De Oude Gemeentewapens Van De Bilt, Maartensdijk, Achttienhoven En Westbroek
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
De Biltse Grift december 2003 DE OUDE GEMEENTEWAPENS VAN DE BILT, MAARTENSDIJK, ACHTTIENHOVEN EN WESTBROEK Jan van der Heijden Onderstaande tekst werd eerder uitgegeven door de gemeente De Bilt ter gelegenheid van de Mathildedag 2001. Op 1 januari 2001 werden de gemeenten De ontginning De Bilt en Maartensdijk samengevoegd Het grondgebied van de nieuwe gemeente tot de gemeente De Bilt. Aan deze nieuw ligt ten noorden en oosten van de Kromme te vormen gemeente werd op 4 december Rijn en de Vecht. Het maakt deel uit van 2000 bij Koninklijk Besluit met ingang een groot gebied dat aan het begin van de van 1 januari 2001 een gemeentewapen twaalfde eeuw bestond uit hoogveen, verleend. De oude gemeentewapens van moeras en broekland. Op een smalle strook De Bilt en Maartensdijk kwamen te langs de beide rivieren lagen de vervallen. oeverwallen van zand- en kleigrond, Voor 1954 hadden de voormalige waarvan delen reeds in cultuur gebracht gemeenten Achttienhoven en Westbroek waren en waarop ook enige bewoning was. ook een wapen. Deze wapens kwamen te Het uitgestrekte achterland was echter te vervallen toen beide gemeenten werden nat om op te kunnen leven. Met zekere samengevoegd tot de gemeente regelmaat zorgden overstromingen van de Westbroek. De nieuwgevormde gemeente rivieren voor nog grotere wateroverlast. Westbroek heeft toen geen nieuw wapen Niet dat iemand daar last van had, want het aangevraagd en werd enkele jaren later gebied was onbewoond. Het zal een fraai grotendeels bij Maartensdijk gevoegd. natuurlandschap hebben gevormd. Het gebied was eigendom van de bisschop Deze notitie beoogt de herkomst van van Utrecht. Vanaf ca. 1085 begonnen de de vier oude gemeentewapens te bisschoppen mogelijkheden te zoeken beschrijven. We hebben daarbij dankbaar om ook de uitgestrekte lage delen van dit gebruik gemaakt van de bestaande grondbezit in cultuur te brengen. Daar was literatuur. geld mee te verdienen. Er was echter een Er is geen grondige archiefstudie verricht. groot probleem. De waterstand van de De notitie gaat ook stilzwijgend voorbij rivieren was zodanig hoog, dat het aan een aantal complicerende details. onmogelijk was het water uit de De auteur is redelijk bekend met de veenlanden af te laten vloeien. Dat geschiedenis van De Bilt; hij heeft zich veranderde in 1122. In de zomer van dat echter niet eerder verdiept in het jaar werd bij Wijk bij Duurstede een dam verleden van Maartensdijk, in de Kromme Rijn gelegd. Het initiatief Achttienhoven en Westbroek. werd genomen door bisschop Godebald. Het water van de Rijn stroomde niet meer Het zoeken naar de herkomst van de de Kromme Rijn in en het waterpeil van de gemeentewapens voert ons terug naar Kromme Rijn en daarmee ook de Vecht de tijd dat er nog geen gemeenten daalde aanzienlijk. Hierdoor werd het bestonden, naar de tijd van de ontginning mogelijk om de venen en broeklanden te van de oostelijke Vechtstreek en het ontwateren en de wildernis om te vormen ontstaan van gerechten en heerlijkheden. tot cultuurgronden. 64 wapen De Bilt wapen Maartensdijk wapen Oostveen wapen Achttienhoven V A / •. 4 / ,. ""V"" ••. K3I wapen Westbroek De Biltse Grift december 2003 Wie de topografische kaarten van het ontginningsstukken verdeeld (waarvan zes begin van de twintigste eeuw bestudeert op De Bilts grondgebied). Sommige delen ziet op enige afstand van de Kromme Rijn werden geschonken aan kerkelijke en de Vecht een dijk met wetering lopen instellingen. Andere delen werden die zich uitstrekt van Oostbroek tot ontgonnen door ontginningsconcessies te voorbij Breukelerveen. We lezen de verlenen aan particulieren. Dit gebeurde namen: Hoofddijk, Ezelsdijk, Kwakeldijk, op basis van een contract waarbij deze Groene Weg en Zogdijk. Deze dijk personen de grond, de rechtsmacht en vormde de grens tussen het 'oude land' soms het recht op de tijns en tienden in met de oeverwallen en het natte te leen kregen van de bisschop. Uiteraard ontginnen binnenland. Dwars op deze tegen betaling. Deze verdeling in dijk werden afwateringssloten gegraven. ontginningseenheden vormde de basis Op enige afstand van deze dijk werd een voor de latere gerechten en heerlijkheden. tweede dijk aangelegd om te voorkomen dat het water vanuit het noorden het Van oost naar west kunnen we de te ontginnen gebied instroomde. volgende ontginningseenheden en latere Op de eerdergenoemde topografische gerechten onderscheiden: kaarten draagt deze dijk de namen Oostbroek (De Bilt) Voordorpsedijk, Gageldijk en Heerenweg. Overdevecht (De Bilt) Tussen de eerste dijk en de Vecht werden Herberts kop (Maartensdijk) weteringen gegraven, om het overtollige Oostveen (Maartensdijk) water tussen de dijken af te laten vloeien. Achttienhoven Nadat het waterpeil tussen beide dijken Westbroek voldoende was gezakt kon men beginnen Maarsseveen met het in cultuur brengen van de grond. Tienhoven Het ontgonnen land kreeg de bestemming Breukelerveen akkerbouw. Na verloop van tijd werd de Een aantal van deze ontginningsstroken tweede dijk gebruikt als basis om op kwamen in handen van kerkelijke dezelfde wijze met dwarssloten en een instellingen (onder meer Oostbroek, derde dijk de ontginning naar het noorden Oostveen en Achttienhoven). Er werden voort te zetten. Zo werd op systematische ook ontginningsconcessies verleend aan wijze het hele gebied drooggelegd en in particulieren (als Overdevecht, cultuur gebracht. De uiterste noordgrens, Herbertskop en Oostbroek). zo ongeveer bij De Vuurse, het Voor het hele gebied geldt dat de Gooiersbos en de Hollandse Rading, ontginning kort na 1122 op gang kwam en werd pas in de vijftiende en zestiende dat de verschillende partijen niet eeuw bereikt. Soms werd de ontginning onafhankelijk van elkaar konden voorafgegaan door turfwinning, vooral opereren. Voor een goed in de noordelijk gelegen delen. afwateringssysteem was samenwerking noodzakelijk. De Utrechtse bisschop was aanvankelijk eigenaar van alle grond. Bij hem berustte Gemeentewapens ook het overheidsgezag en het recht op De Hoge Raad van Adel plaatste in de het heffen van tijns en tienden. Die Staatscourant van 5 januari 1815 een rechten waren natuurlijk niet veel waard aankondiging waarbij alle steden en zolang het gebied niet ontgonnen was. Na dorpen werden opgeroepen voor 1 mei ontginning kon dit een belangrijke bron 1815 bij de Hoge Raad in te leveren: van inkomsten vormen. Bij hem lag het "eene nauwkeurige afteekening en initiatief van de grote ontginningsoperatie. beschrijving van derzelver wapens, met Het gebied werd in negen bijvoeging van alle zoodanige opgaven, 65 De Biltse Grift december 2003 als tot den oorsprong en de verkrijging hun stamhuis ter plaatse van de huidige van dezelve wapens betrekking hebben, begraafplaats aan de Prinsesselaan ten einde daarop de confirmatie van den hadden afgestoten. De familie Souvereinen Vorst en de registratie van Overdevecht verkocht in 1438 hun recht dezelve te kunnen ontvangen." op Overdevecht aan de familie van Voor de Koninklijke erkenning van de Zuylen van Nijeveld. Nog in dezelfde wapens werden leges geheven. Niet elke eeuw werd het klooster Oostbroek gemeente gaf snel gehoor aan deze verkregen, overigens nog altijd als oproep. Het grondgebied van de huidige bisschoppelijk leengoed. Zo kwamen gemeente De Bilt werd toen gevormd beide gerechten onder het bestuur van door vier afzonderlijke gemeenten: één gerechtscollege. De Bilt, Maartensdijk, Achttienhoven en Westbroek. Elk van deze gemeenten Het klooster Oostbroek was gewijd heeft een gemeentewapen aangevraagd. aan Maria en Sint Laurentius. Tot haar We zullen deze wapens afzonderlijk opheffing in 1580 had de abt van het behandelen. klooster de rechtsmacht over het gebied. Oude oorkonden van het klooster waren DE BILT vaak voorzien van een lakzegel waarop De gemeente De Bilt is ontstaan uit Laurentius was afgebeeld. Een de gerechten Oostbroek, Overdevecht kloosterzegel uit 1323 toont ons en enkele minigerechten. Laurentius, liggende op een rooster Het gerecht Oostbroek werd in 1 f22 waaronder de vlammen oplaaien. geschonken aan het klooster Oostbroek in Op een zegel uit 1406 is de heilige staand oprichting, hetzelfde jaar dat de Kromme afgebeeld met een rooster in zijn hand. Rijn bij Wijk bij Duurstede werd Op een aantal abtszegels wordt afgedamd. De schenking had betrekking Laurentius staande afgebeeld, waarbij op de eigendom van de grond met de rechterhand op een rooster leunt. inbegrip van het recht om tijns en tienden Na 1580 werd Oostbroek/Overdevecht te heffen en erkenning van de lage een Statengerecht en in 1715 een rechtsmacht. De schenkingsoorkonde ambachtsheerlij kheid. Ambachtsheren werd niet door de Utrechtse bisschop waren van 1715 tot 1744 leden van de uitgevaardigd maar door Mathilde, gade familie Keppel en daarna van de familie van keizer Hendrik V Dit is verklaarbaar Van Ewijck. door het feit dat de bisschop juist in 1122 Het gerecht zegelde in de achttiende een heftig conflict met Hendrik V had. In eeuw met een gevierendeeld wapen, de 1125, het jaar van institutie, heeft bisschop kwartieren 1 en 4 van zilver, beladen met Godebald de schenking aan het klooster een zwart rooster, de kwartieren 2 en 3 bevestigd. Het gerecht Overdevecht werd van rood, beladen met een zilveren als bisschoppelijk leen uitgegeven aan dwarsbalk. Het genoemde rooster is het particulieren. Wie de eerste St. Laurensrooster. De herkomst van de concessiehouders waren is niet duidelijk. dwarsbalk op twee kwartieren is nooit In 1321 blijkt Dideric Overdevecht de afdoende verklaard. Van 1715 tot 1744 rechtsmacht, tijns en tienden van de bevatte het wapen dan nog een hartschild bisschop in leen te hebben. Het is echter met het wapen van de familie Keppel, duidelijk dat de familie Overdevecht hier op rood drie zilveren schelpen. Na 1744 in de dertiende eeuw reeds de kwam het wapen van de familie Van rechtsmacht bezat. Aan deze familie heeft Ewijck op het hartschild, op zilver drie het gerecht haar naam ontleend. In het rode kepers. Er werd door het gerecht ook begin van de veertiende eeuw hebben zij wel gezegeld met het wapen van de schout er de hofstede laten bouwen nadat zij op het hartschild. In 1791 liet de 66 De Biltse Grift december 2003 ambachtsheer een nieuw zegelstempel begon een vervolging van Christenen.