accantoad unanuovaimpostazionedeltesto,laguidadiRicciintroduceancheun riccoapparatodiimmagini,unanovitàrispettoaivolumettididescrizione dellacittàeditiinprecedenza,resapossibiledallosviluppotecnologico, masoprattuttodalpatrimoniodocumentariosulqualeilgiovanestudio- sopotevacontarefornitogliprevalentementedalpadre,ilfotografoLuigi Ricci. LaproduzionediLuigiRiccinonfuimpiegatasolodalfiglio,mafualla baseanchedegliapparatiiconograficidigranpartedellaproduzioneloca- ledell’ultimotrentenniodelXIXsecolo.

Bibliografia

AmatiA.1875,Dizionario corografico dell’Italia,VI,F.Vallardi,Milano. BädekerK.1889,Italien. Handbuch für Reisende. 1. Ober-Italien bis Livorno, Florenz und Ravenna nebst Ausflug nach Nizza und nach Ajaccio (Corsica), K.Bädeker, Leipzig. BädekerK.1903,Italy. Handbook for travellers. 1. Northern Italy: including Leghorn, Florence, Ravenna and routes through Switzerland and Austria, K.Bädeker, Leipzig. BarbieriP.1985,Introduzione, in Il forestiere instruito delle cose notabili della città di Ravenna e suburbane della medesima(1783),IBC,Bologna(Documenti/26): 7-17. BecchettiP.1991,“Fotografiaearcheologiaalleoriginidellafotografiaitalia- na”,inI.Zannier(ed.),Segni di luce. I. Alle origini della fotografia in Italia, Longo,Ravenna:75-84. BeltramiF.1783,Il forestiere instruito delle cose notabili della città di Ravenna, AppressoAntonioRoveri,Ravenna. BeltramiF.1791,Il forestiere instruito delle cose notabili della città di Ravenna, AppressoAntonioRoveri,Ravenna. BossiM.1994,“Ravennadescritta.Daicorografirinascimentaliaiviaggiatori delSettecento”,inL.Gambi(ed.),“Storia di Ravenna. IV. Dalla dominazione veneziana alla conquista francese”,Marsilio,Venezia:681-745. 26 Paola Novara

BranchettaF.,MuzzarelliM.1982,Le immagini di Ravenna attraverso le sue map- pe,inRavenna la Biblioteca Classense. I. La città, la cultura, la fabbrica,Grafis, Bologna:16-33. BusmantiS.1883,Guida breve per Ravenna,Tip.diClaudioZirardini,Ravenna. CimattiV.2004,“L’immaginediRavennanelleGuidedell’Ottocento”,Ravenna Studi e Ricerche,XI/2:127-199. CoronelliV.1708/1709,Ravenna ricercata antico-moderna, accresciuta di memorie e ornata di copiose figure del p. generale V. Coronelli,[Venetia,ConventodeiFrari]. DomenicaliM.2003,“CorradoRiccielostudiodelpaesaggioitaliano:dalla ‘GuidadiRavenna’all’’ItaliaArtistica’,Classense,”II:14-22. FabriG.1678,Ravenna ricercata overo Compendio istorico delle cose più notabili dell’antica città di Ravenna ora disoccupate,perGio.Recaldini,Bologna. MazzottiM.1979,“GirolamoFabri”,Studi Romagnoli,XXX:453-456. MelileoN.,SolariD.2010,“Introduzione”,inCh.Yriarte.Le rive dell’Adriatico ed il Montenegro,EdizioniCisva,:II-LIV. NanniF.1821, Il forestiere in Ravenna,PressoAntonioRoveriefigli,Ravenna. NovaraP.2002,Appunti di cantiere. L’interesse archeologico nei riguardi delle an- tichità ravennati nel XIX secolo. Notizie, personaggi e immagini,Fernandel Scientifica,Ravenna. NovaraP.2004,Pel bene dei nostri monumenti. Odoardo Gardella. Archeologia e an- tichità locali nella Ravenna dell’Ottocento,NuovaS1,Bologna. NovaraP.2006,L’attività di Luigi Ricci attraverso i cataloghi del suo laboratorio, FernandelScientifica,Ravenna. Novara P. 2009a, “Appunti sulle origini della fotografia di architettura a Ravenna”,Romagna Arte e Storia,XXIX/86:73-100. NovaraP.2009b,Rileggere l’Ottocento. Fortuna critica e iconografia di Ravenna nel XIX secolo,FernandelScientifica,Ravenna,. NovaraP.2013,“DallaguidadiRicciallacollezione‘elzeviriana’dellacasaedi- triceDavid”,inS.Simoni(acuradi),Spigolando ad arte. Ricerche di storia dell’arte nel territorio ravennate,Ravenna:123-126. PaparielloM.1999,“ItinerarituristicifraOttocentoeNovecento”,Ravenna Studi e Ricerche,VI/2:170-178. PremoliP.1891,L’Italia geografica illustrata,Disp.37,Sonzogno,Milano. RavaL.1935,“CorradoRicci.LeprimearmiaRavenna”,inIn Memoria di Corrado Ricci,R.IstitutodiArcheologiaeStoriadell’Arte,Roma:85-103. RibuffiG.1835,Guida di Ravenna,PressoA.Roveriefigli,Ravenna. RicciC.1878,Ravenna i suoi dintorni,AntonioeGio.David,Ravenna. RicciC.1884,Guida di Ravenna,A.eG.David,Ravenna. RicciC.1897,Guida di Ravenna,Zanichelli,Bologna. RicciC.1900a,Guida di Ravenna,Zanichelli,Bologna. RicciC.1900b,Ravenna,Istitutoitalianod’Artigrafiche,Bergamo. L’immagine della monumentalità ravennate 27

RicciC.1905,Raccolte artistiche,Istitutoitalianod’Artigrafiche,Bergamo. RicciC.1909,Guida di Ravenna,Zanichelli,Bologna. RicciC.1914,Guida di Ravenna,Zanichelli,Bologna. RicciC.1923,Guida di Ravenna,Zanichelli,Bologna. RichterJ.P.1878,Die Mosaiken von Ravenna. Beitrag zu einer Kritischen Geschichte der altchristlichen Malerei,Vienna. TarlazziA.1857,Le feste ravennati nel luglio dell’anno 1857 per la venuta e sog- giorno in Ravenna del sommo pontefice Pio IX,TipografiadelVen.Seminario arciv.,Ravenna. UccelliniP.1868,Relazione dello scampo del Generale Garibaldi sottratto dai pa- trioti ravegnani alle ricerche degli Austriaci nell’estate del 1849,Stab.tip.diG. Angeletti,Ravenna. YriarteCh.1877,De Ravenne à Otrante,Hachette,Paris. YriarteCh.1883,Le rive dell’Adriatico e il Montenegro. Venezia, Chioggia, Trieste, l’Istria, il Quarnero e le sue isole, la Dalmazia, il Montenegro, Ravenna, Ancona, Loreto, Foggia, Brindisi, Lecce, Otranto,FratelliTreves,Milano. ZirardiniC.1888,Ravenna,Supplementoal“Secolo”,n.7891[n.5,anno1888]. 1 2

Fig. 1 – Copertina della Guida breve per Ravenna di Silvio Busmanti (a. 1883) Fig. 2 – Frontespizio di Ravenna e i suoi dintorni di Corrado Ricci (a. 1878) Fig.3–Copertina della GuidadiRavenna di Corrado Ricci (a. 1884) Fig.4–Sopracoperta della quinta edizione della Guida di Ravenna di Corrado Ricci Fig. 5 – Copertina della seconda edizione del Catalogo del laboratorio di Luigi Ricci (a. 1877) Fig.6–Incisione e positivo fotografico raffi- guranti la zona della Darsena con i magaz- zini portuali Fig.7–Incisione e positivo fotografico raffi- guranti la zona della Darsena con ricostru- zione fittizia del mausoleo di Tedorico Fig.8–Incisione e positivo fotografico raf- figuranti la porta Adriana addobbata per la venuta del papa Pio IX Fig.9–Incisione e positivo fotografico raffi- guranti il mausoleo di Teodorico Fig.10–Incisione e positivo fotografico raf- 3 figuranti S. Salvatore ad Calchi 4 5

6

7 8

9

10 3. Marie-France Merger

Patrimoines et points de vue: images de la Toscane dans quelques Guides Bleus du XXe siècle (éd. 1921, 1932, 1950, 1968 et 1985)

Résumé

CetarticleanalyselavisionquedifférentsGuides Bleus(éditionde1921, cellede1932,de1950,de1968etde1985)donnentdelaToscane,deses villes,desesmonuments,desespaysagesetmêmedeshommesquiha- bitentcetterégion.Nousétudionsainsil’évolution,leschangementsoules constantesdesimagesdecettevisionvalorisantefaitedestéréotypes,une visionquiprésenteaussidesélémentsdysphoriques.Letouristefrançais vadoncàladécouverteàlafoisdupatrimoinematériel,lesmerveillesd’art decetterégion,etdupatrimoineimmatérielcommelestrattorieoul’accent siparticulierdesFlorentins.

Mots-clés:Guide bleu,Toscane,patrimoinematériel,stéréotypes,patri- moineimmatériel

Riassunto

IlpresentearticoloanalizzalavisionechealcuneGuides bleus (edizione del1921,1932,1950,1968e1985)dannodellaToscana,dellesuecittà,mo- numenti,paesaggieperfinodegliuominicheabitanoinquestaregione. Studieremol’evoluzione,icambiamentiolecostantidelleimmaginidi questavisionevalorizzantefattadistereotipi,unavisionechepresenta anchequalcheelementodisforico.Ilturistafrancesevaallascopertasimul- taneamentedelpatrimoniomateriale,dellemeraviglieartistichediquesta regioneedelpatrimonioimmateriale,comeletrattorieol’accentocosìpar- ticolaredeiFiorentini.

Parolechiave:Guide bleu,Toscana,patrimoniomateriale,stereotipi,pa- *UniversitédePise

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press 32 Marie-France Merger trimonioimmateriale

Introduction

Dansuneperspectivediachronique,ilnoussembleintéressantd’étudier lavisionquedifférentsGuides Bleusdonnent,aucoursduXXesiècle,dela Toscane,desespaysages,desesvilles,desesmonumentsetmêmedesha- bitantsdecetterégion,etdevoirainsileschangementsoulesconstantes desimagesetdesstéréotypesoffertsautouristefrançaisquivaàladécou- vertedupatrimoineàlafoismatérieletimmatériel. Ilestpeut-êtreinutiledeprésenterlesGuides Bleus,cesouvragesderé- férenceayant«unesortedevaleurprototypiquepourlesguidesdetou- risme»(Margarito2004a:102),quiontsuccédéauxGuidesdevoyage Joanne.Rappelonsquec’esten1841queledijonnaisAdolpheJoannefait paraîtreunItinéraire descriptif et historique de la Suisse,unouvragequisera unsuccèsdelibrairieetquiserasuivid’autresguides.En1855,Joanneen- trerachezHachette(l’éditeurLouisHachetteayantrassembléunecollec- tiondeguides,constituéedetroisfondsd’originediverse)etdésormaisle nomd’AdolpheJoanne«serainséparabledel’immensecollectionquisui- vra»(Nordman1997:1040).Etc’est«en1910qu’apparaîtleGuide Bleu,du nomdelacouverturequidataitdéjàduSecondEmpire»(ibid.:1042),alors qu’àlatêtedesGuidesavaientsuccédé,àlamortdeJoanneen1881,sonfils Paul,puisen1911MarcelMonmarché,lequelsigneralaPréfaceduGuide Bleu Italie du Nord,éditionde1916,réimpriméeen1921.Cetouvrageestle premierguidefaisantpartiedenotrecorpus.ÀcepremierGuide Bleu(doré- navantGB)viennents’ajouter:L’Italie en un volumeparL.V.Bertarelli(Paris, Hachette1932),L’Italie en un volumesousladirectiondeFrancisAmbrière (Paris,Hachette1950),Italie(Paris,Hachette1968)etItalie du Nord et du Centre(Paris,Hachette1985). Rappelonsbrièvementquelquesparticularitésdesguidestouristiques: cesontdesouvrages«oùl’itinérairedelectureestfragmentaire.Lecom- portementdelectureprévuetlesattentesenamontsontceuxdestextes deconsultation:l’approcheàunguidetouristiquen’estpastrèséloignée del’attitudequ’onadopteenparcourantundictionnaire»(Margarito2000: 34-35).EneffetdansleGuide Bleu1985,lesvillessontprésentéesparordre alphabétiquesanstenircomptedesrégions.AinsiLucquesenToscanepré- cèdeMacerataquisetrouvedanslesMarches. Enoutre,commel’affirmeCatherineKerbrat-Orecchioni,lediscoursdes guides«s’apparenteàbiendeségardsaudiscourspublicitaire:ils’agitdans lesdeuxcasd’undiscoursdecélébration(àcaractèreépidictique,selonla catégorisationaristotéliciennedesgenres),dontlebutprincipalestdeva- loriserunproduitpourinciteràsaconsommation»(Kerbrat-Orecchioni 2004:147).Généralementlepublicesttrèsdiversifié,ils’agitdoncde«ra- tisserlarge»poursatisfairelesgoûtsdeslecteurs.Cependantcen’estpas Images de la Toscane dans quelques Guides Bleus 33 lecasdesguidesbleusqui«sesituentdanslalignéedesguides‘classiques’ s’appariantauxrécitsdevoyage.Ilss’adressentàunpubliccultivéaimant lalittératureetlesbeaux-artsetnondépourvudegoûtpourl’érudition» (Margarito2000:12). EneffetleGuide Bleuestparantonomaseunguideculturelquis’appuie surdesréférencessolides,leplussouventuniversitaires.Lapartiepropre- mentdescriptive,historiqueetartistiqueduguideestprécédéed’études consacréesàl’histoiredel’Italie,àsagéographie,auxarts…AinsileGB 1921présenteunAperçu historique des arts en Italie signéd’ÉmileBertaux, directeurduMuséeJacquemart-André;celuide1932estprécédéd’une étudede22pages, L’art en Italie,signéedeCarloGrigioni,responsablede larédactionartistiqueduTouringClubItalienpendantdelonguesannées. DansleGB1968,noustrouvonsunAperçu géographiquedeRenéClozier, professeuràl’Institutd’urbanismedel’UniversitédeParis,unAperçu économiquesignédeGeorgesViers,professeuràlaFacultédesLettresde Toulouse,uneHistoire sommaire de l’Italie des origines à la mort de Valentinien ducélèbrehistorienspécialistedel’histoiredeRome,PierreGrimal,profes- seuràlaSorbonne,etL’Italie du Moyen Age à nos joursdeMauriceVaussard del’ÉcolePratiquedesHautesÉtudes;VictorDelLitto,professeuràl’Uni- versitédeGrenobleetgrandspécialistedeStendhal,signedeuxétudes: Aperçu de la littérature italienne et Rapports culturels entre la France et l’Italie, étudesquisontsuiviesd’unAperçu musicaldePierre-Petit,premierGrand PrixdeRome. NousretrouveronsencorelenomdeDelLittodansleGB1985:ilest l’auteurd’uneétudede13pagesconsacréeàLa littérature italienne,étude précédéede L’art en Italie du Nord et du CentredeFrancoRussoli,direc- teurdelaPinacothèquedeBreraetdeGermanoMulazzani,directeuràla SuperintendancepourlesBiensArtistiquesetHistoriquesdeMilan,etsui- viedeLes étapes modernes de la culture italiennedeGiovanniJoppolo,lecteur àlaFacultédesLettresdel’UniversitédeTours.LeGBL’Italie en un volume de1950feraunpeuexceptioncarils’agitdelapremièreéditionparuede- puislaguerreetrédigéeparleTouringClubItalien;laPréfaceestsignéede CesareChiodi,PrésidentduTouringClubItalienetleguideproprementdit estprécédéd’uneétudenonsignéede18pagessurLes arts en Italie. LetouristequiachèteleGuide Bleupréparedoncsonvoyage;c’estun voyageurcultivéquisaitqueleGB,toutcommelesGuides-Joanne,est «spécialisédansl’inventairemonumentaletartistiqueetqu’ill’estresté» (Nordman1997:1063),ilpeutdoncliresanssourcillerlesénumérations desœuvresd’art(letexteesttrèsserrésaufdansleGB1985),salleaprès salle,lorsqu’ilvisitelePalaisdelaSeigneurieoulaGaleriedesOfficesà Florence.C’estunvoyageurquipeutcertainementreconnaîtrel’auteur d’unecitationmêmes’iln’estpasnommé…AinsidanslaPréfaceduGB 1968,FrancisAmbrièreévoque«l’heureuxattraitque[…]levoyageur éprouvepourcetteharmoniequi nous vint d’Italie et qui lui vint des cieux» 34 Marie-France Merger

(GB1968:5)1,citantAlfreddeMussetsanslenommer.C’estégalementun touristequialecouragedeporterunouvragequiestassezlourd:leGB 1968nepèsepasmoinsde700grammes.

1. Nature, culture et stéréotypes

Touslesguidesdenotrecorpussontunanimespoursoulignerque«la Toscaneaétéàdiversesrepriseslaterreprivilégiéedel’artenItalie»(GB 1968:430);c’esteneffetenToscanequel’art«constituel’unedescréations lesplusoriginalesquiaientjamaisétéetc’estluiquidétermina,dansses traitsessentiels,legrandmouvementdelaRenaissance»(GB1921:452). EnoutrelecadrenatureldelaToscaneetenparticulierceluideFlorence estenparfaiteharmonieaveclesœuvresd’art:

Nullepart,l’accordentrelanatureetl’artn’aétéréaliséd’unemanièreaus- si parfaite qu’à Florence: la ville dominée par la masse du dôme de Bru- nelleschi,s’étendsurlesdeuxrivesdel’Arno,entredescollineshautescou- vertesd’anciennesvillas,entouréesdejardinsetdeculturesquisemblent elles-mêmesdesjardins,tantleursterrassementscouvertsd’oliviersetde guirlandesdevignesetoffrantde-cide-làdesombresbouquetsdecyprès, ontdegrâceetd’ornement(GB1921:453).

Ainsi«sesmonuments[deFlorence],quiformentl’undesensembles lesplusharmonieuxquisoient,sontremplisd’œuvresd’artdepremier ordre,etilsapparaissentdansuncadrenaturelquisembleavoirétéfait poureux»(ibid.:453). Touslesguidesinsistentsurceconceptd’harmonie,d’accordparfait entrelanatureetlesœuvresd’art:

Lesmerveillesd’art,quiabondentenToscane,nonseulementdanslesvilles universellement célèbres, comme Florence, Sienne et Pise, mais dans une fouledelocalitésdemoindreimportancetellesqueLucques,Pistoia,Prato, SanGimignano,Volterra,Arezzo,etc.,etpresquedanschaquevillage,ap- paraissentdanslecadred’unenaturemodifiéeparletravailhumaineten parfaiteharmonieavecelles(GB1921:450).

CertesenToscane,commeenFrance,lepaysage«estdepuislongtemps domestiqué;saspécificitéestprécisémentd’offrirunmélangeharmonieux etindissociabledecultureetdenature»(Cachin1997:982).Cettenature modifiéeparl’hommeestfaitede«plantationsbienalignéesd’oliviers etdevignequirecouvrentlesdoucesondulationsdelaToscane»etque «nousvoyonsapparaîtredanslestableauxdeGiotto,Fra Angelico,Ambrogio

1 Lenombrequisuitladated’éditionindiquelapage. Images de la Toscane dans quelques Guides Bleus 35

Lorenzetti,Gentile da Fabriano»(GB1985:93),peut-onliredansleGB1985; desimagesquifontéchoàcellesduGB1921quiavaitdéjàsouligné«l’as- pectriant»desplainesbiencultivées«etdescollines,couvertesd’oliviers etdevignesquilesenveloppentets’étendentauS.,notammentdanscette bellecontréeduChianti,réputéepoursesvins»(GB1921:449). Touslesguidessoulignenteneffetlabeautéetlecharmedesenvirons deFlorence:«[l]esenvironsdeFlorencesontcharmants.Aucuntouristene devramanquerd’alleràSanMiniatoetàFiesole»affirmeleGB1921(GB 1921:514),etpourceluide1950,ilssont«délicieux;ilsformentuncadre harmonieux,simpleettranquillequicomplètelecharmedelaville»(GB 1950:210);lacampagneflorentineétant«verdoyanteetpleinedecharme» (GB1968:455)etSettignano«unbourgriantsurunecollinecharmante,en- tourédevillas»(ibid.:211).Lesubstantif«charme»etl’adjectif«charmant» seretrouventaufildespagesdescinqguidesquenousavonsconsul- téspourqualifier,toujoursàFlorence,lecloîtredel’égliseSanLorenzo, «construitdanslestyledeBrunelleschi,[…]pleindecharme»,(GB1950: 195)oulapiazzaS.Spiritoqui«estunedesplaceslespluscharmantesde laville»,avecunmarchéqui«ajouteaucharmedel’ensemble»(GB1985: 381). Parfoisnousretrouvonslesmêmesphrasesd’unguideàl’autre.Ainsi lescélèbresmonumentsdePise(laCathédrale,leBaptistèreetlaTourpen- chée)«sontgroupésdansuncoinsolitaired’uncharmeirrésistible»dans leséditionsde1932etde1950(GB1932:231,GB1950:219);c’esttoujoursà Pisequ’estévoquéelapiazzadeiCavalieri«d’untrèsgrandcharme»,cette foisavecuneexplication:«enraisondesaformeirrégulièreetdesbeaux édificesdesXVIeetXVIIes.quil’entourent»(GB1968:405). Àla«doucenaturetoscane,auxcollinescouvertesdecyprèsetd’oliviers» (GB1968:55),àce«paysageélégantdecollines»(GB1985:339)répondent l’harmonieetl’élégancedesformesarchitecturalesdesmonuments.Ainsi leCampaniledeGiottoàFlorencepossèdeune«trèsélégantepartiesupé- rieure»(GB1950:178)et«estpercédetroisétagesd’élégantesfenêtres»(GB 1968:431).Ilenestdemêmepourlespalais:lePalaisdelaSeigneurieou PalazzoVecchio,une«constructionmajestueuse,puissanteetélégante»(GB 1932:200);«l’élégantPalaisPazzi-Quaratesi»(GB1950:204),oulepalais Strozziquiestune«élégantemaisonseigneurialedelaRenaissance»(GB 1968:442)ouune«élégantedemeureseigneurialedelaRenaissance»(GB 1985:384),sansparlerdubeaupontSantaTrinita,«particulièrementremar- quableparlaformeélégantedesesarches»(GB1921:487). Commenouspouvonslevoir,lesadjectifsàvalorisationpositiveet euphoriquesonttrèsnombreuxdanscesguidesetilenestdemêmedes superlatifsqui«sontlégionet[qui]parleurrapportquantitatifetqualita- tifsetransformentsouventenargumentd’autorité»(Margarito2010:22). AinsiFlorenceest«leplusrichemuséed’œuvresd’artdelaRenaissance», «lefoyerdeproductionartistiquelepluspuissantdelapéninsule»(GB 36 Marie-France Merger

1921:461);c’est«unedesplusbellesvillesdumonde»(GB1985:49),«une desplusbellesvillesd’Italie,sinonlaplusbelle[…]entoutcasunedes plusrichesenmonumentsetenœuvresd’art»(GB1985:339)etelleest «aprèsRome,lavillelaplusintéressanted’Italie»(GB1968:429).Demême àFlorence,l’égliseSantaCroceest«laplusbelleetlaplusvastedeséglises franciscaines»(GB1932:208,GB1950:206)ou«laplusimportantedes églisesfranciscainesdelaville»(GB1968:451,GB1985:401),tandisque levialedeiColliest«unedesplusmerveilleusespromenadesd’Italie»(GB 1932:227),ou«laplusbellepromenadedeFlorence»(GB1950:209,GB 1985:405);appelévialeMichelangelodansleGB1968,c’estencore«laplus bellepromenadedelaville»(GB1968:453).Nouspourrionsmultiplierles exemples,ajoutonssimplementqu’àPise,setrouvelaTourpenchée,«la pluscurieusedestoursdumondeentier»(GB1932:232),«unedesplus célèbrestoursdumondepoursabeautéetsasingulièreconstruction»(GB 1950:220)ou«undesédificeslespluscélèbresdumonde»(GB1985:632), alorsque,surlamêmeplace,leCamposantoest«leplusbeaucimetière d’Italie»(GB1921:535). Nousvoyonsquecesontlesmêmesimagesexpriméesaveclarépé- titiondesadjectifsvalorisants,aveclessuperlatifsquireviennentaufil despagesdecesguides,cesderniersmeublanteneffetnotreesprit«de représentationscollectivesàtraverslesquellesnous[…]faisonssignifier lemonde»(Amossy1991:9).Cetterigiditéetcetteredondanced’images constituentdesstéréotypescommel’amontréMariagraziaMargarito2 enfaisantappelàladéfinitiondonnéeparRuthAmossy:«lestéréotype constituel’équivalentdel’objetstandardisédansledomaineculturel.Ilest l’imagepréfabriquée,toujourssemblableàelle-même,quelacollectivité faitmomentanémentcirculerdanslesespritsetdanslestextes»(ibid.:21).

2. Les éléments dysphoriques

NousavonsvuquedanstouslesGuides Bleus denotrecorpusleséva- luationspositivessontabondantes;leurviséeesteneffetdevaloriserla Toscane,néanmoinsnousavonsrelevéquelquesaspectsdysphoriques danslepaysage.AinsiaudébutduXXesiècle,leGB1921oppose«l’aspect riant»desplaines«biencultivéesetdescollines,couvertesd’oliviersetde vignes»à

l’aspectsévèreetdésolédelaMaremme toscane,formantlelongdelamerune largezonedeterresengrandepartieincultes,laisséesàl’étatdepâturages etdetaillisetexposéesenbeaucoupd’endroitsàlamalaria(GB1921:449).

ToutceladisparaîtradansleGB1932quinousmontrel’évolutiondu

2 Cf.bibliographie. Images de la Toscane dans quelques Guides Bleus 37 paysage:ilnousindiqueeneffetqu’àpartirdeCecina,«ontraverseles Maremmestoscaneetromaine,vasteétenduedeterrainsplats,souvent marécageux,quedegrandstravauxdedrainageontrenduàl’agriculture, engrandepartie»GB1932:239).AprèslaSecondeGuerremondiale,leGB 1950soulignequeleparcours«partrainsdirects»estintéressant«dansla régionappeléeMaremma,vasteétenduedeterrainsplats,quedegrands travauxd’assainissementontrenduàl’agriculture»(GB1950:224).LeGB 1968,quantàlui,nefaitaucuneallusionàcestravauxd’assainissement delaMaremmeàl’époquefasciste3,contrairementauGB1985quiélimine ainsitoutaspectdysphorique:«Depuis1930,unsystèmetrèsmodernede drainagel’atransforméeenunerégionagricoleflorissante,productricede céréales»(GB1985:455). NousavonsvuégalementqueFlorenceestprésentéecommelefoyer delaRenaissanceetleGB1921affirmeeneffetqu’auXVesiècle,«c’està FlorencequeseformedanssestraitsessentielslestyledelaRenaissance, tantenarchitecturequ’ensculptureetenpeinture»etilajoute:«c’estencore Florencequiproduitlespremiersdesgrandsgénies,qui,àlafinduXVes., etaudébutduXVIe,portentcestyleàsaperfectionsuprême».Toutefois àcetteadmirationfaitsuiteuneévaluationnégative:«aveclachutedela Républiquel’activitélocales’arrête,legéniedesToscanss’éteint»(GB1921: 452);idéequiserareprisedansleGB1950avecdesmotstrèsfortscomme «fatale»et«principedemort»quiseretrouventdanslacitationsuivante:

autantl’influenced’unTitienapuêtreféconde,autantdevaitêtrefatalel’ac- tiondeMichel-Ange,lecréateursanspareil.Ilestinutilededirepourquoi l’œuvredudernieretduplusgranddesFlorentinsestimmortelle;maiscette œuvrecontenaitpourl’artitalienunprincipedemort(GB1950:XLV).

LeGB1932seraplusnuancédanssesaffirmationssignalantcepen- dantavecunadverbesignificatifqu’àlafinduXVesiècle,dansledomaine delapeinture,«malheureusement,lemaniérismedeDanieldeVolterre, BronzinoetVasariprit[…]ledessus»(GB1932:197).LeGB1968recon- naîtqu’àcetteépoque-làlesartistestraversèrent«unepérioded’imitation

3 DansleGBde1932,lesréférencesauVentenniofasciste(travauxd’assainissement,transfor- mationsroutières…)sontassezrares.Signalonsquedansl’Aperçu géographique et statistiqueau débutduguide,nouspouvonslirequel’Italie«estunemonarchieconstitutionnellehérédi- taire,àlatêtedelaquelleestladescendancemâledesprincesdeSavoie-Carignan.Lepouvoir législatifestexercépardeuxChambres:laChambredesDéputés,composéede400membres, éluspour5ans,etleSénat,composéd’unnombrevariabledemembresnommésàvieparle Roi.LepouvoirexécutifappartientauSouverain,assistédesesministres»(GB1932:XXIX). L’ouvragenementionnejamaislenomdeMussolini,alorschefdugouvernementfasciste. Maissonnomseradonnéàunmusée,(MuséeMussolini),aménagédanslePalaisdesConser- vateurs,surleCapitoleàRomeetleguideluiconsacrera24lignespourdécriredessculptures anciennes(GB1932:305);en1950,cemuséedeviendrale‘Muséeneuf’et10lignesluiseront consacrées(1950:277),tandisqu’en1968,cemêmemusée(MuseoNuovo)n’auradroitqu’à quatrelignes(1968:549). 38 Marie-France Merger sansinspirationvéritable»,etnecitequeBronzinoetVasaricommeétant dignesd’intérêt(GB1968:430).QuantauGB1985,ilparleradela«crisedu maniérisme»danslecontexteflorentin«d’uneprofondecrisepolitiqueet religieuse»(GB1985:121),etconstateraeneffetqu’audébutduXVIesiècle, Florence«perdprogressivementsonrôledeguide»,alorsque«Romes’af- firmecommelanouvellecapitaleartistique»4(ibid.:120)etqu’elledevien- dralavilleoùs’épanouiralestylebaroque. Quelquesélémentsdiscordantsapparaissentégalementdanslades- criptiondesmonuments.Unpremierexemplenousestfourniparl’inté- rieurdel’égliseSS.AnnunziataàFlorencequiaété«décorélourdementà l’époquebaroque»,auquelfaitécho,dansla2echapelleàgauche,la«déco- rationbaroqueextravagantedeFoggini(1692)enl’honneurdeFr.Feroni, marchandenrichi»(GB1921:480),cedernieradjectifsous-entendantetcri- tiquantlemanquedegoûtdecemarchandparvenu…LeGB1932note: «Intérieuràunenef,remaniéauxXVIIeetXVIIIes.,richeetd’untrèsnoble effet»(GB1932:212);phrasequiseraidentiqueoupresquedansleGB 1950:«Intérieuràunenef,remaniéauxXVIIeetXVIIIes.,trèsriche»(GB 1950:199).LetonduGB1968seraplusneutre:«l’intérieuràunenef[…]a étéremaniéauXVIIeetXVIIIes.»(GB1968:447),cestroisguidesadmirant cependantle«magnifiqueplafond»datantduXVIIesiècle.LeGB1985ad- mireluiaussilemagnifiqueplafonddelanefmaisilseranuancédanssa remarqueenaffirmantque:«ledécorintérieurestdevenuenvahissantau pointqu’iln’estpastoujoursaisédereconnaîtredanslanef,couverted’un magnifiqueplafondde1664,etplusieursfoisremaniéauXVIIeetauXVIIIe s.,laconstructionréaliséeparMichelozzo»(GB1985:395-396). Unautreexempled’élémentdysphoriquenousestdonnéàproposde lafaçademodernedelaCathédraledeFlorence.SilesGBde1932,de1950 etde1968selimitentàsignalerquelafaçadeprincipaleaété«démolieen 1588»(en1587pourleGB1968)etqu’elleaété«reconstruitede1868à1887 surlesplansd’E. de FabrisdanslestyleduXIVes.»(GB1968:430),celuide 1985,quineproposepaslesmêmesdatespourlaréalisationdel’actuelle façade(«entre1881et1888»)ajoutececommentaireàproposdecetteder- nière:«lemoinsqu’onpuissedireestque,sansêtredéshonorante,ellen’est qu’unpasticheparfaitementacadémiquedupassé»(GB1985:353).Nous trouveronsencoreunemarqueaxiologiquequelqueslignesplusloinsur ladécorationdelacoupole:«unJugement dernierauqueltravaillad’abord Vasari,danslesdernièresannéesdesavie(1572-1574),etquetermina FedericoZuccari.Onauraitpuespérermieuxàcetemplacement»(ibid.: 353),remarquepersonnellequinousrappellelescommentairesquel’on

4 Au cours des vingt premières années du XVIe siècle, les plus grands artistes italiens convergentdanscetteville:Bramante,Michel-AngeetRaphaël,lesquelsréaliserontrespec- tivementlanouvellebasiliqueSaint-Pierre,lavoûtedelaChapelleSixtine,leschambresdu Vatican. Images de la Toscane dans quelques Guides Bleus 39 peuttrouverdanslesguidesduRoutardquiavaientfaitleurapparition danslesannées19705. D’ailleurslestyledécontractédesguidesduRoutardacertainementin- fluencéleGB1985carcontrairementauxguidesprécédentsquiutilisaient l’infinitifoulepronomindéfinionpourdécrirelesitinéraires:«prendre ensuiteàdr….»,«rebrousserchemin…»,«Onrebroussecheminjusqu’àla piazza Pitti»(GB1921:222-223);«suivrelaviaPanzanitrèscommerçante», «onlongel’églisepourarriversurlapiazzaS.Lorenzo»(GB1968:444), donnantainsiunaccentimpersonneletdidactiqueautexte,leGB1985 s’adresseparfoisdirectementaulecteuretadoptelepronomvousinjonc- tifetmêmel’impératif.PourlavisitedesOffices,noustrouvonsdoncces indications:«Vousregarderezencore…»«DeFilippo Lippi[…],vousadmi- rerezuneMaestàavecquatresaints»(GB1985:367)etdesformesallocu- tivescommecelle-ci:«Aupassage,profitezsurtoutd’undesplusbeaux panoramassurFlorence»(ibid.:371);unavertissementavantdemonterau sommetduCampaniledeGiotto:«Sivousavezlecouragedegravirles414 marchesquiconduisentausommetducampanile,vousneleregretterez pas;vousyretrouverezvotresouffleetjouirezd’unpanoramacommeil n’enexistenullepartailleurs»(ibid.:351),ousimplementunconseilavant d’entrerdanslacathédraledeLucques,«nousvousconseillonsdefairele tourdel’édificepourvoirlatrèsbelleabside»(ibid.:485).

3. Patrimoine immatériel

Touslesguidespossèdentunepartieintitulée«Renseignementsgéné- raux»ou«Renseignementspratiques»,partiequiprécèdeouquisuitles étudesconsacréesàl’histoire,auxarts,etquivarieselonlesannéesetselon l’évolutiondesmoyensdetransport.AinsileGBde1921,celuide1932et celuide1950nousdonnentdenombreuxrenseignementssurleschemins deferettrèspeusurlesroutes,letrainétantencorelemoyendetrans- portleplusutilisé.D’ailleurs,danscesguides,touslesitinérairesdevisite desvillespartentdelagareferroviaire(commecelaétaitlecaspourles guidesJoanne)etleprixdubilletestparfoisindiqué:«DeFlorenceàPise parPistoiaetLucques–101k.2h.30parl’express;13fr.10,9fr.35,6fr.10; 3à4h.partrainsordinaires;12fr.10,8fr.50,5fr.50»(GB1921:520).Dans leGBde1968,uneplusgrandeplaceseralaisséeàlaroute,etàl’autoroute encequiconcerneceluide1985,avecdesitinérairesquipartentdeParis. Cedernierguideintroduitégalementlevoyageparavion. IlestintéressantdesoulignerqueleGB1921neprésentepasseulement lepatrimoineartistique,maislaisseuneplacenonnégligeableàd’autres

5 Fondéen1973,leGuideduRoutard,qui«viseunpublicjeuneetjuvénile,débrouillard»,ap- porteeneffetunrenouvellementprofonddanslatypologiediscursivedesguidestouristiques (Margarito2000),n’hésitantpasàexprimerdesjugementspersonnels,parfoisironiques. 40 Marie-France Merger aspectsconstituantlepatrimoineimmatériel,commelepeupleetnotam- mentlepeupletoscanouflorentin.

Lasubsistanced’anciennescoutumes[ils’agitdumétayage]aenrevanche l’avantaged’avoirmaintenucertainesmœurspatriarcalesetdeshabitudes depolitesseetd’urbanitéchezlepeupletoscan,quiestdouéd’unegrâce spontanée, d’une distinction naturelle de manières, que l’on ne rencontre nullepartàunpareildegré(GB1921:450).

LeGB1985,quantàlui,présentelesFlorentinscommeétantunepopu- lationaccueillantepourlestouristes,

quiaimequ’onaimesaville;elleaimequ’onviennelavoiretlesétrangersy sontlesbienvenus.Pourpeuquevoussoyezvous-mêmed’humeursociable, vousn’aurezpasdepeineàvousfaire,aucoind’unetable,desamischaleu- reuxqui,mieuxquequiconque,vousaiderontàcomprendreetàconnaître cettecitéferméeetsecrète(GB1985:339).

QuiditpeupleditlangueetdanslaprésentationdelaToscane,tousles GBsoulignentquec’estlarégion«qui,auXIIIes.,donnaàlalangueita- liennesaformedéfinitive»(GB1968:395)et

Nullepartnonpluslepeupleneparleunelanguesivariée,siricheenex- pressionsimagées,siabondanteentermesprécis.Onsentqu’ilestdelarace quiafixélalangueitalienneenluidonnantsesmeilleursécrivainsetses conteurslesplusprestigieux(GB1921:450).

Avecunbémolcependantcarlaprononciation«estmalheureusement assezdéfectueusedansbeaucoupdepartiesdelaToscane,etspécialement autourdeFlorence,oùlespaysansparlentd’unefaçonconfuse,enmêlant lesmotsetaspirantfortementcertainessyllabes(surtoutcaetco)»(ibid.). MaisàSienne«lelangage[est]plusélégantetlaprononciationmoins rude»(GB1921:557)qu’àFlorence,etc’estàSiennequ’on«parlelalangue italienneavecl’accentlepluspur»(GB1950:230).LeGB1985,quantàlui, neditrienàproposdelaprononciationdesToscans;ilaffirmeque«la langueitalienne,c’estletoscan,etmêmeleflorentin»,parceque«leparler toscanestsouple,clair,vif,promptàtraduirelesidéeslesplusabstraites», maisilajoute:«àMilancommeàVenise,àNaplescommeàTurin,àRome commeenSicile,onavait(onatoujours)unvocabulaire,destournuresde phrasesquivalentbien,pense-t-on,ceuxdesFlorentins»(GB1985:751), montrantainsiquelesItaliensneparlentpastousleflorentindanslavie quotidienne,mêmesicedernierestlalangueofficielleet«resteleparlerde laculture»(ibid.). LestroispremiersGB(1921,1932,1950)seveulentabsolumentrassu- rantspourlestouristesfrançaisquinesaventpasl’italien:«[d]etoutesles Images de la Toscane dans quelques Guides Bleus 41 languesétrangèreslalanguefrançaiseestdebeaucouplaplusrépandue enItalieetc’estcellequelesItaliensparlentleplusvolontiers.Ellepeut suffire,sil’onsecontentedevisitersuperficiellementlepays»(GB1921: XVII;GB1932:XIX;GB1950:XVII).Mais,commelesouligneleGB1921, «ilfautabsolumentsavoirunpeud’italienpourentrerencontactdirect aveclepeuple,quimérited’êtreconnuetapprécié»sansdonneraucune listedemotsutilespourcommuniquer;enrevanche,ilajoutequelefaitde connaîtrelalanguedupaysseratrèsutilepouréviterd’êtreescroqué:

onvoyagerabeaucouppluséconomiquementsil’onn’ignorepaslalangue: onpourrasepasserdesintermédiairesetl’onseramoinsexposéàêtreex- ploitéparcertainshôteliersetmarchandsquisurfontvolontierslesprixà l’usagedesétrangers(GB1921:XVII).

Remarquequiestprésentedansbiendesguidestouristiquescommele souligneSophieMoirand,car«denombreuxconseilsetmisesengardere- posentsurlepré-construitd’unedespeursprincipalesprêtéeàl’homo tou- risticus,quelqu’ilsoitetoùqu’ilsoit[…]‘sefaireavoir’»(Moirand2004: 160). Cettemiseengardedisparaîtradanslesguidesde1932,de1950et c’estuniquementdansleGB1985quenoustrouvonsunlexiqueclassépar thèmes(letemps,àlagare,àl’aérogare,envoiture,aurestaurant…)qui dénotelesoucid’uneouvertureversl’autre,l’étranger6.Enoutre,ceguide estleseulquiconsacreunparagraphesurlevol,intitulé:«L’occasionefa l’uomoladro»,leproverbeitaliencorrespondantaufrançais‘l’occasionfait lelarron’.

Levolest-ilplusrépanduenItaliequ’ailleurs?Onledit.Certainstouristes ontpuleconstateràleursdépens.Quiunappareilphoto,quiunecaméra, quiunsacdevoyagelaissésimprudemmentsurunebanquettedevoiture. […]Maisilexisted’autresformesbeaucoupplusspectaculairesetprémédi- tées,commelevolàscooter,ledémontagedesrouesdevoitureoul’ingé- nieuxscénariodestinéàdétournerl’attentionduvoyageurpourluiprendre savalise(GB1985:33).

Cesactessontbiensûrcondamnablesmaisleguideajoutecettere- marquejudicieuse:«ilne faudraitpas nonplusen exagérerla portée commeapulefaireladiffusiondecertainesaffairesàsensationgénéreu- sementcommentées.Unminimumdevigilanceetdeprudencevousépar- gneracegenredemésaventure»(ibid.);d’ailleurscettemésaventurepeut arriverdanstouslespaysdumonde,pourrions-nousajouter. Encequiconcernel’hébergement,àFlorenceparexemple,d’aprèsle

6 Mêmesi«àl’étranger,l’étrangerc’estnous»,commel’affirmelaCharteduRoutardpubliée danstouslesguides. 42 Marie-France Merger

GB1921,ilexisteplusieurssortesd’hôtels:leshôtelsdepremierordre,«le longdel’Arno,dansunebellesituation,exposéspresquetousauMidi», puisleshôtelsmoinschersetles«hôtelsplussimples(àl’italienne)»(GB 1921:454).L’explicationdecetteexpressionnousestdonnéedanslespre- mièrespagesduguideconsacréesauxrenseignementsgénéraux:«Onpeut économiserendescendantdansleshôtelsdesecondordre,àl’italienne, quisontmaintenantengénéraltrèspropresetoùl’onestbeaucoupplus libre»(ibid.:XXVI).Ceguidenecessedeprévenirqu’enhiver,«àFlorence ilyabeaucoupdejournéeshumidesetfroides»etquedansleschambres garnies,«onpeutselogerconvenablement[…]maislesmoyensdechauf- fagesontsouventrudimentaires»(ibid.:455).Onpeutsedemandersi, àl’époque,letouristequiachetaitle Guide Bleuallaitdansleschambres garniescar,commelesguidesJoanne,«mêmesileguideoffreunelarge gamme(deshôtelsde‘premierordre’auxhôtels‘modestes’,parexemple) letourisme,leséjourdansunhôteldemeurentréservésàuneélitesociale» (Nordman1997:1046). Siletouristeestàlarecherchedelacouleurlocale,ilpourraallerdans les«osterie,locauxpopulairesoùl’ondonneaussiàmangeretlesfiaschet- terie»,cesdébitsdevin«sontparfoiscurieuxàfréquenterpourquidésire connaîtrelaviepopulaire.Levinqu’onyvendestsouventbonetpascher» (GB1921:XXVIII),contrairementauChiantiquiaunegranderéputation, «maisceluiqu’ontrouvedanslesrestaurantsestgénéralementcoupéavec desrésidusdevinsdumidi,quilerendentplusépaisetpluslourdqu’il nel’estnaturellement»(ibid.:455).LeGB1950affirmeégalementquec’est «surtoutenToscanequeleChianti(provenantdescollinesauS.-O.de Florence)doitêtrebu;ilyenaplusieursqualités»(GB1950:XX);leGB 1985signalequ’ilyaleChiantientêtemaisqu’il«existeaussidesquanti- tésdepetitsvinstoscans,dépourvusd’appellation,[…]quisontallègreset bienrafraichissants,lesoir,quandonoublieletempsàlatabled’unetrat- toria»(GB1985:349). Si«l’onestavecdesdames»,leGB1921conseilledelesemmenerchez lespâtissiers,lesconfiseursetlesglaciersquiremplacent«avantageuse- mentlescafés»(GB1921:455).Unenouveautéimportanteapparaîten 1950:«danslesvillesimportantes,ilyadescafésetdesbarsavecservice international»etsurtoutdanscescafésetcesbars«trônentlesmachinesà caféexpress(caffé espresso)»(GB1950:XX),quivontfairelarenomméedu caféitalien…QuantauGB1985,ilconseillededécouvrirlacuisinetos- cane«laplusindividualisée»àl’écartdesgrandscentresurbains,carc’est dansles«trattorieplusoumoinsmodestes»queletouristeaura«leplusde chancedetrouverunecuisineplusparticulièrementrégionale»(GB1985: 30).Nouspouvonsremarquerquelorsqu’ils’agitd’évoquerlesendroitsty- piquementitaliens,lesguidesempruntentàjustetitrelesmotsqu’ilserait difficiledetraduirecommeosteria,fiaschetteriaoutrattoria.

4. Le même et l’autre Images de la Toscane dans quelques Guides Bleus 43

Nousavonsditquelesguides,notammentceuxde1921,de1932etde 1950,seveulentd’unepartrassurants(lefrançaisestcomprisparbeau- coupd’Italiens),etd’autrepartqu’ilsmettentengardeletouristeafin qu’iln’aitpasdemauvaisessurprisesenToscane.Nousdirionsqueleur approcheestplusethnocentrique.Unexemple:dansleguidede1921,les Cascinesontcondenséesenuneformule,c’estle«BoisdeBoulogne»de Florence(GB1921:514).Ceténoncébrefestun«clichéd’appellation»pour reprendrelaformuledeMargarito:«parclichénousentendonsunerigidité delangue,etclichésd’appellationsontpournouscesétiquettes,bienro- déesparl’usage,sortesdesurnomsàvocationgénéralisanteetexclusive» (Margarito2000:32-33).Ceclichépermetderapprocherunlieuétranger d’unlieuconnuprochedutouristeetmoinsdépaysant.Ildisparaîtradans lesautresguidesdenotrecorpus. Lesguidessontégalementparsemésderemarquesquiévoquentles liensentrelaFranceetl’ItalieetnotammentlaToscane.Nouspensonstout d’abordàladescriptiondelastatuedeLaurentII,ducd’Urbindansles chapellesdesMédicis:«l’artiste[Michel-Ange]l’areprésentédansuneat- titudeméditative;c’estpourquoionl’appellecommunément‘lePenseur’», descriptionsuiviedececommentaire:«Rodinadûs’ensouvenir»(GB 1985:358),quiévoqueindirectementcequelessculpteursfrançaisdoivent àMichel-Ange.Noustrouvonslasituationinverselorsqueleguidedécrit lePalaisStrozzi,une«élégantedemeureseigneurialedelaRenaissance» enajoutantunesortedeglose:«ellen’enestpasmoins,danssarudeélé- gance,àl’imagedesrichesetpuissantsStrozziqui,aprèsavoirvouludéfier lesMédicisdanslecommerceetdanslabanque,allèrents’installeràLyon oùilstrouvèrentl’occasiondefaireunenouvellefortune»(GB1985:384). LedernierexemplenousestdonnéàproposduPalazzoPittiqui«servit derésidenceauxMédicisde1550à1859.MariedeMédiciss’eninspira lorsqu’ellefitconstruirelepalaisduLuxembourgàParis»(GB1968:438); phrasequereprendàlalettreoupresqueleGB1985:«MariedeMédicis quiapassésajeunesseaupalaisPitti,s’inspiradecettenobledemeure lorsqu’ellefitconstruirelepalaisduLuxembourg»(GB1985:375).Nous sommesenterreconnue,laterreinconnueétantpittoresque. Cedernieradjectif7revientcommeunleitmotivdanstouslesGB(sauf celuide1985)lorsqu’ils’agitdedécrire–sansdécrire–uneruepopu- laire,uneplaced’unvieuxquartierquiagardésescaractéristiquesmoye- nâgeuses,etlesvillestoscanesnousenoffrentdenombreuxexemples. Citonsparmitantd’autres:SanGimignanoetle«décorpittoresquedeses ruesetdesestours,desesmaisons-fortes»(GB1950:228);Lucquesetson «étroiteetpittoresqueviaFillungo»(GB1968:421),sanscompterFlorence

7 Cetadjectifn’estpassansrappelerRolandBarthesquiaffirmait:«LeGuidebleuneconnaît guèrelepaysagequesouslaformedupittoresque»(Barthes1957:113). 44 Marie-France Merger avecson«pittoresqueBorgo dei Greci»(GB1950:206),dansle«quartierpit- toresque»del’égliseSantaCroce(GB1921:475),saviadeiBenci,«endroit trèspittoresque»(GB1950:208),«prèsd’unepittoresquemaison-tour» (GB1968:452),saviaPorS.Mariaqui«donneaccèsàdesruestrèspitto- resques»(GB1968:438,GB1985:373)etbiensûrlePonteVecchioqui,avec sesboutiquesd’orfèvresdisposéesdesdeuxcôtés,«auncachettrèsorigi- naletpittoresque»(GB1932:221). Lepremiersensdonnéàcetadjectifparlesdictionnairesest«quiest digned’êtrepeint,attirel’attention,charmeouamuseparunaspectori- ginal»etcorrespondcertainementàl’idéequeveulentnousdonnerles guides.Enréalitéceterme«évolue[…]dansunsensprochedela‘couleur locale’»(Damien2003).Nouspourrionsajouterquecesrues,cesplaces,ces marchésnoussurprennent,nousétonnentparcequ’ilssontvivants,colorés etsurtoutdifférents,ilsfont‘italien’.Ilssontlecontrairedelasobriétédes palaisdelaRenaissancequipourraientfairedeFlorenceunmuséeàciel ouvert.

Conclusion

L’imagequelescinqGuides BleusnousdonnentdelaToscaneaucours duXXesiècleestpeut-êtrecelleàlaquellelefuturtouriste/visiteurs’atten- daitenpartie:c’estunerégionoùlecadrenaturelestenharmonieavec lesœuvresd’art,unerégionquiavunaîtrelaRenaissanceetFlorenceen ayantétélefoyerconserveàtraverssesmonuments,ses«merveillesd’art» destracesdecemouvementartistiqueetc’estunedesconstantesdesGB. C’estunevisionvalorisantefaiteaussidestéréotypescarilestimpossible quecesdernierssoientabsentsdesguidestouristiques,maiselleaévo- luéaufildutemps.Auxmisesengarde,autonprotecteur,rassurantdu GB1921quiprésentelaToscanecommeunerégionunpeulointaine,fait placelediscoursneutre,plusimpersonnelduGB1968(quiestunesomme d’informationsérudites)tandisqueleGB1985,dontlediscoursestmoins euphorisant,présentedavantageunsavoir-faireplutôtqu’unsavoirérudit surcetterégion.

Bibliographie

AmossyR.1991,Les idées reçues Sémiologie du stéréotype,Nathan,Paris. BarthesR.1957,Mythologies,ÉditionsduSeuil,Paris. Cachin F. 1997, «Le paysage du peintre» in P. Nora, Les lieux de mémoire, Gallimard,Paris:957-996. DamienE.2003,L’Italie touristique du XIXe siècle: la fixation de quelques paysa- ges emblématiques,(10/16) Kerbrat-OrecchioniC.2004,«Suivezleguide!Lesmodalitésdel’invitation Images de la Toscane dans quelques Guides Bleus 45

au voyage dans les guides touristiques: l’exemple de l’île d’Aphrodi- te»inF.Baider,M.BurgeretD.Goutsos(eds),La communication touristi- que Approches discursives de l’identité et de l’altérité / Tourist Communication Discursive Approach to Identity and Otherness,L’Harmattan,Paris:133-150. MargaritoM.2000,«Labella Italiadesguidestouristiques:quelquesformes destéréotypes»inL’Italie en stéréotypes Analyse de textes touristiques(dir. MariagraziaMargarito),L’Harmattan,Paris:9-36. MargaritoM.2004a,«Elémentsdysphoriquesdanslesguidestouristiques:la Siciledesguidesfrançais»,SynergiesItalie,1:102-114. MargaritoM.2004b,«Quelquesconfigurationsdestéréotypesdanslestex- testouristiques» inF.Baider,M.BurgeretD.Goutsos(eds),La commu- nication touristique Approches discursives de l’identité et de l’altérité / Tourist Communication Discursive Approach to Identity and Otherness,L’Harmattan, Paris:117-132. MargaritoM.2010,«Incontournablebeauté,dépaysement,couleurlocale:quel- lesdonnéespourunedéception?»inA.Giannitrapani,R.Ragonese(eds), Associazione Italiana di Studi Semiotici,Seriespecialedellarivistaon-line, ,Guide turistiche, spazi, percorsi, sguardi,IV(6):19-24. Moirand S. 2004, «Le même et l’autre dans les guides de voyage au XXIe siècle»inF.Baider,M.BurgeretD.Goutsos(eds),La communication touri- stique Approches discursives de l’identité et de l’altérité / Tourist Communication Discursive Approach to Identity and Otherness,L’Harmattan,Paris:151-172. NordmanD.1997,«LesGuides-JoanneAncêtresdesGuidesBleus»inP.Nora, Les lieux de mémoire,Gallimard,Paris:1035-1072.

4. Monica Maffioli

Tra narrazione letteraria e visiva: la rappresentazione della Sicilia nella fotografia del XIX secolo1

Riassunto

Nell’ultimoventenniodelXIXsecololaSiciliaèancoradiffusamen- tepercepitadaiviaggiatorieuropeicomeun’isoladifficilmenteraggiun- gibileepocosicura;tuttavia,ilfascinodellaterra,dellasuastoriaedel suopatrimonioarcheologico,rendel’isolametaprivilegiatadicoloroche, proseguendonellatradizionedelGrand Tour settecentesco,affrontanol’e- splorazionedelSuddelMediterraneodallametàdelXIXsecolo.Durante questa‘peregrinazioneformativa’,lafotografiadiventaunostraordinario alleato,testimoneinequivocabilediluoghi,paesaggi,monumenti,persone chenessunraccontodiviaggio,disegnooincisionepotrebberenderein modoaltrettantoveritiero.Unnuovolinguaggiovisivocapacedidetermi- nareecondizionarelaconoscenzadiunterritorioelasuapercezione,cre- andounrepertoriodiemergenzemonumentalicherispondonoallacoeva culturaletterariadelviaggiatore.

Parolechiave:Fotografia,Sicilia,viaggio,paesaggio,pittoresco

Abstract

Duringthelasttwentyyearsofthe19thcentury,Europeantravellers

*SocietàItalianaperloStudiodellaFotografia 1 L’interventopresentatoinoccasionedelConvegnodiFirenzedel12giugno2015ripropone inparteilmiosaggioFotografia di paesaggio nella Sicilia dell’Ottocento,pubblicatonelcatalogo dellamostradiTroisi,Nifosì2014:64-71.Lefotografiecheaccompagnanoiltestoprovengono dallaCollezionediFerruccioMalandrini,chequiringrazioperlacollaborazione.

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press 48 Monica Maffioli thoughtofSicilyasanislandwhichwasdifficulttoreachandnotenti- relysafe.Ontheotherhand,forthosewhoexploredtheSouthofthe Mediterranean,continuingthetraditionofthe18thcenturyGrand Tour,this landwasaprivilegeddestination.Inthis“formativewandering”,photo- graphybecameextraordinarilyimportantandprovidedauniquedocu- mentationoftheland,itslandscapes,itsmonumentsandpeople.Itbecame a“testimonial”unequalledbyanytraveldiary,drawingorpainting:anew visuallanguagethatcoulddetermineandinfluencetheknowledgeofa landthrougharepertoireofmonumentalimagerylinkedtotheliterary cultureofthetravellersofthosedays.

Keywords:Photography,Sicily,Travel,Landscape,Picturesque

Introduzione

Nelmesediapriledel1885GuydeMaupassantsbarcaaPalermo,pri- matappadelsuoviaggioinSicilia,enonpuòfareamenodidomandarsi perqualemotivoinFranciasianoconvinti“QuelaSicileestunpayssau- vage,difficileetmêmedangereuxàvisiter”,ancheseipochiaudacichevi sisonoavventuratisonoritornatidichiarandochel’isolaè“laperledela Méditerranée”.Eglinoncomprendeilmotivopercuitraisuoiconnazio- nalilaconoscenzadell’isolanonèritenutaindispensabilenell’educazione diunuomodicultura,mentresecondoloscrittoreèimperativoconoscere quelluogoinquantounicoalmondopersplendoredellanaturaeperbel- lezzeartistiche,“unétrangeetdivinmuséed’architecture”(Maupassant 1886/1993:45-46)2. LaSiciliaèdunqueancoradiffusamentepercepitatraiviaggiatorieu- ropeidell’ultimoventenniodelXIXsecolocomeun’isoladifficilmenterag- giungibileepocosicura,carentediunaretestradaleediunsistemadi trasporti,cosìcomeinsufficientementepreparataadoffrireun’adeguata ospitalità.Ciònonostante,ilfascinodellaterra,dellasuastoriaedelsuo patrimonioarcheologico,traipiùstraordinaridell’antichitàclassica,ave- varesol’isolametaprivilegiatadicoloroche,nellatradizionedelGrand Toursettecentescodeiviaggiatorieuropei,dallaprimametàdell’Ottocen- to,affrontavanol’esplorazionedelsuddelMediterraneo.Questogeneredi ‘peregrinazioneformativa’,voltaallaricercaeallaconoscenzadisocietàe diculturenellequalièpossibilericonoscerelapropriaidentitàeleradici comunidiappartenenza,trovanellafotografiafindallesueorigini,uno straordinarioalleato,testimoneinequivocabilediluoghi,paesaggi,monu- menti,personechenessunraccontodiviaggio,disegnooincisioneavrebbe potutorendereinmodoaltrettantoveritiero.

2 SultemadeiviaggiatoriinSiciliasirimandaaQuatriglio2002. La rappresentazione della Sicilia nella fotografia del XIX secolo 49

1. Dal mito allo stereotipo

Iviaggiatoristranieri,chedaglianniQuarantadelXIXsecolosiavven- turanosull’isola,simuovonocomeesploratoriinunaterraignotaaipiùe attraversoleloro‘memorie’,letterarie,graficheedaquestomomento,an- chefotografiche,costruisconounanarrazionedell’isolacherimarràalun- gonell’immaginariocollettivoottocentesco,rafforzandoneunavisionein granpartecostituitadastereotipi,depuratadariferimentiallacomplessa realtàsocialeepoliticadell’isola. Leesperienzeelesceltecompiutenelpianificareilpercorsoeletappe delGrand Toursiciliano,sitraduconoinresocontidiviaggiopubblicatiin formanarrativa,accompagnatidascarneillustrazioniastampatratteda incisioni,benprestosostituitedallefotografie.Raccontidiviaggiocheali- mentanoun’editoriadedicataalleesplorazionichenelcorsodelXIXsecolo trovaplausoinunsemprepiùvastopubblico,tantodaessereoggettodi pubblicazionicomeilpopolareebdomadario“LeTour du Monde”,editoin Franciadal1857al1914.Èinteressantenotarecheinquestoperiodico,il primoresocontodiviaggiodedicatoall’Italiaèquellodelloscrittorefran- ceseFélixBourquelot, Un Mois en Sicile, riferitoalsuosoggiornosull’isola nelsettembredel1843epubblicatosullepaginedeLe Tour du Mondenel 1860,dopoesserestatooggettodiunsuolibronel1848.Èevidentechela narrazionedellaSiciliaoffertadaBourquelotalgrandepubblicofrance- se,adistanzadidiciassetteannidalviaggio,èconsiderataancoraattuale, comeseglieventistoricicheavevanovistolarivoluzioneantiborbonica palermitanadel1848conlaproclamazionedelRegnodiSicilia,elasuc- cessivarestaurazionediFerdinandoII,conclusanel1860,conlosbarcodei garibaldiniel’annessionealregnounitod’Italia,nonavesseronecessaria- menteapportatodeicambiamentinelpaese.Dituttociòtroviamoconfer- maanchenelleparolediunillustreviaggiatore,l’architettofranceseViollet LeDucchenellesueLettre sur laSicile à propos des événements de Juin et de Juillet 1860cosìsiesprime: “La Sicile est à vingt-quatre heures de Marseille et à six heures de nos possessions d’Afriques; cependant, en lisant ce qui a été écrit ces temps derniers dans les journaux français et étrangers sur les mouvements des insurgés siciliens et des troupes napolitaines, on parait ne posséder que des idées assez imparfaites sur la topographie de ce beau pays, sur le villes qu’il renferme et sur ses habitants….”(ViolletLeDuc1860:5-6). Percorrendoletappeobbligatedelviaggiodi‘istruzione’inSicilia,che muovonodaPalermoodaMessina,idueportiprincipalidell’isolaacuiil viaggiatorepotevaapprodare,lavisitasisnodanellelocalitàarcheologi- cheemonumentali,dovemaggiorisonoisegnilasciatidallediverseciviltà chehannodeterminatolastoriadell’isola:Palermo,Trapanieiltempiodi Segesta,Girgentielavalledeitempli,Siracusa,Catania,Taorminae,infine Messina,senzadimenticarel’immancabilemetadelcrateredell’Etna;nonè casuale,infatti,cheilsoggettodell’Etnasiasemprepresentenellafotogra- 50 Monica Maffioli fia,daquellaamatorialedelleoriginiairepertorifotograficicommerciali delXIXsecolo.L’ascesaalpiùgrandevulcanod’Europa,attraversandoi diversipaesaggichedaboschivisitrasformanoindesertici,diventaun’e- sperienzastraordinaria,propostagiànellemolteimmaginicalotipiche realizzate,nonsenzaqualchedifficoltàdinaturatecnica,dalreverendoin- gleseGeorgeWilsonBridgesche,trail1846eil1847,sostaalungosull’i- solaprimadiraggiungereMalta(Lassam,Gray1988:20).3Edelpittoree fotografofrancesePaulBerthiersonoleimmaginidacuisonostatetrattele illustrazionicheaccompagnanoiltestodiEliséeReclus,La Sicilie et l’érupt- ion de l’Etna en 1865,pubblicatoda“Le Tour du Monde”,nel1866(fig.1).4La salitaalla‘montagna’,cosìcom’èchiamatoilvulcanodaisiciliani,ècerta- mentel’esperienzapiùcoinvolgentealivelloemotivooffertaalviaggiatore inSicilia:ilpaesaggiodeiMontiRossi,vulcanelliabassaquota,ledistese dilavaecenere,lapresenzadellaneveedelghiacciaioperenne,lefuma- roleeivaporichefuoriesconodalcraterecentrale,sonoglielementidi un’esperienzairripetibileelamanifestazionetangibiledellamonumentale eorridapotenzadellanaturadavantiallaqualel’uomorimanesopraffatto.

2. La definizione dei percorsi visivi

Gliavvenimentisicilianidell’estate1860,chesancisconolafinedelregno borbonico,richiamanol’interessedell’opinionepubblicaeuropea,inparti- colarefrancese,chenericevenotiziagrazieairesocontiinviatiaigiornali daalcuniosservatoridellaspedizionenelSudItalia.Ilpiùnotofotogra- fopariginodell’epoca,GustaveLeGray5eloscrittoreAlexandreDumas, raggiungonoGaribaldiaPalermoesurichiestadellostessogenerale,Le Grayfotografalascenadeifattistoricipalermitanicondelleveduteche ignoranoildrammadeglieventiperlasciareilpassoall’immobilitàealla quietecheseguonol’azione.Pochesettimanedopo,nelmesediluglio1860, unaltrofrancesesifermaaPalermo,l’ufficialedimarinaLouisVignes6,il

3 Sull’attivitàsvoltadaalcunicalotipistiitalianiestranierinelSudItaliavediancheilcatalogo dellamostraElogedunegatif2010. 4 Traleprimefotografiedell’Etnasiricordalaserierealizzatanel1865dalpittoreefotografo francesePaulBerthier,immaginidacuisonostatetratteleillustrazionicheaccompagnanoil testodiReclus1866.NotiziesulfotografositrovanoinAubenas,Roubert2010:263. 5 GustaveLeGray(Villiers-leBel1820.IlCairo1884)pittoredigenerestoricoefotografo traipiùcelebratiinFrancia,nel1860abbandonaParigiesiimbarcaconAlexandreDumas perseguireleimpresediGaribaldinelRegnodelleDueSiciliedoveeseguealcuneripresedi Palermopocodopogliscontriantiborbonici.SubitodoporiparteperMaltaperpoiandarein Siriae,infine,nel1861inEgittodovesistabiliràalCairoconunproprioatelierfinoallamorte. Perquantoriguardal’operadiLeGraysirimandaalledueprincipalimonografiediParry Janis1987ediAubenas2002. 6 RelativamentealsoggiornoaPalermodiLouisVignes(Bordeaux1831-Paris1896)sicono- sconoseistampefotograficheoggiconservatenelleRaccoltemusealidellaFratelliAlinarie settestampefotografichenellecollezionidellaBibliothèquenationaledeFrance.Partediesse sonopubblicateinÉlogedunegatif2010:198-203.Vignessiinteressadifotografiainoccasio- La rappresentazione della Sicilia nella fotografia del XIX secolo 51 quale,documentalacittàconunaseriedistampefotograficheeseguitecon latecnicadelnegativodicarta:immaginimoltopersonaliperlasceltadei soggettirappresentati,comeadesempio,levedutedellaTorredellaPietà, dellapasseggiatadellaMarinaedelgiardinodiVillaGiulia,checonfer- manounavoltadipiùcomelarappresentazionefotograficadellaSiciliae deisuoiluoghimonumentalisianeiprimianniSessantadell’Ottocentoaf- fidataallecapacitàesensibilitàdellosguardoforestierodicogliernelasua essenzaetrasmetternealdifuorideisuoiconfinil’ineditofascino.Tutte fotografiechenontrovanooccasionedicircolazionenellasocietàsicilianae chequindirappresentanolospecchiodiunavisionetotalmenteesterna,ri- spettoallaculturafigurativaeallaproduzionefotograficalocale,pressoché assentefinoallafinedeglianniSessantaperciòcheriguardalariproduzio- nediveduteemonumentid’arte.Laragionediciò,secondounodeipiù importantifotografisiciliani,GiuseppeIncorpora,èche“lagentedelluogo nonamaingeneraleacquistarecollezioni.Sonoiforestieri,operlomeno inonisolani,chenefannoacquisto.Maquiilmovimentodiviaggiatoriè assairistrettoeperciòpocosviluppataquest’industriafotografica.Dicerto lefotografiedeimonumentidiSiciliasonopiùlargamentevendutedasta- bilimentifotograficidelcontinente,chemandanoquiafareimpressionare ilorofototipi”(Relazione del Sig. Giuseppe Incorpora (Palermo)1901:135-136). Conunosguardofortementecondizionatodallapoeticadel‘pittoresco’, laproduzionefotograficadeglioperatoristranieriattiviinSicilianellase- condametàdeglianniSessantaècaratterizzatadauncodicecompositivo incuièpresentelaricercadiuncostanteequilibrioformaletrailsoggetto monumentaleraffiguratoeilsuocontesto,paesaggisticoourbano,ilpiù dellevolteanimatodallapresenzadipersonaggimessiinposa,figure solitariemaanchegruppidipopolanicoltinelleloroattivitàquotidiane. L’elementonaturale–acqua,pianta,roccia,mantoerboso–è,adesem- pionellefotografiedeltedescoRobertRive7,nellamaggiorpartedeica-

nedeiviaggisvoltitrail1859eil1862conlamarinamilitarefrancese,dicuidivenneammi- raglio,realizzandocinquantaduenegativicalotipichedocumentanoalcunipaesidelMedi- terraneo,Marocco,Sicilia,BeyroutheLibano.Lasuafamadifotografoèsoprattuttolegata allafiguradell’archeologo,collezionistaenumismaticoHonoréd’Albert,ducadiLuynes,che accompagnònelviaggionel1864inLibanoePalestina.Inquest’occasioneVignesabbandona latecnicadelcalotipoperquelladellalastraalcollodio;delleoltrecentofotografiechescattò duranteilviaggio,sessantaquattrovennerostampatenel1867daCharlesNègreconprocedi- mentoeliograficoperillustrarel’operaVoyage d’exploitation à la Mer Morte, à Petra et sur la rive gauche du Jordain, par Monsieur le duc de Luynes,pubblicatadaifiglidelducadopolasuamorte avvenutaaRomaneldicembredel1867.Sull’autorevediancheAubenas,Lacarrière1999:32. 7 RobertRive(Germania,Breslau1817–Napoli1868)soggiornadal1844aViennaepoinegli StatiUnitid’America,finoaquando,versolafinedeglianniCinquantasitrasferisceconla famigliaaNapoli.ApreilsuoprimostudioinvicoCarminello58,inRivieradiChiaja,fino aquandol’atelierèdistruttoforsedalterremotodovutoall’eruzionedel1865.Daquell’anno l’attivitàètrasferitainviaToledo317.LacampagnafotograficadiRobertRiveinSiciliaère- alizzataprimadel1868,annodellasuamorte,avvenutaaNapoliall’etàdi51anni.L’atelierè rilevatodalfratelloJuliusOtto,ilqualemuorenel1888decretandolafinedellostudioRive. 52 Monica Maffioli siinseritoinprimopiano,comenellavedutadiPalermodaS.Mariadei Cappuccini,dovelapianadelgolfoeilprofilodellemontagnepalermitane fannocapolinotraappassitifiorid’agaveeroccericopertediarbusti,riman- dandoadunimmaginariocontestoambientalediaspraeselvaggianatura checelal’inaspettatamonumentalitàdelcapoluogosiciliano.Uncontrasto distatid’animochecostantementeaccompagnaiforestieridurantelaloro scopertadell’isolaepiùvoltedescrittoneiresocontidiviaggio.Nonpoten- docontaresullafotografia,ancoradilàdavenire,Goethe,nell’apriledel 1787,erastatocostrettoadaccompagnarelesuelettereconalcunidisegni acquerellatipertrasmettereaifamiliariinGermanialeemozionicheloas- salironoallavistadelpanoramadiPalermo:“(…)Nonèpossibileesprime- reaparolelatrasparenzavaporosacheavvolgevalecoste,nellosplendido pomeriggioincuisiamoarrivatiaPalermo.(…)Sperodipoterungiorno, ritornatonelnord,rievocaredall’intimodelmiospiritoqualcheimmagine, siapurvaga,diquestaterrabeata.(…)Graziealfogliocheaccludo,voido- vresteparteciparefinoalpossibile,mieicari,aunavivissimagioia;essovi dovrebbeoffrireladescrizionediquestogolfoincomparabileintuttalasua estensione(…)”(Goethe1787). Lacapacitàdifarsiinterpretediquestediffuseemozioniedellaloro rievocazionemnemonicaèilcompitoaffidatoallafotografiaeaopera- toricomeRiveeSommerchealorovolta,immaginiamo,nonpotevano percorrerelaSiciliasenzaconoscerequantoneavevanoscrittoiconna- zionaliWolfgangGoethe,nel1817nell’Italienische Reise (Viaggio in Italia)e FerdinandAdolfGregoroviusnelresocontodelsuoviaggioallascoperta dell’isolanel1853. CosìcomeilviaggiatoreeruditoscoprivalaSiciliagiu- dicandolaattraversoilfiltrodellapropriaformazioneculturale,leprime documentazionifotografichedellaSiciliapostunitariarealizzatedaidue fotografiprofessionistiefinalizzateallaformazionediunrepertorioico- nograficoadusocommerciale,possonoesserevalutateoggianchecomela primaformulazionediunanarrazionevisivaunitariadelviaggio‘illustra- to’nell’isola.Seguendogliitinerarielemeteindividuatedalturismo‘colto’ comeindispensabiliperampliarelapropriaformazionestorico-artistica,a lorovoltaifotografidiventanogliinterpreti,diunrepertorioiconografico inevitabilmentecondizionatodalprocessoformativoeselettivoricondu- cibileall’agendadiciascunautore.Leimmaginiriportatedallecampagne fotograficherealizzatedaSommer8inSiciliaindiversianni,trail1860e

Sulfotografovedi:Fanelli2010. 8 GiorgioSommer(FrancofortesulMeno1834–Napoli1914)nel1857aprelostudiofotogra- ficoaNapolidovesisposaeviveilrestodeisuoiannispostandosisoloperlenumerosecam- pagnefotografichechesvolgeinItalia,SvizzeraeAustria.Dal1860al1872lavorainsocietà conilconterraneoBehlesperpoitrasferire,nel1873,lostudionelsuopalazzoinpiazzadella Vittoria.Nellostessoannopubblicailprimocatalogoastampadelleriproduzionieseguito dalsuostabilimentofotografico.Perl’ampiabibliografiadedicataalfotograforimandoalvo- lumediMiraglia,Pohlmann1992. La rappresentazione della Sicilia nella fotografia del XIX secolo 53 il1890,nonsolorappresentanonelloroinsiemeunodeicataloghidocu- mentaripiùprecociecompletidedicatiall’illustrazionedell’isolaedelsuo patrimoniopaesaggisticoeartistico,mal’analisicronologicadeisoggetti cheviaviaincrementanoilrepertorio,consentedidelinearelevarianticul- turalieestetichecheindirizzanonegliannilasuaproduzionefotografica. NellefotografiediSommerdellametàdeglianniSessantaèancora percepibileconchiarezzalavocazionepittorescadell’autore,legataalla tradizionedellavedutatopograficasettecentesca,facendosiinterpretedel- leaspettativedellacommittenza,inparticolarmododeituristitedeschi, interessatisoprattuttoalpaesaggio,alleantichitàdellaMagnaGreciae all’aspettofolkloricodellepopolazionimeridionali.Nelleduecampagne successive(fig.2),realizzateallametàeallafinedeglianniOttanta,èl’i- stanzadocumentaristaaprevalererispettoaquelladellaveduta:illavo- rosiconcentrasulleopered’arterivisitando,chiese,palazziemonumenti, riprendendoliancheallorointernoeneidettagli,inunsistematicopro- grammadicensimentodelleemergenzedelpatrimonioartisticosiciliano. LasuavedutadellerovinediSelinuntesembratradurreinimmagineil commentodiFerdinandoGregoroviusquando,nel1853,visitòilsitoar- cheologico:“Lospettacolodiquesterovinesulmare,inunasolitudinein- finita,nonhacertol’egualealmondo.Perlaprimavoltahoavuto,qui, l’impressioneveradiciòcheilconcettodi‘rovineclassiche’risveglianella mente.Contemplatidalontanoedavicinoirestiabbandonatidellagran- dezzaellenicasuscitanounsentimentomistoditristezzaeammirazione” (Gregorovius,inQuatriglio2002:114).L’offertadiimmaginiprodottedai fotografisimantienecostantementeaggiornatarispettoallaselezionedei luoghiedelleopered’artediinteressedeivisitatori,portandoaimplemen- tareiproprirepertorinell’arcodeglianni.Raramentepresenteneireso- contidiviaggio,lavisitaallecatacombedeiCappuccinidiPalermoviene pubblicizzata,secondoquantoraccontaGuydeMaupassant,dallefotogra- fiemesseinvenditadaimercantidivedutedellaSicilia,sollecitandolacu- riositàdeglistranieri,vistochesesidomandaaunpalermitanocosasia quelluogo,“ilrépondavecdégout:N’allezpasvoircettehorreur,C’estune choseaffreuse,sauvage,quinetarderapasàdisparaitreheureusement”. Viceversa,findallametàdeglianniSessantailsoggettodellecatacombe rientranelcatalogodeimaggiorifotografiprofessionisti,testimonianza visivadell’insolitae“sinistrecollectiondetrépasés”,“uneimmensegale- rie,largeethaute,dontlesmursportenttoutunpeupledesquelettesha- billésd’unefaçonbizarreetgrotesque”,comesiesprimedeMaupassant (1886/1993:56).

3. Tra folclore e verismo

Seneiraccontidiviaggiolanarrazionesisoffermapiùvolteadescrive- reicaratterifisiognomiciedicostumedellediverseclassisocialisiciliane, 54 Monica Maffioli inparticolaresorpresidallamiseriadellacondizionecontadina,neireper- torifotograficiincommercioilgenerededicatoai‘tipiecostumi’riman- daaquel‘verismodifolclore’,chericonoscenelpersonaggiopopolareun soggetto‘pittoresco’,senzaattribuirgliunaveradignitàmasolol’apparte- nenzaadunaclassesociale.Lamaturazionediunadiversapercezionecul- turaledelsoggettopopolareèevidentesesiconfrontanoiprimiritrattiin costumerealizzatiaPalermodalfotografoPelos9,conlaseriedeicostumi edeimestierisicilianipropostadaEugenioInterguglielmi10trail1880ela finedelsecolo.Ilgenerefotograficodeipersonaggiincostumeedellesce- nedistrada,dovelateatralitàdeigestideimariuolielafisiognomicadei personaggicheinterpretanoivenditoriambulantipiuttostochegliartigia- ni,inalcunicasidellecomparse,proponeunrepertoriocheriprendelatra- dizioneincisoriasettecentescaeconsolidaun’immaginedellavitanelsud Italiadeltuttostereotipata.Questocondizionamentoadunaimmaginaria visionedelmeridioneincuilapovertà,lafurbizia,cosìcomeilchiasso,gli odori,lalealtà,sonoinscindibiliequalificanol’identitàstessadelmeridio- neitaliano,corrispondealleimpressionipercepitedaiviaggiatoristranieri chescopronoilSudecheinquella‘naturapoveramafiera’riconosconole dotidiunaromantica,incontaminatarealtàdivita. Il‘puntodivista’diunoperatoresiciliano,Interguglielmi,cheattraver- soilsuovissutohaunadiversaconsapevolezzadellarealtàdellacondi- zionesocialenell’isola,sitraducenellesuevedutedipaesaggio,comenel casodiPalermoedeisuoidintorni,abitatedall’uomochedallaterraedal maretrova,attraversolafaticaquotidianadellavoro,l’unicapossibilitàdi sopravvivenzaadunavitadistenti.Anchesequestogeneredidocumen- tazionenonhaalcunavolontàdidenunciasocialeè,tuttavia,lapresad’at- todiunineluttabilefatalismochedeterminalacondizioneumana.Nelle sueinquadraturelapresenzadeipersonaggipopolarisembraessererivi- sitataallalucedellecoeveistanzeveristeletterariediCapuana,Verga,De Robertoedeilinguaggidelnuovopaesaggionaturalistapromossodalla pitturasicilianadelsecondoOttocento. Iltemadelledrammatichecondizionisocialiedeconomichevissute dallamaggioranzadellapopolazionesiciliana,soprattuttoneigrandilati- fondidiproprietàdellanobiltàsecolare,cosìcomelatestimonianzadello sfruttamentodei‘carusi’nelleminieredizolfonelleprovinciediGirgenti eCaltanissetta,giàoggettod’indagineedidenunciadapartediFranchetti eSonnino(1877),inoccasionedelloroviaggioinSicilia,nel1876,nontro-

9 Sifaquiriferimentoadunaseriedidiecistampefotograficheall’albuminadiformato cm.19,5x25eraffiguranticostumiemestierisiciliani,firmatedaPelos,oggiconservatenelle RaccoltemusealidellaFratelliAlinaridiFirenze.AlcunediessesonostatepubblicateinFal- zonedelBarbarò,Maffioli,Morello1999:117-121. 10 Sivedal’esaustivaricercastorico-fotograficadedicataall’attivitàdiEugenioInterguglielmi (Palermo1850-1911)edelsuostudiopubblicatainoccasionedelcatalogodellamostrapresen- tataaPalermonel2003(DiDio,Scaglia2003). La rappresentazione della Sicilia nella fotografia del XIX secolo 55 vaaltrettantaattenzionedapartedeifotografiprofessionisti,condizionati perragionicommercialidalgustodiunacommittenza,perlopiùstranie- ra,deltuttoestraneaaquesteproblematiche.Iforticontrastisocialied economicievidentiinSiciliasonotradottidallafotografiainunrepertorio dinaturaantropologica,cosìcomeritroviamonellosguardosistematicoe classificatoriodellecampagnefotografichesvolte,trail1895eilprimode- cenniodelNovecento,daglistabilimentideiFratelliAlinariediGiacomo Brogi(fig.3)11. Quiifotografifiorentinimostranoparticolareattenzionenellaresadel- leatmosferedellavitaquotidianasiciliana,allargandoilcampod’indagine nonsoloalladocumentazionedelpaesaggioedeimonumenti,maanche allospaziourbano,animandolascenadiqueltessutosocialeefolklorico checaratterizzailgustodellavedutadell’ultimodecenniodelsecolo.In questeimmaginisifaevidentelavisionediun’esistenza,quellapopola- re,chetrascendelesollecitazioni‘veriste’,preferendolaprogrammatica costruzionediunanarrazionedigenuinaeincontaminatacontinuitàcon lastoriadelletradizionipopolaridell’isola,contribuendoarafforzarela suggestionediunarealtàmitizzataoffertaalturismocoltodelviaggioin Sicilia(fig.4). Allostessotempo,daglianniOttantadelXIXsecolo,vadefinendosi un’ulteriorenarrazionedell’identitàdell’isola,un’idealizzazionedellasua immaginearcadicae‘purista’,nutritadallavisionedegliintellettualistra- nierichetrovanoinSiciliailloroEdenelalinfadacuitrarrenutrimen- toperlalorospiritualitàecreatività.LaculturagermanicadiWagnere Nietzsche,chenel1882ebberomododiessereinSiciliaediraggiungere Taormina12,dovegiàdal1878sieratraferitoilbaroneVonGloeden,rico- noscenelpaesaggiosicilianolospaziooniricodiunviaggionellaclassicità enellamitologiagreca,maanchenell’eroicitàenell’autodeterminazione dell’essereumano,arteficedellepiùalteformediespressionedell’idealedi Bellezza.Giovaniefebiavvoltiindrappeggiclassicheggianti,comeperso- naggieroicideldrammawagneriano,simuovononellascenafotografica

11 LaprimacampagnafotograficacondottadagliAlinariinSiciliaèpubblicatanelcatalogoRi- produzioni Fotografiche pubblicate per cura dei Fratelli Alinari Fotografi –editori. La Sicilia, Firenze 1898;lecampagnesvoltedalloStabilimentoBrogi,sonoriportatenelCatalogo delle fotografie pubblicate da Giacomo Brogi. Pitture, vedute, sculture, etc…Napoli e Campania.RomaeilLazio.Si- cilia.Bologna,Rimini,ecc..,Firenze1912.Sullarappresentazionedellefigurepopolarinelsud ItaliadapartedegliAlinarisivedaanchequantoscriveQuintavalle2003:409-421. 12 WilhelmRichardWagnersistabilìpermotividisalute,dalnovembre1881almarzo1882, aPalermopressol’HoteldellePalme,doveterminòlasuaoperaParsifal.Primadilasciarela Sicilia,nelmesedimarzo,Wagnervisital’isolaconlamogliepervederelepiùnotelocalitàar- cheologicheetraquesteancheTaorminadovesifermasoloiltempodiunagiornata,facendo ritornoinserataaCatania.Nell’apriledellostessoanno,l’amicoFriedrichNietzscheraggiun- gedaGenovalaSiciliaesoggiornapertresettimaneaMessinadovecompletaalcuniIdilli. NonvisonoprovechesisiarecatoaTaorminamavistalavicinanzadellalocalitàaMessinae lafamacheessaavevaacquisitotragliartistiegliintellettualistranierièpresumibilecheciò siaavvenuto.SulsoggiornoinSiciliadiNietzschevediYoung2010:324. 56 Monica Maffioli costruitadavonGloeden:paesaggiagresti,ruderiarcheologicieterrazze affacciatesulgolfodiTaorminasitrasformanoinquinteperlarappresen- tazionediunimmaginario‘classicismosimbolista’(fig.5)13. LaletturadelpaesaggiosicilianooperatadavonGloeden,purutiliz- zandodeicodiciformaliditipoaccademico,proponeunanuovasintas- siestetica,caricadivalorisimbolici,spessodifficilmentedecifrabili,dove all’ambiguitàdelmascheramento,affidatoall’interpretazionedigiovani popolanideltuttoinconsapevolidell’elaborazioneconcettualedelfotogra- fo,siaggiungonoelementinaturali,oggettid’usoquotidiano,frammenti scultorei,cherafforzanoilsignificatometaforicodellacostruzionefoto- grafica.Immaginidipaesaggiocheapparentementerimandanoallatra- dizionedellavedutafotografiaottocentesca,madallaqualebenprestosi affrancanoperoptareversounanuovavisionechesubordinalapoetica delpaesaggioallaricercadiun’esteticainsintoniaconlecoeveriflessio- nifilosofichenietzschianedelmitodell’eternoritornomanifestateinCosì parlò Zarathustra. Lavedutadelpanoramadell’EtnadaAugustaècostruita davonGloedencomeun’immagine‘metafisica’,chepreludeailinguaggi artisticidellamodernità,bendiversadallavorocheGiovanniCrupiealtri fotografilocali,comeGaetanoD’AgataeGiuseppeBruno,propongonoal pubblicomisurandosiconleestetiche‘puriste’dettatedalbaronetedesco (fig.6). NellemoltevedutedipaesaggiorealizzatedaCrupi14,alorovoltaani- matedafigurebucolicheepopolari,laripresasimuovesecondoipara- metritradizionalidiunasequenzadipianiravvicinati,checonsentonola letturadefinitadeglielementinaturaliinseritinellospaziodell’inquadra- tura.E’sololapresenzaumanacherendequeglispazireali,contestualizza- tinellacontemporaneità,cosìcomenelcasodellavedutadelfiumeAnapo, mentreilcitazionismomitologicodellafiguradigiovaneabbigliatoconla tunicagreca,giocacomeelementodisuggestionedelpaesaggioarcheolo- gicoconlerovinedeltempiodiErcoleaGirgenti. Dellasuaterranatale,ungrandenarratoresicilianocontemporaneo, VincenzoConsolo,affermava:“DasempresiamoandatiperlaSiciliaal-

13 Sull’affascinanteecomplessapersonalitàfotograficadivonGloeden(Wismar1865–Ta- ormina1931)sirimandaaPohlmann1998ealrecentecontributocriticodiMiraglia2012: 151-166.Perunquadrodell’attivitàfotograficasvoltaaTaorminanellasecondametàdelXIX secolovediisaggidiPieroBecchetti,Taormina dei fotografi (AA.VV.1987:5-11)ediMichele FalzonedelBarbarò,Taormina e il Grand Tour (ibid.:13-18). 14 GiovanniCrupi(Taormina1859-Taormina1925)èattivoaMessinaeaTaorminadal1885, notosoprattuttoperesserestatoindicatocomeilmaestrodelpiùfamosoWilhelmvonGloe- den.Dal1901al1910attivoinEgittoaHeliopolismentreillaboratoriofotograficotaorminese proseguel’attivitàconilnipoteFrancescoGalifi.LevedutedeisitiarcheologicidiTaormina, SiracusaedAgrigentoeseguitedaCrupirivelanouncarattereindividualemarcatamentepoe- ticoedunapregevolequalitàfotografica.SulfotografovediancheDiDio,Mirisola2002:15e larecenteepiùcompletabiografiacriticapubblicataallink:(10/16). La rappresentazione della Sicilia nella fotografia del XIX secolo 57 laricercadellachiave,delbandolopercapirelanostraessenzaculturale. Andatipervedere,descrivereeritrarre.Ilritrattovalevaaconfermarela parola,ma,comelaparola,erapersuanaturasoggettivo.Eraspessoemo- tivo,mitico,preconcetto,esornativo.Maquandodalsoggettivosipassa all’“obiettivo”,quandodall’incisionesipassaal‘disegnofotogenico’,alla fotografia,sembrachenoncipossaesserepiùpostoperl’emozione.Ein- vece,quantasoggettività,quantaemozionenellefotografiedellaSicilia… No,lafotografianonèobiettiva.Emaggiormentediun’isolacomelaSicilia cosìaffollatadinaturaedistoria,cosìpienadicontrasti”(Consolo1985).

Bibliografia

AA.VV.1987,J. Wolfang Goethe. Bicentenario del Viaggio in Sicilia (1787-1987),De LucaEditore,Roma. AubenasS.2002,Gustave Le Gray 1820 – 1884,BibliothèquenationaledeFrance /Gallimard,Paris. AubenasS.,LacarrièreJ.1999,Voyage en Orient,Bibliothèquenationalede France,Hazan,Paris. AubenasS.,RoubertP.-L.(acuradi)2010,Primitifs de la Photographie. Le calotype en France 1843-1860,Gallimard/BibliothèquenationaledeFrance,Paris. ConsoloV.(acuradi)1985,Sicilia,FratelliAlinari,Firenze. Di Dio M., Mirisola V. 2002, Sicilia ‘800. Fotografi e Grand Tour, Gente di Fotografia,Palermo. DiDioM.,ScagliaE.(acuradi)2003,Gli Interguglielmi. Una dinastia di fotografi, Sellerio,Palermo. Eloge du negatif. Les débuts de la photographie sur papier en Italie (1846-1862), 2010.Treviso,Parismusées/FratelliAlinari.FondazioneperlaStoriadella Fotografia. FalzonedelBarbaròM.,MaffioliM.,MorelloP.(acuradi)1999,Fotografi e foto- grafia a Palermo nell’Ottocento,FratelliAlinari,Firenze. FanelliG.2010,Robert Rive,MauroPagliai,Firenze. FranchettiL.,SonninoS.1877,La Sicilia nel 1876. Libro primo. Condizioni Politiche e Amministrative della Sicilia,VallecchiEditore,Firenze. GoetheJ.W.(von)1781,“LetteradiGoethedaPalermodel3aprile1787”, inGoetheJ.W,Viaggio in Italia (1786-1788),BibliotecaUniversaleRizzoli, Milano,1991:237-238. LassamR.E.,MichaelG.1988,The Romantic Era. La Calotipia in Italia 1845-1860, Alinari,Firenze. Maupassant,G.de1886/1993,“EnSicile”,La Nouvelle Revue,15novembre1886 (ed.LeRegardLitteraire,Bruxelles,EditionsComplexe:45-46). Miraglia, M.2012, Fotografi e Pittori alla prova della modernità, Mondadori, Milano. MiragliaM.,PohlmannU.1992,Un viaggio tra Mito e Realtà. Giorgio Sommer Fotografo in Italia 1857-1891,Roma. 58 Monica Maffioli

ParryJanisE.1987,The Photography of Gustave Le Gray,TheArtInstituteof ChicagoandTheUniversityofChicahoPress,Chicago. PohlmannU.1998,Wilhelm von Gloeden. Taormina,Munchen,Schirmer/Mosel. QuatriglioG.2002,Viaggio in Sicilia. Da Ibn Giubair a Fernandez,Marsilio, Venezia. QuintavalleA.C.2003,Il realismo e le scene di genere: l’immagine delle classi subal- terne nell’Italia unita,nelsuovolumeGli Alinari,Alinari,Firenze. ReclusE.1866,“LaSicilieetl’éruptiondel’Etnaen1865”,inChartonE.,Le Tour du Monde. Nouveau journal des voyages publié sous la direction de M. Edouard Charton et illustré par nos plus célèbres artistes”,HachetteetC.ie,Paris. Relazione del Sig. Giuseppe Incorpora (Palermo),1901,inAtti del Secondo Congresso Fotografico Italiano tenuto a Firenze dal 15 al 20 Maggio 1899,Firenze:135-136. Troisi,S.,NifosìP.(acuradi)2014, Al di là del Faro. Paesaggi e pittori siciliani dell’Ottocento,SilvanaEditoriale,Milano. Viollet-Le-DucE.E.1860, Lettres sur la Sicile. A propos des événements de juin et de juillet 1860,Paris. Young J. 2010, Friedrich Nietzsche. A Philosophical Biography, Cambridge UniversityPress,Cambridge. Fig.1–Paul Berthier, Ilcastagnodeicento cavalliel’Etna, incisione tratta da fotografia di Berthier, in “Le Tour du Monde”, 1866 Fig.2–Giorgio Sommer, Messina.Panorama, 1870 ca. Fig.3–Stabilimento Giacomo Brogi, Siracu- sa.PiazzadelDuomo, 1900 ca. 1

2

3 4 5

6 Fig.4–Fratelli Alinari, Palermo.Venditorediaranci, 1895-1898 Fig.5–Wilhelm von Gloeden, Taormina, 1900 ca., immagine tratta dal volu- me Jean-Claude Lemagny, Taorimadebutdusiècle,EditionduChène, 1975 Fig.6–Giuseppe Bruno, AbbadiaVecchia.Taormina, 1880 ca II.

L’ARTDANSLESGUIDES

5. Philipp Meuser

Architekturkritik und Stadtmarketing. Eine kurze Geschichte des Architekturführers

Abstract

Asabookgenre,architecturalguideshaveledanicheexistence.They documentthebuildingsofacity,describingthesefromanarchitecturalor arthistoricalperspectiveandplacingthemwithinanurbancontext.The languageisoftentechnicalowingtothefocusonarchitecture.Aspublish- er,thechallengeliesinincitingauthorstodescribeinacomprehensive mannerstructuraldetailsaswellasthebackgroundtothedesignandcon- struction.Furthermore,anarchitecturalguidealsoinvolvesdescribingso- cialandpoliticalcontextsonthebasisofthebuiltenvironment.Thosewho understandandareabletoexplaintheplanningandconstructionpolicy offeradeepinsightintotheeconomicandculturalconditionsofthecoun- tryinquestion.Assuch,anarchitecturalguiderepresentsthenucleusof anyguidebook.Anyvisittoanurbanagglomerationisorientedtowards architecture,whetherconsciouslyornot.Furthermore,awell-researched guidebooknameseacharchitectresponsibleforthebuildingspresented andthusdeliversanarchitecturalappraisal.Itisultimatelythearchitectur- alguidethatmaintainsitsvaliditybeyondthetouristseasonandisoften stillquotedasareferenceaftermanyyearsowingtoitsdocumentarychar- acter.Thetextdescribestheexperiencesacquiredintheproductionoffifty differentarchitecturalguidesfromtheperspectiveofpublisher.Theissues addressedherearethoseoftheconceptandtheselectionofbuildings, aswellastheauthor’sresponsibilitytowardstheirreadersandsources.

*DOMpublishers

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press 64 Philipp Meuser

Moreover,thisessaygivescontexttotherichtheoryandhistoryofguide booksonartsandarchitecturesincetheearlynineteenthcentury.

Keywords:ArchitecturalGuide,architecturaltheory,architecturalcriti- cism,travelliterature,CityMarketing

Schlüsselwörter: Architekturführer, Architekturtheorie, Architekturkritik,Reiseliteratur,Stadtmarketing

Zusammenfassung

Architekturführer als Genre gehören bei jährlich knapp 90.000 NeuerscheinungenalleinimdeutschsprachigenRaumzueinerNischedes Buchmarkts.SiedokumentierendieBauteneinerStadt,beschreibensie ausarchitektonischeroderkunsthistorischerSichtundordnensieinden städtebaulichenKontextein.AufgrundihrerAusrichtungaufArchitektur istdieSprachemeisttechnisch:AlsReiseführersindsieinhaltlichzusehr eingeschränkt,alspopulärerBildbandregionalerBautenzulexikalisch. DennochsindArchitekturführerausderZunftderBaukünstlerkaum mehrwegzudenken,undmancheinArchitekt,demobseinerpraktischen VeranlagungdieLiebezumgeschriebenenWortabgesprochenwurde,hat seineerstenschriftstellerischenSchrittealsAutoreinesArchitekturführers gemacht.Übergeografische,kulturelleundreligiöseGrenzenhinweghat sichdieseFormdesBuchsalsgemeinsamerNennerfüreinequalitative BewertungdergestaltetenUmweltetabliert.DieHerausforderungdes Verlegersbestehtdarin,dieAutorenzuanimieren,bautechnischeDetails sowieHintergründedesPlanensundBauensaufeineverständlicheArt zubeschreiben.DarüberhinausgehtesbeieinemArchitekturführerdar- um,gesellschaftlicheundpolitischeZusammenhängeanhanddergebau- tenUmweltdarzulegen.DennwerPlanungs-undBaupolitikverstehtund erklärenkann,gewährteinentiefenEinblickindiewirtschaftlichenund kulturellenVerhältnisseeinesLandes.

Einführung

Architekturführer als Genre gehören bei jährlich knapp 90.000 NeuerscheinungenalleinimdeutschsprachigenRaumzueinerNischedes Buchmarkts.SiedokumentierendieBauteneinerStadt,beschreibensieaus architektonischeroderkunsthistorischerSichtundordnensieindenstädte- baulichenKontextein.AufgrundihrerAusrichtungaufArchitekturistdie Sprachemeisttechnisch:AlsReiseführersindsieinhaltlichzusehreinge- schränkt,alspopulärerBildbandregionalerBautenzulexikalisch.Dennoch sindArchitekturführerausderZunftderBaukünstlerkaummehrwegzu- denken,undmancheinArchitekt,demobseinerpraktischenVeranlagung Architekturkritik und Stadtmarketing 65 dieLiebezumgeschriebenenWortabgesprochenwurde,hatseineersten schriftstellerischenSchrittealsAutoreinesArchitekturführersgemacht. Übergeografische,kulturelleundreligiöseGrenzenhinweghatsichdiese FormdesBuchsalsgemeinsamerNennerfüreinequalitativeBewertungder gestaltetenUmweltetabliert.DieHerausforderungdesVerlegersbesteht darin,dieAutorenzuanimieren,bautechnischeDetailssowieHintergründe desPlanensundBauensaufeineverständlicheArtzubeschreiben.Darüber hinausgehtesbeieinemArchitekturführerdarum,gesellschaftlicheund politischeZusammenhängeanhanddergebautenUmweltdarzulegen. DennwerPlanungs-undBaupolitikverstehtunderklärenkann,gewährt einentiefenEinblickindiewirtschaftlichenundkulturellenVerhältnisse eines Landes. Insofern stellt einArchitekturführer den Nukleus aller Fremdenführerdar.DennjederBesuchereinerurbanenAgglomerationori- entiertsichanArchitektur–bewusstoderunbewusst.Hinzukommt,dass eingutrecherchierterFühreralleArchitektendervorgestelltenBautenbe- nenntunddamiteinebaukulturelleWertschätzungvornimmt.Letztlich istesderArchitekturführer,derübereinetouristischeSaisonhinausseine GültigkeitbewahrtundaufgrundseinesDokumentationscharaktersauch nachvielenJahrengernalsReferenzwerkzitiertwird. Über den Ursprung des Reiseführers gibt es keine einheitliche Erkenntnis.Feststehtallerdings,dassderReiseführer–auchwennernoch nichtalseinsolcherbezeichnetwurde–seineLeserimmerüberArchitektur undspäterauchüberKunstinformierthat.ErsteWerkedieserArtwur- denimMittelalterwährendderPilgerreisenverfasst,alsGläubigeaufih- renWallfahrtenzuheiligenStättendieOrtevonKirchen,Herbergenund Märktendokumentierten.AnderenPilgernsolltesoeineHilfestellungfür dieReisegegebenwerden.EineweitereInspirationfürReiseliteraturistin denExpeditionsberichtenfrüherSeefahrerzufinden.InihrenLogbüchern und Tagebüchern dokumentierten die portugiesischen Seefahrer ab dem frühen 15. Jahrhundert ihre Entdeckungen – weniger mit dem SchwerpunktaufBautenderzuvorunbekanntenKulturkreisealsvielmehr diegeografischenundtopografischenBesonderheitensowiediePotenziale ihrerwirtschaftlichenAusbeutungfokussierend.IhreReiseberichtean dieKönigshäuser,ihreAuftraggeber,setztenunbeabsichtigtImpulsefür dienachfolgendenGenerationenvonForschern.Zuihnengehörtenfast 400JahrespäterAlexandervonHumboldtundCharlesDarwin,deren ErkenntnissewiederumEinflussaufdieArchitekturtheoriederfrühen Modernehatten.VorallemGottfriedSemper,der1850bis1855imengli- schenExillebte,griffdieEvolutionstheorieDarwinsaufundübertrugdie- seaufdieBaukunst.1DieGrundlagedermodernenArchitekturtheoriewar

1 Vgl.GottfriedSemper:DerStilindentechnischenundtektonischenKünstenoderPrakti- scheÄsthetik.EinHandbuchfürTechniker,KünstlerundKunstfreunde.Bd. 1.Frankfurtam Main1860,S. VI. 66 Philipp Meuser geschaffenundmitihrderBeginneinerArchitekturkritik,wiewirsiebis heutepflegen.

DerSteinistmehrSteinalsfrüher.–WirverstehenimallgemeinenArchi- tekturnichtmehr,wenigstenslangenichtinderWeise,wiewirMusikver- stehen.WirsindausderSymbolikderLinienundFigurenherausgewachsen, wiewirderKlangwirkungenderRhetorikentwöhntsind,undhabendiese ArtvonMuttermilchderBildungnichtmehrvomerstenAugenblickunseres Lebensaneingesogen.AneinemgriechischenoderchristlichenGebäudebe- deuteteursprünglichallesetwas,undzwarinHinsichtaufeinehöhereOr- dnungderDinge:dieseStimmungeinerunausschöpflichenBedeutsamkeit lagumdasGebäudegleicheinemzauberhaftenSchleier.Schönheitkamnur nebenbeiindasSystemhinein,ohnedieGrundempfindungdesUnheim- lich-Erhabenen, des durch Götternähe und Magie Geweihten wesentlich zubeeinträchtigen;SchönheitmildertehöchstensdasGrauen–aberdieses GrauenwarüberalldieVoraussetzung.–WasistunsjetztdieSchönheitei- nesGebäudes?DasselbewiedasschöneGesichteinergeistlosenFrau:etwas Maskenhaftes2.

InteressanteArchitekturgibtesaufderganzenWelt.Wersichindie- serVielfaltzurechtfindenwill,istaufkundigeBegleiterangewiesen,denn Architekturkannzwarerlebtwerden,gewinntaberbeientsprechender KenntnisBedeutungsschichtenhinzu.DiesenGedankenhatschonHeinrich HeineinseinerRomantischen Schule formuliert.«Wennwirjetztineinenal- tenDomtreten,ahnenwirkaummehrdenesoterischenSinnseinerstei- nernenSymbolik.»3ZweifellosgibtesalsoErläuterungsmöglichkeitenfür PhänomenederBaukunst.Architekturführersollenaberweitmehrseinals nurgelehrigeBaukunstfibeln–siesindimbestenFallExpeditionsführer insUnbekannteunderöffnenneuePerspektivenaufeinemitunterfremde Welt.UndsiehelfenimIdealfallzuverstehen,dassdieArchitektureiner StadtmehristalsdieSummeihrerSehenswürdigkeiten.Architekturer- zähltMenschheitsgeschichte. DieseVorzügederArchitekturführerwerdenvonihrenRezipientenof- fenkundigerkannt.BücherwerdeninDeutschlandalsbesonderes,schüt- zenswertesundunterstützenswertesKulturgutwertgeschätzt,dessen HerstellungundVerkaufbesonderenRegelnunterworfenist–etwader inDeutschlandundÖsterreichgesetzlichgeltendenBuchpreisbindung. ZusätzlichgibtesetlicheDruckerzeugnisse,diesichnichtalleinausdem Verkauffinanzieren,sonderndurchDruckkostenzuschüsse,Stipendien undÄhnlichesunterstütztwerden.AufdemBuchmarktfindensichso-

2 FriedrichNietzsche:Menschliches,Allzumenschliches,218.In:Ders.:WerkeindreiBänden. HerausgegebenvonKarlSchlechta.Bd. 1.München1954,S. 576. 3 HeinrichHeine:DieromantischeSchule.In:Ders.:WerkeundBriefeinzehnBänden.Her- ausgegebenvonHansKaufmann.Bd. 5.BerlinundWeimar1972,S. 23. Architekturkritik und Stadtmarketing 67 mitvielesubventionierteProdukte,diesichzudenaktuellenKonditionen nicht ausschließlich aus den Verkaufseinnahmen tragen könnten. AusnahmenhiervonsindetwaKriminalromane oderpopuläreKoch- undKinderbücher.Architekturführerkönnensichebenfallsalleindurch denVerkaufimBuchhandelfinanzieren,wennsiedierichtigeNische besetzen.Soüberraschtesbeispielsweisekaum,wennsichdereinzige ArchitekturführerfürOsnabrückinnerhalbeinesJahresbesserverkauftals einArchitekturführerfürNewYork,dersichgegeneinegroßeKonkurrenz behauptenmuss.DieNachfrageistalsovorhanden.DiesesGenreder Gebrauchsliteratur,dasRatschlägeundHintergrundinformationenzum ReisenundzudenReisezielenenthält,erfülltoffenkundigeinBedürfnis beiderLeserschaft,dieBücherdieserArtsonstnichtinsolcherZahlkau- fenwürde.ZwarkannderErfolgeinesBuchtitelskaumvorausgesagt werden,aberfürdenVerlegeristesüberlebensnotwendigzuverstehen, worinderspezifischeGebrauchswertderTitelseinesVerlagsprogramms besteht.

1. Der Typus des Reisenden

Warumalso,solautetdieFrageamBeginn,reisendieMenschen?4Der BegriffdesReisensisthierimübertragenenSinnzuverstehenundhat nichtunbedingtetwasmitgroßenEntfernungenzutun.VieleMenschen unternehmenheuteauchReiseninihreunmittelbareUmgebung,inter- essierensichetwafürdieBesonderheitenihreseigenenStadtquartiers, diesieimAlltagübersehen.UndtrotzsteigenderMobilitätsratenimmt dieZahlderjenigenzu,diesichüberdieLiteraturunddasFernsehendie ExotikinihrWohnzimmerliefernlassen.DieenglischeSprachehatdafür denschönenBegriffdesarmchair traveller gefunden.DamiteinReiseführer seinespezifischeFunktionfürdieLeserschafterfüllenkann,musserden jeweilsverschiedenenZweckenangepasstsein,diebeijederunternom- menenReiseintendiertsind.DieberühmtestehistorischeKategorisierung hinsichtlichdieserFragestammtausdemJahr1768vonLaurenceSterne, derdenErzählerinseinerSentimental Journey through France and Italy eine TypisierungdesReisendenvornehmenlässt.

Your idle people that leave their native country and go abroad for some reasonorreasonswhichmaybederivedfromoneofthesegeneralcauses– infirmityofbody,imbecilityofmind,orinevitablenecessity.Thefirsttwo includeallthosewhotravelbylandorbywater,labouringwithpride,curio- sity,vanityorspleen,subdividedandcombinedininfinitum.

4 Vgl.ChristophHennig:Reiselust.Touristen,TourismusundUrlaubskultur. FrankfurtamMain1997. 68 Philipp Meuser

Thethirdclassincludesthewholearmyofperegrinemartyrs;moreespecial- lythosetravellerswhosetoutupontheirtravelswiththebenefitofthecler- gy,eitherasdelinquentstravellingunderthedirectionofgovernorsrecom- mendedbythemagistrate–oryounggentlementransportedbythecruelty ofparentsandguardians,andtravellingunderthedirectionofgovernors recommendedbyOxford,AberdeenandGlasgow.

There is a fourth class, but their number is so small that they would not deserveadistinction,wasitnotnecessaryinaworkofthisnaturetoob- serve the greatest precision and nicety, to avoid a confusion of character. AndthesemenIspeakof,aresuchascrosstheseasandsojourninalandof strangerswithaviewofsavingmoneyforvariousreasonsanduponvarious pretences:butastheymightalsosavethemselvesandothersagreatdealof unnecessarytroublebysavingtheirmoneyathome–andastheirreasons fortravellingaretheleastcomplexofanyotherspeciesofemigrants,Ishall distinguishthesegentlemenbythenameofsimpleTravellers.

ThusthewholecircleoftravellersmaybereducedtothefollowingHeads. Idletravellers,inquisitivetravellers,lyingtravellers,proudtravellers,vain travellers,splenetictravellers.ThenfollowthetravellersofNecessity.The delinquentandfelonioustraveller,theunfortunateandinnocenttraveller, thesimpletraveller,andlastofall(ifyouplease)thesentimentaltraveller (meaningtherebymyself)whohavetravell’d,andofwhichIamnowsitting downtogiveanaccount–asmuchoutofNecessity,andthebesoindeVoya- ger,asanyoneintheclass5.

WirkönnensomitverschiedeneTypenvonReisendenidentifizieren, diemitihrerReiseunterschiedlicheZieleverfolgen.ReisendieMenschen ausdiesseitigenpraktischenGründen,etwaumHandelzutreiben,oder aus jenseitigen Gründen, also als Pilger, ist anzunehmen, dass sie an Reise-undReisezielbeschreibungeninteressiertsind,dienichtzuletztder VermittlungvonWissenüberdiepolitischenVerhältnisseinderFremde gewidmet sind sowie Vorschläge für günstige Routen und ähnliche Informationenenthalten.ReisenMenschenfürsichselbst,alsozumZweck dereigenenBildung,sindsiedarüberhinausanInformationenüberästhe- tischeAspektewieSehenswürdigkeitenaufihrerReiserouteinteressiert. BeiderindividuellenReisegibtesselbstverständlichÜberschneidungen undhierbeiSchwerpunktsetzungendessen,wasbeiderReisealswichtig erachtetwerdenmag.Ganzgleich,obessichumeineDienst-,Geschäfts-, UrlaubsreiseoderumeineKombinationhandelt:AndenArchetypendes Reisendenändertdiesnichts. JeneMenschennun,dieausästhetischenGründenreisen,habenwie-

5 LaurenceSterne:ASentimentalJourneythroughFranceandItalybyMr.Yorick(englische Erstausgabe1768),deutsch:YoricksempfindsameReise(1768),zuletzt:FrankfurtamMain 2008. Architekturkritik und Stadtmarketing 69 derumverschiedeneReiseinteressen.Unterschiedenwerdenkannhier- beidieReisezuanderenKulturenoderMentalitätenvonderReisezu WahrzeichenoderSehenswürdigkeiten.DieSehenswürdigkeitenwieder- umunterteilensichindas«Naturschöne»undindas«Kunstschöne»,das heißtmenschengemachteWahrzeichen. SelbstverständlichexistierenMischformenundInteressenkonfliktebei denindividuellReisenden:EsgibtMenschen,diesowohlanLandschaften alsauchanStädteninteressiertsind.Auchhatsichlängsteinsogenannter Katastrophentourismusherausgebildet,derdenReisendenzuOrtenführt, andeneneineSchönheitdesHässlichenodereineÄsthetikderZerstörung dieRollederSehenswürdigkeiteingenommenhat. Die Schwerpunkte dieser unterschiedlichen Wahrnehmungen und ReisemotivationenunterliegeneinemsoziokulturellenWandel.Zwarhat- tenschondiePilgerdesMittelaltersbeispielsweisediebaulicheSchönheit dervonihnenaufgesuchtenGotteshäuser,diezunächstlediglichgroße steinerneBehältnissefürdieReliquiendarstellten,bewundert,zumaldie ArchitekturderKirchennichtseltennachdenVorgabenderApokalypse desJohannesgestaltetwarundsodasHimmlischeJerusalemaufderErde erfahrbarmachensollte. DochPilger,dieetwazumDomvonKölnwallfahrten,interessierten sichursprünglichtendenziellmehrfürdiedasSeelenheilversprechenden ReliquienderHeiligenDreiKönigealsfürdasästhetischwohlansprechende- rekostbareReliquiarvonNikolausvonVerdun.DerunfertigeDomwarzu- allererstZeichenderVerehrungdeshierverwahrtenHeiligtumsunddeshalb fürdiePilgerdesMittelalterslediglichvonsekundäremInteresse.Bauliche SchönheitspieltebeiihrenBerichtenoffensichtlichkeinevordergründi- geRolle.ImJahr1828jedochstandJohannaSchopenhauerwährendihrer Rheinreiseprimärbewunderndvordem«Riesenbau,jenemMeisterwerk gothischerBaukunst»6.EhrfurchtsvollesStaunenergriffsie«beimAnblick derAußenseitedesChors,dieseseinzigen,völligausgebautenTheilesdes majestätischenTempels»7.MitdemBauwerkunddenKunstwerkenseiner AusstattungbeschäftigtsichSchopenhauerinihremBerichtseitenlang– kaumabermitdenReliquien,fürdiederDomursprünglicherbautworden war.SoändernsichalsodieZeiten–eshattesicheinParadigmenwechselin derWahrnehmungdesgotischenKolossalbausvollzogen. Mag die Beschäftigung mit Bauwerken unter ästhetischen Gesichtspunkten früher von sekundärem Interesse gewesen sein, so kannestrotzdemalseineArtKonstanteangesehenwerden,dassüber- haupt ein Interesse dafür bestand. Exemplarisch hierfür stehen die

6 JohannaSchopenhauer:AusflugandenNiederrheinundnachBelgienimJahr1828.Kom- mentiertundmiteinemNachwortversehenvonAnnetteFimpelerundKarlBerndHeppe. Essen1987,S. 137. 7 Ebenda,S. 139. 70 Philipp Meuser

BerichteüberdieSiebenWeltwunder.Diesefandenerstmalsim2.vor- christlichenJahrhundertindenSchriftendesAntipatrosvonSidonvoll- ständigeErwähnung.GleichwohldieantikenWeltwunderHeiligtümer einschließen,etwadieZeus-StatuevonOlympiaoderdenTempelder ArtemisinEphesos,liegtderSchwerpunktbeidiesenAufzeichnungen nichtaufdenKultstättenselbst,sonderninderWürdigungdermensch- lichenBauleistung,diemitunterimDienstedesKultusstand.Schonüber 2.000JahrealsogibteseineBeschäftigungmitArchitekturalsReiseziel.Als ArchitekturführersindsolcheBerichtefreilichnichtindieBaugeschichte eingegangen. Wasistesnun,wasdieArchitektursobesondersmacht?Offenkundig wird in den Bauwerken mehr oder minder bewusst dem jeweiligen Zeitklima,derPolitik,derMentalitätderMenscheneinMonumenter- richtet. DieAuseinandersetzung mitArchitektur impliziert also viele derEinzelinteressen,diedenästhetischReisendenüberhaupterstindie Fremdetreiben.BleibenwirbeidergotischenArchitektur:Berühmtistei- neReflexion,diederErzählerimzweitenKapiteldesfünftenBuchsvon VictorHugosGlöckner von Notre-Dame(1831)anstellt.Ihmzufolgebil- det,vomBeginnderMenschheitsgeschichtebiszum15.Jahrhundert,die Architekturdas«großeBuchderMenschheit,dasHauptausdrucksmittel desMenscheninseinenverschiedenenEntwicklungszuständen,seiesnun alsMachtoderseiesalsIntelligenz»8.InderZeitfehlenderAlphabetisierung wardasBauwerkdasHauptmittelzurTradierungvonGedanken.

Als die Gedächtniskraft der ersten Rassen sich zu sehr beladen wußte, als der Erinnerungsballast des menschlichen Geschlechtes so schwer und unordentlich wurde, daß das nackte und flüchtige Wort Gefahr lief, ihn unterwegszuverlieren,übertrugmanihnindersichtbarstenundzugleich dauerhaftestenundnatürlichstenWeiseaufdenErdboden.Manversiegelte jedeUeberlieferungineinemBaudenkmale9.

EineähnlicheArgumentationfindetsichbeiOswaldSpengler:«Inden frühestenFormendesantikenOrnamentsunddergotischenArchitektur istdieIdeedereuklidischenGeometrieundderInfinitesimalrechnung verwirklicht,JahrhundertebevordererstegelehrteMathematikerdieser Kulturengeborenwurde.»10ArchitekturistdievielleichtzentralsteForm derKulturüberlieferung,dererstspäterdasWortandieSeitegestellt wurde.EinReiseberichtüberArchitekturwürdesomiteinenweitenTeil dessenabdecken,wasfüreinenausästhetischenGründenReisendenvon

8 VictorHugo:DerGlöcknervonNotreDame.ÜbersetztvonFriedrichBremer.Bd. 1.Leipzig 1895,S. 207. 9 Ebenda. 10 OswaldSpengler:DerUntergangdesAbendlandes.UmrisseeinerMorphologiederWelt- geschichte.Bd. 1:GestaltundWirklichkeit.München531924,S. 79. Architekturkritik und Stadtmarketing 71

Interesseist,vonderMentalitätderMenschenüberhistorischeProzesse bishinzukünstlerischenAspekten.IndiesemSinneistdieBeschäftigung mitderArchitekturnichtmehrbloßesInteresseanderBaukunst.Ander Form,amOrtundanderModifikationvonBauwerkenundBauformen kanndasgeübteAugevielmehrdieGeschichtederMenschheitablesen.So istbeiVictorHugoüberdenTempeldesSalomozuerfahren:

DerGrundgedanke,dasWort,fandsichnichtalleininderAnlage,sondern auchinderFormallerdieserBauwerke.DerTempeldesSalomozumBeispiel warnichtetwaeinfachderEinbanddesheiligenBuches:erwardasheilige Buchselbst.AnjederseinerconcentrischenEinfriedigungenvermochtendie PriesterdasdenAugenüberlieferteundoffenbarteWortzulesen;undsie verfolgtensoseineUmbildungenvonHeiligthumzuHeiligthume,bisdaß sieesinseinemletztenZufluchtsorteundinseinersinnfälligstenGestalt, welchedieBaukunstnochhatte,festhielten:alsArche.AufsolcheWeisewar dasWortindemGebäudeeingeschlossen,aberseinAbbildfandsichauf seinerHülle,wiediemenschlicheGestaltanderEinsargungeinerMumie. UndnichtnurdieGestaltderGebäude,sondernauchdieBaustellen,welche fürsiegewähltwurden,enthülltendenGedanken,welchensieausdrücken wollten. Je nachdem das auszudrückende Sinnbild anmuthig oder düster war,krönteGriechenlandseineBergemiteinemfürdasAugeharmonischen Tempel,Indiendurchwühltedieseinigen,uminihnenjeneunförmlichen, unterirdischen Pagoden auszumeißeln, die von riesigen Reihen granitner Elephantengetragenwerden11.

So sei im Laufe der 6.000 Jahre Baugeschichte, von der urältesten PagodeIndiensbiszumKölnerDom,dieBaukunstdiegroßeSchreibkunst desmenschlichenGeschlechtsgewesen.DieseBauwerkeverkörperten nichtnureinreligiösesSinnbild.SieseienvielmehreinDenkmalfürje- denmenschlichenGedanken–undihreArchitekturstellesichalsBuch dar.DiesemgroßenBuchderMenschheitwidmetsichdemnachdasGenre Architekturführer,dassomitzumNukleusallerArtenvonReiseführern wird.DerArchitekturführerlegtdar,wiefürdenRezipientenanhandvon Fassaden,städtebaulichenEntwicklungsphasenundähnlichenarchitek- tonischenEigenheitenundGemeinsamkeitenMenschheitsgeschichteab- lesbarwird.DiesoerläutertenBauwerkevermittelnTechnikgeschichte, KunstgeschichteoderReligionsgeschichte.HugosHaupttheselautet,dass «dieBaukunstbis zum fünfzehntenJahrhundertedas Hauptbuchder Menschheitgewesenist;daßindiesemZeitraumenichteinirgendverwi- ckelterGedankeinderWeltzuTagegetretenist,dernichtBaudenkmal gewordenwäre;daßjederVolksgedanke,wiejedesReligionsgesetzsei- neDenkmälergehabthat;daßendlichdasmenschlicheGeschlechtnichts

11 VictorHugo:DerGlöcknervonNotreDame.ÜbersetztvonFriedrichBremer.Bd. 1.Leipzig 1895,S. 208. 72 Philipp Meuser

Bedeutendesgedachthat,wasesnichtinSteingeschriebenhätte»12. AllerdingsgehenHugosBehauptungensoweit,dassdieErfindungdes BuchdrucksdieArchitekturentthronthabe–wasmöglicherweisemehr derFiktiondesRomansentsprichtalsderRealität.DennnochbeiFontane sindesetwaausschließlichBauwerkeoderihreAusstattung,vondenen derSchriftstellerinseinenWanderungen durch die Mark Brandenburgals Sehenswürdigkeitenberichtet.UndinderTaterscheintesdenkwürdig, dassaufgrunddesEreignisses,mitdemnachVictorHugosPostulatdie ArchitekturihreBedeutungandasWortverlorenhabe,eineneueGattung entsteht,dienichtzuletztdemBauwerkundderReisezumBauwerkge- widmetist:derReiseführer.

2. Die Inkunabel des Architekturführers

1831wurdeHugosRomanNotre-Dame de Pariserstmalspubliziert.Vier JahrespätererschienmitderRheinreise von Mainz bis Cöln, Handbuch für SchnellreisendeimBaedeker-VerlageinTitel,deralsersterReiseführerim deutschsprachigenRaumanerkanntist.SusanneMüllerhat2010inihrer DissertationBaedeker. Eine Medien kulturgeschichte des Reisehandbuchs13dar- aufhingewiesen.SelbstverständlichhatteauchdiesesWerkVorbilder,und dasnichtnur,weilessichhierbeiumeineÜberarbeitungundZweitauflage der1828veröffentlichtenRheinreise von Mainz bis Köln desProfessorsJ. A. Klein14handelte,derenRechtederBuchhändlerundVerlegerKarlBaedeker 1832erworbenhatte.ErfundenhatBaedekerdasGenredesReiseführers alsonicht.Aberesgelangihm,einneuesFormataufdemBuchmarktzu etablieren,dasbisheutemitseinemNamenverbundenist. Seit der Antike gibt es schriftliche Werke, die den Menschen bei ihren Reisen helfen sollen. Im deutschsprachigen Kulturraum erleb- tedieGattungderReisebeschreibungim14.Jahrhundertihrenersten Höhepunkt.15VonReiseführernkannhierselbstverständlichnochnichtge- sprochenwordenwerden,vielmehrweitgefasstvonReiseberichten.Ihre Verfasserbemühtensichmitunter,auchästhetischenAnsprüchenzuge- nügen;vorallemaberhabendieseErzählungenInformationscharakter, sind also Gebrauchsliteratur. Dass diese geschrieben wurden und ihr Publikumfanden,warderZunahmevontheologischbegründetenReisen zuverdanken:friedlichenPilgerfahrtenundkriegerischenKreuzzügen. MitdieseneinhergingderAusbauderaufaltenHandelswegenbasieren-

12 VictorHugo:DerGlöcknervonNotreDame.Bd. 1,S. 208 ff. 13 Vgl.SusanneMüller:DieWeltdesBaedeker.EineMedienkulturgeschichtedesReiseführers 1830 – 1945.FrankfurtamMain2012. 14 JohannAugustKlein:RheinreisevonMainzbisKöln.Koblenz1828. Faksimile:Saarbrücken2014. 15 Vgl.SabineGorsemann:BildungsgutundtouristischeGebrauchsanweisung. Produktion,AufbauundFunktionvonReiseführern.Münster/NewYork1995,S. 44 ff. Architekturkritik und Stadtmarketing 73 denInfrastruktur,wodurchdasReisenerstermöglichtwurde.Sowurde Literaturinteressant,dieübermöglicheRoutenundanderepraktische FragendesWegesinformierte.EsentstandenunderschienenItinerarien, die Reiserouten und -protokolle von gesellschaftlich hochgestellten Persönlichkeiten.EntsprechendwidmetensichdieseWerkevornehmlich denVerkehrswegen.MehrundmehrwurdendiebloßenBeschreibungen vonRouteninklusiveÜbernachtungsmöglichkeiten–Architektur–oder ähnlichenInformationenergänztdurchWissenswertesüberdieGeografie undKulturdesReisewegsunddesReiseziels.Zudenbislangreligiösmo- tiviertenBerichtenkamallmählicheineweltlicheReiseliteraturhinzu,die zunehmendmerkantilenZweckendiente.InderFrühenNeuzeiterweiter- tesichdasRepertoirederReiseliteraturumdieBerichtevonEntdeckungs- undEroberungsfahrtennachAfrika,AsienundAmerika. Für die Geschichtsschreibung desArchitekturführers bedeutender istjedochderBeginneinerbestimmtenArtdesReisens.Eshandeltsich hierbeiumdiepädagogischmotivierteReise,unternommenvomaufge- klärtenBildungsbürgertumdes19.Jahrhunderts.SohieltetwaAugust HeinrichHoffmannvonFallerslebenschonseitfrüherJugenddasReisen füreineHauptquellederErfahrungundBelehrung,wiederDichterdes DeutschlandliedesinseinerAutobiografieberichtet:

Icherinneremichnochrechtgut,wieichTagelang1811dieLandkartenstu- dierte,umdenWegmiraufzuzeichnen,denichdamalsmitmeinenEltern aus einer kleinen Cantonstadt zur Hauptstadt des Königreichs Westfalen nehmensollte,wiefleißigichmirdieSehenswürdigkeiten,dieunterweges vorkommensollten,schonimVorausmerkte.EinegroßelitterarischeReise, wozuichhinlänglichmitKenntnissenundHülfsmittelnausgerüstetwäre, gehörtezumeinendamaligenLieblingswünschen16.

SeitderRenaissancesandteneuropäischeAdelsfamilienundzuneh- mendauchFamiliendesGroßbürgertums,begünstigtdadurch,dassdas Reisenbilligerundeinfacherwurde,ihreSöhnezuAusbildungszwecken auf die sogenannte Grand Tour – durch Mitteleuropa, Italien, Spanien sowiemitunterauchinsHeiligeLand.Dieselerntensonichtnurande- re Fürstenhöfe oder Handelspartner kennen, sondern eigneten sich WeltläufigkeiteinschließlichkulturellerBildungan.FriedrichSchlegelno- tierteineinemseinerFragmente:

GebildetisteinWerk,wennesüberallscharfbegrenzt,innerhalbderGren- zenabergrenzenlosundunerschöpflichist,wennessichselbstganztreu, überallgleich,unddochübersichselbsterhabenist.DasHöchsteundLetzte ist,wiebeiderErziehungeinesjungenEngländers,legrandtour.Esmuß

16 AugustHeinrichHoffmannvonFallersleben:MeinLeben.Bd. 1.Berlin1894,S. 96. 74 Philipp Meuser

durchalledreiodervierWeltteilederMenschheitgewandertsein,nichtum dieEckenseinerIndividualitätabzuschleifen,sondernumseinenBlickzu erweiternundseinemGeistmehrFreiheitundinnreVielseitigkeitundda- durchmehrSelbständigkeitundSelbstgenügsamkeitzugeben17.

ImZusammenhangmitderGrand TourentstandendieApodemiken, die systematischAnleitungen sowohl für das Reisen als auch für die AuswertungderwährenddesReisensgewonnenenErfahrungengeben. Wichtigwarnichtmehrallein,wasmansah,sondernwasesmiteinem machte.DasReisenwurdeästhetisch.DerReisendewurdevomSubjekt zumObjekt.

3. Die Geburt des Architekturkritikers

DieseTraditionführteKarlBaedekerweiterundformtedenstilprä- gendenReiseführer–imdeutschsprachigenRaumebensowieinternatio- nal.SofindetsichbereitsEndedes19.JahrhundertsineinemRomanvon JulesVernederRatschlag:«WennmaneinLandnichtkennt,thutmanam besten,seinenBaedekerzuRathezuziehen,oder,imFall,daßmandie- sestrefflicheBüchleinnichtzurHandhat,sicheinenlebendenFührerzu nehmen.»18 ZündendeIdeefürdasBaedeker-Verlagsprogrammwar1832derErwerb derVerlagsrechtederRheinreise von Mainz bis Köln,derweitereReiseführer folgten. Durch das aufkommende Dampfschifffahrtwesen wurde der RheinzumerstenSchwerpunktdesVerlags.Auchdanachorientiertesich BaedekeroffensichtlichaneinervorhandenenInfrastrukturfürTouristen: «InAnlehnungandenständigsichverbreitendenEisenbahnverkehrbaute KarlBaedekerinKoblenzseinenReiseführerverlagauf,derinJohnMurrays Handbook for travellersseinVorbild,indenSammlungenTh.Griebensund desBibliographischenInstitutsspäterselbständigeNachfolgerfand.»19 InsofernwarenseineProduktezunächstauchpraktischeRatgeberfür Reisefragen.MarkTwainbemerktespöttisch:«Baedekerknowsallabout hotels,railwayanddiligencecompanies,andspeakshismindfreely.Heis atrustworthyfriendofthetraveller.»20ÜberdiesepraktischenReisetipps hinausaberwarenBaedekersWerkedenSehenswürdigkeitengewidmet, dieerzurbesserenÜbersichtlichkeitzukategorisierenversuchte.Baedeker

17 FriedrichSchlegel:KritischeAusgabe.HerausgegebenvonErnstBehlerunterMitwirkung vonJean-JacquesAnstettundHansEichner.Zürich1958,S. 215. 18 JulesVerne:ClovisDardentor.BekannteundunbekannteWelten. AbenteuerlicheReisenvonJulesVerne.BandLXX.Wien / Pest / Leipzig1897,S. 83. 19 FriedrichSchulze:DerDeutscheBuchhandelunddiegeistigenStrömungenderletzten hundertJahre.Leipzig1925,S. 88. 20 MarkTwain:TheCompleteTravelBooks.EditedbyCharlesNeider.GardenCity / NY1967, S. 289. Architekturkritik und Stadtmarketing 75 vergabSterne–vornehmlichfürBauwerke.IndemerdieGebäudebe- wertete, übernahm er die Rolle eines Architekturkritikers. Dies war AnlassfürSpott,derinZusammenhangmitdemUntertitelseinerersten Veröffentlichung–Handbuch für Schnellreisende–stand.Derindividuelle Kulturgenusswerde,sodieKritiker,abgelöstdurcheinenvorgekauten Kunstkonsum.ArthurSchnitzlerberichtetetwa,dassseinVater«überdie Reisenden,dieinfremdenStädtengewissenhaftmitdemBaedekerinder HandMuseenundGaleriendurcheilten»,gespottethabe,«alswärensie wirklichausnahmslosallelächerlicheSubjekte,dienureinereingerede- tenVerpflichtung,nichtaber,wasjaimmerhinauchzuweilenvorkommen mochte,wirklichem Kunstgefühl oderernsthaftem Bildungsdrang ge- horchten»21.DerBaedeker-SternavanciertezueinerInstanz,dieüberdie BedeutungvonSehenswürdigkeitenentschied.DerBaedeker-Führerwur- dezurInstitution,dieMaßstäbesetzte–solcheMaßstäbe,dassAutoren dadurchsogarinspiriertwurden,inOppositionzugehen.Soerschien zwischen1927und1938imPiper-Verlagdie17BändezählendeReiheWas nicht im Baedeker steht,zuderunteranderemKlausundErikaManneine ReisebeschreibungüberdieRiviera(1931)beitrugen. ImWindschattendererfolgreichenBücherausdemHauseBaedekereta- bliertensichweitereVerlageundWerke,diesichdenSehenswürdigkeiten verschiedenerStädteundLandschaftenwidmeten.1905erschienGeorg DehiosHandbuch der Deutschen Kunstdenkmäler,einhalbesJahrhundert späterwurdendieerstenKunstführerdesReclam-Verlagsveröffentlicht. InderSchweizwurde1964einBuchpubliziert,daserstmalsdenBegriff «Architekturführer»imTitelführte:Alt-Winterthur. Ein Architekturführer22. Eine neue Kategorie des Buchmarkts war geboren. Dabei handelt es sichumeineSpezialisierungvonetwas,dasseitAnbeginnNukleusdes ReiseführerswarundauchbisheuteKernbestandvonReiseführernist. InsofernkanndasGenredesArchitekturführersauchalseinFlorilegium desReiseführersverstandenwerden,alseineBlütenausleseauseinerallge- meinenHeimatkunde. ArchitekturführerdokumentierendieBauteneinerStadtoderRegion, indemsiedieseausarchitektonischeroderkunsthistorischerSichtbeschrei- ben.Dabeidarfesabernichtbleiben.ÜberdieBeschreibungvonFassaden hinauswerdeninArchitekturführerndieBauwerkeindiestädtebauliche Umgebungeingeordnet.Dies geschiehtdurchKontextualisierungmit anderenGebäuden.DarüberhinausgehtesbeieinemArchitekturführer darum, gesellschaftliche und politische Zusammenhänge anhand der gebauten Umwelt zu beschreiben. Denn wer die Planungs- und

21 ArthurSchnitzler:JugendinWien.EineAutobiographie.HerausgegebenvonTherese NicklundHeinrichSchnitzler.MiteinemNachwortvonFriedrichTorberg.Wien / Mün- chen / Zürich1968,S. 32. 22 RichardZürcher:Alt-Winterthur.EinArchitekturführer.Winterthur1964. 76 Philipp Meuser

Baupolitikverstehtunderklärenkann,gewährteinentiefenEinblickin diewirtschaftlichenundkulturellenVerhältnisseeinesLandes.Überdie EinzeldarstellungvonBautenhinausbietenArchitekturführersomitidea- lerweiseauchHintergrundgeschichten,ExkurseundEssays.Zudembein- haltensieVorschlägefürRundgänge,umArchitekturensemblesinihrem Kontexterfahrbarzumachen.SierichtensichanMenschen,diesichmit denBauwerkeninderFremdeauseinandersetzenmöchten–oderabersich fürdieBautenindereigenenUmgebunginteressieren.

4. Die Auswahl als erster Schritt der Architekturkritik

ArchitekturführersindeineReduktionvonKomplexität.Siestelleneine Auswahl,nachmehroderminderbewusstenGesichtspunkten,dessendar, wasangebauterUmweltdenWegzwischendieBuchdeckelfindet.«Berlin vereintdieNachteileeineramerikanischenGroßstadtmitdeneneinerdeut- schenProvinzstadt»,schreibtKurtTucholsky1919,umwieselbstverständ- lichanzuschließen:«SeineVorzügestehenimBaedeker.»23FürTucholsky scheinteinReiseführersomiteinWerkzusein,dassichmitden«positi- ven»SehenswürdigkeiteneinerRegionbeschäftigt.Architekturführerdo- kumentierenabernichtnurallgemeinBekanntes.«Siemachenauchauf Gebäudeaufmerksam,diemansonstvielleichtverpassenwürde.»24Dies isteineAufgabe,dieWeitblickerfordert.WiebeiderReiseselbstwird beimReise-undArchitekturführerdieStadtimMomentderBeschreibung undBesichtigungzueinerzeitlosenUtopie.

UnsereReisereißtdieseStadtausihremgeschichtlichenToposherausund transportiertsieinsUtopische:AnfangundEndederStadt,durchdiewir reisen,sindfürunsunbestimmt,ungeschichtlich–unddasbedeutet,daß wir nur im Moment unserer Durchreise die Ewigkeit einer Stadt erleben können.25

DerArchitekturführerentscheidetalsozumindestfürseineLeserschaft überdieüberzeitlichenAspektederStadt.Dassollteproblematisiertwer- den.EbensowiezumKunstwerkwird,wasalsKunstwerkrezipiertwird, wirdzurSehenswürdigkeit,wasalssolchebetrachtetwird.Daskönnen «schöne»Gebäudesein,diedasStadtmarketingauswählenwürde,oder «hässliche»Bauten,diemöglicherweiseeinalternativerReiseveranstalter bevorzugt.SobaldaneinemBauwerkeinePlaketteangebrachtoderesin

23 KurtTucholsky:Berlin!Berlin!In:GesammelteWerkeinzehnBänden.Bd. 2. HerausgegebenvonMaryGerold-TucholskyundFritzJ.Raddatz.ReinbekbeiHamburg 1975,S. 130. 24 JeanetteKunsmann:VonderRheinreiseindieWeltderArchitekturführer.In:Baunetzwo- che,Vol.420 / 2015,S. 9. 25 BorisGroys:LogikderSammlung.München / Wien1997,S. 95. Architekturkritik und Stadtmarketing 77 einemArchitekturführerbeschriebenwird,womöglichmitSternversehen, erfährtesdieÜberhöhungimGroys’schenSinne.

Nicht die innere Qualität eines Monuments entscheidet über seine Monumentalität, sondern diese Monumentalität ergibt sich allein aus dem ständigen Spiel der Mo- numentalisierung, Demonumentalisierung und Remonumentalisierung, das durch den Blick des romantischen Touristen in Gang gesetzt wird26.

EsistsomiteinegewagteEntscheidung,einenArchitekturführerüber PisaohneeinenBeitragüberdenSchiefenTurmzupublizierenoderei- nenKöln-FührerohneeinWortüberdenDom.Esistebensogewagt,einen ArchitekturführerüberVenedigzuveröffentlichen,dernurBautennach 1950thematisiert.DieGebäudeauswahlsollteabgewogen,vereinzeltaber provozierendsein,möglichstohnedenkurzgreifendenBlick,derdenmeis- tenZeitgenosseneigenist.KarlKrausschreibt:«ModerneArchitekturist dasausderrichtigenErkenntniseinerfehlendenNotwendigkeiterschaffe- neÜberflüssige.»27DiePolemikgegenmoderneArchitekturist,wiedieser Aphorismuszeigt,keineneueErfindung.EsmussbeiderProduktioneines Architekturführersuntersuchtwerden,welchezeitgenössischenAntworten aufBaufragenbesondersoriginellsindoderzumindestvoraussichtlich überzeitlich überzeugen. Gerade eine unorthodoxe Gebäudeauswahl machtdenspezifischenArchitekturführerunverwechselbar–zumalsich derGeschmackderRezipientenauchwandelt.HierkönnenAutorund LeserschaftmitunangenehmenWahrheitenundVerbalattackenkonfron- tiertwerden:derAutor,weilervonseinenLesernseinerObjektauswahl wegenalsvermeintlicherDilettantbeschimpftwird,unddieLeser,weil siedieAuswahldesAutorsnichtodernochnichtnachvollziehenkön- nen.Dennwasalsschönempfundenwird,unterliegtgesellschaftlichen Veränderungen – sowohl hinsichtlich des Kunstschönen als auch des Naturschönen.SoistdieBeschäftigungmitLandschaftsaspektenunteräs- thetischenGesichtspunkteneinevergleichsweisemoderneErfindung.Die FragenachdenbeliebtestentouristischenAusflugszielenimpliziertheute meistdieklassischeEntscheidungfürdieBergeoderdasMeer.Nochvor dem19.JahrhunderthättedersoBefragtesichgewundert,oberetwaPest oderCholerawählensolle.Bergewarenunpraktische,unwirtlicheMassive, derenÜberquerungvorallemGefahrenbarg.UnddasMeergaltvornehm- lichalseineunheimliche,schwereinzuschätzendeNaturgewalt. Entsprechend ist Homers Odyssee nicht von Schilderungen ästhe- tischreizvollerKüstenregionendurchsetzt,sonderneineAufzählungder GefahreneinerSeereise.Ähnlichesgiltfürdas,wasalsarchitektonischin-

26 BorisGroys:TopologiederKunst.München2003,S. 191. 27 KarlKraus:Aphorismen.In:Schriften.HerausgegebenvonChristianWagenknecht.Bd. 8. FrankfurtamMain1986,S. 254. 78 Philipp Meuser teressanterachtetwird.AlsGoethewährendseinerItalienischen Reiseaus ästhetischemInteresseeineRuineimGrenzgebietskizzierte,erregteerdas MisstrauenderEinheimischen,dienichteinsehenwollten,warumdieses GebäudeeinerZeichnungwürdigseinsollte–abgesehenvommilitäri- schenNutzen:

AlsichjedochdesAmphitheaterszuVeronaerwähnte,dasmanimLande unterdemNamenArenakennt,sagtederAktuarius,dersichunterdessen besonnen hatte, das möge wohl gelten, denn jenes sei ein weltberühmtes römisches Gebäude, an diesen Türmen aber sei nichts Merkwürdiges, als daßesdieGrenzezwischendemGebieteVenedigsunddemöstreichischen Kaiserstaatebezeichneunddeshalbnichtausspioniertwerdensolle.Icher- klärtemichdagegenweitläufig,daßnichtalleingriechischeundrömische Altertümer, sondern auch die der mittlern ZeitAufmerksamkeit verdien- ten.Ihnenseifreilichnichtzuverargen,daßsieandiesemvonJugendauf gekanntenGebäudenichtsovielemalerischeSchönheitenalsichentdecken könnten.GlücklicherweisesetztedieMorgensonneTurm,FelsenundMau- erninschönstesLicht,undichfingan,ihnendiesesBildmitEnthusiasmus zubeschreiben28.

DiesistbereitsdaszweiteMalindiesemBericht,dassGoethe,der währendseinerItalienischen ReiseimJahr1786derArchitekturbesondere Aufmerksamkeitschenkte,mitdemUrteilseinerMitweltüberherausra- gendeBauwerkenichtübereinstimmte.EinpaarSeitenzuvorschreibter übereinenSpaziergangdurchTrient:

EinjungerMann,denichumdieMerkwürdigkeitenderStadtfragte,zeigte mireinHaus,dasmandesTeufelsHausnennt, welchesdersonstallzeit fertigeZerstörerineinerNachtmitschnellherbeigeschafftenSteinenerbaut habensoll.DaseigentlicheMerkwürdigedaranbemerktederguteMensch abernicht,daßesnämlichdaseinzigeHausvongutemGeschmackist,das ichinTrientgesehenhabe…29

Bisheutehatsichdiesnichtgeändert.FüreineErfahrung,wiesieGoethe einstmachte,brauchtmanetwainLändernmiteinerhohenDichteanstaat- lichemÜberwachungspersonallediglichGebäudeanStraßenkreuzungen zufotografierenoderintristenWohngebietenAlltagsarchitekturzudoku- mentieren.DiesemPhänomenhatauchderArchitekturführerRechnung zutragen,sollernichtnurmusealRepräsentationsbautenauflistensowie bestehendeBestenlistenwiederholenundinSteinmeißeln.Ermussetwa überzeugenddarstellen,warumeineselbstvonEinheimischenübersehe-

28 Johann Wolfgang von Goethe: Italienische Reise. In: Werke. HamburgerAusgabe in 14Bänden.TextkritischdurchgesehenundmitAnmerkungenversehenvonErichTrunz. Hamburg1948,S. 32 f. 29 Ebenda,S. 27. Architekturkritik und Stadtmarketing 79 nemehrgeschossigeGaragezurZeitihrerErbauungArchitekturpreise gewonnenhatsowieeinenhistorischenundästhetischenReizbesitzt,der möglicherweiseerstdemgeschultenBlickauffällt.

5. Formalia

Die Ansprüche an einen Architekturführer sind hoch und erge- bensichausdenBedürfnissenseinerLeser.DieersteForderungistje- nederVerlässlichkeit.EbensowieBaedekersReiseführeralsInbegriff der Vertrauenswürdigkeit gelten, muss beim zeitgenössischen ArchitekturführerderaktuelleForschungsstandderDisziplinberücksich- tigtsein.DiesbringtProblememitsichhinsichtlichderzweitenForderung: Verständlichkeit. Aufgrund ihrer Ausrichtung ist die Sprache der Architekturführerohnehinmeisttechnisch,dochsinddiese–beiallerwis- senschaftlichenExaktheit–nichtausschließlichaneinFachpublikumge- richtet,sondernaneineinteressierteÖffentlichkeit.DieHerausforderung für den Verleger ist es daher, dieAutoren vonArchitekturführern zu animieren,bautechnischeDetailssowieHintergründedesPlanensund Bauensallgemeinverständlichzubeschreiben.Hierbeihilftes,dassviele architektonischeBegriffebereitsdenWegindieReiseführerliteraturgefun- denhabenundsomiteinenhohenVerständlichkeitsgradhaben.Auchdür- feneinigewiederkehrendeFachterminiverwendetundineinemGlossar erklärtwerden.InersterLiniejedochistundbleibteinRatgeber,wiees einArchitekturführerist,einkommunikativerAkt.DieKommunikation zwischenSenderundEmpfängerkommterstmitdemVerständnisdes EmpfängerszumgelungenenAbschluss. EinArchitekturführermusssichzudemGrenzensetzen.EineStadt,ei- neLandschaft,eineRegionodergareinKontinent–zualldiesemgibtes Architekturführer–,diessindzunächstausuferndeThemengebiete.Wie willmanausZehntausenden,jaHunderttausendenBauteneineAuswahl von 200 Objekten treffen? Allein die Beschreibung von Architektur, WandlungundKontexteinereinfachenDorfkirchekannproblemlosgan- zeBändefüllen.Hierheißteswieder:EsmüssenEntscheidungengetrof- fenwerden.EinArchitekturführerkannfürdenLesernurderEinstiegin einindividuellesarchitektonischesBild,dasdiesersichvomDargestellten macht, sein. Zur vertieften Recherche dürfen möglichst strukturierte BibliografienimAnhangeinladen.DerAutorkannundmusslediglich HilfestellungengebenundeinealternativeRichtungaufzeigen. EinweitererwichtigerFaktor:einansprechendesLayout.Dieswirdvon textfixiertenPhilologenundKulturwissenschaftlern,diesichbislangmit Reiseführernauseinandergesetzthaben,oftübersehen.DieLeserstellen auchästhetischeAnsprücheaneinenArchitekturführer.DasBuchselbstsoll inseinemErscheinungsbildeinästhetischerGegenstandsein.Dazugehört auchdieTypografie,dieLesefreundlichkeit.MithilfevonTextgestaltung 80 Philipp Meuser undGrafikkannselbstdentrockenstenThemenmehrLebeneingehaucht werden.UndsomanchesunattraktiveGebäudeerscheintmiteinemaussa- gekräftigenFotoineinemschönenLayoutinvölliganderemLicht. Das Register schließlich trägt der Tatsache Rechnung, dass ArchitekturführerprimärNachschlagewerkesind,dienichtvomAnfang biszumEndedurchgelesenwerdenmüssen(obwohldasebenfallsmöglich seinsollte),sondernauchdenZugriffaufspezifischeInformationenpro- blemlosermöglichen.Straßen-,Architekten-undGebäudeverzeichnisse dienendemNachschlagenundderschnellenÜbersicht.Durcheineent- sprechende Farbgestaltung undÄhnliches wird zusätzlich die innere StrukturdesWerksvermittelt. ZumTextteildesArchitekturführersgehörteinBildteil.Architekturist zunächsteinmalsichtbar,sowohlalseinzelnesWerkalsauchdurchdessen EinbettungindenurbanenoderlandschaftlichenKontext.Deshalbwei- senhochwertigeArchitekturführerpräziseZeichnungenundPläneauf. ZeichnungenkönnendasUnverwechselbareeinesGebäudeszuweilen besserhervorhebenalsFotosodereinbuntes3D-Rendering. FotografiensindeineweiterewichtigeKomponente.Dennvoneinem gutemArchitekturführerdarfderLesersowohlliterarischeTexteund ArchitekturtheoriealsauchhochwertigeFotosundDiagrammeerwar- ten.ArchitekturistAusdruckderGeistesgeschichte,ihreBetrachtungund ihreReflexionerforderneinesorgfältigePräsentationundzuweilentie- fergehendeGedanken.Diese,zumAusdruckgebrachtinverständlichen wissenschaftlichenTexten,sindleichterlesbar,wennsiedurchgroßfor- matigeFotosrhythmisiertwerden.DieBilderindenArchitekturführern sollen jedoch nicht nur dieAufmerksamkeit der Rezipienten struktu- rieren.AuchdienensienichtalleinderDokumentation,sondernsollen ebensodieästhetischenQualitätenderbeschriebenenBauwerketranspor- tierensowieselbstzurKritikundKontextualisierungbeitragen.Damit stehensieinderTraditionderArchitekturmalerei,inderBauwerkeum ihrerselbstwillenabgebildetsind,währendLebewesen,Gegenständeund dieumgebendeLandschaftprimäralsStaffageoderderVerdeutlichung derGrößenverhältnissedienen.DieEinführungderPerspektiveindie MalereiderRenaissancewardieentscheidendeBasisdafür,dasssichab dem16.JahrhundertdieArchitekturmalereialseigeneKunstgattungent- wickelnkonnte.InsbesonderedieNiederlandewareneinZentrumund HeimatvonWegbereiternwiedemMalerHansVredemandeVries,der auchrichtungsweisendebautheoretischeSchriftenwieArchitectura(1598) undPerspective(1604) verfasste.DieArchitekturinperspektivischgenau- erDarstellungwurdezumBildthema,dasnichtmehreinerbeigegebenen HandlungalsMotivbedurfte. DabeimArchitekturführerabernichtnurdaseinzelneBauwerk,son- dernauchdessenKontextualisierungvonInteresseist,hatdieVedute alstopografischkorrekteStadtansicht,diediemalerischeWirkungund Architekturkritik und Stadtmarketing 81 dieperspektivischeRichtigkeitdersachlichenRichtigkeitunterordnet, ebensoVorbildcharakter.WegbereiterwarenetwaGerritAdriaenszoon Berckheyde(1638 – 1696)und–füreineTheoriedesArchitekturführers nochwichtiger–MatthäusMerian(1593 – 1650),derauchalsVerlegerwirk- te.MitseinenTopografienSchweizerundWürttembergischerAnsichten verbreiteteerStadtansichteninBuchform.Indemvonihmbegründeten Theatrum Europaeum,einerReihevonChroniken,werdenStadtansichten mitderPolitikinVerbindunggesetzt. WichtigfürdieGeschichtedesArchitekturführersistdesWeiterendie TraditionderPanoramabilder:RundgemäldevonStadtansichten,wiesie abEndedes18.JahrhundertsvornehmlichinLondonzurVermittlungder KenntnisfremderStädteundLänderdienten.Die180-Grad-Perspektive ließsichselbstverständlichschwerindieBuchformtransferieren.Auch führtedieUnübersichtlichkeitdermodernen,nichtmehrlediglichauseiner PerspektiveerfassbarenStadtletztlichzumNiedergangderPanoramen- Tradition.DieaufkommendeIndustrialisierungderStädtewurdevon einer bis dato unbekannten Schnelllebigkeit begleitet, die sich vor al- leminneuenBautenwiderspiegelte.DasMediumwarungeeignet,den WandelderbaulichenGestaltnachzuvollziehen.1829wurdeimLondoner ColosseumdasletztePanoramabildausgestellt,dasdieeigeneStadtzeigte. SeineProduktionhatteachtJahregedauert.BeimortskundigenPublikum konntesichdaherdieIllusionderRealitätnichtmehreinstellen,trotzdes Versuchs,einigederindiesemZeitraumneuentstandenenGebäudeda- zuzumalen30.InArchitekturführernwirdheuteoftderVersuchunternom- men,mithilfevonVogelschauperspektivenundLuftfotoseinenersten ÜberblicküberdieStadtoderdieLandschaftzuvermitteln–jedochindem Wissen,dassdieArchitektureinerStadtodergareinesLandesletztlich nichtaufeineinzigesBildzubringenist. SchließlichistnocheingeeignetesBild-Text-Verhältniszufinden.Text undformatfüllendeFotossollenalsgleichberechtigteElementemiteinander harmonieren:Fotossollenmöglichstnichtbloßillustrieren,sonderneinen Eigenwerthaben,währendBildunterschriftenprägnanteTexteseinsollen, dienichtnurdasAbgebildetebeschreiben,sondernesauchkommentieren. DieAbbildungendürfeneineneigenenArgumentationsstrangverfolgen. Worin kann die Funktion von Reiseführern in Buchform heute be- stehen?Zunächstmusskonstatiertwerden,dassvieleBedürfnisse,die ursprünglichvonPrintmedienbefriedigtwurden,heutedurchandere Medienbedientwerden.Vornehmlichethnologischoderpolitischinte- ressierteMenschenkönnenzumindesthinsichtlichderHauptreiseziele aufdieAuslandsberichterstattungimTVzurückgreifen.Inderheuti-

30 ClemensZimmermann:RauminBewegung–BewegungimRaum.BeispieleausLondon, ParisundHamburg.In:GerhartvonGraevenitz(Hg.):DieStadtinderEuropäischenRoman- tik.Würzburg2000,S. 17. 82 Philipp Meuser genZeit,inderHotelsundRestaurantsgenausoschnelleröffnenwiesie wiederschließen,umneuenHotelsundRestaurantsPlatzzumachen, beschäftigt sich derArchitekturführer mit der Permanenz der Stadt, währendsichRatgeberimInterneteherdemEphemerenwidmen.Der ArchitekturführermonumentalisierteinevergänglicheMomentaufnahme vonBauwerkenauseinerspezifischenPerspektive.WährenddieStadtim ständigenWerdenundVergehenist,TexteundBilderimInternethochge- ladenundverändertwerden,bissievielleichtwiederverschwinden,ist jederinBuchformerschieneneArchitekturführereinepersönliche,dau- erhafteLiebeserklärung.SeinenPlatzimLiteraturregalhaterlängstge- funden:zwischenFotobändenundwissenschaftlichenWerken,zwischen StadtmarketingundArchitekturkritik.

Bibliografie

GoetheJ.W.(von)1948,Italienische Reise.In:Werke.HamburgerAusgabein 14Bänden.TextkritischdurchgesehenundmitAnmerkungenversehenvon ErichTrunz.Hamburg1948. Gorsemann S. 1995. Bildungsgut und touristische Gebrauchsanweisung. Produktion,AufbauundFunktionvonReiseführern.Münster / NewYork. GroysB.1997,Logik der Sammlung.München / Wien. GroysB.2003,Topologie der Kunst.München. HeineH.1972.DieromantischeSchule.In:Ders.WerkeundBriefeinzehn Bänden.HerausgegebenvonHansKaufmann.Bd. 5.BerlinundWeimar 1972. HennigC.1997.Reiselust. Touristen, Tourismus und Urlaubskultur.Frankfurtam Main1997. HoffmannvonFallerslebenA.H.1894,Mein Leben.Bd. 1.Berlin1894. HugoV.1895,Der Glöckner von Notre Dame. ÜbersetztvonFriedrichBremer. Bd. 1.Leipzig1895. KleinJ.A.1828/2014,Rheinreise von Mainz bis Köln.Koblenz1828.Faksimile: Saarbrücken2014. Kraus K. 1986,Aphorismen. In: Schriften. Herausgegeben von Christian Wagenknecht.Bd. 8.FrankfurtamMain. Kunsmann J. 2015, Von der Rheinreise in die Welt der Architekturführer. In: Baunetzwoche,420. MüllerS.2012,Die Welt des Baedeker. Eine Medienkulturgeschichte des Reiseführers 1830 – 1945.FrankfurtamMain2012. NietzscheF.1954,Menschliches,Allzumenschliches,218.In:Ders.:Werkein dreiBänden.HerausgegebenvonKarlSchlechta.Bd. 1.München,S. 576. SchlegelF.1958,Kritische Ausgabe.HerausgegebenvonErnstBehlerunter MitwirkungvonJean-JacquesAnstettundHansEichner.Zürich1958. SchnitzlerA.1968,Jugend in Wien. Eine Autobiographie.Herausgegebenvon ThereseNicklundHeinrichSchnitzler.MiteinemNachwortvonFriedrich Torberg.Wien / München / Zürich. Architekturkritik und Stadtmarketing 83

SchopenhauerJ.1987,Ausflug an den Niederrhein und nach Belgien im Jahr 1828. KommentiertundmiteinemNachwortversehenvonAnnetteFimpeler undKarlBerndHeppe.Essen. SchulzeF.1925,Der Deutsche Buchhandel und die geistigen Strömungen der letzten hundert Jahre.Leipzig. SpenglerO.1924,Der Untergang des Abendlandes.Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte.Bd. 1:GestaltundWirklichkeit.München. SterneL.1768/2008,A Sentimental Journey through France and Italy by Mr. Yorick (englischeErstausgabe1768),deutsch:Yoricks empfindsame Reise (1768),zu- letzt:FrankfurtamMain. TucholskyK.1975,Berlin!Berlin!In:GesammelteWerkeinzehnBänden.Bd. 2. HerausgegebenvonMaryGerold-TucholskyundFritzJ.Raddatz.Reinbek beiHamburg1975. TwainM.1967,The Complete Travel Books.EditedbyCharlesNeider.Garden City / NY. VerneJ.1897,Clovis Dardentor. Bekannte und unbekannte Welten. Abenteuerliche Reisen von Jules Verne.BandLXX.Wien / Pest / Leipzig. ZimmermannC.2000,RauminBewegung–BewegungimRaum.Beispiele ausLondon,ParisundHamburg.In:GerhartvonGraevenitz(Hg.):Die StadtinderEuropäischenRomantik.Würzburg. ZürcherR.1964,Alt-Winterthur. Ein Architekturführer.Winterthur. Abbildung 1 – Die vermutlich ers- te Publikation im deutschsprachigen Raum, die das Buchgenre im Titel trägt: Alt-Winterthur. Ein Archi- tekturführer, veröffentlicht 1964 von Richard Zürcher. Abbildung 2 – Rheinpanorama mit Groß St. Martin und dem Kölner Dom im Todesjahr von Heinrich Hei- ne, 1856 Quelle: Dombauarchiv/Johann Franz Michiels Abbildung3–Der Kölner Dom wäh- rend Johanna SchopenhauersAusflug  nachKölnimJahr1828, Stahlstich von 1824 Quelle: Max Hasak, Der Dom des hei- ligen Petrus zu Köln am Rhein, Berlin 1 1911, S.55.

2

3 5

Abbildung 4 – Vorläufer des ersten Reise- führers in deutscher Sprache: die Rheinreise vonMainzbisKöln, 1828 von Johann Au- gust Klein veröffentlicht Quelle: Landesmuseum Koblenz Abbildung5–Inspiriert von Baedekers Ster- nensystem: Bewertung Budapester Bauten mit Paprikaschoten Quelle: Arne Hübner / Johannes Schuler, Ar- chitekturführer Budapest, Berlin 2012. Abbildung6–Ein Beitrag zur Architektur- 4 debatte beginnt mit einer kritischer Auswahl: Plakette der Architektenkammer Turin mit Angaben zu Entwurfsverfasser und Fertig- stellungsjahr Foto: Fabrizio Mauro Abbildung7–Von der Buchkritik als „son- derbarstes Buch der Saison“ und als Lektüre für Armchair Travellers gewürdigt: Philipp Meuser, Architekturführer Pjöngjang, Berlin 2011

6 7

6. Ulrike Müller

Travel guides and travelogues as sources to examine the private collector’s role in art and heritage preservation. The case of Belgium (c. 1780-1914)

Abstract DuringthelongnineteenthcenturyBelgiumwashometoaremarkably largenumberofprivateartandantiquescollections.Manyofthosewerevis- itedbyaninterestedlocalandinternationalpublicandwerepopulartopics incontemporarytravelliterature.Basedonanin-depthexaminationofhistor- icaltravelguidesandtravelogues,thiscontributionaimstofurtherourun- derstandingofthenineteenth-centuryprivatecollector.Whichinformation didthisgroupofsourcesprovideaboutthecharacterofBelgium’sforemost artisticcentersBrussels,AntwerpandGhentasplacesofprivatecollecting, andabouttheindividualpracticesoflocalcollectorsonamicro-level?How didthedescriptionofthecollectors,oftheirnumber,focusandmotivations, aswellasofthefunctionandimportanceoftheircollectionsevolveoverthe courseofthecentury?Inansweringthesequestions,thiscontributionaspires toshedlightonhowthespecificroleoftheprivatecollectorwasassessed withintheurbanartandantiquariancirclesin19thcenturyBelgium.

Keywords:Historyofprivateartcollecting,longnineteenthcentury, Belgium,nationalartandheritagepreservation

Zusammenfassung

Im19.JahrhundertentstandinBelgieneinebemerkenswerteZahlpri- vaterKunst-undAntiquitätensammlungen,welchealssozialeundkultu- relleTreffpunktefürgebildeteEinheimischesowieinternationaleReisende dientenundsomitpopuläreThemeninzeitgenössischerReiseliteratur

*GhentUniversity/AntwerpUniversity

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press 88 Ulrike Müller darstellten.BasierendaufeinerdetailliertenUntersuchunghistorischer Reiseführerund-berichtesolldieserBeitragdazudienen,unserVerständnis desPrivatsammlerszuerweitern.WelcheInformationenbeinhaltendie- seQuellenüberdenCharakterderführendenBelgischenKunstzentren Brüssel,AntwerpenundGentalsOrteprivatenKunstsammelns,sowie überdieansässigenSammlerundihrePraktiken?Wieentwickeltesich dieBeschreibungderSammler,ihrerAnzahlundihrerBeweggründe, sowiederFunktionundBedeutungihrerSammlungenimVerlaufdes Jahrhunderts?DieserBeitraghofft,neueEinsichtenindieRezeptionder spezifischenkulturellenRollezuermöglichen,diePrivatsammlerinder BelgischenKunstweltdes19.Jahrhundertsspielten.

Schlüsselwörter:PrivateKunstsammlungen,Langes19.Jahrhundert, NationalerDenkmal-undKulturschutz

Introduction

Throughoutthelongnineteenthcentury,Belgiumwashometoare- markablylargenumberofprivateartandantiquescollections1.According totheGermanwriterJohannaSchopenhauerBelgiumwasandstillis“the countryofcollectorsandamateurship”(1831:vol.II,201),andalsothe AustrianjournalistIgnazKurandadescribedBelgiumasatrue“country ofprivatecollectors”(1846:271).Yet,thephenomenonofprivateartcol- lectinginnineteenth-centuryBelgiumhasonlyrarelybeenstudiedfrom theperspectiveofcontemporarysources.Andthisdespitethefactthatthe Belgianprivatecollectorsandtheircollectionswerefrequentlyvisitedby aninterestedlocal,nationalandinternationalpublic,andconstitutedpop- ulartopicsincontemporarytravelliterature(Nys2005). Travelliteraturecanprovideinterestinginformationaboutthe(chang- ing)publicrole,activityandreceptionofprivateartandantiquescollec- torsoverthecourseofthecentury.Travelguidesfrequentlymentionthe collectors’namesandaddresses,thegeneralfocusofthecollectionsand theirmajorpieces,andtheycitemeaningfulcommonplacesinconjunc- tionwiththecollectors.Travelogues,ontheotherhand,provideextensive descriptionsofoneorafewcollections,theirdisplayandintimatedetails aboutthepersonalitiesoftheirowners.Travelliteraturemoreoveroften revealstheauthors’personalimpressionsofandthoughtsabouttheper- ceivedfunctionandrelevanceofthelocalartcollectionswithintheirsocial context.Finally,whileothercontemporarypublishedsourcessuchasart

1 Theterm“longnineteenthcentury”isusedheretoindicatethetimeframechosenforthis analysis(c.1780-1914),withreferencetotheBritishhistorianEricHobsbawm’sdefinitionof the“longnineteenthcentury”astheperiodbetweentheFrenchRevolutionandtheoutbreak ofWorldWarI. Travel guides and travelogues. The case of Belgium 89 andamateurjournalsorcollectionandauctioncataloguesweredirected towardsamorenarrowandspecializedaudience,travelguidesandtravel- ogueswerewidelydisseminatedandaimedatamorediversereadership, sothatthestrongrepresentationofprivatecollectorsandtheircollections inthissourcecategoryespeciallyduringthefirsthalfofthenineteenthcen- turyatteststotheremarkablepublicnessofthesecollections. InthisarticleIaimtoshowhowtravelwritersreflectedtheriseandde- clineoftheprivatecollections’accessibilityandthecollectors’publicrolein artandheritagepreservationinnineteenth-centuryBelgium.Iwilldoso byexploringhowmanyprivatecollectorswerecitedinnineteenth-century travelliterature,howthesecollectorsweredescribed,whichdifferencesex- istedbetweenthecollectorsactiveinBrussels,AntwerpandGhent,andhow theirimportancewasassessedbytheircontemporaries.Further,Iwilltrace thechangesinthedescriptionofthecollectorsandtheirperceivedimpor- tance,andIwillrelatethesechangestothedevelopmentoftheliterarygenre aswellastothechangingreceptionoftheprivateartandantiquescollectors. Thisstudyisbasedonanin-depthanalysisof61travelguidesand traveloguesdedicatedtoBelgiumanditscitiesandpublishedindifferent countries(andthuslanguages)2.Inordertodiscernthedevelopmentsin thedescriptionoftheprivatecollectors,Ianalysedthesourcematerialper decade.Tocomplementtheanalysisofthereceptionofthecollectorsand theirroleinthenineteenth-centuryculturalandartisticlife,Ioccasionally alsomadeuseofothercontemporarysourcessuchasarticlespublishedin art,historicalandamateurjournals. This article focuses on private art and antiques collectors active in Brussels,AntwerpandGhentoverthecourseofthelongnineteenthcentu- ry.Thethreecitieswerechosennotonlybecausetheywerethebiggestcities innineteenth-centuryBelgium,butalsobecausetheyweretheleadingartis- ticcentresinthecountry.Thetri-annualartisticsalonwasheldalternatelyin Brussels,AntwerpandGhent,anditwasthesecitiesthathousedthecoun- try’smostimportantmarketsforoldandmodernfineartsandantiques.For privatecollectors,Brussels,AntwerpandGhentwerethusthepreferredplac- estotakeupresidenceandforsocialinteractionwithlike-mindedartlovers. In the late eighteenth and early nineteenth century, the Southern Netherlandswereconfrontedwithseverepoliticalchallenges.Successively dominatedbytheAustrian,FrenchandDutchregimes,theregioneventu-

2 Forthisanalysis,IselectedanexemplarysampleofBelgianandforeigntravelguidesand travelogues.IntheselectionofthesourcematerialIaspiredtoabalancebetweentravellit- eraturededicatedtothethreecitiesandtoBelgiumasawhole,aswellasabalancebetween sourcespublishedinBelgiumandthosepublishedin,England,FranceandThe Netherlands.Thedetectionofthesourcematerialwasimpededbythefactthatnoinventory existsofthenineteenth-centurytravelliteratureforBelgium.Besidesbrowsingthroughthe Belgianandinternationalonlinelibrarycatalogues,thepublicationsofL.Nys(2005)andM. Constandt(1985)provedhelpfultofindappropriatesources. 90 Ulrike Müller allygainedindependencewiththecreationoftheBelgiannationstatein 1830,butitwasalreadyintheprecedingdecadesthatagrowinginterest developedin‘national’artheritage(VanDamme2015).Aftertheindepen- denceanduntiltheoutbreakoftheFirstWorldWar,thecountryexpe- riencedagreateconomicboomandwascharacterizedbyapronounced nationalismintheartandculturalworld(Pil1998).Theperiodbetween c.1780and1914thusappearsasthemostrelevanttimeframeinwhichto examinetheactivityandreceptionofprivateartandantiquescollectorsin theBelgianculturallife,aswellastheirroleintheemergenceanddissemi- nationofabroadnationalhistoricalconsciousnessandtaste.

1. Prominence and socio-cultural relevance. Belgian private collectors in travel literature, c. 1780-1860

Inthenineteenthcentury,theBelgianprivatecollectionswereregularly referredtoasbeing“toomanytocitethemall”(f.i.Ville1817:56,Roscoe 1841:173,Steyaert1857:345).Astatisticaloverviewofthecollectorsinthe threeBelgiancitiesBrussels,AntwerpandGhentindicatedintravellitera- turebetweenthelateeighteenthandtheearlytwentiethcentury(Graph1) providesadditionalevidenceoftheirparticularprominenceespeciallybe- tweenc.1780and1860.Thetotalnumberofcitedcollectorsinthethreecit- iesrosecontinuouslyfrom26inthe1780stoamaximumof87inthe1850s, interruptedonlybyadepressioninthe1790sand1800sduetothepolitical unrestoftheFrenchRevolutionandtheNapoleonicwars.Experiencing alreadyaslightdecreaseinthe1860s,thenumberfinallydroppeddramat- icallyasofthe1870s.

Graph 1: Total numbers of private art and antiques collectors in Belgium cited in travel literature (1780-1914), per decade, based on 61 analysed travel guides and travelogues Travel guides and travelogues. The case of Belgium 91

Theauthorsoftravelliteratureexplainedthegreatnumberofprivate collectorsinBelgiuminthefirsthalfofthenineteenthcenturymainlyby thecountry’shistoricalwealthinlocallyproducedworksofartandatra- ditionalattachmenttocollectingthatreachesbacktotheRenaissanceand thefamouscabinetsofAbrahamOrtelius(1527-1598),NicolaasRockox (1560-1640)andCornelisvanderGeest(1577-1638).PhilippeGigot(1817: 137-138),forinstance,directlyderivedthequantityandqualityofthe Brusselsartcollectionsfromthe“favourablesituationofacountrywhich hasproducedsuchagreatamountofmasterpiecesofpaintingandwhere thefineartshavealwaysflourished”.JohannaSchopenhauer(1831:vol. II,132)evenclaimedthat“nowhere,perhapsnoteveninItaly,werethe artsfosteredwithgreaterloveanddevotionthaninBelgium”.Artistictaste andasenseforthebeautifulwereconsidered“hereditary”(D’Auriac1864: 75)3and“general”(Roscoe1841:252)4traitsoftheBelgianpeoplebysev- eraltravellers,whileIgnazKuranda(1846:271)referredtotheactivityof Belgianartcollectorsasa“nationalpleasure”5. Correspondingtotheirfrequentappearanceintravelliteraturebetween c.1780and1860,privatecollectorsandtheircollectionsoccupiedaprom- inentpositioninthesourcesfromthisperiod.Travelguidescontainedex- tensiveenumerationsofcollectors,listingupto40ofthempercity6,while longandelaboratedescriptionswerededicatedtoselectedcollectionsin travelogues7. Intravelliterature,privatecollectorswereusuallydiscussedafterthe majorpublicsites,thatisafterchurches,cityhalls,museumsandother monuments.However,sometraveloguesmentionedthecollectorsbefore museumsandotherpublicsites,therebypointingtothegreatesteemin whichthesecollectionswereheldbytheirvisitors8.TheIrishpolitician JamesEmersonTennent(1841:168)evenexplicitlyreferredtotheprivate collectionsinBrusselsas“muchmorepreciousthanthepubliccollec- tions”.Andindeed,itwasonlyaftertheBrusselsMuseumofFineArts wasacquiredbytheBelgianstatein1842thatitcoulddevelopapolicyof

3 “Anversaeupendantlongtempsledroitd’êtreregardéecommelamèredesarts[…]legoût dubeausoithéréditaireparmilesAnversois.”Alltranslationsinthisarticlearemyown. 4 “Theinhabitants[ofBrussels]generallypossessatasteforthearts.” 5 “Esistdies[dasSammeln]einenationaleErbschaft,einNationalvergnügen,angeregtund fortgepflanztdurchdiezahlreichenDenkmälerfrühererKunst.“ 6 See,forexample,DeBouge1806:19-20(18collectorsinAntwerp),Voisin1826:406-408(40 collectorsinGhent,includingalsocollectorsofcoinsandmedals,booksandnaturalhistory), Roscoe1841:253-257(19collectorsinBrussels). 7 See,forexample,Forster’s(1791:493-500)descriptionof“theadmirablecabinetofItalian paintings”ofthebankerDanielDanootinBrussels,Paquet-Syphorien’s(1813-1816:vol.I,13- 14andvol.II,41-53)praiseoftheartandantiquescollectionofFrançois-XavierBurtinin BrusselsandSchopenhauer’s(1831:vol.II,210-214,289-295)longaccountofthecollectionof FlorentvanErtborninAntwerp. 8 See,forexample,Forster1791,Addison1843,Paquet-Syphorien1813-1816,Shopenhauer 1831,Loebell1837andRoscoe1841. 92 Ulrike Müller systematicacquisitions,therebyestablishingandconsolidatingitsdistinct purposetopreserve,presentandeducateaboutthenationalartisticpatri- mony(VanKalcket al.2003,Loir1998). Theprominentpositionofprivatecollectorsespeciallyinthelateeigh- teenthandearlynineteenthcenturymustbeseeninthecontextofthere- valuationofnationalartisticheritageintheSouthernNetherlandsinthis period.Whiletheeighteenthcenturyhadseenthemassiveexportofold Flemishpaintingsasaconsequenceofchangingtastes,secularizationand theconfiscationsintheperiodoftheFrenchoccupation(Lyna,Vermeylen 2009),arenewedinterestinthelocalhistoryandartistictraditions,fol- lowedbyanincreasingdemandforFlemishworksofart,begantoemerge around1800whenthegreatlossofnationalartwasrealizedbyartists,am- ateursandpoliticians(Loir2005,Stynen1998).Atthismoment,theprivate collectorsactiveinBrussels,AntwerpandGhentwereparticularlypraised fortheircommitmentanddedicationtothearts.AccordingtotheFrench painterPaquet-Syphorien(1813-1816:vol.I,13-14),itwasthankstotheef- fortsofasmallnumberofprivatecollectorsthatthesuperiorityofthelocal artisticschoolscouldstillbedisplayedintheBelgiancities,“althoughlarge numbersofartworkshavebeenremovedandthepaintingsofthemost famousmastershavebecomeextremelyrare”9.Thelocalprivatecollectors werealsovaluedfortheirimportantroleineasingthepainofthegreatloss ofpublicarttreasuresexperiencedduringthepreviousdecades.“Allover Belgium(sic)”lamentedthesameauthor(vol.II,115)“onemustnotsearch forgoodFlemishpaintingsinthechurcheswhichtheyownedbeforethe FrenchRevolution.AmongtheGhentpeople,however,onenoticesare- markabletasteforpaintingsthatdistinguishestheircityfromothersinthe LowCountries”10.Intheearlyyearsofthenineteenthcenturytheprivate collectorthusappearsasanactivefigureinthepreservationofobjectsof nationalartisticvalueinthecountry,therebycontributingtothemainte- nanceandrecoveryofthelocalartistictraditions. AlsoaftertheestablishmentoftheBelgiannationstate,privatecollec- torscontinuedtobeviewedasimportantactorsintheculturalandartistic lifeintheBelgiancities.Betweenc.1830and1860theircollectionswere regardedasvitalsocialmeetingpointsandplacesofknowledgeexchange,

9 “Malheureusement,lestableauxdesmaîtreslesplusdistingués[…]ysontdevenusextrê- mementrares,surtoutdepuislagrandequantitéquienontétéenlevésdanscesdernierstems [sic].Maislepetitnombredeceuxquedesparticuliersyconserventencoreisolément,dans quelquesvilles,surtout[…]lamagnifiquecollectiondeM.deBurtinàBruxelles,…leCabinet deM.Danoot,demêmequequelquescollectionsdansd’autrevilles,[…]suffisentpourattes- terlagrandesuperioritédesEcolesflamandeethollandaise.” 10 SeealsoVoyage dans la België…1816:43:“Lorsquenousconsidéronscombientousces templesontétérichesenproductionsdunobleartdelapeinture,desmaîtreslespluscé- lèbres,ilestàdéplorerqu’ilnerestepresqueplusriendetouscestrésorsinestimables.Heu- reusementcettepertepubliquesetrouveréparéeenquelquesorteparlesrichescollectionsde quelquesparticuliers.” Travel guides and travelogues. The case of Belgium 93 notonlyforartistsandamateurs,butalsoforwriters,historians,antiquar- iesandinterestedtravellers.TheEnglishwriterFrancesTrollope(1834:vol. I,65-69)stylizedhervisittotherichartandcuriositycabinetofMr.Robyns inBrusselsandtheinteractionwithitsownerandothervisitorsasasocial event.Inthisperiod,thecollectionsgenerallydistinguishedthemselvesby theireasyaccessibilityaswellasthefriendlinessandwillingnessoftheir ownerstoshowtheirtreasurestovisitors(The traveller’s guide1835:55, Duplessy1841:109). Betweenc.1780and1860,thecollectorsweremostfrequentlyreferred toas“amateur”,“liefhebber”,“Liebhaber”or“FreundderKunst”,while termssuchas“collector”,“collectionneur”or“connoisseur”werenot common11.Intravelliterature,theterm“connoisseur”wasreservedfor theidentificationoftheeducatedtravellerwhovisited(art)collectionsand othersites,andwhopossessedtheintellectualcapacitytoappreciatethe culturalandaestheticvalueofthethingsseenratherthantheownerof suchobjects12.Inlinewiththeprivatecollectors’importantpublicrolein thepreservationofnationalart,thedenominationas“amateur”–since theseventeenthcenturydefiningthe“loverofthearts”or“loverofpaint- ing”whopursueshiscollectingactivityoutofpurepassionforthearts andwithoutanyprofessionalandeconomicmotivation(Filipczak1987:51- 53)13–bearsreminiscenceofthetraditionalattachmenttotheartswhich sofundamentallycharacterizedtheregionsincecenturiesandemphasizes thenobleaimsofthecollectorinthelateeighteenthandearlynineteenth century.

2. Brussels, Antwerp and Ghent as places of private collecting

Intheresearchedtravelliteraturesignificantlocaldifferencescanbeob- servedinthenumbersanddescriptionofthecollectorsactiveinBrussels,

11 Directreferencestotheprivatecollectoras“amateur”,“liefhebber”,“Liebhaber”or“Fre- undderKunst”couldbefoundin12outof36travelguidesandtraveloguesfromtheperi- od1780-1860(=33,3%).Theterm“connoisseur”wasfoundonlyonce,inPaquet-Syphorien’s (1813-1816:vol.II,41-42)descriptionofFrançois-XavierBurtin.Theterms“collector”or“col- lectionneur”wereneverused.Intheremainderoftheconsultedsources,thecollectorswere onlyindirectlyreferredto,citingtheir“cabinets”,“collectionsparticuliers”,“galeries”or “privategalleries”ratherthanthecollectors. 12 See,forexample,Forster1791:200:“DieLandschaftenvonBoth,vanGoyen,Cuyp,Roos […]buhlenhierumdenBeifalldesKenners[…]”(abouttheartcollectionofJeanBaptisteVan LanckerinAntwerp)andBaedeker1854:61:“DieAnzahlderBilderistabersogross,dassnur derKunstkennerwahrenGenusshaben,derLaiejedochkaumandersalsermüdetdieRäume diesesgefälligenMannesverlassenwird”(abouttheartcollectionofJeanJosephChappuisin Brussels). 13 Foranineteenth-centurydefinitionoftheterm“amateur”,seeDictionnaire de l’Académie française1838:vol.I,38:“Amateur,celuiquiabeacoupd’attachement,degoûtpourquelque chose.[…]Ilseditabsolumentdeceluiquiaimelesbeaux-artssansexcercerousansenfaire profession.” 94 Ulrike Müller

AntwerpandGhent(Graph2).AccordingtoJ.Duplessy’sguideofBelgium (1841:80,109,146),forinstance,Brusselsdistinguisheditselfbya“tastefor paintingsandartobjects”,whilea“tasteforFlemishandDutchpainting” prevailedinAntwerp.Ghent,ontheotherhand,countedagreatnumberof “collectionsofpaintings”aswellas“ofcuriousobjects”.

Graph 2: Comparison of the total numbers of private art and antiques collectors in Brussels, Antwerp and Ghent cited in travel literature (1780-1914), per decade, based on 61 analysed travel guides and travelogues

AsvisibleinGraph2,inthelateeighteenthandearlynineteenthcentu- ry,BrusselscountedthelowestnumberofprivatecollectorsinBelgium.In comparisontoAntwerpandGhent,whichgenerallyshowedhighernum- bersofcollectorsuntilc.1830,Brusselswasthuslesssignificantaplaceof artandantiquariancollecting,tothegreatdisappointmentofmanytravel- lers.SamuelIreland(1790:vol.II,102-103),forinstance,lamentedthat“in ourresearchesafterprivatecollections,weweremuchdisappointed[for] littleistobemetwithtocallyourattention.” Untilthemiddleofthenineteenthcentury,however,thecityexperi- encedagreatexpansionofthelocalcollectingactivity.Alreadyinthe1840s severaltravellerspraisedthecityforitsgreatnumberofcollections,and inthe1850s30collectorswerecitedintheconsultedsources.According totheEnglishwriterThomasRoscoe(1841:252),“therearefewcitiesso richinprivatecollectionsasBrussels”.Thisincreasedattentiontothelocal collectorscanbelinkedtotheestablishmentofBrusselsasthecapitalof Travel guides and travelogues. The case of Belgium 95 thenewlyfoundedBelgiannationstate.After1830,Brusselsbecamethe powerfulpoliticalandadministrative,financialandsocio-culturalcentre ofBelgium,whichinturnresultedinanunprecedenteddemographicand economicgrowthaswellasanincreasingnumberofartistsandasignifi- cantexpansionofthelocalartmarket(Arnout2012,Witte1986).Thissitu- ationencouragednotonlymanynoblemenandassociatesofthecourt,but alsoanew,financiallystrongliberalelitewithgreatpurchasingpowerto investinoldandmodernart. InBrussels,thefineartcollectionoftheDukeofArenbergwasamajor touristattractionthroughoutthecenturyandwasmentionedinnearly75% ofthetravelliteraturededicatedtoBrussels14.TheRoyalcollection,onthe otherhand,withitsfocusoncontemporaryBelgianpainters,which“the kingsupportswithgreatsolicitousness”(Wauters1857:50)inspiredmany otherlocalamateurstocollectmodernart15. InAntwerp, the number of private collectors remained constantly around20betweenc.1800and1860(Graph2).Contemporarytravellit- eratureexplainedthehighnumberoflocalprivatecollectors,asdidfor examplePhilippeVille(1817:54),bythefactthat“Antwerphasalwaysdis- tinguisheditselfbyitsconspicuousprotectionandencouragementofthe artsandartists”.TheextensivereferencestoprivatecollectorsinAntwerp intheearlynineteenthcenturyequalstheirstrongpublicpresenceand culturalactivityinthisperiod.In1815,severalAntwerpcollectorswere activemembersinthecommissionsfortherestitutionandreceptionofthe famousFlemishmasterpiecesbyRubens,VanDyck,TeniersandJordaens whichhadbeenremovedfromthelocalchurchesinthecourseofthe FrenchRevolution.AmongthesewereCharles-JeanStier,JeanJacques VanHal,JeanBaptisteVanLanckerandA.J.Steenecruys(Müllendorff 1997:48-53).Theycountedamongtheleadingprivatecollectorsintheir cityandweretheonesmostfrequentlymentionedintheconsultedtravel literature16. Therestitutionin1815oftheoldFlemishpaintingshadagreatim- pactontherestorationandconsolidationoftheartisticself-confidencein AntwerpandthelocalpridetakeninthemastersoftheFlemishSchool (Letzter2007).Intravelliterature,thisisreflectedinthestrongfocuson paintingsbythosemastersintheAntwerpprivatecollections,andes- peciallyonpaintingsbyRubens.Themostfamousexampleisperhaps Rubens’Chapeau de Paille(presumablytheportraitofSusannaLunden,to- dayintheNationalGalleryofLondon),whichwaspraisedamongothers

14 TheArenbergcollectionwascitedin36outof49consultedtravelguidesandtravelogues dedicatedtoBrussels(=73,5%).OntheArenbergcollection,seeVerbrugge2002,Bürger1859. 15 Ontheroyalcollection,seeLeBaillydeTilleghem,Hoozee1990. 16 Between1780and1850VanLanckerwasmentionedin10outof22travelguidesandtrav- eloguesdedicatedtoAntwerp(=45%),VanHalandSteenecruys6timeseach(=27%).Onthe Stiercollection,seeLetzter2007. 96 Ulrike Müller bySirJoshuaReynolds(1781:vol.II,244),SamuelIreland(1790:73)and Paquet-Syphorien(1813-1816:vol.II,83). Atthebeginningofthenineteenthcentury,whenthepublicmuseum wasstillarelativelyrecentinventionintheSouthernNetherlands(the AntwerpMuseumwasestablishedonlyin1810)andfarfromtheinfluen- tialculturalinstitutionitwastobecomeinthesecondhalfofthecentury17, itwasthustheprivatecollectorsthatfulfilledanimportantfunctioninthe revivalofthelocalartistictraditions.Theirstrongpresenceinthetravellit- eraturereflectsthisextensiveactivityintheculturalpublicsphere. Lastly,alsothecityofGhentwasrepeatedlypraisedforitsexcep- tionallylargenumberofprivatecollections(Müller2015.1).Betweenc. 1820and1860,thecityevencountedthehighestnumberofcollectorsin Belgium,reachingamaximumof37inthe1840s(Graph2).Incontrastto thepre-eminenceofcollectionsofoldandmodernpaintingsinAntwerp andBrussels,Ghentboastedimportantcollectionsoffineartaswellasof objectsofnationalhistoricalvalue.Amongthecollectionsmostextensive- lydescribedincontemporarytravelliteraturewerethoseof“nationalan- tiquities”,stainedglass,oldandmodernFlemishpaintingsofthelawyer Jeand’Huyvetter(Voisin1826:408,Voisin1840:331-333,Dujardin1845: 104-105),thecollectionofoldNetherlandishpottery,arms,metal-and glasswareoftheamateurhistorianandantiquaryBenoniVerhelst(Voisin 1840:331-333,Dujardin1845:104-105,Steyaert1857,348-350)andtheex- tensiveholdingsofceramics,metal-andsilverwarestainedglass,furniture andhistoricalartefactsrelatedtotheFlemishguildsofthearchitectLouis Minard(Steyaert1857,348-350). TheimportanceoftheGhentprivatecollectionsasplacesofartisticand (art)historicalstudywasfrequentlyemphasized.JohannaSchopenhauer (1831:vol.I,214)honoredthecollectionofJeand’Huyvetterasasuitable sourceofinspirationfor“painters,theatredirectorsandevenauthorsof historicalnovels”18.Thesamecollectionwasmoreoverpraisedforitsex- tensiveholdingsofstained-glasswindows“fromtheEyckianSchooltothe seventeenthcentury”whichwerepresented“inamostattractiveandin- structivediversity”(Loebell1837,245-255)19. InGhent,aparticularself-understandingoferuditionandhistorical

17 OnthehistoryoftheRoyalMuseumofFineArtsofAntwerp,seedeJonget al.2008. 18 Writingdownandpublishinghertravelmemoriesonlythreeyearsafterheractualvisitto theGhentprivatecollections,whichsheneverthelessvividlyremembered,JohannaSchopen- hauerunfortunatelyconfoundedthecollectionsofJeand’Huyvetter(“HerrDewater”,pp. 207-210)andJeanBaptisteDelbecq(“HerrGelbeck”,pp.210-214). 19 “VorallemanderenzogenmichdreigroßeFensteran,derengrößereundkleinereScheiben ausGlasgemäldeninderanziehendstenundlehrreichstenMannigfaltigkeitbestehen.Von derEyckschenSchulebiszumsiebzehntenJahrhundertreichendieseMalereien,dieGegen- ständesindnichtminderverschieden.SiefindenDarstellungenausderheiligenundder Profangeschichte,LandschaftenundGenrebilder,allesverständig,geschmackvoll,wahrhaft reizendgeordnet.” Travel guides and travelogues. The case of Belgium 97 awarenesswasfostered.AccordingtotheGhentlibrarianandhistorian AugusteVoisin(1840:189-190),thecityhas“sincealwaysdistinguished itselfbyitsgreatloveforthesciencesandthearts”.Thefocusontheed- ucationalfunctionoftheGhentprivatecollectionsmustalsobeseenin thecontextoftherecentscholarlyandacademicdevelopmentsinthecity. In1817,theUniversityofGhentwasestablishedbyKingWilliamIofthe Netherlandswiththeaimtoimprovetheintellectualandacademicinfra- structureinthesouthernpartoftheNetherlands.Inthatperiod,Ghentwas moreoverrenownedforitsnumerouslocalartisticandscientificsocieties (Paquet-Syphorien1813-1816:vol.II,115)20,andin1823theMessager des Sciences et des Artswasfoundedinthecity,ajournalwhichdevelopedin- toanimportantorganofarchaeologicalandhistoricalscholarship,andin whichthelocalprivatecollectionswerefrequentlydiscussed.

3. A shifting focus. Belgian private collectors in travel literature, c. 1860-1914

Asofthe1860s,thenumberoftheprivatecollectorsmentionedintrav- elliteraturedramaticallydecreased(Graph1)andshorterpassageswere dedicatedtothem21.Between1880and1914,theirnumberremainedcon- stantlybelow7. Theshrinkingnumberofreferencestoprivatecollectionsintravelliter- atureduringthesecondhalfofthenineteenthcenturycorrespondstothe decreasingaccessibilityofthecollections.Incontrasttothegenerallyeasi- lyaccessibleprivatecollectionsinearlierdecades,onlyfewcollectionsre- mainedopentovisitors.Alreadyin1861,FrenchartcriticThéophileThoré (Bürger1861:288)complainedaboutthepooraccessibilityoftheprivate collectionsinBrussels,which–although“verynumerous”–couldonlybe visited“ifonewasintroducedbyalocal”.LiesbetNys(2005:470,478)has pointedoutthatitwastheincreasingnumberandimportanceofthepublic museumsthatresultedinthedecreasingaccessibilityandthemoreexclu- sivecharacteroftheprivatecollectionsafter1860.Inthecourseofthenine- teenthcentury,thebignationalmuseumsinBrussels,AntwerpandGhent considerablyextendedtheirholdingsbyreceiveddonationsandownac- quisitions.Butalsonumerousnewmuseumswerefounded,asforinstance theWiertzMuseuminBrussels(openedin1868)andthePlantinMoretus MuseuminAntwerp(1877).Asaresult,thefocusinpublishedtravellitera- turegraduallyshiftedtothemoreeasilyaccessiblepubliccollections.

20 “Lesassociationsquis’ysontforméspourl’encouragementdesartsdépendansdudessin ontobtenuleplusheureuxsuccès,etontétéimitésailleursavecempressement,surtoutà BruxellesetàAnvers.” 21 9outofthe15consultedtravelguidesandtraveloguesfromtheperiod1890-1914dono longermentionprivatecollectionsatall.See,forexample,Guide Maes1892,Dean’s practical guide1892,Castaigne1895,Une Visite à Gand1907. 98 Ulrike Müller

Theincreasedstatusofthepublicmuseumisalsoreflectedinthefact thatasofthe1860sthefewprivatecollectionsstillindicatedinthecon- sultedtravelliteraturewereincreasinglyreferredtoas“musée”,incon- trasttotheusualdenominationas“cabinet”or“galerie”before1860.In latenineteenth-centuryAntwerp,forinstance,theartcollectionsofthe Nottebohm family and Édouard Kums were exclusively indicated as “MuséeNottebohm”(Cornelis1885:40)and“MuséeKums”(Baedeker 1894:105-106). Atthesametime,thenationalmuseumsandotherpublicmonuments wereincreasinglycitedasthesoleindicatorsoftheculturalandartistic wealthoftheBelgiancities22.Privatecollectionsthusseemtohavecom- pletelylosttheirlocalandnationalculturalsignificanceforthebenefitof thepublicinstitutions,instrikingcontrasttotheirimportantpublicrole whichwassofrequentlyemphasizedearlierinthecentury. Thedecreasingnumberofprivatecollectorsreferredtointravelliter- atureafter1860doeshowevernotnecessarilymeanthatalsotheactual numberofthecollectorsintheBelgiancitiesdecreasedsoradically.On thecontrary,theongoingeconomicgrowthinBelgiumandthecontinuing democratizationoftheartandantiquarianconsumptionresultedinacon- stantlyincreasingnumberofprivatecollectorsandartenthusiastsalsoin thesecondhalfofthecentury,paralleledbyloweringsocialboundariesre- gardingtheaccessibilityandenjoymentofartandantiques.ErnestRenart’s 1901editionoftheRépertoire général des collectionneurs(642-663),forexam- ple,enumerates328collectorsactiveinBrussels,116inAntwerpand41in Ghent23.Andstillin1930,theamateurarchaeologistGeorgesHassecount- ed69privatecollectionsofoldartandantiquesinAntwerpalone. Yet,itwerepreciselytheseprocessesofdemocratizationthatresulted inachangeoftheprivatecollectors’receptioninthetravelliteraturepub- lishedsincethelastthirdofthenineteenthcentury.Intimeswhentraveling becamepossible,affordableandmorecomfortableforanincreasingnum- berofpeopleduetotheexpansionofrailwaynetworks,loweringprices andtheextensionoftouriststructures,alsothegenreoftravelliterature underwentsignificantchanges.Travelguides,whichwereincreasingly publishedinseriesasexemplifiedbytheBaedekerguides,graduallyde- velopedaclearer,standardizedstructureandfocusedonbriefdescriptions ofthemajorpublicsitesinthecities. Privatecollecting,inturn,developedintoamoreexclusiveandelitist

22 S.Leguet’sguide(1911),forexample,highlightsBelgium’s“churchesandmuseums,town hallsandotherpublicbuildings“asthecountry’sforemostsiteswhich“containthemaster- piecesofallthefamousartistswhosenamesarehouseholdwordsandstandengravedforever inthemindsofloversofpaintingsandsculpture.”Forsimilarreferences,seeA pictorial and descriptive guide to Belgium1900:122,De Roze gids1910:125. 23 Renart’soverviewincludesnotonlyartandantiquariancollections,butalsonumismatic andnaturalhistorycollections,privatelibrariesandarchives. Travel guides and travelogues. The case of Belgium 99 occupationwithalesspublicorientation.Thecollectorswhodidnotwant tomaketheirpropertiesaccessibletoagreateraudienceas“musées”slowly disappearedfromthepublicsphere,astheywereperhapsnotinterested ingreaternumbersofvisitors.Thesecollectorswithdrewintosmallercir- clesoflike-mindedamateursanddirectedtheirattentiontotheactivities ofculturalsocieties,specializedartandamateurjournalsandotherprofes- sionalpublicationsinwhichtheircollectionswerefrequentlydescribed. CollectorssuchasFritzandHenriëtteMayervandenBerghinAntwerp andFernandScribeinGhentattesttothisshiftingfocus.Thesecollectors wereneverreferredtoincontemporarytravelliterature,buttheydistin- guishedthemselvesbytheiractivemembershipinseveralculturalandar- tisticsocietiesandtheirextensivesocialandprofessionalnetworks(Müller 2015.2,Tahon-Vanroose1998).

Conclusion

Overthecourseofthelongnineteenthcentury,thedescriptionofpri- vatecollectorsincontemporarytravelliteratureshiftedfromafocuson theirpublicrelevanceinthepreservation,restitutionanddisplayofim- portantworksofnationalhistoricalandartisticheritageuntilaround1860, tothepredominanceofpublicmuseumsforthispurposeafter1860.This shiftcanbeattributedtoongoingprocessesofdemocratizationthatcaused transformationswithinthegenreofpublishedtravelliterature,mostno- tablytheincreasingfocusonpublicmonumentsandthedecreasingac- knowledgementoftheprivatecollectors’socio-culturalrelevance. Thischangingfocusinthesourcedoeshowevernotnecessarilymean thattheactualnumberofprivatecollectionstrulydecreasedsoradically –itmustratherbeseenasanindicationthatprivatecollectorsgradually withdrewfromthepublicsphereandintomoreelitistsocialcirclesandto othermedia. Whiletravelliteraturecanthusserveasaninterestingandvaluable sourcefor(art)historicalresearchintotheBelgianprivatecollectors’public roleintheurbanculturallifeandtheaccessibilityoftheircollectionsespe- ciallyinthefirsthalfofthenineteenthcentury,furtherresearchintoother contemporarysourcessuchasnewspapersandperiodicals,publicationsof artisticsocieties,collectionandauctioncataloguesmightbeindispensable tofullygraspthecollectors’changingroleandreceptionandtheirrelation tothebroadeningantiquarianandmuseumculturelateroninthecentury.

Acknowledgements

ThispapersummarisessomefirstresultsofmycurrentPhDresearch attheUniversitiesofGhentandAntwerponthepublicroleoftheprivate 100 Ulrike Müller artandantiquescollectorsinBrussels,AntwerpandGhentduringthelong nineteenthcentury.IamgratefultomysupervisorsMarjanSterckxandIlja VanDammefortheircomments.

References

AddisonH.R.1843,Belgium as she is,Muquardt,Brussels. A pictorial and descriptive guide to Belgium, the Ardennes and Holland1900,Ward, Lock,London. ArnoutA.2012,“Hetadresvandekunstofdekunstvanhetadres.Locatiepatronen endeverschuivingenopdescènevandeBrusselsekunst-enantiekhandel, 1830-1914”,Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis,9(1):30-56. BaedekerK.1854,Belgien. Handbuch für Reisende,K.Baedeker,Koblenz. BaedekerK.1894,Belgique et Hollande y compris le Luxembourg. Manuel du Voyageur,K.Baedeker,Leipzig. BürgerW.(ThoréT.)1859,Galerie D’Arenberg à Bruxelles avec le catalogue complet de la collection,A.Schnée,Brussels. BürgerW.(ThoréT.)1861,“Petitguidedesartistesenvoyage.Belgique”, Annuaire des artistes et des amateurs,2:285-308. CastaigneA.1895,België in vogelvlucht. Gids voor toeristen,VanHolkema& Warendorf,Amsterdam. Constandt M. 1985, “De reisgidsen voor België. Een aanloop tot reperto- riëring”, Revue Belge d’Histoire Contemporaine/Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis,16(1-2):243-266. CornelisC.1885,Anvers en Poche, Guide pratique & complete du voyageur,Baruh, Antwerp. D’AuriacE.1864,Nouveau guide général du voyageur en Belgique,Garnier,Paris. Dean’s practical guide books. The excelsior royal guide to Brussels and Belgium1892, Dean&son,London. De Bouge J. B. 1806, Guide des étrangers ou Itinéraire de la ville d’Anvers, Weissenbruch,Brussels. DeJongL.et al.2008,Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen. Een geschiedenis 1810-2007,StichtingKunstboek,Oostkamp. De Roze gids voor den bezoeker van Brussel en zijne tentoonstelling en voor de reiziger in België1910,I.Godts,Brussels. Dictionnaire de l‘Académie française1838,Wahlen,Brussels. DujardinD.1845,Nouveau guide des voyageurs dans la ville de Gand,DeBlye, Ghent. DuplessyJ.1841,Le guide indispensable du voyageur sur les chemins de fer de la Belgique,E.Landoy,Brussels. FilipczakZ.Z.1987,Picturing art in Antwerp, 1550-1700,PrincetonUniversity Press,Princeton. ForsterG.1791,Ansichten vom Niederrhein, von Braband, Flandern, Holland, England und Frankreich, im April, Mai und Junius 1790,Voss,Berlin. Travel guides and travelogues. The case of Belgium 101

GigotP.1817, Nouvelle Description historique, topographique et critique de Bruxelles ou le Guide de l’étranger dans cette ville,A.Stapleaux,Brussels. Guide Maes. Belgique et Pays Limitrophes 1892,P.Maes,Brussels. HasseG.1930,Voornaamste persoonlijke verzamelingen en musea te Antwerpen, Resseler,Antwerp. IrelandS.1790,A picturesque tour through Holland, Brabant and part of France; ma- de in the Autumn of 1789,Whitehall,London. KurandaI.1846,Belgien seit seiner Revolution,F.R.Herbig,Leipzig. LeBaillydeTilleghemS.,HoozeeR.1990,“Dekoninklijkeverzamelingende 19de-eeuwsekunst”,inH.BalthazarandJ.Stengers(eds.),Dynastie en cul- tuur in België,Mercatorfonds,Antwerp:39-142. LeguetS.1911,Belgium illustrated. The English visitor’s guide,Darly,Croydon. LetzterJ.2007,“RubensinAmerica.Theroleofanexiledartcollectioninthe creationofaBelgianculturalconsciousness(1794-1816)”,inR.Panzanelli andM.Preti-Hamard(eds.),La circulation des oeuvres d’art 1789-1848/The cir- culation of works of art in the Revolutionary Era 1789-1848,Pressesuniversitai- resdeRennes,Rennes:99-116. LoebellJ.W.1837,Reisebriefe aus Belgien,Duncker&Humblot,Berlin. LoirC.1998, La sécularisation des oeuvres d’art dans le Brabant (1773-1842). La création du musée de Bruxelles,Ed.del’UniversitédeBruxelles,Brussels. LoirC.2005,“L’exportationdel’artdanslasecondemoitiéduXVIIIesiècle. Collections,marchéd’artetmuséesdanslesPays-Basautrichiens”,inS. Raux(ed.),Collectionner dans les Flandres et la France du Nord au XVIIIe siècle, UniversitéCharles-de-Gaulle/LilleIII,Villeneuve-d’Ascq:307-320. LynaD.,VermeyenF.2009,“Rubensforsale.ArtauctionsinAntwerpduring theseventeenthandeighteenthcenturies”,inD.Lynaet al.(eds.),Art au- ctions and dealers. The dissemination of Netherlandish art during the Ancien Régime,Brepols,Turnhout:129-154. MüllendorffK.1997,Schilderijen verzamelen te Antwerpen tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw,unpublishedMAdissertation,CatholicUniversity ofLeuven. MüllerU.2015.1,“Particulierekunst-enantiekverzamelaarsinnegentien- de-eeuwsGent,doordelensvaninternationalereisliteratuur”,Handelingen derMaatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te GentLXIX:103-127. MüllerU.2015.2,“StainedGlassandthe(Re-)CreationofanIdealPast.The Mayer van den Bergh collection inAntwerp around 1900”, Revista de História da Arte. Série W,3:59-75. NysL.2005,“Particulierbezitinhetmuseumtijdperk.Bezoekaanprive-verza- melingeninBelgië,circa1830-1914”,Revue Belge de Philologie et d’Histoire/ Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis,83(2):453-478. Paquet-Syphorien1813-1816,Voyage historique et pittoresque fait dans les Pays- Bas…,FirminDidot,Paris. PilL.1998,“Paintingintheserviceofthenewnationstate”,inK.Deprez andL.Devos(eds.),Nationalism in Belgium. Shifting identities 1780-1995, Macmillan,Basingstoke:42-50. 102 Ulrike Müller

RenartE.1901,Répertoire général des collectionneurs et des principaux artistes, let- tres, savants et curieux de la France, la Belgique et la Suisse,Renart,Paris. ReynoldsJ.1781,“AjourneytoFlandersandHollandintheyearMDCCLXXXI” [1781], inThe complete works of Sir Joshua Reynolds 1824,ThomasM’Lean, London:185-303. RoscoeT.1841,Belgium in a picturesque tour,Longman,London. SchopenhauerJ.1831,Ausflug an den Niederrhein und nach Belgien im Jahr 1828, Brockhaus,Leipzig. SteyaertJ.J.1857,Volledige beschryving van Gent,VanDoosselaere,Ghent. StynenH.1998,De onvoltooid verleden tijd. Een geschiedenis van de monumenten- en landschapszorg in België 1835-1940,StichtingVlaamsErfgoed,Brussels. Tahon-VanrooseM.1998,De vrienden van Scribe. De Europese smaak van een Gents mecenas,Pandora,Antwerp. TennentJ.E.1841,Notes d’un voyageur Anglais sur la Belgique,Hauman,Brussels. The traveller’s guide through Belgium1835,Wahlen,Brussels. TrollopeF.M.1834,Belgium and Western Germany in 1833,Hauman,Brussels. Une Visite à Gand1907,Hoste,Ghent. VanDammeI.2015,“Recyclingthewreckageofhistory.Ontheriseofan‘an- tiquarianconsumerculture’intheSouthernNetherlands”,inA.Fennetaux et al.(eds.), The Afterlife of used things. Recycling in the long 18th century, Routledge,London:37-48. VerbruggeA.2002,“Dekunstverzameling”,inM.Derezet al.(eds.),Arenberg in de Lage Landen. Een hoogadellijk huis in Vlaanderen & Nederland,Leuven UniversityPress,Leuven:318-345. VilleP.1817,Guide des étrangers dans la ville d’Anvers,Ville,Antwerp. VanKalckM.et al.2003,De Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België. Twee eeuwen geschiedenis,Lannoo,Tielt. VoisinA.1826,Guide des voyageurs dans la ville de Gand,Vandekerckhove,Ghent. VoisinA.1840,Guide des voyageurs dans la ville de Gand,Annoot-Braeckman, Ghent. Voyage dans la België, les frontières de France, Liège, Luxembourg et le Long du Rhin 1816,Maaskamp,Amsterdam. WautersA.1857,Bruxelles et ses faubourgs. Guide de l’étranger dans cette capitale, Froment,Brussels. WitteE.1986,Centrumvorming in België. De rol van Brussel tijdens de stichtingsfase van de Belgische staat (1830-1840),“BijdragenenMededelingenbetreffende deGeschiedenisderNederlanden”,101(4):601-629. 7. Hannah Wirta Kinney

Antique Sculpture, Copies, and the Language of Value in Early Eighteenth- Century Grand Tour Guidebooks1

Riassunto

LeguideturisticheredattedagliscrittoriinglesidelGrand Tourfan- nospessoriferimentoacopiediscultureespostenelRegnoUnito,che riproducevanoglioriginalitrovatinellecollezioniitaliane.Inquestosag- gio,esplorocomeperiviaggiatoridelSettecentoillinguaggiodescritti- vodelleguideel’esperienzamulti-sensorialedellecopie–chechiamoun linguaggio materiale–abbianocontribuitoadeterminarel’esperienzadell’o- riginale.Sostengochequestiduelinguaggi,daunlato,hannocostruito lafamadell’originalee,dall’altro,hannodatoprestigioevalorealleco- pie.ConcludoconladescrizionediduecopiedibronzidellaTribunadegli UffizitrattadallaguidacheEdwardWrightscrissenel1730echeserviràa illustrarecomeartisti,collezionistiescrittoriesprimesseroilrapportocom- plessofraoriginaleecopianellaprimametàdelSettecento.

Parolechiave:Firenze,Settecento,scultura,riproduzione,Grand Tour

Abstract

EnglishGrandTourguidebooksoftenmakereferencetocopiesofsculp- turedisplayedintheUnitedKingdomthatreproducedoriginalsculptures

*UniversityofOxford 1 PortionsofthispaperwerewrittenduringmySamuelH.KressFellowshipattheMedici ArchiveProject.Iwouldliketothankbothorganizationsfortheirsupport.Thetranslations fromItalian,unlessnoted,aremyown.Theoriginalemphasis,capitalization,andspelling havebeenusedinquotationsfromperiodtexts.

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press 104 Hannah Wirta Kinney foundinItaliancollections.InthisessayIexplorehowthedescriptivelan- guageoftheguidebookandthemulti-sensorialexperienceofthecopies– whatIcalla material language –determinedtheGrandTourist’sexperience oftheoriginal.Iarguethattogetherthesetwolanguagesconstructedthe fameoftheoriginalandgaveprestigeandvaluetothecopies.Iconclude withanepisodenarratedbyEdwardWrightinhisguideof1730,wichhe describestwobronzecopiesoftheantiquesculpturesoftheTribunaofthe Uffizi.Mygoalthroughoutistoilluminatehowthecomplicatedrelation- shipbetweenoriginalandcopywasexpressedbyartists,collectors,and writersduringthefirsthalfofthe18thcentury.

Keywords:Florence,Eighteenthcentury,Sculpture,Copies,Grand Tour

Introduction

ThreewoodencrateslockedwithironwereloadedontoTuscanboats inRomeinAugustof1677.Theplanofhowtoclandestinelypackageand transportthecontentsoftheseboxes,thethreemostesteemedpiecesof statuaryfromtheMedicivillaatTrinitàdeMonti’sgarden–theVenus,the Knife Grinder,andtheWrestlers–hadbeendevelopingsinceearlyJune (Goldberg1983:227-251,Boyer1932).Whenthestatueshadfinallyleftthe city,theTuscanresidentinRome,TorquatoMontauti,wrotetothecourt withaclearsenseofrelief;

Itstilldoesn’tseemthatwesentthemoff,sinceIalwayssuspectedsome unwonteddevelopment.IthasevenbeensaidthattheseRomanspaidfor thesestatueswithbloodandsweat,havingcapturedtheminGreeceand broughtthemtoRome. (Goldberg1983:241note51MontautitoPanciatichi,Rome,16August1677, ASF,MdP3397translationbyGoldberg).

Weeksearlier,awareofthegrowingdiscontentamongsttheRomans that could impede the statues’ export, the Tuscan court had advised Montautithathe«couldletitbeunderstoodthatourPrince[GrandDuke CosimoIII]isbringingthestatuestoFlorenceinordertobecastinbronze. Inthisform,theywillbereturnedtothegardeninRome»(Goldberg1983: 241,note48,minutefromFlorencetoMontauti,27July1677,ASF,MdP 3397translationbyGoldberg). ThethreestatuesarrivedinFlorencetwoweekslaterandwereputon displayin1688,aftertheirrestorationbyErcoleFerrata,intheTribunaof theGrandDuke’sGallery.Nobronzecopieswereeversentbacktothevilla garden,butoverthenextfiftyyearsthestatuesfromTrinitàdeMontiwere reproducedinvariousmediaandscales.Thecopiesmadeafterthemwere disseminatedacrossEurope,therebyincreasingtherenownoftheorigi- The Language of Value in Grand Tour Guidebooks 105 nalsaswellasoftheGrandDuke’sGallery(Haskell,Penny1981:53-61). RecountinghisvisittotheTribunainhisguidebookoftheGrandDuchy lessthanacenturylater,in1757,ThomasSalmondescribedatlength«the mostbeautifulStatueofVenus,commonlycalledtheVenere de’Medici, whichinpastcenturieswasthewonderofRome,andnowonecouldsay themarvelofthiscity».Herperfection,Salmonemphasized,wasattested toby«themanycopiesthatonefindsscatteredthroughouttheworld»,a suggestionthathadalreadybeenofferedbyEdwardWrightinhis1730 Some Observations Made in Traveling through France, Italy, Etc(Salmon1757: 62,Wright1730:406).Forbothwritersthentheabundanceofcopiescon- firmedthesignificanceandfameoftheoriginal. TheimportanttransformationoftheTribunasculptures’culturalmean- ingthattookplaceduringthefirstdecadesoftheeighteenthcenturyisem- phasizedbyjuxtaposingtheTuscancourt’sfearthatthetenaciousRoman senseofownershipwouldpreventthestatues’exportwiththelaudatory languageofGrandTourguidebooks,writtenhalfacenturylater,which describethesamemarblesasmarvelsofFlorence.Intheseventeenthcen- tury,thethreeancientstatues,thoughheldintheMedicigardensatTrinità deMonti,wereperceived,asMontauti’sletterreveals,asobjectsofRoman identity.Butbythemid-eighteenthcentury,whentheyweredisplayedin Florence,theyhadbecomesynonymouswithMedicitasteandwereknown acrossEurope.TheMedici Venus,forinstance,wasvirtuallyunknownfrom thetimeofitsdiscoveryuntilitwasdisplayedintheTribuna(Haskell, Penny1981:325).ButwhenmuseifiedintheTribunaoftheGrandDuke’s Gallery,theseoncefracturedpiecesofprivategardenornamentweretrans- formedintocelebratedworksofartandobjectstobescrutinizedtode- velopone’staste.Throughtheirreproductionindiversemedia,theonce sedentarysculpturesbecameculturalcommoditiesthatcirculatedacross Europewheretheytookonnew,localizedmeanings.Theybecame,asthis essaywillexplore,objectsdeeplyembeddedwithinanetworkofsymbolic meaningsthatwasmediatedbyverbalandmaterialtexts,whichsimulta- neouslyattestedtoandconstructedthesignificanceoftheoriginal. Inwhatfollows,mygoalistounwindandexaminethiswebof‘value’ tounderstandtherolethatbothtouristguidebooksandcopiesofsculp- turesplayedinmakingtheTribuna’santiquitiesfamous.Keytothisin- quiryistheunderstandingthataestheticvalues–orwhatmakesawork ofartdefinedassuch–arepartofasociallyproducedsystem.Tourism andtheritualisticviewingencouragedbyguidebooksproducesandcodi- fiesthetermsofvaluethatareusedtodescribethesignificanceofobjects. Theseterms,whichobjectivizethesubjectiveexperienceofart,arewhatI calla‘languageofvalue’.Idemonstratethatintheseeighteenth-century guidebookpassagesaboutancientsculpturetheseabstractaestheticvalues becamesignifiednotthroughdescriptivelanguage,butinsteadthrough referencetootherstatues.Suchcomparisonswereonlypossiblebecause 106 Hannah Wirta Kinney ofthreesocialpracticescentraltotheGrandTour:thesystematicnature oftraveltoviewartcollectionsthatallowedforvisualcomparisontobe made;theactofwritingaboutthesestatuesandthesubsequentpublica- tionthatcanonizedparticularroutesandwaysofcomparing;andfinally thegrowthofamarketforcopies. Previouspublicationshaveexploredtheroleofcopiesinthedevelop- mentofatastefortheantique,thevaluable‘cachetofthecopy’forBritish GrandTourists,aswellasthepowerfulroleofguidebooksinmediating theGrandTourist’sexperienceofItaly(Haskell,Penny1981,Coltman 2006:123-164,Chard1992,Chard2001,Whitehead1983,Sweet2010,Sweet 2012).Myresearchdrawsonthiswork,butextendsitthroughasubtle examinationofhowsculpturalcopieswerediscussedinguidebooks.My intentionistountanglethewaysinwhichguidebooktextsandthree-di- mensionalcopies,throughtheirmedia-specificmodesofdescribingthe original,layeredmeaningsandconferredvalueontotheTribuna’santiqui- ties.Iproposethatbothguidebooktextsandcopiesmediatedthebehold- er ’sexperienceoftheoriginal,andinfactencouragedthedesiretoseeitin thefirstplace2.Butbeyondsuggestingalinearrelationshipinwhichtextor imageinciteadesiretobeholdtheoriginal,myaimisinsteadtoilluminate howtext,copy,original,andbeholderaremutuallyintertwinedandinflu- enceoneanother.IconcludebylookingcloselyathowtheauthorEdward Wrightdescribedtheimportanceofasetofbronzecopiesthroughanar- rativeaboutthecommissionthatheincludedwithinhisdescriptionofthe Tribuna’santiquitiesinhisguidebookSome Observations Made in Traveling through France, Italy, Etc.Whilemyinvestigationfocusesontheearlyeigh- teenthcenturyinItaly,andespeciallyFlorence,themethodsandbroader argumentsIofferabouttherelationshipbetweenverbalandmaterialtexts shouldnotbeseenaslimitedtothiscontext,butrathercouldbeproduc- tivelyappliedtoothertimesandplaces.

1. Describing the Hierarchy of Ancient Copies in Eighteenth-Century Guidebooks

Asantiquesculpturewassystematicallyexcavated,displayed,and viewedduringtheperiod,itwasincreasinglyarguedthatmanyofthe worksderivedfromthesamecompositionalmodels.Whilethetheories proposingthatRomanmarbleswerecopiesofGreek‘original’bronzesdid notbecomefullyarticulateduntilthemid-eighteenthcentury,thegrowing abundanceofstatuesthatclearlyrelatedtoeachotherthroughcomposi- tionandiconographyallowedguidebookwriterstorecognizeiconograph-

2 Someofmyearliestideasaboutmediaspecificmodesoftranscriptionandprocessesof remediationcomefrom:Bolter,Grusin2000,Gitelman2006.Forsimilarideasinrelationto culturemoregenerally,see:Erll,Rigney2009. The Language of Value in Grand Tour Guidebooks 107 ically-relatedsculptures.Theritualisticpracticeofsystematicallyviewing importantcollectionsofancientsculpture,urgedonandmadepossibleby guidebooks,wasnodoubtimperativeforthistask. Asearlyas1705,JosephAddisonsuggestedinhisRemarks on Several Parts of ItalythatmanystatuesinRomewere«cutafterthesamemod- el».Hebelievedthattheseancient‘copies’weremadeaftercelebratedan- cientmasterpieces.Healsoobservedthatmoreancientcopiesexistedof theMedici Venusthanofallotherstatues,evidencethatitwasthe«most celebratedStatueamongtheAncients»(Addison1718:261-262).Hethere- byconfirmedtheancientfameoftheMedici Venus throughthehistorical proofprovidedbythecopies.Butfurther,healsosubstantiatedthatthe versioninFlorencewasthe‘original’.Thematerialevidenceofferedby copiesthusallowedhimtomakehisargumentand,inturn,thetexten- dowedthe‘original’withvalueandinstructedvisitorsonhowtoappre- ciateit. Antiquarianandproto-connoisseurialapproachestodescribingancient works,likeAddison’sexploredabove,establishedahierarchybetween differentversionsofthesameiconographicmodelbyfocusingonaspects suchasthequalityofthecarving,thewholenessofthefigure,anditsrela- tionshiptosculpturesdescribedinancientsources(Marvin2008:121-168). Theseassertionsthusreliedonbothmaterialobservationsaswellastex- tualevidence.Thesemodesofanalyticaldescriptionthencreatedaframe- workthatdefinedanddesignatedtheuniqueaestheticqualitiesofeach individualexampleofagroupofsimilarcompositions–theindividuality ofcopies,sotospeak.Onceindividualized,ahierarchyamongthediffer- entversionsofasimilariconographicmodelcouldbeformed. Aparticularobject,identifiedbythenameofitscollectororplaceof display,thencametostandforasetofspecificaestheticvaluesthatcould beunderstoodwithinahierarchyofancientcopies.Abstractaestheticval- uewasthustranslatedintolinguisticshorthand.Forexample,theMedici Venus,withaforgedsignatureofCleomenese,sonofApolodorus,wasre- gardedasoneofthebestpiecesofancientsculpture3.Thisassertionwas sowellknownthatwhenaguidebookwritersimplymentionedthe‘fa- mousVenus’itwasunderstoodthattheauthorwasreferringtotheMedici Venus.WhentheydescribedMichelangelo’sBacchusintheirguidebook, notinginparticularitsbalanceofmasculineandfemininequalities,the fatherandsonduo,JonathanRichardsonjuniorandsenior,claimedthat ithad«alltheDelicacyofthefamousVenus»(Richardson,Richardson 1754:45).Readersbyassociationwerethereforeabletoimaginethedel- icacyforwhichtheMedici Venuswasrenownedasanadmiredqualityof theBacchus.Thiscomparisonfurtherfunctionedtosupporttheclaimthat

3 IntheperiodtheVenuswasunderstoodtobeaGreek,andnotRoman,statueandthusthe signaturethoughttobelegitimate. 108 Hannah Wirta Kinney

Michelangelohadequaledtheantiqueinthiswork,whichcouldhave justifiedwhythatfigurewasincludedamongstgroupsofcopiesofthe Tribuna’santiquities. Thehighlyrepetitivenatureofguidebooks,whichsampledfrom,re- packaged,andreferredtoeachother’sdescriptions,createdacommonlan- guageusedtodescribeantiquesculptureandscriptedtheGrandTourist’s experienceofthem(Whitehead1983,Chard1992,Chard2001,Sweet2010, Sweet2012).Thereiterationofattributionstoanancientmaster,andthe descriptivelanguagethatconferredonthestatuetheaestheticqualitiesas- cribedtotheworkofthatmaster,furthercodifiedthewayinwhichoth- erworkscouldbeseenanddescribed.Thecycleofdescription,display, viewing,recording,andpublishingthusproducedacanonofimportant sculptures,makers,andbyextensioncontemporarycollectionsforeigh- teenth-centuryviewers4. English tourist diaries and guidebooks, starting with Addison’s Remarks,publishedjusteighteenyearsaftertheTrinitàdeMontiantiqui- tieswereputondisplayintheTribuna,describedthesculpturesindetail, demarcatingthemascanonicalworksandessentialobjectsofstudyforthe GrandTourist(Addison1718:323-325).BythetimeJohnBrevalpublished hisaccountofItalyin1738,hedidn’twastewordstoexplainthespace anditscontentsas,hesaid,theywerealreadysowellknownthrough themanyotherpublicationsthatcamebeforehis(Breval1738:156).The Tribunawas,asWrightrecounted,«theBuon Boccone»themosttreasured roomintheGrandDuke’sGallery(Wright1730:405)inacitywhich,Breval wrote,wasitselfa«bonne bouche [...]thenoblestMagazineofantient[sic] Monuments,andmodernSculpturesandPaintings,intheWorld»(Breval 1738:132).Inthecenteroftheroom,surroundingapietre duretable,were sixantiquestatues,includingthethreefromTrinitàdeMonti.TheMedici Venuswasmostoftendiscussed(Haskell,Penny1981:325-328).According totheRichardsons,theMedici Venuswas«suchaLeggiadraFigure,thatby ittheothertwoVenuses[theVenus UraniaandtheVenus Victrix]look[ed] Robust»,thoughtheytoohadtheircharms(Richardson,Richardson1754: 56,Haskell,Penny1981:320-321,332-333,Hale1976).TheDancing Faun’s headwasrepeatedlyattributedtoMichelangelo,made«insuchmanner, astoleavelittleroomtolamenttheLossoftheoldone»(Wright1730:409, Haskell,Penny1981:205-208).TheKnife Grinderwasknownbyvarious names,suchastheArrotinoorScythian Slave,dependingontheauthor’s interpretationofitsenigmaticiconography(Haskell,Penny1981:154-157). TheWrestlers,asWrightrecounted,wereknowninEnglandthroughsev- eralcopiesthatwerealreadythere(Wright1730:411,Haskell,Penny1981: 337-339).

4 Manyofmyideasaboutthecyclicalinfluenceofpopularculture,museumdisplay,andthe creationofknowledgedevelopedfromMoser2009. The Language of Value in Grand Tour Guidebooks 109

2. A Kaleidoscope of Copies both Ancient and Modern

Whileguidebookdescriptionswerecentraltolearningaboutfamous piecesofsculptureawaitingtheGrandTourist,periodwritersalsoreveal thatsomeoftheirknowledgeofadmiredancientsculpturescamefrom copiestheyhadseenbeforetheyarrivedinItaly.Copiesofsculpture, invariousforms,inEnglandareoftenmentionedintouristguidebooks anddiarieswhendescribingtheoriginalinItaliancollections.Suchpub- licationscontainedfew,ifany,illustrations;thereforereferencingacopy knownintheauthor’shomecountrywouldhaveallowedreaderstoimag- inetheoriginalbycomparison.Thelanguageofaestheticvaluewasthus keyfordescribingart. TheGrandTourist’sdesiretopossessanddisplaytheexperienceofItaly, andallofitshistoricandculturalconnotations,becamemateriallyembod- iedintheendlessarrayofsouvenirsthatcametofillEuropeanpalacesand, especially,Britishcountryhousesintheeighteenthcentury(Pinelli2001, Pinelli2010,Scott2003,Guilding2014,Coltman2006,Coltman2009).Most prevalentwereconsole-sizedbronzesandporcelainfiguresmadeafterfa- mousworks,whichbythesecondhalfoftheeighteenthcenturywereeven advertisedinprintedlistscirculatedbytheRomansculptorsGiovanni ZoffoliandFrancescoRighetti5.Butcopiesafterantiquitiescameinarange ofmaterialsandsizes,includingfragmentsofmarblerestoredafteralaud- edmodel,full-scalecopiesingessoorbronze,andconsole-sizedfigurines, tosummarizesomekindsofthethree-dimensionalcopiesthatwereavail- able.Two-dimensionalcopiessuchasprints,paintings,anddrawingsalso circulatedwidely. Inhis Italian Journey,writtenbetween1786-1788,JohannWolfgangvon GoethepoeticallyrecordedhisarrivalinRomebyreflectingontheimagi- narycityhehadcarriedwithhiminhismind.«EverythingIhaveknown forsolongthroughpaintings,drawings,etchings,woodcuts,plastercasts andcorkmodelsisnowassembledbeforeme.WhereverIwalkIcomeupon familiarobjectsinanunfamiliarworld;everythingisjustasIimaginedit, yeteverythingisnew»(Goethe1970:129).InOctoberof1769,Goethehad visitedtheAntikensaal inMannheim,acollectionofplastercastsbegunby ElectoralPrinceJohannWilhelmin1707.This«forestoflivingmarble[...]a populationofidealbeauty»asGoethedescribedit,includedtheMedici Venus, theWrestlers,andtheDancing Faunaswellasimportantpiecesdisplayedin Romeatthattime(Goethe1824:399).In1710,CosimoIIIde’Medicihadsent acollectionofplastercastsmadeaftersculpturesinhisGallerytotheElector Palantine,thehusbandofhisdaughterAnnaMariaLuisa(Lankheit1962:

5 CopiesofZoffoliandRighetti’spricelistssentfromRomebetween1794and1796areheld intheVictoriaandAlbertMuseumPrintRoom(D.1479-1898).Theyarealsoreproducedin HaskellandPenny,1980:appendix. 110 Hannah Wirta Kinney document280,CosimotoElectorJohannWilhelm,SanCresci,14July1710). WemustassumetheywereamongthoseseenbyGoethe.Hisvisittothe Antikensaal,whereheexperiencedclassicalstatuesintheroundforthefirst time,leftanimpressiononGoethethatwouldinfluencehisencounterofthe originals(Schrieter2010:125-126,Goethe1824:401). JonathanRichardsontheyounger,intheinfluentialpublicationhe co-authoredwithhisfather,alsowroteofhisencounterwithcastsbefore histriptoItalyin1720-1721.HetoohadseentheMedici Venusincopybe- foretheoriginal.Hewrote:

IconfessbeforeIsawthisStatue,Ihadsomeprejudiceagainstit,fromwhatI hadobserv’dintheCasts;andithassomefaults;butithas[...]suchaFleshy Softness,onewouldthinkitwouldyieldtotheTouch.IthassuchaBeauty, andDelicacy;suchaLightness(Richardson,Richardson1754:56).

LikeGoethe,Richardson’scomparisonbetweenoriginalandcopyhigh- lightsthecomplexrelationshipbetweenthem.Whilethecasthadgiven RichardsonanindicationofwhathecouldexpectinFlorence,theimperfec- tionsofthecastinfluencedhisideasaboutthequalityoftheoriginal.Itwas notuntilhesawthemarbleVenusintheTribuna,andits«fleshysoftness,» thathecouldfullycomprehenditsbeauty,whichoverpoweredtheother faultsthathesawevenintheoriginal.Thispassageemphasizesthatwhile sometypesofknowledgecouldbegainedthroughcopies,therewasaninex- pressiblevalueinseeing theoriginal.Thefactthatsomanywritersstressthe indescribablepoweroftheoriginalthusgavetheactofviewingitvalue. Goethelaidoutarangeofmaterialsforcopies,bothtwoandthree-di- mensional.Whilethesepiecesreproducedthesameiconographyandba- siccomposition,theydidsothroughdifferentrelationshipstotheoriginal. Itisimportantthereforetounderlinethatallcopiesdonottranscribethe originalinthesameway,forthematerialsfromwhichtheyarecraftedand thetechnicalmeansthroughwhichtheyareconstructeddeterminewhich aspectsoftheoriginalcanbeemphasized6.AstheRichardsons’description reveals,copiesdidnotalwaystranscribetheoriginalwell,orwiththesame faithfulness.Inacopy,eachoftheaestheticcomponentsoftheoriginal– iconography,size,dimensionality,color,surfacetexture,andmedium–can beeitherbetranscribedordisregarded,butenoughoftheoriginalmust remainforthecopytopointbacktoit.Asaresult,differenttypesofcopies mediatetheexperienceoftheoriginalindiverseways,therebyprovoking aspectrumofresponsestotheoriginal. Copies,likeguidebooks,thereforeconstructanoriginal’sfamebycon- ditioningviewersintoaparticularwayofseeingtheobjectandpraising

6 Formoreonthereproductionofsculpturesee:Hughes,Ranfft1997,Krauss1979,Bartsch et al.2010. The Language of Value in Grand Tour Guidebooks 111 itsvirtuesevenbeforethemomentofencounterwiththeoriginal.Likethe wordsselectedbyanauthorashewriteshisguidebook,includingrefer- encestothewritersofthepastandtheselectionofwordstodepictthe originaltothereader,theartistusesthe‘language’embodiedinhismate- rialtodothesame.Itisamateriallanguageofvaluethathighlightspar- ticularaestheticvalues–iconography,size,dimensionality,color,surface texture,andmedium.Bothartistandauthorlookattheoriginalanddecide howbesttodescribeittotheiraudiences.Theyselectwhattheybelieveto besignificantanddeterminewhatqualitiescanbebrushedaside(Elsner 2010).Theartistselectsandrephrases,tellinghisbeholderabouttheorigi- nal,notinwords,butthroughhisownactionsandhismanipulationofma- terial.Thecopy,likethedescriptivetextfoundinaguidebook,then,must alsobe‘read’,forithasthepotentialtorevealtheperiodtasteandcultural significanceofanoriginal.Therefore,thecopymustnotbeunderstoodas anmimeticderivativethatuncriticallyrepresentstheoriginal,butinstead asadescriptiveformthatvisuallyandmaterially(re)presentstheoriginal. Theoriginalandthecopy,therefore,arenottwopolaropposites,butrest withinnetworkedspectrumwherealltypesofcopiesandtheoriginalsi- multaneouslyinfluencethemeaningandthereceptionoftheothers7.

3. Edward Wright’s Language of Value

TheauthorEdwardWrighttraveledtoItalybetween1720and1722as the“bearleader,”8oreducationalguide,ofGeorgeParker,whosefather, ThomasParker,hadrecentlybecomeLordChancellorinEnglandandwas decoratinganewestateworthyofthisposition(O’Connor1998,O’Connor 2005,Zikos2005,Molesworth2010:116-119).Wright’sSome Observations Made in Traveling through France, Italy, Etc, waspublishedaftertheirreturn fromItaly.ParkerandWrightarrivedinFlorenceinlateOctoberof1721 andbymid-NovemberhadalreadymadetwotripstotheGrandDuke’s Gallery,wheretheywereescortedbythecustodianSebastianoBianchi(BL, StoweMS750:f.389-390GeorgeParkertoLordParker29/18November 1721Florence).Wright’spublication,likemanyperiodguidebooks,clear- ly parrots the information they received during their tour by Bianchi (Conticelli2015:96and112-115). ThroughouthisdescriptionsoftheantiquitiesoftheTribuna,Wright intermixespoems,LatinepigramswithEnglishtranslations,historicinfor-

7 Oneofthemostinfluentialwritingsontherelationshipbetweentheoriginalandcopy,and theoriginalityofthecopyformeis:Bartsch,Becker&Schrieter2010. 8 “Bearleader”wasatermusedtodescribetheroleoftheoldermenwholookedafteryoung GrandTourists.Inthisrole,thebearleaderwouldserveastutor,chaperoneandguardian. PierLeoneGhezziparodiedsuchpracticesinhisdrawing“CaricatureofDr.JamesHayasa bearleader”inwhichasmallelegantly-dressedcubisdraggedthroughtheItalianlandscape byHay.Ghezzi’sdrawingisBritishMuseum1946,0713.98,buttherearemanyprintsafterit. 112 Hannah Wirta Kinney mation,andreferencestocopiesandprintstocapturetheexperienceof theoriginalmarbles’impact.Whilehebelievedthat«toattemptadescrip- tionofthisMiracleofSculpture[theMedici Venus],wouldbetoinjureit», afewlineslaterWrightincludedapoemthat,hesuggested,couldgivea morelivelyaccountoftheVenus’perfectionsthaneventhecaststhathe assumedhisreadersknew(Wright1730:406-408).Otherguidebooksalso mentiontheinexpressiblebeautyoftheVenus (Addison1718,324;Bianchi 1759:192),butwhatisinterestingisthatWrightusednotonlywordsbut alsothereader’sassumedencounterswithcopiestocapturethestatue’s enigmaticbeauty. Wrightconcludedhisdescriptionofthe«fourcapitalstatues»ofthe Tribunabymentioningbronzecastsofthemwhichweremadein1711by theFlorentinesculptorMassimilianoSoldaniBenzifortheEnglishDuke ofMarlborough,JohnChurchill(Ciechanowiecki,Seagrim1973,Avery 2003,Avery2005).Marlboroughhadcommissionedthebronzecopiesfrom SoldanitodecoratehisnewpalaceatBlenheimafteraseriesofmilitaryvic- tories,whichhadwontheDukeconsiderableesteemacrossEurope.After mentioningtheMarlboroughbronzes,WrightthendescribedParker’s subsequentcommissiontoPietroCipriani,whohenoteswasastudentof SoldaniwhohadassistedwiththeMarlboroughstatues(Wright1730:412). ThoughCiprianiwasanartistunknowntoEnglishpatronsatthetime9by associatinghimwithSoldani,Wrightgavethecommissionanominalvalue andallowedhimtoargueforitsquality. Wright’snarrativeaboutLordParker’scommissionisoftentakenasafac- tualaccount.He,likemanyotherguidebookwritersofthetime,wrotein thefirstpersonandthereforepresentshisaccountasfirsthandandeven diary-like,althoughitwaspublishedyearsafterhisreturn.Butcomparing Wright’spassageaboutthecommissionwithlettersactuallywrittenatthe time,aswellasperiodpracticesofcommissioningcopies,itisclearthathis accountshouldnotbetakenasfact.10Itisthereforemoreproductivetouse Wright’sstoryasatoolforunderstandingwhatLordParkervaluedinthese copies,howWright’srhetoricalstructuresemphasizedthatvalue,andbyex- tensiontoelucidateperiodviewsaboutthevalueofcopiesmoregenerally. BeyondsimplyassociatingParker’scopieswithMarlborough’s,Wright assertedthecommission’sprestigebyincludingCipriani’spromisethatthe casts«shouldatleastequalSoldani’s,andbethemostexactthateverwere made».Wrightthususedalanguageofcomparisontoexpressthevalueof thesecopies.Theywould«atleast»equalSoldani’snowwell-knowncop- iesinbronze,whichwhentheywerecompletedin1711weresaidtobe «littleinferiortotheOriginals,evenintheOpinionoftheCriticks»(BL,

9 LordParker’ssonneverevenmentionstheartist’snameinhiscorrespondencewithhis father,see:BritishLibrary,StoweMS750. 10 Iexplorethedetailsofthiscommissioninmydissertation. The Language of Value in Grand Tour Guidebooks 113

AddMS61153,204-205:JohnMolesworthtoMarlborough,29March1711 Florence).TheaestheticqualityandsocialvalueofCipriani’scopieswere thereforecreatednotbydescribingtheiruniquequalities,butinstead throughachainofreferencetootherknownworks,firsttoSoldani’sbronz- esforMarlborough,andthentotheoriginals,whichhad«greatlydelight- ed»GeorgeParkerwhenhesawthemintheGrandDuke’sGallery(Wright 1730:412).Wrightwentfurther,though,tosuggestthatCipriani’scopies wouldbemoreexactthanSoldani’s.Thecompetitionforprestige,inthis case,wasnotjustbetweencopyandoriginal,butalsobetweenthetwocop- iesandthustheirownersaswell. Asimilarlanguageofcomparativedescriptionwasalsoparticularly helpfulfordealersandartistssellingworkstopatronsfromafarduring theGrandTour.Forexample,inthedealerGavinHamilton’sletterstohis patron,WilliamPettyShelburne,SecondEarlofBowood11,Hamiltonde- scribedpotentialpurchasesthroughcomparisonstofamousworks.Some contrastswerepractical,suchaswhenHamiltonwrotethataVenushe hadsoldtoJohnCorbetwasnotfitforShelburne’sgallery«asitisonly thesizeoftheVenusofMedecis[sic]»(Christie’s1930:87,Hamiltonto Shelburne,Rome,7May1773).Butinothercases,theuseofcomparison wasalsoacommentonthequalityofthework.Hamiltonhaddiscovered, amongotherpieces,«aboylaughingwithabirdinhishand»inhisexca- vationatMonteCagnolo.HedescribeditassimilartotheoneattheVilla Borghese,but«muchfinerandmoreentire»(Christie’s1930:89,Hamilton toShelburne,Rome,16January1774,Bignamini,Hornsby2010:v.I,103). Throughthismodeofdescription,thefreshlyexcavatedsculpturewasen- dowedwithmultiplelayersofvalueandmeaningthroughitsrelationtoa knownwork.First,thefigureofaboywithabirdinhishand,whichwould havebeenotherwisejustafragmentfromMonteCagnolo,gainedamore highly-esteemedidentitythroughbeingrelatedtoasimilarmodelknown intheVillaBorghese12.Second,becausetheMonteCagnoloboywasasso- ciatedwiththeBorghesecollection,thestatuewasdeemedaworthypos- sessionandthuscreatedacorrelationbetweenShelburne’stasteandthat oftheBorghesefamily.Butfurther,becausethepiecewasofhigherquality thantheBorgheseexample,itbestowedShelburne’sowncollectionwith addedprestige.Inlatercorrespondence,Hamiltonagainusedjuxtaposi- tion,inthiscasetoanotheradmiredcollection,toinciteShelburnewith

11 Shelburnelater,MarquisofLansdowne,undertookhisGrandTour,whichhadsignificant consequenceforhiscollecting,in1771.See:Ingamells1997:852,Bignamini,Hornsby2010:v. I,321-322,Christie’s1930. 12 Bignaminifurthersuggeststhatthedocumentedlocationofanexcavationbecameanindi- catorofqualitythroughasimilartriangulationofknowledgeofandrespectfortheancient owner,thecontemporarypatron’sownself-fashioning,andthefragment.Forthisideasee: Bignamini,Hornsby2010:v.I,1-16.FortheBorghesecollectionintheeighteenthcentury,see: Paul2008,Colivaet al.2011. 114 Hannah Wirta Kinney thedesiretopurchase:«astotheAmazon,yourLordshipwillfinditone ofthebestofitskind,inparticularthehead,whichsurpassesmuchany thatIhaveyetseen,notexceptingthatofthePope’sMuseum,somuches- teemed»(Christie’s1930:86,HamiltontoShelburne,4March1773,Rome, Coltman2009:1-6).Muchmorecould,andshould,besaidabouttheex- emplarystatuesthatdealersusedintheirlettersforcomparisonasthey illustratethetypesofobjectsGrandTouristshopedtopossess,andthus thequalitiesthatwerevaluedinparticularancientpiecesduringthepe- riod.CruciallyfortheargumentIamdevelopinghere,thiscomparative language,whichgavevaluetounknownworksofart,revealshowacanon ofimportantsculpturewasproducedthroughtherepetitionoftextualand materialdescriptionsoffamoussculpture. AmajorcriterionforBritishcollectors’potentialpurchaseswastheap- propriatenessoftheiconographyforthefunctionofthespaceinwhich thesculpturewouldbedisplayed.FiguresofBacchus,forexample,were frequentlyplacedindiningrooms,whilebustsofscholarsadornedlibrar- ies.Particularpairingsoffiguresfurtherplayedoffanunderstandingof ancienttextsormythology,suchascouplingsofCupidandPsyche;but werealsoinfluencedbycombinationsdisplayedinItaliancollections,asis illustratedbythefrequentappearanceofsetsofcopiesoftheMedici Venus withtheDancing Faun.Britishcollectors’methodsofdisplaythusderived fromtheexperienceofviewingsculptureontheGrandTour,butitcould alsobesuggestedbysimplyreadingaboutsuchcollectionsinguidebooks anddiaries. Further,correspondencebetweenpatronsanddealersrevealsthattheir exemplarsusedtobuildcollectionsderivedfromItalianones,aswellas thedesiretocompetewithotherBritons.Sculpturesofqualityassembled anddisplayedinaBritishcollectioncouldthuscompetewithwhatcould bedescribedasthe‘original’collectionsinItaly.Suchcomparisonswere onlymadepossiblethroughaknowledgeofcollectionsinbothcountries. Thisknowledgewasaccessibleduetoguidebooksthatcreatedacommon knowledgeofcollections. ReturningtoWright’spassageonthelineageofParker’scopiesthus illuminateshowheutilizedcommonknowledgeabouttheoriginalsand copiestoargueforthecommission’svalue.Thefirstbronzecastsofthe Tribuna’sfamousstatuesweremadebySoldaniforPrinceAdamAndreas ofLiechtensteinbetween1694and1702(Lankheit1962:139-148,326-338). Whenthecommissionwasnegotiated,Soldaniwarnedthatheneededto obtainalicensefromtheGrandDukeCosimoIIIbeforetheprojectcould proceed,furthercautioningthatthelicensewouldbedifficulttoacquire, especiallyfortheMedici Venus,becausewhentheGrandDukehadtakenit fromRomehehadintendedtomakeacasttosendbacktothegardenwhere itwasoriginallydisplayed(Lankheit1962:document645,Massimiliano SoldaniBenzitoPrinceJohannAdamAndreasvonLiechtenstein,Florence, The Language of Value in Grand Tour Guidebooks 115

9July1695).InJanuaryof1710,theTuscanenvoytoBritain,JacopoGiraldi, wrotetoCosimoIIIontheDukeofMarlborough’sbehalf,similarlyasking forpermissionforSoldanitomakecopiesoftheTribuna’sfamoussculp- tures(Ciechanowiecki,Seagrim1973:note5,JacopoGiralditoCosimoIII, London,24January1710,ASF,MdP4234,206).Interestingly,tocastthese bronzes,Soldanire-usedmoldsmadefortheElectorPalantine’splaster casts,thosewhichhadsodeeplyinfluencedGoethe. WrightandParkerfoundthemselvesinasimilarsituationin1722,when theyalsodiscoveredthattheGrandDukewouldnotallowanyonetomake newmoldsfromthestatuesinhisgallery.Ciprianialsohadtoresorttoold molds.Andhe,too,askedforpermissionfromtheGrandDuke,asWright recounted,

tohaverecoursetotheoriginalsforthemoreexactputtingthepartstogeth- er(forwantofwhich,castsoftendiffermorefromtheoriginals,thanone wouldeasilyimagine;ashashappenedparticularlyinmostofthecastsof theVenus)(Wright1730:412).

InthisphraseWright,asRichardsondidinhisdescriptionofcastsof theVenus,revealsahierarchyamongmoderncopies.Somecopieswere moreexactandbetterputtogetherthanothersandwereabletomoreac- curatelycapturethe«AiroftheOriginal»,asWrightdescribedit(Wright 1730:268).Thisexactness,whichCiprianiofferedinhiscastsandthat Wrightpraised,resultedfromaccesstotheoriginal,whichtheGrandDuke controlled.Wright’sdescriptionthusalsogaveCipriani’scopiesvalueby emphasizingthat,becauseoftheGrandDucalsystemofcontrol,notevery- onecouldhaveacopymade,andthereforeexactcopiesdemonstratedthat thepatron,inthiscaseParker,hadtheconnectionsrequiredtoobtainthe licenseand,consequently,accesstotheoriginal.Anexactcopy,therefore, materializedarelationshiptotheoriginalmarble,theoriginalcollection, andtheoriginalowner. ThecopiesEnglishcollectorsmostoftendesiredwereofthemostre- nownedandimportantworksinItaliancollections.Acopyofawell-re- gardedoriginalcouldthusbereadnotonlyasevidencethatthepurchaser wasaestheticallydiscerning,but,further,thathehadthediplomaticand socialconnectionsthatwouldallowforsuchacopytobemade.Wrightso clearlyemphasizedthisbynotonlymentioningthatCiprianiwasgranted accesstostudyingtheoriginalsintheTribuna,butthroughanotheranec- doteaboutabustofPlautillathatParkeralsopurchased.Wrightrecorded thatParkerwasgivennotonlythebronzecast,butalso

theveryMold,whichwasmadeonpurposeforhim,withtheLeaveofhis RoyalHighness[CosimoIII];whoinsistedthattheMoldshouldnotbeleftat Florence,fortheCasttobecomecommonthere,butshouldeitherbebroken topieces,orcarriedawaybymyLord(Wright1730:412). 116 Hannah Wirta Kinney

Thetruthofthisstatementneedstobefurtherinvestigated,asCipriani madecopiesofthesamebustin1739(WarwickshireCountryRecordOffice, CR136/B3520:PietroCipriani’sreceiptforcastsmadeforRogerNewdigate, 1December1739),butWright’suseofthisanecdoteisimportantinunder- liningtherarityandsingularityofcertaincopies,andthusthevalueofthe copiesasindividualobjectsintheirownright. Lookingcloselyatthetextofguidebooksandperiodcorrespondence thatdescribetheGrandDuke’sGallery,itbecomesclearthatnavigating andexperiencingthespacewasnotanautonomousact,butonethatwas dictatedbytheritualsoftheMedicicourtandguidedbyBianchi.The Richardsons,citingBianchi’sauthority,evenincludedintheirdescrip- tionoftheDancing Faun thestatementthattheGrandDukehadnotlet newmoldsofthestatuebetakenbecausepreviousoneshadleftdiscol- oredspotsonitsface.Theysuggestedthatasaresult,subsequentcasts,in- cludingthosefortheDukeofMarlborough,weremadefromearliermolds (Richardson,Richardson1754:57).Thisstorythatwaspropagatedbythe Richardsonsthroughtheirguidebookhelpedtoreinforcethevalueof copiesandtoemphasizethefragilityoftheoriginal.AsIhavementioned, JonathanRichardson,Jr.hadseencopiesoftheMedici Venus inEnglandbe- forehesawtheoriginalinFlorence(Richardson,Richardson1754:56).But theoriginalheldforhimadistinctivebeautythatcouldonlybeunderstood thereintheTribuna.Hisappreciationoftheoriginalwasthereforedepen- dentuponhisencounterwiththecopyandthecomparisonbetweenthem.

Conclusion

TheTribuna’santiquities’suddenriseinrenowncanappeartobetied totheGrandTour,itsconsumeristicbehavior,andtheconcurrentriseofa tastefortheneoclassical.Buttheproductionofcopiesofsculpture,made inFlorenceinvariousmedia,alsofurtherextendedknowledgeoftheorig- inalsbydistributingtheirimageandformfarbeyondthecity,asSalmon andWrightbothrecognized.TheinterrelationbetweenGrandTourists’ perceptions,expectations,andnotionsofvalueasexpressedinthesetexts, therefore,suggeststhatthefameoftheoriginalwasreinforcedbythe structuresofthecourtandtheproductionsofcopiesbyitsartists.Forthat reasonitisessentialtounderstandtheinterlacednetworkoftext,copy, andoriginalthathelpedtotransformtheTrinitàdeMontimarblesintothe famousstatuesoftheTribuna.Doingsoraisesinterestingquestionsabout theproduction,andnotjusttheconsumption,ofatastefortheantique13. Withsomanywrittendescriptionsandcopiesofancientsculpturecir-

13 TheItalianresponsetotheGrandTourislessdiscussedthantheBritishexperienceofit. Somekeytextsontheformerquestionare:Bignamini,Hornsby2010,Hornsby2000,Nor- lander2009. The Language of Value in Grand Tour Guidebooks 117 culating,therebyformingacommonsetofculturalreferences,wecanas- sumethatvisitorstoParkerorMarlborough’sestatesinstantlyrecognized theoriginalstheirbronzescopied,wheretheycamefrom,andhowdif- ficulttheywouldhavebeentoacquire.Tobeappreciatedthecopythus hadtobeunderstoodinrelationtotheoriginal,andacomprehensionof theoriginalrestedonaknowledgeofwrittentexts.Yet,thewrittentexts wereformedthroughtheexperienceofbeholdingtheoriginal,whichwas oftenmediatedbycopiesfirstseeninadistantplace.Lookingforagency inthistangle,then,exposesthatculturalpatrimonyrestswithinanetwork ofexperiencesandinterlockinglanguages–bothverbalandmaterial–that connectthebeholder,theoriginal,thetext,andthecopy.Itisdifficultto understandwhereonetranscriptionendsandanotherbegins.

References

Archival resources:

ArchiviodiStatoFirenze(ASF):MediceodelPrincipato(MdP)3397and4234 BritishLibrary:Stowe750 WarwickshireCountryRecordOffice:CR136

Printed sources:

Addison,J.1718,Remarks on Several Parts of Italy, &c: In the Years 1701, 1702, 1703, secondedn,Shakespeare’sHead,London. Avery,C.2005,“Soldani’sMythologicalBronzesandhisBritishClientele”, Sculpture Journal, XIV:8-29. Avery,C.2003,“TheDukeofMarlboroughasCollectorandPatronofSculpture” ined.E.Chaney,The Evolution of English Collecting: Receptions of Italian Art in the Tudor and Stuart Periods, YaleUniversityPress,London:427-464. Bartsch,T.,Becker,M.,Bredekamp,H.&Schreiter,C.2010,Das Originale der Kopie: Kopien als Produkte und Medien der Transformation von Antike, De Gruyter,NewYork. Bartsch,T.,Becker,M.&Schrieter,C.2010,“TheOrginalityofCopies.An Introduction”ineds.T.Bartsch,M.Becker,H.Bredekamp&C.Schreiter, Das Originale der Kopie: Kopien als Produkte und Medien der Transformation von Antike,DeGruyter,NewYork:27-46. Bianchi,G.1759,Ragguaglio delle antichità e rarità che si conservano nella galleria Mediceo-Imperiale di Firenze v.1,StamperiaImperiale,Florence. Bignamini,I.&Hornsby,C.2010,Digging and Dealing in Eighteenth-century Rome, YaleUniversityPress,NewHaven. Bolter,J.D.&Grusin,R.2000,Remediation: Understanding New Media, MIT Press,Cambridge. 118 Hannah Wirta Kinney

Boyer,F.1932,“LesTransfertdesAntiquesdesMédicisdeRomeaFlorence”, Gazette des Beaux-Arts, 106:211-216. Breval,J. 1738, Remarks on Several Parts of Europe, Chiefly Relating to Their Antiquities and History. Collected Upon the Spot in Several Tours Since the Year 1723, H.Lintot,London. Chard,C.2001,“AntiqueSculpturesasSightsandWonders:TheUneaseof ViewingandCommenting”ined.A.Pinelli,Viewing Antiquity. The Grand Tour, Antiquarianism and Collecting, Richerche di storia dell’arte, Carocci, Rome:9-20. Chard, C. 1992, “Nakedness and Tourism: Classical Sculpture and the ImaginativeGeographyoftheGrandTour“,Oxford Art Journal, 18(1):14-28. Christie’s 1930,Catalogue of the Celebrated Collection of Ancient Marbles: the Property of the Most Honourable the Marquess of Lansdowne, Christie’sManson &Woods,London. Ciechanowiecki,A.&Seagrim,G.1973,“Soldani’sBlenheimCommission andotherBronzeSculpturesaftertheAntique”ineds.K.Lankheit&W. Hartman,Festschrift Klaus Lankheit: zum 20. Mai 1973,DuMontSchauberg, Cologne:180-184. Coliva,A.,Fabréga-Dubert,M.,Martinez,J.&Minozzi,M.2011,I Borghese e l’antico, Skira,Milan. Coltman,V.2009,Classical Sculpture and the Culture of Collecting in Britain Since 1760, OxfordUniversityPress,Oxford. Coltman,V.2006,Fabricating the Antique: Neoclassicism in Britain 1760-1800 UniversityofChicagoPress,NewYork. Conticelli,V.2015,“IltaccuinodiSirRogerNewdigate:gliUffizielaTribuna nellecartediunviaggiatoredelGrandTour(1739/1744)”,Mitteilungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz, LVII(1):91-128. Elsner,J.2010,“ArtHistoryasEkphrasis”,Art History, 33(1):10-27. Erll,A.&Rigney,A.(eds)2009,Mediation, Remediation, and the Dynamics of Cultural Memory,deGruyter,NewYork. Gitelman,L.2006,Always Already New: Media, History and the Data of Culture, MITPress,Cambridge. Goethe,J.W.1970,Italian Journey, PenguinBooks,Harmondsworth. Goethe,J.W.1824,Memoirs of Goethe, HenryColburn,London. Goldberg,E.L.1983,Patterns in Late Medici Art Patronage, PrincetonUniversity Press,Princeton. Guilding,R.2014,Owning the Past: Why the English Collected Antique Sculpture, 1640-1840, YaleUniversityPress,NewHaven. Hale,J.R.1976,“ArtandAudience:TheMedici Venusc.1750-1850”,Italian Studies, 31(1):37-58. Haskell,F.&Penny,N.1981,Taste and the Antique: The Lure of Classical Sculpture, 1500-1900, YaleUniversityPress,NewHaven. Hornsby,C.(ed)2000,The Impact of Italy: The Grand Tour and Beyond,British SchoolatRome,London. The Language of Value in Grand Tour Guidebooks 119

Hughes,A.&Ranfft,E.(eds)1997,Sculpture and Its Reproductions,Reaktion Books,London. Ingamells,J.1997,A Dictionary of British and Irish Travellers in Italy, 1701-1800, YaleUniversityPress,NewHaven. Krauss,R.1979,“SculptureintheExpandedField”,October, 8:30-44. Lankheit,K.1962,Florentinische Barockplastik: die Kunst am Hofe der letzten Medici, 1670-1743, F.Bruckmann,Munich. Marvin,M.2008,The Language of the Muses: The Dialogue Between Roman and Greek Sculpture, J.PaulGettyMuseum,LosAngeles. Molesworth,W.2010,John Molesworth (1679-1726) As a Patron of Art: Complacence, Connoisseurship and Commissions,(M.Littthesis)TrinityCollege,Dublin. Moser,S.2009,“ArchaeologicalRepresentation:theConsumptionandCreation ofthePast”ineds.B.W.Cunliffe,C.Gosden&R.A.Joyce,The Oxford Handbook of Archaeology,OxfordUniversityPress,Oxford:1048-1077. Norlander,S.2009,Portraiture and Social Identity in Eighteenth-century Rome, ManchesterUniversityPress,Manchester. O’Connor, T.P. 2005, “Lord Parker on the Grand Tour” in The Macclesfied Sculpture: The Fruits of Lord Parker’s Grand Tour 1720-22Christie’s,London: 10-10-13. O’Connor,T.P.1998,“TheFruitsoftheGrandTour:EdwardRightandLord ParkerinItaly,1720-22”,Apollo, CXLVIII(147):23-30. Paul,C.2008,The Borghese Collections and the Display of Art in the Age of the Grand Tour, Ashgate,Burlington. Pinelli,A.2010,Souvenir: l’industria dell’antico e il grand tour a Roma, Laterza, Roma. Pinelli,A.(ed)2001,Viewing Antiquity. The Grand Tour, Antiquarianism and Collecting, Richerche di storia dell’arte,Carocci,Rome. Richardson,J.S.&Richardson,J.J.1754,An Account of the Statues, Bas-reliefs, Drawings and Pictures in Italy, France, &c. with Remarks, secondedn,Lord Bacon’sHead,London. Salmon,T.1757,Lo stato presente di tutti i paesi e popoli del mondo naturale, politico e morale: con nuove osservazioni e correzioni degli antichi, e moderni viaggiatori, GiambattistaAlbrizzi,Florence. Schrieter,C.2010,“’MouldedfromthebestoriginalsofRome’Eighteenth- CenturyProductionandTradeofPlasterCastsafterAntiqueSculpture inGermany”ineds.R.Frederiksen&E.Marchand,Plaster Casts: Making, Collecting, and Displaying from Classical Antiquity to the Present,Berlin:De Gruyter,Berlin:121-142. Scott,J.2003,The Pleasures of Antiquity: British Collectors of Greece and Rome, Yale UniversityPress,NewHaven. Sweet, R. 2012, Cities and the Grand Tour: The British in Italy, c. 1690-1820, CambridgeUniversityPress,Cambridge. Sweet,R.2010,“BritishPerceptionsofItalianCitiesintheLongEighteenth Century”ineds.K.Kondo&M.Taylor,British History 1600-2000: Expansion 120 Hannah Wirta Kinney

in Perspective,InstituteofHistoricalResearch,London:153-176. Whitehead,J.1983,“’TheNoblestCollectionofCuriositys’Britishvisitorsto theUffizi,1650-1789”ineds.P.Barocchi&G.Ragionieri,Gli Uffizi: quattro secoli di una galleria,LeoS.Olschki,Florence:287-307. Wright,E.1730,Some Observations Made in Travelling Through France, Italy &c. in the Years 1720, 1721, and 1722, secondedn,WardandWicksteed,London. Zikos,D.2005,“FromtheWorkshopofCipriani:BronzesandPlastersfor the1stEarlofMacclefield”inThe Macclesfield Sculpture: The Fruits of Lord Parker’s Grand Tour,Christie’s,London:27-31. 8. Dorit Kluge

Auf dem Weg zum Reiseführer. Wenn Kunstkritik Einzug in Stadtbeschreibungen hält

Abstract

Thesecondhalfofthe18thcenturyseemstobeaperiodwheretextual typesliketravelogues,descriptionsofcitiesandartcriticismwereclearly delimitedagainsteachother.Everytypebroughtintofocusanotherper- spective:anarrative,adescriptiveorajudgementalone.However,wecan findmanypassageswherethelimitsbetweenthetexttypesblurandthe readerissuddenlyconfrontedwithahybridtext.Twoexamplesillustrate theinterfacebetweendescriptionsofcitiesandartcriticism:thecontri- butionsoftheartcriticLaFontdeSaint-Yennetothe1765editionofthe Description historique de la ville de ParisdePiganioldeLaForceandanex- cerptfromtheUmständliche Beschreibung Dresdens (1781/1782)byHasche. Thesecasestudiesgiveasynchronicviewonthelate18thcenturyEuropean literatureandshowhowthetextualinteractionoftwogenresproduces constitutiveelementsofmodernguidebooks.

Keywords:Enlightenment,descriptionsofcities,artcriticism,textual types,guidebooks

Zusammenfassung

DiezweiteHälftedes18.JahrhundertserscheintalseineEpoche,inder TextsortenwieReiseberichte,StadtbeschreibungenundKunstkritikklar gegeneinanderabgegrenztsind.SiesindinihremCharakterentweder narrativ,deskriptivoderurteilend.DennochfindensichindenTextenim-

*HochschulefürWirtschaft,TechnikundKultur,Berlin

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press 122 Dorit Kluge merwiederPassagen,indenendieGrenzenzwischendenTextsortenver- schwimmenundderLeserplötzlichmiteinemhybridenTextkonfrontiert ist.DerBeitragbetrachtetzweiBeispiele,dieinsbesonderedieSchnittstelle zwischenStadtbeschreibungenundKunstkritikuntersuchen:dieMitarbeit desfranzösischenKunstkritikersLaFontdeSaint-Yenneander1765er- schienenenAusgabederDescription historique de la ville de ParisvonPiganiol deLaForceundeinAusschnittausderUmständliche Beschreibung Dresdens (1781/1782)dessächsischenHistorikersHasche.DiesebeidenFallstudien tragenzueinersynchronenSichtaufdieeuropäischeLiteraturdesspä- ten18.Jahrhundertsbeiundzeigenauf,wieinderInteraktionzweier TextsortenkonstitutiveElementedesmodernenReiseführersentstehen.

Schlüsselwörter: Aufklärung, Stadtbeschreibungen, Kunstkritik, Textsorten,Reiseführer

Einführung

DiezweiteHälftedes18.JahrhundertsscheintaufdenerstenBlickei- neZeitzusein,inderTextsortenwieReiseberichte,Stadtbeschreibungen und Kunstkritik klar definiert und gegeneinander abgegrenzt sind. Gattungsgeschichtlich wurden bis heute in der Forschung vor allem Reiseberichte(Brenner1990;Babenko1997;Fuchs2009;Hentschel2010) unddieKunstkritik(Venturi1964;Dresdner1968/2001;Crow1985;Leduc- Adine1991;Wrigley1993;Foehr-Janssens,Saint-Jacques2002;Kluge2009; Vogt2010)eingehenduntersucht,eineepochenübergreifendeBetrachtung derTextsorteStadtbeschreibung(Kauffmann1994)stehtnochaus.Jeder dieserdreiTexttypenrückteinenanderenliterarischenAspektinden Fokus,seieseinennarrativenindenReiseberichten,einendeskriptiven indenStadtbeschreibungenodereinenurteilendeninderKunstkritik. DennochweisendieTextedieserZeitspanneimmerwiederPassagenauf, indenendieGrenzenderTextsortenverschwimmenundderLeserplötz- lichmiteinemhybridenTextkonfrontiertist. LetztlichsindReiseführeroderauchStadtführereinErgebnisderge- genseitigen Bereicherung und damit der Synergien zwischen den ge- nannten drei Textsorten. Die ersten Reiseführer sind bereits aus dem 16.Jahrhundertbekanntunddas18.JahrhundertgibtdenStadtführern den entscheidenden Entwicklungsimpuls. Die heutige Gestalt beider touristischer Führer in Inhalt und Form ist jedoch das Ergebnis einer übermehrereJahrhunderteerfolgtenEntwicklungalsautonomesGenre. ChabauddefiniertdreikonstitutiveMerkmaledieserTextsorte(2000:72- 74):dieSelektionvonzielgruppenspezifischnotwendigenInformationen, dieAnordnungderEinträgemittelseinerNomenklatur(wasdurchaus alsErgebnisaufklärerischenDenkensgewertetwerdenkann)unddiebe- sonderesprachlicheundtypografischeAusgestaltungdesTextes,diedes- Auf dem Weg zum Reiseführer 123 senfunktionellenCharakterfolgen.Letztereristerstensbestimmtdurch einenutilitärenAspekt,dennderReisendesolldurchdengeografischen Raum geführt werden. Zweitens hat der Führer den Reisenden über TopografieundGeschichtezuinformierenunddrittensbedarfeseines kleinenBuchformates,damitdasWerkin situ genutztwerdenkann.Diese KriteriensindinihrerGesamtheitbeiStadtbeschreibungen,wiesieindie- semArtikelbehandeltwerden,nochnichtvollständigausgeprägt.Aber eswirdimFolgendenanhandvonzweiFallbeispielendieSchnittstelle zwischenStadtbeschreibungenundKunstkritikunddamiteinewichtige EntwicklungsetappehinzumStadtführerinsBlickfeldgenommen. Das erste Beispiel bezieht sich auf ein französisches Werk, eine BeschreibungderStadtParisausdemJahre1765.IneinerNeuauflage derDescription historique de la ville de Paris et de ses environs,ursprünglich ausderFedervonJean-AymarPiganioldelaForce,findensichkorri- gierteundergänzteBeiträgeeinesdererstenanerkanntenKunstkritiker immodernenSinne,ÉtienneLaFontdeSaint-Yenne.SeineBeiträgesind dabeidenThemenUrbanismusundArchitekturgewidmet.Daszwei- teFallbeispiellenktdenBlicknachSachsenaufeineStadtbeschreibung vonDresden.JohannChristianHascheveröffentlichte1781und1783den erstenbzw.zweitenBandseinerUmständlichen Beschreibung Dresdens mit allen seinen äußern und innern Merkwürdigkeiten.Genauerbetrachtetwer- densollandieserStelleeinAusschnittdiesesWerkes,welcherdie1764 eröffneteDresdnerKunstakademiebetrifft.SelbstwenndiezweiBeispiele zunächstsehrähnlichgelagerterscheinen,sooffenbarensiedochgroße Unterschiede:ParisundDresdensindzwarimspäten18.Jahrhundertin ihrerBedeutungbeideeuropäischeStädteerstenRanges,dochistParisda- malsmitseinerEinwohnerzahlvonübereinerhalbenMillionrundzehn- malsogroßwieDresden.DieslässteinenerstenRückschlussaufden UmfangderStadtbeschreibungenzu,derimerstenBeispielnatürlichwe- sentlichgrößerausfällt.EswirdsichauchinderspäterenAnalysezeigen, dassbeideTexteunterschiedlicheStrategienbenutzen,umdasErbeder damalsnochsehrjungenKunstkritikindieüblicheVorgehensweisebeim AbfassenvonStadtbeschreibungenzuintegrieren.Gemeinsamistihnen allerdings,dasssiebeideeinenwesentlichenBeitragzurEntstehungdes modernenReise-bzw.StadtführersalsTextsorteleisten.

1. Ein Kunstkritiker ergänzt und verändert einen Historiker: eine Stadtbeschreibung von Paris aus dem Jahr 1765

ImJahre1742erschieninPariseineachtbändigeStadtbeschreibungun- terdemTitelDescription de Paris, de Versailles, de Marly, de Meudon, de St. Cloud, de Fontainebleau, et de toutes les autres belles maisons & châteaux des environs de Paris.VeröffentlichtwurdesievonJean-AymarPiganioldela Force(1673-1753),einemLiteraten,dersowohlinGeographiealsauch 124 Dorit Kluge

GeschichteunterLudwigXIV.undLudwigXV.großeVerdiensteerwarb undesinseinerKarrierebiszumköniglichenChronistenschaffte(Dezobry, Bachelet1889).DieStadtbeschreibunghatteletztlichsoeinenErfolg,dass sienachdemTodvonPiganioldelaForcemitdemTitelDescription histo- rique de la ville de Paris et de ses environs1765erneutaufgelegtwurde,dies- malineinerzehnbändigenerweitertenundaktualisiertenAusgabe. In beiden Auflagen der Stadtbeschreibung werden neben archi- tektonischen und landschaftsarchitektonischen Besonderheiten, die nach Stadtteilen geordnet sind, ebenso institutionelle Charakteristika FrankreichssowieberühmtePersonenbetrachtet.DieaufdieGegenwart bezogenetopographischeAnalyseverbindetsichalsomiteinerDarstellung zurHistoriederNationbzw.derStadtParis.Insofernkonvergierenindie- semTextdiegeographischeundgeschichtlicheSichtweiseaufeinund denselbenGegenstand,umzweiunterschiedlichenLeserzielgruppenein InstrumentfürdieBetrachtungvonParisbzw.vonFrankreichzubie- ten.AuchohnediepotenzielleLeserschaftexplizitzunennen,wirdim VerlaufedesTextesdeutlich,dasssichdasWerksowohlandieeinheimi- scheBevölkerungalsauchanReisendeausdemIn-undAuslandrichtet. FürdieMitarbeitanderAusgabevon1765konntendieHerausgeberder NeuauflagedenKunstkritikerÉtienneLaFontdeSaint-Yenne(1688-1771) unddenArchitektenPierrePatte(1723-1814)gewinnen.Erstererzeichnet fürtextlicheÜberarbeitungenunddamitfürdenEinzugderKunstkritik indieStadtbeschreibungverantwortlich,Letztererhingegenwurdemit zusätzlichenKupferstichenzurIllustrationdesWerkesbeauftragt.Damit verändertendiesebeidenMitarbeiterdenCharakterderStadtbeschreibung nachhaltig.SpracheundbildlicheDarstellungformeneineneueEinheit, undindemderTextanSubjektivitätundAnschaulichkeitgewinnt,somit seinerationaleHerangehensweiseumeineemotionaleNotebereichert wird,kannerseineihmzugedachteFunktionalsStadt-/Reiseführerbesser erfüllen.ErinformiertnichtnurseineLeser,sondernüberzeugtundver- führtgeradezuzumReisen. UmdieLeistungvonLaFontdeSaint-Yennezuwürdigen,sollan dieserStellederKontextderdamalsnochsehrjungenDisziplinund TextsortederKunstkritikkurzumrissenwerden(Crow1985;Wrigley 1993;Kluge2009).SiehatinihrermodernenFormihreUrsprüngeim Frankreichder1720erund1730erJahreundistinihrerEntwicklungeng andieExistenzderSalons,d.h.derKunstausstellungenderKöniglichen AkademiefürMalereiundSkulpturgebunden(VandeSandt1984).Als imzweitenDritteldes18.JahrhundertsLiteratenundPhilosophenim- merstärkerdenmoralischenundästhetischenVerfallderfranzösischen Gesellschaftbeklagen,beginnendieKünstlereineengereBeziehungzu ihremPublikumaufzubauen,indemsieihreWerkeregelmäßigöffent- lichzurSchaustellen.AlsbaldtretenKunstkritikeraufdenPlanundge- bensichalsSprachrohrdesPublikumsaus.Sietretengleichermaßenin Auf dem Weg zum Reiseführer 125

DialogmitdenKünstlernundderÖffentlichkeit.ObwohldasÄußern kritischerGedankeninBezugaufKunstansichnichtsNeuesdarstellt, weistdiemoderneKunstkritikwesentlicheNeuerungenauf:Sielässters- tensnebendenpositivennunauchnegativeUrteilezu,beziehtsichzwei- tensausschließlichaufzeitgenössischeKunstundnimmtdrittensWerke indenFokus,dieausgestelltunddamitbewusstdemPublikumpreis- gegebensind1.DererstePrototypdieserneuenTextsortestammtvonLa FontdeSaint-Yenne,dermitseinembürgerlichenHintergrundeinmar- kantesBeispielfürsozialeMobilitätim18.Jh.ist.NacheinerKarrieream HofderfranzösischenKönigin,dieihmauchdenZugangzurKunstwelt eröffnete,erarbeiteteersichinderPariserGesellschaftseinenPlatzals KunstkritikerundSchriftsteller.ZwölfJahrebevorDenisDiderotseinen erstenSalonverfasste,veröffentlichteLaFontdeSaint-Yenne1747seine Réflexions sur quelques causes de l’état présent de la peinture en France. Avec un examen des principaux ouvrages exposés au Louvre le mois d’Août 1746.Dieser TextisteinerseitseinekritischeBetrachtungderimSalonvon1746aus- gestelltenWerkeundandererseitseineArtQuerschnittsanalysederda- maligenkünstlerischenSituationinFrankreich.DenRéflexionsfolgten zahlreicheweitereSchriften,indenensichLaFontmitMalerei,Skulptur, ArchitekturundStädtebauauseinandersetzt.SeinwohlgrößtesVerdienst alsKunstkritikerist,dasseresletztlichniebeieinerKritikanderkünst- lerischenProduktionundamUmgangmitKunstbelässt,sonderndass erauchdieGründefürdenVerfallunddamitfürseineKritikanführt unddarausLösungsmöglichkeitenableitet.Beispielsweisekritisierter dieVerwahrlosungderBausubstanzdesLouvre,schreibtdiesdernach- lässigenPolitikzuundfordertfolgerichtigeineaktiveKunst-/Baupolitik unddamiteinhergehendeKontrollmechanismen.InsofernistLaFontde Saint-YenneweitmehralseinerdererstenmodernenKunstkritiker,erist

1 KunstkritikalssolcheexistiertbereitsseitderAntike.Dieim18.Jahrhundertentstande- nemoderneFormderKunstkritikistinihrerDefinitionsehrenggefasst.ErstmitderEnt- stehungderKunstakademienundihrerAusstellungen,indenendieArbeitsergebnisseder Akademiemitgliederpräsentiertwerden,fokussiertdieKunstkritikerstmaligaufzeitgenös- sischeKunstundbehältdieseEingrenzunginderfolgendenEntwicklungbei.Dadurch,dass dieWerkederAkademikerbewusstzurSchaugestelltwerden,erhaltenKunstkritikereine Legitimationsichzuäußern.FürdieKunstkritikbildendieturnusmäßigwiederkehrenden AkademieausstellungenzudemdenAusgangspunktfüreinesystematischeBesprechungvon Kunstwerken,füreineStandardisierungunddasregelmäßigeErscheinenvonKritiken.Inder Anfangszeitder1720erund1730erJahreerscheinendieerstenVersuchederKunstkritikvor- wiegendinZeitungenundZeitschriften,wiez.B.imMercure de France,undsinddamitnoch starkjournalistischgeprägt.DemHöflichkeitsidealderZeitgeschuldetisthierauchderstets positiveCharakterindenBesprechungenvonKunstwerken.Diesändertsichallerdingsmit demimnachfolgendenAbschnittbesprochenen,selbständigerschienenenTextvonLaFont deSaint-Yenne,dereineneueKunstkritiknungemäßderobenerwähntenDefinitionhervor- bringt(Kluge2009).DieDefinitionselbststammtauseinerRezensiondesJournal de Trévoux zuden1747veröffentlichtenRéflexionsvonLaFontdeSaint-Yenne(Journal de Trévouxoctobre 1747:2069).HiererkanntendieZeitgenossenLaFontsoffenbarsehrfrühzeitigdieTragweite desAnsatzes. 126 Dorit Kluge gleichzeitigauchReformerundüberstrahltinseinerBedeutungdamit ZeitgenossenwiedenAbbéLeBlanc,LieudédeSepmanville,Saint-Yves oderBailletdeSaint-Julien. DieunsnichtnamentlichbekanntenHerausgeberder1765erAusgabe derDescription historiquewidmeninihremVorworteinesichüberfünf SeitenerstreckendePassagederPersonLaFontdeSaint-Yennes(Piganiol deLaForce1765:vol.I,vij-xj),umdessenoffenbarbeachtlichenAnteilan derNeuauflagezuwürdigen.Sievermerkendarin,dassdieMitarbeitLa FontsinhaltlicheÄnderungenundErgänzungeninBezugaufdenTextvon 1742umfasst,aberauchstrikteUrteile,wozuzumdamaligenZeitpunkt auchnegativezählen.LaFontwirddenLesernalsKunstliebhaberund Literatpräsentiert,dessenHandlungsmaximenReligionundPatriotismus, UnparteilichkeitundguterGeschmack,DemutundMoralsind.Darin spiegelnsichnebendengesellschaftlichenLeitprinzipienderMittedes 18. Jahrhunderts auch die Ideale eines Kunstkritikers und des honnê- te hommewider.Dem LeserwerdendieErrungenschaftenpräsentiert, dieaufgedanklicheAnstößevonLaFontzurückgehen.Dazugehören dieAusstellungvonBildernausderköniglichenSammlungimPalais duLuxembourg1750sowiediebaulicheFertigstellungdesLouvre.Die EinführungendetmiteinemÜberblicküberfrühereVeröffentlichungen vonLaFont,deraucheineArtWerbungfürdenErwerbdieserWerkeent- hält.DieseTextpassagedesVorwortsistimdoppeltenSinnebedeutsam: DemdamaligenLeserwirdsuggeriert,dassdieNeuauflagequalitativ nichtnurderaltengleichkommt,sonderndieseauchübertrifft,wasauf dieExpertisedesMitverfasserszurückzuführenist.DemheutigenLeser hingegen wirdeinMittel andieHandgegeben, umdenUmfang von LaFontsMitarbeitandieserAusgabezuwürdigen.Schließlichsinddie InterventionenLaFontsimTextnichtmarkiert.Esbleibtfolglichnurein genauerTextvergleichzwischendenzweiAuflagenundeinAbgleichmit früherenWerkenLaFonts,umdessenAnteilkonkreterzuerfassen. FüreinegenauereTextanalysewurdenandieserStellezweiEinträge derStadtbeschreibungbenutzt:derArtikelzumLouvre(PiganioldeLa Force1765:vol.II,231-269)undderzumStadttorLaPorteSaintHonoré (PiganioldeLaForce1765:vol.III,26-27).GegenstandderUntersuchung warenderSelektionsprozessinderinhaltlichenGestaltungunddiege- nerelleAuffassungdesKunstkritikersinBezugaufKulturerbesowiedie Argumentationsweise, das Vokabular und sprachliche Techniken zur DarstellungenvonSubjektivität. In dem Beitrag zum Louvre arbeitet La Font inhaltlich in ver- schiedene Richtungen. Er beschreibt in einer sehr langen und in der GedankenführungstringentenTextpassagedenimmernochandauernden StreitumdieAutorschaftderLouvrefassade,wofürdieArchitektenLeVau undPerraultinFragekamen.LaFontargumentiertaufderBasisvonneu zugänglichenschriftlichenQuellenunddeklariertschließlichPerraultals Auf dem Weg zum Reiseführer 127

Gewinner.LetztlichbeziehensichdieseAusführungenaufeinEreignis, das1765bereitsfasteinJahrhundertzurücklag.InderGegenwartveran- kertwarenhingegendieLeistungendesSurintendant général des bâtiments du roi,desMarquisdeMarigny,inHinblickaufdieFertigstellungdes Louvre.HierfindetsichimTexteinThemawieder,daswieeinroterFaden auchdassonstigeliterarischeSchaffenLaFontsdurchzieht.Dievonihm vertretenePosition,dassKulturerbeeinekollektiveunddamitnationale Angelegenheitsei,fandumdieMittedes18.Jahrhundertsimmerweite- reVerbreitungundführtedazu,dasssowohldiestaatlicheKunstpolitik alsauchdieBürgervonderÖffentlichkeitindieVerantwortunggenom- menwurden.EineletzteimTextvon1765neuzufindendeTextstelleer- klärtdieKonstruktioneinerÖffnungineinemderLängsflügeldesLouvre, sodassKutschenundFußgängerneinneuerWegeröffnetwurde.Diese AusführungensindsehrkohärentmitdenvonLaFontsstetsvertretenen IdeenzurVerbindungvonFunktionalitätundÄsthetikinArchitekturund Urbanismus. IndemTextabschnittzurPorteSaintHonoré,einemStadttor,dasbe- reits1733abgerissenwordenwar,ersetztLaFonteinenkomplettenAbsatz derAuflagevon1742durcheineneigenen.Darinpreisterdieästhetische FunktionvonStadttoren.ArchitekturseieinAushängeschildeinerNation, insbesondere,wennauswärtigeReisendeindieStadtkommen.Schließlich seiParisdieschönsteundberühmtesteStadtdesUniversums:

On ne peut que blâmer la démolition de ces portes […] On auroit dû en éleverdeplusbelles,&enarcdetriomphe[…]Quoideplusnécessaireque deprésenterunbeaumonumentàl’aspectdesEtrangersquiarriventparce côté,quidoitleurannoncer,avantd’yentrer,lavillelaplusbelle&laplus célebredel’univers[…]Maisloinderemplacercetteporte,onalaisséélever encetendroitdesmaisonsdontlesfaçadessontd’ungoûtmisérable.[sic] (PiganioldeLaForce1765:vol.III,26-27).

Hierin wird der Gedanke der kulturellen Suprematie Frankreichs deutlichunddassÄsthetikletztlichauchinpolitischerHinsichteinebe- deutendeRollespielt.DasZitatveranschaulichtgleichzeitig,wieLaFont seineArgumentationskettenaufbaut.EinFakt(derAbrissvonStadttoren) wird zunächst kritisiert. Dem schließen sich Lösungsvorschläge bzw. Alternativenan(manhätteschönereStadttoreundinTriumphbogenform errichten sollen), auf die wiederum Ausführungen zur generellen BedeutungvonArchitekturfolgen.SchließlichholterseineLeserwie- deraufdenBodenderTatsachen,indemerdietatsächlichenFolgender Ausgangsproblematikdarlegt(stattdasStadttorneuaufzubauen,entstan- denHäusermithässlichenFassaden). In Hinblick auf das Vokabular wäre zu erwarten, dass mit der Kunstkritik auch verstärkt wertendes Vokabular, z.B. in Form von 128 Dorit Kluge

Adjektiven,erscheint.DiesistallerdingsnichtderFall.AuchdieAusgabe von1742enthältbereitspositivkonnotierteWörterwie«très-belle»,«mag- nifique»undeinzelnemitnegativerBedeutungwie«médiocre».Auffällig isthingegen,dassLetzterejetztwesentlichhäufigerauftreten,wasder ForderungderobendefiniertenmodernenKunstkritiknachpositiverund gleichermaßennegativerBeurteilunggeschuldetist.AucheineHäufung vonBegriffenwie«nation»,«postérité»und«citoyen»istzubeobachten. Diesewurdeninden1760erJahrennichtnurvonKunstkritikerninBezug aufkulturelleProzesseundKulturpolitikbenutzt,sondernsindebenso häufigbeiPhilosophenwieRousseauaufzuspüren. ZwischendenAusgabenvon1742und1765gibteskeinen,wieviel- leichtzuvermutenwäre,grundlegendenStrategiewechselzwischeneiner neutralen,beschreibendenDarstellungundeinersubjektiven,urteilenden. DieUnterschiedesindwesentlichsubtiler.BereitsderTextvon1742enthält wertendePassagen,z.T.auchnegative.InderAuflagevon1765nimmthin- gegendieStärkedernegativenKritikeklatantzuundUrteileerscheinen nuninFormvonlangenArgumentationsketten.EinzweiterUnterschied manifestiertsichinderPerson,diedasUrteiläußert.BeideAuflagenken- nenbereitsdieIch-Form.Während1742nebendieserIch-Formauchdie «connoisseurs»,d.h.dieKunstkenner,alsUrteilsinstanzfungieren,er- weitertsichdasRepertoiredann1765auf«lepublic»(dieÖffentlichkeit), «lesCitoyens»(dieBürger)unddieunpersönlicheAusdrucksweisemit «on»(man).InsofernarbeitetderKritikerhiermultiperspektivisch,ein Verfahren,dasauchauskunstkritischenSchriftenderdamaligenZeitbe- kanntist.ErhatdieWahlzwischeneinerpersönlichen,unpersönlichen oderpersonalisiertenAusdrucksweiseunderweitertimgleichenZugauch denAdressatenkreisvonKunst.NichtmehrnurdieKunstkennerurteilen überKunst,sonderndiebreiteÖffentlichkeitwirdzurUrteilsinstanzerho- benundzusätzlichzumaktivenAkteurinkulturellenProzessen. DiesegenerelleEntwicklungistauchinanderenLändernEuropas zu beobachten. Jedoch tritt Kunstkritik nicht überall zum gleichen ZeitpunktaufundebensowenigindergleichenAusprägung.Dasnun folgendeFallbeispielausdemdeutschenSprachraumsollgemeinsame EntwicklungslinienmitFrankreichaberaucheigenständige,ausdereige- nenKulturherausentstandeneCharakteristikaaufdecken.

2. Ein Historiker wird zum Kunstkritiker: eine Stadtbeschreibung von Dresden aus den Jahren 1781/1783

Johann Christian Hasche (1744-1827) stammte aus Sachsen, war TheologeundHistorikerundhatteu.a.beiChristianFürchtegottGellert inLeipzigstudiert.SeineWerkesinddemGedankengutderdeutschen AufklärungverbundenundhabenindenmeistenFällendieGeschichte SachsensoderderStadtDresdenzumGegenstand.Haschethematisiertda- Auf dem Weg zum Reiseführer 129 rinEntwicklungenvonGesellschaft,WirtschaftundKulturundunterzieht diesewissenschaftlichenAnalysen(Eigenwill2005).DerersteBandsei- nerUmständlichen Beschreibung Dresdens mit allen seinen äußern und innern Merkwürdigkeiten historisch und architektonischerschien1781,derzweitefolg- te1783mitdemleichtverändertenTitel Umständliche Beschreibung Dresdens mit allen seinen innern und äußern Merkwürdigkeiten historisch und architek- tonisch.DieGrundkonzeptionvonHascheähneltdemBeispielPiganiols, indemdieDarstellungvonGeschichtemiteineraktuellentopographischen Beschreibungverbundenwird.ZeitundRaumstellendemnachhiereben- sodieleitendenPrinzipiendar.DiezweiBändeumfasseninsgesamtvier Teile,vondenenjeweilseinerderGeschichte,derTopographie,derpoli- tischenStrukturunddenInstitutionensowiederWissenschaftundKunst gewidmetist.ObwohldasWerkalseinewissenschaftlicheAbhandlung zurGeschichteundArchitekturderStadtangelegtistundderAutorim VorwortankündigtobjektivenKriterienzufolgen,liefertderTextselbst mitunterdenBeweisdesGegenteils.EinGrunddafüristderEinflussder Kunstkritik,dienebeneineranObjektivitätausgerichtetenAnalysefunktion auchsubjektiveKomponentenimUrteilsprozessbeinhaltet. In Sachsen fasste die Kunstkritik später Fuß als in Frankreich, ge- koppeltistsieaberauchhierandasAusstellungswesen.NachEndedes SiebenjährigenKriegeswurde1764inDresdendieKunstakademieneuge- gründetundvonvornhereinalseinInstrumentderKunstpolitikbetrach- tet,umdasLandauseinertiefenpolitischen,wirtschaftlichenundsozialen Krisezuführen.DieAkademiehieltab1764regelmäßigeAusstellungenab, dieabdiesemZeitpunktinderPresserezensiertwurden,z.B.inderNeuen Bibliothek der schönen Wissenschaften und der freyenKünstevonChristian FelixWeißeoderimDeutschen Museumbzw.Neuen Deutschen Museumvon HeinrichChristianBoie.ImVergleichzuFrankreichbasiertdiemoder- neKunstkritikinSachsendamitvonAnfangannichtaufselbstständigen Streitschriften,sondernaufRezensioneninZeitschriftenundZeitungen. SiebleibtinderErscheinungsweiseundTextgestaltungimVerlaufdesge- samtenspäten18.Jahrhundertswesentlichstärkerjournalistischgeprägt alsdieFrankreichs(Vogt2010,Kluge2013).Nacheineralsexperimentell zubezeichnendenPhasevon1764bis1774,inderdieKunstkritiksichals TextsorteetablierenkonnteundeineersteGenerationvonKunstkritikern zuWortkommt,folgteeinePhasederKonsolidierung,diebis1786an- dauerte (Kluge 2013). In dieser Phase haben wir es mit einer zweiten GenerationvonAutorenzutun,diebeginntihreVorgängerzukritisieren. EineWellevonKritikderKritikist(ebensowieinFrankreichnachdem ErscheinenvonLaFontsRéflexions)dieFolgeundführtzueinemstärkeren polemischenTonindenTexten.ObwohldieKunstkritikimdeutschspra- chigenRaumsichinihrerEntstehungalsTextsortezunächstamfranzö- sischenModellorientiert,weistsiedennocheineReihevon‘deutschen’ Merkmalenauf.Dazugehört,dassdieKunstkritikermeistenskeineunab- 130 Dorit Kluge hängigenLiteratensind,sondernandereberuflicheHintergründehaben. EskönnenAkteurederKunstpolitiksein,aberauchKünstler,Journalisten oderwieinunseremFalleinHistorikerundTheologe.DieKunstkritik erscheintinSachsenwesentlichzukunftsorientierteralsdiefranzösische, diskutiertdieangewandtenKünsteebensowieüberdie‘Hochkunst’und befördertdieIdee,dassKunstwerkefüreinenMarktproduziertwerden undKunstsomitzumwirtschaftlichenWachstumbeitragenkann.Alldie- seAusprägungenliegenimdamaligenpolitisch-wirtschaftlichenKontext Sachsensbegründet.2 ImVorwortdeserstenBandesgibtHaschean,dassihmPatriotismusals BeweggrundzuseinerSchrifttriebunderzurBildungderÖffentlichkeit beitragenwolle.BezüglichseinerZielgruppenscheinterzwiegespaltenzu sein:InersterLiniewendetersichandieeinheimischeLeserschaftund damitdieBewohnerDresdens.FremdealszweiteanvisierteGruppespie- lenlediglicheineuntergeordneteRolle,dochsindeigensfürsiezusätz- licheInformationenundeinIndexamEndedeszweitenBandesgeplant (Hasche:1781,vol.I,xiv-xx).DamiterkenntHaschenichtnurunterschied- licheBedürfnissedereinzelnenZielgruppen,sondernintegriertinseine StadtbeschreibungauchElementeeinesReiseführers,dessenMerkmalebe- reitsobenerläutertwurden.ImVorwortdeszweitenBandesstellternoch- malsklar,dassseinWerksichnichtanReisendeoderAusländerwendet, dochrelativiertergleichzeitigseineAussage,indemerdieHauptzielgruppe nunwesentlichgrößerbeschreibt.Sieumfasstalle,diesichfürDresden, seineGeschichteundArchitekturinteressieren.Ererkenntdiepraktischen GrenzenseinesWerkesfürBesucherderStadt,dennschließlichtragekei- nerzweidickeOktavbändewährenddesRundgangesmitsichherum (Hasche:1783,vol.II,ix).DochscheintspäterindemTextabschnittzu KunstgalerienundKunstsammlungendieUnterscheidungderpotenziel- lenLeserschaftaufeinmalkeineRollemehrzuspielen:

[…]undderLeser,seyerfremdodereinheimisch,lerntgewißDresdensVer- fassung, Gallerien, Kabinete, öffentliche und Privatsammlungen nirgends richtiger,genauerundvollständiger,daichsoglücklichgewesen,alleswas ichbeschriebmeistmiteignenAugenzusehen[…][sic](Hasche1783:vol.II, p.xi).

2 ImZugedesSächsischenRétablissementwurdeab1763vonSeitendersächsischenKro- nezusammenmitbürgerlichenKreisenversucht,derKrisensituationnachdemSiebenjäh- rigenKriegmiteinemumfassendenReformprogrammzubegegnen.Dazuwerdenu.a.die ansässigenManufakturenstärkerkontrolliertunddieKunstebensowiedasBibliothekswe- senzusätzlichgefördert.VerfolgtwirddamitbeiWeitemnichtnureinaufklärerischesBil- dungsideal,sondernauchderganzpragmatischeVersuch,dieWirtschaftsentwicklungüber dieProduktionvonKunstwerkenundLuxusartikeln,z.B.Porzellan,zuforcieren.Wederdie KunstnochdieKunstkritikweisendaherdasgleicheAusgangsniveauoderdiegleicheAus- richtungwieinFrankreichauf. Auf dem Weg zum Reiseführer 131

HiergehtesprimärnichtmehrumdieZugehörigkeitdesLeserszur GruppederEinheimischenoderFremden,sondernumseinInteressean Kunst.GleichzeitigpositioniertsichderAutoralsKunstkennerundrecht- fertigtdamitdieeigenekunstkritischeVorgehensweise.Haschebeschreibt sowohl die Kunstgalerie des sächsischen Kurfürsten als auch private Sammlungen.ImStileeinerwissenschaftlichenAbhandlungführterListen derausgestelltenWerkeaufundbezeugt,waseralsQuellenbenutzthat bzw.werihmZugangzudenSammlungenverschaffthat.ImVordergrund derfolgendenkurzenAnalysesolljedochderAbschnittüberdiedamals nochsehrjungeKunstakademie(Hasche1783:225-234)stehen,dennhier bestehtpotenzielldieMöglichkeit,dassKunstkritikanzeitgenössischen WerkenEingangindieStadtbeschreibungfindet. InderAuswahlderinhaltlichenPunktefolgtHaschezunächsteinem sehrtraditionellenAnsatzimSinneeinerStadtchronikundtopografi- schenStadtbeschreibung.ErbeginntmiteinerSchilderungderGeschichte desAkademiegebäudes, nennt imAnschluss die generellen Ziele der Institution und erläutert derenArbeitsweise. Er legt die Entwicklung derKunstausstellungendarundgibtdetaillierteInformationen,wieder Lesersichdiesevorzustellenhat:dasDatumderEröffnung,dieAussteller, die Anordnung und Einrichtung der Ausstellungsräume und die TeilnahmemöglichkeitfürFrauen.EsfolgeneinAbschnittzurEntwicklung derAkademieundihrerVorläuferseit1697,Erläuterungenzumhierarchi- schenAufbauderInstitution,eineListeallerMitgliederundeinegenaue BeschreibungderRäumlichkeiten.AndieserStellewürdederLesereiner StadtbeschreibungsichfürgewöhnlichamEndewähnen.Haschefügthier jedocheinevierSeitenumfassendeBerichterstattungzurKunstausstellung von1781einundversetztsichdamitindieRolleeinesKunstkritikers,der zeitgenössischeundöffentlichzurSchaugestellteKunstwerkebegutachtet. DieTextpassageendetmiteinersehrlangenundpräzisenBeschreibung einesPorzellan-TafelaufsatzesausderMeißenerManufakturundmündet schließlichineinzusammenfassendesUrteilzurIdeeundUmsetzungdie- sesWerkesderdekorativenKunst. InderBesprechungderAusstellungsstückewendetHaschedieübli- cheStrategieanundbeginntmitderHistorienmalerei,bevordieanderen undnichtsohochangesehenenGenresundamEndediedekorativeKunst folgen.StatteineVielzahlvonGemäldenundObjektenzubesprechen, beschränktersichnuraufdiejenigen,dieihnamstärkstenbeeindruckt haben.InsofernfälltauchseineKritikausschließlichpositivaus,denner kritisiertjabereitsmittelsdesSelektionsprozesses.AusdiesemGrundist auchdasVokabularderurteilendenAussagendurchgängigpositivkonno- tiertundeskommenbeispielsweiseAdjektivewie«sinnreich»,«trefflich» und«meisterhaft»zumEinsatz. ÄhnlichwieLaFontbenutztauchHaschealsErzählerundKritiker sehrunterschiedlichePerspektiven.ErschreibtinderIch-Form,umsei- 132 Dorit Kluge neneigenenStandpunktdeutlichzumachen,belässtesaberananderen StellenbeiunpersönlichenFormulierungen,woerpraktischdieMeinung derÖffentlichkeitnurbestätigt. Die Beschreibung des Tafelaufsatzes aus Porzellan am Ende der Ausstellungsbesprechung lässt der Autor mit einer Textpassage en- den,diesowohlinhaltlichalsauchinihrersprachlichenUmsetzungein ParadebeispielfürdieKunstkritikdesspäten18.Jahrhundertsist:

Wieherrlich,wiesinnreichalleserfunden!aber[sic]auchmitwelcherPracht ausgeführt!EinDenkmaldasunsreKünstlerverewigenmuß[sic];dennman kannesohnestaunendeBewunderungnichtanschauen(Hasche1783:vol. II,234).

EswirdnichtnuraufdenInventionsprozess,sonderngleicherma- ßen auf die künstlerischeAusführung verwiesen. Das Kunstwerk der GegenwartwirdinseinerBedeutungfürdieZukunfterkanntundessteht stellvertretendfürdiehoheQualitätderzeitgenössischenKunstinsge- samt.AndiesemTextausschnittistebensogutnachvollziehbar,wiemitt- lerweileliterarischePrinzipienEinzugindieKunstkritikgehaltenhaben: AlliterationenundAusrufesätzeinunmittelbarerHäufungsowieeineaus- drucksvolleLexik,dieSachverhaltestarküberhöht.HierinisteinPrinzip zuerkennen,dasdiedeutscheKunstkritikvonderfranzösischen,ange- fangenbeiLaFontbishinzuDiderotunddessenNachfolgern(LaFontde Saint-Yenne1754:128;Diderot1763/1984:226),übernommenhat. Verwunderlich ist an dem doch recht ausführlichen Bericht zur Kunstausstellungallerdings,dassHaschenichtmitdengleichenliterari- schenMittelnarbeitet,dieananderenStellenseinerStadtbeschreibungin VerbindungmitKunstwerkenundGalerienvereinzeltzumTragenkommen unddiedurchausgängigePrinzipienderdeutschsprachigenKunstkritik der1770erund1780erJahrewaren(Kluge2013:269)–Anekdotenundfik- tionaleFührungen.BereitsimVorwortzumerstenBandhatteerangekün- digtKunstbeschreibungenmitAnekdotenzudurchweben,umseineLeser auchzuunterhalten(Hasche1781:vol.I,xviii).Außerdemkonstruierter inanderenTextpassagen,z.B.beiderVorstellungderKunstkammerdes Kurfürsten,fiktionaleRundgängedurchKunstsammlungen,nimmtqua- siseineLesermitaufdieEntdeckungsreisezudenKunstwerken(Hasche 1783:vol.II,277-288).

3. Kunstkritik in Stadtbeschreibungen: ein Resümee

Bei den vorangegangenen zwei Beispielen, La Fonts Mitarbeit an PiganiolsDescription historiqueundHaschesUmständliche Beschreibung, liegtgrundsätzlicheinähnlicherSachverhaltvor.Kunstkritikunddamit UrteilsbildungundSubjektivitäthaltenEinzuginStadtbeschreibungen, Auf dem Weg zum Reiseführer 133 dieper seeinendeskriptivenundneutralenAnsatzverfolgen. DochunterscheidensichdiezweiBeispieleauchinsehrvielenPunkten. Sie stammen aus zwei unterschiedlichen Kulturräumen – Frankreich und Sachsen. Die betrachteten Textpassagen behandeln verschiedene SpielartenvonKunst–ArchitekturundUrbanismusaufdereinenSeite undKunstausstellungenaufderanderen.DieTexteerscheinenzeitlich versetzt–dereine1765,derandere1781/1783.Gemeinsamistaberbei- den,dasssieknapp20JahrenachdemjeweiligenEntwicklungsbeginnder KunstkritikinFrankreichbzw.Sachsenentstehenunddamitaufbereitsbe- stehendeArbeitsweisenundErgebnissezurückgreifenkönnen.Esisthis- torischnichtbelegt,obsichdiebeidenAutorenpersönlichkannten.Wir könnenaberdavonausgehen,dassHascheaufdieamSächsischenHofund inbürgerlichenBibliothekenzirkulierendenSchriftenderfranzösischen KunstkritiksowiedieseinerdeutschsprachigenZeitgenossenZugriffhatte unddieseKenntnisfürseineigenesWerkdurchausbenutzt.DieAutoren selbst–LaFontals‘professioneller’Kunstkritiker,dereinenbestehenden Textüberarbeitet,undHasche,deralsTheologeundHistorikerinseinem TextselbstvorübergehenddieRolledesKunstkritikersübernimmt,–ha- benverschiedeneberuflicheHintergründe,verfolgenleichtdivergieren- deSchreibintentionenundlegendenSchwerpunktnichtaufdiegleiche Zielgruppe.InsofernergibtsichimDetaildanndocheinesehrheterogene Situation. TrotzdererwähntenUnterschiedelassenbeideTexteaberinsgesamt eineannäherndsynchroneSichtweiseaufveränderteKonzeptionenvon Stadtbeschreibungen,diedurchdieKunstkritikhervorgerufenwurden, imspäten18.Jahrhundertzu.DieErgebnissedieserBeeinflussunglassen sichinhaltlichundsprachlichklaridentifizieren.DieAutorenwendensich aktuellenEntwicklungenundgleichzeitigästhetischenKriterienzu(Jollet 2000:174),rückenArchitekturundUrbanismusoderauchdieinzwischen imgesellschaftlichenLebenfestetabliertenKunstausstellungeninden Fokus.Kulturerbe,zudemReiseführereinenintellektuellenundphysi- schenZugangverschaffen(Jollet2000:167,172),wirdalsfesterBestandteil deskollektivenGedächtnissesindenVordergrundgeschoben.Darüberhi- nauswählendieAutorengenauaus,wassieinihrenTextenbesprechen undwasnicht,wobeidieserSelektionsprozessgleichzeitigeineWertung impliziert.SowohldieArgumentationsstrategienalsauchsyntaktische StrukturenundLexiksindausderzeitgenössischenKunstkritiknahezu unverändertübernommen.Subjektivitätunddamitauchpersönlichge- prägteSchreibweisengewinnenindenansonsteneherneutralundwissen- schaftlichgehaltenenStadtbeschreibungenzunehmendanRaum.Esgeht nichtmehrnurumräumlicheundzeitlicheDeskription,d.h.geographi- scheTopographieundhistorischeChronik,sondernumdieVermittlung derStadtandieZielgruppederReisendenunddamitummenschliche Empfindungen.Ähnliches ist im Übrigen auch bei Reiseberichten zu 134 Dorit Kluge beobachten,woebensoElementederKunst-undArchitekturkritikimple- mentiertwerden(Sow2000:155-165).Autorenbedienensichzusätzlich gernnarrativerTechniken,sodassdieTextestellenweiseeinenliterarischen Duktuserhalten.InsofernnähernsichdieStadtbeschreibungenauchden Reiseberichtenimmerstärkeran. Reisende werden als Zielgruppe entweder gleichberechtigt den Einheimischen gegenübergestellt oder sind zumindest in einigen TextabschnittenwieindenBeschreibungenderKunstgalerienstärkerim FokusdesErzählers.WennsichGewichtungenzwischenZielgruppenver- ändern,sindtextuelleVeränderungeneinekonsequenteFolgeerscheinung. DerEinflussderKunstkritikaufStadtbeschreibungenführtzurAuflösung derstarrenGrenzenzwischendiesenbeidenTextsorten,sodasseinhybri- derTextentsteht,einefrüheFormdesmodernenReiseführers,dersichspä- terwiederuminverschiedeneArtenvonFührernausdifferenzierenwird. EinStadt-oderReiseführerbedientnachwievorausStadtbeschreibungen stammendedeskriptiveElemente,ergänztsieaberumnarrative,sowiees auchdieReiseberichtepraktizierten,undumurteilende,diederKunstkritik entstammen.ErgibtdamiteindeutigdasPrinzipderNeutralitätaufund beginnteinnormativesElementauszuprägen(Chabaud2000:76-77),von einemVermittlerwirderzumKonstrukteurdesRaumesbzw.derZeit, derWahrnehmungundindividuellersowiekollektiverWertvorstellungen (Cohen2000:653).DassdieseEntwicklunganmehrerenPunkteninEuropa nahezugleichzeitigeinsetzt,zeigteinmalmehr,dassdieEntstehungvon ReiseführerneintranseuropäischesPhänomendarstellt.

Bibliografie

[s.a.]1747,«Réflexionssurquelquescausesdel’étatprésentdelapeinture enFrance»,articleCIX,Mémoires pour l’histoire des sciences et des beaux-arts (Journal de Trévoux),octobre1747,Chaubert,Paris:2069. BabenkoN.1997,„ReisebeschreibungeninderTextsortenklassifikation“,inF. Simmler(ed.),Textsorten und Textsortentraditionen,PeterLang,Bern:205-213. BrennerP.J.1990,Der Reisebericht in der deutschen Literatur: ein Forschungsüberblick als Vorstudie zu einer Gattungsgeschichte,Niemeyer,Tübingen. ChabaudG.2000,«LesguidesdeParisduXVIIesiècleaudébutduXIXesiècle. Remarquessuruneconstructionhistorique»,inG.Chabaud,É.Cohen,N. Coquery,J.Penez(eds.),Les guides imprimés du XVIe au XXe siècle. Villes, pay- sages, voyages,Belin,Paris:71-80. CohenÉ.2000,«Perspectives»,inG.Chabaud,É.Cohen,N.Coquery,J.Penez (eds.),Les guides imprimés du XVIe au XXe siècle. Villes, paysages, voyages, Belin,Paris:651-654. Crow T.E. 1985, Painters and Public Life in Eighteenth-Century Paris, Yale UniversityPress,NewHaven&London. Dezobry Ch., Bachelet Th. 1889, Dictionnaire général de biographie et d’his- toire,2vols.,C.Delagrave,Paris. Auf dem Weg zum Reiseführer 135

DiderotD.1763/1984,«Salonde1763»,inG.MayandJ.Chouillet(eds.)1984, Diderot,D.,Essais sur la peinture. Salons de 1759, 1761, 1763,Hermann,Paris. Dresdner A. 1968/2001, Die Entstehung der Kunstkritik im Zusammenhang der Geschichte des europäischen Kunstlebens,Verl.derKunst,Amsterdam/ Dresden. EigenwillR.2005,Hasche, Johann Christian,inInstitutfürSächsischeGeschichte undVolkskundee.V.(ed.),Sächsische Biografie, (12/15). Foehr-JanssensY.,Saint-JacquesD.2002,«Genreslittéraires»,inP.Aron,D. Saint-JacquesandA.Viala(eds.),Le Dictionnaire du littéraire,PUF,Paris. FuchsA.2009,„Reiseliteratur“,inD.Lamping(ed.),Handbuch der literarischen Gattungen,Kröner,Stuttgart:593-600. HascheJ.C.1781,Umständliche Beschreibung Dresdens mit allen seinen äußern und innern Merkwürdigkeiten historisch und architektonisch,vol.I,Schwickertscher Verlag,Leipzig. HascheJ.C.1783, Umständliche Beschreibung Dresdens mit allen seinen innern und äußern Merkwürdigkeiten historisch und architektonisch,vol.II,Schwickertscher Verlag,Leipzig. Hentschel U. 2010, Wegmarken. Studien zur Reiseliteratur des 18. und 19. Jahrhunderts,PeterLang,FrankfurtamMain. JolletÉ.2000,«L’accessibilitédel’œuvred’art:lesbeaux-artsdeParisauXVIIIe siècle»,inG.Chabaud,É.Cohen,N.Coquery,J.Penez(eds.),Les guides im- primés du XVIe au XXe siècle. Villes, paysages, voyages,Belin,Paris:167-177. KauffmannK.1994,„Es ist nur ein Wien!“. Stadtbeschreibungen von Wien 1700 bis 1873. Geschichte eines literarischen Genres der Wiener Publizistik,Böhlau,Wien. KlugeD.2009,Kritik als Spiegel der Kunst. Die Kunstreflexionen des La Font de Saint-Yenne im Kontext der Entstehung der Kunstkritik im 18. Jahrhundert, VDG,Weimar. Kluge D. 2013, „Frankreich als Inspirationsquelle oder längst überhol- tesModellfürdieKunstkritik?DieBerichterstattungzudenDresdner Kunstausstellungen1764-1806“,Das Achtzehnte Jahrhundert,37(2):262-270. LaFontdeSaint-YenneÉ.1747,Réflexions sur quelques causes de l’état présent de la peinture en France. Avec un examen des principaux ouvrages exposés au Louvre le mois d’août 1746,JeanNeaulme,LaHaye. LaFontdeSaint-YenneÉ.1754,Sentimens sur quelques ouvrages de peinture, sculpture et gravure, écrits à un particulier en province,s.e.,s.l. Leduc-Adine,J.-P.1991,«Desrèglesd’ungenre:lacritiqued’art»,Romantisme, vol.21(71):93-100. PiganioldeLaForceJ.-A.1742,Description de Paris, de Versailles, de Marly, de Meudon, de S. Cloud, de Fontainebleau, et de toutes les autres belles maisons & châteaux des environs de Paris,8vol.,TheodoreLegras,Paris. PiganioldeLaForceJ.-A.1765,Description historique de la ville de Paris et de ses environs,10vols.,Leslibrairesassociés,Paris. SowJ.-C.2000,«Lesguidesd’ItalieduXVIIIesiècleetlaformationd’une critiquefrançaisedel’artitalienmoderne»,inG.Chabaud,É.Cohen,N. 136 Dorit Kluge

Coquery,J.Penez(eds.),Les guides imprimés du XVIe au XXe siècle. Villes, pay- sages, voyages,Belin,Paris:155-166. VandeSandtU.1984,«LeSalondel’Académiede1759à1781»,inM.-C.Sahut andN.Volle(eds.),Diderot et l’art, de Boucher à David. Les Salons (1759-1781), ÉditionsdelaRéuniondesmuséesnationaux,Paris:79-84. Venturi,L.1964,Storia della critica d’arte,Einaudi,Torino. Vogt M. 2010, Von Kunstworten und -werten. Die Entstehung der deutschen Kunstkritik in Periodika der Aufklärung,DeGruyter,Berlin. Wrigley,R.1993,The Origins of French Art Criticism. From the Ancien Régime to the Restoration,ClarendonPress,Oxford. III.

LESGUIDESENTREIMAGINAIRE ETPROPAGANDE

9. Adolfo Mignemi

Guide in divisa. Guide turistiche e manuali per le truppe d’occupazione negli anni Trenta e Quaranta del Novecento

Riassunto

Nelcorsodelsecondoconflittomondiale,magiàdurantealcunicon- flittideglianniTrenta,siassistealfenomenodellaproduzionedimate- rialiscrittieillustratiappositamentedestinatiaimilitaridelletruppedi occupazione.Inessisi“rappresentano”ibeniculturali(monumenti,opere d’arte,documenti,paesaggiecc.),l’organizzazioneamministrativadellaso- cietàcivile,gliusiecostumidelterritoriocheimilitariincontrerannonel territorionemico.Sonoquestimodelliacostruirelaculturaelemodalità dell’occupazione.

Parolechiave:“Guide”perisoldati,patrimonioculturale,occupazione militare,stereotipiculturali,propaganda

Résumé

AucoursdelaSecondeGuerremondiale,maisdéjàlorsdecertainscon- flitsdesannées1930,onassisteàlaproductiondeguidesspécialement destinéesauxmilitairesdestroupesd’occupation.Cespublicationssont parfoisillustrées.Ellesdonnentdesinformationset,plusengénéral,véhic- ulentunereprésentationdel’histoire,dupatrimoineculturel(monumen- ts,œuvresd’art,documentsconservésdanslesarchives,paysagesetc.),de l’organisationadministrative,delastructuresociale,ainsiquedesusages etdescodesculturelsdanslesterritoiressoustraitsàl’ennemi.Finalement,

*IstitutoNazionaleperlaStoriadelMovimentodiLiberazioneinItalia

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press 140 Adolfo Mignemi cesguidescontribuentàconstruiredesmodèles,destinésàinfluencerles modalitésetlaculturedel’occupation.

Mots-clés:«Guides»pourlessoldats,patrimoineculturel,occupation militaire,éditions,stéréotypesculturels,propagande

Introduzione

MoltideiconflittidelXXsecolosonocaratterizzatidall’ideadidotarei combattentidistrumentichesianoadeguatiallaconoscenzasuiterritoriin cuiessisonoimpegnati.Talistrumentisonodisolitoguidechemettonoa disposizionedatipiùampidellespecificheindicazionioperativemilitari, allalucedellanecessitàdivivereinqueiluoghiperperiodiprolungati. L’ideaèl’inevitabileconseguenzadivarifattoriconnessiconilmodi- ficarsidellanaturadeiconflittieconilcoinvolgimentocrescentedeicivili neiteatridiguerra:ilmutaredelrapportotraélitesdominantiesocietà locali;ilgenerarsidirapidemodificazionidelsistemadellecomunicazioni dimassa;ilradicaletrasformarsidegliesercitiedelruolodelcombattente. Benchénelpassatosifosseroprodotteelaborazionidimaterialisimi- li(adesempio,lerelazionideiviaggiatoriche,findall’antichità,avevano precedutotutteleespansionicoloniali),lapeculiaritàdeglistrumentino- vecenteschi,messiadisposizionedegliesercitiedegliapparatidelleso- cietàincasodiguerra,assumonofinalitàedestinatarifinoaquelmomento sconosciuti. Alorovoltaquesteguidedivengonorilevantissimidocumentiperana- lizzarelaculturaeilprogettodeiloroproduttori.

1. Guide per i soldati e guide ai campi di battaglia

LaGuide of Limoges (Ducourtieux1918)èsicuramenteunodeipiùinte- ressantiesempidiguida destinataaimilitariprodottinegliannidellapri- maguerramondiale1:realizzatadaprivati,comelagranpartedeimateriali dellapropagandadiguerrafinoaquelmomentoelaborati,èriccadiinserti pubblicitariedèrivoltaaimilitaridiunesercitovolontario.Iltestoècarat- terizzatodallaschematicità,dallascrupolosità,dallapraticitàedalladota- zionecartograficachesonolevirtùdiogniseriaguidaturisticaconcepita nellatradizioneclassica‘Baedeker’. Durantelaprimaguerramondialesicreaancheunsingolarelegame, adoggipocoindagatoesolonell’ambitodeglistudisullapropaganda,tra laguerrael’editoriadestinataaiconsumidimassa,inparticolarecongli stampatoridifascicoliillustratiequelliinteressatiaprodurreguideturisti-

1 Iltestocheindicaincopertinaidestinataridell’edizione(For American soldiers)sicompone di24pagine,piùunamappa.Iltestoèconsultabilenelwebalsito. Guide turistiche e manuali per le truppe d’occupazione 141 che.InFranciavièilcasodelleGuide Michelin.Nelsettembre1917,terzo anniversariodellaprimabattagliadellaMarna,AndréMichelinpromuove, conl’OfficeNationalduTurisme,ilTouring-ClubdeFranceeungruppodi giornalisti,unavisita-pellegrinaggionelterritoriodell’Ourcqinoccasione dellaqualevienepresentatoilprimovolumedelleGuides Illustrée Michelin des Champs de Bataille,dedicatoal’Ourcq, Chantilly, Senil, Meaux.Scopodi- chiaratodell’operasarà:«conserverlesouvenirdesgrandsfaitsdelapre- mièreguerremondiale;développerletourismesousformedepèlerinages patriotiquessurleslieuxduconflit;œuvrerauprofitdela‘Repopulation Française’endéveloppantlanatalitépourcompenserl’hécatombe,les bénéficesdelaventedesguidesétantreverséeàl’AllianceFrançaise»2. Nelgirodipochesettimane,alprimovolumeneseguiràunsecondo dedicatoaMarais de Saint-Gond, Coulommiers, Provins, Sézanneedunter- zo,aconclusionedellatrilogiasuLaMarne,nel1918,dedicatoaTrouée de Revigny, Châlons, Vitry-le-Françoia, Bar-le-Duc.Trail1917eil1925usciranno 32titoliperuntotaledioltre3000pagineditesto,1000carteemappeecir- ca5000fotografie,dicuisivenderannopiùdi2milionidicopie.Michelin daràinoltreallestampe23titoliininglese(tredeiqualiapprontatiperle truppedegliStatiUniti),unointedesco(Verdun Argonnen,1929)e,nel1919, quattroinitaliano.Questiultimiverrannopubblicaticomeedizionidell’A- genziaItalianaPneumaticiMichelin esarannodedicatiaicampidibatta- gliadelfronteitaliano:1. Introduzione Storico-Geografica;2. Isonzo;3. Piave, Cadore Carnia;4. Trentino. L’esempiosaràripresoinItaliatrail1927eil1931dalTouringClub ItalianochestamperàinsettevolumilacollanaSui Campi di Battagliacosì organizzatainformadefinitiva:La Nostra Guerra(vol.introduttivo,1930); 1. Il Trentino, il Pasubio e gli Altipiani(1931);2. Il Monte Grappa(1928);3. Il Cadore, la Carnia e l’Alto Isonzo(1929);4. Il Medio e Basso Isonzo(1927);5. Il Piave e il Montello(1929);6. I Soldati Italiani in Francia(1931)3.

2. La Consociazione Turistica Italiana al servizio del regime fascista

Lapreparazionedelleguideaicampidibattagliaavvieneparallelamen- tealprocessodiallineamentodell’Associazionealleesigenzedelregime fascistache,proprioinqueglianni,stavaconsolidandolearticolazioniei caratteritotalizzantidellesuestrutturedipropaganda4. AmetàdeglianniTrenta,alcompimentodell’aggressioneitalianaall’E-

2 Cfr.Les Guides illustrés Michelin des Champs de Bataille 1914-1918. Les Cartes des Batailles de France 1944-1945,AssociationdesCollectionneursdesGuidesetCartesMichelin,LeHavre 2009,edizioneréservée aux adhérents. 3 Cfr.Ghersi2012:207-208,293-295.L’iniziativadellaMichelininItaliaerastataripresagiàin precedenzadaprivati,comeEnricoGalante,cheavevadatoallestampeilvolumedi110pp., illustrato(Galante:1925). 4 SullevicendedelTCIinquestafasecfr.Lonati2013. 142 Adolfo Mignemi tiopiaconclusasiconlaproclamazionedell’‘Impero’,ilsodalizioharipen- satocomplessivamenteilproprioruoloelanaturastessadelleproprie pubblicazioni.Ironiadelcaso,nel1937,alcambiamentodidenominazione impostodalfascismo–d’orainpoiessosaràlaConsociazioneTuristica Italiana(C.T.I.)–sfuggepropriolanuovaversionedellaguidadedicata allaLibia.Ilvolumehaunimpiantobendiversorispettoall’edizionedel 1929,alloratitolatoPossedimenti e Colonie.Nelfrattempo,infatti,vierastata larepressionedellarivoltaaraba,lariconquistadelFezzan,l’occupazione dell’OasidiCufraelaridefinizionedelconfineconl’Egitto. L’introduzionehaitonidelproclama:«Oggil’Italiahailsuogran- deImperoColoniale,meravigliososognocheilDuceharesorealtà,e TripolitaniaeCirenaica[…]hannoraggiuntonell’ardenteclimafascista unosviluppochepuòbendirsisuperioreaognipiùbenevolaaspettativa». Eprosegue:«ilTouring,constatandol’assolutaimpossibilitàdicontene- reancorainunsolovolumeladescrizionedellecolonieedeipossedimenti italiani,hacredutoopportunascinderlaintreguidedistinte:unadedicata allaLibia[…],unaall’A.O.I.–operacheèstatagiàiniziataecheapparirà allafinedel1937–,unaterzaalleIsoledell’Egeo»(Libia1937:5)5. Quest’ultimanonvedràperòmailaluce. NelvolumeLibiamoltospazioèdedicatoalleoperedicolonizzazione fascistaedallavalorizzazionedelpatrimonioarcheologicodiepocaroma- na.Ilvecchiotestoèriscrittonellepartidedicateallevicendedell’occupa- zioneitalianaavvenutaneglianni1911e1912,malanuovaedizioneevita accuratamentedirichiamarevicendepiùrecentirelativeairapporticonle popolazionidellevariezone.Laguidadivieneilventiquattresimovolume dellaGuida d’Italia della C.T.I. Laguidadell’Africa Orientale Italianahatonidecisamentediversiedè frequentelapossibilitàditrovarsidifronteasegnalazionituristichedecisa- menteinquietanti.Unesempio: «Siseguearitrosoperpochecentinaiadim.ilMarèb,quindisipassa nellaV.dell’affluenteMequàme,attraversatoiltorrente,lasirisale.Km.126, apochipassiasin.,ilCimitero di Mài Lahlà,ovesonosepoltele85vittime dell’eccidiodelCantieredellaSoc.Naz.TrasportiGondrand(13feb.1936). Unabandadiforse2000uominidiRasImmirù,infiltratasiattraversol’Adì Abò,sorpreseilcantierenellanotteefeceorrendoscempiodeidirigenti edeglioperai.Alpostod’onoresonol’Ing.Ces.Rocca,natoaMilanonel 1890,direttoredelCantiere;LidiaMaffioliRocca,nataaDomodossolanel 1896;l’ing.Co.Rob.diColloredoMels,natoaUdinenel1906.Accantoal cimiterosonoconservateleforche,ovefuronogiustiziativariautoridell’ec- cidio»(Africa Orientale Italiana 1938:239).

5 Iltestoèfirmato:DirezionegeneraleTCI. Guide turistiche e manuali per le truppe d’occupazione 143

3. Le guide per le occupazioni militari italiane

Conquestapubblicazioneiniziainuncertosensounavicendatutta nuovalegataallaredazionediguidededicatealle‘avventuremilitari’del fascismoinAlbania,Grecia,CroaziaeTunisia.6 La guida Albania esce nel 1940 come venticinquesimo volume del- laGuida d’Italia della C.T.I.esiapreconquesteparoledelpresidentedel sodalizio: «Il7aprile1939-XVIIlenostreunitàditerra,dimareed’ariafuronori- chiesteecalorosamenteaccoltedalpopoloalbanese[…].Nonsicredache questonuovovolume,rapidamenteallestito,siafruttodiimprovvisazio- ne[…]altrieventistorici,diincalcolabiliconseguenzestannomaturando elastoriaintesselefiladellenuovegrandifortuned’Italia.Ad maiora!» (Albania:5,7)7. Laguidavennerealizzatainvarieedizionidicuiunaperl’Ufficiopro- pagandadelloStatoMaggioredell’Esercitoedunaperl’UfficioAssistenza TruppeAlbaniadelMinisterodegliEsteri LaguidaGreciaescenellaprimametàdel1941.Sileggenell’introduzio- ne:«Mentrel’Italiainsiemeall’alleataGermania,combatteperdareall’Eu- ropaun’eradipace,diprosperitàedigiustizia,puòappariresingolarela pubblicazionediunaGuidaturisticadellaGrecia,nazionechesièposta alserviziodelnemicoecontrolaqualelenostreForzeArmatehannoaf- frontatounadurissimaevittoriosalottainterra,sulmareenelcielo.Una Guidanonè,però,sempreesoltantodestinataadesserecompagnaecon- siglieradelturistainviaggio:vuoleancheessereun’operadidivulgazione. […]Questa‘Guida’nonha,tuttavia,lapretesadieguagliarequellad’Italia, néperesattezzadidati,népercompletezzadiinformazione:eciòacausa dellarapiditàconlaqualehadovutoesserecompilatanelvolgeredipoche settimaneedelfattochegliitinerari,purbasatisupubblicazioni,docu- menti,contributidicollaborazionedegnidifede,nonhannopotuto,per ovvieragioni,esserecontrollatisuiluoghi»(Grecia 1941:3)8. Ilvolumeèdedicato«[a]icameratidelCorpodioccupazionedella Grecia»ecomprendeancheunDizionarietto di voci e frasi più comuni.Vasot- tolineatocheiltestononincludeRodieleminoriisoleitalianedell’Egeo, nonessendoritenutipartedelterritorionazionalegreco. LaguidaCroaziaescenel1942.Nell’introduzionesilegge:«Il10Aprile 1941venivaproclamatoaZagábriailnuovoStatodiCroazia,sorto,conl’a- iutodellearmiitalianeegermaniche,dallosfasciodellaIugoslavia,ibrida creazionediVerságlia.Adistanzadipocopiùdiunannoescelapresente

6 Perunprimoapprocciointornoquestitemicfr.Mignemi2007. 7 Iltestoèfirmato:«IlPresidentedellaConsociazioneTuristicaItalianaSenatoreCarloBonar- di.28ottobre1939-XVII». 8 Iltestoèfirmato:«ConsociazioneTuristicaItaliana.5aprile1941-XIX». 144 Adolfo Mignemi

Guidachevuoleinnanzituttocelebrarequestoeventodecisivoperlastoria croataerendereomaggioallagiovaneNazione,entratasubito,sottolagui- dadelPoglavnikDr.AntePavelić,nelsistemadelTripartitopercollaborare all’instaurazionedell’OrdinenuovoinEuropa[…].Questapubblicazione vuoleperòanchecontribuireadiffonderetragliItalianilaconoscenzadel nuovoStato[…].Taleconoscenzanondevelimitarsiaquelladellebellez- zepaesisticheeartistichedellaCroazia,maestendersiancheallasuasto- ria,all’economiaeallacultura[…].EccoperchélaC.T.I.havolutochelo Sguardod’Insiemecheneivolumidellasua‘Guidad’Italia’precedelapar- teitineraria,fosseinquestaguidaparticolarmenteampio[…]. Avvertiamopureche,datalasituazioneeccezionale,idatisull’attrezza- turaalberghiera,suiservizidicomunicazioneealtreindicazionidicarattere praticodebbonoconsiderarsidegnidiverifica[…].Deinumerosimutamen- titoponomasticiavvenutifinoallicenziamentodellaGuidasiètenutocon- tosianeltesto,sianellepiantedellecittà:altri,però,sonotuttoraincorso». Econclude:«ilnuovoStatohasoltantounannodivitae[…]ilsuosvi- luppoprocedementreancoradivampalaguerrasuicinquecontinenti» (Croazia 1942:5-6)9.Anchequestaguidaincludeunpiccolodizionarietto Italiano-Croato. LaguidaTunisiaescenel1943esiautodefinisce«unauspicio,unatto difede,oltrecheun’operadipuradivulgazione».Infattiessa«vedelaluce nelmomentoincuilaTunisia,aseguitodell’aggressioneanglo-america- naalNord-Africafrancese,èdivenutaasprocampodibattaglia:letruppe italo-tedeschevicombattonounaduralottaperfronteggiareilmeditato attacconemicocontrol’Europa.Cosìquelsuolocheperquasiunsecoloha vedutol’esplicazionedellegenerosevirtùcolonizzatricidellanostrarazza, èoratestimonedellesuevirtùmilitari»(Tunisia1943:5)10.

4. Soldier’s Guide e Zone Handbook nel secondo conflitto mondiale

All’iniziodelconflitto,dopol’occupazionedellaPolonia,il10maggio 1940quandolearmatetedeschepenetranoinFrancialeloroavanguardie simuovonoconestremasicurezzagraziealleaggiornatissimecartestra- daliMichelindicuisonostateampiamenteapprovvigionate11.Anchegli Alleati,dopolosbarcoinNormandia,nelgiugno1944,farannoampiri- fornimentineimagazzinieditorialiMichelin,dotandogranpartedeiloro reparti12.Seladisponibilitàdiunacartografiaaggiornataèunostrumen-

9 Iltestoèfirmato:«IlPresidenteSenatoreCarloBonardi». 10 Iltestoèfirmato:«IlPresidenteSenatoreCarloBonardi». 11 Lostesso,peraltro,avverràinItalianelsettembre1943grazieallecartografiedellaConso- ciazioneTuristicaItaliana. 12 LavulgatadellastoriaaziendalevorrebbeanchechesifossepredispostanegliStatiUnitian- cheunaristampaaggiornatadellaGuidedel1939distribuitaagliufficialidelleunitàimpiegate nellosbarco.Cfr.e(12/15). Guide turistiche e manuali per le truppe d’occupazione 145 tofondamentaleperl’occupazionediunterritorio,valorestrategicorile- vantissimoèaffidatoastrumenticheconsentanodisostenerequestafase fornendoaimilitariun’adeguatainformazionesugliassettisociali,ammi- nistrativi,economicinonchésuusiecostumipresentiinesso. Da questo punto di vista va sottolineato che, per quanto sia sta- tadinotevoleinteresselavicendaitalianadelleguidepredispostedalla ConsociazioneTuristica,nonvisonopossibilitàdiparagoneconquanto verràattuatonegliStatiUnitidopoil7dicembre1941. Lamobilitazionetotaleelosforzodimettereafruttoogniesperienza, realizzatainprecedenzanelcampodelcoinvolgimentodituttiisettori dellasocietà,sarannopreoccupazionicostantirivolteaimilitariinviatia combatteresuivarifronti.AccantoagliZone Handbookverràdatoadeguato spazioalleSoldier’s Guidelacuiproduzionecresceràalivelloesponenziale annodopoanno:primarealizzataestampatatuttainpatriapoi,apartire dallosbarcoinSicilia,prodottaneiterritorioccupati.Daiduetitolistampa- tinel1942sipassaaitredicidel1943eaidiecidel1944(cfr.tab.1Soldier’s GuidestampatenegliUSA).

Tab.1:Soldier’s GuidestampatenegliUSA(1942-1944). Nazione Tipodi Ente Anno Pagine Collana Area ocittà illustrazioni produttore WarandNavy A Australia Department Pocket Australia 1942 52 Grafica earea Washington guide Pacifico D.C. to WarandNavy A Northern Department Pocket 1942 IV+37 Fotografica Europa Ireland Washington guide D.C. to WarandNavy A Department Pocket NorthAfrica 1943 44 Grafica Africa Washington guide D.C. to WarandNavy A Department Pocket 1943 IV+57 Grafica Africa Washington guide D.C. to WarandNavy A Department Pocket WestAfrica 1943 IV+39 Grafica Africa Washington guide D.C. to WarandNavy A Department Pocket Burma 1943 76 Grafica Asia Washington guide D.C. to 146 Adolfo Mignemi

WarandNavy A Department Pocket China 1943 IV+64 Grafica Asia Washington guide D.C. to WarandNavy A Department Pocket Iran 1943 VI+49 Grafica Asia Washington guide D.C. to WarandNavy A Department Pocket Iraq 1943 44 Grafica Asia Washington guide D.C. to A Servicesof Netherlands Pocket 1943 IV+78 Grafica SupplyUnited Asia EastIndies guide StatesArmy to WarandNavy A Department Pocket Syria 1943 64 Grafica Asia Washington guide D.C. to WarandNavy Pocket Australia New Department 1943 IV+58 Grafica guide earea Caledonia Washington to Pacifico D.C. WarandNavy A NewGuinea Australia Department Pocket andthe 1943 IV+79 Grafica earea Washington guide Solomons Pacifico D.C. to WarandNavy Ashort Australia New Department 1943 VI+44 Grafica guide earea Zealand Washington to Pacifico D.C. WarandNavy Ashort Department GreatBritain 1943 37 Grafica guide Europa Washington to D.C. WarandNavy A Australia Department Pocket Hawaii 1944 II+46 Grafica earea Washington guide Pacifico D.C. to U.S. Pocket France 1944 72 Grafica Government guide Europa PrintingOffice to War Pocket Department Germany 1944 II+50 Mappe guide Europa Washington to D.C. Guide turistiche e manuali per le truppe d’occupazione 147

War Pocket Department Italiancities 1944 VI+90 Mappe guide Europa Washington to D.C. Parisand War Pocket thecitiesof Department 1944 VI+86 Mappe guide Europa Northern Washington to France D.C. War Thecitiesof Pocket Department Belgiumand 1944 VI+42 Mappe guide Europa Washington Luxembourg to D.C. War Pocket Thecitiesof Department 1944 VI+52 Mappe guide Europa Denmark Washington to D.C. War Pocket Thecitiesof Department 1944 VI+52 Mappe guide Europa Netherlands Washington to D.C.

Ivolumettisonoabbastanzadiversificatitraloro.Usanotecnicheillu- strativediverse:dallagrafica–tuttadibuonaqualità,ancheseoratradizio- nale,oraumoristica–allafotografia(inunsolocasoneimaterialistampati negliUSA,moltonelleproduzionistampateinEuropa). Sulpianodeicontenuti,propongonoingeneraleletipicheinformazioni delleguideturisticheacui,divoltainvolta,sonoaggiuntidizionarietticon frasarieindicazionidipronuncia,spazipernote,riproduzionidellesegna- letichestradalitipicamentenazionaliecc.Itestiinqualchecaso(pochiper fortuna,ades.SiriaeIraq)sonoripropostiquasiintegralmente,aconferma dellafrettolositàdialcunecompilazioni.Dalpuntodivistageograficoessi copronoconampiezzatuttelenazionidivenuteteatrodiguerraoquelle ritenutepotenzialmentetali13. Lacircolazionedegliopuscolièmoltoampia(agiudicare,adesempio, dallaloropresenzainvariarchiviebiblioteche)edurasicuramenteoltreil terminedelconflitto14.Vifuronoalcunicasidiproduzionedimaterialidai

13 Itestisonoconsultabilinelwebalsito.Purtroppo,l’eterogeneapro- venienzadeimaterialidavariebibliotecheponedifronteariproduzionididiversaqualità, talvoltaancheincompleti. 14 UncasodisicurointeresseèdatodallacopiadellaPocket Guide to Germany appartenuta alpittoreAldoCarpi,internatonelcampodiconcentramentodiGusen,chelaricevetteal momentodellaliberazionedelcampoelacorredòdivariappunti.Èinteressanterichiamare l’attenzioneanchesullafascettaautoadesiva,appostaall’opuscoloprobabilmentenellafasedi occupazionedelterritoriotedesco,nellaqualesilegge:«Thisbookletisissuedintheinterest ofinformingyouaboutthecountryyouoccupy.Nothingcontainedhereinshouldbeconside- redarelaxationoftheNon-FraternizationPolicy.Keep faith with the American soldiers who have died to eliminate the German warmakers. DO NOT FRATERNIZE». 148 Adolfo Mignemi contenutidiscutibilichefinironoperprovocareanchequalchesituazione diimbarazzoneirapportitraicomandimilitarielepopolazionilocali.Va comunquericordatochedinormaallespallediquestimaterialivierano lavoriscientificidigrandeimpegno,commissionatidalgovernoUSAastu- diosidichiarafama.TraicasipiùnotivièilsaggiodiRuthBenedict,The Chrysanthemum and the Sword,sullaculturagiapponese,divenutounclas- sicodell’antropologiaculturalesuquelPaese15. Circaicasidimaterialidaicontenutidiscutibilichefinirannoperpro- vocareanchequalchesituazionediimbarazzoneirapportitraicomandi militarielepopolazionilocalivisonolaguidapraticadistribuitaaisoldati sbarcatiinSiciliaedagliamericanidistanzainFrancia.Dellaprimasitrat- teràpiùavanti.Lasecondaèconcepitacomeunaseriedidomande-rispo- stecheavrebberodovutoconsentirelamigliorcomprensionedellaFrancia edeifrancesi.Inessasipassanoinrassegna112questioni:dalpretesoor- goglionazionaleallaparsimoniaconlaqualeifrancesiusanol’acquaeil saponenell’igienepersonale16.

5. Lo sbarco in Sicilia del 1943

L’operazioneHuskycomportaancheunnotevolerivolgimentonella produzionedeiZone Handbook edelleSoldier’s Guide.IlForeign Officepre- disponeunSicily Zone Handbook ,classificatoSecret,destinatoagliufficia- li.Ildocumentosipresentadivisointreparti:People and Administration; Economic conditions;Local Information andWho’s who,il‘Chiè’cosìdif- fuso nella tradizione anglo-americana. Il manuale, ha scritto Rosario Mangiameli,«offreuntestoriccodisorpreseperleimpensabilicuriosità checontiene,comeperesempiolaregistrazionedellafrequenzagiornalie- radilettorinellepiùimportantibibliotechediPalermo,MessinaeCatania, lestatistichedellaproduzionelibraria.Untentativodianalizzarefinnel profondo,neilimitidelpossibile,lasocietàisolanaancheinaspettiestranei allaguerraealleprioritàdellasuaconduzione. Mal’incongruenzaèapparente:guardandoconpiùattenzionel’indi- cedelvolumeescorrendoneilcontenuto,quellainizialeimpressionedi innocuaguidaperlevacanze,distravaganteepignolaerudizionesiva perdendoedemergonolelogichespaventosedellaguerratotalechenon puòtrascurarealcunaspettodelnemicosevuolegiungerealdominiocom-

15 Laricercarealizzatanel1944fudataallestampenel1946dall’editoreHoughtonMifflin Comp,diBoston.Analoghilavori,operadivaristudiosi,furonodedicatiall’analisipsico- analiticadellapersonalitàdiHitleredialcunicriminalidiguerra,nonchéallostudiodelle strutturepoliticheesocioeconomichedivariPaesi. 16 USAArmy.EuropeanTheaterofOperation,112 Gripes about the French,[Imp.Bellenand], FontenayauxRoses[1945].Iltestoèstatorieditoinfac-similedaHermé(Paris1994)etradotto infrancesenel2003coniltitolo:Nos Amis les Français. Guide pratique à l’usage des GI’s en France 1944-1945. Guide turistiche e manuali per le truppe d’occupazione 149 pletosudiesso,esitingediforticaratteriideologicieperfinoreligiosievo- candolospiritodicrociata,lanecessitàdellapalingenesiperglisconfitti» (Mangiameli1994:VIII)17. NotevolmentediversaèlaSoldier’s Guide to Sicily chepurcondividela stessarappresentazioneantropologicadell’isolaedeisuoiabitantipro- postadalloZone Handbook.Iltestoèdestinatoatuttiimilitariditruppa eilgen.Eisenhower,comandanteincapodelleforzeAlleateimpegnate nell’operazione,chevuoleadognicostolarealizzazionedell’opuscolo,ne apreiltestoconun’introduzionedaitonidiunveroeproprioproclama: «Rememberthatthistimeitisindeedenemyterritorywhichweareat- tacking,andassuchwemustexpectextremelydifficultfighting.[…]The taskisdifficultbutyourskill,courageanddevotiontodutywillbesucces- sfulindrivingourenemiesclosertodisasterandleadingustowardsvic- tory»(Soldier’s Guide to Sicily 1943:1)18. Èutileleggerequantoèstatoscrittoapropositodiquestotestoda AndreaCamilleri:«Sesisaltailcapitolettodedicatoaimontieaifiumi esicancellanoinomidellecittà,laGuidasarebbevalidaancheperla Sardegna,laCorsicaeperqualsiasialtraregionedelsudd’Italia.Èunarac- coltaesemplaredistereotipi,luoghicomuni,conoscenzesuperficiali,omis- sionivistose.Traledominazioninonècitataquellaspagnola,nonsiparla delleprovincediTrapaniediAgrigento,nonsifacennoalleconsuetudini divitadellapopolazioneedelcaratteredeisiciliani.Sull’ultimopunto,la guidaproduceunaperladeltipo:“Ilsicilianoèancora,tuttavia,notoper l’estremagelosianeiconfrontidellesuedonne,einunmomentodieccesso faancoraricorsoalcoltello”. UnaSiciliavistaattraversocompareTuridduecomareLoladimasca- gnanamemoria»(Camilleri2013:10). Camilleriproseguericordandoche«maividiinmanoaunsoldatoame- ricanounacopiadellaGuida. D’altrocantoirepartid’assalto,quellicheaprivanocombattendola stradaalgrossodell’esercito,eranocompostiesclusivamentedamilitari figlionipotidisicilianiemigratinegliUsae[…]tuttiparlavanoildialet- to.Conoscevanobenissimolaterradeiloropadrienonavevanobisogno diguide»(ibid.:10-11).Aggiungeinfine: «nellepaginedellaGuidasipuò scorgerelamalcelatavalutazione,orgogliosaecolonialistica,cheglialtico- mandidavanodellorocompito:portareanchelaloroideadiciviltàneiter- ritoriliberati.MaGuerraeCiviltàsonoparoledisegnoopposto.Metterle allorasullostessopianofuunerroresoprattuttopolitico,erroredalquale

17 Ilvolumeincludeunariproduzioneanastaticadelmanuale. 18 Ilfascicolodi32pp.includevaancheunacartadellaSiciliaequattrofotografiedipaesag- gio:Palermo;TheNorthCoast-TerminiImerese;ViewNearSegesta;TempleofJuno(Agrigen- to).Laguidaavrebbeunautore,JimTaylor,rivendicatoinquestoruolodaunsitodicarattere biograficofamiliare:(12/15). 150 Adolfo Mignemi parechegliUSAnonsisianomaivolutiemendare.Vuoivederechelagui- dachevennefornitaaisoldatiamericaniperlaGuerradelGolfoerasup- pergiùugualeaquesta?»(ibid.:19).

6. Le Soldier’s Guide e le necessità strategiche

Guerraeciviltàsonoparoledisegnooppostoela ‘Campagnad’Italia’ pone,findalsuoinizio,ilproblemadelcombatteresuunterritoriocaratte- rizzatodaunpatrimoniostorico-architettonicoedartisticoriccoediffuso, consideratotaledallasensibilitàculturaleinternazionale(oggisidirebbe percepitocome‘patrimoniodell’umanità’). Ibombardamentiedicontinuiscontriarmatipolverizzanoletteralmen- teleopered’arteeletestimonianzechel’archeologia,trasformatasinegli ultimiduesecolidaamoreperleartidelleantichitàclassicheindisciplina tesaallostudiodiognitestimonianzamaterialedelpassato,haspessofati- cosamenterestituito. La guerra spiana tessuti urbani di origini spesso molto anti- che e, come talvolta era accaduto già nel lontano passato, ritra- sforma antichi edifici in precarie abitazioni per disperati in fuga; paradossalmentespessoriportainlucestrutturedicuisierapersame- moria,comeaccadeaPaestum,preparandouncampod’aviazione,ea Palestrina,conibombardamenti.Altrevolte,cancelladocumentiuni- cicomelenavidiCaligolaaNemi.Lasensibilitàdellearminonesiste. Anche la vicenda dei Monument’s Men, intorno ai quali si è di re- cente costruita una letteratura di carattere retorico, è una pu- ra risposta politica alle inquietudini della società civile lontana dalle esplosioni, dal sangue e dalla morte, dal fronte e dai combatti- menti19.AdifferenzadelCamposantodistruttodaibombardamentiil27 luglio1944,latorrediPisanonèstatapolverizzataneigiornisuccessi- vi dai cannoni del 91st Infantry Division americana per puro caso20. LeSoldier’s Guide sonoesattamenteilriflessodiquestecontraddizioni:non sonoespressionediunprogettopedagogiconeiconfrontideisoldatiesono sempresubalterneallenecessitàstrategichedeicomandimilitari.Loevi- denziamoltobeneSoldier’s Guide to Italy compilata,adifferenzadi Soldier’s Guide to Sicily, daicomandiamericani.Sulpianolinguisticoedeicontenuti alcunepaginesonoinequivocabili.Giànelleprimerighedell’introduzio- nesiprecisa:«ThisbookletisdesignedequallyforAmericanandBritish

19 SullaquestioneoffrepagineilluminantianchelostessotestodiEdsel2014.Sull’usodelle mostrediimmaginidiguerranellapropagandainternadapartedegliStatiUnitisivedaan- cheBrandwow,Ewing(2007)eBiscioni(2007). 20 Cfr.Weckstein1999.Apropositodiquestacasualità,puòessereutilerileggereanchelenote autobiografichediAmedeoMaiuri(1959:63-65)inmeritoaidanniarrecatidaisoldatiameri- caniaimaterialidelMuseoSpinellineltestodellesuememoriecherielaboralereticenzedelle notediaristichecoevedateallestampeperòsolonel1956(Maiuri1956:162). Guide turistiche e manuali per le truppe d’occupazione 151 soldiers.Donotthereforebesurprisedifsomepartsdonotaltogetherap- plytoyou.Tobeginwith,AmericansaremuchmorefamiliarItaliansthan Britishare,soItalywillnotseemquitesuchastrangecountrytothem, whileifyouareanAmericanofItalianoriginyouwillbesureofawarm welcomeanywhere.Still,youshouldrememberthatItaliansintheirown country,after20yearsofFascism,arebynomeansthesameasItaliansyou mayhaveknowninAmerica,andinanycasetherelationsofanoccupying forcewiththeoccupiednationcanneverbeeasy»21. Iltesto,dunque,consentedicogliereilcaratterecompositodellediverse nazioni,chesonopresentinellaforzaarmatadiinvasioneinviatainItalia,e divedereriflesseancheinquestotipodidocumentazionelemolteplicidi- vergenzechecaratterizzerannoleoperazionimilitarisuquestoterritorio.A propositodeicontenuti22,èstatosottolineatochegliestensori«hannoavuto curadisottolineareledifferenzecheintercorronotraitalianietedeschinelle modalitàdiadesioneairispettiviregimi»,ragioneperlaquale«lapoliticadi GranBretagnaeAmericasaràditrattaregliitalianiinmododiversodaite- deschi».Rispettoalleabitudinialimentari,siricordano«l’impiegodelpane, della‘pasta’(macaroni)edella‘polenta’(‘asortofpuddingeateninthenor- th’,p.10),l’usodell’oliodiolivaalpostodelburro,lapassioneitalianaper ilcaffé,ilfattocheilté–alcontrario–‘nonsiamaistatomoltopopolare’». AnalogamenteallaSoldier’s Guide to Sicily,l’accentoèpostosuirapporti conledonne:«almenoalsud‘nonsidàcheunaragazzaviaggidasolain treno,edèassairarochesimettaaparlareconunestraneo[…].Nonpen- satequindichevisaràfacileinItaliarimorchiareunaragazzarispettabile senzaincorrereinunalitefuribonda,ericordatevichenonpochitedeschi hannopostoprematuramentefineailorogiornipropriofacendotentativi delgenere’(p.13)». Richiamandoicontenutidellapropagandadiguerrasiavvertonoilet- toricheseunadonnalidovesseavvicinareperchiederelorounasigaretta, ‘nonècertoperchévogliafumare’(p.14)»e,ritornandoaglistereotipige- nerali,sidefinisconogliitaliani«comeindividualisti,nontropporispettosi dellalegge(sicitaildetto‘fattalalegge,trovatol’inganno’,p.20),emotivi, vanitosi,amichevoliecortesi».Infine,«brevinoteriguardanopesiemisu- re,posizionegeografica,lastoria,ilgovernoelamonarchia,ilregimefa- scista,laChiesa,lastoriadell’arte,leindustrie,leviedicomunicazione,le principalicittà,lecondizioniigienico-sanitarie».

21 Soldier’s guide to Italy,[Information&EducationSection,Hq.,MTOUSA?],s.l.s.d.,p.1. L’opuscoloèdi32pagine.Allalucedeicontenutiedeirichiamistoricièpossibiledatarnela realizzazioneallafine1943,dopol’armistizio. 22 Purtroppo,nondisponendodiunariproduzionecompletadellaguida,cisiamodovuti avvaleredialcunesintesi,inparticolarediquellaconsultabilein(12/15). 152 Adolfo Mignemi

7. Le Guide per una capitale occupata

LaconquistadiRoma,nelgiugno1944,offreanchesuquestoversante interessantispunti.IlraccontochefaMarkClarknellesuememoriedella conquistadellacittàsisviluppatraepisodinarraticontoniparadossaliper altrocontraddetti,nellelorodinamiche,dallestesseimmaginifotografi- cherealizzatedaglioperatorimilitari,comenelcasodelcartellostradale all’ingressodellacittà23.Laconclusionecheegliciconsegnanonèdameno, quasistessericordandounagara: «unpreteciavevadatoilbenvenutoeun ragazzoinbiciclettaciavevaguidati.[…]pensai,noisiamoarrivatiaRoma primacheIkevarcasselaManicaesbarcasseinNormandia[…].Avevamo vintolacorsaperRomaperduesoligiorni»(Clark2010:387).Inuncerto senso,èinevitabilecheallacittàpiùfamosadelmondooccidentalesidedi- chiunparticolarissimoimpegnovoltoanarrarnelastoriaelebellezzear- tisticheinpiccoliopuscolicheognisoldatovorràportareacasainricordo dellasuapartecipazioneallaconquistadiRoma caput mundi. LeSoldier’s Guide dedicateaRomasononumerose.Purtroppo,allostato attualedellaricerca,siamostatispessocostrettiaregistraredeidatimolto incompletipoichéèstatoimpossibileesaminaredirettamentelecopieinte- gralideitesti.Quantodiseguitoriprodottocorrispondepertantoalleuniche informazionichecièstatopossibileraccogliere24.Datalarilevanzaanchedi questisemplicidatibibliografici,perindirizzareilfuturosviluppodellari- cercainquestocampo,cièparsoutilecondividerliconilettori.Eccodunque ilbreveelenco,probabilmenteincompleto,maconl’indicazionediquantoè statocomunquepossibilerintracciarenellaretebibliotecarianazionale:

1)Rome. Allied Soldiers Souvenir Guide prepared by British Army Education and U.S. Special Services Rome Area Command,s.l.,s.d,pieghevoledi8pp., ill.fotografiche,conunapiantadellacittà,incopertinadisegnolupacapi- tolina,formatomm.195x88. 2)Soldier’s Guide to Rome, («hasbeenwrittenbyMonumentsandFine ArtsSub-CommissionoftheAlliedControlCommission[…]wasdesigned andproducedbyPsychologicalWarfareBranch,A.F.H.Q.Italy»)Roma 1944,opuscolodi42pp.,ill.fotografiche,conin1ae4adicopertinalatesta dell’ApollodelBelvedere,sufondoverde;in2adicop.ripresafot.zenitale delcentrodiRomaenelfrontespiziofot.lupacapitolina;allepp.19-20pian- tadellacittàsufondorosso;formatomm.182x120.L’impiantodeltestoè

23 IlcartellostradaleconscrittoRoma,cheClarksiporterànegliStatiUniti,recailforodiun proiettilesparatodauncecchino,dicuieglinarranellesuememorie,matuttelefotografie mostranochequelforoesistevaprimadell’arrivodeigeneraliediClarkchesidispongonoin posasottol’insegna.Cfr.Clark2010:385. 24 LefontiprincipalisonostateleinserzionidivenditapropostedalsitoEbay ()nellequalisolitamentecompaionolariproduzionedellacopertina,ilcolophon, l’indicedelfascicolo,l’eventualecartinaallegatael’esempiodiqualchepaginaillustrata. Guide turistiche e manuali per le truppe d’occupazione 153 unpercorsoditipostoricoartisticoda«AncientRome»a«ModernRome»25. 3)See Rome in a Day. Souvenir and Guide Book,CanadaClubRome,Roma 1944,opuscolodi24,pp.ill.fotografiche,concopertinaacolorirealizza- tadall’illustratoreG.Buffoni;in4adicop.èdisegnatol’itinerariodivisi- tapropostoeripartitoin58schedecheillustranoiprincipalimonumenti ededificiantichiecontemporaneidellacittà.Ilpercorsoparteedarrivaa piazzaEsedra,ovehasedeilClub26. 4)See Rome. Guide for Jewish Soldiers(«publishedbyTheJewishServices Club.Rome»),Roma(Tip.delSenatodeldott.G.Bardi)1944,opuscolodi 64pp.,ill.fotografiche,testoinebraicoeinglese.Lacopertinariproduce unafotografiaconunoscorciodallaColonnatraianaversol’Altaredella Patria,contieneunapiantaripiegatadellacittà. 5)A Soldier’s Guide… Rome(«compiledandpublishedbyInformation &EducationSection,Hq.,MTOUSA[MediterraneanTheatreofOperation USA]»),Roma,1945,opuscolodi94pp.,ill.fotografiche,conincoperti- naundisegnodell’arcodiTito.Ilfascicoloèorganizzatoperitinerari,che seguonounapremessastoricasullacittà;iltestoèconclusoda«AListof Clubs,Theaters,RestaurantandChurch».Essoebbeprobabilmentevarie edizionieaggiornamenti.Quelladel1945riportadatiaggiornatiall’1mar- zodiquell’annoeinvitaavisitareleCaveArdeatinedoveil24marzo1944i tedeschiavevanomassacratoperrappresaglia335prigionieriitaliani. 6)A Soldier’s Guide to Rome («preparedbyMoraleServicesSection.Hq. SOSNATOUSA[NorthAfricanTheaterofOperations]»),Roma1945,opu- scolodi48pp., ill.fotografiche,conpiantaripiegatadellacittà.Lacoperti- naèaduecolori(neroerosso)emostraundisegnoconvedutadall’altodi piazzaS.PietroelascrittaRomeinrosso;ilfrontespizioèillustratodall’ar- codiCostantino; formatomm171x120.Ilfascicoloraccoglienotiziesto- richesuRoma,informazionisu«EconomicandIndustrialSurvey»esui monumenti;iltestoèorganizzatoinsei«Tour»edècompletatodaunpic- colodizionarioefrasarioinglese-italiano.

PercompletareilquadrodelleguidemilitaridedicateaRomaèdove- rosorichiamareanchelapubblicazionedi38pagine,destinataaisoldati tedeschidaltitoloBlitzfuhrer durch Rom fur deutsche Wehrmachtangehorige («herausgegebenvomdeutschenGeneralbeimHauptquartierderitalie- nischenWehrmacht(WehrmachtAtt.)»),Roma(Tip.FaustoFailli)1942, ill.condisegniacolori.L’opuscoloèmaterialmentecompilatodaltenente FritzLampeeillustratodaFulvioBianconi.Èinteressantenotarecheil testorappresentalacittàinguerraconisuoimonumentimascheratidalle strutturedidifesaantiaerea27.

25 CopiedellapubblicazionesonosegnalatedalSistemabibliotecarionazionale(SBN). 26 L’opuscoloèriprodottoeconsultabilein. 27 CopiedellapubblicazionesonosegnalatedaSBN.Sull’opuscolocfr.Lampe1991:273-282. 154 Adolfo Mignemi

8. Nelle terre del Grand Tour: Toscana, Umbria ed Emilia

Duranteimesitral’estate1944el’aprile1945vengonomesseapuntoal- tre Soldier’s Guide dedicateaiterritorichesonoprogressivamenteoccupati dagliAlleati.Essefannoseguitoallefortiimpressionisuscitate,adesem- pio,dalladistruzionediMontecassinoesonoimpegnateasottolinearegli aspettiartistico-monumentalicheconnotanoilterritorioitaliano.Comegià sottolineavamo,sitrattadiunaoperazionemoltostrumentaleconlaqua- leglialticomandimilitariAlleatiimpegnatinelconflittorispondonoalle preoccupazionieallecritichedell’opinionepubblicainternacircaunacon- dottadellaguerrapocorispettosadellesortideibeniculturaliedartistici. Ditaliguide,aseguire,sifornisconoidatidiquelledicuisiamoriuscitia trovaretraccia:

1)A Soldier’s Guide to Florence («preparedbyMoraleSectionHqSOS NATOUSAandtheSubcommissionforMonumentsandFineArtsAllied ControlCommission»). L’opuscoloèillustratofotograficamenteedinclude unapiantaripiegatadellacittà.Incopertina,stampatainrosso,èl’immagi- nedelS.GiorgioscolpitodaDonatelloperlachiesadiOrsanmichele. 2)A Soldier’s Guide to Tuscany. Siena Pisa Lucca, («preparedbyInformation andEducationSection,MTOUSA»).L’opuscolodi47pp.,ill.fotografica- mente,recaincopertinalafotografiadiunaviacontorriaS.Geminianoed in4alariproduzionediunastatuarinascimentaledanneggiata.All’interno, in2adicop.,èunapiantaschematicadellaToscana(Livorno,Firenzee Romasonoindicatenellatrasposizioneinglesedeinomi)enelfrontespizio èl’immaginedelgrifonediPisaconincalcelaprecisazione«Thisguide hasbeenpassedbytheUnitedStatescensorandmaybemailedhome». 3)A Soldier’s guide to Umbria, editoacuradi InformationandEducation Section,Hq.,MTOUSA.L’opuscolodi39pp.,ill.fotograficamente,propo- neincopertinal’immaginedellanavataprincipaledellachiesasuperioredi S,FrancescoadAssisi. 4)A Soldier’s Guide to Emilia, editoacuradi InformationandEducation Section,Hq.,MTOUSA28.L’opuscolodi46pp.,ill.fotograficamente,propo- neunacopertinadisegnataraffiguranteiporticidiBologna,coninprimo pianounasignorainabitiottocenteschi.

Comesiègiàavutomododisottolineare,l’analisideicontenutideitesti rivelanumeroseparticolaritàdiquestesingolariguide,essendostatescrit- tementrelaguerraeraincorsopercuinonsipotevanoprevedereidanni arrecatidaicombattimenti.Laguidadell’Emiliarendeesplicitaquestasi- tuazionequasiconsarcasmo:«Asthisisbeingwrittenitisnotknownwhat

28 CopiadellapubblicazioneèsegnalatadaSBN. Guide turistiche e manuali per le truppe d’occupazione 155 thefatewillbeofmanyofthegreatarchitecturalmonumentsoftheregion. Someofthetownsincludedinthisguidehavealreadybeenliberated,but others,includingBologna,stillremaintobefreedandheremuchdamage hasalreadybeendoneinthewartodrivetheGermaninvadersbackthrou- ghtheAlpinepasses.Inmostcases,however,theextentofthedamageis notknown,andasthewarstillragesinEmiliaadditionaldestructionwill mostcertainlybewrought.Much,however,iscertaintoescapetheravages ofwar,andthesoldierisurgedtoseewhathecanofthehistoricmonu- mentsofEmiliawhilehehastheopportunity»(A Soldier’s Guide to Emilia s.d.:8). Abbiamoparlatodisarcasmoperché,intuttaprobabilità,chicompi- lavaeillustravaquestepaginebenconoscevaadesempiolasituazionedi RiminiedelTempioMalatestiano,ampiamentedanneggiatogiàdallapri- mametàdel1944. Seppureinritardoavràalmenodue Soldier’s Guide anchelacittàdi Napoli29.Unopuscolodi35pagineverràmessoapuntodal Southern DistrictPeninsularBaseSection delleforzearmateUSA;l’altrodi48pa- gine,conillustrazionifotografiche,verràpredispostoestampatodalla InformationandEducationSectiondelMTOUSA. Non è assolutamente facile percorrere le ipotesi di ricerca sotto- lineate nel corso di questa schematica presentazione. Spesso infat- ti, come si è avuto modo di vedere, i materiali non sono facilmente reperibiliecisiamoinpiùoccasionidovutiaffidareallesommarieindi- cazionifornitedagliavvisid’astadeimateriali.L’incompletezzadella catalogazionedeimaterialiastampadellebibliotecheitaliane,poi,impe- disceinmoltissimicasidipoterrintracciarecopiadelleoperestampate inquestoPaese.Ingenerale,allorchéidocumenticompaionoinformato digitaleancheinsitiaffidabili,nonèdifficiletrovarsidifronteariprodu- zioniincompleteoorganizzateconcriteriassolutamentenonomogenei. Confidiamochequestoprimoapproccioall’argomentopossasuscitareper ilfuturodiversesensibilitàequindipercorsinuoviefacilitatidiricerca.

Bibliografia

Africa Orientale Italiana 1938,ConsociazioneTuristicaItaliana,Milano. Albania 1940,ConsociazioneTuristicaItaliana,Milano. A Soldier’s Guide to Emilia s.d., Information and Education Section, Hq., MTOUSA,s.l. BiscioniR.2007,“Fotografia,guerraepatrimonioartisticonelledueguerre mondiali”,inLabancaeL.Tomassini(acuradi), Forze armate e beni culturali. Distruggere, costruire, valorizzare,Unicopli,Milano:93-137.

29 AncheperleguidediNapolivalgonolestesseconsiderazionifattesullareperibilitàdei materialirelativiallacittàdiRoma. 156 Adolfo Mignemi

BrandwowT.,eEwingW.A.(acuradi)2007,Edward Steichen. Un’epopea foto- grafica,Skira,Milano. CamilleriA.2013,Il motto del buon soldatoinGuida del soldato in Sicilia,Sellerio, Palermo. ClarkM.W.2010,Le campagne d’Africa e d’Italia della 5a Armata Americana,LEG, Gorizia(ed.orig.1950Calculated Risk,Harper,NewYork). Croazia1942,ConsociazioneTuristicaItaliana,Milano. EdselR.M.2014,Saving Italy. The Race to Rescue a Nation’s Treasures from the Nazis,W.W.Norton&Company,NewYork. GalanteE.1925,Gorizia e i suoi campi di battaglia. Guida storico-pratica illustrata, Tip.G.Paternolli. GhersiF.2012,La signora in rosso. Un secolo di guide del Touring Club Italiano, Biblohaus,Macerata. Grecia 1941,ConsociazioneTuristicaItaliana,Milano. DucourtieuxP.1918,Guide of Limoges,DucourtieuxetGout,Limoges. Libia 1937,TouringClubItaliano,Milano. LampeC.1991,“L’unicoattodiguerradel‘tenente’FritzLampe”,inStrenna dei Romanisti 18 aprile 1991,Ed.RomaAmor1980,Roma. LonatiS.2013,La scoperta dell’Italia. Letteratura, geografia e turismo nella rivista ‘Le Vie d’Italia’,TouringClubItaliano,Milano. MaiuriA.1956,Taccuino napoletano. Giugno 1940 - Luglio 1944, Vajroed.,Napoli. MaiuriA.1959,Vita d’archeologo. Cronache dell’archeologia napoletana,Montanino ed.,Napoli. MangiameliR.(acura)1994,Foreign Office. Sicily Zone Handbook 1943,S.Sciascia ed.,Caltanissetta-Roma. MignemiA.2007,“Occupazionimilitariitalianeebeniculturalitraguerreco- lonialiesecondaguerramondiale”,inN.LabancaeL.Tomassini(acura di), Forze armate e beni culturali. Distruggere, costruire, valorizzare,Unicopli, Milano:77-83. Soldier’s Guide to Sicily 1943,GreatBritainArmy.MiddleEastForces(The PrintingandStationeryServices,M.E.F.2754/2/6-43),[Cairo]. Tunisia 1943,ConsociazioneTuristicaItaliana,Milano. WecksteinL.1999,Trough my eyes, 91st Infantry Division in the Italian Campaign, HellgatePress,CentralPoint(Oregon). 10. Galia Yanoshevsky

Le photobook comme guide touristique: le cas d’À travers Israël (1950-1951)

Résumé

L’albumdephotosÀ travers Israël(1950-1951)faitpartied’unesériede huitvolumesintituléeL’Encyclopédie d’Israël en images,publiéeentre1950- 1952paruneinitiativeprivéeavecuneaidegouvernementale.C’estleseul parmilesalbumsquiseprésenteexplicitementcommeunguidetouristique ayantpourbutde«[…]mettresouslesyeuxdutouristeouduvoyageur visitantIsraëllesdifférentsaspectsdupays,telsqu’ilsseprésententdans sesprincipauxcentres,avecleursparticularitésdiversesetleurcaractère d’ensemble».Or,enmêmetemps,ilseprésentecommeunlieudemémoire collectivedel’Étatjuifoffrant«unalimentpourl’étudeetlaréflexion,la nostalgieetlesouvenir»(À travers Israël,1950-51:7).Laprésenteétudea pourbutd’explorerlamanièredontcetalbumquiseditguidetouristique combinelesdeuxtâches:d’unepart,fourniruneinformationpratiqueau visiteurdésireuxdeconnaîtrelatopographieetl’Histoiredupays;d’autre part,répondreàlavocationdelasériequientendpromouvoirl’Étatnais- santenparticipantàlaconstructiond’unemémoirecollectiveenmême tempsqu’àlareprésentationd’Israëlavecsespaysages,sesinstitutionset sespopulationsdiverses.L’analysedesimages(photos,cartesetsymboles) etdutexte(préfacesetlégendes)ainsiquel’analysedelavisiond’ensemble duvolume(lamiseenpage,lesobjetstypiquementphotographiésetles formulesrhétoriquesrécurrentes)montrequecetalbumparticipeàlaten- dancetypiquedesguidestouristiquesdel’époquedelafondationdel’État, quiconsisteàconstruireuneimageduprojetsionisteenmêmetempsqu’à décrirelespaysages.Decefait,À traversIsraël maintientunrapportde complémentaritéentrelesobjectifsduguideetceuxdel’album.

*UniversitéBar-Ilan,Israël

R. Raus, G. Cappelli, C. Flinz (édité par), Le guide touristique: lieu de rencontre entre lexique et images du patrimoine culturel. Vol. II ISBN (online) 978-88-6453-514-2, CC BY 4.0, 2017 Firenze University Press 158 Galia Yanoshevsky

Mots-clés:Guidestouristiques,imaginairecollectif,albumdephotos, propagande,vigilancecommémorative

Abstract

A Tour through (1950-1951)isoneofaseriesofeightphotobooks, knownastheEncyclopedia of Israel in Images,producedbetween1950and 1952byaprivatepublisherwithstatesupport.Itistheonlyvolumeinthe collectiontopresentitselfasatouristguidebookdesignedto«[…]serve asaguideandaninspirationtotouristsandsightseers[…]set[ting]out toportraytheprincipalsightsofIsrael,intheirgenerallycharacteristicas- pectsaswellasintheirspecificbeauty»(A Tour through Israel, 1950-1951:7). Asitsetsofftopreservememorybyoffering«Pleasureandthought,me- moriesandhopesforthefuture»(ibid.),itactivelycontributestoproducing thismemory.Thepurposeofthisstudyistoexplorethewayinwhichthis photobookcombinesthetasksofaguidebookwhichistoprovidepracti- calinformationtothetouristwhowishestodiscoverthetopographyand HistoryofIsrael,andthefunctionsoftheEncyclopedia,closertopropagan- da,asitsetsofftoconstructapositiveimageoftheZionistenterprise.A multimodalreadingoftheimages(photos,mapsandsymbols),thetext (prefacesandlegends),andthegenerallayoutofthevolumeanditsre- currentrhetoricalformulaeshowsthatthisalbumreflectsinfactcurrent trendsinguidebookstoIsraeloftheperiodfollowingthefoundationof theState,wherenotonlyispracticalinformationgiven,butalsotheguides seemtoparticipateinthefabricationofatouristicimagemagnifyingthe importanceoftheJewishfoundationanddevelopmentoftheState.

Keywords:Guidebooks,travelguidebooks,imaginary,photobook, propaganda,collectivememory

Introduction

Lephotobook –livrecomportantdesphotographiesexpliquéesparun texte– estassociéàlafoisàlapropagandeetàl’expressionartistiqueou poétique(ParretBadger2014[2004]:6-11).Propagandecarilaservidans l’Histoireàlafabricationdesmémoiresetdesimaginairescollectifsdans desrégimestotalitairesmaisaussidémocratiques.Artistiqueoupoétique, carilconstitueaussiunobjetd’art(ibid.:60-115).Orlespremiersphotobooks sontétroitementliésàlatopographieetauvoyage(ibid.:12-33).Coïncidant avecledébutdelaphotographie,leslivresdevoyageapparaissentaumo- mentdelamontéeduphénomènedetourisme1.

1 Atitred’exemple,lesphotographesdeFrancisFrithd’EgypteetdelaTerreSaintede1856- 1859ontconduitàlafondationdelasociétéFrith and Company of Reigate,laplusgrandemai- Le photobook comme guide touristique 159

LeshuitvolumesdeL’Encyclopédied’Israëlenimages,parusentre 1950-1952,sousl’égided’IsaiahKlinov,constituentdesphotobooksquiparti- cipentàlaconstructiondel’imaginairecollectifdel’Étatd’Israël,fondéen 1948,ledocumentant,maisaussilefaçonnant.Orparmileshuitvolumes, ilyenaun–À travers Israël (1950-1951)quisedonneexplicitementcomme unguidetouristique.Ils’agitalorsdecomprendrecommentcevolumema- rielestâchesduguidetouristique,àsavoir,ilfournituneinformationpra- tiqueauvisiteurdésireuxdeconnaîtrelatopographieetl’Histoired’Israël, maispossédantpeud’informationdirecte(Cohen1974:1),etlesfonctions propresàlasériedel’Encyclopédie, quipencheplutôtverslapropagande del’Étatnaissantdanslamesureoùelleparticipeàlaconstructiond’une mémoirecollective,enmêmetempsqu’ellereprésenteetdécritlepays,ses paysages,sesinstitutionsetseshabitants. Danscequisuit,jeprésentel’histoireduphotobookenIsraëlenlecontex- tualisantdanslecadredesdéveloppementsdelaphotographieengagéeen Israëletdel’histoiremondialeduphotobook.J’exposebrièvementl’histoire duguidetouristiqueenIsraëlquiprécèdelapublicationdeL’Encyclopédie et qui lui est contemporaine, je spécifie les caractéristiques propres à L’Encyclopédie,pourmeconsacreràl’analyseduvolumeA travers Israël2. J’exploresescomposantesverbales,visuelles,ainsiquesamiseenpageet lesélémentspéritextuels(discourspréfaciels,titres,légendes).

1. Documentation, photographie et propagande en Israël avant et après sa fondation

Apartirdesannéesvingtetjusqu’en1948principalement,sedéveloppe uneindustriephotographiquejuiveenIsraëlquicontribueàlaconstruc- tiondel’imagedunouveauJuifetàlaproductiondessymbolesquiont participéàlaconstitutiondel’ethossioniste.Jusqu’àlafondationdel’État en1948,l’organismedepropagandesioniste(laHasbara)fonctionnaitdans lecadreformeldesfondsnationaux.LeKKL(Keren Kayemet le’Israël)et leKeren Hayesodconstituaientdèsledépartdesagentsdel’idéologieen formation.Laphotographiefaisaitpartieintégrantedecemécanismede propagandeenprésentantdefaçoncontrôléelepaysagelocal(Oren1997: 13-31).Lesfondsencourageaientunephotographieinstitutionnelleetmo- nopoliste,pourrépandredesimagesvisuellesdupays.Lesphotographes, souventimmigrésd’Allemagne3,etquidanslaplupartdescastravaillaient sond’éditiondesphotographiestopographiquesdesannées1860et1870,lesalbumsetlivres dephotosdelaquelleontdéterminélesfuturesgénérationsdesguidestouristiquespopu- laires(ParretBadger2014:18). 2 Pouruneétudeintégrativedelaséried’albums,voirYanoshevskyG.2017. 3 Intellectuels,artistesetphotographes,ilsimportentuneforteconsciencedel’usagedesima- gesphotographiquesetdemassemédiaettravaillentsousl’influencedel’Avant-gardeetde la«nouvellephotographie»–lenouvelobjectivismeetlenouveauphotojournalisme(Sela 160 Galia Yanoshevsky commejournalistes,n’étaientpasforcémentidéologuesmaistravaillaient avecl’institutionpourdesraisonsfinancières(Oren1997:16;Sela2000;Raz 2010).Iln’enrestepasmoinsqu’ilsparticipaientvolontairementàl’effort deproduireuneimagepositivedupays(Oren2007:15). Lecanonphotographiqueengagécombinaitunréalismepopulaire,àsa- voirunedescriptioncohérentedelaréalité,avecuntexteoutitreinterpréta- tifdonnantuneinterprétationclaireettranchéeàl’imageetuneavant-garde moderne,c’est-à-direunephotographiequiagranditl’objet,enparticulier pardesportraits(Sela2000:42).L’influencesoviétiqueetallemandesema- nifestaitclairementdansledésirdesinstitutionsnationalesdeconstruire uneimagehéroïquedunouveauJuifenEretz Israël4–fier,déterminé,àla vitalitéinépuisable,dephysionomieeuropéenne,dénuéd’identitéindivi- duelleetseconsacranttoutentierautravail.Cetteimagedupionnierqui réaliseparsonproprecorpsl’idéalsioniste,devenuesymbolemytholo- giqueetélitiste,imageutiliséeafinderecruterdesindividusàtraversles mouvementsdetravailleursetlesinstitutionsnationales,s’opposaitàune autreimage–celleduJuifdiasporique(Sela2000:40).Lesmêmesimages ontcontinuéàserviràlaconstructiond’unethos sionistejusqu’aumilieu desannéessoixante.Ellesavaientcommethèmesrécurrentsdesportraits desoldatsfiers,enmarche,desregroupementshumainspendantlesfêtes, desouvriersheureuxautravailouenrouteversletravail,laculturedela terreavecdesoutilsmodernes,lesHoma umigdal (touretpalissade)5comme symbolesdelanouvelleprésencejuivesurleterritoire. Lesimagesétaientpubliéesdansdesalbums,descalendriers,descartes postalesetdesphotobooks.CommeailleursenEuropeetenAmérique,le photobookisraélienestétroitementliéàlatraditiondephotojournalisme. D’autrepart,ilestinspirédesphotographessoviétiquesquiutilisaientdes techniquesdephotographienarrative,«lesrécitsenphotos»,enproduisant dessériesdereportagesphotographiés,avecdesintitulésenexpliquant trèsclairementlecontenu.Lephotojournalismecommenceàsedévelop- peravantlafondationdel’Étatd’IsraëlavecdesjournauxcommeHaaretz etDavaretlafondationdeYediotAharonoten1939(Raz2010:37-38).Mais commec’étaitlecastantdanslespaystotalitairesquedanscertainspays démocratiques6,cephotojournalismeétaitd’untypeparticulier,carilpar- ticipaitàlafondationdupays.Ilnes’agissaitpasdefairedesreportages, maisdemontrerunespacedevieutopiquesedéveloppant,dupointde vuetechnologiqueetdelacolonisation,sansconflitspolitiquesousociaux, sansviolencesinter-ethniques.Laphotographiejuivedudébutdesannées

2000;Raz2010:14). 4 Termehébraïqueemployécourammentparlesjuifspourdésigner«laTerred’Israël». 5 Systèmedeconquêterapidedelaterreparlaconstructionen24heuresd’unecolonie. 6 Pourunediscussiondel’usageduphotobookdanslespaysdémocratiquesetdedictature, cf.Parr,Badger2014:146-185. Le photobook comme guide touristique 161 vingtetjusqu’àlafondationdel’Étaten1948secentraexclusivementsur laconstructiond’uneidentiténationalejuivemêmesielleservaitenmême tempsàl’obtentiondedonationsdesJuifsdumondepourleMouvement SionisteenEretz Israël(Oren1997). Apartirdelafondationdel’Étaten1948etjusqu’àlaguerredeKippour en1973,laphotographieenIsraëls’estcaractériséepardeuxtendancesdif- férentes:d’unepartunephotographieengagée,–continuantencesensla tendancequiavaitmarquélesannéesantérieuresàlafondationdel’État),– etd’autrepartunephotographiedocumentaire,subjectiveetcritique(Raz 2010:41).Ainsi,lestransformationsdelaphotographieisraéliennedeces annéesn’estpassansrappelercellesdelaFrancedesannéescinquantepar exempleaveclecultedelasaisiedu«momentdécisif»d’unHenriCartier- Bresson(1952)7. Aveclafondationdel’État,lecontrôledelaphotographiedocumentaire futregroupéauseinduBureauGouvernementaldePresse.Oncontinuaà fairel’élogedunouvelÉtat,del’ethossionisteetdesévènementsfondateurs desonHistoire.Aussicontinua-t-onàdocumenterlaconstruction,lacolo- nisationagricoleetlespaysagesisraéliens,enmêmetempsquelesconflits militairesetdesactionsdereprésailles(Raz2010:44-45).Enparallèles’est développéeunephotographiedocumentairecritique,quiapparaissaitde tempsentempsdanslesjournaux.Ils’agitd’unephotographiequiaccom- pagnaitdesproposproblématiquesetconflictuelsdelaviequotidienneen Israëldel’époque,tell’Aliyahdanslesbaraques,l’assèchementdesmarais, lerapportauxPalestiniens,puis,après1967,l’occupation.

2. Histoire de la photographie et du photobook en Israël

Commeobjetdiscursif,lesalbumsdephotossontungenrehybride, ouselonladéfinitiondeYeshaiahuNir«[…]unmediasituésurla‘carte médiatique’,entrelejournaletlemusée,entrecommunication,littérature etart[…]»(Nir1995:249).Quiplusest,selonNir,ilsparticipentparleur processusderédactionàlaproductiond’unrécitoud’unessai. Danscesens,leslivresdephotosseraientunemanière–lorsqu’ilsse réfèrentaupaysagenationalouétatique–,departiciperàlaproduction d’uneidentitécommunautairequipasseparunenarrationenimages.En étudiantlamanièredontlaphotographieestliéeauphénomènepluslarge desdiscoursd’identiténationaleàpartirdeslivresdevoyagesenphotos, Martinsmontrecommentlesphotographies,enforgeantdesenvironne- mentsspatiauxethistoriques,contribuentàlacréation,aumaintienou aurejetdesfictionsportugaisesrécurrentes(Martins2010:85).Ainsi,dit- elle,l’imagedu«paysimaginé»(Anderson1983:6)estvueàtraversunen-

7 Àceciprèsqu’alorsqu’enFranceils’agissaitd’unesortedenouveaubrandingdupays,en Israëlils’agissaitaucontrairedejustifierlafondationd’unÉtattoutcourt. 162 Galia Yanoshevsky sembledephotosimageantetenregistrantlanation.PourMartinsilyalà unedoublemythologie,carils’agitàlafoisdephotographiedocumentaire etdelacréationdemythesetdesymboleslocaux:d’uncôtéreportagede l’existant,ilssontdel’autredessymbolesreprésentantuneidentiténatio- nale(Martins2010: 87). IlenvademêmepourlesalbumsdephotosenIsraël,lesquelsfontpar- tieintégrantedecequel’onpourraitappelerlepaysagephotographique quistructurelaconsciencecollectiveisraélienne(Raz2010:45-46).Au-delà delaphotosingulièreetduphotojournalisme,lesalbumsdephotosconsti- tuentleprincipalsupportdesphotosdel’époque(Oren 2007:25-26).Àpar- tirde1950,plusieursalbums(dontceuxdeL’Encyclopédie d’Israël en images dontilestquestionici)sontproduits.Leursthèmesconcernentlasécurité militairedupaysetlacontinuationdesmissionsd’immigrationenIsraël. Cesalbumss’inscriventdansunesériedepublicationsgouvernementales, entre1951et1952,comprenantaussidesbrochuresdepropagandequi fontusagedesphotosduBureauGouvernementaldePresse,desarchives delaKKLetdelaKeren Hayesodetdesphotosdephotographesindivi- duels(Oren2005:120).Mêmesicen’estpaslecasdelatotalitédesalbums dephotos,ils’agitaufond,commelemontrentbienParretBadger(2014 [2004]:146-185),d’uninstrumentdepropagandemêmedanslespaysdé- mocratiques,carendonnant à voir,endisant«cefutainsi»,onfaçonneen faitlaréalité.Ainsi,certainsphotobooks produitsenIsraëlaprèslafondation del’Étatpeuventêtrecatégoriséscommepropagande.Àl’instard’autres projetsdansdespaysdémocratiques,telsleprojetphotographiquedela FSA(Farm Security Administration),pendantlagrandedépressionetleNew Deal deRoosevelt8oubienl’activitédelaDirection de la Documentation et de Diffusionetdesamaisond’édition,laDocumentation française,dansla Franced’après-guerre(Avissar2016)9,ilsserventsimultanémentd’enre- gistrementetd’outildepropagandeetde(re)constructiond’uneimage collective. D’autrepart,ilexisteenIsraëlaprèslafondationdel’Étatuneproduc- tiondephotobooksquiracontel’Histoired’Israël,defaçonplusoumoinsof- ficielle,plusoumoinspoétique.Ainsiparexemple,lephotographeYaakov Ben-dovpublieen1952unalbumdephotosdupays,iciaussiaveccou- vertureencuiretreliefencuivre,Visage d’Israël[Ele pneï Israël](1952),un livredephotossanstexte,basésurlesphotographiesdeZoltanKluger;

8 SousRoyEmersonStryker,lasectionhistoriquedelaFSAainitiéunprojetphotographique entre1935-1944,destinéàlafoisàdocumenterlasurvie(theplight)desfermierspauvres, maisenmêmetempsd’éduquerlepublicaméricain,enluifaisantconnaîtrel’Amérique.En fait,avecdesbutsquelquepeudifférents,lesalbumsdephotosd’Israëldesannées1950res- semblentparcertainsaspectsauxalbumsdephotographiquesdocumentairesdesannées 1930,etplusparticulièrementauxphotosdeDorotheaLangetdePaulTaylor,photographes employésparleprojetphotographiquedelaFSA. 9 LebureauestdirigéparKochetlaresponsabledel’illustrationestEichart. Le photobook comme guide touristique 163 lesannéescinquantevoientlaparutiondeplusieursalbumsconsacrésà JérusalemetauSinaï10;ilexisteparailleursdenombreuxalbumsdedécade d’IsraëletdeTsahal(Oren2005:120-126)11,desalbumsdevictoireaprès laGuerredesixJours(1967),ainsiqued’autresalbums,pluspoétiques commelaChanson du lac mourant(surlelacduHoula)dePeterMerom (1960),oudesalbumssubjectifsetcritiquescommeOff the Beaten track (1953)deBenoRothenberg. Cen’estpasunhasardsilesphotographesparticipantàcegenredepro- jetssontaussisouventdesphotojournalistes12,carlegenredocumentaire dominelesphotobooksdecettepériode(ParretBadger2014:118).Dansle documentaire,l’accentestmissurlacontextualisationverbaledelaphoto, quienniel’ambiguïté.DanslestermesdeBarthes(1964),ils’agitd’ancrer l’image,en«fix[ant]lachaîneflottantedessignifiésdefaçonàcombattre laterreurdessignifiésincertains»(Barthes1964:44).ParretBadgersou- lignentlefaitquelesmêmesphotos,paraissantavecdestitresdifférents, peuventêtreutiliséespoursoutenirdifférentesthèses,mêmecontradic- toires.Poureux,lecontextedelaphotographiedétermineentièrementson sens.Leformatimage/texteadoptéparl’essaiphotographique–c’est-à- direlaconjonctiondesséquencesdephotos,despréfaces,despostfaces, deslégendesetdestitres–permetlacompréhensiondulecteuretlabonne interprétationdesphotos.Enfait,laplupartdeslivresdocumentairespa- rusdanslesdémocratiesmanifestentunecollaborationtoutaussiétroite entreimageettextequedansleslivresdepropagande(ParretBadger 2014: 118-119).

3. L’Encyclopédie d’Israël en images

Entre1950et1952paraîtenIsraëlunesériedehuitphotobooksconnue aujourd’hui sous le nom de L’Encyclopédie d’Israël en images (Rosen 2011)13. Lesvolumessontconsacrésauxprincipauxthèmesdelafonda- tiondel’Étatjuif–sespèresfondateurs,seslieuxsacrésetsagéographie, sescombats,sesinstitutions,seshabitantsetleurrites14.Quoiqued’initia-

10 DontlesalbumsdeBenoRothenberg, Land of Israel,1958;The Story of Jerusalem. A Pictorial report,ed.BenoRothenberg,1967. 11 Al’instardeBenoRothenberg,Land of Israel (ibid.),AbrahamHermannetYigalYadin,Israël a dix ans,1958;B.Z.Löwy,Israël à vingt ans, mots et images,1968. 12 OnpeutpenseràDorotheaLangeenAmérique,AndréPapillionenFrance,ZoltanKluger etBenoRothenbergenIsraël.Cedernier,quiestledirecteurphotographiquedel’Encyclopédie d’Israël en images,estl’auteur,endébutdesannées1950dereportagesphotographiquespour l’hebdomadairedegaucheHa’olam Haze(CeMonde) 13 Voir aussi: . 14 Lesvolumessontregroupésselonlesthèmes/titressuivants:1)ChaimWeizmann,Premier présidentdel’Étatd’Israël,1950,2)Herzl,Leprophètedel’État,1950,3)TheStrugglefor Jerusalem,1950[seulalbumbilingueanglais/hébreuetquin’estpasdirigéparKlinov,mais 164 Galia Yanoshevsky tiveprivée–lesalbums,parusauxéditionsLa’am,sontcommanditéspar Mishkovsky,unentrepreneurdontlebutestlucratif(Nahmias1997:28-31) –cesalbumss’inscriventnéanmoinsdansunesériedepublicationsgou- vernementales,entre1951et1952,quicomprennentaussidesbrochuresde propagande,etutilisentdesphotosduBureauGouvernementaldePresse, desarchivesdesfondsdecollecteetdesimagesdecollecte,ainsiquedes imagesdephotographesindépendants(Oren2005:120).Ilspeuventd’au- tantplusêtrecomptésparmilespublicationsàvocationdepropagande, quecetentrepreneurengagecommedirecteurdesalbumsIsaiahKlinov, ancienjournalisteetalorsdirecteurdelaHasbara15, leBureaudePresse pourl’Information,laRadiodiffusionetlesFilmsduMinistèredel’Inté- rieur,etBenoRothenberg,photographequisuitdeprèslafondationde l’Étatenledocumentantsousunjourengénéralfavorable(Oren2007:15). Lavocationdesalbums,trilingues(hébreu,anglais,français),présentés dansunereliuredefauxcuirstyleBezalelornéed’unreliefencuivre,dans unluxueuxemboitagemétallique,suggèreunusageàbutcommercial,rhé- toriqueetdiplomatique:ilsserventsansdoutedecadeauauxfutursdona- teursetsoutiensduprojetsioniste,ainsiquedecadeauxluxueuxoffertsà desamis16.Outrelesobjectifsrhétoriquesrelevantdubesoind’obtenirl’ap- puidesdonateursetdessoutiens,lestyled’albumBezalel17suggèreune tentativedeproduireunespacedemémoirecollectivequiimitelestylede l’albumdefamilleetquipuisseservirdemémoirenationalepersonnalisée pourchaqueindividuenpossessiondelacollectionouparticipantàl’en- treprisesioniste18. LesalbumsdeL’Encyclopédies’inscriventdoncdanslatendancephoto- graphiqueàlafoisdocumentaireetrhétoriquedel’Étatd’Israëlnaissant, commedécritci-dessus.Ilsserapprochentnéanmoinsleplusdugenredes albumsdocumentairesdesannéestrenteenEuropeetauxÉtats-Unis,où lerapportentreimageettexteestplusétroitqu’àtoutautremomentde

parlephotographeBenoRothenberg],4)Israëlrenaissant(Premièreannéedel’Étatd’Israël), 1951,5)Fêtesd’Israël,1951,6)ÀtraversIsraël,1950/51,7)LesenfantsenIsraël,1952,8)Israël, nationsouveraine(legouvernementd’Israël),1952... 15 Termequisignifielittéralementenhébreu«explication»,etqui,depuislafondationdu mouvementsioniste,puisdel'Étatjuif,désigneleservicedecommunicationetdepropa- gande(Cullet al. 2003;Schleifer2003). 16 Nousn’avonspaspuàcejour,découvrirlesarchivesdelamaisond’éditionLa’am.Mais étantdonnélesconditionsmatériellesmodestesdel’époque,etdufaitqu’ils’agitd’uneédi- tiondeluxepourlesnormesdelapériode,ilestfortprobablequec’étaitl’usageprévupour cegenred’objetmatériel. 17 Albumsartisanauxdel’EcoledesBeaux-ArtsdeBezalel,ilssontconçuspouraccueilliret organiserlesphotosdefamille. 18 Ausujetdel’auditoirecompositedesalbums,ainsiquedelaquestiondelamémoireprivée etcollective,voirYanoshevsky,G.,2016«Oauditórioheterogêneoeaconstruçãodeumana- çãopormeiodoálbumdefotografiasFêtesenIsraël,1951».Trad.MariaHelenaCruzPistori. EID&A-RevistaEletrônicadeEstudosIntegradosemDiscursoeArgumentação,Ilhéus,n. esp.ADARR,p.75-91,Mai2016,. Le photobook comme guide touristique 165 l’histoireduphotobook,etoùl’accentestmissur(re)constructiond’unmou- vementoud’unÉtat.

4. Le guide touristique: définition, frontières flexibles, particularité du guide d’Israël

Puisquenotreobjetd’étudedanslecadredecetarticleestunseulvo- lumedelasériequiseditguidetouristique,ilseraitutiledespécifierses caractéristiques,toutendécrivantlemarchédesguidestouristiquesen Israëletsesparticularitésdanslespremièresannéesdelafondationde l’État,àl’époquedelaparutiond’À travers Israël (débutdesannées1950). SelonErikCohen(1974),leguidetouristiquecomportetoutepublication quivisedesvoyageurspotentielsetquicontientuneinformationdétaillée surleslieuxd’intérêtdupays,aussibienquedesconseilspratiques(com- mentyarriver,oùséjourner,etquoivoir).Ilcomported’habitudeuneliste alphabétiquedeslieux,avecdessuggestionsconcernantlesrouteslesplus avantageuses,etlacombinaisondeslieuxd’intérêtqu’onpeutvisiterdefa- çonefficaceenunseulséjour.Lesguidestouristiquessontsouventproduits pardespersonnesprivées,quin’ontpasd’intérêtcommercialdirect,mais ilspeuventaussiêtrerédigéspardesagencesgouvernementalesoupardes agencesdevoyagesdésireuxdevendredestours(Cohen1974:3). Outreleurfonctiond’orientationdutouriste,lesguidestouristiques participentàlaconstructiondel’identitédelaculturevisitéeetdela culturevisitante(Buzard1993;Koshar1998,Furlough2002,Baider,Burger, Goutsos2004;Hallet,Kapan-Weinger2010).Ilssontégalementporteurs matériauxdesimaginairestouristiques(Salazar,Graburn2014:12)parti- cipantàlacréationdesmythestouristiques(Selwyn1996;Leite2014in Salazar,Graburn2014:265).Lagammedesguidestouristiquescomporte desformatstrèsinstitutionnalisés,formalisésetsouventmisàjour,comme lesBaedeker,Guide Bleu,RoutardetVoir,cequeFerraris(2014:177)ap- pelledesdescriptions a priori(Ferraris2014)ainsiquedesvolumesmoins biendéterminés,moinsformatésetsouventindividuels(i.e.quinesont pasmisàjour),queFerrarisappelledesdescriptionsa posteriori,comme lescompterendusdevoyageetlestravelogues.Lesfrontièresgénériques desguidestouristiquessontdoncrelativementsouples19.Parexemple,il existedessériesdeguides–commelacollectionPetite Planètecrééepar lecinéasteetphotographeChrisMarkerauSeuil–,quirefusentexplici- tementlelabel«guidetouristique»etrevendiquentlestatutde«portrait depays»20,mêmes’ilsfournissentaussidesinformationspratiquespour

19 ContrairementàcequeditMaingueneau(2014:3),pourquiils’agitd’undiscoursfortco- difiéetconventionnel. 20 Surlaquestionduportraitdu payscommegenredistinct,cf.Reverseau2016. 166 Galia Yanoshevsky letouriste.Alorsqu’ilsnesedéfinissentpasainsiexplicitement,d’autres typesdelivrescommelesalbums,lescomptes-rendusdevoyagecomme A pied, à Jérusalemde deFooz(2007)ouleslivresdesouvenircommeIsraël que j’aime deCalefet al.(1966)–,donnentdesrenseignementssurunpays donné–tantvisuelsqueverbaux–quienfontdesoutilspratiquespourle voyageurenmêmetempsqu’unsouvenirpourceuxquiontdéjàaccompli leurpériple. LespremiersguidestouristiquesverslaPalestineapparaissentvers ladeuxièmemoitiédudix-neuvièmesiecle.Contrairementauxlivresde voyagesécritssurlepayspardesvisiteurspendantdescentainesd’années, constituantleplussouventunedescriptionsubjectivedevoyagepersonnel duvisiteur,latendancedesguidesdelafindelapériodeottomaneestde fournirauxvisiteursoccidentauxdel’informationpratiquesurlepays,tout enconfirmantetenillustrantl’existencedespaysagesdelaTerreSainte (Cohen-Hattab2006:235).PendantlemandatbritanniqueenPalestine,les grandschangementsdanslesmoyensdetransportsverslepaysainsique lestransportsàl’intérieurdupaysonteupourrésultatlaparutiondesnou- veauxguidestouristiques.Aveclesnouvellesdécouvertesarchéologiques, l’accentestmissurlerapportentrelepasséetleprésent(Cohen-Hattab, ibid.),àl’instarduguidetouristiquebritanniquedeHarryCharlesLock, paruen1922,puisdesguidesspecifiquesdessiteshistoriquesetarchéolo- giquesdupayscommeleguidedeMetzudatYerushalim(ibid.:236).Aussi, envuedel’expansiondelacolonisationjuiveetdunombrecroissantde touristesjuifs,ilyaeuunecroissanceconsidérabledelaquantitédeguides touristiquesdestinésauxtouristesjuifs.L’accentyestdésormaismissurles aspectsjuifsdupaysetsurl’activitéjuivenouvelle.Grâceàdesentreprises privéesetpubliques,aussibienquedesinitativesdesmouvementssio- nistes,paraissentdesguidestouristiquesmajoritairementorientésversles problématiquesconcernantlaviedesjuifsenIsraël,etsouventenhébreu (etdefaçonmoindreenanglaisetenallemand(ibid.:236).Jérusalem,la villeancienne,maissurtoutlavillenouvelle,occupedésormaisuneplace majeuredanslesguides(ibid.:237). Après1948–datedelafondationdel’Étatd’Israël–etjusqu’en1974, ErikCohenrecense28guidestouristiques,12publiésenIsraëlet16 à l’étranger,dont5parusavant56(Cohen1974:10)21.Mais,àencroireCohen, lalisten’estpasexhaustive22,necomportantd’ailleursquelesguidestou- ristiquesstricto sensu.Autourdecettepériode,l’onpourraajouteràlaliste decertainsalbums,àl’instardeIsraël dix ans après23(1958)etIsraël vingt ans

21 C’estlaseuleétudegénéraleexistantaujourd’huisurlesguidestouristiquesenIsraëlde cettepériode. 22 ElleestbaséesurlesrecordsdelabibliothèquenationaleàJérusalem,etdemande,aumo- mentdelarecherche,unevérificationdesourcessupplémentaires. 23 Israel after a decade. Le photobook comme guide touristique 167 après en mots et photos(1968),quiauraientpufonctionnercommeguides pourletouristelocal(enraisondeleurrédactionenhébreu)24. SelonCohen,leslieuxprincipauxrecencésparlesguidessonttout d’abord les grandes villes : Jérusalem, Tel-Aviv, Haifa et Be’er-Sheva, puisdesvillesdetaillemoyennemaisavecunbaggagehistoriqueim- portantcommeSaintJeand’Acre,Tibériade,Safed,Nazareth,Ashkelon, Jaffa,RamlehetLydda(Cohen1974:14-15),puisd’autresvillesdetaille moyennequiserventdestationsbalnéaires(Nahariya,Natanya,Hertzliya). Maislaplacemajeureestaccordéeauxvillesdecaractèrereligieuxetar- chéologique.Lemêmeaccentestmissurdessitesquinesontpashabités commeCesarée,Beit-She’araym,Meguido,Massada,Kinnert,Houla,Rosh Hanikra.Lesguidesconsacrentmoinsd’attentionauxkibboutzimetaux villesenvoiededéveloppement.Silessitesarabessontmentionnés,c’est pourdesraisonsd’intérêtethnographique(ibid.). Engénéral,conclutCohen,l’imagetouristiqued’Israël,tellequ’ellese reflètedanslesguidestouristiquesqu’ilaexaminésdelafondationde l’Étatjusqu’en1974,estcelled’unintérêtaccrupourl’héritagedupassé,et surtoutl’Antiquité:lessitesetlescoloniesavecuneimportancehistorique etreligieusedansl’Histoirejuiveoupalestienne,oudansleJudaïsmeetle Christianisme,sontleplusfréquemmentmentionnés.L’accentsurlabeau- téscéniqued’unlieuestétroitementliéaupassé,carbeaucoupd’entreeux sontassociésà desévénementshistoriquesoureligieux(Cohen1974:18). Parailleurslesguidestouristiquess’attardentsurdesaspectsd’Israël moderne.Mêmeici,signaleCohen,lesévènementsmarquantsdel’His- toiremodernedescoloniesjuivesl’emportentsurl’actualité.D’oùlegrand nombredementionsdu«premier»(kibboutz,moshav,etc.). L’imagetouristiqued’Israëlreflètedoncdeprimeabordlaconception sionistedupays–àsavoir,lelienentrelepasséhistoriqueetla(re)colo- nisationjuivemoderne,avecuneinsistancesurlespointsmarquantsde l’histoireduchristianismequis’adressesansdouteautouristenon-juif.En mêmetemps,lacomposantearabedelapopulationaétélargementmino- réedansl’imagetouristiquequedonnentàvoirlesguides,mêmesileurs habitatsreprésententunpotentieltouristiquegrâceàleurcaractère«colo- ré»(sic)et«exotique»(ibid.). Enconclusion,ErikCohennotequel’imagetouristiqued’Israëlquires- sortdesguidestouristiquessembleêtrehautementsélectiveetfragmen- taire,voire déformée (sic).Cetteconclusionestrenforcéeparlefaitqueles guidesinsistentsurlessitesinhabitésetlesvieillesvilles,plutôtquesur

24 Dumêmegenre,maisplusprochesdavantageduformatdeguidetouristique(compor- tantdesinformationspratiques),sontlesalbumscommeDerekh Eretz. A Nation Living in its Landscape,1983ouencoreIsrael Then, Now, and In-between,1998.Excédantlapériodedenotre recherche,ilsfontpourtantpartied’unphénomènedefoisonnementd’Albums–dedécennie ouautre–quipeuventserviraussideguidetouristique–ungenreensoiquimériteuneétude àpartentière. 168 Galia Yanoshevsky descommunautésdelavieactuelled’Israël.D’oùlaconclusiondeCohen, pourquiletouristeestamenéàvisitertoutd’abordlessitesarchéologiques ainsiqueles«vitrines»delacolonisationjuivemoderneetàcontourner ainsilesproblèmesplusordinairesmaisimportantsdel’Israëlcontempo- rain(ibid.:19).

5. Le photobook en guide touristique: le cas de À travers Israël

L’enjeudecetarticleestdoncdecomprendrelefonctionnementdece volumedanslalogiqued’unesériequiseveutàlafoisconstructionet conservationdelamémoirecollective,maisaussivolumeindépendantin- formantletouriste.Commentcettedoubletâches’accomplit-elledansla tensionentrelesdeuxgenres?Parailleurs,unetensionexiste-t-elleentrele photobooketleguidetouristiqueisraéliendel’époque?Commentlephoto- bookinforme-t-illeguidetouristique,etcommentleguidetouristiquerem- plit-ilsamissiontoutenrestantfidèleàl’espritdelasérie? Danscequisuit,j’étudiel’organisationinterned’Á travers Israël,en m’attardantsursesdiscourspréfaciels,lesphotos,lamiseenpageetles légendes,lesrapportsentretexteetimage.

5.1. Les discours préfaciels

SilevolumeÀ travers Israël(1950-1951)(ci-aprèsAI)peutêtrerangé parmilesguidestouristiquesalorsqu’ilestdefaitunphotobook,c’esttout d’abordparcequ’ilsedéclareteldanssontitreetsapréface:

Lebutdecetalbumestdemettresouslesyeuxdutouristeouduvoyageur visitantIsraëllesdifférentsaspectsdupays,telsqu’ilsseprésententdansses principauxcentres,avecleursparticularitésdiversesetleurcaractèred’en- semble.[…]Cequenousdésirons,c’estdonnertantauvisiteurquil’adéjà vu lui-même qu’à celui qui n’a pas encore parcouru les sentiers du pays, maisquienportelanostalgiedanssoncœur,uneimpressiondespaysages quileconstituent,etdesaspectsdelaviedynamiqueetnouvellequis’y formepeuàpeu.[…]Puisselelecteur–procheoulointain–ytrouverun alimentpourl’étudedelaréflexion[sic],lanostalgieetlesouvenir.(Préface d’AI,p.7)25

Ainsidésigne-t-ilunprogrammeetdesdestinatairesmultiples:ils’agit d’avertirletouriste–voyageurouautochtone–,quiprévoitdefaireun tourdupays,descentresd’intérêtetdesdéveloppementsrécentsdel’État. Sonbutestaussi–pourceuxquil’ontdéjàvisité–d’enpréserverlesou- venirsousformed’albumregroupantleursexpériencesrespectives.Orcet

25 TouteslescitationsquisuiventsontprisauvolumeÀ travers Israël. Le photobook comme guide touristique 169 albums’adresseaussi,etpeut-êtresurtout,àceuxpourquilepaysresteun potentielversquoiilsaspirent:l’albumjouedanscecaslerôled’ersatzdu paysenfournissantaulecteurdessouvenirspotentiels. Aussis’efforce-t-ildedonnerdesinformationspratiquesauvisiteur, chosequisereflèteauniveaudesonorganisation:sonparcoursestgéo- graphique.Ilpassed’unevilleàl’autre(Tel-Aviv,Jaffa,Jérusalem,Haïfa) etd’unerégionàl’autre(centre,Néguev[sud],nord),avecàchaquefois, etcommeilestconvenudanslesguides–descartesdevilles,descartes régionalesetdesroutes26.Cependant,siÀ travers Israël excèdelasimple fonctioninformative,c’estparcequesesdiscourspréfacielsracontentune histoirequimélangedescriptionetinterprétationliantlepasséauprésent parunetéléologie:lepasséestprésentépourexpliquerlesdéveloppements duprésent.Surlavilleousurlarégionactuelle,ilraconteunehistoirequi relèvedesasignificationgéopolitiquedanslafondationdel’Étatd’Israël. Ainsiparexemple,lavilledeTel-Avivestdécritepardesattributslaliantà lafondationd’unÉtatjuifethébraïque:

Principalcentredel’État[…]LavilledeTel-Aviv-Jaffa[…]vibred’unevie intense[…]créantlemouledelanouvelleviejuive,forgeantlalanguepo- pulairehébraïque.(AI,p.8)  Aussiest-elledépeinteentermesd’importancestratégiquepourl’État hébraïque,siègedelaDéclarationd’Indépendance:

Saignanteetbombardée,elleasupportéfièrementl’horreurdelaguerreà sesportes,etaeuleprivilèged’entendreretentirensesmurslaDéclaration d’Indépendancedel’ÉtatJuif.(Ibid.)

Demême,ladescriptionduNéguevlielepassécommercialimportantde cetterégiondusudaveclestentativesprésentesdelacolonisationjuivedu Néguev,puissonavenir:«lespremiersessaisderéalisationdelavisionsio- nistedeHerzl[…]»(AI,p.70),quiconsistentenunplandedéveloppement gouvernementaldestinéà«exploiterlesrichesseséconomiquesetlavaleur colonisatriceduNéguev[sic]»,programmequi,unefoisréalisé,transforme- raleNégueven«unfoyeretunepatriepourunepopulationnombreuse» (ibid.,jesouligne).Ainsi,lepointsuddelarégion–Eilat–conquisparles «jeunesenthousiastes»,etliend’Israëlversl’Afriqueaussibienquevers l’OccidentparlecanaldeSuez–faitpartiedes«vastesdébouchéssurles- quelss’ouvrelabaieoùflottemaintenantledrapeaujuif–ledrapeauis- raélien»(ibid.,jesouligne).Lestermessoulignésengrasillustrentàquel pointladescriptiondeslieuxestliéeàlafondationdel’État,marquéenon

26 AI,pp.5,8,40,55,7,80,98,110,120,129.Entotal,ilya11cartesetplandevilleetderoutes dont6devilleset5desroutes(cf.table1). 170 Galia Yanoshevsky passeulementpardesaspectsgéographiques,maisaussipardestermes etsymbolesnationaux(patrie,drapeaux).CommetouteL’Encyclopédie,ce volumes’inspiredestechniquesdephotographienarrative,«lesrécitsen photos»,typiquesduphotojournalismerussedesannéesvingt,oùlasaisie ducontenudesphotosdépendpresquetoujoursdelamiseenpageetdes légendes.Ilrépertorieetillustreainsileslieuxdignesdevisitetouristique toutenleurconférantuneimportancedanslafondationdel’État.

5.2 Les images

Conformémentaugenreduphotobook etàlasérie,À travers Israëlfoi- sonned’images:surunvolumede144pages,246photossontprésentées, catégorisablesenfonctiondeleurcontenuvisuelouselonl’interpréta- tionproposéeenlégended’image(cf.Table1,représentationsvisuelles). Ainsi,lescatégories«tourisme»,«paysage»,«présencehumaine»,«formes d’habitation»,«patrimoine»,«moyensdetransport»,«institutsd’éduca- tionetsciences»,«gouvernance»,«Aliyah»et«culture»reposentsurle contenuvisueldel’image,alorsqued’autrescatégoriesetsous-catégories («conflit»,«passé/présent»,«conquêteduterrain»,«diversitéculturelle») sontextrapoléesdeslégendesetdelamiseenpage,c’est-à-diredel’an- cragetextuel(Barthes1964)offertaulecteurpourfixerlabonneinterpré- tationdel’image. Unexamenstatistiquedesphotosrévèleunesupérioriténumériquedes paysages«humains»parrapportauxpaysages«naturels»:sur173images depaysage,plusdedeux-tiers,soit122photosreprésententuneœuvrehu- maine:sitesarchéologiques,immeublesetmonuments,sitesindustrielset agricoles(cf.larépartitiondesimagesdansletableau1).Quiplusest,sur unecinquantained’imagesditesdela«nature»,seules7représententun paysage«vierge»,sansprésencehumaine,etmêmedanscesrarescas,la légenderappellelasignificationsymboliqueouhumainedulieu(exemple: lalégendedelaphotodelarivièreJourdainindique:«LeJourdain,fleuve sanctifiéparlatraditionjuiveetsymbolisantlanostalgieduretourversla patrie»[AI, p.139]).

5.3 Mise en page et légendes

Sileguideviseàdécrirelevisaged’unÉtatnaissant,illefaitpourtant encombinantpasséetprésent.Ainsi,lareprésentationdessitesarchéolo- giquesstricto sensu(13photos),estsecondéeparunemiseenpageargu- mentativequiorientelesensdel’observationetdelalecture27–uncadre

27 Danslecadredel’analysedelaune,KressetVanLeeuwen(1998)proposentunelecture multi-modalequiprendencomptelamiseenpagedesphotosetdutexte.Ainsi,unregard danslesensdelalecturerendl’objetàgauche(s’ils’agitd’unelanguelatine),lacausede Le photobook comme guide touristique 171 dejustificationoùlepasséetleprésentseconfondentsurlamêmepageou surunedoublepage(page spread),proposantainsiunsuivientrelepasséet unprésentjuif/hébraïque(Image2–«Modi’in–lieudenaissanceetcime- tièredesHashmonaïm»,p.50,faceau«Monumentérigéàlamémoiredes hérosd’IsraëlsurlaroutedeJérusalem»,p.51;«LesruinesdeKournoub del’époquebyzantine»,faceàlacolonisationduNéguev,p.73;l’aqueduc prèsd’AcrefaceauxfaubourgsurbainsprochesdeHaïfa,où«laconstruc- tionsepoursuitàunrythmeaccéléré»,p.115).Lesimagesjuxtaposéesdu passéetduprésent–soit7entotal–suggèrentaulecteurdeneconsidérer leprésentqueparrapportaupassé,unpasséquidonneunelégitimationà lareconquêted’unterritoirequiappartenaitparlepasséauxancêtresjuifs. Onvoitdèslorscommentleslégendes,quinarrentlecontenudesimages, endonnentlasignificationdesortequel’occasionnelsevoittransforméen événementsymbolique,etleslieuxtraduitsensymbolesnationaux,ouen lieuxdemémoireàtraversuntravailde«vigilancecommémorative»àsa- voirlefaitd’organiserlamémoiredesévènementshistoriques,deslieuxou desobjetsdefaçonvolontaire(Nora1997). C’estlecasaussidansletraitementdel’Autre,celuiquin’appartient pasdirectementàl’entreprisesionistedel’Étatnaissant,maiscontrequi cetteentreprisesebâtit.Ettoutd’abordlemandatbritanniquedontles restessontfortprésentsdansl’album:huitzonesdeconflitssontmention- nées,dontlarueBen-YehudaàJérusalem(AI, p.55)«quifutenpartiedé- truiteàlasuited’unattentatperpétrépardesterroristesanglaisetarabes, [et]maintenantreconstruite»ouAthlit«villageconstruitsurlesterresdu BarondeRothschilden1908.Acôtésetrouvelecampdedétentionoùles autoritésmandatairesbritanniquesenfermaientlesimmigrants‘illégaux’. […]»(AI, p.96).Danscecadreexclusifdesuccessionjuivequisebâtit dansleconflit,laplaceréservéeauxArabes–tantautochtonesquedes paysvoisins,estminime.Levolumen’encontientquequelquesmentions (moinsde10%duvolume),etlesArabesyoccupentlapositiondel’Autre soitqu’ildérangeleprojetsionistesoitqueparsafidélitéilenconfirmela valeur:ilssontprésentésdoncsoitcommel’Ennemidesguerresrécentes («BethEshel,villageouvrier,quiaumomentdel’invasionégyptienne, dutfaireface,isolé,aufeudel’ennemietréussitàrésistervictorieuse- ment»,AI, p.72),soitcommedesentitésétrangèresquis’ysontintégrées (Image3–«Surtoutel’étendueduNéguev,ilexisteencoredestribusde Bédouins,quiaffirmentleurfidélitéàl’Étatd’Israël»,AI, pp.72-73;«Tribu dedruzes;cetteminoritéethniqueetreligieuseenIsraëlaffirmesaloyauté enversl’État»,AI, p.135).

l’objetdécrit/montréàdroite.Desrelationsdecausalitésontproduitesainsisurlapagedu journal,entrelesdifférentesparties.Pourrappel,parlantduphotobook, ParretBadger(2014: 118-119)soulignentlefaitquelesmêmesphotos,paraissantavecdeslégendesdifférentes, peuventêtreutiliséespoursoutenirdifférentesthèses,mêmecontradictoires. 172 Galia Yanoshevsky

Leprojetd’Étatnaissantestdonnéaussiàvoirparungrandnombre dephotos(ilyena33)concernantlesinstitutionsdelagouvernancetant àl’échelonrégionalquenational28.L’accentestmissurlagestionquoti- diennedelaville(nettoyerTel-Aviv,AI, p.21)maisaussisurdesprojets d’ordrestratégiquetellequelesprojetsHLM(AI, p.17).Onmontreles conseilsmunicipauxetétatiquesetlessyndicats(AI, pp.20,2,24,25,27). L’attentionseporteégalementsurlacolonisationavecuneinsistancesur les«paysagesàconquérir»(Laconquêtedusud:EilatetleNéguev,AI, pp. 70-79)etsurledéveloppementindustrielettechnologique(usines,AI, pp. 61,82,111-113;l’InstitutScientifiqueWeizman,quiest«renommédansle mondeentierpoursesrecherchesenbiologieetenchimiephysique»,AI, p. 48etl’UniversitéHébraïquedeJérusalemetsafacultédemédecine,AI, pp. 66-67).Iciaussil’accentestmisdanslevolumesurlacomposantehumaine: c’estl’êtrehumainquiestresponsabledusuccèsduprojet.Ainsilesindivi- dusetlesgroupessontmontrésdansleursfonctions(26photos):ouvriers, infirmières,fonctionnaires,fermiers,postiers,policiers,universitaires,di- rigeants,diplomates–l’albumfoisonned’imagesmontrantlesprofessions desindividusoudesgroupesquiparticipentàlafondationdel’État,àla manièredel’esthétiqueduréalismesoviétique,avecladifférencequ’iciles métierssontplusdiversifiés. Parmilesprojetsdegrandeenvergure,l’Aliyah(l’immigrationdesJuifs versIsraël)occupeégalementuneplace(7photos):lesimmigréssontre- présentéstantpardesportraitsquicaptentleursémotions(AI, p.101), queparleursmoyensdetransports(arrivéeenbateau,AI, pp.100-101)et portsdedébarquement(Athlit,AI, p.97)ainsiqueleurslieuxd’accueil(les campsdetransit,AI, p.92).Cesimmigrésquiarriventsontmontrésdans leurdiversitéculturelle(habitstraditionnelsdelieuxdeprovenances,AI, p.93)(image4–L’Aliyah –l’immigrationdesjuifsversIsraël). Mêmesil’albumseconcentredelasortesurleprésentetl’avenirde l’Étatetdupeupleenformation,ilestégalementfortementancrédansun passéquirelèvedel’histoireetdelatraditionjuive.25photossontconsa- créesaupatrimoine:desmuséesetdesobjetsdecultedeladiasporaexpo- sésdanslesmusées(MuséeBezaleld’artjuif,«oùl’ontrouvedesobjets caractéristiquesdelareligionetdel’espritjuifdetouteslesépoques»,AI, p.56).Orcetteinsistancesurlepatrimoinesemanifesteaussidanslare- présentationdeslieuxderitereligieux(leMurdesLamentations,«vestige dumuroccidentalquientouraitleTemple.DesgénérationsdeJuifsont versédeslarmessurcespierres,etlescœursjuifssesonttoujourstournés versluiavecnostalgie»,AI, p.64),historiques(tombeauxdesrois),aus- sibienquemodernesetlaïques(lestombeauxetleslieuxdetravaildes

28 J’inclusicilacatégoriedelaTable1intitulée«gouvernance»quicomporte7photos,ainsi quelesphotosdécrivantl’activitédesautochtonesjuifs,etlesportraitsdegroupeouindivi- dusremplissantleursfonctions(soit26photos). Le photobook comme guide touristique 173 grandshommespolitiques[Herzl,prophètedel’État,AI, p.62],etlitté- raires[Bialik,poètenational,AI, pp.14-15]). D’oùl’importancedescitationsbibliques–sourceinépuisabledans toutecérémonieofficielled’Israël,aujourd’huicommehier–quicou- ronnentlesdernièrespagesdel’album.Lesdernièresimages(AI, pp.143- 144,image6)représententdesgardiens:ungardienassisaveclalégende: «Legardiend’Israëlnebroncheninesommeille[sic](Psaumes121:4)»(AI, p.143).Alorsquedanslabibleils’agitd’unappelàDieu,leremerciantde sonsoucipermanentdupeuple,iciils’agitplutôtd’unementionhumaine: c’estunhommagerenduàtousceuxquicontribuentàlasécuritédujeune pays,menacéparsesennemis.Lafindel’albumesttournéeversunave- nirsécuriséparlessoinsdesgardiens(image6)avecunelégendetiréedes prophètes,maisinterprétéedansuncontextehumain(grâceàlaphotoqui montredeshommesenchairetenos)plutôtquedivin:

Leurs flèches seront aiguës, tous leurs arcs tendus; la corne des pieds de leurschevauxseraregardéecommedescaillouxetlesrouesdeleurscha- riotscommeuntourbillon(Isaïe,5:28)[sic].(AI,p.144)29

Lavoixduguidetouristiquesevoitalorstransforméeenparoleprophé- tiqueoùprésentetpasséseconfondent.Ellerenforceainsiletongénéral del’album,quiinscritlaluttepermanentepourlaréussiteetlasécuritéde l’Étatnaissantdansuncombatmillénairequivisel’avenir.Dansletravail delamémoirecollectivetransparaituneinscriptionhistoriqueàbutgéo- politique:levisiteuroutouristereçoitalorsunevisiondupaysquibaigne danslesenjeuxculturelsetreligieuxdel’Étatquidéterminentsonimage.

Discussion et conclusion

Afindeconclurecetarticle,ilnousfautexaminerlesquestionssoule- véesparlamanièredontlevolumeÀ travers Israël opèredanslatension entrelesexigencesd’unguidetouristique(fournirdesinformationspra- tiquesautouristepeuinformé)etlescaractéristiquespropresàunesérie dephotobooks quiparticipentautravailde«vigilancecommémorative»à savoirl’organisationvolontairedelamémoiredesévènementshistoriques, deslieuxoudesobjets(Nora1997). Orils’avèrequecetécartn’estpassigrand,etqu’onnepeutpasvrai- mentparlerdetensionmaisdecomplémentarité.Car,siÀ travers Israël participe,àl’instardesautresseptvolumesdeL’Encyclopédie,àl’entreprise deconstructiondelamémoirecollective,iln’enrestepasmoinsqu’ilne

29 C’estunemauvaisetraductionetinterprétationde:«Sesflèchessontaiguës,Ettoussesarcs tendus;Lessabotsdeseschevauxressemblentàdescailloux,Etlesrouesdesescharsàun tourbillon»(Ésaïe5:28). 174 Galia Yanoshevsky trahitpassavocationdeguidetouristique,d’autantplusquecelle-ciest fortementancréedanslafaçondontlesguidesdel’époquereprésentent l’imaged’Israël,aprèssafondation.Enfait,l’analysedeAI corroboreen grandepartielesrésultatsd’ErikCohen(1974)surlescentresd’intérêt danslesguidestouristiquesaprèslafondationdel’Étatetjusqu’en1974. Leslieuxprincipauxmentionnéssontlesgrandesvillesetlesvillesdetaille moyenned’intérêtarchéologiquesetreligieux,ainsiquedessitesnon-ha- bitéstelsqueMassada,quireprésententeuxaussiunintérêtarchéologique etreligieux.CommelesuggèreCohen,l’imagetouristiqued’Israëldonnée dansAI insistesurl’héritagedupassélointain,etsurtoutdel’Antiquité.Il s’agitégalementdelierlabeautéscéniqued’unlieuàsasignificationhisto- rique,maisaussistratégique. MaisencoreplusquedanslesguidestouristiquesexplorésparCohen, l’accentestmissurl’enverguredudéveloppementdupaysparlacolonisa- tionetparledéveloppementscientifique,technologiqueetagricole.D’où uneprésenceaccrue(contrairementauxtrouvaillesdeCohen)descolo- niesagricoles(lesKibboutzim,lesmoshavimetlesmoshavot,villesfonda- trices),etdel’industrielourde(surreprésentéeiciparrapportauxguides touristiques«conventionnels»).Aussi,laprésencedel’Autredépassele simpleintérêtethnographique:lemandatbritanniquecèdelaplacedema- nièreplutôtconflictuelleauYishuv(entreprisedecolonisationjuive),et laprésencedel’Arabedanslevolume,quoiqu’ellenesoitpasquantitati- vementimportante(nereprésentant,rappelons-le,que10%duvolume), n’estpasanecdotiquemaisstratégique:ils’agitdemontrerlemodede(re-) conquêted’unterritoiremenacédel’intérieuretdel’extérieurparunen- nemiquialapossibilitédes’accommoderdesnouveauxconquérantsetde vivreaveceuxsurlemodedel’entente. SilesguidestouristiquesdecetteépoqueenIsraëltendentàrefléterla conceptionsionistegénéraledupays,c’estsansdouteparcequ’ilssontpro- duitsdansunepériodeprochedumomentdelafondationdel’État.Ceci estd’autantplusvraipourA travers Israël,dontlarédactioncommenceen 1950,soitdeuxansaprèsladéclarationdel’indépendance.Cevolume,qui sedonnecommetâchede«mettresouslesyeuxdutouristeouduvoya- geurvisitantIsraëllesdifférentsaspectsdupaystelsqu’ilsseprésentent danssesprincipauxcentres,avecleursparticularitésdiversesetleurcarac- tèred’ensemble[…]»,ainsiqu’une«impressiondespaysagesquileconsti- tuent,etdesaspectsdelaviedynamiqueetnouvellequis’yformepeuà peu.[…]»(AI, p.7),représentecepaysenvoiededéveloppementtoute enproposantaulecteur/touristeunemanièrespécifiquedelevoiràtra- versl’optiqueduprojetsioniste.Danscesens,ilrestefortementancrénon seulementdanslesbesoinstouristiques,maisaussidansuneentreprisede Hasbara,lapropaganded’unpaysquiseveutdémocratique,etquicherche àmettreenvaleurlavoiequ’ilaempruntéeauxyeuxdesessoutiens,ainsi qu’àsejustifierdevantsesdétracteurs. Le photobook comme guide touristique 175

Bibliographie

AndersonB.1983,Imagined Communities,Verso,London. AvissarN.2016,Photoactivism: Political Iconography in France, 1944-1968,PhD thesis,UniversityofVirginia. BaiderF.,BurgerM,GoutsosD.2004(eds.),La communication touristique: Tourist Communication: Approches discursives de l’identité et de l’altérité: Discursive Approaches to Identity and Otherness,L’Harmattan,Paris. BarthesR.1964,«Larhétoriquedel’image»,Communications,4:40-51. BuzardJ.2001[1993],The Beaten Track, European Tourism, Literature and the Ways to Culture 1800-1918,ClarendonPress,Oxford. CalefN.,KesselJ.,MolinardP.1966,Israël que j’aime, ÉditionsSun,Paris. Cartier-Bresson,H.1952,Images à la sauvette, Paris,EditionsVerve. CohenE.1974«ThetouristicimageofIsrael.AnanalysisofGuidebooks». WorkingPaperno.21,Tel-AvivUniversity,Dept.ofSociology. Cohn-HattabK.2006,Voyager dans le pays: le tourisme en la terre d’Israël durant le mandat 1917-1948,YadYitzakBen-Zvi,Jérusalem(Hébreu). CullN.J.,HolbrookJ.D.,Welch,D.2003,Propaganda and Mass Persuasion: a Historical Encyclopedia, 1500 to the present,ABC-Clio. DeFoozS.2007,À pied à Jérusalem:184 jours, 184 visages,Racine,Bruxelles. FerrarisF.2014,«TemporalFragmentation:CambodianTales»,inN.B.Salazar, etN. op. cit. H.H.Graburn(eds.),Tourism Imaginaries. Anthropological Approaches,Berghahn Books,NewYork/Oxford:172-193. FurloughE.2002,«Uneleçondeschoses:Tourism,Empire,andtheNationin InterwarFrance»,French Historical Studies, 25(3):441-473. GonenA.1998,Israel then now and in-between,MinistryofDefenceetKeter, JérusalemetTel-Aviv. Hallett R., Kaplan-Weinger J, 2010, Official Tourism Websites. Tourism and Cultural Change.ChannelViewPublications,KindleEdition. HermannA.,Yadin,Y.1958,Israël a dix ans,Massada,Tel-AvivetJérusalem. KosharR.1998,«‘WhatOughttoBeSeen’:Tourists’GuidebooksandNational IdentitiesinModernGermanyandEurope»,Journal of Contemporary History, 33(3):323-340. Kress G., van Leeuwen T. 1998, «Front Pages: (The Critical)Analysis of NewspaperLayout»,inA.BellandPeterGarrett(eds.), Approaches to Media Discourse,Blackwell,Oxford/Massachussetts:186-219. LeviB.Z.(ed.)1968,Israël à vingt ans, en mots et photos,Bronfman,Tel-Aviv. LöwyB.Z.1968,Israël à vingt ans, mots et images,Bronfman,Tel-Aviv. MaingueneauD.2014,«Typologiedesgenresdediscoursinstitués»,(09/16). Martins S. S. 2010, «Between Present and Past: Photographic Portugal of the 1950s», in J. J. Baetens, H. Streitberger, H. Gelden (eds.), Time and Photography,LeuvenUniversityPress,Leuven:85-102. 176 Galia Yanoshevsky

NahmiasY.1997,«HistoriesandWhiteSpots–theMiddleAgesofIsraeli Photography,Camera, 5:28-31.(inHebrew) NirY.1995,«ThreeCommentsonPhotography»,inM.Bar-Am(ed.),The Last War, Photographs,Keter,Tel-Aviv,249-254(Hébreu). NoraP.(ed.)1997,Les Lieux de mémoire,vol.1,Gallimard,Paris. OrenR.1997,«ConstructingPlace:PropagandaandUtopianSpaceinthe Landscape in Zionist Landscape Photography, 1898-1948», Devarim Hahadim,2:13-31.(Hébreu) OrenR.2005,System and Themes: Aspects of Jewish Landscape Photography in Eretz Israel (1945-1963), PhDthesis,UniversityofHaifa.(Hébreu) OrenR.2007,«PhotographyhasTaughtMeTwoThings(BenoRothenberg, ‘Photographer’)»,inG.Dolev(ed.),Beno Rothenberg, Photographed and re- ported 1947-1957,trans.byG.Aricha,EretzIsraelMuseum,Tel-Aviv,13-14. ParrM.,Badger,G.2014[2004],The Photobook: A History,Phaidon,London/ N.Y.,vol.1. RazG.2010,A Short History of Local Photography,SalTarbutArzi,Tel-Aviv (Hébreu). Rosen Y.2011,L’Encyclopédie d’Israël en images, Peintures de lumière,blog,(09/16)(Hébreu). RothenbergB.1953,Off the beaten track,Mazpen,Tel-Aviv. RothenbergB.1958, Land of Israel,Schocken,JerusalemetTel-Aviv. RothenbergB.(ed.)1967,The Story of Jerusalem. A Pictorial report,AmOved, Tel-Aviv. RothenbergB.2007,Photographed and Reported, 1947-1957, Exhibitioncatalogue, Tel-Aviv,EretzIsraelMuseum. SalazarN.B.,GraburnN.H.H.2014,Tourism Imaginaries. Anthropological Approaches,BerghahnBooks,NewYork/Oxford. SchleiferR.2003,«JewishandContemporaryOriginsofIsraeli‘Hasbarah’», Jewish Political Studies Review,15(1-2),No.1/2:123-153. SelaR.2000,Photography in Palestine in the 1930s-1940s,Tel-Aviv,Hakibbutz HameuchadHerzliyaMuseumofArt(Hébreu). SelwynT.(ed.)1996,The Tourist Image: Myths and Myth-Making in Tourism,John Wiley,Chichester. TidharD.1949,Encyclopédia of the Founders and Builders of Israel,3:1515.(09/16)(Hébreu). YanoshevskyG.2016,«Oauditórioheterogêneoeaconstruçãodeumanação pormeiodoálbumdefotografiasFêtesenIsraël,1951.Trad.MariaHelena CruzPistori».EID&A - Revista Eletrônica de Estudos Integrados em Discurso e Argumentação,Ilhéus,n.esp.ADARR,75-91,May2016,(09/16) YanoshevskyG.2017,«Portraitdupaysenjeuneétat:L’Encyclopédied’Israël enimages1950-1952»inA.Reverseau(ed.),Portraits de pays illustrés. Un genre phototextuel.Garnier,Paris(inpress). ZaharoniI.(ed.)1983,Derekh Eretz, A Nation Living in its Landscape,Ministryof Defence,Israel. Table 1 - représentations visuelles - À travers Israël (1950-1951) – Nombre total d’images: 2461

Catégorie Sous-catégorie Sous-catégorie/exemples Exemples Tourisme–1 Bureaudetourisme ATel-Aviv Plans/cartes–11 Régionaux,villes-6 Israël,Néguev,Tel-Aviv,Jérusalem,Jaffa, Haïfa, Routes–5 Tel-Aviv-Jérusalem Tel-Aviv-Haïfa Haïfa-Nazareth-Naharaim Haïfa-Tibériade-Safed Haïfa-RoshHanikra Moyensdetransport –17 avion,train, Athlit,portdesarrivées chemindefer,bus parlamer Paysage–173 Nature–51 Paysages«vierges»sans LeNéguev,leHula(marais),EinGedi, présencehumaine-7 lamer/lesplages,Eilat,postemilitaire Avecprésence humaine–44

1 Letotaldesimagesnecorrespondpasforcémentàlasommedesvues,cardifférentsrecoupementssontproposés:ainsi,parexemple,lepaysage «humain»comportedesimagesquifigurentaussidans«formesd’habitation». «Man-made»(œuvrede Archéologie–13 Aqueduc,tombeaux, l’homme)-122 Massada,TombedeSidneAli,époquedes Croisades Architecture-62 Nouveaux ImmeublespublicsetPrivés Industrie–15 Industrielourde, lignesdeproduction, usines:Sedom (minéraux),textile,Conserveries Agriculture–32 Kibboutzim,implantations, KfarShmariahu Présencehumaine –140 Autochtonesjuifs,sabra Portraitsdegroupe Lepostier,lespoliciers,lesgardiens,les –26 Ouindividus/ infirmières,lesouvriers,lesétudiants,des Fonctions élèvesvisitantlemusée,desjoueursde foot,sortieauthéâtre,promenadesurla plage,marchantdanslarue,surlesruines archéologiques,étudiants,observateurs Immigrationjuive–7 Arrivésauxports(Avion,bateau),dansLes camps ArabesetBédouins–8 ReprésentésparleursVillageou villages(abandonnésourestantsous legouvernementd’Israël,envoiede réparation) Formesd’habitation –96 Villes47 Quartiers,conseilmunicipal, croixrouge,hôpital,labanque, propretédelaville-24 Villages49 Juifs–42 RehovotetRishon,villagesfondateurs, (colonies) Moshavim(Ben-Shemen), Kibbutzim(Tel-Itzhaq) Ekron,premiervillagejuif,camps d’immigrés Arabes–7 Villagesarabesabandonnés(Akir)etvillages restéshabités(AbuGosh) Patrimoine-25 Religieux, MurdesLamentations, Tombeauxdessaints,rabbins,lagrande lieuxdeculte–13 Tombeaux, synagoguedelarueAllenby,mariage,prière, lieuxdeprière shabbat,synagogues,mosquée,églises Laïques–12 Tombeaux,musées,sites Poètesetécrivains,soldats,macabéens, archéologiques MuséeBezalel, Roisd’Israël,Massada Lieuxdecultenon-juifs Chrétiens-5 MosquéeàNess-Ziona,MuezinàLydda, Musulmans-3 L’églisedel’annonciationàNazareth, LecouventdesfranciscainsàJérulalem Éducation,recherche et Développement-7 Université/sciences UniversitésHébraïque Batîments, Yeshivot àJérusalem, laboratoires,enseignement TechnionàHaifa, WeizmanInstituteofTechnology, ÉcolereligieusedeKfarHaro’eh Travailjuif–46 Personnes/groupes-31 travailleursauport, infirmières,ouvriers, Formationet-15 École,lycée,entraînement lepremierlycéehébraïquedupays, Entraînement Physique, écoleagricolepourjeunesfilles,atelier professionnelpourgarçons,troupesde jeunesse Aliyah(immigration) –11 Arrivée–3 Avion,mer(Ma’apilim) Diversitéculturelle-8 Campsderéfugiés/ Provenance,ritesetApparencephysiquedes Immigrants immigrés Gouvernance–7 Al’échelonnational Séanceducomitéexécutifde laConfédérationGénéraledu Travail; Leprésidentdel’Étatreçoit danssoncabinet;réceptiondes ambassadeurs; Réunionduconseildes Ministres–6 Al’échelonlocal Lesmembresdela mairieseréunissent–1 Culture–15 “haute”/nationale–10 Musées,théâtreNational, orchestrenational,association desjournalistes,radionationale, lesjournaux Populaire–5 Folklore Dansefolkloriques,plages,promenade Culturebalnéaires Représentationdu conflit–3 aveclapopulation Entente–2 Abu-Gosh,Reconstruction arabeautochtoneetles desruesarabesàHaïfa paysarabes Conflit–22 Ramleh,Lod,NessZiona, Akir,BurmaRoad, BenYehudastreet, JérusalemEst–UniversitéHébraïque;Hôpital Hadassa,, Beit-Eshel,Kibboutz, Yad-Mordechai,Eilat,RoshHa’ayin, lesraffineries, SaintJeand’Acre,Hanita, BeitShe’an,Naharyim,Kfar Hittim,Tel-Hai aveclemandat Conflit–8 Ben-Yehudastreet,postemilitaireàEilat, britannique-2 PostedepolicedeZichronYakov, Atlit-campdedétentiond’immigrants illégaux, Fortressed’acre(prisonautempsdu Mandat),Pontd’Akziv,KibbutzYagour, KibboutzBiria Passéetprésent–6 Habitéparlepassé/ RuinesdeKournoub habitéauprésent del’époquebyzantineetcolonisationdu Néguev;Arsuf (Croisade)etHerzlia;Hashmonaïm ethérosd’IsraëlsurlarouteversJérusalem Image1–Le postier, les policiers, les infirmières, les ouvriers

(de gauche à droite) ÀtraversIsraël, p. 104 et p. 13

(de gauche à droite) ÀtraversIsraël, p. 83 et p. 113. Image2–Passé et présent

(de gauche à droite) ÀtraversIsraël, p. 73: Ruines de Kournoub et la colonisation du Néguev et p. 115: L’Aqueduc près de Saint Jean d’Acre et les faubourgs urbains près de Haïfa.

À travers Israël, p. 50-51: Modi’in, lieu de naissance et cimetière des «Hashmonaïm» (droite). Monument érige à la mémoire des héros d’Israël sur la route de Jérusalem (gauche). Image3–La place réservé à l’Autre

(de gauche à droite) ÀtraversIsraël, p. 72: Les bédouins dans le Néguev.

Image4–L’Aliyah, l’immigration vers Israël

(de gauche à droite) ÀtraversIsraël, p. 83: Immigrants dans les camps de transit; p. 101: Arrivée en bateau et des rencontres touchantes entre immigrés. Image5–Le Mur des Lamentations: une nostalgie juive

À travers Israël, p. 64

Image6–Le gardien d’Israël, du divin à l’humain

(de gauche à droite) ÀtraversIsraël, p. 143 et p. 144.

STRUMENTI PER LA DIDATTICA E LA RICERCA

1. Brunetto Chiarelli, Renzo Bigazzi, 18. Marta Chevanne, Appunti di Patologia Luca Sineo (a cura di), Alia: Antro- Generale. Corso di laurea in Tecniche pologia di una comunità dell’entroterra di Radiologia Medica per Immagini e siciliano Radioterapia 2. Vincenzo Cavaliere, Dario Rosini, Da 19. Paolo Ventura, Città e stazione ferroviaria amministratore a manager. Il dirigente 20. Nicola Spinosi, Critica sociale e pubblico nella gestione del personale: individuazione esperienze a confronto 21. Roberto Ventura (a cura di), Dalla 3. Carlo Biagini, Information technology ed misurazione dei servizi alla customer automazione del progetto satisfaction 4. Cosimo Chiarelli, Walter Pasini (a cura 22. Dimitra Babalis (a cura di), Ecolo- di), Paolo Mantegazza. Medico, antropo- gical Design for an Effective Urban logo, viaggiatore Regeneration 5. Luca Solari, Topics in Fluvial and Lagoon 23. Massimo Papini, Debora Tringali (a Morphodynamics cura di), Il pupazzo di garza. L’esperienza 6. Salvatore Cesario, Chiara Fredianelli, della malattia potenzialmente mortale nei Alessandro Remorini, Un pacchetto bambini e negli adolescenti evidence based di tecniche cognitivo- 24. Manlio Marchetta, La progettazione della comportamentali sui generis città portuale. Sperimentazioni didattiche 7. Marco Masseti, Uomini e (non solo) per una nuova Livorno topi. Gli animali domestici e la fauna 25. Fabrizio F.V. Arrigoni, Note su progetto antropocora e metropoli 8. Simone Margherini (a cura di), BIL 26. Leonardo Casini, Enrico Marone, Bibliografia Informatizzata Leopardiana Silvio Menghini, OCM seminativi: 1815-1999: manuale d’uso ver. 1.0 tendenze evolutive e assetto territoriale 9. Paolo Puma, Disegno dell’architettura. 27. Pecorella Paolo Emilio, Raffaella Appunti per la didattica Pierobon Benoit, Tell Barri/Kahat: la 10. Antonio Calvani (a cura di), Innovazio- campagna del 2001. Relazione preliminare ne tecnologica e cambiamento dell’univer- 28. Nicola Spinosi, Wir Kinder. La questione sità. Verso l’università virtuale del potere nelle relazioni adulti/bambini 11. Leonardo Casini, Enrico Marone, 29. Stefano Cordero di Montezemolo, I Silvio Menghini, La riforma della Po- profili finanziari delle società vinicole litica Agricola Comunitaria e la filiera 30. Luca Bagnoli, Maurizio Catalano, olivicolo-olearia italiana Il bilancio sociale degli enti non profit: 12. Salvatore Cesario, L’ultima a dover esperienze toscane morire è la speranza. Tentativi di nar- 31. Elena Rotelli, Il capitolo della cattedrale rativa autobiografica e di “autobiografia di Firenze dalle origini al XV secolo assistita” 32. Leonardo Trisciuzzi, Barbara San- 13. Alessandro Bertirotti, L’uomo, il suono drucci, Tamara Zappaterra, Il recupero e la musica del sé attraverso l’autobiografia 14. Maria Antonietta Rovida, Palazzi senesi 33. Nicola Spinosi, Invito alla psicologia tra ’600 e ’700. Modelli abitativi e archi- sociale tettura tra tradizione e innovazione 34. Raffaele Moschillo, Laboratorio di di- 15. Simone Guercini, Roberto Piovan, segno. Esercitazioni guidate al disegno di Schemi di negoziato e tecniche di comu- arredo nicazione per il tessile e abbigliamento 35. Niccolò Bellanca, Le emergenze umani- 16. Antonio Calvani, Technological innova- tarie complesse. Un’introduzione tion and change in the university. Moving 36. Giovanni Allegretti, Porto Alegre una towards the Virtual University biografia territoriale. Ricercando la qualità 17. Paolo Emilio Pecorella, Tell Barri/ urbana a partire dal patrimonio sociale Kahat: la campagna del 2000. Relazione 37. Riccardo Passeri, Leonardo Quagliotti, preliminare Christian Simoni, Procedure concorsua- li e governo dell’impresa artigiana in 56. Lorenzo Grifone Baglioni (a cura di), Toscana Una generazione che cambia. Civismo, 38. Nicola Spinosi, Un soffitto viola. Psico- solidarietà e nuove incertezze dei giovani terapia, formazione, autobiografia della provincia di Firenze 39. Tommaso Urso, Una biblioteca in dive- 57. Monica Bolognesi, Laura Donati, nire. La biblioteca della Facoltà di Lettere Gabriella Granatiero, Acque e ter- dalla penna all’elaboratore. Seconda edi- ritorio. Progetti e regole per la qualità zione rivista e accresciuta dell’abitare 40. Paolo Emilio Pecorella, Raffaella 58. Carlo Natali, Daniela Poli (a cura di), Pierobon Benoit, Tell Barri/Kahat: la Città e territori da vivere oggi e domani. campagna del 2002. Relazione preliminare Il contributo scientifico delle tesi di laurea 41. Antonio Pellicanò, Da Galileo Galilei a 59. Riccardo Passeri, Valutazioni impren- Cosimo Noferi: verso una nuova scienza. ditoriali per la successione nell’impresa Un inedito trattato galileiano di architet- familiare tura nella Firenze del 1650 60. Brunetto Chiarelli, Alberto Simonetta, 42. Aldo Burresi (a cura di), Il marke- Storia dei musei naturalistici fiorentini ting della moda. Temi emergenti nel 61. Gianfranco Bettin Lattes, Marco tessile-abbigliamento Bontempi (a cura di), Generazione 43. Curzio Cipriani, Appunti di museologia Erasmus? L’identità europea tra vissuto e naturalistica istituzioni 44. Fabrizio F.V. Arrigoni, Incipit. Esercizi 62. Paolo Emilio Pecorella, Raffaella di composizione architettonica Pierobon Benoit, Tell Barri / Kahat. La 45. Roberta Gentile, Stefano Mancuso, campagna del 2003 Silvia Martelli, Simona Rizzitelli, Il 63. Fabrizio F.V. Arrigoni, Il cervello delle Giardino di Villa Corsini a Mezzomonte. passioni. Dieci tesi di Adolfo Natalini Descrizione dello stato di fatto e proposta 64. Saverio Pisaniello, Esistenza minima. di restauro conservativo Stanze, spazî della mente, reliquiario 46. Arnaldo Nesti, Alba Scarpellini (a 65. Maria Antonietta Rovida (a cura di), cura di), Mondo democristiano, mondo Fonti per la storia dell’architettura, della cattolico nel secondo Novecento italiano città, del territorio 47. Stefano Alessandri, Sintesi e discussioni 66. Ornella De Zordo, Saggi di anglistica su temi di chimica generale e americanistica. Temi e prospettive di 48. Gianni Galeota (a cura di), Traslocare, ricerca riaggregare, rifondare. Il caso della Biblio- 67. Chiara Favilli, Maria Paola Monaco, teca di Scienze Sociali dell’Università di Materiali per lo studio del diritto Firenze antidiscriminatorio 49. Gianni Cavallina, Nuove città antichi 68. Paolo Emilio Pecorella, Raffaella segni. Tre esperienze didattiche Pierobon Benoit, Tell Barri / Kahat. La 50. Bruno Zanoni, Tecnologia alimentare campagna del 2004 1. La classe delle operazioni unitarie di 69. Emanuela Caldognetto Magno, disidratazione per la conservazione dei Federica Cavicchio, Aspetti emotivi e prodotti alimentari relazionali nell’e-learning 51. Gianfranco Martiello, La tutela penale 70. Marco Masseti, Uomini e (non solo) topi del capitale sociale nelle società per azioni (2a edizione) 52. Salvatore Cingari (a cura di), Cultura 71. Giovanni Nerli, Marco Pierini, Costru- democratica e istituzioni rappresenta- zione di macchine tive. Due esempi a confronto: Italia e 72. Lorenzo Viviani, L’Europa dei partiti. Romania Per una sociologia dei partiti politici nel 53. Laura Leonardi (a cura di), Il distretto processo di integrazione europea delle donne 73 Teresa Crespellani, Terremoto e ricerca. 54. Cristina Delogu (a cura di), Tecnologia Un percorso scientifico condiviso per la ca- per il web learning. Realtà e scenari ratterizzazione del comportamento sismico 55. Luca Bagnoli (a cura di), La lettura dei di alcuni depositi italiani bilanci delle Organizzazioni di Volonta- 74 Fabrizio F.V. Arrigoni, Cava. Architet- riato toscane nel biennio 2004-2005 tura in “ars marmoris” 75. Ernesto Tavoletti, Higher Education and city. A critical look at current concepts Local Economic Development and practices 76. Carmelo Calabrò, Liberalismo, demo- 95. Ornella De Zordo (a cura di), Saggi di crazia, socialismo. L’itinerario di Carlo Anglistica e Americanistica. Ricerche in Rosselli (1917-1930) corso 77. Luca Bagnoli, Massimo Cini (a cura 96. Massimo Moneglia, Alessandro di), La cooperazione sociale nell’area Panunzi (edited by), Bootstrapping metropolitana fiorentina. Una lettura dei Information from Corpora in a Cross- bilanci d’esercizio delle cooperative sociali Linguistic Perspective di Firenze, Pistoia e Prato nel quadriennio 97. Alessandro Panunzi, La variazione 2004-2007 semantica del verbo essere nell’Italiano 78. Lamberto Ippolito, La villa del Novecento parlato 79. Cosimo Di Bari, A passo di critica. Il 98. Matteo Gerlini, Sansone e la Guerra modello di Media Education nell’opera fredda. La capacità nucleare israeliana fra di Umberto Eco le due superpotenze (1953-1963) 80. Leonardo Chiesi (a cura di), Identità 99. Luca Raffini, La democrazia in mutamen- sociale e territorio. Il Montalbano to: dallo Stato-nazione all’Europa 81. Piero Degl’Innocenti, Cinquant’anni, 100. Gianfranco Bandini (a cura di), noi- cento chiese. L’edilizia di culto nelle diocesi loro. Storia e attualità della relazione di Firenze, Prato e Fiesole (1946-2000) educativa fra adulti e bambini 82. Giancarlo Paba, Anna Lisa Pecoriello, 101. Anna Taglioli, Il mondo degli altri. Territo- Camilla Perrone, Francesca Rispoli, ri e orizzonti sociologici del cosmopolitismo Partecipazione in Toscana: interpretazioni 102. Gianni Angelucci, Luisa Vierucci (a e racconti cura di), Il diritto internazionale umani- 83. Alberto Magnaghi, Sara Giacomozzi tario e la guerra aerea. Scritti scelti (a cura di), Un fiume per il territorio. 103. Giulia Mascagni, Salute e disuguaglianze Indirizzi progettuali per il parco fluviale in Europa del Valdarno empolese 104. Elisabetta Cioni, Alberto Marinelli 84. Dino Costantini (a cura di), Multicul- (a cura di), Le reti della comunicazione turalismo alla francese? politica. Tra televisioni e social network 85. Alessandro Viviani (a cura di), Firms 105. Cosimo Chiarelli, Walter Pasini (a cura and System Competitiveness in Italy di), Paolo Mantegazza e l’Evoluzionismo 86. Paolo Fabiani, The Philosophy of the in Italia Imagination in Vico and Malebranche 106. Andrea Simoncini (a cura di), La sem- 87. Carmelo Calabrò, Liberalismo, demo- plificazione in Toscana. La legge n. 40 del crazia, socialismo. L’itinerario di Carlo 2009 Rosselli 107. Claudio Borri, Claudio Mannini 88. David Fanfani (a cura di), Pianificare tra (edited by), Aeroelastic phenomena and città e campagna. Scenari, attori e progetti pedestrian-structure dynamic interac- di nuova ruralità per il territorio di Prato tion on non-conventional bridges and 89. Massimo Papini (a cura di), L’ultima footbridges cura. I vissuti degli operatori in due reparti 108. Emiliano Scampoli, Firenze, archeologia di oncologia pediatrica di una città (secoli I a.C. – XIII d.C.) 90. Raffaella Cerica, Cultura Organizzativa 109. Emanuela Cresti, Iørn Korzen (a cura e Performance economico-finanziarie di), Language, Cognition and Identity. 91. Alessandra Lorini, Duccio Basosi (a Extensions of the endocentric/exocentric cura di), Cuba in the World, the World language typology in Cuba 110. Alberto Parola, Maria Ranieri, Media 92. Marco Goldoni, La dottrina costituzio- Education in Action. A Research Study in nale di Sieyès Six European Countries 93. Francesca Di Donato, La scienza e la 111. Lorenzo Grifone Baglioni (a cura di), rete. L’uso pubblico della ragione nell’età Scegliere di partecipare. L’impegno dei del Web giovani della provincia di Firenze nelle 94. Serena Vicari Haddock, Marianna arene deliberative e nei partiti D’Ovidio, Brand-building: the creative 112. Alfonso Lagi, Ranuccio Nuti, Stefano Taddei, Raccontaci l’ipertensione. Inda- 129. Vanna Boffo (edited by), A Glance at gine a distanza in Toscana Work. Educational Perspectives 113. Lorenzo De Sio, I partiti cambiano, i 130. Raffaele Donvito, L’innovazione nei valori restano? Una ricerca quantitativa servizi: i percorsi di innovazione nel re- e qualitativa sulla cultura politica in tailing basati sul vertical branding Toscana 131. Dino Costantini, La democrazia dei 114. Anna Romiti, Coreografie di stakeholders moderni. Storia di una crisi nel management del turismo sportivo 132. Thomas Casadei, I diritti sociali. Un 115. Guidi Vannini (a cura di), Archeologia percorso filosofico-giuridico Pubblica in Toscana: un progetto e una 133. Maurizio De Vita, Verso il restauro. proposta Temi, tesi, progetti per la conservazione 116. Lucia Varra (a cura di), Le case per ferie: 134. Laura Leonardi, La società europea valori, funzioni e processi per un servizio in costruzione. Sfide e tendenze nella differenziato e di qualità sociologia contemporanea 117. Gianfranco Bandini (a cura di), Ma- 135. Antonio Capestro, Oggi la città. nuali, sussidi e didattica della geografia. Riflessione sui fenomeni di trasformazione Una prospettiva storica urbana 118. Anna Margherita Jasink, Grazia Tucci 136. Antonio Capestro, Progettando città. e Luca Bombardieri (a cura di), MU- Riflessioni sul metodo della Progettazione SINT. Le Collezioni archeologiche egee e Urbana cipriote in Toscana. Ricerche ed esperienze 137. Filippo Bussotti, Mohamed Hazem di museologia interattiva Kalaji, Rosanna Desotgiu, Martina 119. Ilaria Caloi, Modernità Minoica. L’Arte Pollastrini, Tadeusz Łoboda, Karolina Egea e l’Art Nouveau: il Caso di Mariano Bosa, Misurare la vitalità delle piante per Fortuny y Madrazo mezzo della fluorescenza della clorofilla 120. Heliana Mello, Alessandro Panunzi, 138. Francesco Dini, Differenziali geografici Tommaso Raso (edited by), Pragmatics di sviluppo. Una ricostruzione and Prosody. Illocution, Modality, Atti- 139. Maria Antonietta Esposito, Poggio al tude, Information Patterning and Speech vento la prima casa solare in Toscana - Annotation Windy hill the first solar house in Tuscany 121. Luciana Lazzeretti, Cluster creativi 140. Maria Ranieri (a cura di), Risorse edu- per i beni culturali. L'esperienza toscana cative aperte e sperimentazione didattica. delle tecnologie per la conservazione e la Le proposte del progetto Innovascuola- valorizzazione AMELIS per la condivisione di risorse e 122. Maurizio De Vita (a cura di / edited lo sviluppo professionale dei docenti by), Città storica e sostenibilità / Historic 141. Andrea Runfola, Apprendimento e reti Cities and Sustainability nei processi di internazionalizzazione del 123. Eleonora Berti, Itinerari culturali del retail. Il caso del tessile-abbigliamento consiglio d'Europa tra ricerca di identità 142. Vanna Boffo, Sabina Falconi, Tamara e progetto di paesaggio Zappaterra (a cura di), Per una forma- 124. Stefano Di Blasi (a cura di), La ricerca zione al lavoro. Le sfide della disabilità applicata ai vini di qualità adulta 125. Lorenzo Cini, Società civile e democrazia 143. Beatrice Töttössy (a cura di), Fonti di radicale Weltliteratur. Ungheria 126. Francesco Ciampi, La consulenza 144. Fiorenzo Fantaccini, Ornella De Zordo direzionale: interpretazione scientifica in (a cura di), Saggi di Anglistica e Ameri- chiave cognitiva canistica. Percorsi di ricerca 127. Lucia Varra (a cura di), Dal dato 145. Enzo Catarsi (a cura di), The Very Hun- diffuso alla conoscenza condivisa. gry Caterpillar in Tuscany Competitività e sostenibilità di Abetone 146. Daria Sarti, La gestione delle risorse nel progetto dell'Osservatorio Turistico umane nelle imprese della distribuzione di Destinazione commerciale 128. Riccardo Roni, Il lavoro della 147. Raffaele De Gaudio, Iacopo Lanini, ragione. Dimensioni del soggetto nella Vivere e morire in Terapia Intensiva. Quo- Fenomenologia dello spirito di Hegel tidianità in Bioetica e Medicina Palliativa 148. Elisabete Figueiredo, Antonio Raschi 166. Pasquale Perrone Filardi, Stefano Urbi- (a cura di), Fertile Links? Connections nati, Augusto Zaninelli, Progetto ABC. between tourism activities, socioeconomic Achieved Best Cholesterol contexts and local development in Euro- 167. Iryna Solodovnik, Repository Istituzio- pean rural areas nali, Open Access e strategie Linked Open 149. Gioacchino Amato, L’informazione Data. Per una migliore comunicazione dei finanziariaprice-sensitive prodotti della ricerca scientifica 150. Nicoletta Setola,Percorsi, flussi e persone 168. Andrea Arrighetti, L’archeosismologia nella progettazione ospedaliera. L’analisi in architettura configurazionale, teoria e applicazione 169. Lorenza Garrino (a cura di), Strumenti 151. Laura Solito e Letizia Materassi, DI- per una medicina del nostro tempo. Me- VERSE eppur VICINE. Associazioni e dicina narrativa, Metodologia Pedagogia imprese per la responsabilità sociale dei Genitori e International Classification 152. Ioana Both, Ayşe Saraçgil e An- of Functioning (ICF) gela Tarantino, Storia, identità e canoni 170. Ioana Both, Ayşe Saraçgil e Angela letterari Tarantino (a cura di), Innesti e ibridazi- 153. Barbara Montecchi, Luoghi per lavorare, one tra spazi culturali pregare, morire. Edifici e maestranze edili 171. Alberto Gherardini, Squarci nell’avorio. negli interessi delle élites micenee Le università italiane e l’innovazione 154. Carlo Orefice, Relazioni pedagogiche. tecnologica Materiali di ricerca e formazione 172. Anthony Jensen, Greg Patmore, 155. Riccardo Roni (a cura di), Le compe- Ermanno Tortia (a cura di), Coopera- tenze del politico. Persone, ricerca, lavoro, tive Enterprises in Australia and Italy. comunicazione Comparative analysis and theoretical 156. Barbara Sibilio (a cura di), Linee guida insights per l’utilizzo della Piattaforma Tecnologica 173. Raffaello Giannini (a cura di), Il vino PO.MA. Museo nel legno. La valorizzazione della biomassa 157. Fortunato Sorrentino, Maria Chiara legnosa dei boschi del Chianti Pettenati, Orizzonti di Conoscenza. 174. Gian Franco Gensini, Augusto Za- Strumenti digitali, metodi e prospettive ninelli (a cura di), Progetto RIARTE. per l’uomo del terzo millenni Raccontaci l’Ipertensione ARTEriosa 158. Lucia Felici (a cura di), Alterità. Espe- 175. Enzo Manzato, Augusto Zaninelli (a rienze e percorsi nell’Europa moderna cura di), Racconti 33. Come migliorare 159. Edoardo Gerlini, The Heian Court Poetry la pratica clinica quotidiana partendo dalla as World Literature. From the Point of Medicina Narrativa View of Early Italian Poetry 176. Patrizia Romei, Territorio e turismo: un 160. Marco Carini, Andrea Minervini, Gi- lungo dialogo. Il modello di specializzazi- useppe Morgia, Sergio Serni, Augusto one turistica di Montecatini Terme Zaninelli, Progetto Clic-URO. Clinical 177. Enrico Bonari, Giampiero Maracchi (a Cases in Urology cura di), Le biomasse lignocellulosiche 161. Sonia Lucarelli (a cura di), Gender and 178. Mastroberti C., Assoggettamento e pas- the European Union sioni nel pensiero politico di Judith Butler 162. Michela Ceccorulli, Framing irregular 179. Franca Tani, Annalisa Ilari, La spirale del immigration in security terms. The case gioco.Il gioco d’azzardo da attività ludica a of Libya patologia 163. Andrea Bellini, Il puzzle dei ceti medi 180. Angelica Degasperi, Arte nell’arte. Ce- 164. Ambra Collino, Mario Biggeri, Lo- ramiche medievali lette attraverso gli occhi renzo Murgia (a cura di), Processi dei grandi maestri toscani del Trecento e industriali e parti sociali. Una riflessione del Quattrocento sulle imprese italiane in Cina (Jiangsu) e 181. Lucilla Conigliello, Chiara Melani (a sulle imprese cinesi in Italia (Prato) cura di), Esperienze di gestione in una bib- 165. Anna Margherita Jasink, Luca Bom- lioteca accademica: la Biblioteca di scienze bardieri (a cura di), AKROTHINIA. sociali dell’Ateneo fiorentino (2004-2015) Contributi di giovani ricercatori italiani 182. Anna Margherita Jasink, Giulia Dioni- agli studi egei e ciprioti sio (a cura di), Musint 2. Nuove esperien- ze di ricerca e didattica nella museologia 187. Manuela Lima, Dialogare: compendio interattiva di fisica 183. Ayşe Saraçgil, Letizia Vezzosi (a 188. Filippo Frizzi, Dialogare: compendio cura di), Lingue, letterature e culture di biologia migranti 189. Riccardo Peruzzini, Dialogare: compen- 184. Gian Luigi Corinto, Roberto Fratini, dio di chimica Caccia e territorio. Evoluzione della dis- 190. Guido Vannini (a cura di), Florentia. ciplina normativa in Toscana Studi di archeologia: vol. 3 185. Riccardo Bruni, Dialogare: compendio 191. Rachele Raus, Gloria Cappelli, Caroli- di logica na Flinz (édité par), Le guide touristique: 186.Daniele Buratta, Dialogare: compendio lieu de rencontre entre lexique et images di matematica du patrimoine culturel. Vol. II