25. Novembar 1918. Godine Velika Narodna Skupština U Novom Sadu

DVOMISEČNIK ZA NAUKU, KULTURU I STVARALAŠTVO GODINA XIII • BROJ 133-134 • SUBOTICA • septembar-oktobar 2018. ISSN 2217-5474 ISSN

25. NOVEMBAR 1918. GODINE VELIKA NARODNA SKUPŠTINA U NOVOM SADU

Ivan Antunović

Pokrie li tko tuðim jezikom svoju narodnost, onda sin zataja svog otca i osrami svoju mater.

(citat 16. str. 93.) DVOMISEČNIK ZA NAUKU, KULTURU I STVARALAŠTVO

GODINA XIII • BROJ 133-134 • SUBOTICA • septembar-oktobar 2018. 2217-5474 ISSN

Poštovana čeljadi, poštovaoci bunjevačke lipe riči, završi- 25. NOVEMBAR 1918. GODINE li smo još jedan broj naši novina. U njima se bavimo našim VELIKA NARODNA SKUPŠTINA U NOVOM SADU nacionalnim praznikom, praznikom prisjedinjenja Vojvodine Kraljevini Jugoslaviji. Stogodišnjicu ovog događaja obilužili smo navođenje dokumenata koji govore o tome šta se sve desilo te 1918. godine. Subdinu jednog naroda nemoguće je predvideti, pa tako ni potpisivači značajni dokumenata nisu ni pomišljali da će se, za samo nekoliko decenija, jednim aktom izbrisat postojanje jednog naroda, postojanje njevi potomaka. Ono u šta su virovali bila je namera da se potomcima utre put u sigirnu budućnost. Oni su nas time zadužili i zato se mi danas moramo svim si- lama borit za naš identitet, za naše postojanje. U to ime ne za- Ivan Antunović

Pokrie li tko tuðim jezikom svoju narodnost, onda sin zataja svog boravite svoj jezik i svoje poriklo, jer čovik brez pridaka je drvo otca i osrami svoju mater. (citat 16. str. 93.) brez korena.

RIČ BUNJEVAČKE MATICE dvomisečnik za nauku, kulturu i stvaralaštvo Godina: XIII Broj: 133-134 U OVOM BROJU: Septembar-oktobar 2018. - Tiraž: 400

Izdavač: Bunjevačka matica Misija Blaška Rajića u Parizu ...... 3 Glavna i odgovorna urednica: Jadranka Tikvicki

Urednica: Žene za istoriju: Bunjevke i Srpkinje...... 10 ma Sandra Iršević

Lektorka: Jadranka Tikvicki Vojislav Orčić jedan od dilegata Bunjevaca ...... 22

Tehnička urednica: Dušica Vojnić Kortmiš Revizija Trijanonskog ugovora ...... 23 Redakcija: Mijo Mandić Ivan Sedlak Jadranka Tikvicki Nastavak sićanja na početke stvaranja u tehniki slame ...... 27 Zvonko Stantić Stipan Šarčević Sandra Iršević

Adresa: Promocija zbornika “Bunjevačka lipa rič” ...... 30 Subotica, Korzo 8 Telefon: 024/557-213

E-mail: [email protected] [email protected] web: www.bunjevacka-matica.org

ISSN 2217-5474 = Rič Bunjevačke matice COBISS.SR-ID 225795591 Štampa: Grafoprodukt, Subotica

2 Septembar-oktobar 2018. Povodom 140. godina od rođenja popa Blaška Rajića održana je istorijska tribina pod nazivom „Blaško Rajić i njegova borba za bunjevački rod”

MISIJA BLAŠKA RAJIĆA crkvi sv. Roke u Subotici. Ovaj narod- pod pridsedništvom Stojana Protića, U PARIZU ni običaj je Blaško uveo u crkvu, a u a po savitu župana dr S. Matijevića i samoj varoši u Subotici ovaj se običaj komandanta mesta pukovnika Krupe- Odlučeno je da se od Subotičana pritvorio u opštu zemljoradničku slavu ževića odlučeno je, da se izašlju u Pariz pošalju na usluzi srpskoj vladi u Beo- i svičanost. Kako je ona prvi put posli kao stručni referenti još i Blaško Rajić gradu pop Blaško Rajić, koji je tamo rata 1919. godine proslavljena piše pop i Lajčo Budanović. Blaško Rajić se oda- poslat zajedno sa Jašom Tomićem. Na Marko Protić: zvo rado. Krenuvši se priko Pešte i Beča ovaj izbor na govornici Blaško Rajić je “ Za dožejanicu su činjene velike 14. marta iz Subotice stigo je u Pariz svojim gromkim glasom izjavio: pripreme u Subotičkom katoličkom 17. marta. Prije svoga odlaska dao je on “ Ja zaista nisam ni sanjao, da bi me- divojačkom društvu, koje je pod rav- uredniku Zastave, Svetislavu Banici ne na ovoj Velikoj Narodnoj skupšti- nanjem pop Blaška Rajića, učinilo sve intervju i reko: “ Razlog, što ja, ko iza- ni ovaka čast zapala. Došao sam ovamo da ova proslava u svemu uspe. Iz pozi- slanik udruženja Bunjevaca i Šokaca, kao jednostavan borac za našu narodnu va, koji, je Katoličko divojačko društvo te ko narodni poslanik iđem u Pariz je stvar. Izjavljujem, da je ovaj način riše- štampalo u Nevenu br. 177. od 8. av- taj, što sam iz Subotice, sevirozapad- nja našeg pitanja, kako je maločas iz- gusta 1919. god. vidi će se rasporid ove nog mista naše otadžbine, i ondašnje vršen, sa svim srcem pozdravljam i uz proslave. prilike vrlo dobro poznajem. Stoga bi- njega pristajem. A sada dozvolite, da Subotičko katoličko divojačko dru- ću u stanju, da odbijem napade, oso- vam prostim pučkim jezikom kažem, štvo priređuje 17. avgusta Dužijancu. bito od strane Madžara, koji se napa- kako ja sve to posmatram. Naša budu- Program: 1. U jutro u 7 sati kreće ban- daji tiču narodnosnih odnošaja tih ća jugoslavenska država je kao jaje, iz derijum narodnih konjanjičkih četa sa krajeva. Subotica nije najsivernije mi- koga će se izleći orao, koji će se dići vašarišta do križa carevhatskog po vi- sto ali je ona brojem najjače slavinsko nebu pod oblake. No ko što jaje, ako je nac od vlaća. 2. Povorka sa vincom u misto u tim krajevima. Više Baje ima u njemu samo belance ne vridi ništa, pratnji konjice vraća se, i zalazi oko neprikidan niz sela i mista, ne manje jer nema u njemu sadržine žumanceta, ćoše Zlatnog jelena prema vatrogaskoj važnih od Subotice i drugih gradova, tako ni jugoslavenstvo samo za sebe ne stanici, ispravlja se na Beogradski put u kojima živi čisto slavenski narod. U vridi ništa. Ono bi bilo samo belance iza Kerske crkve, kreće se livo i udara njima je šta više postotak slavenskog u jajetu, a sadržaj je jajeta ovoga srpski na Senćansku crkvu, isprid Senćanske elementa veći od onog u Subotici. To narod u Srbiji. Neću ode razlagati, šta crkve opet obavija livo Paje Kujundžića su mesta Šikuzda, Baćin, Dušnok, Mi- je Srbija uradila. Ta o tom govori danas ulicom do Vilsonove, tu okrene desno ške i td. sav veliki svit, nego ću u ume mojega, na Segedinsku kapiju, prid sudskom Beogradska Pravda je 29. marta do sada potlačenog, pritisnutog, dosa- palačom navije livo do bivše Košutove 1918. godine pisala da je Subotica na- da na uništenje osuđenog naroda javno ulice, tu jezdi korzom isprid Varoške ša, tj. na Mirovnoj konferenciji u Pari- prid skupštinom da zahvalim Srbiji, što kuće sve do prid Crkvu sv. Terezije. 3. zu je odlučeno da Subotica potpadne nas je svojom neprispodobivom voj- Prid crkvom svećenstvo dočeka i primi Jugoslaviji. U Parizu je Rajić ostao se- skom oslobodila jarma i smrti! A vama povorku uz svičano slovo. Iza govora dam nedilja, za to vrime je učio i fran- braćo obećajem svojom muževnom ri- (govorio je pop Ante Skenderović) u cuski jezik. Tu se upozno sa pridsidni- či, da ću na tom mistu, na kome me uz crkvi nastavi zahvalnica i svičana služba kom etnografske sekcije profesorom dr gdina Tomića poslaste po najboljem Božja. Posli podne od 3-7 Kolo u dvo- Jovanom Cvijićem. svom uverenju i znanju zastupati našu rani Kat. Momačkog društva. 5. Uveče Pop Blaško Rajić je istakao prili- narodnu stvar.” u 8 sati pučko pridavanje. Iza pridava- kom intervjua da je on izaslanik udru- Neopisano oduševljenje posli ovoga nja igranka do zore. Sada u našoj slo- ženja Bunjevaca i Šokaca i da ko na- govora učinilo je Blaška najpopularni- bodnoj državi smimo slobodno da rodni poslanik iđe u Pariz i da tamo jom ličnošću toga dana u Novom Sadu, slavimo naše narodne običaje.” objasni kako Subotica nije najseverni- a kasnije i dalje, u ciloj Vojvodini. je misto u kojima Slaveni žive, već da je Blaško Rajić je osnovo “ Katoličko BLAŠKO RAJIĆ U PARIZU to i takozvani “Bajski trokut”. Među- divojačko društvo “ 1912. godine. U or- Radi sigurnije zaštite naši interesa u tim, Baja sa okolnim mistima di su ži- ganizaciji ovog društva prvi put je Gornjoj Bačkoj, u intenciji naše vlade vili Bunjevci i Šokci nije ušla u državu održana žetvena svečanost Dužijanca u Srba Hrvata i Slovenaca.

Septembar-oktobar 2018. 3 Pismo Mije Mandića Vasi Stajiću Blaško Rajić, umisto da svoj autoritet lirske pisme bački Bunjevaca i Šokaca. od 16. jula 1922. godine i reakcija onog založi u kraljevini, da se privaziđu ne- Tokom internacije Blaško Rajić je dila Bunjevaca (Blaško Rajić, Lajčo Bu- pravde koje Srbi u novoj državi čine 1941. godine interniran u glasoviti danović i dr.) koji su se okrenili Za- Bunjevcima (obrazovanje, potiskiva- budimski franjevački samostan, koji grebu. Sledi citat: nje sa funkcija) odjedanput okreće ću- je u XVIII viku bio škulsko sridište “ Svaki Bunjevac je oduševljeno po- rak naopako i svrstava se u ekstremne franjevačke provincije Bosne Srebrne. zdravio naše narodno oslobođenje “Hrvate”. Na žalost taj njegov postu- Tamo su još te 1941. godine se nalazili i ujedinjenje. Mi smo za vreme ma- pak dovodi do toga da elitne bunje- u samostalnoj biblioteki ili knjižnici džarskog zuluma zajedno sa našom vačke porodice sve više šalju dicu na neki od rukopisa radova Matije Petra braćom Srbima patili i trpili silu i školovanje u Zagreb, di odlaze kao Katančića, profesora “budimskog kul- nepravdu; a nadmetali smo se 1918. ko Bunjevci, a vraćaje se ko Hrvati. Na turnog kruga”. Katančić je zastupnik će bolje dočekati srpku vojsku, srpske taj način u tada uglavnom jedinstveni autohtone postavke o poriklu Slavena junake, naše oslobodioce. Srpsku gos- bunjevački korpus pušten je zloduh koja zastupa blisko strodstvo Slavena podu iz Novog Sada: dr Petrovića, podile. Ovo je bio komentar jednog sa Bojarima, Ilirima, Kvadima, Mar- Vilića, Ružića i dr. iz Beograda: mi- anonimnog Srbina. kovanima, Pomoranima, Sarmatima, nistra Marinkovića, profesora Cvijića, Dok Alba M. Kuntić u feljtonu” Tračanima i slaveniziranim Bugarima. Vesnića, Mihajlovića i dr. dočekasmo Bunjevci segment srpstva koji je Pa Rajić tvrdi da se svi oni slavenskim radosno i svičano. Da, nije bilo bunje- izlazio u nediljniku JAVNOST ( 14. imenom diče, ali im je tuđin nadinio vačkog veselja, zabave, svadbe, brez maj 1994 ) pod naslovom “ VOJVO- druga imena da ih bolje razdili i tako generala Milojevića, pukovnika Kru- DINA POPA BLAŠKA” iznosi sledeće: da nad svima lakše vlada. Sa obzirom peževića, Todorovića i dr. “…Svesni da im nedostaju valjani da je ep piso u jeku najžešćih bitaka Ta bratcka ljubav, to uzajamno mi- dokazi o etničkoj pripadnosti Bunje- Drugog svitskog rata sem panslavi- lovanje trajalo je godinu dana, dakle vaca hrvatskom narodu, klerosece- stičke ideje u svoj ep uključuje i poje- dotle, dok nisu pozvana i nepozvana sionisti hrvatske provinijencije sa Bla- dine antifašističke ideje. Tom rasulu braća: Srbi, Hrvati i Dalmatinci nasr- škom Rajićem, rimokatoličkim pre- što ga Slavenima dono i Rim, a sada nuli na Suboticu. Pa sad iđe sve nao- latom ( ne sećam se tačno kakvog njegovi naslednici Nemci on supro- pako! Nestalo iz Subotice nigde ne- “ranga” ) na čelu ( Blaško Rajić je nastavlja slavensko pretkršćansko božan- zaboravljenog generala Milojevića, šoj javnosti bolje poznat kao “pop stvo Svevida. Prikazujući Slavene kao pukovnika Krupeževića, Todorovića i Blaško” ) rišili su da Bunjevce Hrvati- radne, blage, porodične, a za svoje dr. a iz Varoške kuće prognaše naše ma proponiraju prema nacionalnom njive spremni poginuti, prije no posta- prvake: dr Stipana Matijevića. dr Vra- “domoljubivom” kriterijumu, odnos- nu robovi, što znači da slavensko pa- nju Sudarevića, dr Josu Prćića, dr Mi- no da su Bunjevci Hrvati prema sop- ganstvo je po njemu bliže kršćanskim rka Ivković Ivandekića, dr Ivana Voj- stvenom nacionalnom opredeljenju, vrlinama i vridnotama no rimski im- nić Tunića i dr njihova mista i sva što se tobože i tako “ osićaju “….. Što perijalizam i nemački nacizam. Citat: važnija druga zauzeše braća Srbi i su pop Blaško i njegovi istomišljenici “ Pomozi mi da ispjevam slavu Na Dalmatinci……I ako se mi proti ova- propagirali iščeznuće Vojvodine i pri- Dunavu slavenskome Lavu. Iz daljine kom nebratckom postupku borimo i pajanje prostora na kojem se ona na- dvije hiljade ljeta. Pravda traži, a istina tražimo, da se sa nama postupa ko sa lazi Hrvatskoj u vrime stare Jugoslavi- pita: Ko su bili, što li su činili, Ne tu- braćom, a ne ko sa rajom bosanskom, je, kada su bili u opoziciji, jedna je đine, naši oci mili: Tiragote, Panonci, onda smo mi separatiste i protivnici “stvar”, a sasvim druga u vrime kad je Iliri Kojih slava iz kamenja viri, te iz države.” pop Blaško ovde parafrazirano pismo knjiga za istinom viče. Što pisaše Grci Zagrebačkom eksponentu Lajči uputio Andriji Hebrangu, Titovom i Latini, Upoznaj je – istinu – čovječe! Budanoviću išla je na ruku nebratcka ministru i jednom od njegovih do- Otkrit ću je, nek je svaki štuje! Riječi, politika koju je Srbija u okviru Kralje- glavnika, kad su pop Blaško i njegovi vilo, blago poprati mi. Da je Rajić Bu- vine Jugoslavije vodila prema Bunje- istomišljenici aktivno učestvovali u njevce i Dalmate svrstao u ILIRE vidi vcima u vidu svojatanja ko “ Srba” i vlasti na čelu sa Titom.” se iz ovog stiha: favorizovanja srbijanskih kadrova na Sa onima, koji su u patnji: Zato j’ opštinskim i rukovodećim službama O EPU SLAVA BLAŠKA RAJIĆA nama ove kraje dao: Ravne stepe silnim u Subotici, pa se onaj bogatiji bolje Ep SLAVA Blaška Rajića je pisan Sarmatima. Mnogi Skiti da puste paš- stojeći sloj Bunjevaca sve više okretao na hrvatskom književnom jeziku. Za njake Kad Azija progoni nejake; Dana, Zagrebu, di su to jedva dočekali. Dok nastanak epa bitna je okolnost što Tisu, Moriš, vode hladne. Guste šume i je trajala madžarizacija Bunjevaca za je njegov autor kroz dugi niz godina zelene gore Što jug ima: nama, Ilirima. vrime Austrougarske i dok su bili u sakupljao usmeno pučko stvaralaštvo Od Crnoga mora sve do Rima. Naši istoj državi, u Zagrebu nije padalo u (veći dio tako sakupljene građe je ob- Venti, Etružci, Bojari, Gete, Daci, Traci pamet da u Bačkoj imaje svoj narod. javio), a to je uticalo da ovo dilo napiše i Panjari “ Svud tu narod jedan jezik No, čudno je priznaćete takođe, da u desetercu, naslanjajući se na epske i zbori”. Za Srbe navodi da su postali od

4 Septembar-oktobar 2018. Tračana” Tir, sin Jafetov, Tiraci-Thra- spominje Svetovida, Vile, Nevida, Pe- da bi kasnije prišo u pravoslavlje i zas- -Raci. A za Hrvate : “ Ta s’ prašina di- runa , Perišu, Radigosta, Svjatopolk, tupo teoriju da su Bunjevci Vlasi, pa gla iz vojske Hrabrih Kvada, jakih Mr- Bjeli bog, Zli bog, i sl. Po ovome svemu na kraju segment srpstva. kovana. A ti “ Kvadi”, to su ti Hrvati; što sadrži ep SLAVA da li se pop Krivo ih je Latin Zapisao, Krivo čuo, Blaško može okarakterisat ko hrvatski Sastavio: Mandić Mijo, prevari ga uvo, Iskrivio ime al’ ne i kleronacionalist, a tako ga je okarakte- dipl inž. Arh, istraživač sime, Jer ih hvali da nisu odrodi. riso Alba M. Kuntić koji je za vrime

Pop Blaško Rajić kao rimokatolik kraljevine bio jugoslovenski Bunjevac prošlosti Bunjevaca i Šokaca

Braća Manojlović - Trudbenici oslobođenja i ujedinjenja

Ono što izdvaja istinski velike gra- bodnom životu u slovenskoj državi. di razlike u godinama i afinitetima, dove i prosvićene sredine su ljudi koji Među srpskom elitom tog vrimena dovoljno različit da svaki pruži svoj u njima žive. Tako su, prija stotinu u Subotici naročito se, u ovom isto- autentičan doprinos istoriji Subotice. godina, Subotici pečat veličine i di- rijskom podvigu, istakla porodica Obojica su studirali prava, Vladislav namičnosti davali, sa jedne strane slo- Manojlović, a u okviru nje braća Vla- u Budmipešti, a Jovan je pored Bu- bodni, ponosni i vridni zemljoradnici, dislav (1869 - 1938) i Jovan (1872 - dimpešte, studije provodio i u Gracu, žitelji salaša, a sa druge obrazovani, 1956). Ova dva velika čovika rođeni Bratislavi i Klužu. Vladislav je dok- plemeniti i preduzimljivi stanovnici su u Subotici, od oca Samuela Samka torirao prava i političke nauke, a Jovan grada. Rodoljubivi i slobodoljubivi Manojlovića i majke Mileve (rođene se zadovoljio “samo” doktoratom iz srpski i bunjevački narod imo je svoje Milosavljević). pravnih nauka. dostojne prvake i zastupnike prid si- Od 1881. godine dečaci su odrastali lama onog vrimena. Zajedničkim tru- u velelepnoj kući, koju je za njihovog dom ratara i gradske elite, srpski i oca projektovao čuveni arhitekta Titus bunjevački narod opsto je kroz duge Mačković. Međ prostranim sobama, vikove sistemskog truda tuđinske istaknuto mesto zauzimala je velika i države da im izbriše slovenski duh i veoma sadržajna biblioteka, u kojoj su maternje jezike. mogli vidit svog plemenitog oca kako, kada se nije bavio trgovinom, neumo- rno i sa ljubavlju čito srpske pisce. Ljubav prema pisanoj riči izrodila je i časopis “Ljubav”, koji je njihov otac pokrenio 1864. godine i svojom rukom ga ispisivo ćirilicom, do 1868. godine. Nije stoga veliko čudo da je mlađi od braće, Jovan, već sa petnaest godina objavljivo pesme i književne tekstove u “Golubu”, “Starmalom” i “Javoru”. Mla- di Jovan bio je i saradnik “Subotički Mladi doktor prava Jovan Manojlović novina”, u vrime kada su se, pod ured- Okićeni doktoratima, suvereni u ništvom Mladena Karanovića isticale svom znanju, vratila su se braća u svoj u borbi za “Veliko kolo” i nastavu na rodni grad, di su otvorili advokatske bunjevačkom u osnovnim škulama. Sa kancelarije, nakon položenih pravo- Bunjevcima je sarađivo i u misečniku sudnih ispita, Vladislav 1900. godine, a Jovan i Vladislav Manojlović “ N e v e n”. Jovan 1901. godine. U teškim godina- Bliže nam se novembarski dani, Jovan i Vladislav su oboje završili ma koje su uslidile svaki je delovo na tokom kojih su, prija jednog vika na- Srpsku narodnu viroispovednu škulu, svoj način za srpski narod. Vladislav je rodni tribuni Srba i Bunjevaca, kroz a zatim i punu gimnaziju, na madža- postao 1901. godine pridsidnik Srpske međusobnu slogu i veliku mudrost, rskom jeziku. Dalji životni put im je pravoslavne crkvene opštine, što će konačno ostvarili vikovni san o slo- takođe bio sličan, ali po priro- i ostati do svoje smrti 1938. godine.

Septembar-oktobar 2018. 5 Njegov dalji život bio je sav u znaku te četrdeset godina, pod različitim imeni- Bio je u pravu optimistični Rajić. U dužnosti. Sredio je finansijsko stanje ma. Prvi upravnik štedionice bio je dr oktobru 1918. godine, probijanje So- crkve i bio ključni pokretač, organiza- Jovan Manojlović, a središte je bilo u lunskog fronta od strane srpske i fran- tor i realizator sveobuhvatne obnove Rajhlovoj palati. cuske vojske otpočelo je brzi i haotični i dogradnje hrama Svetog Vaznesenja Aktivni i preduzetni Manojlovići u raspad Austrougarske. Kako se Srbija Gospodnjeg 1909/1910. godine. borbi za prava svog naroda, koja su oslobađala, Sloveni severno od Save i svakom godinom postajala sve manja, Dunava osićali su ushićenje prid mo- dočekali su izbijanje Prvog svitskog gućim ostvarenjem vikovnog sna o slo- rata. Nije trajao ni misec dana kada su bodi i bratstvu. Vladislav, Jovan i Cvetko Manojlović Prvi koraci Bunjevaca i Srba bili su uhapšeni i zajedno sa Jovanom Ra- zasibni, svako u svom krugu. Tako je dićem odvedeni kao taoci u nepozna- već 20. oktobra Blaško Rajić, od grupe tom pravcu. Vojska, koja je marširala bunjevačkih prvaka, poslat u Zagreb kroz grad, objavljivala je u srpskom da učestvuje u radu Narodnog vijeća, šoru da će ovi viđeni Srbi platiti gla- što je i činio između 27. i 29. oktobra. vom ako se šta desi protiv države u Srbi su paralelno sazvali 14. oktobra Subotici. Oficiri koji su taoce otpre- sastanak viđenih svojih prvaka u Subo- mali vozom iz Subotice nisu znali da tici, koji je održan 27. oktobra, kod li ih vode u zatvor ili na pogubljenje. dr Jovana Manojlovića, ko domaćina. Vladislav Manojlović Zapečaćena koverta, otvorena u putu, Nije mnogo srpskih pridstavnika uspe- Dok se Vladislav bavio unapređe- srićom ih je uputila na tamnovanje u lo da dođe, ali su bili pristuni ključni njem najvažnije srpske institucije u Kečkemet. Nepravedno robijanje nije ljudi budućeg procesa oslobođenja i gradu, dr Jovan Manojlović je bio vrlo bilo nimalo lako, o čemu svidoči i či- ujedinjenja, Jaša Tomić i Mita Klicin angažovan politički pa je, u periodu njenica da je plemeniti rodoljub i do- iz Novog Sada. To je bio prvi sastanak od 1906. do 1910. godine, bio posla- brotvor Jovan Radić preminuo u tom na kojem se formirala strategija daljeg nik u Ugarskom saboru, isprid Srpske zatvoru. Manojlovići su imali više sri- nastupa Srba u Vojvodini, sa zaklju- narodne radikalne stranke. Njegov rad će i na intervenciju grofa Tise, koji je čkom da je potribno osnovati Narodne u Saboru dostigo je vrhunac kada je delovao na podstrik uglednog subo- odbore za sva značajnija mista, koji bi 1907. godine odnio 30.000 potpisa tičkog političara Ištvana Vojnića, oni operativno sproveli ujedinjenje sa Srbi- majki iz Banata i Bačke, koje su se pro- su pušteni na slobodu 20. septembra jom. Ubrzo nakon sastanka centralni tivile ideološkoj i jezičkoj mađarizaciji. 1914. godine. takav odbor je osnovan u Novom Sadu, U zapaženim besedama, on je snažno Vladislav je morao na front, kao ofi- a na čelo je stao Jaša Tomić. napado zakonska rišenja ministra cir austrougarske vojske, dok se Jovan Povratak Vladislava Manojlovića sa prosvete Alberta Aponjija, koja su prid- u Subotici vratio uobičajenom radu, fronta bio je katalizator za dalji razvoj viđala isključivo madžarski nastavni ali uz stalne napore da olakša tešku pokreta za oslobođenje i ujedinjenje na jezik u osnovnim škulama. Ova njego- poziciju Srba i Bunjevaca u ratnim severu Bačke. On je najpre učestvovo u va časna borba vođena je i za Bunjevce, uslovima. Bile su to teške, neizvesne osnivanju Srpsko-bunjevačkog narod- čiji jezik je takođe bio u opasnosti od četiri godine, u kojima je subotičke nog odbora u Somboru, 4. novembra, izumiranja, što je i bio cilj mera od Srbe naročito mučilo kada je Srbi- da bi dolaskom u Suboticu prino stiče- kojih mađarske vlasti nisu odustale. ja stradala i bila konačno okupirana na iskustva i pokrenio stvari i u rod- Braća su, uz svoj individualan rad, 1915. godine. U teškim trenucima našo nom gradu. On je odma po povratku nastavila da deluju i zajedno. Tako su se velečasni Blaško Rajić da obodri sazvo sastanak u svojoj kancelariji 5. osnovali, zajedno sa drugim imućnim svoju braću karakterističnim optimi- novembra, na kojem je sabro svog bra- privrednicima “Srpsku štedionicu d.d.” zmom i virom. Poznata je bila aneg- ta Jovana, velečasnog Blaška Rajića, 1906. godine. Učinili su to jer su u dota kako je Rajić positio Jovana Ma- pravoslavnog paroha Marka Protića, poslovanju uočili da madžarske i nojlovića u „Srpskoj štedionici“ kada kanonika Iliju Kujundžića, dr Josu nemačke banke i finansijske institucije je čuo da ga muče crne misli povodom Prćića, Albu Malagurskog, Bogdana ne daju jednake uslove Srbima i Bu- loših visti. Dosetljivi rodoljub je na Svirčevića i druge viđenije Bunjevce i njevcima. Odlučili su da subotički Slo- šalteru tražio upravnika, koga do tada Srbe. Od tog trenutka delovali su za- veni zaslužuju svoju autohtonu banku. nije lično poznavo, tobože radi zajma. jedno. Vladislav Manojlović je prino Štedionica je odmah stekla veliko po- Jovan Manojlović ga je u čudu primio, utiske i pozdrave iz Sombora i prid- virenje u svojoj ciljnoj grupi ali je zbog a Rajić mu je reko slično ko i srpskom ložio da se osnuje i u Subotici Bunje- poštenog i kvalitetnog poslovanja, učitelju Svirčeviću tokom slučajnog vačko-srpski narodni odbor. Odma je kao i svoje otvorenosti, bila vrlo brzo susreta u tramvaju: „Nemojte virovati dobio odlučan odgovor od Blaška Ra- popularna i međ ostalim Subotiča- gospodine! Biće to onako kako mi želi- jića, koji je izreko: „Evo, brate Vla- nima. Nastavila je svoj rad sledećih mo!“ dislave, ruke, ja hoću!“. Nakon razma-

6 Septembar-oktobar 2018. Manojlović palata Braća Manojlović u sredini tranja svih detalja doneta je odluka Bunjevaca i Srba, raširenih ruku, da Narodnim vijećem u Zagrebu, a Vla- kako da se konkretno sprovede osni- vas prigrle na tople, bratske grudi..” a dislav je biran u Narodni savit, izvršni vanje. kasnije u prostorijama Narodnog od- organ Skupštine. Kasnije je dr Vla- Bunjevačko-srpski narodni odbor bora i Blaško Rajić koji je poručio: “Zve- dislav Manojlović, 27. novembra biran u Subotici osnovan je u nedelju, 10. ket vašeg oružja, gospodo, to je glas i u Narodnu upravu, najviši privrimeni novembra 1918. godine, u staklenoj zvona što navišćuje vaskrsenje naše, organ vlasti do donošenja ustava Kra- dvorani hotela „Hungarija“ na Velikom tresak vaših topova, koji dolaze, poru- ljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. jugoslovenskom zboru, održanom na šiće kule i gradove, u kojima je zasidala Nakon osnivanja Kraljevine Srba, proslavi 40. godišnjice Pučke kasine, sila koja nas je tlačila…” Hrvata i Slovenaca, 1. decembra 1918. koja je bila izgovor da policija odobri Nakon tog emocijama ispunjenog godine, dr Jovan Manojlović biran je za skup. U zgradi di je danas bioskop dana, kada se Srpska vojska raspore- poslanika u Privremenom narodnom “Lifka” održan je zaista veličanstven dila po gradu i svečano večerala sa predstavništvu, koje je bilo najviše za- zbor, sav u savizničkim zastavama, domaćinima u “Zlatnom jagnjetu”, 14. konodavno tilo nove države do održa- prid tri do pet hiljada građana, iako su novembra održana je prva redovna vanja Ustavotvorne skupštine 1921. u izveštaju oduševljeni učesnici izbro- sidnica Bunjevačko-srpskog narodnog godine, u koju je takođe biran ko po- jali čak 10.000 ljudi. odbora, na kojoj su članovi pridložili slanik. Za pridsidnika Odbora izabran je dr Jovana Manojlovića za gradona- Ko što biva za sve velike ljude, penzionisani ugledni bunjevački pu- čelnika Subotice. Manojlović je odbio mogle bi se knjige napisat o svim uspi- kovnik Šimun Milodanović (1856 – čast da bude prvi gradonačelnik u oslo- sima i važnim poslovima, koje su braća 1930), a dr Jovan Manojlović i velečasni bođenoj Subotici, navodeći da to triba Manojlović dalje obavljala u svojim ži- Blaško Rajić za potpridsidnike. Govo- da postane neko iz redova bunjevačkog votima, svom gradu i novoj Kraljevini. rili su dr Stipan Matijević, dr Vladi- naroda, koji je većinski u gradu. Ali ćemo stati kod ovih najslavnijih crta slav Manojlović, a najzapaženiji govor Braća Manojlovići birani su, kao njihovih biografija, od prija tačno 100 održo je ko i uvek Blaško Rajić, čija je narodni pridstavnici 24. novembra, godina, kada su Bunjevci i Srbi Subo- velika ljubav za narodnu stvar i sposob- zajedno sa još 70 Bunjevaca i troje tice ostvarili svoj vekovni san o slobodi. nost da je artikuliše istom tom narodu Srba, da putuju u Novi Sad i zastupaju Tekst, u čast i spomen Vladislavu i bila neprevaziđena. Izabrano je četrde- stanovnike Subotice na Velikoj narod- Jovanu Manojloviću, priredio sam na set članova u Odbor, da bi kasnije taj noj skupštini Srba, Bunjevaca i ostalih osnovu: broj porastao na čak 132 ljudi. Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji. Knjige “Zlatni dani Subotice”, au- Bunjevci i Srbi Subotice, velikim Ova istorijska skupština održana je u tora prezvitera Marka Protića, iz 1930. zajedničkim radom, u kojem su inten- Novom Sadu, 25. novembra 1918. go- godine; zivno učestvovala braća Manojlovići, dine, u svičanoj sali hotela „Grand“. Zoran Veljanović, Jovan – Joca bili su spremni da dočekaju pobedo- Skupom je dominirao Jaša Tomić i Manojlović, Srpski biografski rečnik, nosnu Srpsku vojsku, koja je pristigla njegov smer direktnog ujedinjenja sa tom V, Novi Sad 2011, 840–841; na Železničku stanicu – 13. novembra Kraljevinom Srbijom. Ovu ideju je Tatjana Segedinčev, Braća Vladislav 1918. godine, u 18:35 časova. Prvi im oduševljeno primio i Blaško Rajić, čiji i Jovan Manojlović, Ex Pannonia 9–10, se obratio ričima dobrodošlice dr Jovan nadahnut govor je zapečatio i potpuni Subotica 2006, 17. Manojlović: “Draga braćo! Kosovski pristanak Bunjevaca. Manojlovići su Autor: junaci! Kosovski osvetnici! Dobro- i ode imali veliku ulogu, pa je Jovan Sava Stambolić, došli! Ode vas u Subotici čeka 70.000 biran da pridstavlja Skupštinu prid diplomirani pravnik

Septembar-oktobar 2018. 7 ULOGA I ZNAČAJ BUNJEVACA NA VELIKOJ NARODNOJ SKUPŠTINI U NOVOM SADU ODRŽANOJ DANA 25. NOVEMBRA 1918. GODINE

Već 14. oktobra 1918. godine, kad oslobođenja Vojvodine, navodi: „ U na Velikoj Narodnoj skupštini, koja se vidilo, posli proboja kod Soluna, da 211 općina izabrano je 757 dilegata, je donela odluku o otcipljenju Vojvo- je sudbina Austrougarske zapečaćena, međ njima 578 Srba, 89 Hrvata (on dine od Ugarske i prijedinjenju Kra- sazvan je u Subotici prvi sastanak Bunjevce iskazuje ko Hrvate), 62 Slo- ljevini. Doneta je odluka da Blaško Srba, Vojvođana, radi pripreme oslo- vaka, 21 Rusina, 6 Nijemaca i jedan Rajić i Jaša Tomić, budu pridstavnici bođenja, skupu je prisustvovo narod- Madžar. Ko što vidimo, broj Hrvata Vojvodine pri beogradskoj vladi tj. ni vođa Jaša Tomić. Na ovoj sidnici se relativno prema Srbima bio premalen da budu veza između Srpske vlade i divanilo o potribi akcije i osnivanja da bi mogao znatnije uticati na stva- narodnog odbora u Novom Sadu. Narodnog odbora, koju bi dočekao ranje odluke skupštine, da se ujedi- Na ovaj izbor na govornici Blaško srpsku vojsku. Ti dana su Srbi i Bu- njenje sa Kraljevinom Srbijom izvrši Rajić je svojim gromkim glasom iz- njevci u Somboru održali svoj zbor i preko Narodnog vijeća u Zagrebu, kao javio: „ Ja zaista nisam ni sanjao, da bi doneli odluku da primaju Vilzonova što su za to na pretkonferenciji pledi- mene na ovoj Velikoj Narodnoj skup- načela o samooprideljenju naroda i na rali njihovi istaknutiji pridstavnici. štini ovaka čast zapala. Došo sam ova- osnovu toga žele, da urede sudbinu je- Jedan dio Srba je doduše, pod utica- mo ko jednostavan borac za našu na- dinstvenog srpsko-bunjevačkog naro- jem političkih privrežnika Svetozara rodnu stvar. Izjavljujem, da je ovaj da, izabrali su izvršni odbor od 25 lica, Pribičevića, zastupao isto stanovište, način rišenja našeg pitanja, kako je i nadali se da će uskoro progovorit i ali je velika njihova većina, osobito maločas izvršen, sa svim srcem po- Subotica, di ima do 70.000 Bunjevaca Banaćana, bila za neposridno stapanje zdravljam i uz njega pristajem. A sada i 3.000 Srba. Vojvodine sa Kraljevinom Srbijom.“ dozvolite, da vam prostim pučkim U Zagrebu su učestvovali u to doba kao zastupnici Bunjevaca u Narodnom veću dr Mirko Ivković Ivandekić i dr Stipan Vojnić Tunić advokati. Birani su na zboru, kojim je pridsidavo Vasa Stajić. Subotica je progovorila 24. novembra 1918. god. na Narodnoj skup- štini di su izabrani narodni predstav- nici. Skupština je održana u dvorani hotela „Hungarija“. Na sastanak su u pratnji Blaska Rajića i dr Stipana Mati- jevića došli i članovi gradske uprave, uz pratnju mnoštva naroda. Iz- bornu skupštinu je otvorio Šime Milo- danović. Izabrani su dr Jovan Petrović perovođom, a dr Fabijan Malagurski i Delegacija dr Jovan Manojlović izbornim člano- U vezi toga Blaško Rajić je u kasni- jezikom kažem, kako ja sve to posma- vima. Tada je Jovan Petrović proči- jem obrazloženju tvrdio, da je nepo- tram. Naša buduća jugoslavenska dr- to proglas Srpskog narodnog odbora sridno pripojenje Vojvodine Kralje- žava je ko jaje, iz koga će se izleći orao, iz Novog Sada od 17. novembra te pro- vini Srbiji ko saveznici Atante bilo si- koji će se dić nebu pod oblake. No ko tumačio cilj izborne skupštine. Utvr- gurnija garancija njenog konačnog što jaje, ako je u njemu samo belance đeno je, da u Subotici živi 70.000 Bu- oslobođenje od Ugarske, nego da se ne vridi ništa, jer nema u njemu sadr- njevaca i 5.000 Srba, te se za novosad- priključila zagrebačkom Narodnom žine žumanceta, tako ni Jugoslaven- sku veliku skupštinu ima birati 75 de- vijeću, čiji je državnu teritoriju sačinja- stvo samo za sebe ne vridi ništa. Ono legata. vao dio Antantine neprijateljske Mo- bi bilo samo belance u jajetu, a sadržaj Bilo je dileme kojim će se putem iz- narhije. je jajetu ovoga srpski narod u Srbiji. vršiti ujedinjenje u zajedničku državu. Te dileme su razrišene dana 25. no- Neću ovde razlagati, šta je Srbija ura- Petar Pekić u svojoj knjigi Povijesti vembra 1918. godine u Novom Sadu dila. Ta o tome govori danas sav ve-

8 Septembar-oktobar 2018. liki svit, nego ću u ime mojega, do mu više ne dosađuje, jer da mi više trokutu. Između ostalog u Subotici se sada potlačenog, pritisnutog, dosada ne priznajemo njegova nadzorništva, susrio sa velikim županom dr Stipa- na uništenje osuđenog naroda javno pošto smo sami osnovali svoje, a Min. nom Matijevićem, dr Jovanom Ma- prid skupštinom da zahvalim Srbiji, Prosvete u Peštu piše M. Mandić, da nojlovićem, Josom Prćićem, Blaškom što nas je svojom neprispodobivom nam ono više ne dosađuje, jer sada mi Rajićem i Mijom Mandićem. Kad se vojskom oslobodila jarma i smrti! A više nismo u Madžarskoj, već u – Ju- upoznao sa Mijom Mandićem koji je vama braćo obećajem svojom mu- goslaviji! rođen u Kaćmaru, koji se nalazi u Baj- ževnom riči, da ću na tom mistu, na skom trokutu, profesor Cvijić je po- kome me uz gdina Tomića poslaste po MISIJA BLAŠKA RAJIĆA hvalio njegovu raspravu o Bunjevci- najboljem svom uverenju i znanju za- U PARIZU ma, koja je po njegovim ričima do- stupati našu narodnu stvar.“ prinela što je Subotica pripala Kralje- Radi sigurnije zaštite naših intere- “ Neven “ je obaveštavajući javnost vini Srbiji. Tom prilikom je dr Jovan sa u Gornjoj Bačkoj, u intenciji naše o tom velikom događaju, u svom 8. bro- Cvijić obašao sva bunjevačka i šoka- vlade pod pritsidništvom Stojana ju objavio veliki članak na prvoj strani ška naselja u Baranji i Bajskom troku- Protića a po savetu župana dr S. Mati- pod naslovom: “Priključili smo se svotu. U Baji Ljudevit Budanović je prido jevića i komandanta mista pukovni- joj braći. Otcipili smo se od Ugarske. memorandum bunjevačko-šokačkog ka Krupeževića odlučeno je, da se u Odluke Velikog narodnog zbora … naroda. Tom prilikom je ustanovio da Pariz pošalju ko stručni referenti još i započo je naš državni život….Pos- u Bajskom trokutu živi 26.000 Bunje- Blaško Rajić i Lajčo Budanović. Rajić li jučerašnjeg istorijskog događaja vaca. se odazvo rado, krenuvši priko Pešte slobodno možemo kazati da smo se i Beča 14. marta iz Subotice i stigo je dušom i srcom sjedinili sa svom na- PRIUZIMANJE VLASTI u Pariz 17. marta. U Parizu je ostao šom braćom, i da smo se priključili sedam nedilja, za to vrime je učio Na početku 1919. godine je izvršen Kraljevini Srbiji, koja se herojski borila francuski jezik. On je tada istako da popis stanovništva, čiji je rezultat bio za našu budućnost, za nas, sve Slavene je on izaslanik udruženja Bunjevaca i objektivan i dokazo da je Subotica koji smo na jugu.” Šokaca i da ko narodni poslanik iđe u slovenska i u velikoj većini bunjevački Interesantno je napomenuti da je Pariz da tamo objasni kako Subotica grad. Ta činjenica, po osnovi etničkog tih dana Mijo Mandić, otpočo organi- nije najsevernije misto u kojima Sla- principa u razgraničavanju sa madžar- zaciju škulstva radi obuke dice na ma- veni žive, već da je to i takozvani „ Baj- skom državom bila je i opridiljujuća ternjem jeziku, ne samo u gradu, nego ski trokut“. Međutim, na osnovu go- da Subotica bude u novoosnovanoj i po salašima. O tome pop Marko Pro- vora Regenta Aleksandra i rada mi- južnoslovenskoj ili južnoslavenskoj tić piše: “ Sva naša uprava, kada je za- rovne konferencije u Parizu, dalo se državi. Nova vlast u Subotici, koja je uzela svoje misto, imala pune ruke nazreti da je pitanje razgraničenja na potpadala pod Narodnu upravu u No- posla, a pogotovu Mija Mandić, pod severnim granicama sa Mađarskom vom Sadu, priuzela je brigu i o orga- kojim su bile sve škule od zabavišta pri kraju i da će Bačka ostati bez Baj- nizaciji života u gradu. Na čelu grada do gimnazije i preparandije. Od Mati- skog trokuta. To je već bilo jasno u je dr Stipan Matijević. Za upravnika jevića je on dobio kratku instrukciju: martu 1919. godine, da bi bilo potvr- Gradske javne bolnice je postavljen “radite šta znate, (a znalo se, da on zna đeno Trianonskim ugovorom 04. dr Pajo Ivković Ivandekić. Početkom što triba) samo nam što manje dosa- juna 1920. godine, jer je na početku januara 1919. godine počela je nasta- đujte!”. mirovnih pregovora od strane naše va u osnovnim škulama u Subotici. Još uvek su stizala škulama doku- dilegacije nije bio postavljen zahtev Cilj je bio da nastava bude na ma- menta i dopisi od madžarskih vlasti, da nam se dodili i Bajski trokut. Nije ternjem jeziku. U Subotici je škulski za gimnaziju iz Segedina (tamo je bio vridilo što su Bunjevci i Šokci blago- nadzornik Mijo Mandić sa Matijom inspektorat), za preparandiju i osno- vrimeno tražili pomoć od narodne Išpanovićem, Bogdanom Svirčevićem vne škule iz Sombora od Janoša Fara- uprave u Novom Sadu, jer se Vlada i drugim učiteljima, uspio da osnovna gova, pa iz samog Ministarstva Pro- Kraljevine kasno angažovala i dala nastava bude na srpskom i bunjeva- svete iz Pešte. instrukcije svojoj delegaciji u Parizu. čkom, u kvartovima di su Bunjevci bili Mijo Mandić se u tom pogledu pre Na osnovu tih instrukcija koje je do- u većini. Znači postojao je bunjeva- otcepio od Madžara nego i sam naš bila naša dilegacija u cilju što boljih čki jezik, a to je bila ikavica kojom je Prosvetni savit u Novom Sadu. Zato priprema u septembru misecu Suboti- pisan kalendar Danica, Neven, i sl. U se Farago tuži Prosvetnom savitu na cu je positio dr Jovan Cvijić profesor februaru 1919. godine je dr Svetozar Miju Mandića. Prosvetni savit šalje Univerziteta i član srpskog ekspert- Ognjanov, sekretar velikog župana, taj dopis M. Mandiću na izjašnjenje, nog tima na Mirovnoj konferenciji priuzo sud i prido Sudbeni sto dr Josi koje naravno nije dato, a dopis se čuva u Parizu. Positio je ove krajeve da bi Vojnić Hajduku, advokatu, a Sreski za uspomenu u hartijama njegovim! prostudirao ovdašnje prilike, a naroči- sud Dimitriju Tešiću. Narodni savit u M. Mandić je sam javio Faragovu, da to ga je interesovalo stanje u Bajskom Novom Sadu, koji je bio vojvođanski

Septembar-oktobar 2018. 9 parlament, održo je 26. februara Ve- Međutim već 1922. godine se me- pana Matijevića, dr Vranju Sudare- liku skupštinu na kojoj su izabrani nja zastupljenost Bunjevaca u vlasti vića, dr Josu Prćića, dr Mirka Ivković poslanici koji će zastupati Vojvodi- i prosviti, što se vidi iz pisma Mije Ivandekića. dr Ivana Vojnić Tunića i nu u Beogradskom parlamentu. U ime Mandića upućenom Vasi Stajiću od 16. dr. Bunjevaca izabrani su pop Ivan Eve- jula 1922. godine: “Svaki Bunjevac je Zagrebačkom eksponentu Lajči tović, pop Blaško Rajić, dr Stipan oduševljeno pozdravio naše narodno Budanoviću išla je na ruku ovakva Vojnić Tunić i dr Martin Matić. oslobođenje i ujedinjenje. Mi smo za politika favorizovanja srbijanskih ka- Započete promene u škulstvu su na- vrime madžarskog zuluma zajedno drova na opštinskim i rukovodećim stavljene, tako da je po nalogu župa- sa našom braćom Srbima patili i trpi- službama u Subotici, pa se onaj bo- na Matijevića, u martu 1919. godine, li silu i nepravdu; - a nadmetali smo gatiji sloj bolje stojeći Bunjevaca sve profesor Ivan Vojnić Tunić priuzo up- se 1918. ko će bolje dočekati srpsku više okretao Zagrebu, di su to jedva ravu gimnazije i osnovo Bunjevačku vojsku, srpske junake, naše oslobo- dočekali. Dok je trajala madžarizaci- gimnaziju. Nedugo zatim, u aprilu dioce. Srpsku gospodu iz Novog Sada: ja Bunjevaca za vrime Austrougarske misecu Kata Sudarević Taupert, os- dr Petrovića, Vilića, Ružića i dr. iz i dok su bili u istoj državi, u Zagrebu novala je mušku i žensku građansku Beograda: ministra Marinkovića, pro- nije padalo u pamet da u Bačkoj ima- škulu. Nakon šest dana postavljen je fesora Cvijića, Vesnića, Mihajlovića i je svoj narod, a sada se i Blaško Rajić Petar Zvekić za nastavnika Bunje- dr. dočekasmo radosno i svičano. Da, okreće Zagrebu i to dovodi do toga da vačko-srpske više trgovačke škule, nije bilo bunjevačkog veselja, zabave, elitne bunjevačke porodice šalju dicu koja se kasnije pritvorila u Trgovačku svadbe bez generala Milojevića, pu- na škulovanje u Zagreb. Kalendar akademiju. Prvi nastavnici građanski kovnika Krupeževića, Todorovića i dr. Danica prilazi na hrvatski književni škula su bili Etela Kujundžić, Dragu- Ta bracka ljubav, to uzajamno milo- jezik, a i Neven se prilagođava toj ori- tin Šarčević, Ivan Malagurski, Jelena vanje trajalo je godinu dana, dakle jentaciji. Šarčević i Jelena Orčić. Za upravnika dotle, dok nisu pozvana i nepozvana Šegrtske škule je postavljen Matija Iš- braća, pa sad iđe sve naopako! Nestalo Sastavio: panović. Na ovaj način se zaokružio je iz Subotice nigde nezaboravljenog Mijo Mandić, obrazovni proces na maternjem jezi- generala Milojevića, pukovnika Kru- ku i ostvarila težnja našeg naroda ne- peževića. Todorovića i dr. a iz varoške dipl. inž. arh. realizovana u Austrougarskoj. kuće prognaše naše prvake: dr Sti- ŽENE KOJE SU UTRLE PUT RODNOJ RAVNOPRAVNOSTI Sedam žena 1918. godine glasalo je za prisjedinjenje Banata, Bačke i Baranje, Kraljevini Srbiji Prija 100 godina sedam hrabri i skupštini Srba, Bunjevaca i ostalih Slo- garantovano biračko pravo svakom obrazovani žena dobilo je pravo glasa vena koja je održana u Novom Sadu državljaninu sa navršenom 21 godina Velikoj narodnoj skupštini Srba, ostale su zaboravljene, neistražene, nom Kraljevine SHS i Kraljevine Jugo- Bunjevaca i ostalih Slovena koja je o njevim životima se malo zna, a rič slavije, konstatovano je da će ovo biti održana u Novom Sadu 25. novembra je o pet žena koje su bile političarke, rišeno Zakonom o ženskom pravu gla- 1918. godine, kada su poslanici i po- književnice i humanitarke. Začetnice sa, što se dogodilo tek u avgustu 1945. slanice glasali za prisjedinjenje Bačke, ženskog pokreta u Subotici. godine. Baranje, Banata i Srema Kraljevini Sr- U proteklih godinu dana mi smo Koliko god da su se žene borile biji. Rič je o Milici Tomić iz Novog nekoliko puta pisali o značaju Bunjevki kroz istoriju da ostvare svoja prava, Sada, Mari K. Jovanović iz Pančeva, na Velikoj narodnoj skupštini u No- među kojima je osnovno pravo na rad, Katici Rajčić, Olgi Stanković, Ana- vom Sadu i počeli smo da istražujemo obrazovanje i zdravstvenu zaštitu, pri- staziji Tazi Manojlović, Mari Mala- njev život. padnice manjiskog naroda su bile u još gurski i Magdaleni Mandi Sudarević, Prija sto godina posiban vid lošijoj poziciji. Diskriminisane su bile sve iz Subotice. diskriminacije žena u Srbiji prid- po dva osnova, ko žene i pripadnice Ovi pet Bunjevki i Srpkinja iz Su- stavljalo je uskraćivanje osnovnog manjina. botice koje su učestvovale 25. novem- građanskog i političkog prava – bira- U posibno lošem položaju su bile bra 1918. godine na Velikoj narodnoj čkog prava. Mada je ustavom bilo za- Bunjevke, jer pojedini istoričari ne

10 Septembar-oktobar 2018. priznaju postojanje Bunjevaca ko Milica Jaše Tomić poslanice 1918. godine učestvovale u posibnog naroda i nazivaje ih bačkim (1859-1944) radu Velike narodne skupštine u No- Hrvatima el Bunjevcima-Hrvatima. vom Sadu. To je bio prvi i usamljeni Najpoznatija međ poslanicama je Bunjevci i Bunjevke nemaje drugu slučaj političke emancipacije žena na Milica Jaše Tomić koja je bila supruga državu do Srbije, poput drugih na- ovim prostorima, i moralo je proć još Jaše Tomića i ćerka Svetozara Miletića. cionalnih zajednica, te su i u ovom nikoliko decinija da bi žene dobile pu- Od najranije mladosti bila je politički položaju podriđeni u odnosu na druge na politička prava i u tom segmentu se aktivna, a nakon smrti supruga 1922. manjinske zajednice. izjednačile sa muškarcima. godine povukla se iz javnog života. Brez obzira na to, Bunjevke su na se- Bila je izuzetno angažovana na Najveći dio života Milica Tomić veru Srbije ostavile trag svojim delova- poslovima emancipacije i prosvićenja provila je u Novom Sadu baveći se po- njem posibno na polju politike, aktivi- žena: porid osnivanja i uređivanja litikom, uređivanjem časopisa i femi- zma, umitnosti i humanitarnog rada. časopisa “Žena“ i pisanja tekstova u nistički-emancipatorkim aktivizmom. U listu Politika 1968. godine u tekstu ovom i drugim glasilima, dilovala je i Škulovala se u Novom Sadu, Beču i pod nazivom „Prve žene poslanice iza- u različitim feminističkim udruženji- Pešti i govorila je nikoliko jezika: ne- brane prija 50 godina“, autorka dr ma i organizacijama. mački, mađarski, francuski i engleski, Ljubinka Bogetić navodi da u „oštroj Milica Tomić je bila jedina žena navodi srpska Vikipedija.2 političkoj borbi za rešavanje jugoslo- potpisana ko urednica časopisa u U politički život ušla je za vrime venskog pitanja 1918. godine vojvo- prvim decenijama 20. vika i po tome je Miletićevog drugog boravka u zatvoru đanski radikali su smatrali da je nastu- list „Žena“ više neg jedinstven u isto- (1876-1879). Tada je održavala očevu pila istorijska situacija i za znatnije pro- riji štampe namenjene ženama. Drugi pripisku i kontakte, redovno ga obavi- mene pozicija žena. Na prvoj sednici ženski listovi koje su suštinski uređiva- štavala o političkim i drugim društve- Srpkog narodnog odbora kao novog or- le žene, zbog drugačije zakonske regu- nim događajima. Počela je da uriđu- gana vlasti u Novom Sadu 3. novembra lative u trenutku osnivanja, morali su je „Zastavu“ i da piše članke za ovo, 1918. godine učestvovale su i žene. O imati muškarce potpisane ko glavne najvažnije političko glasilo Srba u tome je prisutne obavestio predsednik urednike. Milica Tomić je svojim an- Ugarskoj, koje osnovo upravo Sve- odbora sa motivacijom „da su žene u gažmanom na više društvenih polja tozar Miletić, a čija je vlasnica kasnije ovim teškim vremenima pokazale svoju ostvarila izuzetan društveni uticaj u vrednost, da su ravnopravne i slobodne prvim decenijama 20. vika, a njezina da odlučuju“. dilatnost se ko važna etapa uključuje

Kasnije autorka u tekstu navodi da u razvojni put feminističko-emanci- od 757 poslanika bilo je sedam žena, a patorskih procisa u srpkoj istoriji, ali međ njima i supruga radikalnog prva- takođe i u političku istoriju, ko i istori- ka Jaše Tomića i ćerka poznatog libe- ju štampe. ralnog lidera Svetozara Miletića, Mili- Mara Malagurski Đorđević ca Tomić i zatim nabraja sve žene koje (1894-1971) su tada imale pravo glasa. Tekst se bavi značajem istorijskog trenutka 25. no- Svakako, najpoznatija Bunjevka je vembra 1918. godine, a ne poslanica- Mara Malagurski Đorđević koja je svo- ma, koje su prije Engleskinja, Fran- ja rodoljubiva osićanja izrazila 1918. cuskinja i drugih zemalja koje se sma- šivenjem crveno-plavo-bili trobojki traje napridnijim od Kraljevine Srbije kojima je dočekana srpska vojska, i imale pravo glasa. Na žalost, žene u Sr- aktivno se uključuje u politički život biji, tj. Jugoslaviji pravo glasa su dobile grada. Književnica, etnografkinja, ista- tek 1945. godine, iste godine kada su knuta kulturna radnica u prvim de- na sraman način asimilovani Bunjevci Građa Matice srpske cenijama dvadesetog vika pripadala i Šokci u Hrvate.1 je malobrojnim, energičnim ženama postala Milica Tomić. Angažman Mi- koje vode aktivan život. Nije imala lice Tomić u ovom periodu omogućio dice i u periodu izmeđ dva rata je bila 1 Bunjevci su narod koji je u svojoj istoriji je funkcionisanje i stranke i lista, koji najviše bio izložen asimilaciji od većinskih vla- veoma aktivna, ali se nakon Drugog dajućih naroda sa kojima su živeli, a najveća bi u suprotnom, zbog trogodišnjeg bo- svitskog rata povlači iz iz javnog živo- asimilacija nad ovim narodom izvršena je od ko- ravka Miletića u zatvoru, ili bili ugašeni ta. munističkih vlasti 1945. godine kada su jednim ili bi ih priuzeli politički oponenti. dekretom pripojeni hrvatskom korpusu. Veči- Bila je pobožna i nikada se nije tim svojatanjima, koja i danas postoje, Bunjevci Porid političkog angažmana u odrekla navike da nediljom iđe u su se odbranili zahvaljujući svom jeziku, kulturi stranki svog supruga Jaše Tomića, bila crkvu. Nakon Drugog svitskog rata i tradiciji, što su kroz vekove negovali i sačuvali je jedna od sedam žena koje su ko iako im je to mnogo puta bilo zabranjivano. U familijama Đorđević i Malagurski se svom govoru koriste štokavsko-ikavsko narečje. 2 https://sr.wikipedia.org/sr-el/Милица_Томић oduzimaju imanja, i tada se Mara

Septembar-oktobar 2018. 11 povukla iz javnog života zajedno sa Malagurski jer je za mene velika inspi- bila priređena u Beogradu godine svojim mužem Dragoslavom Đorđe- racija, za mene i sve građane Srbije, jer 1934. godine. vićem. Živeli su skromno i Mara vi- pokazuje kako su se generacije borile Novinar Joso Šokčić u svojoj knjigi še nije objavila nijednu knjigu. Svoje za svoju zemlju i nadam se da ćemo „Subotica pre i posle osobođenja“ iz radove je počela da objavljuje u lis- se boriti u budućnosti“, priča Boris datoj 1934. godine se osvrnuo i na do- tu Neven 1912. godine. Mara je tada Malagurski. bre odnose koje je stvarala Mara Mala- imala 18 godina i pisala pod pseudo- Sve što je napisala do 1941. godine, gurski Đorđević sa tadašnjim dvorom. nimom Nevenka. Svoju prvu novelu a bilo je u rukopisima, propalo je za Naime, on u svojoj knjigi navodi da je: Grgo Dorancija objavila je u Književ- vrime rata. Tako je nasto istorijsko – „Njezino Veličanstvo Kraljica Marija nom severu 1925. godine. Napisala je – psihološki roman Ničiji, istorijska primila na audijenciju u Dvoru dve i kraću predstavu Bunjevački običaji u pripovetka Pajica Kantorov. Netragom Subotičanke: gđu Maru Đorđević Ma- slikama, Materice, Badnje veče, Prelje, je nestala i bogata etnografska građa o lagurski i Mandu dr V. Sudarevića. Rakijare, Polivači, Kraljice, Svatovi, Bunjevcima. Istu tematiku obradila je Tom prilikom, Mara Đorđević je po- izdato u Subotici, 1927. godine. Prid- u knjizi Stara bunjevačka nošnja i vez klonila Kraljici album vojvođanskih stava je izvedena na dan svičanog ot- 1940. godine. narodnih nošnji. Kraljica je pažlji- varanja Bunjevačke prosvitne matice vo pregledala lep album i čitav sat je u Subotici 1. januara 1927. godine. razgovarala sa Bunjevkama. Na kraju Priselila se u Beograd 1929. godine, audijencije Bunjevke su tražile dozvolu di je počela sarađivati u listu Misao. od kraljice da joj poklone bunjevačku Ode je objavila pripovitku Snaš-Vita narodnu nošnju“, navodi Joso Šokčić u Đanina. svojoj knjizi. Reditelj, Boris Malagurski kaže da Dila Mare Đorđević posli rata nisu je njegova baba-tetka učestvovala na doživila ponovna štampanja, ali je Velikoj narodnoj skupštini u Novom Bunjevačka matica iz Subotice 2012. Sada i glasala za prisjedinjenje, oduvik godine štampala Vitu Đaninu i druge je volila svoju zemlju i Srbiju. pripovetke iz bunjevačkog života. „Organizovala je mnoge izložbe, Mara se bavila i privodilačkim ra- porodične predstave, vodila je Suboti- dom i zapaženi su joj privodi Oskara čane u nošnjama da se prikaže pred Vajdla. Primljena je u Udruženje knji- kraljevskom porodicom bogatstvo Bu- Mara Malagurski ževnika 1956. godine. njevaca, odlično je sarađivala sa Ko- Malagurski smatra da su danas žene lom srpskih sestara i bila članica Knji- u boljem položaju nego prije 100 go- ževnika Srbije. Njene pripovetke su dina, jer ima više žena u politiki, ali i ostavile traga ne samo kod Bunjevaca, da obe triba da se izbore za uticaj, a ne nego i u Srbiji. Pisala je prozu i jedna samo prisustvo. od njenih pripovetki Vita Đanina je „Mara Malagurski Đorđević bila dobila nagradu od Srpske akademije je primer za svoju generaciju, da ako nauka. Govori o jednoj Bunjevki koja su žene obrazovane kako da dođu i trpi Vita jer ga voli, opisuje Bunje- Građa Matice srpske do Narodne skupštine i imaju uticaj vačke običaje, a ujedno i opisuje jaz Bunjevka o Bunjevcima, naslov je na dešavanju na svoju zemlju. Imamo između bogatih i siromašnih. Ta tema knjige koju je Đorđevićeva objavila i takvih primera u današnjoj politici, je i danas aktuelna i ja isto tako po- 1941. godine. jer šta ko god mislio o politici premi- kušavam da kroz svoj rad predstavim i Učestvovala je u osnivanju Bunje- jerke Ane Brnabić mislim da je kao naglasim uzroke zbog kojih nastaje jaz vačke prosvitne matice 1927. godine i simbol vrlo važno da imamo takve između bogatih i siromašnih. Mara ko njena prva pridsidnica priređivala žene u politici, jer za mlade devojke je se tada borila za očuvanje identiteta, izložbe, pozorišne pridstave i drugo. to bitno, jer mogu da sanjaju da jed- jezika za svoj narod, a ja isto tako kroz Međutim, legat bunjevačkom naro- nom budu na toj poziciji. Ovakvi pri- svoju filmsku umetnost se borim za du, ali i svima drugima koji vole knji- meri od Mare Malagurski Đorđević do svoju zemlju i trudim se da naglasim ževnost nisu samo pripovitke koje je žena u politici u Srbiji treba da pod- koliko ima obespravljenih u našoj pisala, nego i dela. Zahvaljući Mari staknu mlade devojke da se aktivni- zemlji. Smatram da je uticaj Mare Đorđević na kraljevom dvoru se nosila je izbore za svoj uticaj. U proteklih Malagurski Đorđević velik ne samo bunjevačka nošnja, tačnije kraljica 100 godina učinjeno je mnogo i žene na našu porodicu nego i sve one ljude Marija Karađorđević je dobila na pok- danas imaju veći uticaj nego tada. i narode koji se bore za svoj identi- lon starodnevni bunjevački kostim i Mislim da nije dovoljno urađeno i tet i svoju zemlju. Na Maru treba da obukla ga je na Velikoj sveslovenskoj voleo bih da vidim više žena u politi- budu ponosni svi članovi porodice zabavi Kola srpskih sestara, koja je ci. Ne samo da bi bile prisutne nego

12 Septembar-oktobar 2018. da se izbore za svoj uticaj. Verujem da uglavnom odnose na očuvanje bunje- „Bon-Ton“, ko i jedan od utemeljivača ako smo bili progresivni 1918. godine, vačkog jezika, danas bunjevačkog “Bunjevačke prosvetne Matice” tokom možemo da budemo daleko progre- govora. On se borio da se u Subotici 1924. godine. sivniji 2018. godine“, objašnjava Boris i okolnim mistima di su uglavnom Od formiranja Kraljevine Srba,Hr- Malagurski. živili Bunjevci, zapošljavaje nastavnici vata i Slovenaca 1918. godine Dobro- Magdalena Manda Sudarević koji govore bunjevački. tvorna zadruga Srpkinja i Dobrotvor- (1882-1977) U broju 125. lista Neven na strani- na zadruga Bunjevaka bile su aktivne ci broj 2 u tekstu „Osnovan je ženski u društvenim i humanitarnim aktiv- Manda Sudarević istaknuta Bu- pokret u Subotici“, piše da je za nostima. njevka bila je supruga Vranje Sudare- pridsidnicu Ženskog pokreta u Subo- vića. Bila je aktivna u Dobrotvornoj Anastazija Taza Manojlović tici izabrana Manda Sudarević, a da (1889-1974) je međ agitatorima bila i Kata Prčić. Taza Manojlović, devojački Di- Kata Prčić nije bila međ poslanicama mitrijević bila je supruga Dušana dr 25. novembra 1918. godine, ali se zato Manojlovića, koji je pripado poznatoj borila sa svojim sugrađankama da se Subotica oslobodi tuđeg jarma i da svako može da priča svojim jezikom, bila je aktivna u pomaganju vojnicima koji su u Suboticu došli 13. novembra 1918. godine.

Katica Rajčić (1889-1967)

Katica Rajčić je bila supruga Alek- sandra Rajčića, koji je kasnije izabran Manda Sudarević za zamenika gradonačelnika Suboti- ce. Katica Rajčić, ko i većina žena koje su živile u tom vrimenu, bavila se dru- štveno-humanitarnim radom. Njen suprug, Aleksandar Rajčić, bio je i Taza Manojlović direktor „Građanske banke“ pod- ružnice Subotica, jedan je od osnivača dioničkog društva pod imenom

Građa Matice srpske zadruzi Bunjevaka, i bavila se humanitarnim radom. Pošto je u gradu bio i veliki broj oboleli srpski vojnika koji Građa Matice srpske su 13. novembra 1918. godine došli i porodici Manojlović u Subotici. Uče- slavenskim narodima doneli slobodu, stvovala je u organizovanju mnogo- pridsidnica Dobrotvorne zadruge Srp- brojni dobrotvorni priredbi, pa čak i kinja Subotice, Mica Radić pokrenula izborana za mis Subotice. Bila je anje akciju pomoć vojnicima. Uređena je gažovana i u radu Narodne kuhinje bolnica sa 200 kreveta i svim neophod- „Dobro delo“, koje je osnovano na ini- nim sadržajima, a međ članicama Od- cijativu Dobrotvorne zadruge Srp- bora koji je formiran bile su: Manda kinja iz Subotice koje su dilile ručak Sudarević, Kata Prćić i mnoge druge. sirotinji. Dobrotvorna zadruga Srp- Katica Rajčić O samom radu, Mande Sudarević kinja u Subotici bila je humanitarna se malo zna, osim da je bila angažova- organizacija, tačnije jedna od prvih na u humanitarnim i kulturnim ma- ženskih udruženja sa ciljem da stipen- nifestacijama u Subotici. Njen suprug, diraju i pomažu divojčice koji su loši- Vranje Sudarević, bio je narodni po- jeg materijalnog stanja i nisu bile u slanik u Kraljevini SHS i listajući Ju- priliki da se škuluju. goslovenski dnevnik, naišla sam na U listu Neven, broju od 10. decem- niz tekstova u kojima su govori Vranje bra 1918. godine u tekstu pod nazivom Sudarevića u cilosti prinošeni i koji se Građa Matice srpske „Koncerat omladinskog društva u Ju-

Septembar-oktobar 2018. 13 goslaviji“ najavljuje se da će 11. decem- Marija Jovanović nacionalne manjine - Dana Velike bra 1918. godine zajedno sa drugim (1853-1939) narodne skupštine koja je održana umitnicima nastupit Taza Anastazija 25. novembra 1918. godine u Novom Manojlović i izvest numeru od Steva- Marija Jovanović devojačko Bara- Sadu. na Stojanovića Mokranjca „Mirjano“. ković, rođena je u Begeču na Dunavu. I dalje se vodi borba, za očuvanje Udavala se triput: za Nikolu Stojako- Olga Stanković (1865-1957) bunjevačkog identiteta. Danas, kada vića u Bačku Palanku, za veleposidni- se govori o Bunjevkama uglavnom se Srpkinja, Olga Stanković bila je ka Vasu Radosavljevića iz Tomaševca misli na žene sa sela, a ne modernim supruga Vojislava Stankovića, direk- i za čuvenog izdavača Kamenka Jova- ženama koje su obrazovane i bave se tora tadašnje Hrvatske zemaljske ban- novića u Pančevu. politikom, kulturom ili novinarstvom. ke u Subotici, koji je i sam bio posla- Od dr Ivane Spasović saznajemo Ovi stavovi ko što i Milena Dragičević nik istorijskog zasedanja 25. novembra da je Marija Jovanović bila dobrotvor- Šešević elaborila u svome radu ”Mizo- 1918. godine u Novom Sadu. ka: svoju kuću u Vojvode Bojovića 15 ginija u obrascima masovne kulture” poklonila je 1928. godine Dobrovolj- potiču od masovnih medija koji na noj zadruzi Srpkinja pančevački, pod određeni način vide pripadnike i pri- uslovom da, zauzvrat, zadruga od padnice manjinskih zajednica i ste- darovne nekretnine osnuje zadužbine reotipno ih prikazuju. pod imenom „Zadužbina Vase i Drage Feminističko nasljeđe u Vojvodini Radosavljević koju je osnovala udovi- zasniva se na individualnom radu i ca Kamenka Jovanovića Marija, ranije zalaganju borkinja za ženska prava, di udata Radosavljević. porid obrazovanja žene su bile angažo- „Privredniku“ je poklonila 200 vane i u društveno-političkom radu. lanaca zemlje u Tomaševcu. Testa- mentom je zavištala 1937. svoju imo- Olga Stanković vinu Dobrovoljnoj zadrugi Srpkinja ma Sandra Iršević Stručna i naučna literatura do sada pančevačkih, pod uslovom da zadruga se nije bavila životom i radom Olge osnuje Fond Marije Jovanović. (Pola Stanković. To je dokaz nezaintereso- prihoda pripadalo je, do njezine smrti, Literatura: vanosti istoričara, naučnika i drugih Lenki Bačlić, koja je nigovala Mariju, stručnjaka prema znamenitim ženama jer je poćerka Ljubica napustila. Lju- 1. Anne Phillips, Multicultura- Subotice koje su ostavile traga u svome bica Iskrić, poćerka, uložila je žalbu lism without culture, Princeton uni- gradu. Olga Stanković bila je počasna 1939. na testament, osporavajući svist versity press, Princeton, 2007. članica Društva koja je učestvovala u 86-godišnje Marije.) Za vrime rata, 2. Milena Dragičević Šešić, ”Mi- mnogobrojim akcijama, koje je orga- kuću joj zaposila nemačka vojska, a zoginija u obrascima masovne kul- nizovala Dobrotvorna zadruga Srp- posli rata je nacionalizovana, otkriva ture”, u: Mapiranje u mizoginiji u Sr- kinja Subotice. Rič je o prosvitno hu- nam dr Ivana Spasović. biji: diskursi i prakse, Beograd, AZIN, manitarnom udruženju srpskih žena Marija Jovanović bila je aktivna i 2002., 371-404. u Austrougarskoj, koje je imalo odli- ko odbornica. 3. Dr Zorica Mršević, „Ka fem- čnu saradnju sa sličnim bunjevačkim, Posli Velike narodne skupštine, inističkoj jurispurudenciji“, http:// jevrejskim, madžarskim i nemačkim poslanice iz Subotice nisu bile is- www.zenskestudie.edu.rs/ udruženjima. Svima njima zajednički traživane, niti se iko bavio njevim izdavastvo/elektronska-izdanja/ca cilj je bio: organizovanje žena za rad na radom. Pored toga što su bile uzorne sopis-zenske-studije/zenske-stu opštem dobru, osnivanje viši devojački supruge i brižne majke, svoje vrime dije-br-11-12/171-ka-feministick- škula i kulturni rad. Ovom temom u posvitile su organizovanju dobrotvor- oj-jurisprudenciji, a.c. pristupljeno: u: svom istraživačkom radu bavila se i dr ni priredbi, pomagale i ranile sirotinju, 23.04.2016. Ivana Spasović, arhivistkinja istoriča- škulovale mlade i talentovane su- 4. „Koncerat omladinskog društva rka Srpske akademije nauka i umetno- građanke. u Jugoslaviji“, Neven, Subotica, 1918. sti, a njenom ljubaznošću dobili smo Mara Đorđević Malagurski, Katica godina i podatke o jedinoj Pančevki koja je Rajčić, Manda Sudarević, Olga Stan- 5. dr Ljubinka Bogetić, „Prve žene bila dilegat na Velikoj narodnoj skup- ković i Anastazija Manojlović prid- poslanice izabrane pre 50 godina“, štini, Mariji Jovanović, navodi se na stavljaje žene isprid svog vrimena koje Politika, Beograd, 1968. portalu ecofeminizam.com.3 su svojim radom utirale put načelima 6. V. J. Peštanac, „Marija Jovanović rodne ravnopravnosti, a zauzvrat osta- političarka i humanitarka“, 3 V. J. Peštanac, „Marija Jovanović političarka i Humanitarka“, le su zaboravljenje i samo ih se site http://www.ecofeminizam. http://www.ecofeminizam.com/2017/11/27/marija- prilikom obelužavanja jednog od če- com/2017/11/27/marija-jova- jovanovic-politicarka-i-humanitarka/ tiri nacionalna praznika Bunjevačke novic-politicarka-i-humanitarka/

14 Septembar-oktobar 2018. O SLIKI VELIKA NARODNA SKUPŠTINA U NOVOM SADU

Slika pod autorovim nazivom „Ve- četak drugačijeg, nesocijalističkog od- i na Radio Beogradu pivala bunje- lika narodna Skupština, za proglaše- nosa zvanične politike prema tom isto- vačke pisme, 10) Manda Sudarević, nje ujedinjenja Banata, Bačke i Bara- rijskom događaju i vrimenu. Pošto je članica odbora za zbrinjavanje srpskih nje, Srbiji 25. novembra 1918. godine slika vrlo velika, a bila je tada stara 70 ranjenika u Subotici, supruga dr Vra- u Novom Sadu“, dilo je Anastasa Bo- godina, njena konzervacija je potraja- nje Sudarevića, jednog od osnivača carića. Dimenzije slike su 330 x 200 la više miseci. Otkupljena je sa „vid- Kola mladeži, 11) Mara Malagurski cm, u tehniki ulje na platnu. Prema nim tragovima oštećenja izazvanih Đorđević, bunjevačka književnica, za- pismu Bocarićeve starije ćerke Marije, raznim dejstvima, ko i tragovima vri- hvaljujući čijim aktivnostima su se u slika je nastala 1922-1923. godine, ko mena..“, kako to navodi 1994. godine, Beogradu, Njeno kraljevsko veličan- porudžbina opštine Subotica. U pismu tadašnja direktorica muzeja mr Milka stvo Kraljica Marija Karađorđević, se tvrdi da je pri radu na sliki, puno Mikuška, u flajeru izdatom povodom Njeno kraljevsko visočanstvo Knegi- pomago Vojislav Stanković, Srbin, završetka aktivnosti na konzervaciji nja Olga i Njeno kraljevsko visočan- direktor Hrvatske zemaljske banke u ove slike, i izložbe pod nazivom „Slika stvo Kneginja Jelisaveta, slikale u bu- Subotici, koji se privatio zaduženja da i događaj“, čiji je autor bio istoričar njevačkoj nošnji 9) Olga Stanković i sakuplja fotografije dilegata ili orga- Mirko Grlica. Radove su izvršili kon- njezin suprug 15) Vojislav Stanković, nizuje njihovo lično poziranje. 1 zervatori Goran Bolić, iz Gradskog direktor „Hrvatske zemaljske banke“ Posmatrajući likove u prvom pla- muzeja u Subotici i spoljni saradnik u Subotici, koji se prihvatio zadatka da nu, možemo zaključit da su skoro svi Rade Milović. Pomoć u stručnim savi- Anastasu Bocariću dostavlja portrete Subotičani, što delomično potvrđuje tima, uslugama i finansijama pružili subotičkih učesnika, 12) Anastazija tačnost navoda autorove ćerke. U Isto- su: Ministarstvo kulture Srbije, Na- Taza Manojlović i 14) Vladislav Ma- rijskom arhivu Subotica, nisu prona- rodni muzej Beograd, Pokrajinski za- nojlović, advokat iz Subotice, kasnije đeni dokazi o porudžbini, što viro- vod za zaštitu spomenika kulture Voj- veliki župan Bačke, 13) Jovan Petro- vatno znači da je porudžbinu izvršila vodine, Muzej Vojvodine, Galerija vić, advokat iz Subotice, dakle 13 iz privatno grupa imućnih Subotičana, Matice srpske Novi Sad, Narodna bi- Subotice (6 Bunjevaca i 7 Srba), 8) Ar- koji su u prvom planu na sliki, ali i da blioteka Srbije Beograd, ko i subo- kadije Varađanin, profesor Više divo- je možda postojao neki dug prema au- tički kolektivi „Fafa-Javor“, „Mladost“, jačke škule u Novom Sadu, član Srp- toru, pošto je slika ponuđena na otkup „Naftagas“ i „Vojvođanska banka“ GF skog narodnog odbora u Novom Sadu, nakon 30 godina, od vrimena njenog Subotica. Slika se nalazi na pozajmici 16) Jakov Jaša Tomić, takođe član nastanka. Triba možda uzeti u obzir u „Muzeju Vojvodine“ Novi Sad. Srpskog narodnog odbora u Novom i slikarevu bolest. Za pojedine likove Mirko Grlica, istoričar u Gradskom Sadu, (na skupštini je učestvovala i se sledstveno istoj logiki, može kazati muzeju Subotica, identifikovao je 17 njegova supruga Milica Tomić, ćerka da nisu završeni. Sliku je 1954. godine lica na ovoj sliki. U prvom planu su: Svetozara Miletića) i 17) Jovan Hra- otkupio Gradski muzej u Subotici, u 1) Stipan Vojnić Tunić, subotički ad- nilović, grko-unijatski prota iz Novog prilično lošem stanju. Direktor muze- vokat, kasniji veliki župan Baje i Peču- Sada. Ukupno je do sada utvrđen iden- ja, tada je bio dr Mirko Šulman. Pošto ja, 2) Dušan Manojlović, subotički ad- titet 17-toro dilegata na ovoj čuvenoj je Izvršno veće Skupštine AP Vojvo- vokat, 3) Jovan Manojlović, subotički sliki. Smatram da je pod 18) dr Bene- dine, na svojoj sidnici održanoj 9. jula advokat, poslanik u ugarskom parla- dikt Beno Sudarević, subotički advo- 1993. godine, donelo odluku o obi- mentu i kasnije u Skupštini Kralje- kat, član Bunjevačko-šokačke stranke. lužavanju istorijskog događaja - Velike vine SHS, 4) Stevan Mihaldžić, prota Bocarić je u sridištu slike smestio čak narodne skupštine, Gradski muzej u iz Branjine u Baranji, u razgovoru sa pet Subotičanki, dvi Srpkinje i tri Bu- Subotici pridružio se toj inicijativi. 5) Blaškom Rajićem, župnikom župe njevke, na šta mi Subotičani, možemo Jedino on je u svom vlasništvu imao Sv. Roke u Subotici, kasniji poslanik u biti veoma ponosni. U odnosu na uku- ogromnu sliku, koja je na reprezenta- jugoslovenskom parlamentu, 6) Alek- pan broj, Subotičani su pokazali za tivan način svidočila o Velikoj narod- sandar Rajčić, podgradonačelnik Su- ono vrime, kada su žene, sem Finske noj skupštini. Ta odluka, bila je po- botice i urednik „Nevena“, 7) njegova i Novog Zelenda, bile brez političkih 1 Prema flajeru za izložbu „Slika i događaj“ supruga Katica Rajčić (prvobitno je prava, izuzetan rodni senzibilitet. Još Gradskog muzeja u Subotici 1994. god., povodom bila identifikovana Kata Prčić, ali ona onda smo, iako nekadašnji ljuti gra- završetka restauracije Bocarićeve slike.Subotičani u nije na spisku delegata), zvana Tetuš, ničari, koji su realno u borbama pro- prvom planu na slici Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slavena u Novom Sadu 1918. objavljivala je na bunjevačkom jeziku tiv osmanlija bili nemilosrdni, imali

Septembar-oktobar 2018. 15 “Velika narodna Skupština, za proglašenje ujedinjenja Banata, Bačke i Baranje, Srbiji 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu“ Anastas Bocarić najnaprednija svatanja o političkoj i dakle ne ko Bocarić. Međutim, datum sandra od 19. februara 1923. godine socijalnoj ravnopravnosti muškarca i koji je ovde zaveden je: na 2 po ponoći kojim je Anastas Bocarić, postavljen žene, naprednija od gotovo cilog svita, 5/17. januar 1864. godine. Iz zapi- za privremenog učitelja veština u Uči- koliko god to pretenciozno zvučalo. sa se još može videti da su Evanđel i teljskoj školi u Novom Sadu. Nažalost, afirmativnost te činjenice, Anđelija Bocarić, Anastasovi roditelji, Sa 16 godina prvi put se ukrcao na do sada nismo bili u stanju među- venčani u toj parohiji 4. februara jedrenjak, kojim je otplovio za Atinu. narodno, niti lokalno, valjano prid- 1860. godine i da su prilikom vinčanja Pre odlaska na studije 1883. godine, u staviti i valorizovati. oboje bili pravoslavne vire. U istoj devetnaestoj godini života, nasliko je knjigi jasno stoji da je Anđelija ro- po nalogu crnogorskog dvora, portret Život i rad Anastasa Bocarića dom iz Budve, a za Evanđela da je iz kneginje Zorke. U arhivskom fondu Anastas Bocarić rođen je prema „varoši“ reklo bi se da njeno ime čine Uprave dvora sačuvano je pismo 3 od krsnom listu koji je izdao Srpsko-pra- tri riči, pošto sve tri počinju velikim 12. oktobra 1883. godine, u kome voslavni parohijalni ured u hramu Sve- slovom, ali je teško razaznati koje, Bocarić, zbog odlaska na škulovanje, te Trojice, 18. februara 1906. godine oboje stanovnici Budve. 2 Na internetu moli ađutanta knjaza, naslednika Da- u Budvi, ko zakonito dite Evanđela pronalazimo mnoštvo raznih kontra- nila, Mihaila, Maša Popovića da mu Anastasa Bocari iz Drača u Albaniji, diktornih podataka, pa sam se orijen- knjaz Nikola, isplati honorar za na- budvanskog trgovca žitom i Anđeli- tisao na kopije dokumenata iz Istorij- slikani portret, ostavljajući „dobroj je Ričević iz Budve, oboje stanovni- skog arhiva u Budvi, iako i njihovo volji knjaza”, da odridi vridnost slike i ka Budve, januara 1864. godine ali je čitanje ukazuje da bi tribalo dalje is- visinu honorara. 4 Molba je pozitivno teško zbog savijanja papira razaznati traživati. U pismu iz Konstantinopo- rišena i Bocariću je isplaćeno pet na- da li je to 1. ili 5. januara. Zanimljivo lja, Ato Haile Mariam Serabiona, po- poleona. Slikarstvo najprije uči u So- je da je 1906. godine u krsnom listu, slanika etiopskog cara, od 17. aprila lunu. Uz pomoć ambasadora Srbije u ko država, rukom sveštenika jereja 1905. godine dakle u Anastasovoj 41. 3 fasc. 3, broj 1689. Gavrila Rucovića, upisana Dalmacija. godini, a to pismo naslovljava na gos- 4 U vezi toga postoje podaci da je iste 1883. godine Anastas Bocari je kršten 11. januara podina profesora slikarstva i vajarstva na Cetinju, radio kao dvorski slikar i kipar kralja Ni- Anastasa Botsari, u Konstantinopolju, kole, čija je bronzana bista sačuvana, kao i kotorske i iste godine, kum je bio Joko Triv- budvanske gospode. To takođe može da se datumski ić iz Budve, a svidok Andrija Ljubi- put, bar po kopijama koje sam uspio dovede u pitanje, s obzirom da te godine zapravo ša. Krštenicu je 18. februara potpiso prikupiti, njegovo prezime navedeno kreće na studije slikarstva. Pošto te nekonzistentnosti dakle opet bi to čitali kao Bocari. Prvi biografskih izvora nisu naša primarna tema, dužnost administrator Petronije Ugrinović. nam je samo da ih konstatujemo. Rešenje je možda u U matičnoj knjizi rođenih parohie je ko Bocarić, u ukazu Kralja Alek- sledećoj informaciji: Godine 1898. izradio je gipsano Budvanske, pod rednim brojem 20. poprsje knjaza Nikole, pa se pretpostavlja da je te go- 2 Zbirka matičnih knjiga 1720.- 1958. Ib 50 1863- dine ponovo boravio u Crnoj Gori, a to je već period zaveden je takođe ko Anastas Bocari, 1904. kada je Bocarić iskusni akademski slikar i vajar.

16 Septembar-oktobar 2018. Atini, generala Grujića 5 sa 19 godi- rađenih po fotografijama na staklu, Ministarstvu prosvite na Cetinju, pona upiso se na Umitničku akademiju izmeđ ostali trgovca Ivaniševića, por- vodom objavljenog oglasa u „Glasu u Atini, koju nakon četvorogidišnjeg tret Nikole Ćorovića, pisnika Jeftana Crnogorca”, nudeći se za nastavnika škulovanja završava ko jedan od naj- Šantića (brata Alekse Šantića). crtanja i lipog pisanja u Gimnaziji na bolji u klasi. Benjamin Kalaj (Blašković po maj- Cetinju. „Ko se tamo blizu, kao ja, Vinčo se u Zadru 1891. godine, ci), austrougarski ministar finansi- rodio 12, na toga svakad Lovćen ima sa šibenčankom Anom Tofolo (Anna ja i upravitelj Bosne i Hercegovine, najjaču privlačnu moć. Te pošto je Toffolo od oca Pietra 6 , možda itali- nudio je po nekim navodima 1897. ode ukinuta srpska Gimnazija i ja sam janskog porekla), sa kojom će dobiti Bocariću veću svotu forinti da uništi pozvat u Srbiju, da primim dužnost — sina Savu i ćerke Mariju i Milicu. skicu velike rodoljubive slike 9 “Guslar radije bih na Cetinje došo i zbog toga, Sledeće godine (1892.) u Zagrebu, na zboru”, međutim, on to ne prihvata što bih bio bliže svojih i, što bi na Ce- porid rada na portretima, za tamošnje i odlučuje da se priseli u Beograd. Na tinju moja dica mogla nastaviti ono pravoslavne crkve radio je religiozne Svitskoj izložbi u Parizu učestvovao je što su i u ovd. ruskoj školi učili.” 13 kompozicije. Ikone na ikonostasu hra- 1900. godine sa slikom „Na razvalina- Odgovor Ministarstva nije sačuvan, mu posvićenom Svitom velikomuče- ma srpskog carstva”. ali je nesumnjivo bio negativan, jer niku Georgiju, podignutom podkraj Po nalogu vlade Srbije, iz Beogra- Bocarić nije primljen. XVII veka u Grblju 7, dilo su Ana- da 1900. god. odlazi u Carigrad, di je Krajem 1905. u Kairu je, di izrađu- stasa Bocarića iz 1895. godine, ko od 1900 -1905. bio direktor škule za je portret kairskog kediva Abaza II ikonopisca. Iako je manji dio svoga ži- crtanje, dici iz srpske kolonije u Cari- Hilmija (titula u rangu sultana). Oko vota provio u Budvi, ipak će vam u gradu. To mu je pružilo mogućnost 1906. Bocarić nastavlja sa pedagoškim ovoj crkvi reći da je ikonostas dilo buda stupi u kontakt sa visokim turskim radom u Skoplju do 1909. godine, dvanskog slikara Bocarića. U Mostar ličnostima. Radi mnoge portrete i kada dobija zadatak da vodi škulu za se priselio 1897. godine, di mu se biste, a 1905. postaje autor državnog balkanske umitnosti u Solunu, u ko- ubrzo pridružio brat Špiro. Njih dvoji- grba Etiopije, za cara Menelika II. jem ubrzo postaje politički nepodob- ca su začetnici prvi građanski portre- Ovaj grb bio je u zvaničnoj upotribi na ličnost, mladoturci zatvaraje škule, ta u Bosni i Hercegovini. Ubrzo, nakon do smrti cara Haila Selasija 1974. a turske vlasti ga progone zbog nacio- nekoliko miseci, sa porodicom prise- godine. O tome je Kotoranin prof. nalnog rada. U Grčkoj je bio do 1911. 10 lio se u Sarajevo. Oslanjao se u po- Predrag Kovačević ispričao kako je god. kada dolazi u Novi Sad i dobija četku na akademizam u portretima 1938. godine upozno slikara. U proliće misto profesora u ženskoj učiteljskoj nastalim krajem XIX vika, dok u prvim te godine, došo je Anastas iz Perasta, škuli, u kojoj radi do 1932. godine. decenijama XX veka, njegovo slikar- di je živio sa suprugom Anom, ćer- Zanimljivo je istać da je jedno vrime stvo poprima romantičarske odlike. 8 kama Milicom, Marijom i sinom Sa- u svom ateljeu organizovo privatnu Sa svojim bratom Spiridonom takođe vom, u Kotor kod njega, s molbom škulu crtanja. Portreti nastali u du- slikarem, uspio je da prvi put kod da mu na engleski jezik privede dva gom novosadskom periodu 14 1911.- crkvenih velikodostojnika, uglednih pisma. Pošto je profesor završio pri- 1932. godine, nose nove karakteristike ljudi, trgovaca, zanatlija i njihovih že- vođenje, Bocarić je odlučio da zauz- romantičarskih tendencija kakvi su na u Bosni i Hercegovini, razvije že- vrat naslika Kovačevićev portret, pa portreti umetnikove žene Ane Tofolo, lju za poziranjem ko i potribu da na je zatražio od njega da mu pozira, Jove Jovanovića Zmaja i Ruže (Muzej slikarskom platnu ovikoveče svoje što je ovaj s oduševljenjem učinio 11. grada Novog Sada). 1932. godine seli pretke u starinskim nošnjama, svoje Dok je sliko, Anastas je pričo kako je se u Perast, u kojem nastaju portreti životne saputnike okićene zlatnim bio u Etiopiji kod cara Selasija, da je profesora Predraga Kovačevića, ka- lancima, satovima, biserima, dragim tamo sliko i vajo, da je „mnogo toga petana Iva Visina, jeromonaha Ma- kamenjem, ko izrazom društvenog ostavio carskoj etiopskoj porodici i to, karija Radonjića i drugi. 15 ugleda i standarda. Tako jula mise- na žalost, džabe… Nijesu htjeli da mi Kroz veliki broj Bocarićevih slika ca 1896. Anastas u Mostaru izlaže plate, ili ne koliko vrijedi moj rad, i svog naroda, nastajala su platna poput portrete u Radovićevoj knjižari, spakovao sam kofere i došao ovamo…” “Guslara na zboru” (radio je tu sliku Već godinu dana ranije, očigledno 12 Ova Bocarićeva molba dovodi u pitanje po- 5 Grlica Mirko, flajer povodom izložbe “Događaj i ne nameravajući duže ostati u takvom datak o Draču, a afirmiše podatak o Budvi kao slika“, Velika narodna skupština 1918. u Gradskom mestu rođenja. muzeju Subotica. inostranstvu, obraća se 19. avgusta 13 Arhiv fonda Ministarstva prosvjete i crkve- 6 Prema ličnoj karti izdatoj za vreme rata, 5. januara 1904. godine, molbom knjaževskom nih đela Knjaževine Crne Gore; fasc. 24, broj 1163. 1942. godine. 14 U ćiriličnom izdanju Vikipedije, stoji pogre- 7 U Grblju se vekovima prenosi legenda da je knez šno da je ovaj novosadski period trajao do 1912. Lazar Hrebeljanović rođen u grbaljskom Pobrđu, a 9 Istinitost takvih tvrdnji teško je ustanoviti, godine, međutim trajao je duže od svih ostalih – ne u Prilepcu na Prilepnici, pa bi smatraju tamo, on pošto eventualna komunikacija sasvim sigurno punih 15 godina, te verovatno treba da stoji od 1812. trebao nositi toponimsko prezime Grebljanović. nije bila javna. godine. 8 Dragana Ivanović, katalog izložbe slika “Zlatni 10 “Pobjeda” od 12. 09. 1982. god. 15 Dragana Ivanović, katalog izložbe slika “Zlatni ramovi braće Bocarić”, Moderna galerija Budve, no- 11 Ovaj portret čuva se kod porodice Kovačević ramovi braće Bocarić”, Moderna galerija iz Budve, vembar 2000. god. u Kotoru. novembar 2000. god.

Septembar-oktobar 2018. 17 20 godina, tokom I svitskog rata, slika radu mnogo uspiha te koristi i ovu pri- iz Rima, di živi, u Perast na otvaranje je izgorela u zgradi Skupštine Srbi- liku da Vas uviri o svom osobitom po- omaž-izložbe dola njenog dede. Mari- je), “Na razvalinama srpskog carstva”, štovanju. Ovo pismo govori da je Boca- ja Bocarić njena tetka, obratila se 12. “TISIS”, “Marko Kraljević poji Šarca” rić osim slikarskog rada, umeo ostva- avgusta 1948. god. pismom iz Skoplja, i druge. U želji da slike približi naro- riti i određene političke kontakte. Gradskom narodnom odboru Budva du, izdavo je štampane reprodukcije. Dobro je poznavo kaligrafiju, vajar- rečima: „Ja dolepotpisana molim U tome su mu znatno pomogli mnogi stvo, primenjenu umitnost i fotografi- G.N.O. da mi javi da li bih se iz zdrav- poslovni ljudi, koji su se zbog isti po- ju. Poslidnju deceniju svog života, stvenih razloga mogla doseliti sa stva- buda bavili izdavanjem reprodukcija Anastas Bocarić bavio se slikarstvom, rima i slikama mog pok. oca Anastasa sa tematikom iz srpske nacionalne ali i mnogobrojnim drugim aktiv- Bocarića, u svoje zavičajno mesto Bu- istorije, kao Predrag Nikolić iz Za- nostima, živeći mirnim porodičnim dva - gde su mi se otac, stric Špiro, tet- greba. 16 životom u Perastu, di je umro 16. apri- ke Đorđana, Evgenija, Erina, Marica i 13. novembra 1925. godine, na go- la 1944. godine. Po njegovoj izričitoj Dušan svi tamo rodili 17 . Mislim da dišnjicu oslobođenja Subotice, Ana- želji, zemni ostaci prineti su mu 1947. bi Budva, kao turističko mesto mogla stas Bocarić je u zgradi gimnazije godine u rodnu Budvu. otvoriti jednu stalnu izložbu radova priredio samostalnu izložbu slika isto- svojih sinova Anastasa i Špire i imati, rijske tematike. Na njoj je najzapaže- ne samo jednu kulturnu ustanovu više nija i prvi put izlagana velika kom- – već i stalan prihod..“ pozicija “TISIS - tragedija i slava Srbi- Završimo ovaj kratki prikaz Boca- je i svita 1914-1918”. Na platnu dužine rićeve biografije, u godini našeg sto- 7,5 m i visine 2,5 m, uspio je prid- godišnjeg jubileja, pismom koje je staviti stradanje srpskog naroda, koji uputio Jevrejskom univerzitetu u Je- je zapleten u neobičan svitski pokolj. rusalimu, pisanom hebrejskim dija- Tada je zabeleženo: “Gospodin Bo- kritičkim znacima, uz koje je arhiv Bu- carić ume da složi pojedinosti, da ih dva priložio rukopis privoda. Iz njega odbaci u prvi plan, ali tako da ove vrve vidimo Bocarićevu radost zbog obna- od pozadine i dopunjuju ove istaknute vljanja jevrejske države, pisma ko eha delove”. Ovo monumentalno platno, stradanja dva vrlo stara naroda, jevrej- kasnije je uticalo da Bocarić organizuje skog i srpskog: „Vođama i poglavarima humanu inicijativu koja je nosila ime Jevrejskog univerziteta u Jerusalimu; po nazivu slike “TISIS” za univerza- Razvoj kulture čovečanstva zahtiva lni panteon kralju Petru I. Glavna up- uvik nacionalno samopouzdanje i pa- rava za izgradnju nalazila se u Novom triotizam koji bi savladali sve pripreke Sadu i za nju je urađen pečat, na kome Anastas Bocarić na svome putu. Otvaranjem Mihlala je utisnuto: “Za mir i slavu sveta, silom Slikarski opus Anastasa Bocarića ha Ivrit u Jerusalimu, jevrejski narod mađije, kičice, dleta i Vaše inteligen- poznat je delimično. Boraveći u razli- je pokazo da je još uvek vodeća nacija cije i ljubavi”. Ovoj inicijativi je zvani- čitim sredinama, ostavljao je slike i na- što danas priznavaju mnogi narodi. Ja čno 2. maja 1929. godine Ministarstvo ručene i urađene za svoju dušu. Tako je dolazim takođe da blagosilim ovaj na- unutrašnjih poslova kraljevine Srba, ostao poznat samo mali dio od veoma rod u ovom trenutku kada se iznova Hrvata i Slovenaca, izdalo dozvolu za obimnog i značajnog stvaralaštva ovog uzdiže u času kada je otvorio vrata sakupljanje priloga za završetak ovog velikog crnogorskog slikara. Sačuvan svoje zemlje svojoj braći, i molim gos- velikog Bocarićevog projekta. Tim poje mali broj njegovih vajarskih rado- podu da prime u znak poštovanja ovu vodom ambasada Čehoslovačke 26. va, kao što su idejna rišenja u glini moju sliku, koja označava malu ra- jula 1932. god. šalje dopis na: Humana za skulpture kralja Nikole Petrovića dost, jadnog izmučenog srpskog naro- inicijativa „Tisis“, glavna uprava u No- (što bi značilo da je idejno rišenje iz- da, neka vide i neka zapamte dugo vom Sadu, slideće sadržine: Poslan- rađeno posle 1910. god.), V. Mačeka i Izraelsko izgnanstvo. Unapred zahva- stvo Čehoslovačke republike u Beo- vajareve supruge Ane Bocarić. Šezde- ljujem gospodi na ovom koraku časti i gradu ima čast tumačiti Vama iskrenu set dragocenih dila, od šezdeset i pet ostajem, A. Bocarić. 18 ” zahvalnost Predsednika Čehoslovačke koja su smeštena u depou Narodnog republike dra T.G. Masarika na po- muzeja Crne Gore, zaveštala je kao Zvonko Stantić, politikolog zdravnom pismu, koje ste mu uputili legat Cetinju 1964. godine, slikareva 17 Iz ovog pisma saznajemo da su Evanđel i prilikom IX Svesokolskog sleta u Pra- ćerka Marija - Mara, tetka Anastasove Anđelija Bocarić, imali osim dvojice slikara Anasta- gu. Poslanstvo želi Vašem kulturnom unuke, slikarke Milice Bužan — Bo- sa i Spiridona, još dece. 18 Njegovo ime prevodilac navodi kao A. Boac- carić, jedine njegove naslidnice, koja ritić, što je možda posledica prevoda sa nefonetskog 16 Ibidem. je 2001. godine s oduševljenjem došla pisma.

18 Septembar-oktobar 2018. KONFERENCIJA ZA ŠTAMPU U NACIONALNOM SAVITU BUNJEVAČKE NACIONALNE MANJINE Nakon održani izbora za Na- dobije poziv, četvoro ne dobije. To su poziv Grada Sombora smo dali prid- cionalni savit bunjevačke nacio- stvari koje su se dešavale i žao mi je loge sa oko 40 imena za članove bira- nalne manjine u prostorijama što smo ko Savit bili nemoćni da bilo čki odbora, samo dvoje je prihvaćeno, Savita u ponediljak, 5. novembra, šta uradimo. Cila priča ima još zanim- i to na mistima di Bunjevaca nema. održana je konferencija za štampu ljiviji dio, velik broj ljudi nije dobio I Bajić se osvrnio na (ne)upućiva- na kojoj su divanili dr Suzana pozive, a dobijaje ji danas. Imam uti- nje poziva biračima. Kujundžić Ostojić i Mirko Bajić, sak da je bilo dosta opstrukcija – ističe – Tamo di su birači obavišteni, pridsidnica NSBNM i pridsidnik dr Kujundžić Ostojić, pa nastavlja: a Sombor je sridina di su zaista oba- Izvršnog odbora NSBNM u trećem – Lista 1 “Bunjevci zajedno” ima oko višteni, izlaznost je blizo 60% upisani. sazivu savita, al i kandidati s liste 15 mandata, a lista 2 “Bunjevačko kolo” U Subotici, di su pozivi stigli na vri- 1 “Bunjevci zajedno”, koja će, pre- Sombor ima 4-5 mandata. Isticali smo me, izlaznost je priko 35% i do 40%, ma poslidnjim rezultatima imat 14 u kampanji da želimo da radimo za- a tamo di nisu dobili pozive, a znamo mista u novom sazivu Savita. jedno, želja nam se, u principu ostva- da sigurno nisu, izlaznost do 10% po- Kako je kazala dr Kujundžić Osto- rila, četvrti Savit tribo bi bit primer i sto. To je u Subotici smanjilo izlaznost, jić, izlaznost na teritoriji Subotice i nama i svima ostalima da sve što smo drastično, tako da je Subotici ona na Sombora je oko 27%, što je za 6-7% radili dobro nastavimo, da osvežimo nivou od oko 20%. Ozbiljna kritika iđe manje nego prija četri godine, a po- svoje redove i krenemo punom parom na račun oni koji su tribali to da urade tom je iznela razloge zašto je to tako. naprid. – divani Bajić, a potom zaključiva: – Kao prvo, uviravanje od RIK-a Nacionalni savit triba bit konstitui- – Rezultate smo prihvatili kakvi je bilo da će svi birački spiskovi bit san u roku od 20 dana od objavljivanja su, nije prvi put da početak rada no- sređeni. Oni su zdravo “sređeni”, tako zvanični rezultata, a kako divani Mirko vog saziva donosi tisan rezultat. No, da je oko 1.000 ljudi ispisano iz njega, Bajić, pridlog će bit da dr Suzana Ku- to nije problem, najavili smo ranije pozive su dobili oni koji nisu upisani jundžić Ostojić ponovo bude pridsid- da želimo da Savit bude konstituisan na birački spisak, a bili su na prošlim nica. tako da radimo zajedno u interesu svi izborima. Oni koji su napunili 18 godi- – Po onome što su sada najnoviji Bunjevaca, a ne u onome ko je važniji na i upisani su u međuvrimenu, nit su podaci, virovatno će lista 1 imat 14 u ostvarivanju prava pojedinačno. Ko- dobili poziv, nit su se mogli pronać ko mandata, no, fale podaci iz okolni munikacija se odvija i sa pridstavnici- upisani. Čeljad koja su upisana, a “sri- mista, pa još ne znamo konačne rezul- ma druge liste, iskreno se nadamo da ćom” su i ostala na spiskovima, nisu tate. Nemamo konačne rezultate ni iz ćemo napravit Savit ne jedni protiv dobila pozive. Imali smo situaciju da Sombora iz jedne proste, al nevirovatne drugi, nego zajednički. je čitava porodica izbrisana, situacije činjenice, da tamo nismo imali naše da u jednoj porodici od petoro, jedan pridstavnike u biračkim odborima. Na Izvor: bunjevci.net

Septembar-oktobar 2018. 19 SRPSKO-BUNJEVAČKI ODNOSI U SOMBORU IZMEĐU DVA RATA - TREĆI I ČETVRTI DEO TREĆI DEO mac). Organizovali su Akademije sa vić, Josip Dorotić, Fabijan Hajdu- svičanim govorima, pismama, recita- ković, Franja Antun Cigić Parčetić, Jo- Ta 1929. godina bila je vrlo važna cijama. sip Tumbas i Josip Raič. za Sombor. U Kraljevini se dešavaju Bunjevačko kolo i Križarsko brat- U Pravilima društva su navedene značajne administrativne promene. stvo nisu imali nikakvih dodirnih očuvanje tradicije, običaja, nošnje, a Zemlja menja ime u Kraljevina Jugo- tačaka, a ni župnik Skenderović nije da bi se istakao nacionalni duh i po- slavija, a umisto podile na oblasti zem- trpio članove Kola. Članovi Bratstva tvrdila pripadnost Hrvatskoj nacio- lja je podiljena na 9 banovina. Sombor su uspostavili dobre odnose sa Hr- nalnosti. Pravila se pišu i(je)kavskim je potpao pod Dunavsku banovinu sa vatima, a kasnije su omladinci iz narečjem, a ne ikavicom, jezikom sidištem u Novom Sadu. Tako Sombor Križarskog bratstva pristupili Hrvat- Bunjevaca. Po ričima pridsidnika Ma- posli 143 godine gubi status admini- skom društvu „Miroljub“. tarića izmeđ „Miroljuba“ i HSS nije strativnog centra. To je teško pogodi- Naime, hrvatsko orijentisani Bu- bilo nikakve razlike. lo privredni život u gradu. Te godine njevci iz Bunjevačkog kola su bili u sve Na izborima 1938. g. su glasali za obavljen je i popis stanovništva. Som- većem broju. Naročito su se podigli kandidata udružene opozicije Som- bor ima oko 33 hiljade stanovnika od posli izbora u Upravi 1933. g. kada su borskog lekara dr Emilijana Gligo- toga oko 15.000 Srba, Bunjevaca nešto dobili većinu i kada je morala inter- rijevića. I Srbi u Somboru vide tu više od 9.000, Madžara oko 4.500, venisati i policija. Izbori su proglašeni podilu, a na sidnici Gradskog odbo- Nemaca 2.700, Jevreja malo priko hi- nevažećima. ra 1937. g. dr Jovan Joca Konjović, ljadu. Koliko je teško bilo opstati u gra- Ubistvom kralja Aleksandra u advokat, uznemiren zbog saradnje du, vidi se iz podatka da je od ukup- Marseju 9. oktobra 1934. g. praktično udružene opozicije i HSS-a, govori nog broja stanovništva na radnike je su ukinuli diktaturu. da ova saradnja dovodi u pitanje sta- dolazilo oko 5.000, od čega je skoro Situacija u „Bunjevačkom kolu“ se bilnost režima Milana Stojadinovića 4.000 brez posla. naročito zaoštrila na parlamentarnim i pita se šta je „Hrvatsko pitanje“ i sa U vrime diktature kralja Aleks- izborima 1935. g. Od 9.833 upisani omalovažavanjem se odnosi prema andra, ionako zabranjena KPJ je u građana na izbore je izašlo 6.483 bi- Hrvatima. Naziva ih pučistima i lak- Somboru imala svoje tajne ogranke. rača. Dr Kosta Popović, kandidat radi- tašima, a nije ih bilo u Prvom svit- Naročito se istico Bunjevac Đuro kalne stranke Bogoljuba Jeftića, dobi- skom ratu na srpskoj strani. Pašalić, rodom iz Čonoplje, stolarski ja 5.552 glasa, a HSS dobija 942 glasa. radnik koji se 1926. g. vratio iz Sovjet- Tada dolazi do udruživanja „Kri- ČETVRTI DEO skog Saveza. Zaslužan je za jačanje žarskog bratstva“ i Hrvata u Domu U daljem radu „Miroljuba“ vidi komustičkog pokreta u Vojvodini. Po- svite Cecilije na Vencu Radomira se širenje i omasovljavanje društva što mu je policija bila stalno na tragu Putnika (zgrada do kasarne di je 6. uvođenjem brojnih sekcija. moro se pribaciti u Sovjetski Savez di decembra 1936. g. održana Osnivačka Ni „Bunjevačko kolo“ u tim go- mu se gubi svaki trag. skupština Hrvatskog kulturnog dru- dinama ne miruje. Naročito su se KPJ je značajna po tome što se u štva „Miroljub“. Društvo dobija ime isticali omladinci. Pridsidnik omla- njoj Bunjevci nisu dilili na Bunjevce i po pisniku rodoljubivi pisama, svešte- dinske sekcije je posto Ivan Matarić, Hrvate, neg su i jedni i drugi ulazili u niku, Antunu Evetoviću koji je svoje bankarski službenik. Sa njim su radili nju. KPJ nije bila nacionalna stranka, pisme objavljivo pod pseudonimom intelektualci Ilija Paštrović, pravnik, nego su u njoj bili okupljeni porid Miroljub. Josip Jasenović, učitelj, Žiga i Franja Bunjevaca, Srbi, Madžari, Nemci i dr. Za pridsidnika je izabran Antun Malbašić, službenici, Aleksandar Žu- zadojeni idejom svitske revolucije Matarić, a članovi upravnog odbora ljević, inženjer, zatim Franja Štefatić, koja će promeniti dotadašnje odnose i su pored Matarića su Franja Strilić, Franja Marković, Ivan Parčetić, Franja smanjiti jaz izmeđ bogati i siromašni. zemljoradnik, Karas Šima, Stipan Kal- Gromilović, Đena Parčetić i dr. Radi Četvrti ogranak koji je okupljao čan, Josa Strilić, Milan Jagić, Gustav pozorišna, dramska i kuglaška sekcija, Bunjevce u Somboru je bilo „Kri- Bogdan, Stipan Lukić, Ivan Bošnjak, priređivana su prela, zabave za „Divo- žarsko bratstvo“, osnovano 1929. g. Stipan Matarić, Josip Kolić, Andrija jački vašar“ (na sv. Franju 4. oktobra). pridviđeno za škulsku omladinu, pod Bogdan, Stipan Bogdan, Grga Pe- U pozorištu igraju komade „Pokoj- rukovodstvom somborskog župnika kanović, dr Vladislav Vlašić, Stipan nik“, „Tri bekrije“, „Ilijina ženidba“. Antuna Skenderovića. Član je mogao Periškić, Ivan Jurišić, Franja Pekano- Nastupa i hor. Članovi „Bunjevačkog biti svaki omladinac brez obzira na vić, Josip Krajninger, dr Grga Vuko- kola“ su bili i članovi drugih organi- nacionalnost (Bunjevac, Madžar, Ne-

20 Septembar-oktobar 2018. zacija. „Hrvati-Bunjevci“ i „Bunjevci-Hrva- učestvuje 213 radnika. Traže se pove- Odnosi između dva društva nisu ti“. To se može tumačiti ko politički ćanje zarada, što im i uspiva, ali su srdačni premda je bilo slučajeva da se pristup stvarnosti u Somboru, ko i najborbeniji štrajkaći ko Pera Proboj- članstvo „mešalo“ idući jedni drugima prizvuk vikovne tradicije, da je „Mi- čević i Ivan Kralj bili uhapšeni, a Ivan na igranke. U „Bunjevačkom kolu“ se roljub“ izrasto iz bunjevačkih redova. Kekezović ostaje brez posla, pa je u nacionalnom pogledu nisu vezivali „Miroljub“ u svoje redove sem moro otvoriti zanatsku tesarsku rani za jednu od tri brojnije nacionalno- Bunjevaca okuplja i Šokce, ko i posle dionicu. sti u Somboru. Oni su čuvali tradiciju Prvog svitskog rata pridošle Hrvate iz Sindikalci su vrlo aktivni u „Zi- svojih predaka, naglašavali značaj je- Dalmacije i Hrvatskog Zagorja. darskom domu“ sve do početka rata. dinstvene jugoslovenske politike, što Članovi „Miroljuba“ su ko dobri Od Bunjevaca su tu Stipan Pašalić, opet nije značilo ni da su članovi „Mi- virnici sa svojom društvenom zasta- firmopisac, Miša Lukačević, Andrija roljuba“ bili manje Jugosloveni. vom učestvovali u virskim procesija- Bogišić, Antun Ivšić, Josip Žuljević, Kada je avgusta 1939. g. došlo do ma, na „Tjelovo“ kada je u gradu Pera Probojčević, Franja Anišić, An- sporazuma Cvetković - Maćek u Som- održavan „Kongres katoličkih muže- tun Beretić, Antun Stipančević, zidari, boru su zapažene izvesne promine kova“ u prisustvu bačkog biskupa Lajče Franja-Fera Marković, stolar, Đula je su ukazivale na poboljšanje odnosa. Budanovića. Pored toga društvo us- Pekanović, tekstilac, Stipan Gradinac, Od oktobra 1940. g. Ivan Matarić je postavlja bliske kontakte sa hrvatskim trgovac, Ivan Parčetić, trgovački po- postao v.d. pridsidnika (gradonačel- društvima u zemlji počev od „Bunje- moćnik, Lajča Čuvardić, bankarski nika) Sombora. Dobija sugestije od vačkog kola“ u Senju i društvima u Za- službenik, Josip Matarić, štampar i pridsidnika vlade Cvetkovića da grebu, Osijeku do društava u Bregu, drugi. Naravno da su u sindikalnim usklađuje svoje odnose sa Hrvatima. Tavankutu, Subotici. Pridsidniku dru- organizacijama i radnici ostalih na- Posle rascepa ni prela ko velike štva Antunu Matariću su na njegov cionalnosti – Srbi, Madžari, Nemci... narodne svičanosti nisu zajednički salaš u Nenadiću navraćali i lideri Povratkom Laze Plavšića sa dvogo- održavana. Od 1920. g. održavano je HSS. dišnje robije KPJ u Somboru je pono- „Bunjevačko prelo“ za sve zajedno, a od Iako su se Hrvati izdvojili iz „Bu- vo zaživela. Tokom 1939. i 1940. g. 1936. g. „Miroljub“ je imao svoje „Hr- njevačkog kola“ ipak je 1940. g. ob- primljeni su Ivan Parčetić, Stipan vatsko prelo“. Srbi su držali „Ratarsko novljen kontakt pridstavnika istog Gradinac, Pera Probojčević i Stipan prelo“ tako da su Somborci u zimskim naroda, koji je u Somboru imao dvi Ostrogonac. misecima imali tri različite kul- zasebne nacionalne i kulturne organi- Zbog toga što je veliki broj radnika turne manifestacije. „Miroljub“ oku- zacije. Pridlog za uspostavljanje novi iz URSS prišo u tada zabranjenu KPJ plja preko hiljadu gostiju, a „Bunje- i bolji odnosa potikao je iz „Kola“. vlasti su zabranile rad ove sindikalne vačko kolo“ oko 250 gostiju. Na Hr- Pridstavnici oba društva sastali su organizacije 30. decembra 1940. g. Po- vatsko prelo dolaze brojni gosti iz se u Lucovoj kafani u Pariskoj ulici, licija zatvara „Zidarski dom“ tako da Subotice i drugih bunjevačkih mesta. ali prigovori o budućoj saradnji nisu su radnici sindikalci ostali brez svojih „Miroljub“ 1938. g. dobija svoje okončani. Tome je kriva i tadašnja rat- prostorija. prostorije. Dr Fabijan Hajduković i dr na situacija u Evropi i nije se znalo šta Dolazi i 1941. g. kada je veliki broj Grga Vuković su dali po 60.000 dina- će doneti sutrašnji dan. Društva su na Somboraca pozivan u rezervni sastav ra. Tim novcem je kupljena zgrada u pregovorima zastupali Antun Matarić jugoslovenske vojske. Rat je bio na pra- nekadašnjoj Malocrkvenoj ulici, na i Stipan Stolišić. gu. Kada je 27. marta u Beogradu zba- uglu naspram Centralne škule (da- Pred početak rata u „Miroljub“ je čena vlada Cvetković – Maćek postalo nas ugao Njegoševe i Ulice Vasilija ubačen jedan ustaški letak u kome se je jasno da se Jugoslavija i Sombor Kovačića, tu je danas parking priko govori da će Bačka pripasti Madžari- nalaze vrlo blizu ulaska u svitski su- puta OŠ „Bratstvo i jedinstvo“). Ona je ma, da će Talijani dobiti jugosloven- kob koji se već skoro dvi godine vodi postala poznata po nazivu „Hrvatski sku obalu. Letak je Antun Matarić u Evropi. dom“. Uvodi se i kućni red. Naročito je odneo u policiju i prido kapetanu Ži- Bunjevci i Srbi, su i u ove događa- bila interesantna tačka 1 i 7. Po prvoj vojinu Legetiću koji se ovim rečima je ušli zajedno rišeni da se ne dile u tački svaki član prilikom ulaska učti- obratio Matariću: „A ja sam mislio da zajedničkoj borbi protiv okupatora i vo pozdravlja sa „faljen Isus“, a tačka ste vi iz „Miroljuba“ drukčiji, da ste da su u toj borbi podnili i jedni i dru- br. 7. glasi: „Tuđe poštuj, a svojima se protiv Jugoslavije“. gi velike žrtve, vidi se i u današnjim diči! Ne vređaj u domu ostale narod- Bunjevci radnici ko što sam i reko odnosima, jer da je bila i jedna mrlja nosti i vjere. Svoju narodnost i vjeru su najviše pripadali sindikalnim orga- u prethodnim periodima ne bi večeras uvek brani!“ nizacijama. Ivan Kekezović je ko član u Srpskoj čitaonici bio priređen jedan Obraćajući se članstvu prilikom sindikalne podružnice građevinski ovakav zajednički program. organizovanja pridavanja ili bilo koje radnika organizovao u URSS 16. maja manifestacije rukovodstvo „Mirolju- 1938. g. prvi štrajk otkako postoji ova Arsen Mijatović, ba“ je u proglasu ili pozivu govorilo sindikalna organizacija. U štrajku profesor istorije

Septembar-oktobar 2018. 21 VOJISLAV ORČIĆ JEDAN OD DILEGATA BUNJEVACA Za nacionalnu zajednicu Bunjeva- se organizuju za pridstojeće događaje, lih bačkih Bunjevaca, bio rodoljubiv, ca 25. novembar je veoma važan dan, jer kraj rata se bližio i bilo je jasno da patriotski orijentisan i odan državi, ali koji slave svake godine, u znak sićanja se austrougarska vojska povlači i da će Bunjevci Austrougarsku nisu doživlja- na Veliku narodnu skupštinu Srba, Bu- srpska vojska ući u Suboticu. Bilo je vali ko svoju državu zbog madžariza- njevaca i ostalih Slovena koji su 1918. samo pitanje dana kada će se to desiti. cije i opridilili su se za Srbiju i Jugo- donili odluku o prisajedinjenju Bačke, Desilo se 13. novembra. Narodni od- slovenstvo. Naime, u prilomnim no- Banata i Baranje Kraljevini Srbiji. bor od 40 članova, koji se kasnije vembarskim danima 1918. godine Bu- Na Velikoj narodnoj skupštini u proširio za još 92, izabran je na veli- njevci su jednodušno odbili ugarske Novom Sadu bilo je 84 delegata Bu- kom zboru u gostioni „Hungarija”. pridloge da se povuku iz zajedničkih njevaca, 70 iz Subotice, a 14 iz Som- Hroničari su s tog zbora zabilužili narodni odbora sa Srbima i da osnuju bora. riči bunjevačkog narodnog prvaka i zasibne odbore, koji bi sarađivali s Vojislav Orčić (1896–1961), služ- sveštenika Blaška Rajića koji je pozvo ugarskim vlastima. benik subotičke železnice, bio je jedan Srbe, Hrvate i Bunjevce na jedinstvo. Dani do Velike narodne skupštine od dilegata Bunjevaca koji su izabrani Ali njegove riči izražavaje i ideju jugo- bili su puni nacionalnog zanosa, rado- na velikom narodnom zboru u Subo- slovenstva, za koji su se zalagali bački sti i oduševljenja bunjevačkog i srp- tici 23. novembra 1918. Njegov unuk, Bunjevci: „Naš jezik je jugoslovenski, skog naroda u Bačkoj i Vojvodini, koji koji nosi didino ime, kaže da su s kojim govore i Srbi i Hrvati i Bunjevci. su krunisani Veli om narodnom skup- očeve strane praktično on i sin jedini Mi smo, dakle, svi jedan narod, sinovi štinom 25. novembra. Uprkos tome što potomci Vojislava Orčića, iako su dida majke Jugovića. Ko nas dili, taj je ne- je međ Bunjevcima bila izražena veli- Vojislav i baka Kristina izrodili petoro prijatelj naš. Ako se pak mi sami dili- ka euforija jugoslovenstva, dosta brzo dice, tri sina i dvi kćerke, ali iza njih mo, mi smo nerazumni ljudi”. Naš sa- nakon formiranja zajedničke države nisu ostali potomci. govornik navodi da je prvi pridsidnik Srba, Hrvata i Slovenaca ona je splasla – Dida i baka su živili na Paliću u Bunjevačkog-srpskog narodnog od- i međ njima je došlo do podila. širokoj ulici s borovima – priča on. – bora bio Šime Milodanović, bivši pu- – Izmeđ dvadesete i tridesete po- Uz kuću su imali vinograd. Dida je kovnik i veleposednik, i da je već sle- čelo je intenzivnije dilovanje iz Hr- svaki dan na poso u Suboticu odlazio dećeg dana formirana Bunjevačko- vatske, koja nikad nije istinski prihva- biciklom. Nije imo nijedan porok. Nije -srpska narodna garda, oružana for- tila tu novoformiranu državu Srba, ni pušio niti je pio. Za cio život, po- macija koja je osnovana s ciljem da Hrvata i Slovenaca i slala je učene lju- pio je možda litru rakije. Umro je u spriči nemire, krađe, pljačke, odnosno de, prija svega učitelje i sveštenike, s 65. godini od raka grla. Ne zna detalje sva nepoželjna dišavanja koja bi se u ciljem da diluju i promine svist Bu- o tome kako je njegov dida izabran za gradu mogla dogoditi prilikom takvih njevca. To je imalo za posledicu podi- poslanika Velike narodne skupštine prevrata. lu u Bunjevačkom korpusu – kaže Vo- jer se o tome nije pričalo, ko što se ni – Prvi komandant garde je bio Mi- jislav Orčić. – I onda je došla i 1945. u škulama nije učilo o samoj Velikoj lan Miličić, austrijski potpukovnik, godina, kad su Bunjevci satanizovani. narodnoj skupštini. Viruje da je dida koji je osto u Subotici. U narodnu gar- Bilo nam je zabranjeno da se izjašnja- izabran za dilegata zbog aktivnosti i du je ušao i moj dida. Imao je čin pot- vamo ko Bunjevci i brez pitanja su nas ideje koje je zastupo. – Bio je druželju- poručnika – priča Vojislav Orčić. – Taj u lična dokumenta upisivali ko Hr- biv čovik široki shvatanja – kaže. – U čin je dobio u vojsci, verovatno zbog vate. Time je učinjena velika nepravda šezdesetim godinama, kada je u Alžiru obrazovanja. Dida je završio Trgova- prema Bunjevcima, tako da se zapo- izbila revolucija, dida je u svoju kuću čku akademiju, a zbog obrazovanja, četi trend podila međ nama nastavio primio čak i dvojicu Alžirca izbeglica, brez obzira na to što nije stečeno u voj- i traje do danas. Kaže da se dida Vo- koji su ostali kod njega do kraja revo- noj školi, bio je uvažavan i u vojski. jislav, kada je došlo do prve podile lucije. Sačuvana je i fotografija s jed- Sačuvana je ova didina fotografija na međ Bunjevcima, povuko iz politi- nim od njih. kojoj stoji naslonjen na sablju u uni- čkog života. Više nikad nije bio politi- Uoči izbora dilegata za veliki do- formi, ali je kvalitet fotografije loš i čki aktivan. I kod njega je splasnu- gađaj u Novom Sadu koji je promenio ne vide se ti detalji. Sićam se da je još la ta ideja jugoslovenstva, tako da je tok istorije na ovim prostorima, u Su- jedna takva slika bila uramljena kod sve do smrti 1. decembra 1961. živio botici je 10. novembra formiran Bu- dide u kući, ali se posli bakine smrti povučen, daleko od javnog života i njevački-srpski narodni odbor. Oku- digod zagubila. politike. pio je najviđenije Bunjevce i Srbe da Priča da je njegov dida, poput osta- (E. Marjanov/Dnevnik)

22 Septembar-oktobar 2018. REVIZIJA TRIJANONSKOG UGOVORA

U vezi revizije Trijanonskog ugovo- ti Mikloša?, To je samo dio revi- evropskoj uniji. A prije no što je ušla ra je u svojoj brošuri od 1932. godine zije Trijanonskog ugovora. u Uniju osnivala je slična društva dr Stipan Matijević sa naslovom „ Ar- Šta je Madžarska propaganda? Ma- ko onda, čak i izviđačka društva (Čer- gumenti za očuvanje i održanje Tri- tijević navodi: „Mađarska i u prosvet- kezi ), što je neka vrsta poluvojnih or- janonskog mirovnog ugovora“ izno nim ustanovama naročito u školama i ganizacija, di se omladina vaspita u neprijateljsku propagandu koja je upi- u štampi, uvek je propovedala, a i sada duhu revizije Trijanonskog ugovora, rena na reviziju Trijanonskog ugovo- propoveda, da je ona ako ne najkul- čak se reprintovala i širila mapa 64 ra. Neprijateljska propaganda je po turnija, a ono jedna od najkulturnijih županije Velike Madžarske. Što se tiče Matijeviću vršena u Madžarskoj. Pa zemalja. Svakom je učeniku u školama dvovlasništva, nešto se slično dešava navodi: ulivano u glavu: Extra Hungariam non i danas u modi je dobijanje madžar- “Naši neprijatelji iz minulog svet- est vita, si est vita, non est ita“. (Van skog pasoša tj. dvojnog državljanstva. skog rata po svršetku rata nisu dizali Mađarske nema života, i ako ga ima, Ta društva postoje i danas, čak se i glave. Na mirovnoj konferenciji sklop- nije takav. ). U vezi sa ovom lozin- nova formiraju, ali se prilagođavaju ljene ugovore u miru potpisali su, kom i gornjom tvrdnjom uverava sistemskom uređenju Evropske Unije, jer su se mogli bojati toga, da će po- svoj narod, da je opstanak Mađarske da ne bi bili antidemokratski. Što se bednici zaposesti njihove države i kulturna potreba za Evropu. A da bi tiče Horti Mikloša, na jednom plakatu držati ih zaposednutim sve dotle, ovoj zadaći mogla odgovoriti, nalazi iz perioda 1941-1944. na bunjevačkom dok ne dobiju potpunu odštetu, koju za potrebno, da joj se svi krajevi vrate jeziku je napisano da je Horti Mikloš su pretrpeli u svetskom ratu. Posle natrag, koji su nekad sačinjavali krune „patron Bunjevaca“. sklopljenih mirovnih ugovora izve- sv. Stevana i to traži bez ikakvih skru- Zbog čega je Horti Mikloš pa- sno vreme vladala je tišina u nepri- pula. Ovaj je zaključak skroz neosno- tron Bunjevaca, to se može viditi iz jateljskim zemljama. Posle nekoliko van i pogrešan, jer Evropa ni sa čim ni- sledećeg navoda Matijevića u brošuri: godina nakon sklopljenih mirovnih je vezana za Mađarsku, naprotiv Ma- “Mađarska je donela zakon o pravima ugovora otpočinju jače i jače napadati đarska kao feudalna i antidemokratska ne mađarskih narodnosti još 1868. mirovne ugovore....Ova neprijateljska država može se smatrati ostrvom u (Zakonski članak XLIV iz 1868 ), koji propaganda naročito u poslednje dve- demokratskom moru, koje sprečava glasi: „Država je dužna brinuti se, da -tri godine počima sve vehementije slobodno kretanje broda demokrati- one nemađarske narodnosti, (jer na- širiti njezinu mrežu i u tu svoju mrežu je.... Da bi ova propaganda što jači i rod su sačinjavali po njihovoj jurisdik- uvlači i strane čuvene naučnike i dublji koren zahvatila u narodu, osno- ciji samo Mađari), koji žive u većim državnike, koji samo od njihove strane. vala je Mađarska čitav niz društava, masama, dobiju pouku na svom ma- Dakle, jednostrano izvešteni ustaju u kojima je zadaća, da ubeđuju svoj ternjem jeziku sve do više akademske odbranu njihove teze pod svojim vla- narod, da otcepljeni krajevi nisu ko- pouke. Dakle, isti zakon imperativno stitim imenom, dočim kada bi sve- načno priključeni susednim zemlja- određuje, da se svako dete poučava u strano i objektivno proverili ta pitanja, ma, nego su samo privremeno zapo- osnovnim i srednjim školama na ma- o kojima daju javnosti svoja mišljenja sednuti. Među ovim ruštvama nalaze ternjem jeziku. Ovaj zakon još i danas ili bolje reći mišljenja naših nepri- se: „Udruženje Mađara što se bude“, je u kreposi u Mađarskoj. A kako se jatelja, - sasvim bi do drugih zaklju- takozvano društvo „Levente“ pa „Vite- postupalo sa narodnostima od strane čaka došli. “ ški red“. Ovo poslednje udruženje stoji mađarskih vlasti? U Subotici su odu- U ovoj brošuri su sabrana sva ob- pod visokom zaštitom guvernera vek živeli u većini Bunjevci, a u Baji i razloženja za očuvanje i održanje Tri- „Horthy”. Za tim se svakom vitezu Somboru i u okolnim selima ovih gra- janonskog mirovnog ugovora i akce- dodeli 100 jutara zemlje, da može bez dova, ako i ne u većini, a ono u ogro- nat je dat na severnu granicu sa se- brige živeti i spremati se na prisvojenje mnim masama; pa jednu jedinu osno- vernim neprijateljom, to jest na Ma- otcepljenih krajeva. Sva ova društva su vnu bunjevačku školu nije osnovala džarsku sa njezinom propagandom. potpuno vojnički organizovana. Nji- mađarska država, o srednjim školama A Bunjevci su činili većinski faktor hova je lozinka: „ Ne, Ne, Nikada“, to i da ne govorimo. Šta više kada su ne- da ti prostori uđu u državu koja se u jest: Nikada neće prestati tražiti otcep- koliko stotina Bunjevaca u Subotici go- vrime pisanja brošure zvala Kralje- ljene krajeve otadžbini. Sva ova dru- dine 1899. tražili od mađarske vlade, vina Jugoslavija i taj prostor je štva u ovom smislu polažu i svečanu da im se dozvoli, da u svom trošku „Dunavska Banovina“, a prija toga je zakletvu.....Osobito ide u prilog mađar- podignu osnovne škole u onim kraje- bio Vojvodina. Koliko je ta propa- skoj propagandi između Mađarske i vima, gde su Bunjevci u ogromnoj ve- ganda uticala da se Baranja i Bačka naše države postojeće dvovlasništvo“. ćini i obvezali se da će te škole u svom ponovo nađu u sastavu države Hor- Međutim, danas je Madžarska u trošku izdržavati i plaćati nastavni-

Septembar-oktobar 2018. 23 ke, ni to im nije bilo dozvoljeno..... VODINE, a Petar Pekić je “ko” Bu- Subotice otcepljeni: Čikerija, Tompa, Ovako su postupale mađarske vlasti sa njevac, a napisao je i knjigu POVIJEST Kelebija, pa ima li na ovoj ogromnoj te- slavenskim narodima u otcepljenim HRVATA U VOJVODINI, koja je na- ritoriji jedna jedina slavenska osnovna krajevima. Mada su to čisto slavenska građena od “Matice hrvatske”, a ta po- škola, a kamo li srednja škola. Samo na mesta bila negda, hteli su silom i milom vijest se zapravo odnosi na Bunjevce Čikeriji bilo je upisano za školsku go- pomađariti ove krajeve, a slavenstvo i Šokce u Vojvodini. Da se tu radi o dinu 1928/29. 84 dece, i ta su deca tako potpuno iskoreniti..... Ovo pomađari- Bunjevcima vidi se i u spomenici koju razdeljena u pojedine grupice, da im se vanje uzelo je sve jače i jače mere, kako je napiso Petar Pekić na hrvatskom ni veronauka nije predavala na mater- smo se približavali svetskom ratu. Sla- jeziku sa naslovom SPOMENICA po- njem jeziku. Na Čikeriji u takozvanom venska školska mladež ne da nije sme- hoda Bunjevaca u svoju staru postoj- Đukić – redu, gde skoro čisto slavenski la ispovedati se slavenom, nego nije binu. Nadalje, Balint Vujkov je u Su- (bunjevački) živalj stanuje od pamti- javno smela svojim maternjim jezi- botici 1938. godine izadao Bunjevačke veka, pa i danas, sagrađena je nova ka- kom ni govoriti....Dočim onaj učenik, narodne pripovitke, dok je 1951. go- tolička crkva, koja je pre 2 – 3 godine koji se očitovao Mađarom, mada mu dine izdao, Hrvatske narodne pripo- posvećena. Na ovoj svečanosti zastup- roditelji ni reči nisu znali mađarski, vijetke, a radi se o istim pripovitkama, ljeno je bilo i najviše sveštenstvo i vi- tome je bilo napredovanje olakšano, a samo što one postaju hrvatske. Ku- soke političke vlasti, pa mada je pri- ako se i dalje čvrsto držao mađaronom jundžić Pajo je još u Nevenu 1896. go- sutno građanstvo ogromnom većinom pa se takmičio sa rođenim mađarima dine napisao ”Zašto se mi borimo za slavensko bilo, sa pridikaonice prili- u mađarstvu tome je bila osigurana bunjevački jezik?” Da bi Mijo Mandić kom službe Božje ni jedna slavenska budućnost. Ovako se dade rastumačiti izdo 1934. godine, Pravi bunjevački reč nije pala, kako je to katoličko grada čisto slavenske porodice postadoše kalendar, baš na tom bunjevačkom đanstvo sa pravom očekivalo. Iz ovih mađarskim porodicama, na primer: jeziku. Sada se nazire razlog zašto se činjenica dade se ustanoviti, da Ma- Vojnići, Rudići, Šiškovići, Sučići, Piu- za vrime Horti Mikloša ( 1941 – 1944) đarska svojim nemađarskim narodno- kovići, Čekonići, Popovići, Šomšići, izdaju kalendari na bunjevačkom jezi- stima apsolutno nikakva prava ne daje, Pejačevići, Grašalkovići i mnogi drugi. ku i novine. te oduzima im i najprirodnije pravo na Mnogo porodica od ovih, koje se pro- Nadalje, Matijević navodi sledeće maternji jezik . Da li se to može činiti slaviše ili na raznim bojištima, ili na činjenice iz posliratnog ponašanja jedna kulturna zemlja? Da li se može političkom polju, dobiše plemstvo, Madžarske: “U Bajskom trokutu, koji nazivati kulturnom zemljom, koja sa grofovstvo, barunstvo, a Grašalkovi- je pao pod Mađarsku, pa u onom de- svojim manjinama tako postupa? Od- ćeva porodica i kneževstvo.“ lu Baranje, koji je takođe ostao pod govor na ova pitanja samo negativan Nakon uspostave kraljevine Srba Mađarskom, te severno od Baje izvan može biti. Iz ovoga se vidi, koliko ima Hrvata i Slovenaca, da li su Bunjevci i Bajskog trokuta, toliko slavenskog ži- istine u onoj tački njihove propagan- Šokci dobili škule na svom maternjem vlja ima, da su pojedina mesta čisto de, da su Mađari jedini nosioci za- jeziku i koji bi to bio maternji jezik. slavenska, što najbolje dokazuju nazi- padne kulture. Ovako varvarsko po- Činjenica je da se Neven, koji je izla- vi tih mesta kao: Gara, Kaćmar, Bikić, stupanje u mirnom dobu sa svojim zio na bunjevačkom jeziku oprideljuje Riđica, Gornji Sveti Ivan, Vancaga, pa nemađarskim građanima nikako ih za hrvatski jezik ko i kalendar Danica, izvan bajskog tokuta na severu: Baćin, ne može kvalifikovati ni kulturnim to preusmiravanje na hrvatski knji- Dušnok; a osim ovih mesta i njihovih narodom, a kamo li jednim od najkul- ževni jezik se pojačava naročito posle okolina, u ogromnom broju živi sla- turnijih.” 1926. godine, pa Petar Pekić 1938. go- venski elemenat; u drugim mestima, dine izdaje knjigu na hrvatskom jezi- gradovima, selima, periferijama, oso- Pripremio: Mijo Mandić ku POVIJEST OSLOBOĐENJA VOJ- bito u onim krajevima, koji su od srca (NE)ODGOVORNOST

Za gopodina Zelića osvanulo je još odavno je zaboravio, pa valjda je on još vrimena za to, a ovaj prizor prida jedno lipo jutro. Voli on da uživa u sad varoščanin. mnom trajaće još koji minut. izlasku sunca. To je naučio dok je još - Maro, dođi da vidiš kako je ovog - Dođavola, nikako da je nami- bio mali, kad je sa svojim baćom išo na jutra lipo sunce! stim. Evo me dolazim! njivu da radi. Uvik bi poso zaustavljali - Mani me se, Marko, zar ne vidiš - Marko, kud si navro sa tim sun- i prvo izlazak odgledali. Međutim, sad da pokušavam da namistim stanicu cem. su došla neka drukčija vrimena i on je na radiu. - Pogledaj kako je lip izlazak sun- posto gospodin, a njivu i poso na njoj, - Dođi, posli ćeš je namistit, ima ca.

24 Septembar-oktobar 2018. - Jest lip je, ali ovako isto ono nema nikake vajde. urlala, prisrićala i plašila druge lju- izlazi svako jutro. Posli ručka Mara sidi u sobi i ćuti. de. - Grišiš, Maro, svako je jutro Marko je gledi i prosto se boji da je - Mož bit da si ti, Maro, i u pravu. posibno. prikine u tom razmišljanju. Ćute oni - Kako nisam, oćeš da ti navedem - Jal, Marko, znaš li ti šta znači rič tako još niko vrime, kad Mara od- još dokaza. Na primer, di nam je ta odgovornost, maloprije sam je čula. jednom skoči. odgovornost kad parkiramo kola di - Maro, šta to divaniš, otkud ti - Sitila sam se šta bi mogla ta rič triba i di ne triba, privodimo priko sad to, kaka odgovornost. značit! ulice dicu na crveno svetlo, ne ljuti- - Dok sam namištala stani- - Ti još uvik o tom razmišljaš! mo se kad ne iđu redovno u škulu, cu, čula sam kako voditelj baš to - Dašta, ne da mi đavo mira pa kad donose jedinice. Oćeš još? objašnjava, a zbog tebe ga nisam samo o tom razmišljam. Odgo- - Nemoj molim te, još ćeš mi čula..Maro, dođi vidi izlazak!! vornost je, Marko, kad si kriv za ono pokvariti dan, tio sam sa Josom - Kažeš odgovornost, e to je teško što nisi uradio. posli podne da se prošetam. objasnit. - Je, Maro, s tobom ko da danas - Dobro neću, samo te molim - Bog s tobom, Marko, kako to nije štog u redu. prija toga da mi namistiš stanicu na teško.....doduše davno sam je čula. - Znam ja šta divanim, to ti je onom našem radiu, oću da čujem - Nisi je ni mogla čuti kad je ne ono kad imaš zakazano kod leka- koja će to sutra rič bit na redu. upotribljavamo. ra, ne stigneš na red a za to niko ne - Samo nemoj da je ti objašnjavaš, - Marko, ja tebe ništa ne ra- bude kriv, el kad je ti neko privrne jel ćemo se ondak možda i mi nać u zumim, oćeš mi sve lipo kazat da te kontenjer i razbaca smeće. njenom objašnjenju. razumim. - Ja tebe, Maro, ne razumim, kake - Neka se nađemo, Marko, važno - Maro, tu rič je teško objasnit jer veze imaje smeće i doktori sa od- je da saznamo šta one znače. se ritko koristi, davno sam je čuo i govornošću. već sam zaboravio za šta se ona ko- - To si dobro kazo, jel da imaje risti. ne bi bilo svudak smeća, ne bi nam Jadranka Tikvicki - Iđem ja radit svoj poso, od tebe se dica noću potucala po parkovima,

PISMA SLOBODI 13. XI Na ovu stanicu i nikad, nikad više ispod plavog nebeskog crno žune tiranije. svoda da ovoj zemlji, ovom gradu stigla je jednog davnog povrati ljubav, radost i nadu novembarskog dana da čovik, čoviku, čovik bude Sloboda svako sa ove panonske grude u nagorelom vojničkom šinjelu da pristanu topovske kanonade najlipšem nevestinskom i svi u miru žive i rade velu na ovu stranicu jednog u sjaju sunca novembarskog dana u oku solunca ispod plavog nebeskog svoda da žito svakom u sjaju sunca u oku solunca čoveku zrije stigla je Sloboda. na plodnom tlu Panonije GEZA BABIJANOVIĆ

Septembar-oktobar 2018. 25 STOGODIŠNJICA ZAJEDNO Tlo ove Panonije 18. Godinice, a prošloga vika, još uvek veliku tajnu krije Desilo se u našoj kolevci ko smo, odakle smo, Zbratili se dva naroda, kosti predaka mojih Srbi i bunjevci. zemlju ovu oplodiše Dide su nam odlučile, znojem krvlju napojiše Da se pobratimo mesto tople majske kiše I da našu svitu zemlju istorija vremena duboka Srbiji pripojimo. sto godina ko treptaj oka U srbiji našoj miloj al baš osmeh s mrka lica Od sad ćemo tu ostati budi ova stogodišnjica Da nas niko ne svojata jer tada reče narod moj Ni madžari ni hrvati. želim da budem na svom svoj Nećemo se odrić svoga dugo čekana da bude istina Imena, zemlje i salaša zemlja Srbija moja domovina Nek svi vide čim se diči mi, Bunjevci mobaši, kubikaši Bunjevačka duša naša. tuđinske sluge i bezemljaši Tu se dobro osićamo kupismo slobodu od carske vlasti U našoj smo pravoj kući da nas tuđin više ne beščasti Divanite bunjevački i nikad više da se događa Sad vas niko ne sme tući. da nas iz varoši teraju u predgrađa Račune nećemo u ovoj plodnoj ravnici da nas ima Polagat nikome zajedno sa ostalima i braćom srbima Živećemo dok nas ima da od tada bude dosledno Tu svoji na svome. Srbi i Bunjevci uvek i uvik zajedno Za sve što su uradili mir ovim poljima da večno vlada Svim didama fala od tuđinske vlasti da niko ne strada Neka im je laka zemlja a isti govorimo i divanimo I vična im bila slava. da istu sudbinu dalje ostvarimo A nama su ostavili jer iste nas sudbine koreni vežu U amanet jedno do starih slovene veze dosežu Da živimo sa srpskom braćom i nije čudo da se tad zgodi Uvek i uvik zajedno. da nas isti put u budućnost vodi Ostvari se san svih naših snova ANTUN PATARČIĆ Da živimo u zemlji naših prededova I doživimo najzad punu istinu da Vojvodinu ugradimo u srbiju domovinu. GEZA BABIJANOVIĆ

26 Septembar-oktobar 2018. NASTAVAK SIĆANJA NA POČETKE STVARANJA U TEHNIKI SLAME Ivana Dulić je 2015. godine izra- Kruna je najmoćnije obilužje, ve- lodanović Ana (1926-2011) Teza dila krunu kojoj je dat naziv“ BRILI- lika vridnost, dostojanstvo, bogatstvo, (1936-1998), Đula ( 1938 ) iz Starog JANT NA PEŠČANOM VINSKOM gospotstvenost, raskoš u obilužjima, Žednika i Kata Rogić (1913 – 1993), PUTU U SUBOTIČKO - HORGO- vire, identiteta, istorije, virni pokaza- Marija Ivković Ivandekić (1919-2006) ŠKOJ PEŠČARI“. Opis krune u tehni- telj veliki značajni poruka koje kruna iz Đurđina, one su stub, snaga, izvo- ki sičene i pune pletene slame u kom- nosi u povisti, istoriji, tradiciji, kultu- rište, začetnice, neponovljive velike binaciji sa izravnatom slamom, ra- ri, neprocinjivu vridnost i lipotu jed- umitnice, cili svoj život su posvitile đena je prema podacima iz knjige nog naroda. Još jednom je slama po- slami, oplemenile slamu, iz slame su „Peščani vinski put subotičko-hor- kazala da je blagotvorni prirodni ma- izvukle nešto što je najlipče za sebe goške peščare „autora Dragana Milj- terial koja daje veličanstvena umitni- i za sve nas. Sa desne strane križa kovića (2012 god.) i mašte Ivane Dulić čka dila na ovom prostoru, slama pridstavljena je Ana Crnković (1936- koja je svu krunu osmislila i filigram- ne samo da je dosegla nebo, neg je 2011), iz Subotice naša najveća učite- skim pletivom uradila. Prečnik krune kruna KRUNA BRILIJANT NA PEŠ- ljica koja je punih 50 godina svog je 181,5 mm, visina obruča ili oboda ČANOM VINSKOM PUTU U SU- života posvitila očuvanju tradicije 60 mm, dužina 570 mm. Priklop je BOTIČKO-HORGOŠKOJ PEŠČARI, usavršavanju umitnosti, učila, da bi rađen u tri sloja, spoljnji sa obilužji- blagoslov i zaštitnica svih plantaža mogla učit, osnovala mnoga društva ma, sridnji za sastavljanje, oblikova- vina ovog podneblja. slamarstva, iznedrila je veliki broj nje krune i unutrašnji dekoratvini, Napomena: Kruna je rađena od umitnika uvela pletenu slamu i reljef oivičen sa pletenom okruglom četvor- kartona u tri sloja, dekoracija je siče- u slikarstvo slamom, širila ljubav pre- kom i bakarnom čvrstom žicom, sa na i puno pletena ko i izravnata slama ma slami ko prirodnom materijalu. U obilužjima svetog Pape Urbana, gr- uz pomoć lipka i žice sastavljena, koja gorjnjem dilu križa, je gradski toranj, bom Subotice, svetim Trifunom, gr- daje oblik, sigurnost, čvrstinu i stabil- simbol grada Subotice sa nazivom bom Nose, Bela Hamvaš, vitraž, gr- nost ko i izdržljivost, a svi osetljivi udruženja LUSA, koje se bavi 25 godi- bom Palića i ukrasima na obodu ob- dilovi su još radi veće bezbednosti i na radom sa slamom, širi ovu umitnost ruča imitacija ornamentike subotički našiveni, a to znači da kruna može biti po ciloj Vojvodini, mnogi umitnici palata izmeđ svakog nosača. Šest no- upotribna uz VELIKU PAŽNJU – NE stvaraoci se mogu pohvaliti da su učili sača širine 30 mm, dužine 195 mm + SMI NA KIŠU, VLAŽNI PROSTOR, u LUSI, pletenje, obradu slame, izradu 60 mm ( koji ulaze u obruč ) oivičeni A NI DUGOTRAJNO NA SUNCE. slika u tehniki slame, LUSA je veliki su pletenom okruglom trojkom oko Čuvati je na suvom i zračnom mistu u rasadnik ove umitnosti. Liva strane tanje žice, koji ulazi u okvir obruča, vitrini ili papirnoj kutiji. križa prikazuje Ivanu Dulić poznatu kako bi se dobilo na čvrstini kon- Ovaj opis krune je sačinjen 02. ja- po svojoj novoj tehniki sičenom ple- strukcije, nosači su ka centru krune na nuara 2015. godine od strane autora tenom slamom, po mnogim inovaci- krajevima suženi u dužini od 42 mm, Ivane Dulić iz Subotice i Ane Vukov iz jama u ovoj umitnosti, slike filigram- ukrašeni sa vinčićima grožđa ili even- Starog Žednika. skim radom u tri dimenzije u ravni, kicama koje se završavaju prema cen- Ivana Dulić ko članica Art Etnosa reljefu i slobodnom prostoru, slikom tru krune ( evenkice je radila Ana Vu- ULUS ( Udruženje likovnih umitnika priča priče života, porodice, paora, kov, kao i finalne radove oko sastav- Srbije ) je sa Anom Vukov izradila i dužijance, turizma, slikom priča is- ljanja krune ). MADŽARSKU SVITU KRUNU. Po- tinu, tradiciju, bogatstvo, gospotstve- U sridini krune je šestougaona moć u sakupljanju podataka i papira o nost svojim figurama, krunama, ukra- ploča u tri sloja, pričnika 54 mm sa Kruni dao je Vujković Lamić Ljudevit sima, veliča ukras lita na ovim prostori- 25 mm stranice koje ujedno služe ko i u dogovoru sa Ivankom Kenjereš iz ma. U centralnom dilu križa je ISUS dekoratvni vrh krune. U centralnom Kanjiže projektovana je kruna sridi- – čuvar umitnosti od teških iskušenja, dilu krune je pletivu, okrugla četvorka nom 2013. godine. kroz koja prolazi ova veličanstena sa žicom jačom od bakra, u obliku ot- U 2018. godini Ivana je izradila božanstvena umitnost. Vlaće oko kri- voreni srdaca koje asociraju na “kalež sliku u tehniki sičene platene slame ža čini krug koji zaokružuje istoriju za vino” ili imitaciju ornamentike su- dimezije 34x48 cm, koja prikazuje na ove umitnosti u gradu Subotica od botički palata sa ukrasima uvrćkani velikom križu ispričanu filigramskim 1935-2018. godine. “brkova“ tek procvatalih mladih la- radom istoriju umitnosti u tehniki Ovom slikom je ponovo Ivana dala stara loze, i listovima loze ko konačni slame Subotice. istorijat slamarstva sa naglaskom da je dekorativni dio završne krune. U donjem dilu križa su sestre Mi- sve počelo od Đurđina, Starog Žedni-

Septembar-oktobar 2018. 27 ka do danas u Subotici, sa prikazom kod Udruženja penzionera Subotice - Ana Crnković. začetnica i učiteljica ove umitnosti. sve do 1999. god. kad je ponovo prinu- Na kraju šta o slamarstvu kaže is- Podudara li se ovo sa drugim dilima đena napustit “LUSU” i plodove svog toričar umitnosti Ljubica Vuković Du- koji su pisali o ovoj umitnosti. Ko pe- rada, po treći put osniva novo udru- lić: desetu knjigu Zbornika za narodni ženje “SRP” kao slamarsku radionicu Art etnos (Slamarsko udruženje život i običaje objavila je Jugoslavenska penzionera u Gerontološkom klubu RIS iz Subotice jedno je od slamarski akademija znanosti i umjetnosti u Centar I u Subotici, sve do 2010. go- udruženja iz Subotice i njezine oko- Zagrebu 1986. Godine, dilo Ante Se- dine. line koje okupljaju žene vešti ruku, kulića pod naslovom” Narodni život U grafikonu PUT SLAMARSTVA specifične imaginacije i zaljubljene u i običaji bački Bunjevaca “. Po načinu od 1962. do 2012 . godine Ivana Dulić slamu, materijal kojim oblikuju, svoje obrade tema to se dilo odlikuje vi- pokazuje dvi grupe stvaraoca. Tavan- vizije. Članice Slamarskog udruženja sokim naučnim nivoom i namenjeno kut koji ima svu moguću podršku od RIS iz Subotice na temelju usvojenih je užem krugu stručnjaka kako u prid- društva i institucija priko politike i tradicionalni veština oblikovanja sla- govoru navodi urednik Ive Mažuran. drugu grupu koji nisu imali ama baš me istražuje njezine nove i drugačije U XVII poglavlju ovog dila je neistra- nikakvu podršku od društva i insti- mogućnosti, kako u načinu rada tako i žena umitnost Bunjevaca di je i umit- tucija grada i struke – sve što je umit- u sažimanju motiva. Još uvek najčešći nost u slami, slamarke. Slidi citat iz nost u tehniki slame prisvajao je Ta- panonski motivi na njihovim slikama toga dila: vankut, a Ana Crnković je cili svoj vik i predmetima, proživljeni ili pak oni “Slamarke, izgubljene u samoćama stvaralaštva posvitila i ostalima, ističe koji se tek temelje na predaji ili viziji, između beskrajnih horizonata panon- Ivana Dulić. Grafikon počinje sa Kolo- potvrđuju povezanost ovog stvarala- skog neba i zemlje, koristeći predahe nijom naïve Tavankut 1962. Ana Crn- štva s okruženjem u kojem nastaje. No, svakodnevnog mukotrpnog i mono- ković, prof. lik. Stipan Šabić; zatim iskoraci od tradicionalnog koje čine tonog rada, ove su žene kao i njihovi Đurđin – Kata Rogić, Ivković Ivande- pojedine autorice ukazuje na to da sudruzi po talentu, anonimni pučki kić Marija, Stari Žednik - Milodanović predmet od slame može biti zanim- pripovjedači, pjesnici i svirači osjetile Ana, Đula i Teza , “Matija Gubec” Ta- ljiv i moderan ko souvenir, dekora- potrebu da umjetnički izraze svoj do- vankut 1986. Jozefina Skenderović. tivni predmet, modni detalj, ko skulp- življaj velikog svijeta oko sebe, da uljep- Tu se dalje navode ostala udruženja. tura. Ali i ko upotrebni predmet. Stva- šaju svoj teški život, njiva, sunca, LUSA Subotica 1990 - Ana Crnković, ralaštvo članica ovog udruženja, koje prašine, vječito savijenih leđa i znoja, Jelena Balzam; Bajmok - Vujić Klara su u svako svoje delo uplele i svoj taj život crne zemlje koji život znači”. Mira; KUD Aleksandrovo - Cerna Ma- maksimalni napor, svidoči o predano- Nadalje on navodi po životnoj dobi rija; Svetozar Miletić “Lemeš” – Sti- sti veštini oblikovanja slamom koja ži- slamarke: Marga Stipić (Tavankut, 2. pan Budinčević; Sombor “Bunjevačko vi na ovom prostoru zadnjih sto go- studeni 1913.), zatim Kata Rogić (Đur- kolo” - Vuković Ksenija, Dulić Ivana; dina, razvija se, ali istovrimeno u sebi đin, 10, rujna 1919.) i ostale koje se BKC Subotica - Mandić Blaženka, Ana nosi i duh tradicije. podudaraje sa Ivanom Dulić i njezinim Crnković; “ Kreativa “ Ger.klub Cen- navodima. Znači tu se pojavljuje Mar- tar I - Kirbisovi M.E.; SRPS - Geron- Sastavio, Mandić Mijo, ga Stipić iz Tavankuta kao najstarija tološki klub Centar I, Subotica 1996 - dipl.inž.arh. 2018. koju Ivana nigde ne navodi. Iako Ivana u stablu slamarstva koje je ona sačinila daje značaj Ani Crnković di navodi: “Trnovit put očuvanja tradicije i umetnosti u tehnici slame Ane Crnković, počela je u OŠ “Matija Gubec” Tavan- kut kao učiteljica u tehnici slame kod dece gde se i dogodila prva razgled- nica. 1962. god. na kolonijji L. prof. Šabić Stipana dogodila se reljefna pletena slika od slame “Rit“ kao prva u ovoj tehnici od Ane Milodanović iz Žednika, 1986. god. bio je i saziv slamarske kolonije u Tavankutu KUD “Matija Gubec “ koju organizuje Ana Crnković sve do 1990. god. kad se morala povući iz slamarske umetnosti Ta- vankuta. Te iste godine 1990. organizuje novo udruženje “ LUSU” u Subotici

28 Septembar-oktobar 2018. SOMBORSKA STRANA UG „BUNJEVAČKO KOLO“ SOMBOR OTVORENA DIČJA IZLOŽBA RADOVA LIKOVNE SEKCIJE UG „BUNJEVAČKO KOLO“ U ponediljak, 24. septembra 2018. Na samom početku prisutnima udruženja od 17.00 do 19.00 časova. godine, u maloj sali Kulturnog centra se obratila podpridsidnica udruže- Svičano otvaranje uveličali su „Laza Kostić“ svičano je otvorena nja, Aleksandra Medurić Kalčan, koja mnogobrojni gosti od koji su bili pri- izložba radova Likovne sekcije UG je istakla sve aktivnosti dice u okvi- sutni i pridsidnik Skupštine grada „Bunjevačko kolo“ Sombor. ru rada likovne sekcije. Akademski Sombora, prim dr Zoran Parčetić i Mališani su vridno radili to- slikar, Milenko Bujiša, je naglasio pridsidnik udruženja, Dejan Parčetić. kom cile godine raznim tehnikama. značaj rada sa dicom u kreativnom Izložba je bila otvorena do petka, Drvene boje, tempere, akril, pastel... izražavanju. Podpridsidnik udruže- 29. septembra 2018. godine. Svoje su priče i doživljaje pritočili u nja, Aleksandar Bošnjak, zafalio se sliku, a ovog lita su imali i koloniju na roditeljima čija dica pohađaje likovne UG „Bunjevačko kolo“ kojoj su crtali ambijet salaša na kom radionice ko i saradnicima koji rade Sombor su boravili cio dan. sa dicom svake subote u prostorijama Jovana Popovića bb

Septembar-oktobar 2018. 29 Promocija zbornika „Bunjevačka lipa rič“

Subota, 20. oktobra bila je prilika teke. Dici, takmičarima, obratio se i da se dica još jedared okupe u pros- Porid mali recitatora, gosti su bile počasni pridsidnik Bunjevačke mati- torijama Bunjevačke matice, koja tra- dvi bunjevačke pisnikinje koje su svo- ce, Ivan Sedlak, želeći im još puno us- dicionalno baštini dičije stvaralaštvo, jim prisustvom i pisništvom uveličale piha u budućim takmičenjima. pod nazivom „Bunjevačka lipa rič“. ovu manifestaciju, a to su Alisa Prćić Nakon podile prigodni plaketa Gostima su se pridstavili prošlo- Vukov i Snežana Popov Selimović. nagrađenoj dici i pridavačima, za sve godišnji takmičari na opštinskom ni- One su s publikom i malim takmi- prisutne priređen je mali banket u vou, u sklopu manifestacije „Pesniče čarima podilile nike od svoji pisama, holu Bunjevačke matice. naroda mog“ koja se svake godine or- recitujući ji lično, za šta su obadvi do- ganizuje u čitaonici Gradske biblio- bile lip aplauz. Izvor: bunjevci.net

30 Septembar-oktobar 2018. 1.000 dinara 500 dinara 2.000 dinara 350 dinara

350 dinara 350 dinara 600 dinara 300 dinara

200 dinara 300 dinara 200 dinara 500 dinara OSTALA IZDANJA “Put nade” - Ivan Bašić Palković Didan - 150 dinara “Istinu tražim” - Ivan Bašić Palković Didan - 150 dinara “Dida pripovidaj mi” - Ivan Bašić Palković Didan - 300 dinara “Ispod starog bagremara” - Geza Babijanović - 250 dinara “Horske kompozicije” - Bela Tikvicki - 150 dinara “Istorija Bunjevaca, Šokaca i bosanskih franjevaca” - p. Bernandin Unyi OPM. - 500 dinara

Septembar-oktobar 2018. 31 Суботица Покрајински секретаријат Szabadka за културу, јавно информисање Subotica и односе с верским заједницама

IZ ALBUMA PORODICE VOJNIĆ KORTMIŠ