W Poszukiwaniu Uniwersalnego Wymiaru Polskości. Założyciel
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
JOLANTA SYCHOWSKA-KAVEDŽIJA DALIBOR BLAŽINA W POSZUKIWANIU UNIWERSALNEGO WYMIARU POLSKOĝ CI ZAà O ĩYCIEL CHORWACKIEJ POLONISTYKI – ZDRAVKO M ALIû JAKO INTERPRETATOR I TàUMACZ LITERATURY POLSKIEJ ZamkniĊta w swoim jĊzyku, w swoim historycznym czasie i przestrzeni, poezja polska juĪ od stuleci stara siĊ osiągnąü sens uniwersalny, wspólny dla wszystkich jĊzyków Ğwiata i jed- noczeĞnie zapisywaü swoje szczególne i konkretne t u i t e r a z . Cudzoziemcowi, który do niej wstąpi, daje ona i radoĞü, i rozpoznawanie toĪsamoĞci w innym, i korzyĞü poznawania innego1. To sáowa Zdravka Malicia, wybitnego chorwackiego polonisty, krytyka, histo- ryka literatury, poety i táumacza. DziĊki jego wielkiej Īyciowej pasji, jaką byáa dla niego literatura polska, powstaáa i rozwinĊáa siĊ w Zagrzebiu polonistyka. Maliü jest autorem wielu znakomitych táumaczeĔ z literatury polskiej starej i nowej, poezji i prozy, szeregu Ğwietnych tekstów krytycznych, opracowaĔ i esejów, syntez z zakresu historii literatury polskiej i antologii. Zdravko Maliü urodziá siĊ w 1933 r. w Ljubiji (BoĞnia i Hercegowina), dzieciĔ- stwo i máodoĞü spĊdziá w Sarajewie. W 1952 r. po zmontowanym procesie poli- tycznym, zostaá skazany na utratĊ praw do dalszego ksztaácenia siĊ w BoĞni i Hercegowinie i wyjechaá do Zagrzebia. W Zagrzebiu zdaá maturĊ, w 1958 r. ukoĔczyá studia z zakresu jugoslawistyki i rusycystyki; w 1956–1957 studiowaá jĊzyk i literaturĊ francuską na uniwersytecie w Strasbourgu i dopiero w roku 1958 rozpoczyna siĊ jego polonistyczna biografia. Na Uniwersytecie Warszawskim spĊdziá rok akademicki 1958/59, a kolejny rok 1959/60 na Uniwersytecie Jagiel- loĔskim, gdzie za namową prof. Kazimierza Wyki zacząá zbieraü materiaáy do pracy doktorskiej o twórczoĞci Witolda Gombrowicza. Po powrocie do Zagrzebia i obronie pracy doktorskiej pt. Dzieáo literackie Witolda Gombrowicza (1965 r.) postanawia zorganizowaü w Chorwacji studia polonistyczne. Studia z zakresu 1 Z. Maliü, „Crna kutija” poljske poezije, w: tegoĪ, Tijekom rijeüi. Prijevodi iz poljske poezije, Za- greb 1978, s. 115. 188 Literatura polska w Ğwiecie jĊzyka i literatury polskiej mają swoją stosunkowo dáugą tradycjĊ na Uniwersyte- cie w Zagrzebiu. W roku 1918 otwarto pierwszy lektorat jĊzyka polskiego, ale dopiero w 1966 roku, kiedy prowadzenie lektoratu przejąá Zdravko Maliü, na wydziale filozoficzym powstaje polonistyka, najpierw jako trzyletnie studia (tzw. kierunek B), a od roku 1986 jako czteroletnie studia w ramach dwuprzedmioto- wych kierunków. Maliü, dziecko drugiej wojny Ğwiatowej, przybyá do Zagrzebia juĪ jako uksztaátowany lewicowiec. FormuáĊ literackiego zaangaĪowania odnalazá w para- dygmacie, jaki symbolizowaá wybitny pisarz chorwacki Miroslav Krleža, którego autorytet w duĪej mierze ksztaátowaá inteligencjĊ chorwacką tego pokolenia. Mowa tu o Krležy buntującym siĊ przeciwko „chorwackiemu káamstwu literac- kiemu” (1919), a jednoczeĞnie balansującym na „krawĊdzi rozumu” – jak gáosi tytuá jego powieĞci z 1939 roku. Mowa wiĊc o postawie pisarza bĊdącego w kon- flikcie z ideologiami swego czasu, który wyjĞcie widziaá w autonomii literatury, w obronie wolnoĞci twórczej i walce z wszechobecną gáupotą i absurdami rze- czywistoĞci. W Polsce Maliü zetknąá siĊ i zawará pierwsze literackie przymierze z „pokoleniem 1956”. Tu równieĪ w centrum jego uwagi byáa walka o prawo do innego widzenia Ğwiata, do afirmacji „ja” literackiego, do przewartoĞciowywania kulturowych i literackich konwencji. W tym kontekĞcie fascynacja badacza Gombrowiczem wydaje siĊ naturalną konsekwencją. Punkt wyjĞcia pracy doktor- skiej o Gombrowiczu stanowi dyskusja z zastaną gombrowiczologią oraz okre- Ğlenie swojej pozycji i strategii w stosunku do przyjĊtych metod badania jego twórczoĞci. „Syntetycznych rozpraw o Gombrowiczu nie ma. Gombrowicza czĊĞciej porównywano z innymi pisarzami – od Rabelais’go do Ionesco – niĪ z nim samym, co znaczy, Īe przedmiotem dyskusji o Gombrowiczu byáy najczĊ- Ğciej jego poszczególne utwory, a prawie nigdy jego caáa twórczoĞü”2 W swojej pracy Maliü próbuje zerwaü z tą tradycją i pokazaü proces budowania przez Gom- browicza wáasnego Ğwiata literackiego począwszy od jego pierwszej ksiąĪki. Maliü przeciwstawia siĊ dominacji socjologicznych, ideologicznych i wszelkich innych apriorycznych interpretacji; obcy jest mu takĪe psychologizm i kaĪdy rodzaj freudy- zmu, a wiĊc metod, za pomocą których moĪna byáo Gombrowicza najáatwiej „zdy- skredytowaü, lekcewaĪyü, zbagatelizowaü”. Postuluje, aby nie podchodziü do tej twórczoĞci inaczej niĪ „od Ğrodka, od strony dzieáa literackiego, od literatury”3. PerspektywĊ badawczą Malicia moĪna zdefiniowaü jako strukturalistyczną. Oznacza to formalizm jako metodĊ analizy, zakáadającą miĊdzy innymi wielo- warstwowoĞü dzieáa literackiego, równieĪ w jej fenomenologicznym (Ingarde- nowskim) wariancie. Ten punkt widzenia uzupeániony zostaá elementami teorii 2 Z. Maliü, Književno djelo Witolda Gombrowicza (praca doktorska, niepublikowana), Zagrzeb 1965, s. 33. 3 TamĪe, s. 19. JOLANTA SYCHOWSKA-KAVEDŽIJA, DALIBOR BLAŽINA: W poszukiwaniu… 189 semiotycznej i generatywnej. NaleĪy dodaü, Īe metoda analizy stosowana przez Malicia odwoáuje siĊ równieĪ do tradycji tzw. zagrzebskiej szkoáy stylistycznej, która na przeáomie lat 50. i 60. osiągaáa znaczne sukcesy i byáa na tym obszarze bardzo popularna. Stąd Maliü chĊtnie korzysta z pojĊü „makrostylistyka” i „mi- krostylistyka”, przy czym pierwsza z nich oznacza element literackiej struktury na poziomie kompozycji i klasyfikacji genologicznych, druga natomiast odnosi siĊ do zabiegów na samym jĊzyku. Rekonstrukcja literackiego systemu Gombrowicza przeprowadzona przez Ma- licia systematycznie, od tekstu do tekstu, w interpretacyjnej spirali, jest równo- czeĞnie zamkniĊta i otwarta. Nie mniej waĪny jest fakt, iĪ Maliü umieszcza dzieáo Gombrowicza w tradycji literatury polskiej, na europejskich peryferiach, gdyĪ „wiele moĪliwoĞci literackich Ğrodków wyrazu moĪe siĊ tu o wiele swobodniej realizowaü niĪ w pobliĪu literackich metropolii, które w znacznie wiĊkszym stopniu są zdeterminowane i ograniczone przez tradycjĊ”4. Po drugie, twórczoĞü Gombrowicza stanowi dla Malicia jedno z ogniw áaĔcucha literatury europejskiej, tego, który „od Erazma, Montaigne’a i Rabelais’go poprzez Voltaire’a, Griboje- dowa, Gogola i Flauberta, Jarry’ego, Witkiewicza, nadrealistów, Krležy i Gom- browicza – na pierwszy plan wysuwa motyw »pochwaáy gáupoty«”5. Dlatego nie dziwi ostatni punkt interpretacji: Zamiast zadowoliü siĊ miejscem ubogiego prowincjonalnego rodaka europejskiej literatu- ry, jak wielu jego braci po piórze, Gombrowicz wybraá drogĊ skandalu i postawĊ enfant ter- rible. […] Zamiast przyjąü wyznaczoną mu rolĊ 'kapáana'– wybraá dostojeĔstwo 'báazna'6. Po opublikowaniu wybranych rozdziaáów z pracy doktorskiej w polskich czasopi- smach (rozdziaá o ĝlubie – 1966, Ferdydurke – 1968, Transatlantyku – 1970 i felietonach literackich – 1973) Zdravko Maliü zajmuje pozycjĊ jednego z waĪniej- szych i uznanych gombrowiczologów, który jako jeden z pierwszych interpretatorów tej twórczoĞci odrzuciá balast nieliterackich chwytów interpretacyjnych, stawiając znak równoĞci pomiĊdzy Gombrowiczem a literaturą rozumianą jako „akt egzysten- cjalny”. Pisząc o tekstach, które ukazaáy siĊ w Polsce i uznane zostaáy za najlepsze, Zdzisáaw àapiĔski wáaĞnie chorwackiemu poloniĞcie przypisuje waĪną rolĊ: Zwróümy przy tym uwagĊ na studia historycznoliterackie. Zdziwi zapewne, Īe drogĊ to- rowaá tu ktoĞ obcy. MoĪe jednak potrzeba byü doktorantem z Zagrzebia, Īeby umieü spojrzeü na Gombrowicza jak na przedmiot 'badaĔ'. Zresztą po rozprawach Zdravka Malicia ukazaáy siĊ takĪe pozycje polskie, posuwające naszą wiedzĊ znacznie dalej7. 4 TamĪe, s. 350. 5 TamĪe, s. 44. 6 TamĪe, s. 351. 7 Z. àapiĔski, WstĊp, w: Gombrowicz i krytycy, wybór i oprac. Z. àapiĔski, Kraków–Wrocáaw 1984, s. 22. 190 Literatura polska w Ğwiecie „Oczyszczanie” gombrowiczologii przez Malicia jest rezultatem przejĊcia per- spektywy „niezaraĪonej” Gombrowiczem samym. MoĪe najwiĊksza zasáuga badacza polega na tym, Īe nie pisaá o Gombrowiczu jĊzykiem Gombrowicza, decydując siĊ na jĊzyk zaczerpniĊty z wáasnej tradycji, z jej perspektywy, „z gra- nicy rozumu”. W ten pozornie paradoksalny sposób, wedáug Malicia Gombro- wicz wáaĞciwie potwierdziá KrležĊ i jego intelektualne znaczenie8. Zainteresowanie badacza Gombrowiczem nie koĔczy siĊ na pracy doktorskiej. MaliüĞledzi i analizuje twórczoĞü tego autora Ğwiadomy faktu, Īe jego synteza nie jest gotowa. W tekĞcie Istota teatru Gombrowicza (Bit Gombrowiczeva kaza- lista) i w artykule Witold Gombrowicz (1904–1969). U powodu smrti przygląda siĊ tej twórczoĞci z perspektywy czáowieka dojrzaáego. Dojrzaáy Gombrowicz to dla niego pisarz, który z wielkim trudem i ostroĪnoĞcią, odrzucając przesądy i poáowiczne rozwiązania, przebija siĊ do prawdy o czáowieku jako istocie ciele- snej. Przy czym, jak twierdzi Maliü, dochodzi do dwu prawd. Pierwsza polega na odkryciu wznoszącej siĊ i opadającej linii ludzkiego Īycia. W koncepcji, która czáowieka traktuje jako byt dynamiczny, a wiĊc w sposób istotny podlegający zmianom, zakodowane jest równieĪ pozytywne myĞlenie o ludzkim Īyciu: W Gombrowiczowskiej wizji Ğwiata przeciwstawienie czáowieka dojrzewającego starzeją- cemu siĊ stanowi napiĊcie o znaczeniu aksjologicznym; sprzecznoĞü ta, nic nie tracąc ze swego biologizmu, staje siĊ kryterium wartoĞciowania (s. 169) Druga podstawowa, zdaniem Malicia, prawda ontologiczna, do jakiej doszedá Gombrowicz pod koniec Īycia, dotyczy cierpienia jako podstawowej zasady kosmologicznej, jedynego, istotnego stygmatu