JOLANTA SYCHOWSKA-KAVEDŽIJA DALIBOR BLAŽINA

W POSZUKIWANIU UNIWERSALNEGO WYMIARU POLSKOĝ CI

ZAà O ĩYCIEL CHORWACKIEJ POLONISTYKI – ZDRAVKO M ALIû JAKO INTERPRETATOR I TàUMACZ LITERATURY POLSKIEJ

ZamkniĊta w swoim jĊzyku, w swoim historycznym czasie i przestrzeni, poezja polska juĪ od stuleci stara siĊ osiągnąü sens uniwersalny, wspólny dla wszystkich jĊzyków Ğwiata i jed- noczeĞnie zapisywaü swoje szczególne i konkretne t u i t e r a z . Cudzoziemcowi, który do niej wstąpi, daje ona i radoĞü, i rozpoznawanie toĪsamoĞci w innym, i korzyĞü poznawania innego1.

To sáowa Zdravka Malicia, wybitnego chorwackiego polonisty, krytyka, histo- ryka literatury, poety i táumacza. DziĊki jego wielkiej Īyciowej pasji, jaką byáa dla niego literatura polska, powstaáa i rozwinĊáa siĊ w Zagrzebiu polonistyka. Maliü jest autorem wielu znakomitych táumaczeĔ z literatury polskiej starej i nowej, poezji i prozy, szeregu Ğwietnych tekstów krytycznych, opracowaĔ i esejów, syntez z zakresu historii literatury polskiej i antologii. Zdravko Maliü urodziá siĊ w 1933 r. w Ljubiji (BoĞnia i Hercegowina), dzieciĔ- stwo i máodoĞü spĊdziá w Sarajewie. W 1952 r. po zmontowanym procesie poli- tycznym, zostaá skazany na utratĊ praw do dalszego ksztaácenia siĊ w BoĞni i Hercegowinie i wyjechaá do Zagrzebia. W Zagrzebiu zdaá maturĊ, w 1958 r. ukoĔczyá studia z zakresu jugoslawistyki i rusycystyki; w 1956–1957 studiowaá jĊzyk i literaturĊ francuską na uniwersytecie w Strasbourgu i dopiero w roku 1958 rozpoczyna siĊ jego polonistyczna biografia. Na Uniwersytecie Warszawskim spĊdziá rok akademicki 1958/59, a kolejny rok 1959/60 na Uniwersytecie Jagiel- loĔskim, gdzie za namową prof. Kazimierza Wyki zacząá zbieraü materiaáy do pracy doktorskiej o twórczoĞci Witolda Gombrowicza. Po powrocie do Zagrzebia i obronie pracy doktorskiej pt. Dzieáo literackie Witolda Gombrowicza (1965 r.) postanawia zorganizowaü w Chorwacji studia polonistyczne. Studia z zakresu

1 Z. Maliü, „Crna kutija” poljske poezije, w: tegoĪ, Tijekom rijeüi. Prijevodi iz poljske poezije, Za- greb 1978, s. 115. 188 Literatura polska w Ğwiecie jĊzyka i literatury polskiej mają swoją stosunkowo dáugą tradycjĊ na Uniwersyte- cie w Zagrzebiu. W roku 1918 otwarto pierwszy lektorat jĊzyka polskiego, ale dopiero w 1966 roku, kiedy prowadzenie lektoratu przejąá Zdravko Maliü, na wydziale filozoficzym powstaje polonistyka, najpierw jako trzyletnie studia (tzw. kierunek B), a od roku 1986 jako czteroletnie studia w ramach dwuprzedmioto- wych kierunków. Maliü, dziecko drugiej wojny Ğwiatowej, przybyá do Zagrzebia juĪ jako uksztaátowany lewicowiec. FormuáĊ literackiego zaangaĪowania odnalazá w para- dygmacie, jaki symbolizowaá wybitny pisarz chorwacki Miroslav Krleža, którego autorytet w duĪej mierze ksztaátowaá inteligencjĊ chorwacką tego pokolenia. Mowa tu o Krležy buntującym siĊ przeciwko „chorwackiemu káamstwu literac- kiemu” (1919), a jednoczeĞnie balansującym na „krawĊdzi rozumu” – jak gáosi tytuá jego powieĞci z 1939 roku. Mowa wiĊc o postawie pisarza bĊdącego w kon- flikcie z ideologiami swego czasu, który wyjĞcie widziaá w autonomii literatury, w obronie wolnoĞci twórczej i walce z wszechobecną gáupotą i absurdami rze- czywistoĞci. W Polsce Maliü zetknąá siĊ i zawará pierwsze literackie przymierze z „pokoleniem 1956”. Tu równieĪ w centrum jego uwagi byáa walka o prawo do innego widzenia Ğwiata, do afirmacji „ja” literackiego, do przewartoĞciowywania kulturowych i literackich konwencji. W tym kontekĞcie fascynacja badacza Gombrowiczem wydaje siĊ naturalną konsekwencją. Punkt wyjĞcia pracy doktor- skiej o Gombrowiczu stanowi dyskusja z zastaną gombrowiczologią oraz okre- Ğlenie swojej pozycji i strategii w stosunku do przyjĊtych metod badania jego twórczoĞci. „Syntetycznych rozpraw o Gombrowiczu nie ma. Gombrowicza czĊĞciej porównywano z innymi pisarzami – od Rabelais’go do Ionesco – niĪ z nim samym, co znaczy, Īe przedmiotem dyskusji o Gombrowiczu byáy najczĊ- Ğciej jego poszczególne utwory, a prawie nigdy jego caáa twórczoĞü”2 W swojej pracy Maliü próbuje zerwaü z tą tradycją i pokazaü proces budowania przez Gom- browicza wáasnego Ğwiata literackiego począwszy od jego pierwszej ksiąĪki. Maliü przeciwstawia siĊ dominacji socjologicznych, ideologicznych i wszelkich innych apriorycznych interpretacji; obcy jest mu takĪe psychologizm i kaĪdy rodzaj freudy- zmu, a wiĊc metod, za pomocą których moĪna byáo Gombrowicza najáatwiej „zdy- skredytowaü, lekcewaĪyü, zbagatelizowaü”. Postuluje, aby nie podchodziü do tej twórczoĞci inaczej niĪ „od Ğrodka, od strony dzieáa literackiego, od literatury”3. PerspektywĊ badawczą Malicia moĪna zdefiniowaü jako strukturalistyczną. Oznacza to formalizm jako metodĊ analizy, zakáadającą miĊdzy innymi wielo- warstwowoĞü dzieáa literackiego, równieĪ w jej fenomenologicznym (Ingarde- nowskim) wariancie. Ten punkt widzenia uzupeániony zostaá elementami teorii

2 Z. Maliü, Književno djelo Witolda Gombrowicza (praca doktorska, niepublikowana), Zagrzeb 1965, s. 33. 3 TamĪe, s. 19. JOLANTA SYCHOWSKA-KAVEDŽIJA, DALIBOR BLAŽINA: W poszukiwaniu… 189 semiotycznej i generatywnej. NaleĪy dodaü, Īe metoda analizy stosowana przez Malicia odwoáuje siĊ równieĪ do tradycji tzw. zagrzebskiej szkoáy stylistycznej, która na przeáomie lat 50. i 60. osiągaáa znaczne sukcesy i byáa na tym obszarze bardzo popularna. Stąd Maliü chĊtnie korzysta z pojĊü „makrostylistyka” i „mi- krostylistyka”, przy czym pierwsza z nich oznacza element literackiej struktury na poziomie kompozycji i klasyfikacji genologicznych, druga natomiast odnosi siĊ do zabiegów na samym jĊzyku. Rekonstrukcja literackiego systemu Gombrowicza przeprowadzona przez Ma- licia systematycznie, od tekstu do tekstu, w interpretacyjnej spirali, jest równo- czeĞnie zamkniĊta i otwarta. Nie mniej waĪny jest fakt, iĪ Maliü umieszcza dzieáo Gombrowicza w tradycji literatury polskiej, na europejskich peryferiach, gdyĪ „wiele moĪliwoĞci literackich Ğrodków wyrazu moĪe siĊ tu o wiele swobodniej realizowaü niĪ w pobliĪu literackich metropolii, które w znacznie wiĊkszym stopniu są zdeterminowane i ograniczone przez tradycjĊ”4. Po drugie, twórczoĞü Gombrowicza stanowi dla Malicia jedno z ogniw áaĔcucha literatury europejskiej, tego, który „od Erazma, Montaigne’a i Rabelais’go poprzez Voltaire’a, Griboje- dowa, Gogola i Flauberta, Jarry’ego, Witkiewicza, nadrealistów, Krležy i Gom- browicza – na pierwszy plan wysuwa motyw »pochwaáy gáupoty«”5. Dlatego nie dziwi ostatni punkt interpretacji:

Zamiast zadowoliü siĊ miejscem ubogiego prowincjonalnego rodaka europejskiej literatu- ry, jak wielu jego braci po piórze, Gombrowicz wybraá drogĊ skandalu i postawĊ enfant ter- rible. […] Zamiast przyjąü wyznaczoną mu rolĊ 'kapáana'– wybraá dostojeĔstwo 'báazna'6.

Po opublikowaniu wybranych rozdziaáów z pracy doktorskiej w polskich czasopi- smach (rozdziaá o ĝlubie – 1966, Ferdydurke – 1968, Transatlantyku – 1970 i felietonach literackich – 1973) Zdravko Maliü zajmuje pozycjĊ jednego z waĪniej- szych i uznanych gombrowiczologów, który jako jeden z pierwszych interpretatorów tej twórczoĞci odrzuciá balast nieliterackich chwytów interpretacyjnych, stawiając znak równoĞci pomiĊdzy Gombrowiczem a literaturą rozumianą jako „akt egzysten- cjalny”. Pisząc o tekstach, które ukazaáy siĊ w Polsce i uznane zostaáy za najlepsze, Zdzisáaw àapiĔski wáaĞnie chorwackiemu poloniĞcie przypisuje waĪną rolĊ:

Zwróümy przy tym uwagĊ na studia historycznoliterackie. Zdziwi zapewne, Īe drogĊ to- rowaá tu ktoĞ obcy. MoĪe jednak potrzeba byü doktorantem z Zagrzebia, Īeby umieü spojrzeü na Gombrowicza jak na przedmiot 'badaĔ'. Zresztą po rozprawach Zdravka Malicia ukazaáy siĊ takĪe pozycje polskie, posuwające naszą wiedzĊ znacznie dalej7.

4 TamĪe, s. 350. 5 TamĪe, s. 44. 6 TamĪe, s. 351. 7 Z. àapiĔski, WstĊp, w: Gombrowicz i krytycy, wybór i oprac. Z. àapiĔski, Kraków–Wrocáaw 1984, s. 22. 190 Literatura polska w Ğwiecie

„Oczyszczanie” gombrowiczologii przez Malicia jest rezultatem przejĊcia per- spektywy „niezaraĪonej” Gombrowiczem samym. MoĪe najwiĊksza zasáuga badacza polega na tym, Īe nie pisaá o Gombrowiczu jĊzykiem Gombrowicza, decydując siĊ na jĊzyk zaczerpniĊty z wáasnej tradycji, z jej perspektywy, „z gra- nicy rozumu”. W ten pozornie paradoksalny sposób, wedáug Malicia Gombro- wicz wáaĞciwie potwierdziá KrležĊ i jego intelektualne znaczenie8. Zainteresowanie badacza Gombrowiczem nie koĔczy siĊ na pracy doktorskiej. MaliüĞledzi i analizuje twórczoĞü tego autora Ğwiadomy faktu, Īe jego synteza nie jest gotowa. W tekĞcie Istota teatru Gombrowicza (Bit Gombrowiczeva kaza- lista) i w artykule Witold Gombrowicz (1904–1969). U powodu smrti przygląda siĊ tej twórczoĞci z perspektywy czáowieka dojrzaáego. Dojrzaáy Gombrowicz to dla niego pisarz, który z wielkim trudem i ostroĪnoĞcią, odrzucając przesądy i poáowiczne rozwiązania, przebija siĊ do prawdy o czáowieku jako istocie ciele- snej. Przy czym, jak twierdzi Maliü, dochodzi do dwu prawd. Pierwsza polega na odkryciu wznoszącej siĊ i opadającej linii ludzkiego Īycia. W koncepcji, która czáowieka traktuje jako byt dynamiczny, a wiĊc w sposób istotny podlegający zmianom, zakodowane jest równieĪ pozytywne myĞlenie o ludzkim Īyciu:

W Gombrowiczowskiej wizji Ğwiata przeciwstawienie czáowieka dojrzewającego starzeją- cemu siĊ stanowi napiĊcie o znaczeniu aksjologicznym; sprzecznoĞü ta, nic nie tracąc ze swego biologizmu, staje siĊ kryterium wartoĞciowania (s. 169)

Druga podstawowa, zdaniem Malicia, prawda ontologiczna, do jakiej doszedá Gombrowicz pod koniec Īycia, dotyczy cierpienia jako podstawowej zasady kosmologicznej, jedynego, istotnego stygmatu czáowieka (w eseju O Dantem). Dlatego teĪ z tekstów Gombrowicza (Pornografia, Kosmos, esej O Dantem) znika humor. Konfrontacja z cierpieniem jest ostatnim wielkim doĞwiadczeniem i wielkim poznaniem Gombrowicza. Wizja Ğwiata Gombrowicza, jak ją przed- stawiá Zdravko Maliü, jest konstrukcją dokonaną przez czáowieka epoki przej- Ğciowej i stanowi Ğwiadectwo okresu wielkich przemian. Na początku lat dziewiĊüdziesiątych, w czasie agresji na ChorwacjĊ oraz wojny w BoĞni i Hercegowinie, co Maliü przeĪywaá jako ogromną i osobistą tragediĊ oraz jako rozpad caáego osobistego Ğwiata, próba táumaczenia Trans-Atlantyku byáa niewątpliwie gestem opozycyjnym i próbą katharsis. Wielki rozrachunek Gombrowicza z „polskoĞcią” moĪe stanowiü antidotum na chorwacką (i nie tylko chorwacką) fascynacjĊ mitami i ideologiami tego czasu. Historycznoliteracki kontekst Trans-Atlantyku charakteryzuje Maliü z pozycji skrajnego pesymizmu i bardzo osobiĞcie:

8 WiĊcej o związkach Gombrowicza z Krležą w pracach Z. Malicia pisaá D. Blažina w posáowiu w: MiĊdzy Īyciem a Ğwiatem (artykuáy, eseje i rozprawy o literaturze polskiej), Warszawa 2006, s. 256–272. JOLANTA SYCHOWSKA-KAVEDŽIJA, DALIBOR BLAŽINA: W poszukiwaniu… 191

fajerwerk osiągniĊtej i zarazem straconej wolnoĞci, jednoĞci i braterstwa. PoniewaĪ tą euforią demonicznie bezosobowego Ğmiech cyrkowo i spektakularnie kamufluje siĊ gorzką prawdĊ o zbrodni i czynieniu záa jako kwintesencji Historii9.

Po roku 1968, który przyjąá z ogromnym entuzjazmem, w centrum poloni- stycznych zainteresowaĔ Zdravka Malicia znajduje siĊ Adam Mickiewicz. (Do Gombrowicza wróciá dwadzieĞcia lat póĨniej, na początku lat 90. przy okazji táumaczenia Trans-Atlantyku). Fascynacja Mickiewiczem – poetą nie opuĞciáa Malicia nigdy. Mickiewiczologia Malicia obejmuje kilka waĪnych tekstów, z których chronologicznie pierwszą pozycją jest posáowie do chor- wackiego wydania Pana Tadeusza z 1965 roku i kolejno: rozprawa poĞwiĊcona Mickiewiczowi w historii literatury polskiej (1975), najobszerniejszy i chyba najlepszy esej Mickiewicz albo wielkoĞü poezji (1976), fragmenty przedmowy do „osobistej” antologii polskiej poezji pod tytuáem Tijekom rijeþi (Z biegiem sáów) (1978) i wreszcie zapiski z lat dziewiĊüdziesiątych, które pod tytuáem Zapisi iz radne bilježnice (Zapiski z zeszytu) wraz z wymienionymi wyĪej tekstami (poza historycznym przeglądem) znalazáy siĊ w wydanym niedawno wyborze polonistycznej eseistyki autora zatytuáowanym Mickiewicz itd.10 Ten chronologiczny porządek wskazuje na warstwowe, ale i organiczne, posze- rzanie siĊ interpretacyjnych horyzontów autora. Istotna róĪnica pomiĊdzy tekstami powstaáymi w latach siedemdziesiątych i fragmentami z lat dzie- wiĊüdziesiątych tkwi w zmniejszaniu siĊ dystansu dzielącego badacza od „przedmiotu” zainteresowania. Mickiewicz, który dla Malicia zawsze stanowiá kwintesencjĊ poetyckoĞci i humanizmu, przedstawiony zostaje nam w wymia- rze egzystencjalnej bliskoĞci. Maliü zdecydowanie przeciwstawia siĊ polskiej mickiewiczologii lat siedem- dziesiątych i faworyzuje Mickiewicza – poetĊ w stosunku do Mickiewicza – dziaáacza. RównoczeĞnie przeprowadzana przez niego analiza twórczoĞci wiel- kiego polskiego pisarza to poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, kim wáaĞciwie byá Mickiewicz, jakie dominujące, gáĊbokie struktury stanowią jego istotĊ. Od- powiedĨ pada taka: istotą bytu Mickiewicza jest aktywizm, ruch jest naturalnym poĪądanym stanem jego duszy. ĝwiat widziaá w ruchu i temu ruchowi oddawaá siĊ bez reszty, namiĊtnie:

Ponad wszystko ceniáĪycie, a pojmowaá je tą wszechogarniającą intuicją, która kosmogo- nicznie przenika istotĊĞwiata i peániĊĪycia widzi na poziomie wiecznoĞci, skondensowaną w punkcie, w którym nie istnieje odróĪnienie czĊĞci od caáoĞci i Īycia od Ğmierci11.

9 Z. Maliü, Gombrowiczev Trans-Atlantik. w: „Treüi program Hrvatskog radija” nr. 34, Zagreb 1991, s. 24. 10 Z. Maliü, Mickiewicz itd (Rasprave, þlanci i eseji o poljskoj književnosti), Zagreb 2002, s. 382. 11 TamĪe, s. 58. 192 Literatura polska w Ğwiecie

W swojej analizie twórczoĞci polskiego poety Maliü podejmuje siĊ niezwykle trudnego zadania – objĊcia jej peáni, záoĪonej i peánej sprzecznoĞci jak sam poeta. W eseju Mickiewicz albo wielkoĞü poezji Maliü stopniowo, przechodząc od tekstu do tekstu, rekonstruuje ideowe i poetyckie fundamenty twórczoĞci Mickiewicza oraz kluczowe momenty, w których ta twórczoĞü ulegaáa przeobraĪeniom. Wielo- rako powiązanego z polską i europejską przeszáoĞcią i teraĨniejszoĞcią Pana Tadeusza z jego trudnym do uchwycenia literacką istotą, uznaje za jedyne i nie- powtarzalne dokonanie literackie. Polemizując z krytyką literacką zainteresowaną ideologiczną dziaáalnoĞcią poety w ostatnich dwudziestu latach Īycia, w pozornie idyllicznym poemacie dostrzega gáĊbiĊ spojrzenia w siáĊ i twórczy duch polskiej narodowej istoty. Ciekawe i oryginalne są stwierdzenia chorwackiego polonisty na temat ostatniej fazy twórczoĞci poetyckiej Mickiewicza, kiedy dojrzewaáo w pisarzu sakralne rozumienie poezji i Īycia, przekonanie o koniecznoĞci „abso- lutnego utoĪsamienia Īycia z jego poznaną, uĞwiadomioną istotą, egzystencji z esencją.”12 Klucz do zrozumienia sensu i gáĊbokiej struktury kilku krótszych, znalezionych w rĊkopisach tekstów, które – jak twierdzi badacz – do dzisiaj sta- wiają opór krytycznoliterackiej analizie, zawiera utwór Widzenie. Ten, zdaniem Zdravka Malicia, pierwszy (i chyba jedyny prawdziwy!) polski „nadrealistyczny” tekst jest nowoĞcią w stosunku do wczeĞniejszych utworów Mickiewicza. Jego nowatorstwo polega na „abstrakcyjnej czystoĞci i nieskrĊpowanej kosmicznej ĪywioáowoĞci przedstawienia ruchu jako praĪywioáu Ğwiata”. 13 We wstĊpie do bardzo osobistej antologii poezji polskiej Zdravko Maliü pisze:

Poezja w pewien szczególny sposób rejestruje okolicznoĞci (i etapy) podróĪy jednojĊzycz- nej grupy ludzi przez historiĊ. Poezja, niczym „czarna skrzynka” w samolocie, zawiera ogromną iloĞü zaszyfrowanych informacji o Īyciu i losie ludzkiej wspólnoty i jej czáonków. W ciągu ponad 500 lat rozwoju poezja nagromadziáa i związaáa ze sobą znaczną czĊĞü energii twórczej narodu. Pod tym wzglĊdem nie moĪna porównaü z niąĪadnej z innych form wypo- wiedzi duchowej Polaków14.

Wychodząc od takiego porównania, próbuje w tym i w wielu innych esejach odpowiedzieü na pytanie, co zawiera „czarna skrzynka” poezji polskiej? Przeko- nany zarazem, Īe poezjĊ jakieĞ narodu moĪna rozpoznaü w wielogáosie poezji Ğwiata, próbuje zdeszyfrowaü, na czym polega odmiennoĞü poezji polskiej.Mó- wiąc o niej jako o zjawisku integralnym w swojej ciągáoĞci, moĪna wiĊc, zdaniem Malicia, wykazaü „organiczne” podobieĔstwa, poetyckie przenikanie siĊ utworów dwóch najwiĊkszych przedstawicieli – Jana Kochanowskiego i Adama Mickiewicza.

12 TamĪe, s. 57. 13 TamĪe, s. 59. 14 Z. Maliü, „Crna kutija” poljske poezije, w: tegoĪ, Tijekom rijeüi. Prijevodi iz poljske poezije…, s. 115. JOLANTA SYCHOWSKA-KAVEDŽIJA, DALIBOR BLAŽINA: W poszukiwaniu… 193

Zdaniem Malicia poezja polska zaczyna siĊ od Jana Kochanowskiego i nie od- dala siĊ od niego z biegiem czasu w linii prostej, lecz zatacza koncentryczne krĊgi i wraz z poetyckim dziedzictwem rozwija siĊ dalej. Jana Kochanowskiego Maliü szczególnie lubiá i ceniá i wielokrotnie powtarzaá, Īe jest to najwiĊkszy sáowiaĔski poeta renesansu, staáa wielkoĞü polskiej poezji, wzorzec, Ğrodek ciĊĪkoĞci. Kocha- nowski i Mickiewicz stykają siĊ i dopeániają na dwu podstawowych páaszczyznach. Pierwsza okreĞla pytanie o sens, siáy napĊdowe i cel realnego Ğwiata, o to, co jest poza Ğwiatem, wzglĊdnie o to, co trwa ukryte pod jego powierzchnią. Obaj poeci udzielają na nie spójnej odpowiedzi: Kochanowski w Trenach, Mickiewicz w Sonetach krymskich. Nie ma wielu poetów, u których ten filozoficzny, gnose- ologiczny lub metafizyczny plan stanowi wyrazistą cechĊ ich poezji. MoĪna tu wska- zaü pojedyncze teksty SĊpa SzarzyĔskiego, Sáowackiego, Norwida, MiciĔskiego. Drugą wspólną páaszczyznĊ badacz okreĞla jako mimesis. ChociaĪ obaj poeci wychodzą od zdecydowanie przeciwnej sytuacji spoáeczno-historycznej (u Ko- chanowskiego ĞwiadomoĞü polskiej racji stanu oraz przynaleĪnoĞü do wielkiej rzeczypospolitej trzech narodów, u Mickiewicza nie jest to polska ĞwiadomoĞü paĔstwowa lecz toĪsamoĞü zbiorowa – ĞwiadomoĞü ludowa, narodowa), obaj potrafią dostrzec i przedstawiüĞwiat Polski w kategoriach uniwersalnych i w tym sensie osiągnąü afirmacjĊ polskoĞci. Wychodząc z zaáoĪenia, Īe dzieáo kaĪdego wielkiego pisarza w pewien sposób streszcza literaturĊ swojego narodu, Zdravko Maliü pisząc o poezji polskiej, pró- buje pewne istotne, elementarne cechy poezji polskiej zasadnie wywieĞü z twór- czoĞci Kochanowskiego i Mickiewicza. Zarysowuje paralele miĊdzy Kochanow- skim i Mickiewiczem z jednej strony, oraz SĊpem SzarzyĔskim a Norwidem z drugiej. ĝledząc drogĊ rozwoju polskiej poezji po Mickiewiczu, Maliü wskazuje na jej rozwój w dwóch zasadniczych kierunkach: pierwszy to twórczoĞü poetów, którzy istotĊ jĊzyka poetyckiego upatrują w funkcji symbolizacji Ğwiata, natomiast drugi – charakterystyczny dla poezji XX wieku – to reizm. W centrum pierwszego znajduje siĊ czáowiek jako byt symboliczny i symbolotwórczy i gdyby przyjąü za miernik siáĊ mitotwórczą, poezjĊ polską niewątpliwie uznaü naleĪy za jedną z najwiĊkszych poezji narodowych epoki nowoĪytnej. W XX wieku ten prąd cechuje równieĪ widzenie Ğwiata w jednej páaszczyĨnie, na której spotykają siĊ przedmioty realne oraz ich sym- boliczne odbicia. W opozycji do poezji, której funkcją ma byü symbolizacja realnego Ğwiata, MaliüĞledzi tok poezji „reistycznej”, której konsekwentnym przedstawicielem jest jego zdaniem Adam WaĪyk, a kontynuatorami w róĪnych wariantach: RóĪewicz, Bursa, Biaáoszewski, Wojaczek. Na peryferiach gáównych prądów epok literackich pojawiają siĊ wybitne indywidualnoĞci, tak jak swego czasu Norwid a w XX wieku LeĞmian i GaáczyĔski, którego „liniĊ” kontynuuje Wisáawa Szymborska. Prace krytyczne i eseistyczne Zdravka Malicia nie ograniczają siĊ do polskiej po- ezji. W podobny sposób badacz przygląda siĊ polskiej prozie. Krytycznie i z dystan- 194 Literatura polska w Ğwiecie sem, jaki zapewnia mu pozycja badacza „z zewnątrz”, próbując zaznaczyü i Ğle- dziü gáówne linie rozwoju polskiej prozy, niejednokrotnie umieszcza ją i analizuje w kontekĞcie literatury europejskiej lub poáudniowosáowiaĔskiej. W historyczno- literackim tekĞcie Izmeÿu života i svijeta (MiĊdzy Īyciem a Ğwiatem)15 bĊdącym jak mówi podtytuá, wprowadzeniem do czytania polskiej prozy XX wieku, Maliü pisze o Witkiewiczu, Szulzu, Gombrowiczu, nazywając ich trzema przysáowio- wymi filarami, na których wspiera siĊ gmach prozy polskiej dwudziestego wieku. Czwartym filarem jest, jego zdaniem, Jarosáaw Iwaszkiewicz. Dáuga i róĪnorodna jest lista pisarzy, o których twórczoĞci pisze w artykuáach poĞwiĊconych polskiej prozie, poezji i dramacie. Poszukiwanie uniwersalnego wymiaru polskoĞci to zadanie, które postawiá przed sobą badacz. Ale literatura polska stanowiáa dla niego nie tylko przedmiot badaĔ, lecz takĪe sposób na Īycie, próbĊ potwierdzenia wáasnej egzystencji. Nie mniej waĪne miejsce w Īyciu chorwackiego polonisty zajmowaáa dziaáal- noĞü translatorska. Przetáumaczyá siedem polskich powieĞci, ponad szeĞüdziesiąt opowiadaĔ i kilkaset wierszy, cztery dramaty wystawione w teatrach, z których opublikowany byá tylko ĝlub Gombrowicza. Zdravko Maliü zmará przedwczeĞnie w 1997 roku i wiele jego tekstów oraz ogromna iloĞü táumaczeĔ poezji i prozy polskiej pozostaáa w rĊkopisach. Nie zdąĪyá opublikowaü 40 opowiadaĔ (ponad 1200 stron tekstu), pozostaáo kilkadziesiąt táumaczeĔ tekstów poetyckich, wiele stron tekstów krytycznych, ponad 70 zeszytów dzienników. Kilka dni po Ğmierci Zdravka Malicia, we wrzeĞniu 1997 roku ukazaá siĊ przygotowany i przetáuma- czony przez niego tom poezji Wisáawy Szymborskiej. DziĊki ogromnemu zaan- gaĪowaniu i Īmudnej pracy redakcyjnej jego Īony – Dragicy Maliü oraz pomocy pracowników katedry polonistyki ukazaáy siĊ drukiem trzy ksiąĪki: Mickiewicz itd. – rozprawy, artykuáy i eseje o polskiej literaturze (2002), Gombrowicziana (2004), Z historii literatury polskiej – wybór tekstów (2004) zawierające wybór polonistycznych prac oraz bardzo obszerna (647 stron) i bardzo osobista antolo- gia poezji polskiej w táumaczeniu Zdravka Malicia pt. GoĞü w domu (2006). „Antologia” to tytuá roboczy ksiąĪki, która jest zbiorem przekáadów poezji pol- skiej powstaáych na przestrzeni dwudziestu lat. Niekiedy táumaczenia powstawaáy przy okazji przygotowywanych wykáadów polonistycznych lub seminariów translatorskich, czasem traktowaá je jako wyzwanie, najczĊĞciej byáy rezultatem nieustannego, codziennego obcowania z tekstem poetyckim (nie tylko polskim – Z. Maliü sam byá poetą i táumaczem z innych jĊzyków). KsiąĪka zawiera wiersze 76 poetów i poetek, otwiera ją Bogurodzica a zamyka wiersz Marcina ĝwietlic- kiego16. Nie jest historycznym przeglądem polskiej poezji. Niektórzy poeci

15 Z. Maliü, Izmeÿu života i svijeta (Uvod u þitanje poljske proze 20. stoljeüa), Zagreb 2002, s. 381. 16 Z. Maliü planowaá o kaĪdym z pisarzy napisaü notĊ bibliograficzną oraz artykuá krytycznolite- racki. Niestety nie zdąĪyá. Noty bibliograficzne o autorach napisaá do antologii Dalibor Blažina. JOLANTA SYCHOWSKA-KAVEDŽIJA, DALIBOR BLAŽINA: W poszukiwaniu… 195 przedstawieni są jednym, dwoma lub kilkoma tekstami, inni mają w ksiąĪce swoje „maáe antologie”, jak Jan Kochanowski, Jarosáaw Iwaszkiewicz, Czesáaw Miáosz, Miron Biaáoszewski. Wszystkie teksty przetáumaczone zostaáy niezwykle pieczoáowicie, z wiedzą i talentem, a jakie miejsce zajmowaáy w Īyciu samego táumacza, najtrafniej potwierdzą jego sáowa:

Napisaáem, Īe wiersze-przekáady powstaáy „spontanicznie”, na granicy dwudziestoletniej przyjaĨni z polską poezją, jako pewnego rodzaju kontynuacja lub komentarz tekstu. Pozorna sprzecznoĞü, pomiĊdzy spontanicznoĞcią a komentatorskim charakterem tej pracy wymaga wyjaĞnienia. MiĊdzy setkami przetáumaczonych przeze mnie wierszy nie ma ani jednego zrobionego na zamówienie. Wszystkie są rezultatem osobistej wewnĊtrznej potrzeby, która przekáad czyje- goĞ tekstu czyni organicznym Ğrodkiem osobistej literackiej formy wyrazu. Ta forma identy- fikacji poprzez przekáad z „drugim” porównywalna jest z aktorstwem: nie zatracasz siebie w wieloĞci ról, znajdujesz siĊ w nich, z nimi siĊ wielokrotnie identyfikujesz nie zrzekając siĊ wáasnej osobowoĞci. I tak jak aktor grając rozpoznaje siebie i pokazuje widzom swój talent, tak táumacz, dokonując przekáadu rozpoznaje siebie i pokazuje czytelnikowi swoje poetyckie umiejĊtnoĞci. Prawa sztuki poetyckiej nie są i nie powinny byü przeszkodą dla spontaniczno- Ğci, one stanowią jej zaáoĪenie wyjĞciowe17.

Roli, jaką odegraá profesor i táumacz Zdravko Maliü dla polonistyki, nie sposób przeceniü. Obraz literatury polskiej w Chorwacji to obraz, jaki zostaá przez niego uksztaátowany. Jego nazwisko pod tekstami krytycznymi, opracowaniami, eseja- mi i táumaczeniami to gwarancja jakoĞci nie tylko dla czytelnika w Chorwacji, ale i dla polonistów w innych krajach byáej Jugosáawii. Zadanie, jakie stoi przed zagrzebską polonistyką, to uzupeánianie, rozszerzanie i uaktualnianie tego obrazu.

P RACE POLONISTYCZNE Z DRAVKA M ALICIA ( WYBÓR) 1962 Putovima razvoja suvremene poljske književnosti, „Naše teme”, br. 4, s. 553–572. Poljska sociološka književna kritika, „Naše teme”, br. 5, s. 840–848. 1963 Pogovor, u: Stanisáaw Dygat, Putovanje, Zora, Zagreb. 1964 Suvremena poljska drama, „15 dana”, br. 1–2, s. 19–21. Pogovor, u: Tadeusz Breza, Misija, Zora, Zagreb. 1965 Književno djelo Witolda Gombrowicza [praca doktorska], nieopublikowane. Poljske realije Banketa u Blitvi, „Radovi Zavoda za slavensku filologiju”, br. 7, s. 19–29. Pristup Iwaszkiewiczevoj prozi, „Forum”, br. 11–12, s. 586–589. Mickiewiczev Gospodin Tadija, w: Adam Mickiewicz, Gospodin Tadija, Zora – Matica hrvatska, Zagreb, s. 315–323. Polonica non leguntur, „Naše teme”, br. 2, s. 219–225. Pogovor, w: Witold Gombrowicz, Ferdydurke, Mladost, Zagreb, s. 233–237. 1966 Uspomene iz puberteta Witolda Gombrowicza, „Radovi zavoda za slavensku filologiju”, br. 8, s. 91–128. ĝlub Gombrowicza, „Dialog”, nr 5, s. 93–103.

17 Z. Maliü, z rĊkopisu, w: Gost u kuüi, Pogovor, red. D. Maliü, Zagreb 2007, s. 556. 196 Literatura polska w Ğwiecie

1967 Književni feljtoni Witolda Gombrowicza, „Filološki pregled” (Beograd), br. I–IV, s. 21–35 Dnevnik kao književna vrsta (Uz Gombrowiczev Dnevnik), „Telegram”, br. 337. „Ferijalna” književnost, „Telegram”, br 363. 1968 Oblikovanje poljske avangardne proze (1925–1932), „Radovi Zavoda za slavensku filologiju”, br. 10, s. 111–121. Ferdydurke, tá. Joanna àatuszyĔska, „PamiĊtnik Literacki” LIX, z. 2, s. 108–154. Pogovor, w: Jerzy Andrzejewski, Rajska vrata, Zagreb, s. 99–102. 1969 Witold Gombrowicz (1904–1969) (U povodu smrti), „Telegram”, br. 487. Sienkiewiczev put do historijskog romana, w: Henryk Sienkiewicz, Quo vadis, Stvarnost, Zagreb, s. V–XIX. Svadba s poþetka stoljeüa. O stotoj obljetnici roÿenja Stanislawa WyspiaĔskog, „Književna smotra”, br. 1, s. 11–17. 1970 La Construction du Trans-Atlantique de Witold Gombrowicz, „Zagadnienia Rodzajów literac- kich” XIII, z. 1/24, s. 95–112. Bilješke o Herbertovoj poezji, „Književna smotra”, br. 4, s. 61–63. Bit Gombrowiczeva kazališta, „Književna smotra”, br. 3, s. 3–8. Pogovor, w: Stanisáaw Dygat, Disneyland, s. 213–215. 1971 Extraits de bibliographie critiques, Gombrowicz, « L’Herne » (Paris), nr 1, s. 472–75. Gombrowicz, « L’Herne » (Paris), nr 14, s. 62–70. Poljska proza tridesetih godina, „Književna smotra”, 1971–1972, br. 10, s. 19–30. 1972 Poslijeratna poljska proza, „Književna smotra”, br. 11, s. 25–37. Poljska renesansna književnost, „Književna smotra”, br. 12, s. 29–36. 1973 Polonica (Sienikiewiczev put do povijesnog romana; Pristup Iwaszkiewiczevoj prozi; Gombro- wiczev izlazak na scenu; „Ferijalna” književnost; Pogled na poljsku prozu), Studentski centar Sve- uþilišta u Zagrebu, Zagreb. Pogovor, w: Witold Gombrowicz, Pornografija – Kozmos, Grafiþki zavod Hrvatske, Zagreb, s. 279–281. Poljska barokna književnost, „Forum” br. 4–5, s. 665–668. Felietony literackie Witolda Gombrowicza, tá. Wiktoria KrzemieĔ, „PamiĊtnik Literacki” 1973, nr 3, s. 151–161. 1974 Gombrowiczevo „Vjenþanje”, „Prolog” 1974, br. 18, s. 40–44. 1975 Poljska književnost, w: Povijest svjetske književnosti, knj. 7, Zagreb, s. 123–223. 1976 Mickiewicz ili veliþina poezije, „Književna smotra”, br. 24, s. 79–98. 1978 „Crna kutija” poljske poezije, w: Zdravko Maliü, Tijekom rijeþi. Prijevodi iz poljske poezije, Društvo hrvatskih književnih prevodilaca, Zagreb, s. 115–128. 1979 Izmeÿu života i svijeta. Uvod u þitanje poljske proze 20. stoljeüa, „Književna smotra”, br. 34–35, s. 3–10. 1982 Pjesnik pamüenja. Uvod u þitanje Miáoszeve poezije, „Književna smotra”, br. 47–48, s. 111–119. 1983 Gombrowiczeva „Ferdydurke”, „Književna smotra”, br. 50, s. 21–44. 1984 „Trans-Atlantyk” Witolda Gombrowicza, tá. Jan Wierzbicki, w: Gombrowicz i krytycy, Kraków, s. 235–255. 1991 Gombrowiczev Trans-Atlantik, „Treüi program Hrvatskog radija”, br. 34, s. 195–200. 1999 O Janu Kochanowskom, „Književna smotra”, br. 112–113, s. 109–111. 2002 Mickiewicz itd. Rasprave, þlanci i eseji o poljskoj književnosti. Priredila Dragica Maliü, Hrvat- sko filološko društvo, Biblioteka Književna smotra, Zagreb. 2004 Iz povijesti poljske književnosti. Priredila Dragica Maliü, Hrvatsko filološko društvo, Biblioteka Književna smotra, Zagreb. Gombrowicziana. Priredila Dragica Maliü, Hrvatsko filološko društvo, Biblioteka Književna smotra, Zagreb. JOLANTA SYCHOWSKA-KAVEDŽIJA, DALIBOR BLAŽINA: W poszukiwaniu… 197

N AJWAĩ NIEJSZE PRZEKà ADY Z DRAVKA M ALICIA Z LITERATURY POLSKIEJ

1963 Stanisáaw Dygat, Rastanak (PoĪegnania), Zagreb. 1964 Tadeusz Breza, Misija (Urząd), Zagreb. Jerzy Broszkiewicz, Velika, veüa i najveüa (Wielka, wiĊksza i najwiĊksza), Mladost, Zagreb. 1965 Witold Gombrowicz, Ferdydurke, Zagreb. 1968 Jerzy Andrzejewski, Rajska vrata (Bramy raju), Zora, Zagreb. Witold Gombrowicz, Bankiet (Bankiet), w: 100 odrabranih novela svjetske književnosti, Zagreb. Tadeusz Borowski, Djeþak s Biblijom (Chlopiec z Biblią), w: 100 odrabranih novela svjetske knjiž- evnosti, Zagreb. 1970 Zbigniew Herbert, 8 pjesama [8 wierszy], „Književna smotra”, br. 4, s. 64–67. Stanisáaw Dygat, Disneyland, Matica hrvatska, Zagreb. Witold Gombrowicz, O Danteu (O Dantem), „Književna smotra”, br. 3, s. 9–13. 1973 Witold Gombrowicz, Kozmos (Kosmos), w: Witold Gombrowicz, Pornografija – Kozmos, Grafiþki zavod Hrvatske, Zagreb. 1974 Witold Gombrowicz, Vjenþanje (ĝlub), „Prolog” 1974, br. 18, s. 45–89. 1977 Sáawomir MroĪek, Kronika opsjednutog grada (Kronika oblĊĪonego miasta), „15 dana”, br. 1–2, s. 50–53. 1978 Tijekom rijeþi [wiersze Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza, Cypriana Kamila Norwida, taduesza MiciĔskiego; Leopolda Staffa; Kazimierza WierzyĔskiego; Jarosáawa Iwaszkiewicza, An- toniego Sáonimskiego, Aleksandra Wata, Juliana Przybosia, Adama WaĪyka, Stanisáawa Jerzego Leca, Tadeusza RóĪewicza, Wisáawy Szymborskiej, Zbigniewa herberta, Leszka Koáakowskiego, Wiktora Woroszylskiego, Andrzeja Bursy, Jerzego Harasymowicza, Stanisáawa Grochowiaka, Haliny Po- Ğwiatowskiej, Jarosáawa Marka Rymkiewicza, Krzysztofa Karaska, leszka A, Moczulskiego, Rafaáa Wojaczka, Ewy Lipskiej, Juliana Kornhausera], Društvo hrvatskih književnih prevodilaca, Zagreb. 1979 Poljska pripovijetka 20. stoljeüa [Wáadysáaw Stanisáaw Reymont, Kob (Dola); Negdašnji znaþajevi (Charaktery dawne); Maria Dąbrowska, Sat s kukavicom (Zegar z kukuákom); Jan Parandowski, Aspazja (Aspazja), Stefan Flukowski, Miris mjeseca (Zapach ksiĊĪyca); Bruno Schulz, Dvije jeseni (Druga jesieĔ; JesieĔ); Zbigniew Uniáowski, Regrutov dan (DzieĔ rekruta); Witold Gombrowicz, Na kuhinjskom st- ubištu (Na kuchennych schodach); Adolf Rudnicki, Konj (KoĔ); Jarosáaw Iwaszkiewicz, Bitka na ravnici Sedgemoor (Bitwa na równinie Sedgemoor); Jerzy Andrzejewski, Krivotvorena supruga (Paszportowa Īona); Tadeusz Borowski, Gospodo, izvolite u plinsku komoru (ProszĊ paĔstwa do gazu); Marek Hlasko, Križ (KrzyĪ); Kazimierz Truchanowski, U knjigama stoji napisano (W ksiĊgach jest napisane); Tadeusz RóĪewicz, More (Morze); Bohdan Czeszko, Tri þetvrti do smrti (Trzy üwierci do Ğmierci); Stanisáaw Gro- chowiak, Komandantovica (Komendantowa); Wilhelm Mach, Za þetvrt proljeüe (Za kwadrans wiosna); Jan Stoberski, Rvaþi (ZapaĞnicy); Marek Nowakowski, Porodica (Rodzina), Stanisáaw Dygat, Karneval (Karnawaá), Janusz Gáowacki, Materijal (Materiaá), Sáawomir MroĪek, Taj koji pada (Ten, który spada); Bogdan Wojdowski, Vreüa (Worek); Miron Biaáoszewski, Kljuþ (Klucz); Edward Stachura, Zavoljet üu je snagom svoje volje (Pokocham ją siáą woli)], „Književna smotra”, br. 34–35. 1980 Jarosáaw Iwaszkiewicz, Sjenke (Cienie), Grafiþki zavod Hrvatske, Zagreb. Tadeusz RóĪewicz, Pripreme za književnu veþer (Przygotowanie do wieczoru autorskiego), „Knjiže- vna smotra”, br. 38–39, s. 31–35. Witold Gombrowicz, Sienkiewicz, „Književna smotra”, br. 38–39, s. 80–84. Adam WaĪyk, Nasjeckano vrijeme (Czas poszatkowany), „Književna smotra”, br. 38–39, s. 1984 Antologija poljske pripovijetke XX stoljeüa [jak w Poljska pripovijetka 20. stoljeüa, do tego: Jerzy Putrament, Nezgoda u Krasnyslawu (Wypadek w Krasnymsáawie); Józef Hen, Nevolja s psom (Káopot z psem); Julian Kawalec, Posjeta roditeljskom domu (Odwiedziny w rodzinnym domu)], Veselin Masleša, Sarajevo. 198 Literatura polska w Ğwiecie

Czesáaw Miáosz, Antigona, „Književna smotra”, br. 54–55, s. 146–147. 1986 Jarosáaw Iwaszkiewicz, Pjesme, „Književna smotra”, br. 63–64, s. 95–107. 1989 Naramak pjesama [m. in. wiersze Adama Mickiewicza, Leopolda Staffa, Jarosáawa Iwaszkiewi- cza, Antoniego Sáonimskiego, Kazimiery Iááakowiczówny, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Juliana Przybosia, Czesáawa Miáosza, Tadeusza RóĪewicza, Wisáawy Szymborskiej, Adama Zaga- jewskiego], „Književna smotra”, br. 73–76, s. 131–139. 1991 Preobrazbe. Prijevodi iz poljske poezije [Bogurodzica oraz wiersze Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza, Juliusza Sáowackiego, Jana LemaĔskiego, Tadeusza MiciĔskiego, Bolesáawa LeĞmiana, Leopolda Staffa, Juliana Ejsmonda, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Juliana Tu- wima, Kazimierza WierzyĔskiego, Jarosáawa Iwaszkiewicza, Wáadysáawa Broniewskiego, Jana Lechonia, Juliana Przybosia, Andrzeja KuĞniewicza, Adama WaĪyka, Konstantego Ildefonsa Gaá- czyĔskiego, Anny ĝwirciĔskiej, Mikrona Biaáoszewskiego, Wisáawy Szymborskiej, Zbigniewa Herberta, Tadeusza RóĪewicza, Ludwika Flaszena, Urszuli Kozioá, Ernesta Brylla, Józefa Barana], „Književna smotra”, br. 84, s. 83–105. Witold Gombrowicz, Trans-Atlantik (Trans-Atlantyk) [fragment], „Treüi program Hrvatskog radija”, br. 34, s. 195–200. 1997 Wisáawa Szymborska, Radost pisanja, Nova stvarnost, Zagreb. 1998 O Adamu Mickiewiczu. Prijevodi iz Mickiewiczeve poezje, „Književna smotra” br. 110, s. 69–72. 1999 Jan Kochanowski, Stihom i prozom, „Književna smotra”, br. 112–113, s. 113–119. 2002 Witold Gombrowicz, Ivona, kneginjica od Burgunda (Iwona, ksiĊĪniczka Burgunda), „Dubrov- nik”, br. 3, s. 220–283. 2006 Antologija poljske poezije, Gost u kuüi (GoĞü w domu), wybór 67 autorów.