Dat Is Andere Taal! Leidt Je Rond Door De Wereld Van De Ne
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
1 2 3 Dat is 4 5 andere 6 7 8 taal! 9 Streektalen en dialecten van Nederland 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 20 1 2 3 4 5 6 7 8 9 30 1 2 3 4 5 6 7 8 9 40 Dat is andere taal.indd 1 eerste proef 06-08-12 11:28 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 20 1 2 3 4 5 6 7 8 9 30 1 2 3 4 5 6 7 8 9 40 Dat is andere taal.indd 2 eerste proef 06-08-12 11:28 1 2 3 4 5 6 Dat is 7 8 9 10 1 andere 2 3 4 5 6 7 taal! 8 Streektalen en dialecten van Nederland 9 20 1 2 3 4 5 6 Rien van den Berg en Marc van Oostendorp 7 8 9 30 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Uitgeverij Unieboek | Het Spectrum bv, Houten - Antwerpen 40 Dat is andere taal.indd 3 eerste proef 06-08-12 11:28 1 2 3 4 Winkler Prins maakt deel uit van uitgeverij Unieboek | Het Spectrum bv 5 Postbus 97 6 3990 DB Houten 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 20 1 Tekst: Rien van den Berg en Marc van Oostendorp Vormgeving: Elgraphic bv, Schiedam 2 3 © 2012 Uitgeverij Unieboek | Het Spectrum bv, Houten – Antwerpen 4 5 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen 6 in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige 7 wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere ma- nier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 8 9 Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 30 Auteurswet 1912, juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Be- 1 sluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor 2 wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3 3060, 2130 KB, Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloem- 4 lezingen, readers en andere compilatiewerken dient men zich tot de uitgever te wenden. 5 ISBN 978 90 00 31100 2 6 NUR 610 7 8 www.datisanderetaal.nl 9 www.unieboekspectrum.nl 40 Dat is andere taal.indd 4 eerste proef 06-08-12 11:28 1 2 3 4 5 Inhoud 6 7 8 9 Voorwoord 7 10 1 2 3 Taal en verleden 11 4 5 Waddeneilanden 25 6 7 Taal en wetenschap 31 8 9 Fryslân 41 20 1 Taal en geografie 49 2 3 Groningen en Drenthe 57 4 5 Taal en identiteit 63 6 7 Overijssel en Flevoland 71 8 9 Taal en geld 79 30 1 Gelderland 85 2 3 Taal en liefde 93 4 5 Holland en Utrecht 99 6 7 Taal en Bijbel 105 8 9 Stadsdialecten 115 40 Dat is andere taal.indd 5 eerste proef 06-08-12 11:28 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Taal en macht 121 1 2 Zeeland 135 3 4 Taal en mythe 141 5 6 Brabant 149 7 8 Taal en techniek 155 9 20 Limburg 163 1 2 Taal en wereld 169 3 4 Vlaanderen 179 5 6 Taal en toekomst 185 7 8 De andere talen van Nederland 191 9 30 1 2 3 4 5 6 7 8 9 40 Dat is andere taal.indd 6 eerste proef 06-08-12 11:28 1 2 3 4 5 Voorwoord 6 7 8 9 Je staat er misschien nooit bij stil, maar er is eigenlijk niemand die Algemeen 10 Beschaafd Nederlands spreekt: het is een norm die hoog boven ons zweeft en 1 die niemand echt bereikt. De koningin, bijvoorbeeld, spreekt die Algemeen 2 Nederlands tijdens de Troonrede? Er zijn eigenlijk maar een paar mensen die 3 zo praten: de koningin zelf, natuurlijk, en de cabaretiers die haar nadoen. De 4 nieuwslezer dan? Maar ook Rob Trip spreekt thuis waarschijnlijk anders als hij 5 eenmaal op de bank zit. 6 Van bijna iedere Nederlander kun je horen waar hij vandaan komt – heus 7 niet alleen de deelnemers aan Boer zoekt vrouw die dialect spreken, maar zeker 8 ook de hoofdpersonen in Oh Oh Cherso en eigenlijk ook bijna alle gasten in 9 Buitenhof. Op de Dam in Amsterdam pluk je een Rotterdammer er zo uit, maar 20 een echte Amsterdammer of Rotterdammer weet als hij stadgenoten hoort 1 praten soms zelfs in welke wijk ze wonen. Een Hagenees praat anders dan een 2 Hagenaar, een Scheveninger anders dan iemand uit Wassenaar. 3 Iedereen spreekt zijn eigen taal. Hoe je de dingen zegt, welke woorden je 4 kiest, dat hangt allemaal af van wie je bent. Waar je geboren bent, wie je vrien- 5 den zijn, wat voor werk je doet, of je kinderen hebt, of je in de stad woont of op 6 een dorp, hoe oud je bent: al die dingen laten hun sporen na in je taal. 7 8 Van oudsher werd de taal die je sprak grotendeels bepaald door de streek waar 9 je woonde. Sterker nog: elke streek, of zelfs elk dorp, had z’n eigen taal. Dat 30 kwam vaak heel precies. In een dorp in de Achterhoek kun je nog steeds 1 ’s avonds veur ’t vuur van de open haard kruipen. Eén dorp verderop kruip je 2 vuur ’t veur. 3 Algemeen Beschaafd Nederlands, dat bestond helemaal niet. De standaard- 4 taal is voor Nederland officieel pas uitgevonden toen daar behoefte aan ontstond. 5 In de zeventiende eeuw kreeg de jonge Republiek behoefte aan een taal die over- 6 al begrepen kon worden. En daarvoor moesten heel veel keuzes gemaakt wor- 7 den. Een zinnetje: Jan denkt dat hij had kunnen komen. Simpel niet? Niet. Een 8 Achterhoeker zegt: Jan denkt datte komm ekund had. Die laatste werkwoorden 9 dus in precies de omgekeerde volgorde. In andere dialecten, in het aangrenzende 40 Dat is andere taal.indd 7 eerste proef 06-08-12 11:28 1 2 Overijssel bijvoorbeeld, kun je zeggen: Jan denkt dat em hadde koom’n kunnen. 3 Er zijn ook dialecten waar ze zeggen dat Jan kunnen komen had. Je zou zeggen: 4 alles kan dus. Maar ook dat is niet waar. In geen enkel Nederlands dialect kun je 5 zeggen: Jan denkt dat hij gisteren kunnen had komen. Maar waarom niet? Zulke 6 8 vragen kunnen taalonderzoekers tot waanzin drijven. 7 Verdwijnen de dialecten? Ja. Er is de afgelopen decennia al heel wat taalvari- 8 atie verdwenen. Nee. Op Ameland bijvoorbeeld gaan eilanders bewust dialect 9 spreken, ook als ze dat verleerd waren of zelfs als ze dat van huis uit niet deden, 10 om zichzelf van de enorme stroom toeristen te onderscheiden. Er ontstaan 1 ook nieuwe dialecten. Nieuwe sprekers van het Nederlands nemen allerlei bui- 2 tenlandse invloeden mee en die verschillen van de ene wijk tot de andere. Wie 3 sms of twitter gaat gebruiken, gaat de taal spreken die bij dat medium past en 4 creëert ook daarmee nieuwe talen. 5 Dialecten kunnen taalonderzoekers niet alleen tot waanzin drijven maar 6 ook tot onderzoek. In een reusachtig project luisterden dialectonderzoekers 7 uit Nederland en Vlaanderen de afgelopen decennia hoe de mensen in honder- 8 den plaatsen er praten. In dit boek zullen we een deel van al die andere infor- 9 matie ontsluiten. Dat is andere taal! leidt je rond door de wereld van de Ne- 20 derlandse taalvariatie. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 30 1 2 3 4 5 6 Auteur Marc van Oostendorp vertelt op de dialect-cd het sprookje Klein Duimpje in de standaardtaal. (Uit de televisieserie Dat is andere taal!) 7 8 9 Dit boek bestaat uit vierentwintig hoofdstukken. Twaalf gaan over de streek- 40 talen en dialecten van een bepaalde regio, die we zo ongeveer van noord naar Dat is andere taal.indd 8 eerste proef 06-08-12 11:28 1 zuid doorlopen (van de Waddeneilanden naar Zuid-Afrika): we volgen daarbij 2 voor Nederland het klassieke opdreunrijtje van de provincies en hebben daar- 3 naast aandacht voor enkele nieuwe dialectvormen en voor het Nederlands bui- 4 ten de landsgrenzen. Deze hoofdstukken zijn te herkennen aan hun lichtblau- 5 we ondergrond. Daarnaast zijn er twaalf hoofdstukken over thema’s die over 9 6 de grenzen van al die gebieden heengaan. Ieder van die hoofdstukken is door 7 een van ons tweeën gesigneerd: dat is degene die in de eerste plaats verant- 8 woordelijk is voor die tekst, maar we hebben steeds samengewerkt. Deze 9 hoofdstukken hebben een zandkleurige ondergrond. 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 20 1 2 3 4 5 Auteur Rien van den Berg vertelt op de dialect-cd Klein Duimpje in het Urkers: De kleane Duum. 6 (Uit de televisieserie Dat is andere taal!) 7 8 En dan nog iets over de termen die we gebruiken: we hebben hierboven de 9 woorden Algemeen Beschaafd Nederlands gebruikt, maar in de rest van dit boek 30 gebruiken we die niet meer. Net als de meeste mensen die over taal schrijven, 1 gebruiken we verder alleen de woorden Standaardnederlands en standaard- 2 taal. Die woorden zijn duidelijker: het gaat niet om beschaving – in het Stan- 3 daardnederlands kun je de vreselijkste dingen zeggen, net als in het dialect – 4 het gaat hem om de functie van die standaardtaal, die dan ook niet boven de 5 dialecten staat, maar ernaast.