BBOOLLUU TTAARRIIMM MMAASSTTEERR PPLLAANNII

T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI

Strateji Geliştirme Başkanlığı

Bolu Tarım İl Müdürlüğü

Ali SERİNDAĞ Vali

Veysel ÖZGÜR Vali Yardımcısı

Mustafa ODABAŞ İl Müdürü

Bolu Tarım Master Planını Güncelleyen

Ali ŞENTÜRK Ziraat Mühendisi

2 İÇİNDEKİLER Sayfa HAZIRLAYANLAR KISALTMALAR ...... 6 TABLOLAR ...... 7 GRAFİKLER ...... 9 RESİMLER ...... 10 ŞEKİLLER ...... 10 BÖLÜM 1. GİRİŞ ...... 13 1.1. Bolu İli Tarım Master Planının Amacı ...... 13 1.2. Bolu İli Tarım Master Planının Hazırlık Aşamaları ...... 14 1.3. Bolu İli Tarım Master Planının Kapsamı ve İçeriği ...... 14 BÖLÜM 2. KALKINMA KOŞULLARININ, POLİTİKALARININ VE PLANLARININ GÖZDEN GEÇİRİLMESİ ...... 16 2.1. Türkiye’de Tarım Politikaları ...... 16 2.2. Kalkınma Koşullarının Gözden Geçirilmesi ...... 18 2.3. Tarımın Türkiye Ekonomisi İçerisindeki Yeri ...... 19 BÖLÜM 3. BOLU İLİNİN BİYOFİZİKSEL ÖZELLİKLERİ ...... 20 3.1. Coğrafi Konum ...... 20 3.2. Topografya ...... 21 3.2.1. Dağlar ...... 21 3.2.2.Ovalar ...... 22 3.2.3. Yaylalar ...... 23 3.2.4. Havzalar ve Akarsular ...... 25 3.2.5. Göller ...... 27 3.3. Bolu İlinin İklim Özellikleri ...... 32 3.3.1. Sıcaklık Verileri ...... 33 3.3.2. Yağış Durumu ...... 36 3.4. Bolu İli Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri ...... 38 3.5. Arazi Dağılımı ...... 42 3.5.1. Arazilerin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı ...... 42 3.5.2. Arazilerin Kullanım Kabiliyetlerine Göre Dağılımı ...... 45 BÖLÜM 4. SOSYO-EKONOMİK YAPI...... 52 4.1. Nüfus Yapısı ...... 52 4.2. Sağlık ...... 58 4.3. Eğitim ...... 59 4.4. Ulaşım ...... 63 4.5. İçme ve Kullanma Suyu ...... 65 4.6. Tarımın Gayri Safi Hasıla İçerisindeki Payı ve Gelişme Hızı ...... 68 BÖLÜM 5. TARIMSAL ÜRETİM SİSTEMİ ...... 74 5.1. Arazi Kullanım Durumu ve İşletme Büyüklükleri ...... 74 5.2. Tarımsal Mekanizasyon ...... 76 BÖLÜM 6. TARIMSAL HİZMETLER ...... 83 6.1. Tarıma Hizmet Sağlayan Kuruluşlar ...... 83 6.1.1. Kooperatifler ...... 84 6.1.2.Tarımsal Şirketler ...... 84 6.1.3.Ziraat Odası ...... 85 6.1.4.Çiftçi Birlikleri ...... 85 6.2. Tarımsal Girdi Kaynakları ...... 85 6.2.1. Tohum ...... 85 6.2.2.Yem ...... 87

3 6.2.3.İlaç ...... 87 6.2.4.Gübre ...... 87 6.2.5.Kredi ...... 87 6.2.6.İşgücü ...... 88 6.2.7.Ürün sigortası ...... 88 BÖLÜM 7. DOĞAL KAYNAK ENVANTERİ ...... 90 7.1.Yenilenebilir Kaynaklar ...... 90 7.1.1. Güneş ve Yağış: ...... 90 7.1.2.Tarımsal Topraklar ve Ekilebilir Arazi ...... 90 7.1.3. Rüzgar ve Jeotermal Enerji ...... 90 7.1.4. Ormanlar ve Muhafaza: ...... 91 7.1.5. Diğer Flora ve Fauna: ...... 91 7.2.Yenilenemeyen Kaynaklar ...... 92 7.2.1. Madenler ...... 92 7.2.2. Tarihi ve Turistik Yerler: ...... 94 7.3. SU KAYNAKLARI VE SULAMA ...... 95 7.3.1. Su Kaynakları Potansiyeli ...... 95 7.3.2. Tarım Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu ...... 97 BÖLÜM 8. TARIM PERFORMANSININ GÖZDEN GEÇİRİLMESİ .... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 8.1. Tarımsal Üretim...... 99 8.1.1. Bitkisel Üretim Alanları ...... 99 8.1.2. Hayvansal Üretim ...... 115 8.2. Tarımsal Üretim Değerleri ...... 122 8.2.1. Bitkisel Üretim Değerleri ...... 123 8.2.2. Hayvansal Üretim Değerleri ...... 128 8.3. Tarımsal Üretimdeki Değişimler ...... 135 8.4. Tarımsal Üretimde Verimlilik ...... 144 8.4.1.Bitkisel Üretimde Verimlilik ...... 144 8.4.2 Hayvancılıkta Verimlilik ...... 146 8.5. Tarımsal Üretimde Karlılık ...... 147 8.6.Tarımsal Pazarlama Sistemi ...... 149 8.6.1.Süt pazarlaması ...... 150 8.6.2.Türkiye ve Bolu’da Patates Üretim – Tüketim Analizi ve Pazarlaması . 153 8.6.3.Türkiye ve Bolu’da Elma Üretim – Tüketim Analizi ve Pazarlaması ...... 158 8.6.4.Türkiye ve Bolu’da Beyaz Et Üretim – Tüketim Analizi ve Pazarlaması . 162 BÖLÜM 9. PROBLEMLER POTANSİYELLER VE KISITLAR ...... 167 9.1. Problemler ...... 167 9.1.1.Sosyo- Ekonomik Problemler ...... 167 9.1.2. Doğal Kaynak Problemleri ...... 168 9.1.3. Çevresel Problemler ...... 170 9.1.4.Tarım Sektörü ve Belirgin Alt Sektörlerin Problemleri ...... 171 9.1.5. Pazarlama Problemleri ...... 173 9.2. Potansiyeller Ve Kısıtlar ...... 174 BÖLÜM 10. KALKINMA AMAÇ VE STRATEJİLERİNİN OLUŞTURULMASI ...... 182 10.1. Amaçların Belirlenmesi ...... 182 10.2. Stratejiler ...... 183 BÖLÜM 11. PROJELERİN VE PROGRAMLARIN BELİRLENMESİ ...... 186 11.1. İlde Yerel İdareler Tarafından Uygulanan Projeler ...... 186 11.2. İlde Uygulanan Tarım Ve Köyişleri Bakanlığı Kaynaklı Ülkesel Projeler .... 189 11.3. İlde Uygulanan Sulama Projeleri ...... 189

4 11.3.1. Mevcut Devlet Su İşleri Yatırımları ...... 189 11.3.2. DSİ ve Köy Hizmetleri tarafından yapılan Sulamalar ...... 190 11.4.Mevcut Plan, Program Ve Projelerin Gözden Geçirilmesi ...... 190 11.5. Bolu İlinde Uygulanmakta Olan Ve Yeni Uygulanması Önerilen Projeler ... 192 11.6. Finans Kaynakları ...... 196 MASTER PLAN HAZIRLANMA ÇALIŞMALARINDA BİLGİ ALINAN KURUM VE KURULUŞLAR ...... 197 KAYNAKLAR ...... 198

5 KISALTMALAR

BYKP : Beş Yıllık Kalkınma Planları

DPT : Devlet Planlama Teşkilatı

TKB : Tarım ve Köyişleri Bakanlığı

KİT : Kamu İktisadi Teşekkülü

GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla

GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla

DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü

İGP : İl Gelişim Planı

SYDV : Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı

DSİ : Devlet Su İşleri

KHGB : Köylere Hizmet Götürme Birliği

AB : Avrupa Birliği

FAO : Dünya Gıda ve Tarım Teşkilatı

AİBÜ : Abant İzzet Baysal Üniversitesi

BBHB : Büyük Baş Hayvan Birimi

TKK : Tarım Kredi Kooperatifleri

6 TABLOLAR

Tablo 1 : Bolu ilindeki meteoroloji istasyonlarının kuruluş ve kapanış yılları ile halen çalışanlar Tablo 2 : Bolu İlinin Agro -Ekolojik Alt Bölgeleri Tablo 3 : Türkiye, Bolu ve Alt bölgelerinde Arazilerin Dağılımı (ha) Tablo 4 : Bolu İl Toplam Alanına Göre Arazilerin Oransal Dağılımı Tablo 5 : Bolu İline Bağlı İlçe Arazilerinin Toplam Alanlarına Göre Oransal Dağılımı (%) Tablo 6 : Bolu İline Bağlı İlçe Arazilerinin AKK Sınıflarına Göre Dağılımı Tablo 7 : Bolu İline Bağlı İlçelerde Tarım Arazilerinin AKK Sınıflarına Göre Dağılımı Tablo 8 : Bolu İlinde Nüfus Dağılımı Tablo 9 : Bolu İlinde Nüfus Artışı (1990-2000) Tablo 10. İşgücünün Sektörlere Göre Dağılımı (2000) Tablo 11. İşgücünün Tarım ve Tarım Dışı Sektörlerdeki Değişimi (1980-2000) Tablo 12. Tarımda İstihdam Edilen Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (2000) Tablo 13. Bolu İlinde 1997 Yılına Göre Nüfus Projeksiyonu Tablo 14. Öğretim Kurumları 2005 – 2006 Yılı Okul, Öğrenci, Öğretmen, Derslik ve Lojman Durumu Tablo 15. 2005-2006 Öğretim Yılı Taşımalı Öğretim Durumu Tablo 16. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Akademik Kadroda Çalışan Kişi Sayısı Tablo 17. 2004-2005 Öğretim Yılı Abant İzzet Baysal Üniversitesi Öğrenci Sayısı Tablo 18. 2000 Yılı Nüfus Sayımına Göre Tarımda İstihdam Edilen Nüfusun Eğitim Durumu Tablo 19. Bolu Merkez ilçe ile diğer ilçeler arasındaki karayolu uzaklıkları Tablo 20. Bolu Merkez ilçe ile komşu il merkezleri arasındaki karayolu uzaklıkları Tablo 21. Bolu İline Bağlı İlçelerde Köy Yollarının Dağılımı (Km) Tablo 22. Bolu İl sınırları içindeki karayolları bilançosu (Uzunluklar km. olarak verilmiştir.) Tablo 23. Bolu ilinde karayolları için kamulaştırılmış arazilerin büyüklüğü Tablo 24. Bolu İlinde Köy İçme ve Kullanma Suyu Durumu Tablo 25. Bolu İlinde GSYİH nın Sektör Paylarının Yıllara Göre Değişimi Tablo 26. Bolu İlinde İktisadi Faaliyet Kollarının GSYİH'nın Yıllara Göre Gelişme Hızı (1987Sabit fiyatlarıyla Tablo 27. 1997 Köy Envanterine Göre Bolu İline Bağlı İlçelerde Arazi Varlığına Göre İşletme Büyüklükleri Tablo 28. Bolu İline Bağlı İlçelerde Bulunan Traktör Sayıları Tablo 29. Bolu İline Bağlı İlçelerde Tarımsal Alet ve Makine Sayıları Tablo 30. Bolu İline Bağlı İlçelerde Bulunan Tarımsal İşletmelerin Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı Tablo 31. Tarımsal Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları Tablo 32: Bolu İli ve İlçelerindeki Ziraat Odalarının faaliyet durumu Tablo 33: Bolu İlinde Tohumluk Yetiştirici Belgesi Sahibi Kurum, Kuruluş ve Kişiler ve 2002 yılı itibarıyla Tohumluk Ekiliş Alanları ve Ekilen Tohumluk Miktarları Tablo 34. Bolu İlinde 2001-2005 Yıllarında Tarımsal Kredi Kullanımı Tablo 35. Bolu ilinde bulunan yer altı kaynakları Tablo 36. Bolu İlinde Su Kaynakları Tablo 37. Bolu İlinde Su Yüzeyleri Tablo 38. Bolu İli Merkez ve İlçelerinde Tarım Alanlarının Sulanabilirlik Durumu Tablo 39. Bolu İli Merkez ve İlçelerinde Tarım Alanlarının Dağılımı (Ha) Tablo 40. Bolu İline Bağlı İlçelerin Toplam Tarım Alanlarına Göre Bitkisel Üretim Alanlarının Oransal Dağılımı Tablo 41. Bolu İlinde Bitkisel Üretim Alanlarının İlçelere Göre Oransal Dağılımı Tablo 42. Bolu İline Bağlı İlçelerde Tarla Bitkileri Ekiliş Alanları Tablo 43. Bolu İline Bağlı İlçelerde Tahıl Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları Tablo 44. Bolu İline Bağlı İlçelerde Endüstri Bitkileri Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları Tablo 45. Bolu İline Bağlı İlçelerde Baklagil Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları Tablo 46. Bolu İline Bağlı İlçelerde Yumrulu Bitkiler Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları Tablo 47. Bolu İline Bağlı İlçelerde Yem Bitkileri Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları Tablo 48. Bolu İline Bağlı İlçelerde Yumuşak Çekirdekli Meyve Ağaç Sayıları – Üretim – Verim Miktarları Tablo 49. Bolu İline Bağlı İlçelerde Taş Çekirdekli Meyve Ağaç Sayıları – Üretim – Verim Miktarları Tablo 50. Bolu İline Bağlı İlçelerde Üzümsü Meyve Ağaç Sayısı -Alanları – Üretim – Verim Miktarları Tablo 51. Bolu İline Bağlı İlçelerde Sert Kabuklu Meyve Ağaç Sayıları – Üretim – Verim Miktarları Tablo 52. Bolu İline Bağlı İlçelerde Sebze Ekiliş Alanlarının Dağılımı (Ha) Tablo 53. Bolu İline Bağlı İlçelerde Baklagil Sebzeleri Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları Tablo 54. Bolu İline Bağlı İlçelerde Meyvesi Yenen Sebzelerin Ekiliş - Üretim -Verim Miktarları Tablo 55. Bolu İline Bağlı İlçelerde Yaprağı Yenen Sebzelerin Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları Tablo 56. Bolu İline Bağlı İlçelerde Soğansı Yumru ve Kök Sebzelerin Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları Tablo 57. Bolu İline Bağlı İlçelerde B.Baş Hayvan Mevcudunun Dağılımı(Baş) Tablo 58. Bolu İline Bağlı İlçelerde K.Baş Hayvan Mevcudunun Dağılımı(Baş)

7 Tablo 59. Bolu İline Bağlı İlçelerde Tek Tırnaklı Hayvan Mevcudunun Dağılımı(Baş) Tablo 60. Bolu İline Bağlı İlçelerde Kanatlı Hayvan Mevcudunun Dağılımı(1000 Adet) Tablo 61. Bolu İline Bağlı İlçelerde Arı Kovanı Sayıları, Bal ve Bal Mumu Üretimi Tablo 62. Bolu İline Bağlı İlçelerde Su Ürünleri Üretimi Tablo 63. Bolu İline Bağlı İlçelerde Gayri Safi Tarımsal Üretim Değerleri (Milyon TL) Tablo 64. Bolu İline Bağlı İlçelerde Gayri Safi Bitkisel Üretim Değerleri (Milyon TL) Tablo 65. Bolu İlinde Tarla Bitkilerinin Ekiliş Üretim ve Gayri Safi Üretim Değerleri (YTL) Tablo 66. Bolu İlinde Sebze Ekiliş Üretim ve Gayri Safi Üretim Değerleri (YTL) Tablo 67. Bolu İlinde Meyve Ağaç Sayıları Üretim ve Gayri Safi Üretim Değerleri (YTL) Tablo 68. Bolu İline Bağlı İlçelerde Hayvansal ve Su Ürünleri Gayri Safi Üretim Değerleri (YTL) Tablo 69. Bolu İlinde Hayvansal ve Su Ürünlerinden Elde Edilen Gayri Safi Üretim Değerleri Tablo 70. Bolu İlinde Tarımsal Ürünlerde Gayri Safi Üretim Değerlerinin (1000 YTL) Ürünlere Göre Sıralaması Tablo 71. Bolu İline Bağlı İlçelerde En Fazla Gayri Safi Üretim Değerlerine Sahip İlk On Ürünün Sıralanması Tablo 72. Bolu İline Bağlı İlçelerde Uzun yıllar (1995-2005) Buğday Ekiliş Alanları ve Üretim Miktarları Tablo 73. Bolu İline Bağlı İlçelerde Uzun yıllar (1995-2005) Patates Ekiliş Alanları ve Üretim Miktarları Tablo 74. Bolu İline Bağlı İlçelerde Uzun yıllar (1995-2005) Elma Ağacı Sayıları ve Üretim Miktarları Tablo 75. Bolu İli ve Türkiye’de Uzun yıllar (1994-2004) Tavuk Piliç- Et Üretim Miktarları(Ton) Tablo 76. Bolu İlinde Uzun yıllar (1995-2004) Hindi Eti Üretim Miktarları(Ton) Tablo 77. Bolu İline Bağlı İlçelerde Uzun yıllar (1995-2005) Irklara Göre İnek Sütü Üretim Miktarları (Ton) Tablo 78. Bolu İline Bağlı İlçelerde Uzun yıllar (1995-2005) Irklara Göre Sığır Eti Üretim Miktarları (Ton) Tablo 79. 1999* Yılı Verilerine Göre İl İçin Önemli Bazı Ürünlerin Verimlilik Karşılaştırmaları (Kg/ha) Tablo 80. Önemli Bazı Ürünlerin İlçelere Göre Verimlilik Karşılaştırmaları (Kg/ha) Tablo 81. İlçelere Göre İnek Sütü Üretiminde Verimlilik Karşılaştırmaları Tablo 82 İlçelere Göre Sığır Eti Üretiminde Verimlilik Karşılaştırmaları Tablo 83. Bolu İlinde 2005 Yılında Sırasıyla En Fazla Ekilişi Yapılan 10 Bitkisel Ürün Tablo 84. Bolu İlinde 2005 Yılında Sırasıyla En Fazla Gelir Getiren Bazı Bitkisel Ürünler Tablo 85. Bolu İli süt pazarlaması (SWOT analizi) Tablo 86. Bolu İli Patates Üretimi Tablo 87. Türkiye’de 1994 – 2002 yılları arasında Patates ithalat – ihracat rakamları Tablo 88. Bolu da patates pazarlaması (SWOT analizi) Tablo 89. Türkiye ve Bolu da Elma ağacı sayısı ve üretimi miktarı Tablo 90. Bolu İlinde Elma pazarlaması (SWOT analizi) Tablo 91. 1994 - 2004 Yılları arasında Türkiye - Bolu Beyaz et Üretimi Tablo 92. Bolu İl’i Tavukçuluk İşletmelerinin Çeşitlerine Göre Dağılımı ve 2002 yılı Kapasite Kullanım Durumları Tablo 93. Tavuk eti Arz ve Talep Projeksiyonu (Bin Ton) Tablo 94. Bolu da Beyaz Et pazarlaması (SWOT analizi) Tablo 95. 2001 ÇKS Verilerine Göre İşletme Sahiplerinin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 96. İlçelerin Mera Varlıklarına göre BBHB cinsinden Hayvan Miktarı ve Kaba Yem Üretim Durumu Tablo 97. Tarımsal Kaynaklar, Kurumsal Yapı ve Nüfus Tablo 98. Tarımsal Ürünler, Tarımsal Yapı ve Pazarlama Tablo 99. Master Plan Stratejileri SWOT Analizi Tablo 100.Yerel Kaynaklardan Yararlanılan ve Merkez İlçede hazırlanarak İl Çapında Uygulanan Projeler Tablo 101.Gerede İlçesinde Yerel Kaynaklar Kullanılarak Uygulanan Projeler Tablo 102.Dörtdivan İlçesinde Yerel İdarelerce Uygulanan Tarımsal Projeler Tablo 103.Mengen İlçesinde Yerel İdarelerce Uygulanan Tarımsal Projeler Tablo 104.Yeniçağa İlçesinde Yerel İdarelerce Uygulanan Tarımsal Projeler Tablo 105.Mudurnu İlçesinde Yerel İdarelerce Uygulanan Tarımsal Projeler Tablo 106.Bolu İlinde Uygulanmakta Olan ve Yeni Uygulanması Önerilen Projeler

8 GRAFİKLER

Grafik 1. Bolu İlinde Ortalama Güneşlenme Süresi Grafik 2. Bolu İlinde Minimum Sıcaklık Değerleri Grafik 3. Bolu İlinde Görülen Donlu Gün Sayıları Grafik 4. Bolu İlinde Maksimum Sıcaklık Değerleri Grafik 5. Bolu İlinde 72 Yıllık Ortalama Sıcaklık Değerleri Grafik 6. Bolu İlinde 72 Yıllık Yağış Ortalamaları Grafik 7. Bolu İlinde 72 Yıllık Oransal Nem Ortalamaları Grafik 8. Bolu İlinde 72 Yıllık Ortalamalara Göre Yağışlı Gün Sayıları Grafik 9. Bolu İlinde 72 Yıllık Ortalama Karla Örtülü Gün Sayıları Grafik 10. Bolu ve Türkiye’de Arazilerin Oransal Dağılımı Grafik 11. Bolu İlinde Toplam Alana Göre Arazilerin İlçeler Bazında Oransal Dağılımı Grafik 12. Bolu İlinde Arazilerin Kullanım Kabiliyeti Sınıflarına Göre Oransal Dağılımı Grafik 13. Bolu İline Bağlı İlçelerde Arazilerin Kullanım Kabiliyetlerine Göre Oransal Dağılımı Grafik 14. Bolu İlinde Kullanılan Tarım Arazilerinin AKK Sınıflarına Göre Dağılımı Grafik 15. Bolu – Türkiye Nüfus Artış Hızlarının Karşılaştırılması Grafik 16. Bolu İline Bağlı İlçelerin Toplam Nüfus İçindeki Oranı Grafik 17. Bolu İlinde Köy ve Şehir Nüfusunun İlçeler Bazında Oransal Dağılımı Grafik 18. Bolu İline Bağlı İlçelerde 1990 Yılına Göre 2000 Yılındaki Nüfus Değişimi Grafik 19. Bolu İlinde Nüfusun Tarım ve Tarım Dışı Sektörlerde İstihdam Oranlarındaki Değişim Grafik 20. Tarımda İstihdam Edilen Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Grafik 21. Tarımda İstihdam Edilen Nüfusun Eğitim Durumları Grafik 22. Tarımda İstihdam Edilen Nüfusun Cinsiyetlere Göre Eğitim Durumları Grafik 23. Türkiye ve Bolu İlinde GSYİH da Tarım Sektörünün Payının Yıllara Göre Karşılaştırılması Grafik 24. Bolu İlinin Türkiye GSYİH İçindeki Payı Grafik 25. Bolu İlinin Yıllara Göre Gelişme Hızı Grafik 26. Bolu İlinde Kişi Başına GSYİH daki Değişim Grafik 27. 1987 Yılı Sabit Fiyatları ile Türkiye ve Bolu İlinde Tarım Sektöründeki Gelişme Hızları Grafik 28. Bolu İlinde Arazi Büyüklüklerine Göre İşletmelerin Dağılımı Grafik 29. Bolu İlinde İşletmelerin İlçelere Göre Dağılımı Grafik 30. Bolu İline Bağlı İlçelerde arazi Büyüklüklerine Göre İşletmelerin Dağılımı Grafik 31. Bolu İline Bağlı İlçelerde Traktör Sayıları Grafik 32. Bolu İline Bağlı İlçelerde 10 Ha Başına Düşen Traktör Sayısı Grafik 33. Bolu İline Bağlı İlçelerde Traktör Başına Düşen Ortalama Tarım Alanı Grafik 34. Bolu İlinde İşletmelerin Faaliyet Kollarına Göre Oransal Dağılımı Grafik 35. Bolu İline Bağlı İlçelerde İşletmelerin Faaliyet Alanlarına Göre Dağılımı Grafik 36. Bolu İlinde Su Yüzeyleri Grafik 37. Bolu İlinde Tarım Alanlarının Dağılımı Grafik 38. Bolu İlinde Tarım Alanlarının İlçelere Göre Dağılımı Grafik 39. Bolu İline Bağlı İlçelerde Bitkisel Üretim Yapılan Alanların Dağılımı Grafik 40. Bolu ve Türkiye’de Tarla Bitkilerinin Ekiliş Oranları Grafik 41. Bolu İlinde Tarla Bitkileri Ekiliş Alanlarının Oransal Dağılımı Grafik 42. Bolu İlinde Sığır Varlığının Oransal Dağılımı Grafik 43. Bolu İline Bağlı İlçelerde Sığır Mevcudunun Dağılımı Grafik 44. Bolu İline Bağlı İlçelerde Küçükbaş Hayvan Sayılarının Dağılımı Grafik 45. Bolu İline Bağlı İlçelerde Üretilen Kasaplık Piliç (Broiler) Sayılarının Dağılımı Grafik 46. Bolu İline Bağlı İlçelerde İşletmelerde Bulunan Yumurta Tavuğu Sayılarının Dağılımı Grafik 47. Bolu İline Bağlı İlçelerde Bulunan Hindi-Ördek-Kaz Sayılarının Dağılımı Grafik 48. Bolu İline Bağlı İlçelerde Arı Kovanı Sayılarının Dağılımı Grafik 49. Bolu İline Bağlı İlçelerde Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerden Elde Edilen Gayri Safi Üretim Değerlerinin Dağılımı Grafik 50. Bolu İlinde Tarla Bitkileri Gayri Safi Üretim Değerlerinin İlçelere Göre Dağılımı Grafik 51. Bolu İlinde Sebze Gayri Safi Üretim Değerlerinin İlçelere Göre Dağılımı Grafik 52. Bolu İlinde Meyve Gayri Safi Üretim Değerlerinin İlçelere Göre Dağılımı Grafik 53. Bolu İlinde Toplam Gayri Safi Hayvansal Üretim Değerinin Ürünlere Göre Dağılımı Grafik 54. Bolu İlinde Kırmızı Et Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı Grafik 55. Bolu İlinde Beyaz Et Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı Grafik 56. Bolu İlinde Süt Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı Grafik 57. Bolu İlinde Yumurta Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı

9 Grafik 58. Bolu İlinde Bal ve Balmumu Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı Grafik 59. Bolu İlinde Su Ürünleri Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı Grafik 60. Bolu İlinde 1995 Yılına Göre Buğday Ekiliş Alanları ve Üretim Miktarlarındaki Değişim Oranları Grafik 61. Bolu İlinde 1995 Yılına Göre Patates Ekiliş Alanları ve Üretim Miktarlarındaki Değişim Oranları Grafik 62. Bolu İlinde 1995 Yılına Göre Meyve Veren Elma Ağacı Sayısı ve Üretimdeki Değişim Grafik 63. Bolu ve Türkiye’de 1994 Yılına Göre Beyaz Et Üretimindeki Değişim Grafik 64. Bolu İlinde 1995 Yılına Göre Süt ve Et Üretimindeki Değişim Grafik 65. Bolu İlinde En Fazla Ekiliş Alanlarına Sahip Bazı Bitkisel Ürünler Grafik 66. Bolu İlinde En Fazla Gelir Getiren Bazı Bitkisel Ürünler Grafik 67. Patates Üretimindeki Gelişme eğilimi Grafik 68. Türkiye Patates Üretiminde Bolu’nun Payı Grafik 69. Bolu İli Patates Üretimi Arz Projeksiyonu Grafik 70. Bolu İlinde 1994 Yılına Göre Elma Ağaç Sayısı ve üretimindeki Değişim Oranları Grafik 71. Türkiye Elma Üretimindeki Gelişme Eğilimi Grafik 72. Türkiye Elma Üretiminde Bolu’nun Payı Grafik 73. Bolu İli Elma Üretimi Arz Projeksiyonu Grafik 74. Türkiye Beyaz Et Üretimindeki Gelişme Eğilimi Grafik 75. Türkiye Beyaz Et Üretiminde Bolu’nun Payı Grafik 76. Bolu İl’i Tavukçuluk Sektöründe 2005 Yılı Kapasite Kullanım Durumu

RESİMLER

Resim 1. Kızık Yaylasından Bir Görünüm Resim 2. Gerede Yaylalarından bir görünüm. Resim 3. Abant Gölü Resim 4. Sünnet Gölü Resim 5. Sülük Gölü Resim 6. Gölcük’ten Bir Görünüm

ŞEKİLLER

Şekil 1. Bolu İlinin Türkiye Üzerindeki Konumu Şekil 2. Bolu İli Merkez ve İlçeleri Şekil 3. Bolu ve Düzce İl Arazilerini Gösteren LANDSAT Uydu Görüntüsü Şekil 4. Bolu İli Akarsu Havzaları ve Başlıca Akarsuları Şekil 5. Türkiye yıllık güneşlenme süresi haritası Şekil 6. Türkiye Yağış Kuşakları Haritası (b=Bolu, d=Düzce, 1=500, 2= 500-1500, 3= 1500) Şekil 7. Bolu İli İklim Bölgeleri Haritası Şekil 8. Bolu İli Yıllık Ortalama Yağış Dağılımı Haritası Şekil 9. Bolu İli Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılımı Haritası Şekil 10. Bolu İli Kullanımlarına Göre Arazi Dağılımı Haritası Şekil 11. Bolu İli Kullanım Kabiliyetlerine Göre Arazi Dağılımı Haritası Şekil 12. Bolu İli Karayolları Haritası Şekil 13. Bolu İli Süt Pazarlama Kanalları Şekil 14. Bolu İli Patates Pazarlama Kanalları Şekil 15. Bolu İli Elma Pazarlama Kanalları

EK HARİTALAR Ek 1 : Bolu Siyasi Haritası Ek 2 : Bolu Fiziki Haritası Ek 3 : Bolu İli Toprak Haritası Ek 4 : Agro-Ekolojik Alt Bölgeler Haritası Ek 5 : İlçe haritaları

10 SUNUŞ

Ülkemizde tarım sektörü, insanların beslenmesi, istihdamı, ekonomiye katkısı ve ihracat potansiyeli bakımından büyük önem taşımaktadır.

Özellikle Avrupa Birliği’ne uyum sürecinde, kırsal alandaki sorunların tespiti ve bu sorunlara kalıcı çözümler bulunması öncelikli bir konudur.

Çiftçilerimizin; iç ve dış pazarlar için üretim yapar hale gelmeleri, daha iyi gelir düzeyine kavuşabilmeleri için üretim kaynaklarını daha etkin kullanmaları gerekmektedir.

Ülkemiz için; sahip olduğu tarımsal kaynakların tespiti, geliştirilmesi, amacına uygun kullanılması ve bu çalışmaların, kaynakları kullananlarla beraber planlanması önem arz eden bir husustur.

Dolayısıyla, il ve bölge Tarım Master Planlarının hazırlanması; tarımsal kaynakların ve problemlerin belirlenmesi, kaynak ve potansiyelin değerlendirilerek verimliliğin ve çiftçi gelirlerinin artırılması, tarımın çevre, sanayi, turizm gibi diğer sektörlerle ilişkilerinin değerlendirilmesi, doğal kaynakların ve çevrenin korunması açısından önem taşımaktadır.

Tarım Master Planlarının hazırlanmasının amacı; sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için, bölgenin mevcut kaynaklarının, fırsatlarının ve kısıtlarının analiz edilmesi suretiyle ihtiyaçlarının belirlenmesi ve potansiyelin verimli bir şekilde kullanılmasına yönelik stratejiler geliştirerek, bölgeye uygun tarımsal program ve proje alanlarının belirlenmesidir.

Bu bağlamda, master planlar; yerel kurum ve kuruluşlar ile üniversite, sivil toplum örgütleri ve özel sektör temsilcilerinin katılımları sağlanarak, tarımın kısa, orta ve uzun vadeli kalkınma faaliyetlerinin planlanmasına, problemlerin çözüm yollarının yerinden ve doğru bir şekilde ortaya konulmasına ve uygulanmasına rehberlik etmektedir.

Tarım sektörünün temsilcileri olarak görevimiz; sektörün yapısal sorunlarını çözecek politikaları belirlemek ve bunları en kısa sürede hep birlikte uygulamaya koymaktır.

Bu çerçevede, yöre halkının yaşam standardını yükseltmeye yönelik ihtiyaçların tespit edilmesi, bunların en kısa yoldan çözüme kavuşturulması için gerekli çalışmaların yapılmasına ışık tutması amacıyla hazırlanan ve tarımsal planlamanın yerelleşmesi anlamına gelen Tarım Master Planlarının, kamu ve özel sektör girişimcilerine yol gösterici ve faydalı olmasını temenni ederim.

Mehmet Mehdi EKER Bakan

11 SUNUŞ

Ülkemizde 1963 yılında başlatılan tarımsal kalkınma planlarında genel olarak; artan nüfusun dengeli ve yeterli beslenmesinin sağlanması, stratejik öneme sahip olduğumuz ürünlerde üretimin artırılması, bitkisel ve hayvansal ürünlerde verimliliğin artırılması, üretici gelirinin yükseltilmesi ve kamu kaynaklarının rasyonel olarak kullanılması amaçlanmıştır.

Bunun yanında ülke nüfusunun sağlıklı – dengeli beslenmesi sağlıklı nesillerin yetişmesi, çevre ve biyolojik çeşitliliğin korunarak sürdürülebilir ve ekonomik kalkınmanın sağlanması, iç ve dış piyasada rekabet gücü yüksek ürünlerin üretilmesi ile çiftçilerin gelirinin artırılması hedeflenmektedir.

Hızlı nüfus artışı ve kentleşme gibi faktörler gelecek yıllarda gıda talebini daha da hızlandıracaktır. Tarımsal üretimimiz, tüketimi karşılamadığı sürece bu açığı ithalat yoluyla karşılamamız kaçınılmazdır. Tarımsal ürünlerde dışa bağımlı kalmamak ve gıda güvencesinin sağlanması için tarımsal üretime daha çok önem verilmelidir.

Tarım sektörü planları rutin olarak ulusal kalkınma planlarının bir unsurunu oluştururlar. Bu planlar aynı zamanda ülkenin tarım politikalarını belirleyen en önemli unsurlardan birisidir.

Planlama çalışmalarının merkezden uzaklaşarak yerinden planlamaya doğru yer değiştirdiği şu günlerde, Bolu ilinde yapılan bir dizi planlama çalışmalarıyla birlikte Tarım Master Planının da hazırlanmış olması Bolu İli için olduğu kadar, ülke tarım politikalarının oluşturulması için de oldukça önemlidir.

Tarımsal açıdan İlimizdeki şartların derinlemesine incelendiği bu çalışmanın başarısı uygulama sırasında ortaya çıkacaktır. Tarım Master Planının gerekli irade gösterilerek uygulamaya konulmasını ve uygulamalara yön vermesini temenni ediyor, gerek kamu ve gerekse özel sektöre yol göstermesi bakımından Bolu İline ve Ülkemize hayırlı olmasını diliyorum.

Ali SERİNDAĞ Bolu Valisi

12 BÖLÜM 1. GİRİŞ

Türkiye nüfusu kronik açlık tehlikesi ile karşı karşıya olmayan dünyanın az sayıdaki, şanslı ülkelerinden biri olmasına rağmen ülkemizde tarımsal üretimde verimliliğin yükseltilmesi, kalitede standardizasyonun ve ürün çeşitliliğinin artırılması, üretim planlaması yapılması, hayvancılıkta ıslah çalışmalarının yeterli seviyeye ulaştırılması konularında karşılaşılan problemlerin çözülmesi büyük önem taşımaktadır. Beslenme politikaları ile yakın ilişkisi olan tarım aynı zamanda yarattığı istihdam ve milli gelire olan katkısı, diğer sektörlerin hammadde talebini sağlaması ve girdi talebinde bulunması nedeniyle de ülke ekonomisi içinde büyük bir öneme sahiptir. Türkiye’de tarımsal planlama geleneksel olarak ülkenin Beş Yıllık Kalkınma Planları (BYKP) kapsamında yapılmaktadır. Ancak, yedinci BYKP (1996-2000) kalkınma stratejisini yerinden planlama sürecine kaydırmaktadır. Bunun önemli bir özelliği de yerel kurumların güçlendirilmesi ve il idaresinin kolaylaştırılmasıdır. Diğer bir özellik ise Hükümetin 81 ilin her birinde, on yıllık dilim içerisinde 2010 yılına kadar Tarım Master Planlarının hazırlıklarını başlatması kararıdır. Bu durum her ilin kendi yerel halkının kalkınma seçeneklerini, amaçlarını ve stratejilerini ulusal plan ve programlarda yansıtmaları için bir fırsat ve mücadele sahası yaratmaktadır. Sekizinci BYKP (2001-2005) kırsal kalkınma projelerinin yerel tarım üreticileri tarafından belirlenmesi ve hazırlanmasında daha fazla sorumluluklar verilmesi de dahil olmak üzere bölgesel kalkınma girişimlerine daha fazla önem vermiştir. İl seviyesinde entegre kalkınma planlaması Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) tarafından halen iki ilde pilot olarak uygulanmaktadır (Düzce ve Mersin). Bu uygulama bütün önemli ekonomik sektörleri (tarım yanında, sanayi, madencilik, enerji ve hizmet sektörleri) kapsamaktadır. Aynı zamanda sosyal, ekonomik ve ölçümsel boyutları ilin genel kalkınma planı içerisinde entegre etmeyi öngörmektedir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Koordinatörlüğünde, FAO ile ortaklaşa İl Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanmasına Destek Projesi adında bir proje başlatılarak, her ilin kendi tarımsal kalkınma planlarını hazırlaması hedeflenmiştir. Bu bağlamda BOLU TARIM MASTER PLANI yerinden planlama süreçlerinin önemli bir tamamlayıcısı olacaktır.

Bolu İli Tarım Master Planının Amacı

Bolu İli Tarım Master Planı, Bolu tarımına uzun vadeli yol göstermesinin yanında orta ve kısa vadelerde kalkınma faaliyetlerinin planlanmasına ve uygulanmasına da rehberlik edecektir. Mevcut üretim kaynaklarının kalkınma için gerekli olan gelişme eğilimlerinin, problemlerinin detaylı olarak incelenmesi ve gerekli çözüm önerilerinin getirileceği, yeni proje tekliflerinin ele alınacağı bir doküman olacaktır. Tarımsal kalkınma için gerekli potansiyeller, fırsatlar da dahil olmak üzere ilin ihtiyaçları ve gerçeklerine dikkat çekmesi bakımından büyük rol oynayacağı düşünülmektedir.

13 Bolu İli Tarım Master Planının Hazırlık Aşamaları

İl Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanmasına Destek Projesi kapsamında, Bolu Tarım İl Müdürlüğüne bağlı Proje İstatistik ve Çiftçi Eğitim ve Yayım Şube Müdürlüklerinden birer Ziraat Mühendisi, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Personel Eğitim Merkezi Müdürlüğünde düzenlenen 2 hafta süreli kurs için 28.01.2002 tarihinde görevlendirilerek bu konuda eğitim almaları sağlanmıştır. Kurs dönüşü gerekli hazırlıklara başlanarak Master Plan çalışmasının içeriği ve kapsamı konusunda Tarım İl Müdürlüğü idarecileri ve Tarım İlçe Müdürleri yapılacak çalışma hakkında bilgilendirilmiştir. Bir çalışma takvimi oluşturulmuş ve İl müdürlüğü bünyesine 4 kişilik çalışma ekibi ile Bolu İl Merkezinde bulunan tarımla doğrudan yada dolaylı olarak ilişkisi bulunan 18 kurum ve kuruluş personelinden oluşan Temas Destek Grubu oluşturulmuştur. 15.05.2002 tarihinde Valilik Toplantı Salonunda İlk paydaş (olayla doğrudan yada dolaylı olarak etkilenen ve etkileyen katılımcılar) toplantısı yapılarak Vali ve Vali Yardımcıları ile birlikte tüm kamu kuruluşları, tarımla doğrudan yada dolaylı ilişkili sivil toplum kuruluşları ile özel sektör temsilcilerinin katılımı sağlanmıştır. Bu toplantıda öncelikle Bolu İli için hazırlanan İl Gelişme Planı ile birbirini tamamlar ve destekler nitelikte olması ve çalışmaların paralel gitmesi yönünde karar alınmıştır. Yapılan bu toplantıda Bolu tarımının geliştirilmesi için neler yapılabileceği konularına da değinilmiş ve Bolu İli Tarım Master Planının önemi vurgulanmıştır. Hazırlanan çalışma takvimine göre saha çalışmaları yapılarak gerekli envanter bilgileri toplanmış, tarımsal faaliyetlerde görülen problemlerin, potansiyellerin, fırsatların ve kısıtların değerlendirilmesinde ve alt düzeydeki kalkınma önerilerinin gözden geçirilmesinde yerel yetkililerin ve tarımsal üreticilerin katılımı sağlanarak her ilçede toplantılar düzenlenerek öneriler dikkate alınmıştır. Son olarak İl Merkezinde Tarım sektörü ile doğrudan veya dolaylı ilişkisi bulunan kamu kurum ve kuruluşları, üniversite, sivil toplum kuruluşları ve özel sektörün üst düzey yetkililerinin katıldığı 2.Paydaş toplantısı yapılarak Master Planın genel değerlendirmesi yapılmıştır. Plan çalışmalarında toplanan verilerin sağlıklı olmasına büyük özen gösterilmiş, derlenen veriler tablo ve grafiklere yansıtılarak açıklamalara fazla yer verilmemiştir. Bilgilere ilişkin farklı yorumların getirilmesi kullanıcılara bırakılmıştır.

Bolu İli Tarım Master Planının Kapsamı ve İçeriği

Bolu İli Tarım Master Planı esas olarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı yetkisinde olan tarımsal faaliyetleri ele almaktadır. Ancak diğer kamu kuruluşlarıyla, özellikle tarımsal üretim, pazarlama ve yatırımlar üzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi bulunan kuruluşlarla yakın işbirliği ve bilgi değişimi sağlanarak hazırlanmıştır.

Bolu İli Tarım Master Planı İçerik olarak aşağıdaki konuları kapsamaktadır;

. Kalkınma planlaması ve idari sistem, ulusal ve alt-ulusal düzeyde politika çerçevesi, kalkınma zorunlulukları, stratejiler, planlar ve ilde tarım üzerinde etkisi devam eden program ve projeler de dahil olmak üzere ilin kalkınma koşullarının gözden geçirilmesi;

. Biyo-fiziki ve sosyo ekonomik olarak ilin ana özelliklerinin, tarımsal üretimin ve pazarlamanın gerçekleştiği koşulların tanımlanması;

14 . İlin yenilenebilen ve yenilenemeyen tarımsal ve diğer ana kaynaklarına önem verilerek doğal kaynak envanterinin tespit edilmesi

. Üretim, verimlilik, ticaret ve pazarlama yönlerini kapsayacak şekilde anahtar alt- sektörler ve ürün gruplarına göre ilin tarım sektörü performansının gözden geçirilmesi;

. Tarımsal kalkınmada İle özgü ana problemler ve potansiyeller ile fırsatlar ve kısıtların analiz edilmesi;

. Tarım Master Planında kalkınma hedeflerinin ve amaçlarının ortaya konması ve bunların elde edilmesine yönelik alternatif stratejilerin değerlendirilmesi;

. Plana dahil edilmek üzere uzun ve orta vadede her program alanı için hazırlanan uzun ve kısa proje listeleri ile beraber stratejik program alanlarının belirlenmesi;

. 5 ila 10 yıllık plan dönemleri için finansman kaynakları indikatif maliyetler ve katılımcı kuruluşların sorumlulukları ile birlikte planın koordinasyonu, izlenmesi ve değerlendirilmesine yönelik teklif olunan uygulama düzenlemelerinin ve yöntemlerinin değerlendirilmesi.

Planlama döneminde uygulanacak projeler için finansman kaynakları, katılımcı kuruluşların sorumlulukları işle birlikte planın koordinasyonu, izlenmesi ve yapılan çalışmaları değerlendirilmesine yönelik teklif edilen uygulama düzenlemeleri ve yöntemlerinin belirlenmesine ilişkin esasları teşkil etmektedir. Bu konuları ele alan Bolu Tarım Master Planı : Hazırlık aşamaları, amaç ve içerik konuları birinci bölümde, planın dayanak aldığı tarım politikaları ve kalkınma koşulları ikinci bölümde yer almıştır. Üçüncü bölüm İlin biyofiziksel özelliklerini, dördüncü bölüm sosyo-ekonomik yapısını irdelemektedir. Beşinci bölümde arazi kullanım durumu ve mekanizasyon, altıncı bölümde tarımsal hizmetlere yer verilmiştir. Yedinci bölümde İl’in yenilenebilen ve yenilenemeyen kaynakları incelenmiştir. Sekizinci bölümde İl tarımının performansı gözden geçirilmiş, pazarlama sisteminin analizi yapılmıştır. Dokuzuncu bölümde problemler, potansiyeller ve kısıtlar belirlenmiştir. Onuncu bölümde kalkınma amaç ve stratejileri, on birinci bölümde stratejilere uygun proje ve programların tespiti yapılarak planlama sonuçlandırılmıştır.

15 BÖLÜM 2. KALKINMA KOŞULLARININ, POLİTİKALARININ VE PLANLARININ GÖZDEN GEÇİRİLMESİ

2.1. Türkiye’de Tarım Politikaları

Halen Türkiye de tarım politikaları, Beş Yıllık Kalkınma Planında ana hedefleri belirtilen bir çerçeve içinde yürütülmektedir. Burada zikredilen temel amaçlar; çok fazla değişime uğramaksızın, • Ülke nüfusunun gıda güvenliği ve güvenirliğinin sağlanması, • Üretim düzeyi ve verimin artırılması, • Stratejik ürünlerde üretim arzının garanti altına alınması, • Üretimde doğal etkenlerin etkisinin azaltılması, • Çiftçilere istikrarlı gelir sağlanarak refah düzeylerinin yükseltilmesi, • Doğal kaynakların korunması ve sürdürülebilirlik esasları çerçevesinde yaşanabilir bir çevrenin oluşturulması, • Ekolojik dengenin gelecek nesillere aktarılması, • Tarım ürünleri ihracatının artırılması, • Kırsal kesimin kalkındırılması, şeklinde ifade edilmektedir.

Bu amaçlar doğrultusunda günümüze kadar uygulanan tarım politikalarının kronolojik sıralaması yapılırsa;

1923-1950 yılları tarımsal KİT’lerin kurulmuş olduğu yıllardır. 1950-1960 yıllarında liberal ekonomi politikası benimsenmiş ve 1960’lı yıllardan itibaren planlı döneme geçilmesi ile birlikte tarıma yapılan destek devam etmiştir. 1960-1970 yıllarında tarımsal girdi kullanımının teşviki ve sulama alanlarındaki büyük yatırımlar ile tarımda verim artışı sağlanmıştır. 1970-1980 yıllarında tarımsal ürünlere fiyat desteği yapılmış ve desteklenen tarım ürünü sayısı 24’ e ulaşarak destekleme en yüksek seviyeye çıkmıştır. 1994 yılında ürün sayısı dokuza indirilerek devam etmiştir. 2000 yılı itibarı ile sadece 9 üründe (Buğday, arpa, mısır, çavdar, yulaf, çeltik, haşhaş, tütün ve şekerpancarı) fiyat desteği uygulaması devam etmiştir. Bugün uygulanmış olan tarım politikaları sonucunda üretim artışı sağlanırken bazı ürünlerde üretim fazlası olmuştur. Örneğin Dünya fiyatları üzerinde yapılan destekleme alımları bazı ürünlerde (Fındık, tütün, şeker pancarı) üretim fazlasına yol açarken bazı ürünlerde de (Yağlı tohumlar ve yem bitkileri) üretim eksikliğine yol açmıştır. Türkiye’de 1923’lü yıllardan itibaren kendi kendine yeterlilik ve ithal ikamesine dayalı sanayileşme modeli benimsenmiş, 1980’li yıllara gelindiğinde dışa açılma politikası uygulama alanı bulmuş, ihracat teşvik edilmiştir. Ancak değişmeyen ulusal politika her alanda olduğu gibi tarımda da ‘’kendi kendine yeterlilik ‘’ temeli üzerine oturtulmuştur. Türkiye de tarımın yönlendiricisi ve yetkili icra organı olarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı görülmesine, Bakanlığımızın fonksiyon olarak tarım politikalarının hazırlanması ve uygulanmasına yardımcı olmasına rağmen, diğer bir çok devlet kurumunun da, tarım politikalarının şekillenmesinde ve uygulanmasında önemli rolleri bulunmaktadır. Devlet Planlama teşkilatı, Beş Yıllık Kalkınma Planlarının ve yıllık programlarının hazırlanmasından sorumlu iken; tarıma yönelik ve kırsal politikaların

16 ana hatlarını ortaya koymada, bir çok Bakanlığın birbirleriyle bağlantılı, bazen de çelişkili amaçlarla uygulamada yer almaları söz konusu olmaktadır. Uzun süredir Türkiye, bitkisel üretim artışını, daha çok ekim alanlarını genişleterek, ikinci ürünü yaygınlaştırarak ve nadas alanlarını daraltarak sağlamakta, işletme ve pazarlamada yaşadığı sorunları sebebiyle, çay, tütün, fındık ve şekerpancarı gibi ürünlerde stok’a üretim yapmakta; halbuki ayçiçeği, soya, mısır, çeltik ve kaliteli kaba yem bitkilerinde ise, ithal’e de konu olan bir üretim açığını yaşamaktadır. Diğer yandan, son yıllarda geleneksel ihracatçısı bulunulan kimi ürünlerin ithali gibi bir konu da, kamuoyunda yaygın ve haklı endişelere sebebiyet vermektedir. Hayvansal üretim, geçmiş yıllarda uygulanan yanlış kararlar neticesinde, tarımsal üretimdeki yüzde 33 lük payının hızlı bir biçimde yüzde 17 ye gerilemesiyle, hayli sıkıntılı bir noktaya gelmiş bulunmaktadır. Arazi parçalanması, düşük sermaye yoğunluğu ile verimsizliği de beraberinde getirmektedir. Bunlara; tarımsal envanterin çıkarılmamasını, çiftçilerin kayıt altına alınmamasını, bu güne kadar uygulanan destekleme politikalarının yönlendirici olmamasını ve desteklerin çiftçinin eline geçmemesini, kamusal hizmetlerin çok başlı bir yapıda yetki dağınıklığı ve koordinasyon yetersizliği içinde yürütülüşünü, ürün planlamasının gerçekleşmemesini ve bu yüzden bir kısım ürünlerde üretim fazlası stoklara yol açarken, bazılarında da üretim eksikliğinin bulunmasını, tarımsal üretimin risk ve belirsizliğe karşı garanti edilmemişliğini, girdi kullanımının yetersizliğini, dış ticaretteki yetersizlik ve rekabet gücünün zayıflamış bulunuşunu, çiftçilerin örgütlü bir yapıya kavuşturulmamasını, tarımın bir çerçeve kanununun henüz olmayışını, mevcut tarımsal kamu hizmeti teşkilat yapısının günün ihtiyaçlarına cevap vermemesini, rehabilite edilmeden özelleştirilen tarımsal KİT’lerin hizmet boşluğunun ortaya çıktığını ve devletin müdahale imkanının sınırlanmış bulunduğunu, tarım-sanayi entegrasyonunun temin edilememişliğini, çiftçilikten geçimini sağlayan kesimin, kişi başına milli gelir rakamlarının üçte bir ile yetinmek zorunda kalışını, gelir istikrarsızlığı sebebiyle artık üretmenin hiçbir cazibesinin kalmayışını, temel tarımsal ürünlerde bile ithalatçı konuma düşürülmesini, tarım topraklarının yasal korumaya alınamamasını, ürün borsalarının yaygınlaştırılamamasını ve tarımda ileriye dönük kalıcı politikaların oluşturulmamasını eklemek gerekmektedir. Sayılan tüm bu ihtiyaçları da gözeterek hazırlanan Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık (2001-2005) Kalkınma Planında; plan dönemi sonunda GSYİH için tarımın payının % 14’e düşürülmesi, plan dönemi boyunca yıllık ortalama tarımsal katma değer artışının % 2,1 olması, merkezi nitelik taşıyan köylerin güçlendirilmesi, tarıma ve hayvancılığa dayalı sanayilerin desteklenmesi ve bunlara dönük sözleşmeli üretimin yaygınlaştırılması, arazi toplulaştırma hizmetlerinin hızlandırılması, kaliteli kaba yem üretim alanlarının artırılması, arz fazlası ürünlerin yerine alternatif ürünler geliştirilmesi, tarım ürünlerine yönelik sigorta sisteminin ve vadeli işlemler borsasının geliştirilmesi, tarımla ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının yeniden yapılandırılması, örgütlü çiftçi kesiminin oluşturulması ve desteklenmesi ve tarım hizmetlerinin düzenlenmesi ile su, arazi kullanımı ve toprak koruma, arazi toplulaştırma ve su kullanıcı birlikleri hakkındaki yasal düzenlemelerin yapılması gibi hususlara yer verilmiştir. Sekizinci BYKP’nı plan döneminde, tarım sektörü ile ilgili her türlü konuda, her aşamada ve her seviyede “ katılımcı proje planlaması ve yönetimi” esas alınırken; üreticinin katılımını ve sorumluluğunu esas alan ve doğrudan üreticilere finansman sağlayan “ kırsal kalkınma projeleri” nin oluşum ve uygulanmasına başlanacağı; kırsal alanda tarım dışı sektörlere destek verilmesi ve “ kırsal sanayiinin yaygınlaştırılması” nın sağlanacağı; “ tarım-sanayi entegrasyonu” nun geliştirilmesi,

17 işletme sanayiinin rekabet edebilirliğini arttırıcı nitelikte uygun ve kaliteli hammaddenin temini ile “tarımsal sanayie dönük sözleşmeli üretim”in yaygınlaştırılacağı öngörülmektedir.

2.2. Kalkınma Koşullarının Gözden Geçirilmesi

Türk tarımında, kalkınmanın önüne geçen başlıca sebepleri sıralayacak olursak; Tarım sektöründe düzenli bir kayıt sistemi ve veritabanının bulunmaması yapılan istatistik ve planlama çalışmalarının sonuçlarını olumsuz yönde etkilemektedir. Tarımsal işletmeler teknik ve ekonomik büyüklüğün altında ve çok parçalı yapıdadır. Bu durum işletmelerin ekonomik olmaktan uzaklaşmasına ve üretici gelirlerinin azalmasına neden olmaktadır. Sektörde sermaye birikimi yetersiz ve üreticilerde örgütlenme seviyesi onları güçlü kılmaktan uzaktır. Mevcut kurumsal yapı sektör ihtiyaçlarıyla uyumlu bir bütünlük göstermemektedir. Ürün planlaması ve yönlendirmesi yapılamamaktadır. Destekleme politikaları yönlendirici olamayıp, aktarılan kaynaklar çiftçilere yeterince ulaşmamaktadır. Bazı ürünlerde talep fazlası varken, bazılarında da talep açığı söz konusudur.Tarımsal pazarlama faaliyetleri yeterince gelişmemiştir. Dış ticarette milletlerarası rekabet gücü zayıflamıştır. Tarımsal ürünlerin işlenmesine ve pazarlamasına yeteri derecede önem verilmemiştir. Tarım-sanayi entegrasyonu sağlanamamıştır. Çiftçilerin gelir dağılımı bozulmuştur. Destekleme politikalarında tarımın alt sektörleri itibariyle denge kurulamadığından bitkisel üretim öncelikle desteklenmişse de, hayvancılık tamamen ihmal edilmiştir. Tarım toprakları amaç dışı kullanımlara ve erozyona karşı korunamamıştır.Tarımsal üretimde yeteri oranda verim artışı sağlanamamıştır. Tohum ıslahı gerçekleştirilememiş ve tohumda ülkemiz ihtiyacının büyük kısmı ithalat yoluyla karşılanır hale gelinmiştir. Ülkemiz şartlarına uygun özelliklere haiz hayvan ıslahı gerçekleştirilmemiştir. Tarım sektörüne ayrılan kaynak, her yıl giderek azalan bir kısıtlılık içindedir. Üreticinin ürünleri,risk ve belirsizliklere karşı sigorta güvencesine alınamamıştır. Tarımsal Kamu hizmetleri, çok sayıda kurum ve kuruluşun sorumluluğunda, çok başlı, dağınık ve koordinasyondan mahrum vaziyettedir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, halen 1991 de çıkarılan bir Kanun Hükmünde Kararname ile yönetilmektedir. Bütün bu sayılan olumsuzluklar Tarımın GSMH içerisindeki payının 1960’lı yıllardaki % 38 lik oranının 2004’lü yıllarda % 11,2’lere düşmesine neden olmuştur

18 2.3. Tarımın Türkiye Ekonomisi İçerisindeki Yeri

Tarım, Türkiye ekonomisinde istihdama katkısı ve gıda güvencesi açısından her zaman önemli bir sektör olmuştur. Tarım, sektör olarak 2004 yılı itibarı ile GSMH’ nın % 11,2’sini oluştururken, nüfusun % 35,1’i kırsal alanda yaşamakta olup, çalışan nüfusun % 34’ü tarımda istihdam edilmektedir. Gelişmiş ülkelerde tarımda istihdam edilen nüfusun oranı % 5 civarındadır. Ülkemizin fındık, kuru incir, çekirdeksiz kuru üzüm, kuru kayısı, tütün, zeytinyağı, turunçgil gibi tarımsal ürünlerde dünya pazarında önemli bir yeri vardır. Son yıllarda tarım ürünlerinin dış ticareti, giderek işlenmiş ürünlere doğru kaymaktadır. Örneğin, 1960’lı yıllarda tarımın toplam ihracat içindeki payı % 80’lerde iken sanayileşme ile işlenmiş tarım ürünleri ticareti önem kazanmaya başlamış bu oran giderek düşmüştür. Bugün için tarımın toplam ihracatımızdaki payı %11’e kadar düşerek azalmış ve tarım ürünlerinin ithalat oranı artmıştır. Son yıllarda tarım ürünleri ithalatının toplam ithalat içindeki payı % 6 civarındadır. Türkiye bazı tarım ürünlerinde (yağlı tohumlar, yem bitkileri, pirinç buğday gibi) ithalatçı ülke durumuna düşmüştür. Sekizinci 5 yıllık kalkınma planının uzun dönem stratejilerinde tarımsal nüfusun % 10’a düşürülmesi fakat göreceli olarak da tarımsal gelirin artırılması hedeflenmiştir.

19 BÖLÜM 3. BOLU İLİNİN BİYOFİZİKSEL ÖZELLİKLERİ

3.1. Coğrafi Konum

Karadeniz Bölgesinin batı bölümünde bulunan BOLU İLİ, 40° 06’ ve 41° 01’ kuzey enlemleriyle, 30° 32' ve 32° 36' doğu boylamları arasında yer alır.Kastamonu, Zonguldak ve Düzce İlleriyle birlikte, Batı Karadeniz topraklarını oluşturan il, kıyıya paralel olarak uzanan Kuzey Anadolu dağlarının iç sıraları arasındaki vadi oluklarına oturmuş durumdadır. 8.458 km² alanı ile Türkiye yüzölçümünün (783.577 km2) % 1,08’ini kaplayan BOLU, kuzeyden Zonguldak İlinin Devrek ilçesi, Düzce İlinin Yığılca ve Kaynaşlı ilçeleri, Karabük İlinin Eskipazar İlçesi tarafından çevrilmektedir. Kuzeybatı da Düzce İli Gölyaka İlçesi ile Batıdan Sakarya ilinin Hendek, Akyazı ve Taraklı, Bilecik ilinin Yenipazar İlçeleriyle, Güney, Güneydoğu ve Doğudan Eskişehir ilinin Sarıcakaya Mihalgazi, Ankara ilinin Nallıhan, Beypazarı, Güdül, Çamlıdere ve Çankırı ilinin Çerkeş ilçeleriyle çevrelenmiş bulunmaktadır.

Şekil 1. Bolu İlinin Türkiye Üzerindeki Konumu

Şekil 2. Bolu İli Merkez ve İlçeleri

20 3.2. Topografya

3.2.1. Dağlar

Dağlar % 56’lık oran ile Bolu İli yüzey alanlarının yarıdan fazlasını kaplamaktadır. Kuzeyden güneye ve batıdan doğuya gidildikçe dağ yükseltileri artmaktadır. Karadeniz kıyısında ikinci sırayı oluşturan Bolu Dağlarıdır. Kıyı dağlarına nazaran daha yüksek olan bu dağların en yüksek noktaları 1980 m ile Çele doruğu, 1911 m. İle Naldöken tepeleridir. Dağların güney kısmında Düzce ile Bolu arasında kalan Elmacık Dağı ile Abant Dağları ve Bolu İlinin güneyinde yer alan Sünnice Dağı, Gerede İlçesinin kuzeyinde yer alan Arkot Dağı ile Göl Dağları bu dağ sırasını oluşturmaktadır. En yüksek dağlardan biri olan Köroğlu Dağlarının en yüksek noktası 2.499 metre ile Köroğlu Tepesidir. Bu dağ sırasının uzantıları Bolu İlinin güneyindeki Seben Dağları ve Mudurnu’ya uzanan Ardıç Dağlarıdır. Volkanik etkiler ve yağışlar sonucu derin vadilerin oluştuğu Kıbrısçık Platosu da Köroğlu dağlarının güneyinde yer almaktadır. Özellikle 1.854 metre yükseklikteki Seben Dağları çok zengin ağaç türleri ile neredeyse tamamı orman ile kaplıdır. Köroğlu Dağlarının Mudurnu ve Göynük ilçelerine doğru uzanan yükseltileri Ardıç (1.443 m), Hoca (Çal Tepesi 1.640 m), Kocaman ve Kapı Orman Dağlarını oluşturmaktadır. (İGP)

Şekil 3. Bolu ve Düzce İl Arazilerini Gösteren LANDSAT Uydu Görüntüsü

(mta.gov.tr.den alınmış, yazılar eklenmiştir). Kısaltmalar: dd- Dörtdivan, gd- Gerede, gy- Göynük, kb- Kıbrıscık, mg- Mengen, md- Mudurnu, sb- Seben, yç- Yeniçağa. Ak- Akçakoca, çl- Çilimli, cm- Cumayeri, gk- Gölyaka, gm- Gümüşova, ky- Kaynaşlı, yg- Yığılca.

21 3.2.2.Ovalar

Bütün Türkiye de olduğu gibi Bolu İlinde de dağların genel uzanışına uygun elips şeklinde çukur düzlükler görülür. Bunlar nüfusun en çok toplandığı alüvyonlarla örtülü tarım alanlarıdır. İl yüzölçümünün yaklaşık % 8 kadarını kaplayan ovalar genel olarak batı – doğu istikametinde uzanırlar.

Bolu Ovası Denizden 725 m. yükseklikteki Bolu Ovası, kuzeyden Sünnice, güneyden Aladağ dağ sıraları, batıdan da Bolu dağları ile çevrilidir. Genellikle neojen arazisi olup kalkerli bir depresyonun kum ve çakıl örtüleri ile kaplanması sonucu oluşmuştur. Karadeniz sıradağlarının ardında, yükseltisi fazla bir çanak içerisinde olan ova, deniz ikliminden yoksundur. Bu nedenle iklimi daha sert olup buna da bağlı olarak Düzce Ovası'na göre toprak verimliliği düşüktür. Doğu – batı uzunluğu 30 – 35 km.yi bulan ovanın kuzey – güney genişliği 15 km. kadardır.

Gerede Ovası Bolu Ovasının doğusunda, ortalama 1.300 m. yükseklikte daha dalgalı bir arazisi olan Gerede Ovası yer alır. Ovanın batı-doğu uzunluğu 30 km., kuzey-güney genişliği 15 km.dir. Ovanın kuzeybatısında Mengen ve Pazarköy çöküntü alanları yer alır. Ovada, çevresindeki yüksek dağların etkisiyle ani yağışlar görülür. Yükseltisinin fazla, iklimin oldukça sert, toprağın verimsiz olması nedeniyle nüfus yoğunluğu da Düzce ve Bolu Ovalarından daha düşüktür. Bu nedenle hayvancılık halk için daha önemli bir uğraşı olmuştur.

Himmetoğlu Ovası Göynük' ün güneyinde yer alan ovanın doğu-batı uzunluğu 17 km., kuzey- güney genişliği ise 5 km.dir. Ovanın kuzeybatısında yer alan Narzanlar düzlüğü ise Bilecik ilinde de devam eder.

Mudurnu Ovası Abant Dağları'nın güneybatısındaki ova, Ardıç, Avu ve Hoca Dağları ile çevrili küçük bir alanı kaplar.

Yeniçağa Ovası Yeniçağa ovası Kuzey Anadolu fay kuşağının etkisiyle oluşmuş bir çukurluğun, sonradan alüvyonlarla dolması sonucu oluşmuş küçük bir düzlüktür. Üçgen biçimli bu düzlüğün genişliği yaklaşık 25 km2 kadardır; bu alanın 2,6 km2’sini Yeniçağa gölü , buna yakın bir bölümünü de Yeniçağa gölünün oluşturduğu turbalık kapatmaktadır Ovanın rakımı ortalama 950 m. kadardır. Ovada batıdan, doğudan ve kuzeybatıdan gelerek göle karışan küçük akarsular bulunmaktadır. Gölden Çağa deresi adıyla çıkan akarsu da kuzeye doğru akarak, Göksu yakınında Büyüksu deresine karışmaktadır. Ovada ayrıca 9 hm3 yeraltı suyu rezervi bulunduğu belirlenmiştir.

22 3.2.3. Yaylalar

Bolu yaylalarını iki grupta incelemek mümkündür. Bunlardan birincisi Ilgaz Dağlarının kuzey ve güney kolları arasında kalan ve ikinci depresyonu oluşturan alçak alan yaylalarıdır. İkincisi ise, dağ sırasının güneyinde kalan ve üçüncü depresyon alanını çeviren yüksek alandaki platolarda bulunan yaylalardır. Turizm Bakanlığınca hazırlanmış envanterlerde Bolu ilindeki yayla sayısı 300 olarak verilmiştir. Bolu coğrafyasında platoların (yaylaların) ayrı bir yeri vardır. Türkiye de hemen her bölümde rastlanan yaylalar içinde pek azı hariç, Bolu Yaylaları kadar yeşil, havadar, serin ve verimli olanlarına rastlamak imkansızdır.

Mengen Yaylaları Mengen'in doğusunda yer alan Megri Dağı'nın batı yamaçlarındaki yaylalardır. Burada asıl yaylalar, Mengen çukur alanını güneyden çeviren Arkot Dağı'nın güney yamaçlarında yer almaktadır. En yüksekleri 1.725 m. ile Sırıklı,1.650 m. ile Soğucak, 1.600 m. ile Sepetçiler, Çelebioğlu ve Çitçataklar yaylalarıdır.

Bolu Yaylaları

Bolu Ovası çevresindeki dağlık alanlarda yer alan yaylalar grubudur. Belli başlıları;

Aladağ yaylaları: Bolu’nun güneyindeki dağ yamaçları üzerinde orman alanları arasında yer alırlar. Burada en önemli yer Değirmenözü’ dür. Aladağ yaylası Gölcük’ten sonra Seben dağı üzerinde bir yaz iskan merkezidir. İçinde kamp kurulacak, Gölcük, Ardıç, Doruk, Sarıalan, Bıçkı Deresi gibi yöreleri vardır. Yaylaların güneydoğusunda yer alan Kartal kaya, modern tesisleri ile Türkiye’nin Uludağ gibi ikinci büyük dinlenme ve kış sporları merkezidir. Bolu’nun en güzel yaylaları bu çevrede toplanmıştır. Batıdaki Berk Yaylası ve doğuda Sarıalan Yaylası bunlardan bazılarıdır. Kızık yaylası da bunların içinde yer almaktadır.

At Yaylası : Bolu İlinin kuzey yakasındaki dağların arasında yer alır. Bilhassa kirazları ile ünlü olup, suları berrak ve soğuktur. Bu yayla her yıl yapılan kiraz şenlikleri ile ünlüdür.

Gerede Yaylaları Gerede Ovasını kuzey ve güneyden çeviren dağlık alanın 1.250 - 1.500 m. yükseltileri arasında oldukça düz şeritler halinde yer almaktadır. Güneydeki dağlık alanda bulunan yaylaların en önemlileri Haşat ve Zopran yayla grubudur. Doğu Köroğlu Dağları'nın kuzey yamaçlarında ise Türkiye'nin en kaliteli patates tohumluğunun yetiştirildiği Dörtdivan yaylaları yer alır.

Kıbrıscık Yaylaları Köroğlu Dağı'nın güney yamaçlarındaki düzlük alanlardır . Burada yer alan belli başlı yaylalar Belen, Karaköy, Kökez, Bölücekkaya, Karadoğan ve 1.825 m. yükseklikteki Deveviran yayla gruplarıdır.

23 Seben Yaylaları Bolu İl Merkezinden Seben ve Kıbrısçık İlçelerine giden yolların birbirinden ayrıldıkları kesimin güneyinde, Kiraz Dağı çevresinde yoğunluk gösteren bu yaylaların önemlileri, ortalama 1.400 m. yükseklikteki Gerenözü ve Kızık yaylalarıdır.

Resim 1. Kızık Yaylasından Bir Görünüm

Mudurnu Yaylaları Mudurnu İlçe merkezinin 12 km. kadar kuzeyinde ve Abant Gölünün güneyinde yoğunluk gösteren bu yaylalar,doğuya doğru alçalarak devam etmekte ve bir yarım daire şeklinde ilçenin kuzey sınırını çizmektedir. Kuzeydeki yaylaların yüksekliği 1.060 m. güneyindekilerin ise 1.030 m.dir. Grup içindeki yaylaların en yüksekleri Dedeler (1.600 m.), Alpagut ( 1.550 m.) , Dodurga (1.550 m.) ve Dağyolu ( 1.550 m.) yaylalarıdır.

24 Resim 2. Gerede Yaylalarından bir görünüm.

3.2.4. Havzalar ve Akarsular

Bolu il sınırları içindeki su toplama havzalarından önemlileri Filyos ve Sakarya havzalarıdır. En büyük su örgüsünü Filyos Havzası oluşturur. Fakat hiçbirisi tek başına bir nehir debisine sahip değildir.

Filyos Havzası

Büyüksu Çayı: Havzanın en büyük suyu olan Büyüksu Abant Gölünden doğarak gölün ayağını oluşturur. Gölden çıkıp Akçaalan Köyünü geçtikten sonra çevresindeki ormanlardan gelen Bıçkı deresi, Gavur Pınarı ve Elmalık sularını alır. Ömerlerden sonra soldan Bakırlı Deresini, Sağdan Köprü Deresini de alan bu akarsu, Büyüksu adını alarak Akkaya Boğazı yanında Mudurnu Suyu ile birleşir Bolu Ovasının 4 km. güneyinden geçerek ovayı sular. Tarlalar arasında kıvrımlar yaparak ilerleyen bu akarsu, tarım yönünden Bolu Ovasına verim kazandırır. Yapılan Gölköy Barajı ile tarım alanlarında sulama imkanlarının daha da artması sağlanırken aynı zamanda Baraj gölü gittikçe güzelleşen bir mesire yeri olmuştur. Ovadan çıktıktan sonra kuzeydoğuya yönelen Büyüksu sağdan Çaydurt Deresini daha ileride Beylik Dereyi soldan da Çatak Deresini alarak büyür. Adı değişip Ulu Çay olur. Daha doğuda Çağa Gölünden çıkan Çağa Deresi ile Mengen Çayı'nı alır ve kuzeybatıya döner. Kozlu ve Çal Derelerini ve Yedigöller’ in Karadere’yi de alarak Sünni’ce Dağları'nın arasındaki vadiden geçer İl sınırlarını terk edip Filyos Çayına karışır. 25 Bolu İlinin çok önemli bir tarımsal sulama suyu olan bu akarsu son zamanlarda özellikle Mudurnu suyu hattında tarıma dayalı sanayi tesislerinin atık suları nedeniyle önemli ölçüde kirlenmiş ve Bolu tarımı için bu durum önemli bir tehdit oluşturmaya başlamıştır.

Mudurnu Suyu : Ardıç Dağı'nın kuzey eteklerinden doğar; belirli bir kaynağı yoktur. Kaynak ve yan dereleri toplayarak oluşur. Akkaya Boğazından Büyüksu ile birleşir. Aynı zamanda Gölköy Barajını da beslemektedir.

Ulusu (Gerede Çayı) : Köroğlu Dağları'nın kuzey yamaçlarından doğar ve güneybatı-kuzeydoğu doğrultusundan akar. Belirli bir kaynağı yoktur. Köroğlu Dağlarından inen ikincil kollar ve yan derelerle beslenir. Adı daha ileride Gerede Çayı olarak değişir. Bolu sınırlarından çıktıktan sonra Akseki Dağı'nın çevresinde bir yay çizerek doğuya yönelir ve adı Melen çayı olur. Bu çay daha sonra Filyos adını alarak Karadeniz'e dökülür.

Sakarya Havzası

Mudurnu, Aladağ ve Göynük sularını kapsayan Sakarya su Havzası’nda bulunan akarsuların su rejimleri ise genellikle düzensizdir. Düzensizliğin nedeni olarak yağışın yaz ve kış aylarındaki farklılıkları ve özellikle Aladağ Su Toplama Havzası'nın bitki örtüsünden yoksun olması gösterilebilir. Bölgede erozyon şiddetli,su taşkınları olağandır.

Mudurnu Çayı: Abant Dağları'nın güney yamaçlarından doğan çayın belirli bir kaynağı yoktur. Yan dereler ve küçük kaynaklarla beslenir. İlkbaharda eriyen karlar ve fazla yağışlarla taşkınlara neden olur. Abant Dağları'ndan doğan Seymen Deresi'ni alarak, batıya yönelir ve Bolu İli’nden çıkıp kuzey de Sakarya'ya ulaşır.

Aladağ Suyu: Aladağ'ın güneyinde Sarıalan yaylasından doğar,güneye yöneldikçe küçüklü büyüklü yan derelerle beslenir. Seben ilçesinden geçtikten sonra soldan Yayla ve Ulu derelerini sağdan da Abdal deresini alarak Bolu'dan çıkar Sarıyar Barajı'na dökülür.

Göynük Suyu : Çubuk Gölü'nden kaynaklanıp yan derelerle beslenir. Göynük’ten geçtikten sonra sağdan İbrahimler Deresi'ni soldan da Hatip deresini alıp Bolu İli’nden çıkar. Sakarya’ya doğru doğu-batı doğrultusundan ince bir vadi ile açılır.

Çatak Suyu : Göynük İlçesinin güneyinden doğar. Soldan bazı dereleri alarak beslenir. Daha güneyde Sakarya ya ulaşır. Son zamanlarda bu suyu besleyen derelerden birsi olan Çay köy Deresi üzerine Çayköy Göleti yapılarak verimli topraklara sahip Himmetoğlu Ovasının sulu tarıma geçmesi sağlanmıştır.

26 Şekil 4. Bolu İli Akarsu Havzaları ve Başlıca Akarsuları

1- İl Sınırı 2- Havza Sınırı 3- Akarsular

3.2.5. Göller

Doğal Göller Bolu ili doğal göl sayısı bakımından da zengin sayılan illerimizden biridir. Ancak sayıları 9’ u bulan doğal göller arasında, Yeniçağa gölü dışındakiler küçük göllerdir. Küçük olmalarına karşın, zengin doğa güzellikleri içinde bulunmaları, yerleşim yerlerine yakınlıkları ve ulaşım kolaylıkları; Bolu’nun yaylaları gibi, göllerini de önemli doğal turistik varlıklar arasına katmaktadır.

Yeniçağa Gölü : Yeniçağa ilçe merkezinin kuzey bitişiğindedir. Rakımı 989 m olan, oldukça sığ bir göldür. Alanı 260 ha.dır. Ancak yağış durumuna bağlı olarak mevsimsel değişiklikler görülür. Göl Kuzey Anadolu fay hareketinin oluşturduğu bir tektonik çöküntü içinde su birikmesiyle meydana gelmiştir. Çevresinde sazlık ve bataklıklar vardır. Gölün suyu Çağa deresiyle Mengen yakınında Büyüksu çayına boşalır.

Abant Gölü : Bolu İlinin 32 km güneybatısında, Abant dağları üzerinde, Kuzey Anadolu fay vadisi içinde ve bu fayın etkisiyle oluşmuş tektonik bir göldür. İlin tanıtımı ile ilgili kaynaklarda, yanlışlıkla, Abant gölünün bir krater gölü olduğu bilgisi yer almaktadır.

27 Abant Gölünün rakımı 1325 m., yüzey alanı 128 ha.dır. En derin yeri 17 m.dir. Bazı kaynaklarda bu rakam 45 m. olarak verilmektedir. Yeraltı suyu ve yan derelerle beslenir. Abant suyu adıyla gölden çıkan akarsu Büyüksu çayının kaynağını oluşturur. Abant Gölü Türkiye’nin doğal turistik değeri en yüksek göllerinden biridir. İstanbul ve Ankara gibi büyük metropollere yakınlığı da bu potansiyelin değerlendirilmesini kolaylaştırmaktadır. Gölün bu özelliklerinin en iyi şekilde değerlendirilebilmesi ve korunabilmesi için tabiat parkı ilan edilmiştir.

Resim 3. Abant Gölü

Sünnet Gölü : Orman içi dinlenme yeri özelliğine sahip bir göldür. Göynük’ün 27 km. doğusunda yer alır. Rakımı 820 m., en derin yeri 22 m., alanı 18 ha olarak verilmektedir.

28 Resim 4. Sünnet Gölü

Yedigöller : Bolu İlinin 42 km. kuzeyinde , gür ormanlar içinde yedi adet küçük gölden oluşan bir küçük göller topluluğudur. Göllerden dördü, diğer üçüne göre daha büyük alan kaplar. Dördü sürekli su tutabilmekte, diğer üçünün suları ise yaz aylarında kurumakta veya çok azalmaktadır. Bu gölleri içine alan 550 hektarlık alan 1965 yılında milli park olarak koruma altına alınmıştır. Heyelan etkisiyle oluşmuş 7 gölün isimleri; Büyükgöl, Seringöl, Deringöl, Nazlıgöl, Küçükgöl, İncegöl ve Sazlıgöl’dür. Bu göller, aralarında 100 m. yükseklik farkı bulunan iki plato üzerinde yer alırlar. Bu platoların ortalama rakımı 780 m.dir. Göllerin en büyüğü olan Büyükgöl’ün alanı 22.5 dekar, en derin yeri 15 m.dir.

Resim 5. Yedigöllerden Bir Görünüm

29 Sülüklü Göl : Tabiatı koruma alanı özelliği taşır. Göynük’ün 15 km kadar kuzeydoğusunda , etrafı yeşilliklerle çevrili küçük bir göl olup heyelan sonucu oluştuğu kabul edilmektedir.

Resim 6. Sülüklü Göl

Çubuk Gölü : Göynük İlçesinin 11 km. kuzeyinde, Çubuk köyü yakınında, ilin küçük göllerinden biridir. 15 ha genişliğindeki gölün en derin yeri 13 m.dir. Çubuk gölü de, ildeki çoğu küçük göller gibi, bir heyelan gölüdür. Gölün kuzey kenarında da Çubuk köyü Gölbaşı mahallesi bulunmaktadır.

Karamurat Gölü : Mudurnu İlçesinin 30 km kuzeybatısında, Karamurat köyü yakınındadır. Etrafı yükseltilerle çevrili bir çanak içinde küçük bir göldür . Dipten kaynayan ve etraftaki yükseltilerden inen sularla beslenir.

Karagöl : Kıbrıscık - Beypazarı yolu üzerinde, Bolu-Ankara il sınırı yakınında yer alan, 1 ha genişliğinde, küçük fakat oldukça derin bir göl olup heyelan sonucu oluşmuştur.

Gerede Gölü : Bolu ili tanıtım kaynaklarında pek anılmayan, ancak 1/25000 ölçekli topoğrafik harita üzerinde yer verilen çok küçük bir göl de Gerede gölüdür. D- 100 karayolunun güney kenarında, Gerede batı çıkışında ve şehir merkezine 2.5 km mesafede; anılan haritaya göre doğu-batı boyutu 250 m., kuzey-güney boyutu 100 m. olan bir göldür. Kuzey Anadolu fayı üzerinde oluşmuş bir tektonik göldür. Şehrin hemen kenarında , fakat dışında olması nedeniyle; çevresinin iyi düzenlenmesi halinde , yaz aylarında rekreasyon amacıyla hem çevre halkının, hem de D-100 karayolu yolcularının yararlanabilecekleri bir doğal değer olarak gözükmektedir.

30

Baraj Gölleri

Gölköy Baraj Gölü : Bolu İl merkezinin batısında ve merkeze 10 km. uzaklıktadır.Gölköy ve Karaköy köylerinin arazileri üzerine DSİ tarafından tesis edilmiştir. Mudurnu ve Büyüksu Çayları üzerinde kurulu 2 regülatör ve bunlardan çıkan çevirme kanallarıyla su nakledilmesi suretiyle beslenir. Göl bir depolama alanıdır ve su seviyesi yüksek iken barajın alanı 185 Ha olup, su toplama hacmi 24 milyon m3 tür. En derin yeri yaklaşık 20 m. dir. Bolu Ovasının 9.800 Ha.lık arazisini sulayabilecek kapasiteye sahiptir. Sulama şebekesi ana isale kanalı, primer sekonder ve tevsiyer kanalları ile birlikte DSİ tarafından tamamlanmıştır. Bolu Ovası Sulama Birliği’nin kurulması ile Gölköy barajından tarımsal alanda sulama bakımından daha fazla yararlanılabilecektir.

Çayköy Baraj Gölü : Göynük İlçe merkezine 30 km. uzaklıkta, Himmetoğlu bölgesinde yer alan Çayköy Baraj Gölü, Ilıca Deresinin geçtiği Kayaboğazına 600.000 m3 dolgu yapılarak oluşturulmuştur. 3.100 da. alana sahip göl yaklaşık 2 milyon m3 su depolama kapasitesine sahiptir. Çayköy Baraj Gölü Bolu’da ilk defa uygulanan yer altı borulu sistemle ovaya, tarlaların başına kadar ulaştırılarak çoğu arazilerde ilave bir pompaj ünitesine ihtiyaç duyulmadan yağmurlama sulama yapılabilecek şekilde dizayn edilmiştir.

Gölcük Göleti: Orman Genel Müdürlüğünce orman içi dinlenme merkezi olarak değerlendirilen bu gölet, Bolu’nun 13 km. güneyinde, gür ormanlar içinde bulunmaktadır

Resim 7. Gölcük’ten Bir Görünüm

31 Seben Aladağ Göleti: Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü’nce dinlenme amaçlı değerlendirilmektedir. Gerede Işıklı ve Körler Barajları (Planlaması Bitmiş): Bu iki baraj, Gerede çayı alt havzasındaki suyun, 2027 yılına kadar Ankara İlinin içme ve kullanma suyu ihtiyacının karşılanması amacıyla DSİ tarafından planlanmıştır.

3.3. Bolu İlinin İklim Özellikleri Bolu ilinin kuzey kesimlerinde , Yedigöller civarında dar bir alanda, Batı Karadeniz iklimi, görülür. Oradan güneye doğru gidildikçe Karadeniz ikliminin etkisi azalır ve İç Anadolu ikliminin etkisi görülmeye başlar. İlin en güney kesimlerinde İç Anadolu iklimi etkisi ağır basar. Aradaki kısımda Karadeniz ardı iklimi olarak tanımlanan bir iklim tipi yaşanır. Bu genel duruma ek olarak, yerel ölçüdeki topoğrafik yükseklik farkları da önemli bir iklim etkenidir. Örneğin rakımı 725 olan Bolu ovası ile; ovadan sadece 20 km. kadar güneydoğuda bulunan, rakımı da 2000 m ve üzerinde olan, Kartalkaya bölgesinin iklimi birbirinden hayli farklıdır. Batı Karadeniz iklimi, Doğu Karadeniz iklimine göre daha az yağışlıdır. Sıcaklık da Karadeniz boyunun öteki kesimlerine göre gerek yazın, gerekse kışın biraz daha azdır. Karadeniz ardı iklim tipi Karadeniz iklimi ile, İç Anadolu iklimi arasında bir geçiş iklimi niteliğindedir. İç Anadolu ikliminin özelliği yazların kurak ve sıcak, kışların soğuk ve sert olmasıdır. Yağışlar da daha azdır. Bolu İli Merkez İlçe (1929 Yılında kurulmuş) ve Seben İlçesinde (1958 Yılında kurulmuş) faal olarak çalışan 2 adet Meteoroloji istasyonu bulunmaktadır. Tablo 1 de görüldüğü gibi Gerede, Göynük, Mudurnu, Mengen İlçelerinde bulunan meteoroloji istasyonları kapalı olup Kıbrıscık, Yeniçağa ve Dörtdivan İlçelerinde meteoroloji istasyonu bulunmamaktadır.

Tablo 1- Bolu İlindeki Meteoroloji İstasyonlarının Kuruluş Ve Kapanış Yılları İle Halen Çalışanlar İstasyon adı ve yeri Kuruluş yılı Kapanış yılı

Bolu 1929 Çalışıyor

Gerede 1957 1997*

Göynük 1954 1980*

Mudurnu 1957 1997

Seben (Belediye’ye ait) 1958 Çalışıyor

Gökçesu (Mengen) 1964 1991

Pazarköy (Mengen) 1943 1997 * Aralıklarla çalışmışlardır.

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd.

Bu durum meteorolojik verilerin ilçeler bazında incelenmesine olanak vermemektedir.

32 3.3.1. Sıcaklık Verileri

Bolu ili güneşlenme süresi bakımından yılda 2250 ile 2500 saat güneş alan alanların arasında yer almaktadır (Şekil 9). İlin güney kesimleri 2500 saatlik, kuzey kesimleri 2250 saatlik dilimlerde kalmaktadır Şekil 5- Türkiye yıllık güneşlenme süresi haritası

Bolu Merkez meteoroloji istasyonunun son 52 yıllık kayıtlarına göre günlük güneşlenme süresi 5 saat 49 dakikadır. Grafikte 1 de görüldüğü gibi güneşlenmenin en kısa olduğu aylar Aralık ve Ocak (2,2); en uzun olduğu aylar ise Temmuz (9,4) ve Ağustostur (9,2).

Grafik 1. Bolu İlinde Ortalama Güneşlenme Süresi

10

8

6

4

2 ortl.güneşlenme

(günde saat ve dakika) ve (günde saat aylar 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Güneşlenme 2,2 3,1 4,2 5,4 7,2 8,6 9,4 9,2 7,3 5,3 3,5 2,2

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd.

33 Bolu İlinde son 72 yılın, aylara göre en düşük (minimum) sıcaklığı –34 0C ile Şubat ayında yaşanmıştır. Şubattan sonra en düşük sıcaklığın yaşandığı ay ise – 31,5 0C ile Ocak ayı olmuştur. Temmuz ayının en düşük sıcaklığı 2,8 0C; Ağustos ayının en düşük sıcaklığı ise 1,4 0C olarak tespit edilmiştir.

G r a fik 2 . B o lu İlin d e M in im u m S ıc a k lık D e ğ e r le r i

20 10 0 -1 0 -2 0 -3 0

minm.sıcakl. ( 0C ) -4 0 aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 T m in -31,5 -34,0 -19,8 -11,5 -2,3 0,0 2,8 1,4 -2,5 -5,8 -24,8 -29,1

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd.

Son 72 yıllık ölçümlere göre, aylar itibariyle ortalama donlu günler sayısı Grafik 3 de görülmekte olup, en fazla don görülen gün sayısı 23 gün ile Ocak ayında yaşanmıştır. Ocaktan sonra 20 gün ile Şubat, 18 gün ile Aralık ve Mart ayları gelmektedir. Haziran, Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında donlu gün bulunmamaktadır.

Grafik 3. Bolu İlinde Görülen Donlu Gün Sayıları

24 21 18 15 12 9 6 3

donlu donlu gün sayısı 0 aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 gün 23 20 18 6 0,4 0,0 2,1 9,6 18

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd.

34 Bolu’da en yüksek (maksimum) sıcaklıklar son 71 yıl için grafik 4 de verilmiştir. Son 71 yılın en yüksek sıcaklığı 39,4 0C olarak Ağustos ayında gerçekleşmiştir. Ağustos ayını 39,3 0C ile Temmuz izlemektedir. Bu zaman diliminde Ocak ayının en yüksek sıcaklığı ise 19,8 0C olmuştur.

Grafik 4. Bolu İlinde Maksimum Sıcaklık Değerleri

45 40 35 30 25 20 15 maks. sıcaklıkmaks. 0C ) ( 10 ayl ar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Tmak s 19,8 21,2 29,3 31,8 34,4 35,4 39,3 39,4 37,3 34,0 27,0 24,0

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd.

Ortalama sıcaklık verileri Grafik 5 de değerlendirilmiştir. Buna göre son 72 yılın aylara göre sıcaklık ortalamasına bakıldığında, Ağustos ayı ortalamasının 20 0C (en yüksek); Ocak ayı ortalamasının da 0,3 0C (en düşük) olduğu görülmektedir.

G ra fik 5 . B o lu İlin d e 7 2 Y ıllık O rta la m a S ıc a k lık Değerleri

21 18 15 12 9 6 3

0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 1 1

0 1 2 o 0, 1, 4, 9, 13 17 1 2 1 1 6, 2,

T C 3 6 4 4 9 0 6 2 9

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd.

35 3.3.2. Yağış Durumu

Bolu ili sınırları içerisinde kalan arazinin büyük bir kısmı nemli bölge içinde, bir bölümü ise yarı nemli bölge içinde kalmaktadır. Şekil 6 da gösterilen yağış kuşakları haritasında, Bolu ilinin yıllık yağış miktarı 500–1500 mm arasında değişen alan içerisinde kaldığı görülmektedir.

Şekil 6. Türkiye Yağış Kuşakları Haritası (b=Bolu, d=Düzce, 1=500, 2= 500-1500, 3= 1500)

Bolu meteoroloji istasyonunun kaydettiği son 72 yılın aylara göre hesaplanmış yağış ortalamaları Grafik 6 da verilmiştir. Buna göre yağışın en fazla olduğu ay Aralık (60,9 mm) ayıdır. Aralık ayını 58,5 mm ile Mayıs, 58,2 mm ile Ocak ayları izlemektedir. Yağışın en düşük olduğu aylar ise Ağustos (22 mm) ve Temmuz (27 mm) aylarıdır. Yıllık yağış ise 536,4 mm. olarak hesaplanmıştır.

Grafik 6. Bolu İlinde 72 Yıllık Yağış Ortalamaları

80 60 40 20 0

ortalama yağış (mm (mm yağış ortalama ayl ar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Y. or t l 58,2 47,8 47,2 48,9 58,5 52,2 27,3 21,5 29,0 37,2 47,7 60,9

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd.

36 İldeki son 72 yıllık oransal nemin aylara göre ortalama değerleri Grafik 7 de görülmektedir. Nemin en düşük olduğu aylar Ağustos (1967) ve Temmuz (1968) ayları; en yüksek olduğu aylar ise Ocak (1977), Kasım (1976) ve Şubat (1975) aylarıdır. Yıllık ortalama oransal nem ise % 72’dir.

Grafik 7. Bolu İli 72 Yıllık Oransal Nem Ortalamaları

85 80 75 70 65 60 55 50 oransal nem (%) nem oransal ayl ar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 nem 77 75 72 69 72 71 68 67 70 74 76 71

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd.

Aynı kaynağa göre Bolu İlinin son 72 yılda aylara göre ortalama yağışlı gün sayıları Grafik 8 de görülmektedir. Yağışlı gün sayısının en yüksek olduğu ay 15,6 gün ile Ocak ayıdır. Bunu 14,4 ile Aralık ve Şubat ayları izler. Yağışlı gün sayısının en düşük olduğu aylar ise 4,9 gün ile Ağustos, 6,2 gün ile Temmuz aylarıdır. 72 yıllık ortalama yağışlı gün sayısı ise 137,7 gündür.

G rafik 8. B olu İlinde 72 Yıllık O rtalam alara G öre Yağışlı G ün Sayıları

18 15 12 9 6 3 ort.yağışlı gün 0 aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 gün 15,6 14,4 14,1 13,2 14 11,3 6 ,2 4 ,9 6 ,8 10,5 12,2 14,4

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd.

37 Bolu İlinde karlı gün sayısının en yüksek olduğu ay 15 günle Ocak ayıdır. Bunu sırayla Şubat (10), Aralık (6,1), Mart (5,0), Kasım (1,9), Nisan (0,6) ayları izlemektedir. 72 yıllık ortalama karla örtülü gün sayısı ise, 38,9 gün olarak bulunmuştur.

Grafik 9. Bolu İlinde 72 Yıllık Ortalama Karla Örtülü Gün Sayıl arı

20 15 10 5 0 karla örtülü gün örtülü karla ayl ar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Gün 15 10,0 5,0 0,6 1,9 6,1

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd

3.4. Bolu İli Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri

Bir bölgenin tarım amaçlı olarak değerlendirilmesindeki en önemli unsur o bölgenin çeşitli ürünlerin yetişmesine uygun olması ve bölgede yetiştirilebilecek ürünlerin potansiyel verimidir. Bölgenin ürünlere olan uygunluğu ve potansiyel verim seviyeleri agro-ekolojik kuşakların belirlenmesini gerekli kılmaktadır.

Agro-ekolojik kuşaklama bir bölgenin arazi uygunluğu, potansiyel üretim ve çevresel etki bakımından benzer özelliklere sahip küçük birimlere bölünmesi anlamına gelmektedir. Bir agro-ekolojik kuşak iklim, arazi yapısı ve toprak ve/veya arazi örtüsü cinsinden tanımlanan ve spesifik arazi kullanım potansiyeli ve kısıtlamaları bulunan arazi kaynağı birimidir. Bir agro-ekolojik kuşağı tanımlamada gerekli unsurlar, büyüme süresinin belirlenmesi için sıcaklık rejimi, yağmur rejimi ve toprak haritalama birimidir. Büyüme dönemi, ürünün büyümesi için yıl içerisinde sıcaklık ve nem koşullarının uygun olduğu dönemdir. Büyüme döneminin uzunluğu, yıl içerisinde genelde gerçekleşen ısının ürün büyümesine neden olduğu dönem olarak tanımlanır (Tmean > 0ºC + yeterli su (depolanmış veya yağmur suyu)). Agro- ekolojik kuşak tespitindeki ilk aşama bölgenin genelde gerçekleşen sıcaklık rejimine göre değerlendirilmesidir. Farklı sıcaklık rejimleri, tohumlama ve hasat günleri göz önüne alınarak belirgin bir kuşakta hangi ürünlerin yetiştirilebileceğini gösteren farklı büyüme dönemi uzunluklarını gösterebilir. İkinci ve takip eden aşamalar üretim potansiyellerini etkileyen faktörleri içermektedir. Bu faktörler iklimsel (yağış, nispi nem, buharlaşma, vb) ve arazi (eğim, toprak derinliği, tuzluluk ve alkalinite, erozyon tehlikesi, vb) özellikleridir.

38 Büyüme dönemleri üzerinde doğrudan etkilerinin bulunması nedeniyle kış sıcaklıklarının ilk kriter olarak değerlendirmeye alınmasına karar verilmiştir. En soğuk ay olmasına rağmen Ocak ayı sıcaklıklarının diğer aylardaki sıcaklıklarla istatistiki ilişkisinin olmadığı gözlenmiştir. Farklı yerlerdeki ortalama aylık sıcaklık değerlerine uygulanan regresyon analizi en yüksek verinin Şubat-Temmuz ve Ağustos-Aralık aylarına uygulanan doğrusal regresyonlardan sağlandığını göstermiştir. Buna göre tüm Türkiye'de sıcaklıklar doğrusal olarak Şubat ayından Temmuz ayına kadar artmakta ve Ağustos ayından Aralık ayına kadar düşmektedir.

Bu açıklamadan yola çıkarak Agro-ekolojik bölgelendirme kelime anlamı itibarıyla benzer iklim ve yetiştirme ortamına sahip tarımsal alanları ifade etmektedir. Bu anlam çerçevesinde çevresel özellikler, potansiyel verim, benzer iklim ve toprak kriterlerine sahip alanların bir arada değerlendirilmesi neticesinde İl arazisinin alt bölgelere ayrılmasını anlatır.

Şekil 7. Bolu İli İklim Bölgeleri Haritası

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd

Şekil 7 de Bolu İlinin İklim bölgeleri gösterilmiştir. Haritada Göynük İlçesinin tamamı ve Mudurnu İlçesinin bir bölümünün Marmara İklimine, Kalan bölümünün Karadeniz İklimine sahip olduğu anlaşılmaktadır. Genel olarak baktığımızda Bolu ilinde Karadeniz ikliminin hakim olduğu söylenebilir.

39 Şekil 8. Bolu İli Yıllık Ortalama Yağış Dağılımı Haritası

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd

Şekil 8 de Bolu ilinde yıllık ortalama yağış dağılımları gösterilmiştir. Haritaya göre Bolu ilinin % 41,9 unun 500-600 mm, % 44,2 sinin 800 mm, % 13,9 unun 1000- 1250 mm yağış aldığı görülmektedir. Buna göre Bolu İlinde yıllık ortalama yağış miktarı 500-800 mm arasıdır denilebilir.

Şekil 9. Bolu İli Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılımı Haritası

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd

40 Şekil 9 da ise Bolu ilinin ortalama sıcaklık dağılımı gösterilmiştir. Haritaya göre ortalama sıcaklığın bazı bölümlerde –1 ºC ye düştüğü, bazı bölümlerde ise 15 ºC ye yükseldiği görülmekte ise de genel olarak sıcaklık dağılımının 4 – 11 ºC arasında olduğu söylenebilir.

Meteorolojik verilere ve haritalara dayanılarak benzer özellikteki ilçeleri gruplandıracak olursak ; Bolu Merkez, Mengen, Yeniçağa ve Mudurnu İlçelerini 1. grupta, Gerede ve Dörtdivan İlçelerini 2. grupta, Seben ve Kıbrıscık İlçelerini 3. grupta, Göynük İlçesini ise 4. grupta sayabiliriz.

İklim özelliklerinin yanında İlçelerin toprak yapısı, bitki örtüsü ve tarımsal üretim durumuna göre Bolu ili 4 Agro-ekolojik bölgeye ayrılmıştır. İlçelerin Alt Bölgelere göre dağılımına bakılacak olursa Mudurnu İlçesi her ne kadar iklimsel özellik bakımında 1. gruba girmiş olsa da Göynük İlçesi ile aynı tarımsal üretim desenine sahip olması ve toprak yapısı bakımından benzer özellikleri taşıması nedeniyle aynı alt bölge (4. Alt Bölge) içerisinde incelenmiştir.

Tablo 2. Bolu İlinin Agro -Ekolojik Alt Bölgeleri

Şubat Ort. Temmuz Ort. Yıllık Ort. Son Don İlçeler Sıcaklık Sıcaklık Sıcaklık Yağış (mm) Alt Bölgeler tarihi ºC ºC ºC

Merkez

I. Alt Bölge Mengen 1,7 19,8 10,3 607,5 26 Nisan

Yeniçağa

Gerede II. Alt Bölge -1,0 16,7 7,6 662,5 27 Nisan Dörtdivan

Seben III. Alt Bölge 2,2 21,6 11,2 444,0 11 Nisan Kıbrıscık

Göynük 2,5 19,7 10,6 617,4 5 Nisan

IV. Alt Bölge Mudurnu 0,5 18,8 9,2 560,4 14 Nisan

Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müd.

41 Tablo 2’de Bolu İli iklim verilerine dayalı Agro – ekolojik alt bölgelere ayrılmıştır. Bölgeler arasındaki farklılıklara bakıldığında ilk üç alt bölge birbirine yakın değerlere sahipken IV. Alt bölgenin özellikle yetiştirme dönemini belirleyen ilk ve son don tarihleri ile yağış ve ortalama sıcaklık bileşenleri açısından farklı yapıda olduğu görülmektedir. Bunun nedeni Marmara iklimi geçiş bölgesi olmasından kaynaklanmaktadır. Bu bölge Şekil 7’de görüldüğü gibi Göynük ilçesi ve Mudurnu ilçesinin bir bölümünü kapsamaktadır.

3.5. Arazi Dağılımı

3.5.1. Arazilerin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı

Tablo 3 : Türkiye, Bolu ve Alt bölgelerinde Arazilerin Dağılımı (ha)

Alt Orman ve İlçeler Toplam Alan Tarım Alanı Çayır ve Mera Tarım Dışı Bölgeler Fundalık

Merkez 152.700 37.550 98.204 6.056 10.890

Mengen 88.300 9.587 47.322 18.555 12.836 I. Alt Bölge Yeniçağa 19.600 4.834 11.399 2.076 1.291

Toplam 260.600 51.971 156.925 26.687 25.017

Gerede 147.600 37.424 39.816 31.242 39.118 II. Alt Dörtdivan 28.400 8.005 19.678 413 304 Bölge Toplam 176.000 45.429 59.494 31.655 39.422

Seben 66.500 8.794 44.803 10.401 2.502

III. Alt Kıbrıscık 64.100 4.551 32.836 15.413 11.300 Bölge Toplam 130.600 13.345 77.639 25.814 13.802

Göynük 143.700 17.581 89.898 19.567 16.654 IV. Alt Mudurnu 134.900 21.338 87.558 20.717 5.287 Bölge Toplam 278.600 38.919 177.456 40.284 21.941

İL TOPLAMI 845.800 149.664 471.514 124.440 100.182

TÜRKİYE 78.355.700 26.968.000 20.703.000 20.500.000 10.184.700

Kaynak: D.İ.E - Bolu Tarım İl Müdürlüğü

42 Tablo 4 : Bolu İl Toplam Alanına Göre Arazilerin Oransal Dağılımı

ALT Orman ve İlçeler Toplam Alan Tarım Alanı Çayır ve Mera Tarım Dışı BÖLGELER Fundalık

Merkez 18,05 4,44 11,61 0,72 1,29

I. Alt Bölge Mengen 10,44 1,13 5,59 2,19 1,52

Yeniçağa 2,32 0,57 1,35 0,25 0,15

Gerede 17,45 4,42 4,71 3,69 4,62 II. Alt Bölge Dörtdivan 3,36 0,95 2,33 0,05 0,04

Seben 7,86 1,04 5,30 1,23 0,30 III. Alt Bölge Kıbrıscık 7,58 0,54 3,88 1,82 1,34

Göynük 16,99 2,08 10,63 2,31 1,97 IV. Alt Bölge Mudurnu 15,95 2,52 10,35 2,45 0,63

İL TOPLAMI 100 17,69 55,75 14,71 11,84 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü

Tablo 5 : Bolu İline Bağlı İlçe Arazilerinin Toplam Alanlarına Göre Oransal Dağılımı (%) ALT Orman ve İlçeler Toplam Alan Tarım Alanı Çayır ve Mera Tarım Dışı BÖLGELER Fundalık

Merkez 100 24,59 64,31 3,97 7,13 I. Alt Mengen 100 10,86 53,59 21,01 14,54 Bölge Yeniçağa 100 24,66 58,16 10,59 6,59

100 25,36 26,98 21,17 26,50 II. Alt Gerede Bölge Dörtdivan 100 28,19 69,29 1,45 1,07

100 13,22 67,37 15,64 3,76 III. Alt Seben Bölge Kıbrıscık 100 7,10 51,23 24,05 17,63

100 12,23 62,56 13,62 11,59 IV. Alt Göynük Bölge Mudurnu 100 15,82 64,91 15,36 3,92

İL TOPLAMI 100 17,69 55,75 14,71 11,84 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü

Grafik 10 da görüldüğü gibi Türkiye’de toplam yüzölçümün % 34 ünü tarım alanları, % 26 sını Orman ve Fundalıklar, % 26 sını Çayır ve meralar, % 13 ünü ise tarım dışı araziler oluşturmaktadır. Bolu İlinde ise Toplam 845.800 hektar yüzölçümün % 55,75 ini orman ve fundalık alanlar oluşturmaktadır. Bunu sırasıyla tarım alanları (% 17,69), çayır-meralar (% 14,71) ve tarım dışı alanlar (% 11,84) izlemektedir.

43 Grafik10. Bolu ve Türkiye' de Arazilerin Oransal Dağılımı

60 55,75 Bol u 50 Türkiye

40 34

%30 26 26

20 17,69 14,71 13 11,84 10

0 Tarım Alanı Orman ve Fundalık Çayır ve Mera Tarım Dışı

Kay.:DİE

Bolu ili içerisindeki alt bölgeler ve İlçeler incelendiğinde (Grafik 11) orman alanlarının bütün alt bölgelerde oransal olarak diğer alanlardan daha fazla olduğu görülmektedir. İl içerisindeki oranları bakımından en fazla orman alanına sahip ilçeler sırasıyla Merkez, Göynük ve Mudurnu ilçeleridir. Tarım alanları bakımından Merkez, Gerede, Mudurnu ve Göynük İlçeleri, Çayır Mera alanları bakımından Gerede, Mudurnu ve Göynük İlçeleri ön sıralardadır. Tarım dışı alanlar incelenecek olursa en fazla alan Gerede İlçesindedir.

Grafik 11. Bolu İlinde Toplam Alana Göre Arazilerin İlçeler Bazında Oransal Dağılımı

20

18 Toplam Alan Tarım Alanı 16 Orman ve Fundalık 14 Çayır ve Mera Tarım Dışı 12

% 10

8

6

4

2

0 Merkez Mengen Yeni çağa Gerede Dörtdi van Seben Kıbrıscık Göynük Mudurnu I. Alt Bölge II. Alt Bölge III. Alt Bölge I V. Al t Böl ge

44 Şekil 10. Bolu İli Kullanımlarına Göre Arazi Dağılımı Haritası

3.5.2. Arazilerin Kullanım Kabiliyetlerine Göre Dağılımı

Ülkemizde hızlı nüfus artışı nedeniyle ihtiyaç duyulan yeni köy, kasaba ve kentlerin kurulması mevcutların genişletilmesi, Sanayi kuruluşları maden, taş kum ve tuğla ocakları, hava alanları , turistik ve sportif tesisler, askeri yapılaşmalar v.b. gibi ihtiyaçlar için yapılan tarım dışı amaçlı arazi kullanım uygulamaları; son yıllarda tarım arazileri aleyhine büyük bir hız kazanmıştır. Söz konusu gelişmelerin ülkemiz için mutlak gerekli olduğu bir gerçektir. Ancak gittikçe artan nüfusumuzu besleyebilmek ve ilerde bir besleme sorunu ile karşılaşmamak için tarımsal üretiminde belirli bir düzeyde ve sürekli olarak artırılması zorunlu bulunmaktadır. Bunun için her şeyden önce, üretim ortamı olan toprak kaynağımızı korumak ve kabiliyetlerine uygun olarak bilinçli, planlı ve dengeli bir şekilde kullanmak zorundayız. Toprak kaynağımızı korumak ve sürekliliğini sağlamak için alınması gerekli tedbirlerden biri ve en önemlisi tarım dışı amaçlı tüm yapılaşmaların verimsiz veya düşük verimli araziler üzerinde gerçekleştirmeye yönelik çalışmaların ülke çapında ve en kısa zamanda yapılarak uygulamaya konması gereklidir.

Tarım toprakları arazi potansiyellerine göre dört grupta toplanır.

Birinci derecede Önemli Tarım Arazileri (Mutlak Tarım arazileri)

Ülke düzeyinde sınırlı bir alan teşkil eden ve potansiyelleri itibarıyla tarımsal üretimde önemli yeri olan bu arazilerin mutlaka tarımda tutulması gerekir. Yeterli olarak sulanan arazilerde hangi tarımsal kullanım altında bulunursa bulunsun aşağıda belirtilen özelliklere sahip olan araziler bu grup altında toplanmıştır.

45 Toprağın derinliği, sıcaklığı ve reaksiyonu yöreye adapte olmuş bütün kültür bitkilerinin yetişmesine elverişli olmalıdır. Taban suyu ya hiç bulunmamalı veya büyüme mevsiminde o yörede yetiştirilen kültür bitkilerinin normal gelişimini yapabileceği derinlikte olmalıdır. Kök bölgesinde bitki gelişimine zarar verecek derecede tuz veya değişebilir sodyum bulunmamalıdır. Toprak geçirgenliği sulamayı sınırlandırmayacak derecede olmalıdır. Toprak yüzeyinde veya sürüm katındaki taşlılık % 10’u geçmemelidir. Eğim en çok % 6 olmalı, erozyon sorunu bulunmamalı veya çok hafif olmalıdır. Büyüme mevsiminde topraklar sık sık sel basmasına maruz kalmamalıdır. Bu araziler I. ve II. sınıfta yer alan; tarım arazileri, Çayır mera arazileri ile diğer sınıflarda yer alan, sulu tarım arazileri ile sulu bağ bahçe arazilerinin tamamını kapsar.

İkinci derecede Önemli Tarım Arazileri (Ülke ekonomisinde önemli yeri olan tahıl ve bazı endüstri bitkileri yetiştirilen ve yetiştirilmesine uygun araziler)

Bu gruptaki araziler , kültür bitkilerinin gelişmesini sınırlandıran, şiddetli sorunlara sahip fakat ülke ekonomisinde çok önemli yeri olan tahıl, endüstri bitkileri, yağlı tohumlar ve yem bitkileri yetiştirilen veya yetiştirilmesine uygun olan arazilerle birinci grup dışında kalan, yetersiz sulu tarım arazileridir. Uygun tarım yöntemlerine göre işlenip iyi idare edildiklerinde, bu tip arazilerden yüksek verim alınabilir. Hatta şartlar elverişli olduğunda, Örneğin: Uygun iklim koşulları altında bu arazilerde birinci gruptaki arazilerden alınan verim kadar yüksek verim elde edilebilir. Bu nedenle bu grup arazilerin de mutlaka tarımsal amaçlı olarak kullanılması gerekir. Bu grup araziler aşağıdaki sorunlarda bir veya bir kaçına sahip olabilir. % 6 – 12 arasında eğim, Şiddetli erozyon, Bazı bitkilere zarar verecek derecede sık sel basması, Alt toprakta çok yavaş geçirgenlik, Bitki gelişmesini kısıtlayacak derecede yaşlık Kök bölgesini sınırlandıran sığ toprak derinliği Düşük su tutma kapasitesi Orta derecede tuzluluk ve alkalilik. Bu araziler 3. sınıfta yer alan; nadassız kuru tarım kuru bağ bahçe, zeytin turunçgil ve çayır-mera arazileri ile IV ve üstü sınıflarda yer alan yetersiz sulu tarım arazilerinin tamamını kapsar.

Üçüncü derecede Önemli Tarım Arazileri (Tesis edilmiş Bağ- Bahçe ve özel ürün arazileri)

Birinci ve ikinci derecede önemli tarım arazileri dışında kalan arazilerden, üzerinde ekonomik olarak ürün elde edilebilecek nitelikte kuru bağ bahçe, zeytin ve turunçgil tesis edilmiş olan araziler bu sınıfa girer.

Diğer araziler (İşlemeli tarıma uygun olmayan veya sınırlı olarak uygun olan arazilerle orman rejimindeki araziler)

46 İlk üç gruba giren arazilerin dışında kalan arazilerle, orman rejimindeki arazilerin tamamı bu gruba girer.

Şekil 11. Bolu İli Kullanım Kabiliyetlerine Göre Arazi Dağılımı Haritası

Tablo 6 : Bolu İline Bağlı İlçe Arazilerinin AKK Sınıflarına Göre Dağılımı

ARAZİ KABİLİYET SINIFLARINA GÖRE DAĞILIM (ha) Su Toplam ALT I II III IV V VI VII VIII Yüzeyleri alan BÖLGELER İLÇELER Merkez 11.016 5.897 7.151 11.752 75 21.982 100.674 668 150 159.365

I. Alt Bölge Mengen 1.705 1.758 6.449 7.485 - 11.464 64.077 31 - 92.969 *Yeniçağa ------

II. Alt *Dörtdivan ------Bölge Gerede 13.487 7.097 15.288 11.671 519 24.356 109.928 716 299 183.361

III. Alt Seben 2.914 2.242 2.182 1.227 - 10.604 55.425 387 25 75.006 Bölge Kıbrısçık 175 315 2.484 2.920 - 5.151 44.492 123 - 55.660

IV. Alt Göynük 3.070 4.263 1.663 11.984 - 17.433 120.317 1.542 - 160.272 Bölge Mudurnu 6.596 2.897 3.340 7.344 - 13.974 98.943 302 156 133.552

İl Toplamı 38.963 24.469 38.557 54.383 594 104.964 593.856 3.769 630 860.185

47 *= Tablo 6, Köy Hizmetlerinin 1984 yılında yaptığı çalışmalara göre hazırlanmış olduğundan Yeniçağa ve Dörtdivan İlçeleri Gerede İlçesi içerisinde gösterilmiştir.

Tablo 6 ve Grafik 12 de İlin toplam arazisi, Kullanım Kabiliyetlerine göre sınıflandırılmıştır. Tablo ve grafiklerden görüldüğü gibi su yüzeyleri hariç, il toplam alanının % 69 u VII. sınıf arazidir. Bunu sırasıyla VI, IV ve III. Sınıf araziler izlemektedir. Rakamlardan anlaşılacağı gibi tarıma elverişli olan sınıflardaki (I, II, III ve IV sınıf) arazilerin oranı % 18 gibi çok düşük bir alanı kaplarken, tarıma elverişsiz olan arazilerin (V, VI, VII ve VIII. Sınıf) oranı % 82 gibi oldukça önemli bir alanı kaplamaktadır. Bu oranın fazla olmasının nedeni ilin Orman alanlarının diğer alanlara göre daha fazla olmasından kaynaklanmaktadır.

Grafik 12. Bolu İlinde Arazilerin Kullanım Kabiliyeti Sınıflarına Göre Oransal Dağılımı (%)

III II 4,48% I V I 2,84% V 4,53% 6,32% 0,07% Su Yüzeyl eri 0,07% VI VIII 12,20% 0,44%

VII 69,04%

Kay.:KHGM

Grafik 13 incelenecek olursa yine ilçelerin toplam alanları içerisindeki VII sınıf arazilerin oranı % 60 ile % 80 arasında değişmektedir. Arazi kullanım kabiliyeti bakımından tarıma elverişli arazilerin ( I, II, III ve IV. Sınıf) sırasıyla Gerede (% 28 Dörtdivan ve Yeniçağa dahil), Merkez (% 22), Mengen (% 18) ve Mudurnu (% 16) İlçelerinde olduğu görülmektedir.

48 Grafik 13. Bolu İline Bağlı İlçelerde Arazilerin Kullanım Kabiliyetlerine Göre Oransal Dağılımı 90 80 70 60 50 % 40 30 20 10 - Merkez Mengen Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu I 6,91 1,83 7,36 3,89 0,31 1,92 4,94 II 3,70 1,89 3,87 2,99 0,57 2,66 2,17 III 4,49 6,94 8,34 2,91 4,46 1,04 2,50 I V 7,37 8,05 6,37 1,64 5,25 7,48 5,50 V 0,05 0,28 VI 13,79 12,33 13,28 14,14 9,25 10,88 10,46 VII 63,17 68,92 59,95 73,89 79,94 75,07 74,09 VIII 0,42 0,03 0,39 0,52 0,22 0,96 0,23 Su Yüzeyl eri 0,09 0,16 0,03 0,12

Kay.:KHGM

Tablo 7 : Bolu İline Bağlı İlçelerde Tarım Arazilerinin AKK Sınıflarına Göre Dağılımı

ALT Toplam BÖLGELER İLÇELER I II III IV V VI VII tarım alanı Merkez 9.773 5.417 6.182 7.708 - 8.153 5.734 42.967

Mengen 1.507 1.370 4.259 4.897 - 6.086 7.558 25.677 I. Alt Bölge Yeniçağa ------Dörtdivan ------II. Alt Bölge Gerede 12.587 5.515 11.742 6.716 - 8.396 2.138 47.094 Seben 2.256 1.480 1.701 939 - 1.834 112 8.322 III. Alt Bölge Kıbrısçık 175 190 1.968 1.880 - 1.411 438 6.062 Göynük 3.058 4.183 1.360 11.317 - 9.576 3.120 32.614 IV. Alt Bölge Mudurnu 6.569 2.857 2.788 2.564 - 3.447 2.425 20.650 İl Toplamı 35.925 21.012 30.000 36.021 - 38.903 21.525 183.386

*= Yeniçağa ve Dörtdivan İlçeleri Gerede İlçesi içerisinde gösterilmiştir. Kay.:KHGM

Tablo 7 den anlaşılacağı üzere tarımsal üretimde kullanılan alanların % 70 (122.958 Ha) ı Arazi kullanım kabiliyeti bakımından I, II, III ve IV. Sınıf arazilerden oluşmaktadır. Ancak % 30 (60.428 Ha) ı ise Arazi kullanım kabiliyeti bakımından VI ve VII. Sınıf arazilerdir.

49 Tablo 6 da İlin toplam alanı Arazi Kullanım Kabiliyeti bakımından I, II, III ve IV. Sınıf tarıma elverişli olabilecek arazilerin toplam yüzölçümü 156.372 hektar olarak gösterilmiştir. Ancak tablo 7 de tarımda Arazi Kullanım Kabiliyeti bakımından I, II, III ve IV. Sınıf tarım arazilerinin toplam yüzölçümü 122.958 hektar olarak görülmektedir. Arada 33.414 hektarlık fark bulunmakta olup, bu farkın 33.414 hektarlık kısmının çayır-mera, orman ve az yoğunluklu yerleşim yerleri içerisinde kaldığı anlaşılmaktadır. Bu durumu şu şekilde açıklamak da mümkündür. İlin toplam alanı içerisinde tarımda kullanılabilecek arazilerin % 78,6’sı tarım arazisi olarak kullanıma açıktır.

G ra fik 1 4 .B o lu İlin d e K u lla n ıla n T a rım A ra z ile rin in A K K S ın ıfla rın a G ö re D a ğ ılım ı

V II 10% I 22%

VI 20%

II V 12% 0%

IV 18% III 18%

Kay.:KHGM

Geri kalan 21,4’ü tarımda kullanılabilecek arazi olmasına rağmen tarım arazisi vasfı taşımadığından diğer alanlar içerisinde kalmış durumdadır.

50

51 BÖLÜM 4. SOSYO-EKONOMİK YAPI

4.1. Nüfus Yapısı

Bolu ilinin 2000 yılındaki nüfusu 270.654 olup, 1990-2000 döneminde Türkiye’nin nüfus artış hızı %1.5 iken, Bolu ili nüfus artış hızı %0.29 dur. (Grafik 15)

Grafik 15. Bolu - Türkiye Nüfus Artış Hızının Karşılaştırılması

30

25

20 Türkiye 15 Bol u 10

5

0

1927 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1997 2000

Kay.:DİE

2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre Bolu İline bağlı bulunan 9 ilçeden Merkez ilçe (135.009) hariç Gerede ilçesi 41.391 nüfusu ile en fazla nüfusa, Kıbrıscık ilçesi ise 5.534 nüfusu ile en az nüfusa sahip olan ilçelerdir. (Tablo 8 – Grafik 16)

Tablo 8. Bolu İlinde Nüfus Dağılımı

ALT Köy Toplam Oran Şehir Oran Köy Oran İLÇELER BÖLGELER Sayısı Nüfus % Nüfusu % Nüfusu %

MERKEZ 128 135.009 49,9 84.565 62,6 50.444 37,4 I. ALT MENGEN 57 16.504 6,1 5.411 32,8 11.093 67,2 BÖLGE YENİÇAĞA 16 10.080 3,7 6.364 63,1 3.716 36,9 TOPLAM 201 161.593 59,7 96.340 59,6 65.253 40,4 DÖRTDİVAN 30 9.528 3,5 3.335 35,0 6.193 65,0 2. ALT GEREDE 92 41.391 15,3 25.188 60,9 16.203 39,1 BÖLGE TOPLAM 122 50.919 18,8 28.523 56,0 22.396 44,0 SEBEN 29 8.871 3,3 4.334 48,9 4.537 51,1 3. ALT KIBRISCIK 22 5.534 2,0 2.549 46,1 2.985 53,9 BÖLGE TOPLAM 51 14.405 5,3 6.883 47,8 7.522 52,2 GÖYNÜK 67 18.589 6,9 4.984 26,8 13.605 73,2 4. ALT MUDURNU 74 25.148 9,3 5.955 23,7 19.193 76,3 BÖLGE TOPLAM 141 43.737 16,2 10.939 25,0 32.798 75,0

BOLU GENELİ 515 270.654 100 142.685 52,7 127.969 47,3 Kaynak: DİE (2000)

52 Grafik 16. Bolu İline Bağlı İlçelerin Toplam Nüfus İçerisindeki Oranı

GEREDE SEBEN KI BRI SCI K DÖRTDİ VAN 15% 3% 2% 4% GÖYNÜK YENİ ÇAĞA 7% 4% MUDURNU 9%

MENGEN 6%

MERKEZ 50%

Kay.:DİE

Grafik 17. Bolu İlinde Köy ve Şehir Nüfusunun İlçeler Bazında Oransal Dağılımı

35

Şehi r Nüfusu 30 Köy Nüfusu

25

20 %

15

10

5

0 MERKEZ MENGEN YENİ ÇAĞA DÖRTDİ VAN GEREDE SEBEN KI BRI SCI K GÖYNÜK MUDURNU I . ALT BÖLGE 2. ALT BÖLGE 3. ALT BÖLGE 4. ALT BÖLGE Kay.:DİE

Bolu İline bağlı ilçelerde 2000 yılı rakamlarına göre Merkez, Gerede ve Yeniçağa ilçelerinde oransal olarak şehir nüfusu fazla iken, Mudurnu, Göynük, Mengen, Dörtdivan, Seben ve Kıbrıscık İlçelerinde köy nüfusu daha fazladır(Grafik 17) Şehir nüfusu denildiğinde İl ve İlçe Merkezlerinde yaşayan nüfus kastedilmektedir.

DİE kayıtlarına göre İlde bulunan toplam 515 köyden 473’ünün nüfusu 500’ün altında olup, köylerin büyük bir çoğunluğu oldukça düşük bir nüfusa sahiptir. Tablo 9. Bolu İlinde Nüfus Artışı (1990-2000) 53 1990 2000 Yıllık Nüfus artış hızı (Binde) Alt Bölgeler Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy

MERKEZ 114.022 61.509 52.513 135.009 84.565 50.444 16,89 31,82 -4,02 I. ALT MENGEN 18.982 4.298 14.684 16.504 5.411 11.093 -13,99 23,02 -28,04 BÖLGE YENİÇAĞA 10.874 5.331 5.543 10.080 6.364 3.716 -7,5 17,71 -39,98

2. ALT DÖRTDİVAN 13.499 2.787 10.712 9.528 3.335 6.193 -34,83 17,95 -54,78 BÖLGE GEREDE 41.274 18.780 22.494 41.391 25.188 16.203 0,28 29,35 -32,80

3. ALT SEBEN 10.883 4.165 6.718 8.871 4.334 4.537 -20,44 3,98 -39,24 BÖLGE KIBRISCIK 6.716 1.632 5.084 5.534 2.549 2.985 -19,35 44,58 -53,24

4. ALT GÖYNÜK 19.805 3.812 15.993 18.589 4.984 13.605 -6,33 26,80 -16,17 BÖLGE MUDURNU 26.864 5.237 21.627 25.148 5.955 19.193 -6,60 12,84 -11,94 BOLU GENELİ 262.919 107.551 155.368 270.654 142.685 127.969 2,9 28,26 -19,40 Kaynak: DİE (2000)

Yıllık nüfus artış hızı en yüksek olan ilçe % 0.03 ile Gerede iken, en az olan ilçe ise % -0.34 ile Dörtdivan İlçesidir. Bolu İl Merkezinin şehir nüfus artış hızı % 0.31 dir. Bolu İline bağlı ilçelerin şehir nüfusları incelendiğinde, şehir nüfusu en fazla olan ilçenin Gerede ilçesi, en az olan ilçenin ise Kıbrıscık İlçesi olduğu görülmektedir. Şehir nüfus artışının en fazla olduğu ilçe % 0.44 ile Kıbrıscık İlçesi, en az olduğu ilçe ise % 0.45 ile Seben İlçesidir. Bolu iline bağlı bulunan tüm Bucak ve Köylerin yıllık nüfus artış hızı % -0.19 dur.

Grafik 18. Bolu İline Bağlı İlçelerde 1990 Yılına göre 2000 Yılındaki Nüfus Değişimi

25.000

20.000

15.000

10.000 Kişi 5.000

-

-5.000

-10.000 MERKEZ MENGEN YENİ ÇAĞA DÖRTDİ VANGEREDE SEBEN KI BRI SCI K GÖYNÜK MUDURNU I. ALT 2. ALT 3. ALT 4. ALT BÖLGE BÖLGE BÖLGE BÖLGE Topl am 20.987 -2.478 -794 -3.971 117 -2.012 -1.182 -1.216 -1.716 Şehi r 23.056 1.113 1.033 548 6.408 169 917 1.172 718 Köy -2.069 -3.591 -1.827 -4.519 -6.291 -2.181 -2.099 -2.388 -2.434 Kay.:DİE

Grafik 18 de Bolu İlinde 1990 yılına göre 2000 yılı nüfusundaki pozitif ve negatif değişimler gösterilmiştir. Genel olarak ilçelerin tamamında köy nüfuslarında azalma söz konusu iken şehir nüfusunda artış gözlenmiştir. Toplam nüfustaki değişim

54 incelendiğinde Merkez ve Gerede İlçeleri haricinde tüm ilçelerde azalma söz konusudur. Toplam nüfustaki azalma ilçe dışına olan göçü, köy nüfusundaki azalma ise köyden şehre göçü ifade etmektedir. Bu durumda Köyden şehir merkezlerine en fazla göç Gerede İlçesinde, İlçe dışına olan göç ise Dörtdivan ilçesinde gerçekleşmiştir. Özellikle tavukçuluğun yaygın olduğu ilçelerde köy nüfusunun şehir nüfusundan fazla olduğu ve bu yerlerde gelir seviyesinin iyi durumda olması nedeniyle göçün cazibesini kaybettiği görülmektedir. Kıbrıscık İlçesinde tarım alanı kıtlığı köy nüfusunun azalmasına yol açarken, Gerede ve Mengen ilçelerinin diğer ilçelere göre daha yaşlı bir nüfusa sahip olması ve iklim koşullarının ağır olması nedeniyle çiftçilerin tarımsal üretimden koptuğu gözlenmiştir. Yeniçağa ise Ankara-İstanbul karayolu üzerindeki konumu nedeniyle hizmetler sektörüne kaymış ve buna bağlı olarak köy nüfusu azalmıştır.

Tablo 10. İşgücünün Sektörlere Göre Dağılımı (2000) Nüfus SEKTÖR Erkek % Kadın % Toplam % Tarım, avcılık,ormancılık ve 29.855 37,44 45.910 84,74 75.765 56,57 balıkçılık Madencilik ve taşocağı 530 0,66 3 0,01 533 0,40 İmalat Sanayii 11.637 14,59 2.382 4,40 14.019 10,47 Elektrik Gaz Su 295 0,37 36 0,07 331 0,25 İnşaat 7.902 9,91 75 0,14 7.977 5,96 Toptan ve perakende ticaret, 8.413 10,55 1.388 2,56 9.801 7,32 Lokanta ve oteller Ulaştırma Haberleşme ve 3.929 4,93 170 0,31 4.099 3,06 depolama Mali kurumlar Sigorta Taşınmaz mallara ait işler ve kurumları, 1.772 2,22 696 1,28 2.468 1,84 yardımcı iş hizmetleri Toplum hizmetleri, Sosyal ve 15.385 19,29 3.510 6,48 18.895 14,11 kişisel hizmetler Diğer faaliyetler 32 0,04 8 0,01 40 0,03 Genel toplam 79.750 100 54.178 100 133.928 100 Kaynak: DİE (2000)

İl genelinde işgücünün iktisadi faaliyet kollarına göre dağılımına bakıldığında Tarım, avcılık,ormancılık ve balıkçılık sektöründe çalışanların %56,57 oranında olduğu görülmektedir. Bu durum Bolu’da üretim kollarında tarım sektörünün ağırlıklı olduğunu göstermektedir.

Kadın işgücünün % 84.74 gibi büyük bir çoğunluğu tarım sektöründe çalışmaktadır. Tarımda çalışan kadın işgücünün fazla olması ücretsiz aile işçisi statüsünde olmasından kaynaklanmaktadır. Aynı zamanda kırdan kente göç ve özellikle erkek işgücünün geçici yada daimi istihdam alanı araması sonucu şehir merkezine ve diğer kentlere gitme olgusunu desteklemektedir.

Tablo 11. İşgücünün Tarım ve Tarım Dışı Sektörlerdeki Değişimi (1980-2000)

55 YILLAR SEKTÖR TARIM TARIM DIŞI TOPLAM Erkek 73.219 58.324 131.543 1980 Kadın 92.993 6.588 99.581 Toplam 166.212 64.912 231.124 Erkek 76.182 66.609 142.791 1985 Kadın 99.781 7.405 107.186 Toplam 175.963 74.014 249.977 Erkek 75.030 85.838 160.868 1990 Kadın 108.243 10.257 118.500 Toplam 183.273 96.095 279.368 Erkek 29.855 49.895 79.750 2000 * Kadın 45.910 8.268 54.178 Toplam 75.765 58.163 133.928 *= Düzce İli dahil değildir Kaynak: DİE (2000)

Grafik 19. Bolu İlinde Nüfusun Tarım ve Tarım Dışı Sktörlerde İstihdam Oranlarındaki Değişim

80 71,91 70

60 56,57 50

43,43 Tarı m

% 40 Tarım Dışı 28,09 30

20

10

0 1980 1985 1990 2000

Tablo 11 ve Grafik 19 da görüleceği üzere 1980 yılında toplam istihdam (231.124 kişi) içerisinde tarım sektöründe çalışanların (166.212 kişi) oranı yaklaşık % 72 iken, 2000 yılında toplam istihdam (133.928 kişi) içerisinde tarım sektöründe çalışanların (75.765 kişi) oranı yaklaşık % 57 ye gerilemiştir. Buna rağmen toplam istihdam içerisinde tarım sektörü Bolu ilinde önemli bir istihdam alanı olarak göze çarpmaktadır. 2000 yılı verilerine göre Tablo 12 ve Grafik 20 de tarımda istihdam edilen nüfusun cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı gösterilmiştir. Tablo ve grafikten anlaşılacağı üzere tarımda çalışan kadın iş gücünün ( 45.910 kişi), erkek iş gücünden (29.855 kişi) fazla olduğu görülmektedir. Yaş grupları incelendiğinde tarımda istihdam edilen nüfusun 25-49 yaş grubu içerisinde olduğu görülmektedir.

56 25-49 yaş grubundan sonra tarımsal iş gücünün en fazla 60 yaşın üzerinde olan şahıslardan oluştuğu görülmektedir. Bundan anlaşılacağı üzere genç nüfusun şehir merkezlerine göç etmesi nedeniyle kırsal kesimde yaşayan yaşlı nüfus hala tarımla iştigal etmektedir.

Tablo 12. Tarımda İstihdam Edilen Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (2000) Ziraat ve Ormancılık ve Balıkçılık ve su Yaş Grupları Cinsiyet TOPLAM Avcılık Orman işletmeciliği ürünleri E 4.102 68 3 4.173 12 - 24 K 9.215 7 - 9.222 E 5,41 0,09 0,00 5,51 % K 12,16 0,01 - 12,17 E 9.956 553 19 10.528 25 - 49 K 19.145 43 1 19.189 E 13,14 0,73 0,03 13,90 % K 25,27 0,06 0,00 25,33 E 5.809 69 4 5.882 50 - 59 K 7.494 2 - 7.496 E 7,67 0,09 0,01 7,76 % K 9,89 0,00 - 9,89 E 9.250 21 1 9.272 60 + K 10.003 - - 10.003 E 12,21 0,03 0,00 12,24 % K 13,20 - - 13,20 E 29.117 711 27 29.855 TOPLAM K 45.857 52 1 45.910

Genel Toplam 74.974 763 28 75.765

Kaynak: DİE (2000)

Grafik 20.Tarımda İstihdam Edilen Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı

30.000

Erkek 25.000 Kadı n Topl am

20.000 Ki şi

15.000

10.000

5.000 Topl am Kadı n

- Erkek 12--24 25-49 50-59 60 + Yaş Grupları Kay.:DİE Tablo 13. Bolu İlinde 1997 Yılına Göre Nüfus Projeksiyonu Yıllar Nüfus

57 1997 268.827 1998 269.436 1999 270.045 2000 270.654 2001 271.774 2002 272.538 2003 273.296 2004 274.050 2005 274.805 2006 275.565 2007 276.337 2008 277.130 2009 277.956 2010 278.773 P=Po(1+r)e r= Nüfus Artış Hızı Po= Baz Alınan Nüfus P=Son Nüfus Sayımı e= Sabit(2,7828)

4.2. Sağlık

Bolu İlinde Sağlık Bakanlığı’na bağlı 5 Devlet Hastanesi, 1 Üniversite Hastanesi,1 Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Hastanesi, 1 Kadın Doğum ve Çocuk Hastanesi, 1 Ağız ve Diş Sağlığı Merkezi olmak üzere toplam 9 hastane; 1 Özel Tıp Merkezi, 1 Özel Poliklinik, 1 Nefro Özel Diyaliz Merkezi, 8 Özel Sağlık Kabini, 5 sağlık merkezi (2’si faal değil Dörtdivan ve Yeniçağa); 32 sağlık ocağı; 76 köy sağlık evi 124 Sağlık Ocağı Ebe bölgesi ve 87 mahalle sağlık evi ; 2 verem savaş dispanseri, 1 AÇS (Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Merkezi), 1 halk sağlığı laboratuarı ve 1 112 acil yardım ve kurtarma merkezi, 4 de acil yardım istasyonu mevcuttur. Bolu İlindeki sağlık kurumlarında toplam 1.657 personel görev yapmaktadır. Bazılarını rakamsal olarak ifade etmek gerekirse 113 uzman doktor, 120 pratisyen doktor, 23 diş tabibi, 323 sağlık memuru, 2 psikolog, 7 fizyoterapist, 18 Çevre Sağlık Teknisyeni,411 hemşire, 187 ebe ve 13 eczacı olarak sayabiliriz. İlimiz merkezinde 58, ilçelerimizde de 25 adet olmak üzere toplam 86 eczane faaliyet göstermektedir. Bolu İlinde 3 kan merkezi (İ.B.Bolu Devlet Hastanesi ve İ.B. Kadın Doğum ve Çocuk Hastanesi, İ.B.Ünv. Tıp Fak), 1 de kan istasyonu (Köroğlu Devlet Hastanesi) bulunmaktadır. Bolu İlinde çalışmalarına 17.08.2000 tarihinde başlayan ve hayati bir görev üstlenen 112 Acil Yardım ve Kurtarma birimi, 3'ü Merkez İlçede, 8'i diğer ilçe merkezlerinde olmak üzere 11 istasyonuyla görevine devam etmektedir. Komuta merkezinde 2 hemşirenin yirmi dört saat görev yaptığı birimde, 13 doktor, 15 hemşire, 16 sağlık memuru, 1 memur, 21 şoför, 2 hizmetli çalışmaktadır. 2005 yılı içerisinde müdahale edilen vaka sayısı 2.208 olmuştur. Olay yerine ulaşım süresi, 1.438 vakada 0-10 dakika, 241 vakada 10-20 dakika, diğerlerinde 20-60 dakika arasında olmuştur. 58

4.3. Eğitim

Bolu İlinde okur yazar oranı % 97,6 sı dır. Ulusal Eğitime Destek Projesi kapsamında ilimiz genelinde 17 adet 1.kademe okuma-yazma kursu açılmış olup, 230 kursiyer eğitime devam etmektedir. Okuma-yazma bilmeyen vatandaşların tespiti konusunda okul yöneticileri, muhtarlar, imamlar ve gönüllü kuruluşların işbirliği ile alan taraması çalışmaları sürdürülmektedir. İlimizde ilköğretim çağındaki öğrenci oranı % 40, lise çağındakilerin oranı ise % 11’e tekabül etmektedir.

Tablo 14. Öğretim Kurumları 2005 – 2006 Yılı Okul, Öğrenci, Öğretmen, Derslik ve Lojman Durumu OKUL ÖĞRENCİ ÖĞRETMEN DERSLİK LOJMAN ÖĞRETİM KURUMLARI SAYISI SAYISI SAYISI SAYISI SAYISI Anaokulu 2 244 11 20 - Uygulama anasınıfı * 3 64 2 - - OKUL Anasınıfı * 88 2.196 71 - - ÖNCESİ T O P L A M 93 2.504 84 20 - Birleştirilmiş sınıf. İ.Öğr.O. 20 508 37 71 14 Müstakil sınıflı İ.Öğr. O. 72 30.465 1.295 1.206 65 Özel Eğitim Okulları 1 78 14 14 - Özel İ. İLKÖĞRETİM Öğr.Okulları 2 247 33 26 - OKULLARI T O P L A M 95 31.298 1.379 1.317 79 Genel Liseler 11 5.166 317 188 26 LİSE VE Mesleki ve ÖRGÜN DENGİ Tek. Liseler 24 7.274 532 319 65 EĞİTİM OKULLAR T O P L A M 35 12.440 849 507 91 Çıraklık Eğitim Merkezi 3 4.153 15 1 - Halk Eğitim Merkezi 9 7.275 23 8 - Pratik Kız Sanat Okulu 3 257 - - - YAYGIN EĞİTİM T O P L A M 15 11.685 38 9 - G E N E L T O P L A M 238 57.927 2.350 1.853 170 (*) Müstakil müdürlük olmadıklarından ilgili okullar genel toplama dahil edilmemiştir.

2005-2006 öğretim yılında 2.504 öğrenci okul öncesi eğitimden yararlanmaktadır. Okul öncesi eğitim kurumlarında okullaşma oranı % 12 dir. İlköğretim kurumlarımızda okullaşma oranı % 98,9 dur. Milli Eğitim Bakanlığı’nca 30 öğrencilik sınıflarda normal eğitim yapılması hedefine 2005-2006 yılında yapılan ve yapımı devam eden dersliklerle ulaşılması yönünde önemli adımlar atılmıştır.

59 Tablo 15. 2005-2006 Öğretim Yılı Taşımalı Öğretim Durumu

UYGULAMA İLÇE UYGULAMAYA YAPILAN ÖĞRENCİ SAYISI ADI GİREN KÖY OKUL SIRA NO SAYISI SAYISI 1-5 SINIF 6-8 SINIF TOPLAM 1 MERKEZ 144 15 1.534 1.163 2.697 2 DÖRTDİVAN 35 4 299 204 503 3 GEREDE 59 6 588 493 1.081 4 GÖYNÜK 94 7 702 446 1.148 5 KIBRISCIK 6 MENGEN 47 5 294 200 494 7 MUDURNU 78 6 830 574 1.404 8 SEBEN 25 2 217 118 335 9 YENİÇAĞA 15 3 238 138 376 T O P L A M 497 48 4702 3336 8038 Kay.:İl Milli Eğitim Müdürlüğü

Ülkemizde sanayileşmenin dengesiz dağılımı, kırsal alandan sanayi merkezlerine yoğun göçe neden olmaktadır. Meydana gelen göç nedeniyle nüfusu giderek azalan kırsal alanda yetersiz öğrenci sayısı, öğretmen ve araç-gereç gereksinimi, eğitim alanında yatırım güçlüğünü doğurmaktadır. İfade edilen tüm bu sıkıntılar ve gelişmiş ülkeler seviyesinin diğer birçok alanda olduğu gibi eğitim alanında da yakalanamamış olması taşımalı eğitimi uygulanabilir bir çözüm olarak ortaya çıkarmıştır

Yüksek Öğrenim:

Tablo 16. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Akademik Kadroda Çalışan Kişi Sayısı Akademik Kadrolar Kişi Profesör 51 Doçent 27 Yardımcı Doçent 210 Öğretim Görevlisi 102 Okutman 52 Araştırma Görevlisi 189 Uzman 27 Çevirici 1 E.Ö. Pln. - TOPLAM 659 Kaynak : Abant İzzet Baysal Üniversitesi

İzzet Baysal Üniversitesi, Bolu’ya önemli oranda diğer illerden öğrenci çekmektedir. İstanbul ve Ankara’nın yakın olması, kolay ulaşılabilirlik, üniversitemizin çekiciliğini arttırmaktadır. Üniversite, Bolu’nun sosyo-kültürel yapısında ve yaşantısında, gözle görülür bir değişikliğe yol açmıştır. Çeşitli fakültelerin ve yüksek okulların ilçelere dağıtılması, buralarda kültürel etkinliğin artmasını sağlamış ve sosyal yaşantıya belirgin bir canlılık getirmiştir. Tablo 16 Abant İzzet Baysal

60 Üniversitesi’nin öğretim elemanları kadro durumunu görmekteyiz (31.12.2001 itibariyle). Abant İzzet Baysal Üniversitesi bünyesinde 5 adet fakülte (Eğitim-Teknik Eğitim-Orman-Tıp-İkt.ve İd.Bilim-Fen Edebiyat), 4 adet meslek yüksek okulu (Mudurnu, Mengen, Gerede, Bolu) , 3 adet yüksek okul (Beden Eğ.ve Spor Yük. ok., Kem. Dem. Fiz. Tedv. Ve Reh. Yük. Ok. Ve Sağlık Yük. Ok.) bulunmaktadır.

Aşağıdaki tabloda ise üniversitenin 2005-2006 öğretim yılındaki öğrenci sayılarını görebiliriz.

Tablo 17. 2005-2006 Öğretim Yılı Abant İzzet Baysal Üniversitesi Öğrenci Sayısı Ön Lisans Lisans Toplam

Erkek Kız Toplam Erkek Kız Toplam Erkek Kız Toplam

3.123 1.704 4.827 5.076 5.818 10.894 8.199 7.522 15.721

Kaynak : A.İ.B.Ü.

2006 yılı içerisinde akademik personel sayısı 659, idari personel sayısı 1.313’e ve öğrenci sayısı da 15.721’ olmuştur. Üniversite, akademik yönden 71 üniversite içerisinde 47. sırada yer almaktadır.(Kaynak: Bolu.gov.tr./Eğitim Sayfası.)

Tablo 18. 2000 Yılı Nüfus Sayımına Göre Tarımda İstihdam Edilen Nüfusun Eğitim Durumu

Okuma Ortaokul ve Lise ve Yüksek Bir Okul İlköğretim TOPLAM Yazma Dengi Dengi Okul Bitirmeyen Mezunu İSTİHDAM Bilmeyen Mezunu Mezunu Mezunu

Erkek 2.869 3.747 18.878 1.735 1.937 277 29.443

Kadın 10.443 4.986 28.404 781 1.158 94 45.866

TOPLAM 13.312 8.733 47.282 2.516 3.095 371 75.309 *

Kaynak: DİE (2000) *= DİE kayıtlarına göre (bakınız tablo 12) tarımda istihdam edilen nüfus 75.765 olarak verilmişken, DİE kayıtlarında Eğitim bölümünde bu rakam 75.309 olarak verilmiştir.

Bolu ilinde tarımda istihdam edilen nüfusun % 62,8 i ilkokul ve ilköğretim okulu mezunudur. Ancak % 17,7 si okuma yazma bilmemektedir. Okuma yazma bilip de herhangi bir okul bitirmeyenlerin oranı ise % 11,6 dır. Tarımda istihdam edilen nüfusun ancak %0,5 i yüksekokul mezunudur (Grafik 21).

61

G rafik 21. Tarım da İstihdam Edilen Nüfusun Eğitim Durum ları Lise ve Dengi M ezunu Yüksek O kul M ezunu 4,1% O kum a Yazm a Bilm eyen 0,5% 17,7% B ir O k u l Bitirm eyen O rtaokul ve Dengi M ezunu 11,6% 3,3%

İlk ö ğ re tim M e zu n u 62,8%

Kay.:DİE

Tarımda istihdam edilen nüfusun Ortaokul ve üstü eğitim düzeyine bakıldığında erkeklerin kadınlardan daha fazla sayıda oldukları görülmektedir. Ancak ortaokul ve altı düzeyde eğitim düzeylerine bakıldığında kadınların sayısının daha fazla olduğu görülmektedir(Grafik 22) Bu durumda kırsal alanda yaşayan ve tarımda istihdam edilen nüfus içerisinde kadınların eğitim düzeylerinin erkeklere göre daha düşük seviyede olduğu söylenebilir. Yine de ilköğretim düzeyinde eğitim almış olan tarım nüfusunun % 62,8 olması tarımsal üretim yapan üreticilerin azda olsa eğitimli olduğunu veya eğitim seviyesinin yükseltilebileceğini göstermektedir.

Grafik 22.Tarımda İstihdam Edilen Nüfusun Cinsiyetlere Göre Eğitim Durumları

30000

Er kek 25000 Kadın

20000

15000 Kişi

10000

5000

0 Okuma Yazma Bi r Okul İlköğretim Ortaokul ve Dengi Lise ve Dengi Yüksek Okul Bilmeyen Bitirmeyen Mezunu Mezunu Mezunu Mezunu

62 4.4. Ulaşım

Bolu ilinde Karayolları 4. Bölge Müdürlüğüne bağlı 41, 42 ve 43. Şube Şeflikleri hizmet vermektedir. Bolu 41. Şube Şefliği’ne bağlı Taşlıyayla, Köroğlu ve Bolu dağı Bakımevleri bulunmaktadır. Gerede Bakımevi, 42, Şube Şefliği’ne, Uluhan ve Göynük Bakımevleri de 43. Şube Şefliği’ne bağlıdır. Otoyollara ait Çaydurt, Cankurtaran ve Kaynaşlı İşletme Şeflikleri Bolu ili bünyesindedir. İl’de 348 km. devlet yolu vardır. Devlet yolunun 131 km.si beton asfalt, 217 km.si satıh kaplamadır. İl yolunun toplam uzunluğu 261 km.dir. Bunun 251 km.si satıh kaplama, 3km.si parke, 7 km.si geçit vermeyen yoldan oluşmaktadır. Otoyolların toplam uzunluğu ise 130 km.dir. Bunun 124 km.si trafiğe açıktır. Tablo 22’de yolların türlerini ve satıh cinslerini göstermektedir. Bolu ilinde tren yolu ve raylı sistem ulaşımı bulunmamaktadır. İl merkezinin çevredeki en yakın tren istasyonlarına uzaklıkları şöyledir: Doğuda Zonguldak- Ankara hattı üzerinde İsmetpaşa istasyonuna yaklaşık 100 km: batıda Arifiye/Adapazarı istasyonuna 115 km. Ancak proje aşamasında olan Sakarya- Düzce-Karadeniz Ereğlisi tren yolu yapıldığı takdirde, en yakın istasyon 45-50 km uzaklıktaki “Düzce istasyonu” olacaktır. Düzce’nin Bolu’dan ayrılmasından sonra Bolu denize kıyısı olmayan bir il durumuna gelmiştir. Bu nedenle deniz ulaşımından doğrudan yararlanması söz konusu değildir. Ancak Bolu-Düzce-Akçakoca (gidiş - dönüş 168 km) veya Bolu- Yeniçağa-Zonguldak (gidiş - dönüş 260 km) üzerinden, deniz ulaşımından dolaylı olarak yararlanabilir. Merkez ilçede bulunan küçük bir askeri hava alanı, sadece küçük askeri uçaklara hizmet verebilen bir hava alanıdır. Bunun dışında Bolu’da hava yolu ulaşımı da yoktur. Bu hava alanının çevresindeki arazi yapısı pistin büyütülmesi ve daha büyük askeri uçaklarla sivil uçakların da kullanabilecekleri bir duruma getirmeye elverişlidir.

Şekil 12. Bolu İli Karayolları Haritası

63 Bolu için esas ulaşım ağı karayolu ulaşım ağıdır. İlçe merkezlerinin il merkezine uzaklıkları ve il merkezinin komşu il merkezlerine uzaklıkları Tablo 19 ve Tablo 20 de sunulmuştur.

Tablo 19. Bolu Merkez İlçe İle Diğer İlçeler Arasındaki Karayolu Uzaklıkları Bolu 47 Dörtdivan 50 16 Gerede 100 147 150 Göynük 63 130 113 151 Kıbrıscık 56 47 33 156 119 Mengen 52 118 102 45 115 108 Mudurnu 52 119 102 99 61 108 56 Seben 37 9 15 137 100 23 89 89 Yeniçağa Kaynak: Bolu İl Turizm Müdürlüğü

Tablo 20. Bolu Merkez İlçe İle Komşu İl Merkezleri Arasındaki Karayolu Uzaklıkları Merkez adları Uzaklık (km) Bolu - (Yeniçağa) - Zonguldak 130 Bolu - (Gerede) - Karabük 105 Bolu - (Gerede-Çerkeş-Kurşunlu-Ilgaz) - Çankırı 234 Bolu - (Gerede-Kızılcahamam) - Ankara 192 Bolu - (Düzce-Adapazarı) - Eskişehir 297 Bolu - (Düzce) - Sakarya 116 Bolu – (Kaynaşlı) - Düzce 47 Kaynak: Bolu İl Turizm Müdürlüğü

Tablo 21. Bolu İline Bağlı İlçelerde Köy Yollarının Dağılımı (Km) Alt İlçeler Köy Sayısı Asfalt Stabilize Tesviye Ham yol TOPLAM Bölgeler MERKEZ 129 421 327 13 761 I. ALT MENGEN 57 170 280 9 1 460 BÖLGE YENİÇAĞA 16 54 19 73 TOPLAM 201 645 626 22 1 1.294 DÖRTDİVAN 30 66 34 3 103 2. ALT BÖLGE GEREDE 92 183 191 7 381 TOPLAM 122 249 225 10 - 484 SEBEN 29 89 143 10 242 3. ALT KIBRISCIK 22 54 65 5 124 BÖLGE TOPLAM 51 143 208 15 - 366 GÖYNÜK 67 158 450 9 617 4. ALT MUDURNU 74 193 350 47 590 BÖLGE TOPLAM 141 351 800 56 - 1.207 BOLU GENELİ 515 1.042 2.189 115 1 3.351 Kaynak: İl Özel İdaresi Köy Hizmetleri Müdürlüğü (2005)

64 Tablo 22. Bolu İl Sınırları İçindeki Karayolları Bilançosu (km)

Toplam Geçit BSK ASK Parke Yol türü uzunluk vermez

Otoyol 130 124 0 0 6

Devlet yolları 348 131 217 0 0

İl yolları 261 0 251 3 7

TOPLAM 739 255 468 3 13

Kaynak: Karayolları 41. Şube Şefliği

Tablo 23. Bolu İlinde Karayolları İçin Kamulaştırılmış Arazilerin Büyüklüğü Yol Uzunluk (m) Kamulaştırılan alan (m2) Otoyollar 105.000 10.500.000 Devlet yolları 189.000 8.960.000 İl yolları 199.000 2.730.000 TOPLAM 493.000 22.190.000 Kaynak: Karayolları 41. Şube Şefliği

Karayolları 41. Şube Şefliğinden alınan rakamlara göre, ilde karayolları için toplam yaklaşık 2219 hektar arazı kamulaştırılmıştır (Tablo 23) Köy yollarının işgal ettiği arazi büyüklüğünü hesaplamak için , standart 11 m. Genişlik alınıp, toplam uzunlukla çarpılırsa 3.327.000x11 = 36.597.000 m2 bulunur. Bu da 3.659,7 ha arazinin köy yollarına ayrıldığını göstermektedir. Orman Bölge Müdürlüğünden alınan bilgilere göre, 2000 yılı sonu itibariyle Bolu ilinde toplam 5.127 km orman yolu bulunmaktadır. Orman yolu genişliği, hendek dahil 5 m. alınarak yapılan hesaba göre, orman yolları için açılan toplam alan 2563.5 ha.dır. Böylece il içinde karayolları ve otoyol için 2.219 ha, köy yolları için 3.659,7 ha., orman yolları için 2.563 ha. olmak üzere toplam 8.441,7. ha arazi, yerleşim yerleri dışındaki yolların yapımı için kullanılmıştır. Bu alan ilin toplam alanının yaklaşık % 1’i kadardır. Yolların tarım alanlarından geçtiği varsayılırsa bu değer tarım alanlarının yaklaşık % 6 sına tekabül etmektedir. 4.5. İçme ve Kullanma Suyu

Doğal kaynak suları, jeolojik koşulları, uygun toprak derinliklerinde toplanan ve çıkış noktalarından doğal ve sürekli olarak akan sulardır. Bolu merkez ilçenin içme suyu, Bayramışlar Kaynağı ile Değirmenözü Kaynağı’ndan temin edilmektedir. Bolu’nun en önemli doğal kaynak suyu ise Kökez’dir. Bolu İlinde 2000 yılındaki toplam su tüketiminin % 58’i konutlarda tüketilmiştir. Okullar ve hastaneler toplam tüketimin % 15’ini tüketmiştir. Üçüncü sırada parklarda ve dini kurumlarda tükenen su gelmektedir. Buralarda tüketilen su ise % 9’dur. Ticarethanelerde tüketilen su, toplam tüketimin % 7’sini oluşturmaktadır. En az su turistik tesislerde tüketilmektedir. İlçelerde ki içme su kaynaklarını inceleyecek olursak;

65 Dörtdivan İlçesi: İlçe merkezinin su ihtiyacı Yazı mevkiinde bulunan derin kuyu ve merkeze 35 km. mesafede Köroğlu kaynak sularının cazibeli sistem ile getirilmesi ile karşılanmaktadır. Derin kuyu 70 m. derinliğinde olup, pompa derinliği 32 m. dir. Debi, 15lt/sn., cazibeli su debisi ise 7lt/sn. dir. İlçe su şebeke uzunluğu 19.510 m. dir. İlçede günlük su tüketimi 400 m3, kişi başı aylık su tüketimi de 3 m3 olmaktadır. Kullanılan suyun % 70’i konutlarda, % 20’si ticarethanelerde ve % 10’u diğer kesimde tüketilmektedir. İlçede konut ve ticarethanelerde kaçak su kullanımı yoktur. Ancak umuma açık park, tuvalet, çamaşırhane gibi yerlerde bozuk sayaç kullanımından dolayı yaklaşık % 30’luk su kaybı bulunmaktadır.

Gerede İlçesi: İlçede doğal kaynak suyu bulunmamaktadır. Gerede’de içme suyunun tamamı sondaj kuyularından temin edilmektedir. İlçenin su ihtiyacı 40-45 lt/sn.dir. İller Bankası tarafından 1994 ve 1996 yılları arasında içme suyu için sekiz adet sondaj kuyusu açılmıştır. İsale hattı ve şebeke toplamı 180 km. civarındadır. Şebekede çelik, PVC ve AÇB (asbest) borular kullanılmıştır. Asbest boruların PVC ile değiştirilmesi gerekmektedir. Şehir merkezinde iki adet kırıcı depo ile iki adet de dağıtım deposu bulunmaktadır. İlçenin % 1’den daha azı, şebekeden yararlanamamakta, bu kesimler çeşmelerden ve küçük çaplı sondaj kuyularından tulumba yardımı ile su ihtiyaçlarını gidermektedir. İlçedeki tabakhane sektörü, organize sanayi ve Gerkonsan’ın su ihtiyaçları ortalama 50-60 lt/sn. olup, büyük sondajlardan karşılanmaktadır.

Göynük İlçesi: İlçede beş adet doğal kaynak suyu bulunmaktadır. Bunların dört adedi Göynük içme suyu depolarına akıtılmaktadır. Bu kaynakların isimleri ve debileri şöyledir: Çubuk 12 lt/sn, Ilıcaksu 15 lt/sn, Değirmenözü 10 lt/sn. Örencik 8 lt/sn, Arapşıh 8 lt/sn, Karapınar 9 lt/sn, Hamzabey 5 lt/sn. dir. Tespit edilip işlem yapılan kaçak su kullanımı ise %3 düzeyindedir.

Kıbrısçık İlçesi: İlçenin su ihtiyacı Köroğlu, Karlıkaya, Kığşaklı, Isırganlı, Çağşaklı ve Kocaboğaz membalarından karşılanmaktadır.

Mengen İlçesi: ilçenin içme suyu üç kaynaktan karşılanmaktadır. Bunlardan ikisi doğal kaynak biri de kuyudur. Kavacık mevkii İnanç membasının debisi 11 lt/sn, Domuz Deresi membasının debisi ise 12 lt/sn. dir. Uzun Çayı alüvyonunda açılan kuyunun debisi de 15 lt/sn dir. Kirlenmeye açık ve sürekli olarak enerji tüketimine ihtiyaç duymaktadır. İçme suyu şebekesi şu andaki yerleşime yeterlidir. Şebekenin önemli bir kısmı asbest çimentolu boru (AÇB) dan oluşmaktadır. Diğer kısımlar çelik borudur. Ancak bu borular da eskimiş olup lokal patlaklar sürekli bakım gerektirmektedir. Asbestin özellikle sağlığa zararları da düşünüldüğünde şebekenin polietilen, PVC veya cam takviyeli polietilen borularla yenilenmesi gereklidir. İlçenin su gereksiniminin karşılanması için Bürnük Yaylası Keçelipınar membaa suyunun getirilmesi planlanmaktadır. Bu kaynağın debisi 18 lt/sn olarak ölçülmüştür. 30 km.lik isale hattı kesin proje aşamasındadır.İlçede kullanılan suyun tamamının kireç oranı yüksektir. Bakteriyolojik arıtma yapılması zorunludur. Depolarda klorlama yapılmakta ancak arıtma tesisi bulunmamaktadır. Kaçak su kullanım oranı tahmini % 3’tür. Günlük tüketilen su miktarı mesken ve ticarethanelerde 78 m3 , okullarda 39 m3 tür.

Mudurnu İlçesi: İlçede Büyükkapı mevkiinde 90m. derinlikte 18 lt/sn.lik bir kuyu mevcuttur. Günlük kişi başı su tüketimi 8.3 m3 olarak tespit edilmiştir.

66 Seben İlçesi: İlçenin su gereksinimi Folluk membasından karşılanmaktadır. Korucuk Köyü sınırları içinden çıkan kaynak, Seben’e 7 km. mesafededir. Ortalama debisi 15 lt/sn. dir. Bundan başka Seben’e 5.5 km. mesafede Korucuk Köyü sınırları içinden çıkan Çöllence membasının debisi 5 lt/sn dir. Bunun 1 lt/sn lik debisi Bozyer köyünün su gereksinimini karşılamakta, 4 lt/sn lik kısmı ise Seben Belediyesince kullanılmak üzere çalışmalar yapılmaktadır. Debileri toplam 10 lt/sn olan Asar Deresi kaynakları dağınık olup, Belediye tarafından etüt çalışmalarına devam edilmektedir. keson kuyusu ise, Aladağ Çayı kenarında ilçenin güneyinde olup, 22 lt/sn lik debiye sahiptir. Gerek duyulduğunda Belediyece kullanılmaktadır. Kaçak su kullanımı bulunmamaktadır. 1213 adet abone olduğundan gerekli denetimler yapılmaktadır. Kişi başına ortalama yılda 30 m3 su tüketilmektedir. Konutlar 55.000 m3 /yıl, ticarethaneler ise 15.000 m3 /yıl su tüketmektedir.

Yeniçağa İlçesi: Yeniçağa ilçesi, iki kaynak suyuna ve iki sondaj kuyusuna sahiptir. Sünnet Suyu membası, Eğligazi’de bulunmakta ve kapasitesi 220.752 ton/yıl dır. Kemaller Suyu membası ise 126.144 ton/yıl kapasitededir. Deller Köyündeki 14 no.lu derin kuyu 567.648 ton/yıl, I-2 no.lu aynı köydeki derin kuyu da 504.576 ton/yıl kapasiteye sahiptir. Derin kuyular dönüşümlü olarak çalıştırılmaktadır.

Tablo 24. Bolu İlinde Köy İçme ve Kullanma Suyu Durumu Su Şebekesi Çeşme Kaynakları Suyu Alt Köy İçme Ve İçme ve İlçeler İçme Kullanma İçme Kullanma Olmayan Bölgeler Sayısı Kullanma Kullanma Suyu Suyu Suyu Suyu Köyler Suyu Suyu MERKEZ 128 11 2 90 10 5 112 1 MENGEN 57 5 48 5 52 I. ALT BÖLGE YENİÇAĞA 16 1 1 11 1 15 TOPLAM 201 17 3 149 15 6 179 1 DÖRTDİVAN 30 1 1 1 29 2. ALT GEREDE 92 48 91 1 BÖLGE TOPLAM 122 1 1 48 1 120 1 SEBEN 29 2 1 21 2 27 3. ALT KIBRISCIK 22 1 9 3 19 BÖLGE TOPLAM 51 3 1 30 5 46 GÖYNÜK 67 41 57 10 4. ALT MUDURNU 74 56 74 BÖLGE TOPLAM 141 97 131 10 BOLU GENELİ 515 21 5 324 20 7 476 12 Kaynak : DİE (1997 Köy Envanteri)

Tablo 24 de Bolu il genelinde köy içme ve kullanma suyu rakamları verilmiş olup 191 köyde içme suyu şebekesi bulunmamaktadır. Bu köylerde içme ve kullanma suyu ihtiyaçları çeşmelerden su taşımak suretiyle karşılanmaktadır.

67 4.6. Tarımın Gayri Safi Hasıla İçerisindeki Payı ve Gelişme Hızı

Tarım sektörü son 30 yıla kadar Türkiye Ekonomisinin temel unsuru olmuştur. GSMH içinde tarımın payına baktığımızda 1970’li yıllara kadar % 40’larda seyreden bir oran görülmektedir. Bu oran 1970’li yıllarda %40’ın, 1980’li yıllarda %30’un ve 1990’lı yıllarda %20’nin altına inmiştir. 1997’den sonraki dönemlerde ise bu pay %15’in de altına inmiştir. Alt sektörler itibariyle bakıldığında en büyük pay bitkisel üretimdedir. Yaklaşık %55-60’lık payı olan bitkisel üretimi %30-35’lik pay ile hayvansal ürünler izlemektedir. Kalan kısım ise ormancılık ve diğer tarımsal alt sektörler tarafından paylaşılmaktadır. Bu verilerle birlikte son yıllarda hayvansal üretimin düşüş trendinde olduğunu belirtmek gerekmektedir. Aynı dağılımlar için gelişmiş ülkelere baktığımızda ters bir yapı göze çarpmaktadır. Örneğin gelişmiş ülkelerde hayvansal üretimin payı ortalama %70’e ulaşırken bitkisel üretimin payı %30 seviyesinde kalmaktadır. Tarımda istihdam edilen nüfusa baktığımızda da Türkiye ile gelişmiş ülkeler arasında önemli fark görülmektedir. Her ne kadar işgücü stoku kavramında küçük farklılıklar olsa da şu rakamlar dikkat çekicidir. Türkiye’de tarımda istihdam edilen nüfus toplam istihdamın yaklaşık %40’ı iken gelişmiş ülkelerin neredeyse tamamında bu oran %10’un altındadır. Bu oran örneğin İtalya’da OECD verilerine göre %5-6, Norveç’te %4-5, İspanya’da %7-8 düzeyindedir. ABD’de ise %3’ün altında bir tarımsal istihdam oranı görülmektedir. Elbette Türkiye’de tarımda istihdam edilen nüfusun 1930’lardan 1970’li yıllara dek yaklaşık %75’lerde olması bugünkü %40’lık orana iyimser bir gözle bakılmasını gerektirir görünebilir. Ve gerçekten de sürekli olarak bu oranın düşmesi gerektiği vurgulanırken bu gelişme hız olarak çok düşük de olsa anlamlı kabul edilebilir. VII.Planda tarım sektörünün GSYİH içindeki payının %13’e inmesi öngörülmüştür. Ancak tarım sektörünün payı ilgili dönemde %15,7’den %15’e indirilmiştir (VIII.B.Y.K.P. 2001-2005:4). Buna karşılık 1999 Ekim ayı Hane Halkı İşgücü Anketine göre tarımsal istihdamın toplam istihdam içindeki payı % 41 iken (DİE,1999), 2000 yılı 2.dönem Hane halkı İşgücü Anketi geçici sonuçlarına göre bu oran % 35,8’e düşmüştür (VIII.B.Y.K.P. 2001 Yılı Programı:194). Bu gelişme iç ticaret hadlerinde tarım lehine bir gelişmenin de göstergesidir.

Grafik 23. Türkiye ve Bolu İlinde GSYİH da Tarım Sektörünün Payının Yıllara Göre K a rş ıla ş tırılm a s ı

35

30

25

20 % 15

10 Türkiye B o lu 5

0 1995 1996 1997 1998 1999 2000

68 DİE tarafından açıklana rakamlara göre Bolu ili sabit fiyatlar esasına göre % 11 ile bütün iller arasında en çok küçülen il iken kişi başına düşen gelirde 5687 $ ile 2. sırada yer almaktadır. 1999 yılı rakamlarına göre 3308 $ ile 14. sırada yer alan Bolu ilinin 2000 yılında küçülmüş olmasına rağmen kişi başına düşen gelirde meydana gelen artış dikkati çekmektedir.

Tablo 25. Bolu İlinde GSYİH’nın Sektör Paylarının Yıllara Göre Değişimi 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Faaliyet Kolları Sektör Sektör Sektör Sektör Sektör Sektör Payı % Payı % Payı % Payı % Payı % Payı % 1. Tarım 28,13 31,71 30,65 28,13 31,71 30,65 2. Sanayi 23,54 19,97 22,53 23,54 19,97 22,53 3. İnşaat 3,49 4,49 4,74 3,49 4,49 4,74 4. Ticaret 15,61 15,18 13,54 15,61 15,18 13,54 5. Ulaştırma ve Haberleşme 14,55 14,62 15,34 14,55 14,62 15,34 6. Mali Kuruluşlar 1,03 1,04 0,80 1,03 1,04 0,80 7. Konut Sahipliği 4,09 4,19 3,38 4,09 4,19 3,38 8. Serbest Meslek ve Hizmetler 1,24 1,17 1,17 1,24 1,17 1,17 9. (Eksi) İzafi Banka Hizmetleri 0,66 0,66 0,51 0,66 0,66 0,51 10. Sektörler Toplamı (1-9) 91,01 91,71 91,64 91,01 91,71 91,64 11. Devlet Hizmetleri 3,82 4,09 3,05 3,82 4,09 3,05 12. Kar Amacı Olmayan Hizm. 0,03 0,03 0,02 0,03 0,03 0,02 13. Toplam (10+11+12) 94,85 95,83 94,71 94,85 95,83 94,71 14. İthalat Vergisi 5,15 4,17 5,29 5,15 4,17 5,29 15. GSYİH (13+14) 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Kaynak: DİE

Grafik 24. Bolu İlinin Türkiye GSYİH İçindeki Payı ( %)

1,2

1

0,8

0,6

0,4

0,2

0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

69 Abant İzzet Baysal Üniversitesi Rektörlüğü’ne Bağlı İktisat Fakültesi Öğretim Görevlilerinden Yrd. Doç. Dr. Ramazan Sarı tarafından Bolu Valiliği’ne sunulan 21.03.2002 tarih ve 1677 sayılı yazı ekinde gönderilen “DİE tarafından 2000 yılı İçin açıklanan ve Bolu İlinde kişi başına düşen gelirin büyüklüğü ile ilgili rapor”a göre; DİE tarafından yayınlanan 2000 yılı iller itibari ile GSYİH rakamlarına göre Bolu ili için açıklanan rakamların ön görülen rakamlardan farklı olması değişik yorumlara sebep olduğu, Açıklanan rakamların beklenenlerden farklı olmasının esas nedeni daha önce Bolu’nun ilçesi olan Düzce’nin yeni bir il olarak ve yine daha önce Bolu’ya bağlı bazı ilçelerin Düzce İline bağlı ilçeler olarak ayrılmasından ötürü Bolunun nüfusunda meydana gelen büyüklüğün ve her iki ilin nüfusunda görülen dağılım değişikliğinden kaynaklandığı bildirilmiştir.

Grafik 25. Bolu İlinin Yıllara Göre Gelişme Hızı (%)

25

20

15

10

5

0

-5

-10

-15 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Kay.:DİE

Burada temel sorun, açıklanan % 11 lik küçülme oranın yanlış yorumlanmasından kaynaklanmaktadır. Ne Bolu ilinde ne de Bolu’dan ayrılan Düzce ilinde herhangi bir küçülme söz konusu değildir. Her iki ilin sabit fiyatlar ile hesaplanmış GSYİH toplam olarak % 23,9 kadar artmıştır. Bunun nedeni; 2000 yılında Türkiye genelinde gerçekleşen yüksek büyüme oranıdır.

1999 yılında Bolu ve Düzce nin toplam GSYİH’ sı 972.869 ‘dur.Bolu ile Düzce nin 2000 yılındaki toplam GSYİH’sı 1.205.247 ‘dir. Eğer Düzce Bolu dan ayrılmamış olsaydı Bolu’nun gelişme hızı % 23,89 olmuş olacaktı.Ancak Düzce ayrılınca Bolunun GSYİH ‘sı 859.666 olmuştur. Sadece Bolu ilinde 2000 yılı için hesaplanan bu değer her iki ilin toplamı olan 1999 yılı değeri ile karşılaştırılmış ve % -11,6 lık bir değer elde edilmiştir.

70 Grafik 26. Bolu İlinde Kişi Başına GSYİH daki Değişim ($)

6000

5000

4000

$3000

2000

1000

0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Kay.:DİE

2000 yılında kişi başına düşen gelir 3.512 $ olarak hesaplanmıştır. Kişi başına düşen gelir (Bolu+Düzce) zaman içinde görülen trend ile tutarlılık arz etmektedir. Ancak Düzce il olarak ayrıldığında Bolu’nun kişi başına düşen gelirini 5.687 $ ‘ a çıkaran iki etken ortaya çıkmıştır.

Doğal olarak Bolu İline kalan yüksek gelir ve az nüfus kişi başına düşen geliri yükseltmiştir. Buradaki artışın temel nedeni sadece nüfus miktarı ve dağılımıdır.

Tablo 26. Bolu İlinde İktisadi Faaliyet Kollarının GSYİH'nın Yıllara Göre Gelişme Hızı (1987Sabit fiyatlarıyla)

Yıllara Göre Gelişme Hızı Faaliyet Kolları 1995 1996 1997 1998 1999 2000 1. Tarım -3,0 -13,4 -11,1 30,0 10,8 -14,6 2. Sanayi 8,4 4,7 15,6 0,0 -16,6 -0,3 3. İnşaat -6,5 5,8 -20,5 -45,0 26,7 -6,7 4. Ticaret 10,4 5,3 7,9 1,0 -4,3 -21,2 5. Ulaştırma ve Haberleşme 4.0 5,3 6,4 3,3 -1,2 -7,3 6. Mali Kuruluşlar -1,2 -2,8 -4,9 7,8 -0,7 -31,9 7. Konut Sahipliği 1,2 3,7 2,1 2,2 0,6 -28,8 8. Serbest Meslek ve Hizmetler 0,9 4,4 3,4 5,1 -6,8 -12,0 9. (Eksi) İzafi Banka Hizmetleri -2,0 -4,7 -7,3 6,5 -1,3 -32,6 10. Sektörler Toplamı (1-9) 2,4 -1,0 1,1 5,1 -0,9 -11,7 11. Devlet Hizmetleri 0,6 -0,8 -2,2 2,1 5,4 -34,2 12. Kar Amacı Olmayan Hizm. -7,3 -1,3 -0,6 -5,4 -7,3 -36,4

71 13. Toplam (10+11+12) 2,3 -1,0 1,0 5,0 -0,7 -12,7 14. İthalat Vergisi 27,8 35,4 17,7 14,4 -20,4 12,2 15. GSYİH (13+14) 2,9 -0,5 1,7 5,4 -1,7 -11,6 Kaynak: DİE

Grafik 27. 1987 Yılı Sabit Fiyatları İle Türkiye ve Bolu İlinde Tarım Sektöründeki Gelişme Hızları

35 Türki ye 30 Bol u 25

20

15

10 % 5

0

-5

-10

-15

-20 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Kay.:DİE

72

73 BÖLÜM 5. TARIMSAL ÜRETİM SİSTEMİ

5.1. Arazi Kullanım Durumu ve İşletme Büyüklükleri

Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından Tarımsal İşletme; “ Yasal durumu ne olursa olsun; sahip olduğu, ortakçılık (yarıcılık) veya kiracılık şeklinde işlediği arazinin büyüklüğüne bakılmaksızın kendi adına bitkisel üretim yapan yada küçükbaş veya büyükbaş hayvan besleyen veya hem bitkisel üretim hem de hayvancılık yapan tek yönetim altındaki ekonomik birimdir.” şeklinde tarif edilmiştir. Türkiye’de mevcut tarım işletmelerini belirli büyüklüklere getirdiğimiz takdirde, kırsal alandaki tarım işletmesi sayısı, bir ailenin yıllık geçimini sağlayacak (4,2 milyar TL) işletme büyüklüğü kuru tarım alanlarında asgari 200 dekar, sulu tarım alanında 100 dekarı sağlayacak kadar olmalıdır. Türkiye’nin sulanan tarım alanı yaklaşık 4,5 milyon hektardır. Sulu tarım alanında 450 bin işletme, yaklaşık 22,5 milyon hektarlık kuru tarım alanında ise 1 125 bin işletme olmak üzere toplam 1 575 bin tarım işletmesi olması gerekmektedir. Buna örtü altı ve diğer tarımsal faaliyet yapan 425 bin işletme ilave edildiğinde, Türkiye’nin olması gereken tarım işletmesi sayısı 2 milyon olarak hesaplanmaktadır (VIII.Beş Yıllık Kalkınma Planı, Tarımsal Politikalar ve Yapısal Düzenlemeler Özel İhtisas Komisyonu Raporu).

Tablo 27. 1997 Köy Envanterine Göre Bolu İline Bağlı İlçelerde Arazi Varlığına Göre İşletme Büyüklükleri 1997 Köy Envanterine Göre İşletme Büyüklükleri Alt İlçeler Bölgeler Köy < 10 *Topraksız 11 - 20 21 - 50 51 - 100 100 + Toplam sayıları da Merkez 128 95 1.686 1.808 2.740 727 82 7.138 I. Alt Mengen 57 7 161 441 1.164 302 36 2.111 Bölge Yeniçağa 16 16 79 203 350 93 20 761 Toplam 201 118 1.926 2.452 4.254 1.122 138 10.010 Dörtdivan 30 - 314 495 606 113 6 1.534 II. Alt Gerede 92 142 359 726 1.461 593 87 3.368 Bölge Toplam 122 142 673 1.221 2.067 706 93 4.902 Seben 29 - 175 277 689 360 33 1.534 III. Alt Kıbrıscık 22 116 204 335 311 46 4 1.016 Bölge Toplam 51 116 379 612 1.000 406 37 2.550 Göynük 67 - 147 288 997 1.079 580 3.091 IV. Alt Mudurnu 74 51 287 615 1.815 874 135 3.777 Bölge Toplam 141 51 434 903 2.812 1.953 715 6.868 İL TOPLAMI 515 427 3.412 5.188 10.133 4.187 983 24.330 TÜRKİYE 632.973 752.156 1.274.609 713.149 593.935 3.966.822 Kaynak : DİE (1997 Köy Envanteri) *= Topraksız işletmelere yalnız hayvancılık ve su ürünleri üretimi yapan işletmeler dahil değildir.

Türkiye’de işletme büyüklüğü 10 dekarın altında olan işletmelerin toplam işletme sayısına oranı %15,9 iken bu oran Bolu İlinde % 15,5 tir. Yine 100 dekardan büyük işletmelerin oranı Türkiye’de %15 iken bu oran Bolu İlinde % 4 tür. Bolu’da işletmelerin % 42 sinin tasarrufundaki araziler 21-50 dekar arasındadır. Türkiye genelinde bu oran % 32 dir. Araziler parçalıdır parça sayısının çok fazla olması yanında ortalama parça büyüklüğünün düşüklüğü ilde üretim

74 verimliliğinin düşüklüğünün nedenlerinden birisidir. Türkiye’de işletme başına düşen ortalama tarım arazisi 68 dekar iken bu oran Bolu İlinde 60 dekardır. Türkiye’de işletmelerin neredeyse tamamı kendi arazisini işlemektedir. Bu durum Bolu’da da devam etmekle birlikte tamamen kendi arazisini işleyen işletmelerin oranı % 98, topraksız işletmelerin oranı % 2 dir.

Grafik 28. Bolu İlinde Arazi Büyüklüklerine Göre İşletmelerin Dağılımı

< 10 da Topraksı z 14% 100 + 2% 4% 11 - 20 21% 51 - 100 17%

21 - 50 42%

Kay.:DİE-(Tarım Sayımı)

Grafik 30. Bolu İline Bağlı İlçelerde Arazi Büyüklüklerine Göre İşletmelerin Dağılımı

3000

2750 Topraksız < 10 da 2500 11 - 20 21 - 50 2250 51 - 100 2000 100 +

1750

1500 Adet 1250

1000

750

500

250

0 Merkez Mengen Yeni çağa Dörtdi van Gerede Seben Kıbrıscık Göynük Mudurnu I. Alt Bölge II. Alt Bölge III. Alt Bölge I V. Al t Böl ge Kay.:DİE (Tarım Sayımı)

D.İ.E. Genel tarım sayımı sonuçlarına göre Bolu İlinde tarımsal işletmelerin % 33,28 inin 1-5 parça, % 15,76 sının 6-9 parça, % 50,96 sının 10 parçadan daha fazla parsele sahip olduğu tespit edilmiştir. Buradan Bolu ilinde işletmelerin % 50 den fazlasının çok parçalı araziye sahip olduğu anlaşılmaktadır.

75 Çok parçalılık, ekonomik olarak üretim yapılmasını engellemektedir.

Grafik 29. Bolu İlinde İşletmelerin İlçelere Göre Dağılımı

Gerede Dörtdi van 14% 6% Seben Yeniçağa 6% 3% Kıbrıscık 4% Mengen 9%

Göynük 13%

Merkez Mudurnu 29% 16%

Kay:DİE-(Tarım Sayımı) 5.2. Tarımsal Mekanizasyon Tablo 28. Bolu İline Bağlı İlçelerde Bulunan Traktör Sayıları

Trak. Başına 10 Ha. ALT Düş. Ort. Tarım Alanı İLÇELER Traktör Adedi Başına Düş. Tarım Alanı (ha) BÖLGELER Tar. Alanı Dağılımı (%) Trak. Sayısı (ha)

Merkez 4.256 1,13 8,82 37.550 25,09 Mengen 597 0,62 16,06 9.587 6,41 1. ALT BÖLGE Yeniçağa 502 1,04 9,63 4.834 3,23 Toplam 5.355 1,03 9,71 51.971 34,73 Dörtdivan 986 1,23 8,12 8.005 5,35 2. ALT BÖLGE Gerede 1.623 0,43 23,06 37.424 25,01 Toplam 2.609 0,57 17,41 45.429 30,35 Seben 695 0,79 12,65 8.794 5,88 3. ALT BÖLGE Kıbrısçık 215 0,47 21,17 4.551 3,04 Toplam 910 0,68 14,66 13.345 8,92 Göynük 1.688 0,96 10,42 17.581 11,75 4. ALT BÖLGE Mudurnu 2.018 0,95 10,57 21.338 14,26 Toplam 3.706 0,95 10,50 38.919 26,00 GENEL TOPLAM 12.580 0,84 11,90 149.664 100 Kaynak: DİE (1997 Köy Envanteri)

76

Grafik 31. Bolu İline Bağlı İlçelerde Traktör Sayıları

4.500

4.000

3.500

3.000

2.500 Adet 2.000

1.500

1.000

500

0 Merkez Mengen Yeni çağa Dörtdi van Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu 1. ALT BÖLGE 2. ALT BÖLGE 3. ALT BÖLGE 4. ALT BÖLGE

Grafik 32. Bolu İline Bağlı İlçelerde 10 Ha. Başına Düşen Traktör Sayısı

1,40

1,23 1,20 1,13 1,04 1,00 0,96 0,95

0,79 0,80

Adet 0,62 0,60 0,47 0,43 0,40

0,20

0,00 Merkez Mengen Yeni çağa Dörtdi van Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu 1. ALT BÖLGE 2. ALT BÖLGE 3. ALT BÖLGE 4. ALT BÖLGE

77 Traktörün etkin kullanımı için sulu veya taban arazilerde ortalama 5 hektar alan gerekmektedir. Kıraç arazilerde bu rakam 10 hektara hatta bunun da üzerine çıkmaktadır. Dolayısıyla mevcut traktör sayısının ekonomik olarak kullanılabileceği yeterli tarım alanı bulunmaktadır (Grafik 33). Ancak 10 hektara düşen traktör sayısına bakılacak olursa (Grafik 22) Merkez, Yeniçağa ve Dörtdivan ilçelerinde traktör sayısının yeterli olduğu ( 1 ve üzeri), Göynük ve Mudurnu İlçelerinde de yeterli olduğu söylenebilir(yaklaşık 0,95). Ancak Mengen,Gerede, Seben ve Kıbrıscık İlçelerinde arazi varlığına göre traktör sayısının yetersiz olduğu görülmektedir.

Grafik 33. Boılu İline Bağlı İlçlerde Traktör Başına Düşen Ortalama Tarım Alanı (ha)

25 23,06

21,17

20

16,06

15 12,65

10,42 10,57 9,63 10 8,82 8,12

5

0 Merkez Mengen Yeni çağa Dörtdi van Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu 1. ALT BÖLGE 2. ALT BÖLGE 3. ALT BÖLGE 4. ALT BÖLGE

Tablo 29. Bolu İline Bağlı İlçelerde Tarımsal Alet ve Makine Sayıları

1. ALT BÖLGE 2. ALT BÖLGE 3. ALT BÖLGE 4. ALT BÖLGE

AM

SEBEN MERKEZ GEREDE MENGEN GÖYNÜK KIBRISCIK MUDURNU YENİÇAĞA TOPL GENEL DÖRTDİVAN Tarımsal Araç ve Gereçlerin Cinsi

Karasaban 2 11 60 80 40 193

Kulaklı Traktör Pulluğu 4.260 580 610 820 920 750 209 1.800 1.800 11.749

Dişli Tırmık 3.970 480 290 97 167 170 161 1.300 1.118 7.753

78 Çapa Makinesi 50 5 62 130 1 248

Kimyevi Gübre Dağıtıcısı 980 40 91 187 22 20 2 370 420 2.132

Biçer-Döver 21 1 1 4 1 10 3 41

Selektör 6 1 2 2 2 2 5 7 27

Biçer Bağlar 35 15 10 1 18 6 85

Batöz (Harman Makinası) 1.015 350 382 70 820 341 135 1400 780 5.293

Diskaro (Kültivatör) 170 8 90 300 200 220 15 1.003 Kombine Hububat Ekim Makinesi 354 4 5 60 45 5 473

Traktörle çekilen Hububat Ekim Makinası 117 5 205 1 320 355 1.003

Patates Dikim Makinesi 1300 5 118 10 20 1.453

Patates Sökme Makinesi 425 200 14 10 12 661 Kombine Patates Sökme Makinesi 8 2 10

Kuyruk Milinden Hareketli Pülverizatör 493 4 50 3 342 2 240 63 1.197

Sırt Pülverizatörü 1041 158 75 191 31 40 155 320 184 2.195

Atomizör 180 7 1 5 100 170 2 5 145 615

Santrifüj pompa 450 62 10 21 35 10 1 20 71 680

Yağmurlama tesisi 986 2 82 50 185 1.305

Süt Sağma Makinesi (Sabit) 37 4 41

Süt Sağma Makinesi (Seyyar) 201 17 4 25 17 900 150 261 415 1.990

Yem Hazırlama Makinesi 127 18 5 41 15 8 250 137 601

Mısır Silaj Makinesi 59 1 2 7 74 143 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Tablo 30. Bolu İline Bağlı İlçelerde Bulunan Tarımsal İşletmelerin Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı

Alt Bitkisel Üretim Yalnız Bitkisel Yalnız Yalnız Su İlçeler Toplam Bölgeler Ve Hayvancılık Üretim Hayvancılık Ürünleri Üretimi

Merkez 5.359 1.779 210 8 7.356

I. Alt Mengen 1.353 758 48 4 2.163 Bölge Yeniçağa 681 80 4 765 Toplam 7.393 2.617 262 12 10.284 II. Alt Dörtdivan 1.534 1.534

79 Bölge Gerede 3.084 284 16 3.384 Toplam 4.618 284 16 - 4.918 Seben 1.274 260 1.534 III. Alt Kıbrıscık 894 122 1.016 Bölge Toplam 2.168 382 - - 2.550 Göynük 2.811 280 3 5 3.099 IV. Alt Mudurnu 3.295 482 23 8 3.808 Bölge Toplam 6.106 762 26 13 6.907 İL TOPLAMI 20.285 4.045 304 25 24.659 Kaynak : 1997 Köy envanteri

G ra fik 3 4 . B o lu İlin d e İş le tm e le rin F a a liy e t K o lla rın a G ö re O ra n s a l D a ğ ılım ı

Y a ln ız B itk is e l Y a ln ız H a y v a n c ılık Ü re tim 1,2% Y a ln ız S u 16,4% Ü rünleri Ü retim i 0,1%

B itk is e l Ü re tim Ve Hayvancılık 82,3%

80 Grafik 35. Bolu İline Bağlı İlçelerde İşletmelerin Faaliyet Alanlarına Göre Dağılımı

6.000

5.000

4.000

Adet 3.000

2.000

1.000

- Merkez Mengen Yeni çağa Dörtdi van Gerede Seben Kıbrıscık Göynük Mudurnu I. Alt Bölge II. Alt Bölge III. Alt Bölge I V. Al t Böl ge Bitkisel Üretim 5.359 1.353 681 1.534 3.084 1.274 894 2.811 3.295 Ve Hayvancıl ık Yalnız Bitkisel 1.779 758 80 284 260 122 280 482 Ür et i m Yal nız Hayvancıl ık 210 48 4 16 3 23 Yal nız Su 8 4 5 8 Ürünl eri Üreti mi

81

82 BÖLÜM 6. TARIMSAL HİZMETLER

Tarımsal üretimi destekleme hizmetleri (tarımsal teknoloji, hayvan sağlığı, tohum ve damızlık gibi girdilerin dağıtımı ve pazarlama) büyük ölçüde devlet kuruluşları, kooperatifler, sivil toplum örgütleri ve özel sektör kuruluşları tarafından sağlanmaktadır. Bolu ilinde tarıma destek veren kuruluşlar ve sağladıkları hizmetler Tablo 31 de gösterilmiştir.

Tablo 31. Tarımsal Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları Verilen Hizmetler İlgili Kurum Yayım – Eğitim Tarım İl Müdürlüğü, Halk Eğitim Merkezi Köy Hizmetleri ve Tarım Bakanlığı Araştırma Enstitüleri Araştırma (Ankara). Sulama DSİ (büyük ölçekli) Köy Hizmetleri (küçük ölçekli) Orman Köylerini Kalkındırma Orman Bakanlığı (Or-köy) Veteriner Hizmetleri Tarım İl Müdürlüğü ve Özel Veteriner Hekimler Suni Tohumlama ve Damızlık Tarım İl Müdürlüğü ve Özel Veteriner Hekimler Hayvan Tarımsal Girdiler (tohum, gübre, Tarım İl Müdürlüğü, Ziraat Odası Başkanlığı Özel Şirketler. zirai mücadele ilaçları) Tarımsal Kredi T.C. Ziraat Bankası, Tarım Kredi Kooperatifleri Ürün Pazarı Toplayıcı Tüccarlar ve Açık Pazar Köylere Hizmet Götürme Birliği (Göynük’te) Özel Sektör Süt Toplama ve Pazarlama Kuruluşları. Et İşleme Özel Sektör Kuruluşları Diğer Kredi Kaynakları Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, İl Özel İdaresi, K.H.G.B. S.Y.D.V.

Bolu Tarım İl Müdürlüğünde 2005 yılı sonu itibariyle İlçeler ve bağlı kuruluşlar(İl Kontrol Laboratuarı) dahil toplam 191 personel bulunmaktadır. Toplam personel içerisinde idareciler de dahil olmak üzere çiftçi eğitim, yayım ve diğer hizmetlerde 105 personel çalışmaktadır (37 Ziraat Mühendisi, 1 Kimya Mühendisi, 6 Gıda Mühendisi, 22 Veteriner Hekim, 22 Ziraat Teknisyeni-Teknikeri, 12 Veteriner Sağlık Teknisyeni, 5 Sağlık Memuru). İlin hayvancılık potansiyeli göz önüne alındığında Veteriner Hekim ve Veteriner Sağlık Teknisyeni sayısının oldukça yetersiz olduğu görülmektedir.

6.1. Tarıma Hizmet Sağlayan Kuruluşlar

Bolu İlinde ki kurumsal yapılara bakıldığında; Tarım İl Müdürlüğü başta olmak üzere Devlet Su İşleri , Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü Tarımsal projelere finansman sağlayan bir kurum olarak İl Özel İdare Müdürlüğü gibi Kamu kurumlarının yanında aşağıda ana başlıklar halinde incelenen kurumlarda tarıma hizmet veren kurumlar arasındadır.

83

6.1.1. Kooperatifler

-Tarım Kredi Kooperatifleri (TKK) Tarım Kredi Kooperatifleri Türkiye genelinde yaygın olarak örgütlenmiş Devlet kurumları ile benzer yapılanmaya sahip sivil çiftçi örgütleridir. Çiftçiye üretimde girdi desteği ve nakit kredi imkanı sağlamaktadır. Bolu’da 12 Tarım Kredi Kooperatifi fiilen çalışmakta olup 8.418 üyeye sahiptirler.

-Tarım Satış Kooperatifi Türkiye genelinde Tarım Satış Kooperatiflerinin sayısı 332 olup, ortak sayısı 747.910’dur. Bolu İlinde Tarım Satış Kooperatifi olarak sadece Adapazarı Pancar Ekicileri Kooperatifi faaliyet yapmaktadır. 6.347 üyesi bulunan kooperatif faaliyet alanı olarak Pancar ekicilerinin girdilerinin temininde görev yapmaktadır.

- Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Bolu’da 190 Tarımsal Kalkınma Kooperatifi faaliyet yapmaktadır. Bu kooperatiflerin kayıtlı 15.220 üyesi vardır. Kooperatiflerin toplam 227.675.749.000. TL sermayesi bulunmaktadır. Bu kooperatifler genel ilkelere uygun olarak kuruluş amaçları doğrultusunda ürünlerin üretiminden pazarlanmasına kadar üretim kademelerinde üyelerini organize ederek üretime destek olmak amacı ile kurulmuşlardır.

-Tarımsal Sulama Kooperatifleri Bu kooperatifler yer altı ve yer üstü sularının belli bir organizasyon içerisinde çiftçiler tarafından kullanılmasını düzenleme amacıyla kurulmuştur. İlimizde 9 Kooperatif faaliyet yapmakta olup 847 üyesi ve 6.425.000.000.TL sermayesi bulunmaktadır.

-Su Ürünleri Kooperatifi İlimizin Yeniçağa İlçesinde ilçenin adıyla anılan gölden balık avcılığını düzenlemek amacıyla kurulmuş bir kooperatif faaliyet yapmaktadır. 18 ortağı bulunan bu kooperatif son zamanlarda yeterli balık üretimi yapılamaması nedeniyle değişik üretim çalışmalarına yönelmektedir. Diğer üreticilerin kooperatifleşme yönünde bir çalışmaları bulunmamaktadır.

-Kooperatifler Birliği Bolu Bölgesi Ormancılık Kooperatiflerinin Birliği olarak faaliyet yürüten birlik bünyesinde Bolu ve Düzce’de bulunan toplam 202 Kooperatif yer almaktadır. Kereste alımı ve işlemesi başta olmak üzere bütün orman ürünlerinin üretimi ve pazarlamasında görev alan birliğin kendisine ait Bolu Organize Sanayi Bölgesinde Orman ürünleri işleme fabrikası bulunmaktadır. Bu Fabrikada yılda 15.000,m3 çeşitli ebatlarda tomruk işlenebilmektedir

6.1.2.Tarımsal Şirketler

Tarımsal Şirketler yönünden Bolu önemli ölçüde mesafe kat etmiş bulunmaktadır. Bu şirketler özellikle beyaz et üretim sektöründe Türkiye çapında ilk sıralarda yer alan ve entegre çalışan firmalar olup özel olarak İlimizdeki beyaz et sektörü konusunda detaylı olarak incelenmiştir.

84 6.1.3.Ziraat Odası

Tüzel kişiliğe sahip kamu yararına çalışan “İl Ziraat Odaları ve Türkiye Ziraat Odaları Birliği” Çiftçi kuruluşu olmakla birlikte bağımsız politika üretememeleri nedeniyle üreticilere yeterli hizmeti sunamamaktadırlar. Ülke düzeyinde temsil ettiği Çiftçilerin haklarını tam olarak savunabilen, devlet müdahalesinin olmadığı bir yapıya kavuşması arzu edilmektedir. Türkiye Ziraat Odaları Birliğine bağlı Türkiye’de 500 dolayında Ziraat odası bulunmaktadır. Bu odalara yaklaşık 3 milyon çiftçi kayıtlıdır. Bolu da Merkez ilçe dahil tüm ilçelerde kurulan odaların kayıtlı çiftçi ve faaliyet durumu Tablo 32’de verilmiştir.

Tablo 32: Bolu İli ve İlçelerindeki Ziraat Odalarının Faaliyet Durumu İlçe adı Kayıtlı Üye sayısı Faaliyet durumu Merkez 10.461 Çalışıyor Mengen 653 Çalışıyor Yeniçağa 0 Çalışıyor Dörtdivan 1674 Çalışıyor Gerede 3.800 Çalışıyor Seben 2.420 Çalışıyor Kıbrıscık 0 Çalışıyor Göynük 3.600 Çalışıyor Mudurnu 6.269 Çalışıyor Toplam 28.877 Kay.:İl Ziraat Odası

6.1.4.Çiftçi Birlikleri

-Köylere Hizmet Götürme Birlikleri Kaymakamlıklar bünyesinde organize edilerek köy muhtarlıklarının tabii üye olduğu yarı sivil kuruluşlardır. Köylerin altyapısını iyileştirme, köy içme sularını temini ve köy yollarının dayanışma ile yapılmasını temin etmek amacı ile kurulmuş birliklerdir. Köylerde Süt toplama ve değişik ürünlerin pazarlanması gibi faaliyetleri de yürütmeye çalışan bu birlikler Türkiye de sivil örgütlenmeyi geliştirme amacına yönelik kuruluşlardır.

-Sulama Birlikleri DSİ tarafından kurulan ve organizasyonu yapılan sulama faaliyetlerinin bizzat kullanıcıları tarafından organize edilmesini sağlamak amacıyla kurulan Çiftçi birlikleri olup Bolu ilinde kuruluş çalışmaları tamamlanmış olup faaliyetini sürdürmektedir.

-Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği Bolu İlinde Holstein Fresien Sığır Yetiştiricileri Birliği kurulmuş olup üye kaydını sürdürmektedir. Birliğin Soy kütüğü çalışmaları Bolu Tarım İl Müdürlüğü ile birlikte ortaklaşa sürdürülmektedir.

6.2. Tarımsal Girdi Kaynakları 6.2.1. Tohum

85 İl genelinde faaliyet gösteren 9 adet ruhsatlı tohumluk satış bayisi bulunmaktadır. Tohum yetiştiriciliği yapan iki önemli kuruluş bulunmaktadır. Her iki kuruluşta Şeker Pancarı tohumluğu üretimini organize etmektedir. Çiftçilerle sözleşmeli üretim yapan firmaların ürettiği tohumluğun en önemli alıcısı özelleştirme öncesinde devlet iken şimdiki haliyle Şeker üreticileri kooperatif ve birlikleridir. Üretilen tohumluğun önemli bir bölümü de yurtdışına ihraç edilmektedir. Şeker pancarı tohumluğunun Türkiye de yoğun olarak üretildiği merkezlerden birisi de Bolu ilidir. İl’de üretimi yapılan tohumluk alanlarına ilişkin veriler aşağıda Tablo 33’de verilmiştir.

Tablo 33: Bolu İlinde Tohumluk Yetiştirici Belgesi Sahibi Kurum, Kuruluş ve Kişiler ve Tohumluk Ekiliş Alanları ve Ekilen Tohumluk Miktarları (2005) EKİLEN EKİLEN ÜRETİCİ FİRMA TOPLAM EKİLİŞ BİTKİ ÇEŞİDİ TOHUMLUK TOHUMLUĞUN ADI ALANI (da) MİKTARI (kg) SINIFI PAN TOHUM ISLAH VE Şeker Pancarı 324,4 441,85 Anaç ÜRETME A.Ş. PAN TOHUM ISLAH VE Yemlik Pancar 21,5 31,04 Anaç ÜRETME A.Ş. SYNGENTA TARIM SAN.ve Şeker Pancarı 204,3 351,80 Anaç Tic.A.Ş T.K.B. BOLU TARIM İL Patates 22 9.000,00 Anaç MÜDÜRLÜĞÜ DÖNER SER.İŞL. AHMET TURAN Patates 470 149.626,00 Anaç A.ŞÜKRÜ Patates 30,2 9.997,80 Anaç ÇİZMECİOĞLU ŞERAFETTİN Patates 3,8 1.000,00 Anaç DEMİREL MURAT BAŞKAN Patates 10,2 2.500,00 Anaç

AYDIN GENÇ Patates 5 1.250,00 Anaç MUHTEREM Patates 8,4 3.000,00 Anaç KARAOĞLU TURGUT YILMAZ Patates 32 9.300,00 Anaç

İSMAİL YILMAZ Patates 7 2.000,00 Anaç

MEHMET YILMAZ Patates 12 3.600,00 Anaç

ŞERAFETTİN Patates 11 3.500,00 Anaç ÖZOĞUL

ALİ BALCIOĞLU Patates 4,2 1.500,00 Anaç İSMAİL ÖZDEMİR Patates 9,7 3.100,00 Anaç

TEKİN NAMDAR Patates 17,9 5.500,00 Anaç

86 MUHTEREM Patates 7,4 2.000,00 Anaç ÖZKAN

MUSTAFA YAVAŞ Patates 6 1.550,00 Anaç

İSMAİL Patates 15,8 4.400,00 Anaç ÇIRACIOĞLU

ABDULLAH TEKE Patates 36 9.000,00 Anaç

Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü

6.2.2.Yem

Bolu ili ve ilçelerinde toplam 307 Yem Bayii ruhsatlı olarak Yem satış faaliyetini sürdürmektedir. İl’ de toplam 9 adet Yem fabrikası bulunmaktadır. Bunlardan 4 tanesi Entegreye bağlı olarak çalışmakta diğerleri Un ve Yem üretimi yapmaktadır. 2002 yılında 6 yem fabrikası faaliyettedir. Ayrıca Tarım İl Müdürlüğü tarafından Silaj yapımı konusunda sürdürülen yoğun gayretler sonucunda Silajlık Mısır ekim alanları 150 dekardan son beş yıllık sürede 800 dekara çıkmıştır. İl Müdürlüğü, çiftçilere kaliteli silajlık Mısır tohumluğu ve Silaj makinesi desteği yanında silaj yapımı konusunda uygulamalı eğitim desteği sağlamıştır.

6.2.3.İlaç

Bolu merkez ve ilçelerde toplam 27 adet Zirai ilaç ve alet satan bayi olup bunlardan 16’sı zirai ilaç ve alet ekipman bayii, 9’u sadece ilaç bayii diğer ikisi zirai mücadele aletleri bayii olarak faaliyet yapmaktadır. Bu bayiler tarafından 2005 yılı içerisinde toplam 9.295 kg İnsectisit, 11.889 kg Fungisit, 18.075 kg Herbisit, 1.141 kg Akarisit, 7.224 kg diğerleri olmak üzere toplam 47.624 kg Zirai mücadele ilacı satılarak çiftçiler tarafından kullanılmıştır. Ancak bu miktar Bolu ilindeki toplam zirai ilaç tüketimini tam olarak yansıtmaktan uzaktır. Çünkü İlimizin diğer il merkezlerine daha yakın olan İlçelerinde İlaç temini diğer illerden sağlamaktadır.

6.2.4.Gübre

Bolu ilinde gübre fabrikası bulunmamakla birlikte, 2001 yılı itibariyle çeşitli firmalara bağlı 39 adet bayii bulunmaktadır. 2000 yılında Bolu ilinde toplam gübre tüketimi 16.668 ton olup, bu rakam Türkiye tüketiminin ( 5.212.000 ton) %0,32 ‘sini oluşturmaktadır. Aynı yıl itibariyle gübreye verilen destekleme ülke genelinde 95 trilyon TL iken Bolu ilinde toplam destekleme tutarı 291.453.475.000 TL olmuştur. 2001 yılında ise Bolu ilinde toplam gübre tüketimi 12.116.650 kg olup, toplam destekleme tutarı 203.188.925.000 TL olmuştur. En fazla gübre tüketimi ise Merkez ilçede olmuştur.

6.2.5.Kredi

87 Tarımsal kredi kullanım düzeyi incelendiğinde Ziraat Bankası verilerine göre 2002 yılında kullandırılan tarımsal kredi bilgileri Tablo 34 de verilmiştir.

Tablo 34. Bolu İli Merkez Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Koop. ‘den Yıllar İtibarıyla Tarımsal Kredi Kullanımı (Milyar TL) KREDİ VEREN KURUM TÜRÜ 2001 2002 2003 2004 2005 Bitkisel 47.312,00 10.940,00 87.715,00 33.499,00 95.336,00 Hayvansal 1.158.601,00 1.356.299,00 2.982.093,00 11.042.496,00 14.160.229,00 Araç Gereç 5.142,00 0,00 698,00 230.830,00 1.690.081,00 özel 393.000,00 393.000,00 393.000,00 1.607.000,00 2.032.005,00 ZİRAAT BANKASI TOPLAM 1.604.055,00 1.760.239,00 3.463.506,00 12.913.825,00 17.977.651,00 Bitkisel 2.720.353,63 3.120.229,78 2.502.658,84 3.000.318,17 3.648.206,06 Hayvansal 170.927,85 66.854,82 281.332,63 759.014,89 790.163,90 Araç Gereç 312.879,15 30.949,91 24.958,20 87.354,68 216.208,34 TARIM KREDİ özel 0,00 242.308,82 108.624,37 49.080,47 36.744,64 KOOPERATİFİ TOPLAM 3.204.160,63 3.460.343,33 2.917.574,04 3.895.768,21 4.691.322,94 İL TOPLAMI 4.808.215,63 5.220.582,33 6.381.080,04 16.809.593,21 22.668.973,94 Kaynak: T.C. Ziraat Bankası Bolu Merkez Şb.

6.2.6.İşgücü

Türkiye genelinde olduğu gibi Bolu ilinde de tarımda istihdam edilen iş gücü yıllar itibariyle düşüş göstermiştir. DİE 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre Bolu ilinde 45.910’u kadın, 29.855’i erkek olmak üzere toplam 75.765 kişi tarımsal işgücünü oluşturmaktadır. Bu rakam toplam iş gücünün (133.928 kişi ) % 56.57’lik kısmını oluşturmaktadır.

6.2.7.Ürün Sigortası

Bolu İlinde ürün sigortası yaygınlaşmamıştır. Ancak rakamlara ulaşılamamakla birlikte kanatlı besisi yapan işletmelerde canlı hayvan sigortası yapılmaktadır. Damızlık süt sığırcılığı projesi kapsamında çiftçilere dağıtılan gebe düveler sigorta yapılmak suretiyle dağıtılmaktadır.

88

89 BÖLÜM 7. DOĞAL KAYNAK ENVANTERİ

İlin doğal kaynaklarının bilinmesi tarımsal ve kırsal kalkınma potansiyellerinin ve kısıtlarının tanımlanması bakımından önemlidir.Doğal kaynaklar yenilenebilir ve yenilenemez kaynaklardan oluşmaktadır. Her ikisi de sürdürülebilir biçimde kullanılmalı, tarım ve tarım dışı kullanımlara uygunluğu ve kayıpları ile ilgili tehlikeler açısından dikkatli olunmalıdır. Bu bölümde Bolu ilinde bulunan ana doğal kaynakların kısa tanımlamaları, mevcut durumları ve kullanımları ile ilişkili potansiyel tehlikeler verilmektedir.

7.1.Yenilenebilir Kaynaklar

Güneş ve rüzgar enerjisi gibi enerji kaynakları sürekli ve koşulsuz olarak kullanılabilen yenilenebilir kaynaklardır. Tarım ekolojisinde bulunan toprak, bitki örtüsü-ormanlar, flora ve fauna-yaban hayatı ve su eko-sistemleri gibi diğer kaynaklar uygun kullanım koşullarında yenilenebildiği halde, uygun olmayan kullanımlarla tüketilebilirler. Bu önemli kaynakların oluşumları ve büyüklükleri ile ilgili niceliksel ve niteliksel tanımlamalar aşağıda verilmiştir:

7.1.1. Güneş ve Yağış:

Güneş: Bolu ili güneşlenme süresi bakımından 2250 ile 2500 saat güneş alan alanların arasında yer almaktadır. Bolu ili Merkez meteoroloji istasyonu 52 yıllık verilerine göre günlük ortalama güneşlenme süresi 5 saat 49 dakikadır.Güneşlenmenin en kısa olduğu aylar Aralık ve Ocak (2.2saat), en uzun olduğu aylar ise Temmuz (9.4saat) ve Ağustos (9.2saat) aylarıdır. Güneşlenme süresi bakımından Göynük ilçesi biraz fazla olmakla birlikte ilçeler arasında fazla bir farklılık görülmemektedir. Yağış: 71 yıllık ortalama yağış miktarının yılda 534.4 mm olduğu tespit edilmiştir.

7.1.2.Tarımsal Topraklar ve Ekilebilir Arazi

Tarımsal Topraklar:Bolu ilinde kireçsiz kahverengi orman toprakları daha yoğun olmak üzere kahverengi orman toprakları ve alüviyal topraklar büyük toprak gruplarını oluşturmaktadır. Bu toprakları sırası ile, kırmızı-sarı podzolik topraklar ve gri-kahverengi podzolik topraklar takip etmektedir.

Ekilebilir Arazi: Bolu İlinde Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü verilerine göre İlin genel alanı üzerindeki AKK sınıflandırılmasında ekilebilir arazi 156.372 ha olarak gösterilmektedir. Ancak tarımsal vasıf taşımayan arazilerde yapılan AKK sınıflandırmasında I.II.III. ve korumalı tarım uygulanabilecek IV. Sınıf arazilerin toplam miktarı 122.958 ha bulunmuştur. Aradaki 33.414 ha’lık farkın çayır-mera, orman ve az yoğunluklu yerleşim alanlarında kalmaktadır.

7.1.3. Rüzgar ve Jeotermal Enerji

Jeotermal Enerji: Bolu Merkez İlçeye bağlı Karacasu Beldesi, Mudurnu Merkez ve Taşkesti Beldesi ve Seben ilçe merkezinde jeotermal enerji kaynakları

90 bulunmakla birlikte tarımda kullanılmamaktadır. Bu kaynaklar daha çok kaplıca turizminde kullanılmaktadır. Rüzgar Enerjisi: Bolu ilinde 28 yıllık verilere göre rüzgar genelde güneydoğu yönünde esmektedir. 28 yıllık verilere göre en hızlı esen rüzgarın hızı 24.5 m/s olarak tespit edilmiştir. Bolu İlinde rüzgar enerjisi kullanılmamaktadır.

7.1.4. Ormanlar ve Muhafaza:

Tablo 3 de D.İ.E. kayıtlarına göre Orman ve fundalık alanların yüzölçümü 471.514 ha olarak belirtilmiş olmakla birlikte Orman Bölge Müdürlüğü kayıtlarına göre 479.746 hektar ormanın 321.688 hektarı normal koru, 112.559 hektarı bozuk koru, 3.990 hektarı normal baltalık, 41.509 hektarı bozuk baltalık orman şeklindedir. Bu durumda 325.678 hektarı (% 68) normal, 154.068 hektarı (% 32) bozuk ormandır. Bolu İlinde 1997 orman amenajman planı verilerine göre tüm ormanlık alanda ibreli ağaç oranı %82, yapraklı ağaç oranı %18’tir. Orman servetinin ağaç türlerine göre dağılımı ise şöyledir; en fazla sahaya % 31 oran ile Göknar ağaç türüne sahip olup, onu sırasıyla % 27,7 Sarıçam, % 22,8, Karaçam, %14 Kayın, % 3,1 Meşe, % 0,7 Kızılçam ve % 0,7 ile diğer yapraklılar izlemektedir. Dünyada korunan orman alanı ortalaması % 6’dır. Türkiye’de ise korunan alanların ülke genel alanına oranı %0,01 civarındadır. Bolu ilinde bu oran dünya ortalamasının da üstünde olup % 9,3 düzeyindedir. Bu oranın yüksek olması olumlu gibi görünürken, vurgulanması gereken nokta, milli park ve benzeri koruma alanları içinde olmaması gereken otel, kır gazinosu, eğitim merkezi, alışveriş merkezi, büfe vb. birçok yapı ve tesisler yapılarak bu alanların bozulmasına ve amaç dışı kullanılmasına neden olmasıdır. Bolu ilindeki ormanların tamamına yakını devletin mülkiyetindedir. Sadece 5 parça halinde 825 ha belediye ve köy tüzel kişiliği adına kayıtlıdır. 468 097 hektar gerçek orman alanı devlet ormanıdır. Bolu Orman Bölge Müdürlüğünce ve ona bağlı orman işletme müdürlüklerince işletilmekte ve korunmaktadır. Ormanların korunabilmesi ve mülkiyet durumunun yasal yönden güvenirliği sağlanabilmesi bakımından orman kadastro çalışması son derece önem taşımaktadır.Bütün orman amenajman çalışmaları ancak sahibi ve sınırları belli olanlar için yapılmaktadır.Türkiye’de olduğu gibi Bolu ilinde de kadastro çalışması yapılıp harita üzerinde belirlenmemiştir. Türkiye’de orman sahalarının %76 sının Bolu İlinde ise % 61 inin kadastrosu tamamlanmış bulunmaktadır. Orman sahalarının Bolu ilinde büyük olmasına rağmen kadastrosu yapılan saha Türkiye ortalamasının altındadır.Bolu ilinde mevcut dört orman kadastro komisyonu bulunmasına rağmen ödenek yetersizliği bir adet kadastro komisyonu çalışmaların sürdürmektedir.

7.1.5. Diğer Flora ve Fauna:

Doğal Türler: Bolu ilinin egemen bitki topluluğu ormanlardır. Ormanlarda çok çeşitli ağaç türleri bulunur. En çok rastlananlar ise kayın, gürgen, kestane, ıhlamur, dişbudak, meşe, kızılağaç, karaağaç, yabani fındık, beyaz söğüt, titrek kavak, köknar ve sarıçamdır. Ağaç örtüsünün altındaki otlar arasında zakkumlar ve çeşitli dağ çiçekleri ve mantar türleri görülür. Bazı kısımlarda katran ağacı, sumak, taflan, kızılcık, böğürtlen ve değişik sarmaşık türleri bulunur. Orman ve mera alanları içerisinde tabii olarak yetişen kekik bitkisinin kültüre alınması düşünülmektedir.

91 İlin zengin bitki örtüsü, topografyası, su kaynakları ve iklimi yaban hayatı için de elverişli koşullar oluşturmaktadır. Ancak Bolu ilinde yaban hayvanları varlığı konusunda, özellikle bunların popülasyon büyüklükleri hakkında , yeterli bilgi bulunduğu söylenemez. Göllerde ve akarsularda sazan, alabalık, tatlı su midyesi, yengeç, kurbağa, kaplumbağa gibi suda yaşayan hayvan türleri ; yaban ördeği, yaban kazı, karabatak, su tavuğu gibi kuşlar ile Ormanlık alanların yüksek kesimlerinde ayı, vaşak, yaban domuzu, geyik, karaca görülmektedir. Diğer bulunan hayvan türleri kurt, sansar, tilki, porsuk, tavşan, kokarca, gelincik, sincap gibi kara hayvanları; keklik, üveyik, bıldırcın, yaban ördeği, çil, toy, turna, çulluk, güvercin, atmaca, şahin, kartal gibi kuşlar bulunmaktadır.

Tarımsal Çeşitler: Bolu İline bağlı Kıbrıscık İlçesinde yöreye has ilçenin adıyla anılan Kıbrıscık pirinci üretilmektedir. Göynük ilçesinde İlçeye has Bombay fasulyesi olarak adlandırılan fasulye çeşidi özel olarak yetiştirilmektedir. Ancak tamamı ihracata yönelik üretilen bu fasulyenin diğer üretici ülkelerle rekabet edilememesi ve üreticinin elinde kalması nedeniyle üretimi önemli ölçüde azalmıştır.

7.2.Yenilenemeyen Kaynaklar

Yenilenemeyen kaynaklar arasında; Madenler, Fosil yakıtlar (gaz-petrol) ve yerel turistik, tarihi ve kültürel yerler bulunmaktadır. Yenilenemeyen kaynaklar tarımda doğrudan kullanılmamalarına rağmen kırsal ekonomi üzerinde bir bütün olarak olumlu ve olumsuz etkileri olmaktadır.Bu kaynaklarla bağlantılı ekonomik faaliyetler, tarım gelirlerinin arttırılmasına yardımcı olur ve gerek tarım gerekse tarım dışı kırsal kesimin yararlanabileceği, yerel alt yapı ve sosyal yapı yatırımlarına katkıda bulunurlar. Ancak bu çalışmalar arazi, su ve tarım iş gücü unsurları ile rekabet ederek tarım fiyatlarının yükselmesine ve iş gücünün tarımdan uzaklaşmasına neden olabilir.

7.2.1. Madenler

Bolu ilinin yeraltı zenginlikleri konusunda Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü kaynaklarından alınan bilgi, bazı değişikliklerle, aşağıda tablolaştırılarak özetlenmiştir.

Tablo 35. Bolu İlinde Bulunan Yer Altı Kaynakları Kaynak Türü Bulunduğu yer Tenör Rezerv Gökçesu yöresi. Yumru ve Bakır (Cu) damarcık şeklinde 5 adet - - malakit ve kalkopirit zuhuru. Çimento 280.000.000 ton Bolu civarı Bilinmiyor hammaddeleri (Cmh) mümkün kireçtaşı Rezervin tamamına yakın bölümü Demir (Fe) Yeniçağa , Kemaller köyü % 55 Fe2O3 alınmıştır. Ayrıca yörede bir de zuhur vardır.

92 Bolu Kaplıca alanı, Sarot Jeotermal sahalar (Jtm) alanı, Mudurnu Babas alanı, - - Kesenözü alanı, Çatak alanı. Jips (Jips) Merkez Sülükgölü yatağı - 20.000 ton görünür. Gerede-Yeniçağa-A.Kilden % 15-37 Al2O3; % 125.000 ton Kaolen (Kao) sahası; 0.6 Fe2O3 görünür+muhtemel. Yatak işletilmektedir. Kaolen (Kao) Mudurnu-Timaraktaş sahası Bilinmiyor 7.200 ton 100.000 ton Manganez (Mn) Gerede- Çayviran sahası % 19.63 Mn muhtemel 8000 ton görünür, Manyezit (Mag) Mudurnu-Ilıca sahası % 46 MgO 4000 ton muhtemel Nikel (Ni) Mudurnu-Akçaalan zuhuru Bilinmiyor Zuhur Perlit (Per) Kıbrıscık-Serke dere yatağı Düşük Bilinmiyor Sepiyolit (Sep) Uşakgöl zuhuru Düşük Zuhur Geçmiş yıllarda Mudurnu-Dereköy- işletilen yatakta Talk (Talk) Düşük Gözlükbaşı yatağı halen bir miktar rezerv vardır. Gerede(Avşar-Çayırlı- Etüd Tuğla-Kiremit (TgKi) Orta-iyi kalite Karharmanı) toprakları tamamlanmamış Kalori değeri AID = Turba (Turb) Yeniçağa sahası Yatak işletilmektedir. 866 Kcal/kg görünür 23590, muhtemel 39737, Linyit (Lin) Mengen Salıpazarı mümkün 14690, x1000 ton. Halen kapalı. Görünür 9051, Linyit (Lin) Mengen Merkesler muhtemel 12236, x1000 ton. Kapalı Görünür 41954, muhtemel 1500, Linyit (Lin) Göynük Himmetoğlu x1000 ton. Açık işletme, yılda y. 250.000 ton üretim. Kaynak: MTA

93 7.2.2. Tarihi ve Turistik Yerler:

Bolu ili zengin doğal güzellikleri yanında İstanbul ve Ankara gibi iki büyük kentin ortasındadır. Doğaya yönelik turizm faaliyetleri açısından önemli bir çekim merkezidir. Turistik amaçlı işletmeler şehir merkezinde D-100 karayolu civarında, dağ, orman, göl ve termal su kaynakları gibi doğal çekim merkezlerine yakın yerlerde yoğunlaşmışlardır. Doğal potansiyelin değerlendirilmesine yönelik ildeki turizm faaliyetleri özel sektör ve çeşitli kamu kuruluşlarınca yürütülmektedir. Kamu kesimindeki çeşitli kuruluşlar kendi personelleri için rekreasyon odakları etrafında dinlenme tesisleri kurmuşlardır. Abant Gölü civarı, Kartalkaya Kayak Merkezi, D-100 Karayolu güzergahı, kent merkezi ve kaplıcaların bulunduğu yerler konaklama tesislerinin bulundukları başlıca potansiyel alanlardır. Bolu ilinde Turizm belgeli 28 tesiste toplam 3151 yatak bulunmaktadır. 2003 yılında bu tesislerde 226.795’i yerli, 10.981’i yabancı toplam 237.776 turist konaklamıştır. Kent merkezi ve D-100 güzergahında çeşitli sınıflarda konaklama tesisleri yer almaktadır. Abant Gölü çevresinde ve Kartalkaya Kayak Merkezi’nde az sayıda yüksek kapasiteli tesisler bulunmaktadır. Kent merkezine yakın konumdaki Bolu Kaplıcaları hariç, diğer kaplıcaların çevresinde oluşan konaklama tesislerinin standartları düşük ve konaklama arzı sınırlıdır. Alt gelir gruplarına hitap eder niteliktedir. Günübirlik dinlenme imkanı veren tesisler genellikle doğal çekim merkezleri etrafında yer almaktadır. Bu tesisler orman işletmelerince düzenlenmiş göl kenarı ya da organize piknik alanlarından oluşan Orman İçi Dinlenme yerleridir. Gölcük (Bolu), Çakmaklar Çamlığı (Bolu), Sünnet Gölü (Göynük), Karagöl (Kıbrıscık), Tokadi Hayrettin (Bolu), Kırklar (Gerede), Şirinyazı (Mengen) başlıcalarıdır. Bunların içinde en yoğun kullanılanı, su, tuvalet, oturma grupları, satış büfesi gibi hizmetlerin yer aldığı Gölcük’tür. Gölcük Bolu’ya yakın ve kente hakim bir yerdedir. Gölcük yapay bir göldür. Kıyısında Orman Müdürlüğü’ne ait bir misafirhane ile aynı kuruluşa ait halka açık bir kafeterya vardır. Gölköy Baraj Gölü çevresi bir başka çekim alanıdır. Ancak göl çevresinde herhangi bir düzenleme ve tesis yoktur. Bolu İline 1996 yılında 281 bin olan yerli turist sayısı 1998 yılına kadar %9’luk bir artış göstermiştir. Daha sonra 1999 ve 2000 yıllarında bu miktar giderek düşmüştür. 2000 yılına gelindiğinde bu miktar, 1998 yılına göre %25 düşmüştür. Bunun nedeni, ilde yaşanan deprem ve gelecekte tekrar bir deprem yaşanması kaygısının turistler üzerinde etkili olduğu düşünülebilir. 1996 yılında 61 bin olan yabancı turist sayısı 1998 yılına kadar önemli bir değişme göstermemiştir. Ancak meydana gelen deprem sonrası yabancı turist sayısı da bir hayli düşmüştür. 2000 yılına gelindiğinde yabancı turist sayısı 1996 yılına göre %73 oranında gerileme göstermiştir. Toplam turist sayısı 1996 yılında 342 bin iken bu miktar 2000 yılında %28 oranında düşüş göstermiştir. Bolu ilindeki antik yerleşimlerin en önemlilerinden birisi, bu günkü kent merkezindeki Bıthynıum ‘dur. Yapılan kazı çalışmalarında antik kentin tiyatrosu, nekropolü ve bir tapınak kısmen ortaya çıkarılmıştır. Diğer bir antik kent Seben ilçesinin 14 km güneyinde Kesenözü köyündeki Bağlum Kaplıcası civarındadır. Yapılan kazılar sonunda ortaya çıkan kalıntılar ve bulgular buranın eski bir yerleşim yeri olduğunu göstermiştir. Kalıntıların en önemlisi halen kullanılmakta olan kaplıca hamamdır. Bunların dışında bazı kaynaklarda yer alanlarda vardır. Ancak ciddi bir kazı çalışması yapılmadığı için potansiyel antik yerleşme alanı olarak sayılabilecek alanların başlıcalar şunlardır: Karaköy (Kıbrıscık), Çamyayla Köyü (Merkez), Kilciler

94 Köyü (Göynük), Asar Köyü (Mudurnu), Keçi Kalesi ve Esentepe kuzeyinde Hamamlık Mevkii (Gerede), Yağbaşlar Köyü (Dörtdivan), Gökçesu Vadisi (Mengen), Çeltik deresi (Seben) ve Bolu kentinde Hisartepe, Hıdırlıktepe, Uğurlunaip (Seben), ve Kargatepe, ayrıca Bolu’nun 5 km kuzeyinde Bitinlerden kalma Halı Hisarı yöreleri. Bolu kenti ve çevresinin Anadolu’nun en eski yerleşmelerinden biri olduğunu gösteren Bronz Çağı ve Önhitit (İ.Ö. 2000-1750) dönemine ait seramik parçaları, Bolu Orman Okulu yakınındaki Höyükten çıkarılmıştır. Bunlar, bölgenin en eski buluntularıdır. Araştırmaların yetersizliği antik kent yapılarının ortaya çıkarılamaması sonucunu doğurmuştur. Yöredeki en kapsamlı çalışma, 1978 yılında Hisartepe’ de yapılmıştır. Bu çalışmada Bıthynıum antik kentine ait G. Helenistik Dönem seramik parçaları, pişmiş toprak künkler, moloz taştan duvar kalıntıları, seramik fırın kalıntısı ve Roma İmparatoru Hadrianus’un sevgilisi Antonious için ölümünden sonra yaptırdığı tapınak olarak düşünülen Antonious Tapınağı kısmen ortaya çıkarılmıştır. Kültür Merkezi’nde bulunan Bolu Müzesinde sergilenen eserler, yörede yapılan kazılarda bulunmuştur. Roma Kralı Antonious'a ait olduğu sanılan heykel başı, Roma, Bizans, Osmanlı dönemine ait sikkeler , heykeller, yazıtlar ve etnografik değerde ev eşyaları bulunmaktadır. Müze, 12 Kasım 1999 depreminde hasar görmüştür.

7.3. SU KAYNAKLARI VE SULAMA

7.3.1. Su Kaynakları Potansiyeli

Bolu İlindeki yer altı ve yerüstü su kaynakları tablo 36 da gösterilmiş olup toplam su rezervinin büyük bir bölümünü yerüstü suları oluşturmaktadır.

Tablo 36. Bolu İlinde Su Kaynakları SU KAYNAKLARI Rezerv hm3/Yıl

A) YERÜSTÜ SULARI 1.250 Sakarya Nehrinin Kolları 450 Büyüksu Çayı 500 Gerede Çayı 300 B) YER ALTI SULARI 100 İldeki Toplam Emniyetli Rezerv 100 TOPLAM (A+B) 1.350 Kaynak: Bolu D.S.İ. 53. Şube Müdürlüğü

Bolu İlinde su yüzeyleri tablo 37 ve grafik 36 da gösterilmiştir.

95 Tablo 37. Bolu İlinde Su Yüzeyleri

SU YÜZEYLERİ Kapladığı Alan (Ha)

A) Doğal Göl Yüzeyleri 478 Reşadiye (Yeniçağa Gölü) 260 Abant Gölü 126 Sünnet Gölü 13 Yedigöller 4 Diğer Göller Toplamı 75 B) Baraj Rezervuar Yüzeyleri 131 Gölköy Barajı 131 C) Gölet Rezervuar Yüzeyleri 127 Merkez-Gölcük Göleti 30 Seben Aladağ Göleti 66 Göynük- Çayköy Göleti 31 D)Akarsu Yüzeyleri 260 Sakarya Nehri Kolları 70 Büyüksu Çayı 95 Gerede Çayı 75 Diğer Yan Dereler 20 TOPLAM (A+B+C+D) 997 Kaynak: Bolu D.S.İ. 53. Şube Müdürlüğü

Grafik 36. Bolu İlinde Su Yüzeyleri

Gölet Rezervuar Yüzeyleri 13%

Baraj Rezervuar Akarsu Yüzeyleri Yüzeyleri 26% 13%

Doğal Göl Yüzeyleri 48%

96 7.3.2. Tarım Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu

Türkiye genelinde olduğu gibi Bolu İlinde de sulama ile ilgili alt yapı hizmetleri D.S.İ. ve Köy Hizmetleri tarafından sağlanmaktadır. Bununla birlikte sulama hizmetlerinin yetersiz olduğu oldukça büyük yer tutan alanlarda halk kendi imkanlarıyla sulama yapabilmektedir.

Tablo 38. Bolu İli Merkez ve İlçelerinde Tarım Alanlarının Sulanabilirlik Durumu SULAMA TOPLA TOPL DEVLET YA HALK M SULAMAYA AM SULAMALARI İLÇEN Kaynak ELVERİŞ SULAMAL SULAN AÇILABİLE TARIM Köy ALT ALT İN ADI Cinsi Lİ TARIM TOPL ARI ALAN AN CEK ALAN ALANI Hizmetl D.S.İ. ALANI AM (Ha.) ALAN (Ha). BÖLGELER (Ha) (Ha) eri (Ha.)

Merke Baraj ve 37.550 21.200 1.570 8.558 10.128 2.621 12.749 8.451 z Akarsular Menge Akarsu, 9.587 4.250 1.172 0 1.172 2.119 3.291 959 n Nehir Dere ve

I.Alt Bölge I.Alt Yeniça 4.834 500 50 0 50 323 373 127

ğa Göl Akarsular Dörtdi 8.005 ve su 2.940 0 0 0 732 732 2.208 van kuyuları Gered Göl ve 37.424 2.100 1.252 0 1.252 500 1.752 348

II. Alt Bölge Alt II. e Nehir

Nehir, Sulama Seben 8.794 brj,Yer altı 6.500 1.263 0 1.263 3.660 4.923 1.577 ve kaynak suları

III. Alt Bölge Alt III. Kıbrıs 4.551 Dere 600 224 0 224 375 599 1 cık Çayköy Göynü 17.581 sul.brj. Ve 8.400 2.105 400 2.505 2.739 5.244 3.156 k akarsular Bölge IV. Alt Alt IV. Mudur Mudurnu 21.338 8.000 1.284 0 1.284 3.389 4.673 3.327 nu çayı 149.66 TOPLAM 54.490 8.920 8.958 17.878 16.458 34.336 20.154 4 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü-DSİ- Köy Hizmetleri

97

98 BÖLÜM 8. TARIM PERFORMANSININ GÖZDEN GEÇİRİLMESİ

8.1. Tarımsal Üretim

“Tarımsal üretim” terimi Bitkisel, Hayvansal ve Su ürünleri üretimi olarak 3 ana gruba ayrılmaktadır.

8.1.1. Bitkisel Üretim Alanları

Bolu İlinde bitkisel üretim yapılan araziler, Orman alanlarından sonra önemli bir alanı kaplamaktadır. Bitkisel üretim alanları; tarla bitkileri, sebze ve meyve alanlarından oluşmaktadır. Aşağıdaki tablolarda görüleceği üzere en fazla tarım alanı Merkez İlçede (% 25,09) bulunmakta bunu sırasıyla Gerede (%25,01), Mudurnu (%14,26), Göynük (% 11,75) ve diğer ilçeler takip etmektedir.

Tablo 39. Bolu İli Merkez ve İlçelerinde Tarım Alanlarının Dağılımı (Ha) TARLA BİTKİLERİ Diğer TOPLAM Ekilen (Kavaklık+Boş TARIM Alt Bölge İlçeler Alan Nadas TOPLAM Sebze Meyve Bağ vs.) ALANI Merkez 36.175 835 37.010 452 75 13 37.550 Mengen 4.713 2.687 7.400 206 69 1912 9.587 Yeniçağa 4.373 100 4.473 29 332 4.834 I. Alt Bölge Toplam 45.261 3.622 48.883 687 144 0 2.257 51.971 Dörtdivan 6.070 795 6.865 30 10 1100 8.005 Gerede 19.782 12.900 32.682 57 87 4.598 37.424 II. Alt Bölge Toplam 25.852 13.695 39.547 87 97 0 5.698 45.429 Seben 5.910 450 6.360 49 1.858 200 327 8.794 Kıbrıscık 2.990 1.025 4.015 30 58 50 398 4.551 III. Alt Bölge Toplam 8.900 1.475 10.375 79 1.916 250 725 13.345 Göynük 16.523 200 16.723 291 187 150 230 17.581 Mudurnu 16.744 1.656 18.400 294 289 2355 21.338 IV. Alt Bölge Toplam 33.267 1.856 35.123 585 476 150 2.585 38.919 İL TOPLAMI 113.280 20.648 133.928 1.438 2.633 400 11.265 149.664 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Bitkisel üretim yapılan alanları kendi içerisinde incelediğimizde en fazla alanı % 90,25 (% 73,27 si ekilen % 16,97 si nadas) ile Tarla Bitkilerinin kapladığı görülmektedir. Bunu sırasıyla Kavaklık vb. boş bırakılan diğer alanlar (% 6,69) , meyve (% 1,73) ve sebze (% 1,03) alanları takip etmektedir (Grafik 37).

Bolu ilinde polikültür tarım yapılmadığı, tarımsal üretimde ağırlığın içerisinde tahıllar ve patatesinde yer aldığı Tarla bitkilerine verildiği görülmektedir.

99 Grafik 37.Bolu İlinde Tarım Alanlarının Dağılımı (ha)

Bağ; 550 Diğer (Kavaklık+Boş Meyve; 2.820 vs.); 11.495

Sebze; 1.729

TARLA BİTKİLERİ; 150.651

Tablo 40. Bolu İline Bağlı İlçelerin Toplam Tarım Alanlarına Göre Bitkisel Üretim Alanlarının Oransal Dağılımı TARLA BİTKİLERİ Diğer TOPLAM Alt Ekilen (Kavaklık+Boş TARIM Bölgeler İlçeler Alan Nadas TOPLAM Sebze Meyve Bağ vs.) ALANI Merkez 96,34 2,22 98,56 1,20 0,20 0,03 100 I. Alt Bölge Mengen 49,16 28,03 77,19 2,15 0,72 19,94 100 Yeniçağa 90,46 2,07 92,53 0,60 6,87 100 Dörtdivan 75,83 9,93 85,76 0,37 0,12 13,74 100 II. Alt Bölge Gerede 52,86 34,47 87,33 0,15 0,23 12,29 100 Seben 67,20 5,12 72,32 0,56 21,13 2,27 3,72 100 III. Alt Bölge Kıbrıscık 65,70 22,52 88,22 0,66 1,27 1,10 8,75 100 Göynük 93,98 1,14 95,12 1,66 1,06 0,85 1,31 100 IV. Alt Bölge Mudurnu 78,47 7,76 86,23 1,38 1,35 11,04 100 İL TOPLAMI 75,69 13,80 89,49 0,96 1,76 0,27 7,53 100 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Toplam tarım arazileri içerisinde göre tarla bitkileri, sebze, meyve ve bağ alanları incelenecek olursa Seben İlçesi hariç tüm ilçelerde tarla bitkileri ekilişine ağırlık verildiği görülmektedir (Tablo 40). Sebze ve bağ alanları çok düşük orandadır.

100 Tablo 41. Bolu İlinde Bitkisel Üretim Alanlarının İlçelere Göre Oransal Dağılımı TARLA BİTKİLERİ Diğer TOPLAM Alt Ekilen (Kavaklık+Boş TARIM Bölgeler İlçeler Alan Nadas TOPLAM Sebze Meyve Bağ vs.) ALANI Merkez 31,93 4,04 27,63 31,43 2,85 0,12 25,09 Mengen 4,16 13,01 5,53 14,33 2,62 16,97 6,41 I. Alt Bölge Yeniçağa 3,86 0,48 3,34 2,02 2,95 3,23 Dörtdivan 5,36 3,85 5,13 2,09 0,38 9,76 5,35 II. Alt Bölge Gerede 17,46 62,48 24,40 3,96 3,30 40,82 25,01 Seben 5,22 2,18 4,75 3,41 70,57 50,00 2,90 5,88 III. Alt Bölge Kıbrıscık 2,64 4,96 3,00 2,09 2,20 12,50 3,53 3,04 Göynük 14,59 0,97 12,49 20,24 7,10 37,50 2,04 11,75 IV. Alt Bölge Mudurnu 14,78 8,02 13,74 20,45 10,98 20,91 14,26 İL TOPLAMI 100 100 100 100 100 100 100 100 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

G ra fik 3 8 . B o lu İlin d e T a rım A la n la rın ın İlç e le re G ö re D a ğ ılım ı(H a )

40000

35000

30000

25000

20000

15000

10000

5000

0 M erkez M engen Yeniçağa Dörtdivan G erede Seben K ıb rıs c ık G öynük M udurnu I. A lt B ö lg e II. A lt B ö lg e III. A lt B ö lg e IV . A lt B ö lg e

Toplam Tarla bitkileri ekim alanları içerisinde, en fazla ekilen alan Merkez (%31) ilçededir. Bunu sırasıyla Mudurnu (%16), Gerede ve Göynük İlçeleri takip etmektedir. Tarla Bitkileri alanları içerisinde en fazla nadasa bırakılan alan ise Gerede İlçesinde (%55) dir. Dikkati çeken diğer bir durum ise meyve alanlarının en fazla Seben İlçesinde (% 68,32), sebze ekilen alanların en fazla sırasıyla Merkez (% 25), Mengen (%21), Mudurnu (%19) ve Göynük (%17) İlçelerinde olduğu, Bağ alanlarını ise sırasıyla Seben (%39) Kıbrıscık (%30) ve Göynük (%26) İlçelerinde olduğu görülmektedir. Bu durumda özellikle Merkez ilçede tarla bitkileri üretimine ağırlık verildiği, Gerede ilçesinde arazilerin boş bırakıldığı, Seben İlçesinde ise meyveciliğin yaygın olduğu söylenebilir.

101 Grafik 39. Bolu İline Bağlı İlçelerde Bitkisel Üretim Yapılan Alanların Dağılımı (ha) Tarla Bitkileri Nadas Sebze Mey ve Bağ Diğer (Kavaklık+Boş vs.) 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıscık Göynük Mudurnu

I. Alt Bölge II. Alt Bölge III. Alt Bölge IV. Alt Bölge

8.1.1.1.TARLA BİTKİLERİ:

Tarla Bitkileri tarımı daha çok kıraç ve sulama imkanları sınırlı olan alanlarda yapılmaktadır. Tarla bitkileri içerisine Tahıllar, Endüstri Bitkileri, Baklagiller, Yumrulu Bitkiler ve Yem bitkileri girmektedir.

Grafik 40. Bolu ve Türkiye'de Tarla Bitkilerinin Ekiliş Oranları

90 Bol u 80 Türkiye

70

60

50 % 40

30

20

10

0

TAHI LLAR ENDÜSTRİ BAKLAGİ LLER YUMRULU YEM Bİ TKİ LERİ Bİ TKİ LERİ Bİ TKİ LER

Grafik 40 da görüldüğü gibi, Türkiye geneline bakıldığında toplam tarla bitkileri alanları içerisinde en fazla alanı tahıllar oluştururken Bolu ilinde de durum farklı değildir. Hatta oransal olarak Türkiye genelinden daha fazla orana sahiptir. Bunun yanısıra yumrulu bitkiler ve yem bitkileri ekiliş alanları bakımından Türkiye genelline göre daha fazla orana sahiptir. Bu durum olumlu olarak görülebilir ancak katma

102 değeri fazla olan Endüstri Bitkileri üretimi yönünden Bolu İlinin oldukça geri olduğu görülmektedir.

Tablo 42. Bolu İline Bağlı İlçelerde Tarla Bitkileri Ekiliş Alanları ALT ENDÜSTRİ YUMRULU YEM GENEL İLÇELER TAHILLAR BAKLAGİLLER BÖLGELER BİTKİLERİ BİTKİLER BİTKİLERİ TOPLAM

MERKEZ 25.295 410 150 8.150 2.150 36.155 3.263 0 0 70 1.380 I. ALT MENGEN 4.713 BÖLGE YENİÇAĞA 4.152 175 0 30 16 4.373 5.178 0 10 800 75 2. ALT DÖRTDİVAN 6.063 BÖLGE GEREDE 18.372 0 0 210 1.207 19.789 5.225 0 60 25 600 3. ALT SEBEN 5.910 BÖLGE KIBRISCIK 2.831 0 80 5 74 2.990 15.208 340 475 40 420 4. ALT GÖYNÜK 16.483 BÖLGE MUDURNU 15.070 55 200 700 719 16.744 İl Toplamı 94.594 980 975 10.030 6.641 113.220 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Grafik 41. Bolu İlinde Tarla Bitkileri Ekiliş Alanlarının Oransal Dağılımı

BAKLAGİLLER YUMRULU BİTKİLER YEM BİTKİLERİ 1% 9% 6%

ENDÜSTRİ BİTKİLERİ 1%

TAHILLAR 83%

Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Grafik 41de görüleceği üzere Bolu ilinde en fazla tarla bitkileri kullanım alanını sırasıyla tahıllar, arkasında yumrulu bitkiler ve yem bitkileri kaplamaktadır. Endüstri bitkileri ve baklagillerin alanı ise sınırlıdır. Tarla bitkileri ekiliş alanlarını ilçeler bazında incelediğimizde en fazla alan Merkez İlçe olmak üzere bunu sırasıyla Mudurnu, Gerede ve Göynük ilçeleri takip etmektedir. Tahıl ekilen alanlar da da durum pek farklı değildir. Patatesi de içine alan yumrulu bitkilerin yetiştirildiği alanlar da yine Merkez ilçede en fazladır.

103 Tahıllar; buğday, arpa, yulaf, çavdar, mısır ve çeltik gibi ürünleri kapsamaktadır. Bolu İlinde en çok üretilen tahıl buğdaydır. Buğdayı arpa, yulaf ve mısır izlemektedir. En az üretilen tahıl ise çeltik olup sadece Kıbrısçık ve Seben ilçelerinde üretilmektedir. Kıbrısçık İlçesinde yöreye has ve ilçenin adıyla anılan pirinç çeşidi üretilmektedir. En fazla buğday ekilişi Merkez ilçede sonra sırasıyla Göynük, Gerede ve Mudurnu İlçelerinde yapılmaktadır.

Tablo 43. Bolu İline Bağlı İlçelerde Tahıl Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları

ALT BÖLGELER I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İl ÜRÜN İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Toplamı

Ekiliş (Ha) 16.050 2.850 2.100 3.250 12.700 3.950 2.100 13.400 12.000 68.400

Verim (Ton/ha) 3,50 2,49 2,50 2,50 2,35 2,46 2,04 2,50 2,27 2,65 Buğday Üretim (Ton) 56.175 7.100 5.250 8.125 29.800 9.708 4.288 33.500 27.225 181.171

Ekiliş (Ha) 5.800 180 1.500 1.600 5.150 1050 700 1.500 2.300 19.780

Verim (Ton/ha) 3,30 2,50 2,50 3,00 2,20 2,00 2,25 2,25 2,25 2,61 Arpa

Üretim (Ton) 19.140 450 3.750 4.800 11.330 2.100 1.575 3.375 5.175 51.695

Ekiliş (Ha) 2.050 120 500 18 400 150 400 3.638

Verim (Ton/ha) 2,25 2,00 2,00 2,00 1,75 2,00 1,85 2,10 Yulaf

Üretim (Ton) 4.613 240 1000 36 700 300 740 7.629

Ekiliş (Ha) 210 3 2 300 30 10 6 15 20 596

Verim (Ton/ha) 2,50 2,00 2,00 2,25 2,27 2,00 2,00 2,00 2,25 2,32 Tritikale Üretim (Ton) 525 6 4 675 68 20 12 30 45 1.385

Ekiliş (Ha) 120 80 18 10 228

Verim (Ton/ha) 4,80 4,20 4,00 4,00 4,49

Mısır (Dane) Üretim (Ton) 576 336 72 40 1024

Ekiliş (Ha) 1050 30 50 10 85 200 125 340 1890

Verim (Ton/ha) 45,00 41,00 42,00 40,00 40,00 41,00 41,00 41,00 43,20

Mısır (Slaj) Üretim (Ton) 47.250 1230 2100 400 3400 8200 5.125 13.940 81.645

Ekiliş (Ha) 15 25 40

Çeltik Verim (Ton/ha) 3,00 4,00 3,63

104 Üretim (Ton) 45 100 145 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Hayvancılık yönünden önemli bir yeri olan ancak Bolu ilinde yeterince yaygınlaşmamış olan mısır üretimi en fazla Merkez Göynük ve Mudurnu ilçelerinde yapılmakta olup, Dörtdivan Gerede ve Seben ilçelerinde mısır tarımı son dönemlerde yaygınlaştırılmaya çalışılmaktadır .

Katma değeri yüksek olan endüstri bitkileri tarımı Bolu İlinde yeterli seviyede değildir. Bunun yanında Türkiye geneline dağıtılmakta olan ve sözleşmeli modelle üretilen şeker pancarı tohumluğu üretiminde İlimizin önemli bir yeri vardır. Şeker pancarı tohumluğunun üretimi Merkez ve Yeniçağa İlçelerinde yapılmaktadır. Bunun yanında Şeker pancarı üretimi Göynük ve Mudurnu İlçelerinde, ayçiçeği ise sadece Göynük ilçesinde üretilmektedir.

Tablo 44. Bolu İline Bağlı İlçelerde Endüstri Bitkileri Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları

ALT BÖLGELER I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İl ÜRÜN İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Toplamı Ekiliş (Ha) 140 55 195 Şeker Verim Pancarı (Ton/ha) 35,00 50,00 39,23 Üretim (Ton) 4.900 2.750 7.650 Ekiliş (Ha) 410 175 585 Şeker Pancarı Verim Tohum- (Ton/ha) 1,30 1,30 1,30 luğu Üretim (Ton) 533 228 761 Ekiliş (Ha) 200 200 Ayçiçe- Verim ği (Ton/ha) 2,00 2,00 Üretim (Ton) 400 400 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

105 Tablo 45. Bolu İline Bağlı İlçelerde Baklagil Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları

ALT BÖLGELER I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İl ÜRÜN İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Toplamı Ekiliş (Ha) 20 70 95 15 200

Verim (Ton/ha) 1,75 1,50 1,40 1,40 1,47

Üretim Nohut (Ton) 35 105 133 21 294 Ekiliş (Ha) 150 10 40 10 380 185 775

Verim (Ton/ha) 2,25 2,00 1,50 1,50 2,25 1,20 1,95

Üretim Fasulye (Ton) 338 20 60 15 855 222 1.510 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Baklagil grubuna giren nohut ve fasulye üretiminde yeterli seviyeye gelinememiştir. Sadece Göynük ilçesinde İlçeye has Bombay fasulyesi olarak adlandırılan fasulye çeşidi özel olarak yetiştirilmektedir.

Tablo 46. Bolu İline Bağlı İlçelerde Yumrulu Bitkiler Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları

ALT BÖLGELER I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İl ÜRÜN İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Toplamı Ekiliş (Ha) 8.150 70 30 800 210 25 5 40 700 10.030 Verim (Ton/ha) 30,00 15,00 25,00 25,00 28,57 12,00 10,00 17,50 15,00 28,30 Üretim Patates (Ton) 244.500 1.050 750 20.000 6000 300 50 700 10.500 283.850 Ekiliş (Ha) 1 1 Verim (Ton/ha) 12,00 12,00 Soğan Üretim (Kuru) (Ton) 12 12 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Bolu ilinde yumrulu bitkiler içerisinde Patates üretimi oldukça önemli bir yere sahip olup yurt genelinde rekabet şansı yüksek bir tarımsal üründür. Pazarlama ile ilgili bölümde patates üretimim daha detaylı olarak incelenecektir. Patates üretimi en fazla Merkez ilçede üretilmekle birlikte Dörtdivan ve Mudurnu ilçelerinde tohumluk olarak üretim yapılmaktadır.

106 Tablo 47. Bolu İline Bağlı İlçelerde Yem Bitkileri Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları ALT BÖLGELER I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İl ÜRÜN İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Toplamı Ekiliş (Ha) 260 30 115 18 38 100 561 Fiğ Verim (Dane) (Ton/ha) 2,30 1,50 2,00 1,22 1,21 2,00 2,03 Üretim (Ton) 598 45 230 22 46 200 1141 Ekiliş (Ha) 780 5 50 900 30 35 95 150 2.045 Fiğ Verim (Kuru (Ton/ha) 5,00 4,00 3,00 3,00 3,50 3,00 3,00 3,00 3,77 Ot) Üretim (Ton) 3.900 20 150 2.700 105 105 285 450 7.715 Ekiliş (Ha) 350 350 4 5 100 200 10 320 1.339 Verim Korunga (Ton/ha) 4,00 2,80 4,00 3,00 2,50 3,00 9,00 4,00 3,46 Üretim (Ton) 1.400 980 16 15 250 600 90 1.280 4.631 Ekiliş (Ha) 760 1000 7 20 92 350 1 200 249 2.679 Yonca Verim (Kuru (Ton/ha) 10,00 3,20 10,00 8,00 2,50 3,14 6,00 8,00 5,62 5,74 Ot) Üretim (Ton) 7.600 3.200 70 160 230 1.100 6 1.600 1.400 15.366 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Son yıllarda Türkiye genelinde uygulanan projelerle Yem bitkileri üretimine ağırlık verilmeye başlanmış olmakla birlikte henüz yeterli seviyede yem bitkisi ekilişi yapıldığı söylenemez. Yem bitkilerine Devlet tarafından desteklemelerle ileriki yıllarda yem bitkisi ekilişlerinin artacağı düşünülmektedir. Bolu ilinde yem bitkileri üretim alanları oransal olarak yüksek görünmekle birlikte ülke genelinden çok farklı bir durum göstermemektedir. Kaliteli kaba yem açığı halen vardır.

8.1.1.2.MEYVECİLİK:

Meyvecilik Bolu İlinde daha çok Seben ve Kıbrıscık İlçelerinde toplu bahçelerde yapılmakta iken diğer ilçelerde dağınık şekilde yapılmaktadır. Dağınık olarak yapılan meyveciliğin ekonomik olduğu söylenemez. Yumuşak çekirdekliler gurubundan Meyve olarak en fazla Elma üretimi yapılmaktadır. Elma üretiminde Seben ilçesinin oldukça önemli bir payı bulunmaktadır. Seben İlçesi elmanın yanında diğer meyvelerin üretiminde de ileri seviyededir. (Tablo 48)

107 Tablo 48. Bolu İline Bağlı İlçelerde Yumuşak Çekirdekli Meyve Ağaç Sayıları – Üretim – Verim Miktarları ALT BÖLGELER I.ALT BÖLGE II.ALT BÖLGE II.ALT BÖLGE IV.ALT BÖLGE İl Menge Yeniçağ Dörtdiva Kıbrısçı Göynü Mudurn Toplam ÜRÜN İLÇELER Merkez n a n Gerede Seben k k u ı M.Veren A.Sayısı 3.610 13.250 2.500 1.635 8.180 17.300 15.600 11.680 29.240 102.995

M.Vermeye Armut n A.Sayısı 900 3.260 1.200 635 1.910 1200 4.080 140 6.000 19.325 Verim (Kg/Ağ) 44,9 35,0 40,0 39,8 40,0 45,0 35,0 35,0 35,0 37,6

Üretim (Ton) 162 464 100 65 327 779 546 409 1.023 3.875 M.Veren A.Sayısı 1.600 3.480 280 650 7.000 5.050 18.060

M.Vermeye Ayva n A.Sayısı 250 570 70 80 1.110 790 2.870 Verim (Kg/Ağ) 45,0 29,9 28,6 35,4 35,0 30,1 33,4

Üretim (Ton) 72 104 8 23 245 152 604 M.Veren A.Sayısı 11.720 24.800 1.600 1.560 13.640 299.150 13.695 18.380 73.480 458.025

M.Vermeye Elma n A.Sayısı 713 4.030 150 395 375 4.800 455 690 1.860 13.468 Verim (Kg/Ağ) 62,5 31,6 40,0 50,6 40,0 70,0 44,2 40,0 40,0 59,9

Üretim (Ton) 732 783 64 79 546 20.941 605 735 2.939 27.424 M.Veren A.Sayısı 2.710 450 3.160

M.Vermeye Muşmula n A.Sayısı 350 25 375 Verim (Kg/Ağ) 12,9 15,6 13,3 Üretim (Ton) 35 7 42 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Taş çekirdekli meyveler grubunda en fazla üretilen ürün erik olup Göynük ve Mudurnu ilçeleri erik üretiminde en fazla alana sahiptir. Bunun yanında meyve suyu sanayiinde de kullanılan vişne ve şeftali gibi ürünlerin üretimi yeterince gelişmemiştir.

108 Tablo 49. Bolu İline Bağlı İlçelerde Taş Çekirdekli Meyve Ağaç Sayıları – Üretim – Verim Miktarları ALT BÖLGELER I.ALT BÖLGE II.ALT BÖLGE II.ALT BÖLGE IV.ALT BÖLGE Yeniçağ Dörtdiva Gered Kıbrısçı Mudurn İl ÜRÜN İLÇELER Merkez Mengen a n e Seben k Göynük u Toplamı M.Veren A.Sayısı 5.250 9.400 1.600 500 1.200 3.200 850 33.525 35.000 90.525

M.Ver.yen Erik A.Sayısı 500 1.400 700 300 250 500 150 1.400 2.000 7.200 Verim (Kg/Ağ) 35 20 25 26 20 20 20 19 25 22 Üretim (Ton) 184 188 40 13 24 64 17 670 875 2.075 M.Veren A.Sayısı 6.400 510 6.910

M.Ver.yen İğde A.Sayısı 100 90 190 Verim (Kg/Ağ) 14 15 14 Üretim (Ton) 90 8 98 M.Veren A.Sayısı 2.500 4.500 7.900 900 9.000 14.700 39.500

M.Ver.yen Kiraz A.Sayısı 250 800 450 200 500 600 2.800 Verim (Kg/Ağ) 30 25 25 20 25 21 24 Üretim (Ton) 75 113 198 18 225 323 952 M.Veren 140.20 A.Sayısı 0 14.200 2.050 9.200 165.650

M.Ver.yen Kızılcık A.Sayısı 73.000 650 50 50 73.750 Verim (Kg/Ağ) 6 8 6 6 7 Üretim (Ton) 981 114 14 64 1.173 M.Veren A.Sayısı 20.000 3.500 23.500

M.Ver.yen Şeftali A.Sayısı 300 250 550 Verim (Kg/Ağ) 22 24 22 Üretim (Ton) 440 87 527 M.Veren A.Sayısı 2.500 1.700 1.900 8.150 1.650 15.900

M.Ver.yen Vişne A.Sayısı 300 400 300 1.550 100 2.650 Verim (Kg/Ağ) 25 25 22 25 20 24 Üretim (Ton) 63 43 42 204 33 385 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Üzümsü meyveler grubunda ise Bolu İlinde sadece üzüm ve dut üretilmektedir. Bu grupta da Seben ilçesi ön sıralardadır.

109 Tablo 50. Bolu İline Bağlı İlçelerde Üzümsü Meyve Ağaç Sayısı -Alanları – Üretim – Verim Miktarları

ALT BÖLGELER I.ALT BÖLGE II.ALT BÖLGE II.ALT BÖLGE IV.ALT BÖLGE İl ÜRÜN İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Toplamı

M.Veren A.Sayısı 800 2.500 1250 6.500 4.100 15.150

M.Vermeyen Dut A.Sayısı 25 300 10 50 200 585 Verim (Kg/Ağ) 30,0 30,0 28,0 25,1 28,0 27,2

Üretim (Ton) 24 75 35 163 115 412

Ekiliş Alanı 200 50 150 400 Üzüm Verim(Kg/da) 8,0 7,5 7,5 7,8

Üretim(Ton) 1.600 375 1125 3.100 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Sert kabuklu meyveler grubunda en fazla ceviz üretilmektedir (en fazla Göynük, Mudurnu, Mengen İlçelerinde). Fındık üretimi ise çok kısıtlı olarak Mudurnu, Merkez, Göynük ve Mengen ilçelerinde yapılmaktadır.

Tablo 51. Bolu İline Bağlı İlçelerde Sert Kabuklu Meyve Ağaç Sayıları – Üretim – Verim Miktarları

ALT BÖLGELER I.ALT BÖLGE II.ALT BÖLGE II.ALT BÖLGE IV.ALT BÖLGE İl ÜRÜN İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Toplamı

M.Veren A.Sayısı 2.100 4.600 260 1050 1.850 650 14.700 12.050 37.260

M.Vermeyen A.Sayısı 450 350 20 10 50 50 250 350 1.530 Ceviz Verim (Kg/Ağ) 40,0 28,0 30,8 40,0 30,3 35,4 35,0 30,0 32,7

Üretim (Ton) 84 129 8 42 56 23 515 362 1.219

M.Veren A.Sayısı 1.500 6.350 7.850

M.Vermeyen A.Sayısı 70 250 320 Badem Verim (Kg/Ağ) 15,3 15,0 15,0

Üretim (Ton) 23 95 118

M.Veren A.Sayısı 10.020 5.000 5.450 39.800 60.270

M.Vermeyen A.Sayısı 0 Fındık Verim (Kg/Ağ) 2,0 1,2 2,0 1,0 1,3

Üretim (Ton) 20 6 11 40 77 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

110 8.1.1.3.SEBZECİLİK:

Sebzecilik gerek iklim şartları ve gerekse sulama imkanlarının yetersiz olması nedeniyle Bolu ilinde sınırlı alanlarda yapılmaktadır. Sebzeler 4 ana gruba ayrılarak aşağıdaki tablolarda ekiliş üretim ve verim miktarları gösterilmiştir.

Tablo 52. Bolu İline Bağlı İlçelerde Sebze Ekiliş Alanlarının Dağılımı (Ha) Soğansı Meyvesi Yaprağı Yumru Ve Toplam Sebze ekiliş Baklagil Yenen Yenen Kök Sebze (ha) İLÇELER Sebzeleri Sebzeler Sebzeler Sebzeler Alanı Merkez 136 132 127 55 450 I. ALT BÖLGE Mengen 110,8 53 20 22 205,8 Yeniçağa 10 3 14 2 29 Dörtdivan 6 10 40,6 56,6 II. ALT BÖLGE Gerede 6 27 23 1 57 Seben 11 24 11 3 49 III. ALT BÖLGE Kıbrısçık 5 7 3 15 30 Göynük 125 136 14 15 290 IV. ALT BÖLGE Mudurnu 102 72 93 27 294 İl Toplamı 511,8 464 345,6 139 1.461 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Baklagil sebzeleri grubunda en fazla taze fasulye üretilmektedir. En fazla taze fasulye üretimi sırasıyla Mengen, Göynük, Mudurnu ve Merkez ilçede yapılmaktadır.

Tablo 53. Bolu İline Bağlı İlçelerde Baklagil Sebzeleri Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları

ALT BÖLGELER I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İl Ürün İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Toplamı Ekiliş (Ha) 20 0,5 20,5 Verim (Ton/ha) 10,0 10,0 10,0 Üretim Bakla (Ton) 200 5 205 Ekiliş (Ha) 92 100 10 6 6 2 5 120 65 406 Verim (Ton/ha) 10,0 15,0 10,0 12,0 10,0 15,0 8,0 11,0 10,0 11,6 Taze Üretim Fasulye (Ton) 920 1.500 100 72 60 30 40 1.320 650 4.692 Ekiliş (Ha) 20 10 9 5 35 79 Verim (Ton/ha) 10,0 10,0 7,0 10,0 7,0 8,3 Üretim Barbunya (Ton) 200 100 63 50 245 658 Ekiliş (Ha) 4 0,3 2 6,3 Verim (Ton/ha) 6,0 6,7 6,0 6,0 Üretim Bezelye (Ton) 24 2 12 38 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü

111 Meyvesi yenen sebze grubunda en çok üretilen sebze domatestir. Son yıllarda örtü altı sebzeciliğin yaygınlaştırılmasıyla Göynük, Mudurnu ve Merkez ilçede domates üretimi yaygınlaşmıştır.

Tablo 54. Bolu İline Bağlı İlçelerde Meyvesi Yenen Sebzelerin Ekiliş - Üretim -Verim Miktarları

ALT BÖLGELER I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İl ürün İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Toplamı Ekiliş (Ha) 4 3 6 2 15

Biber Verim (Dolmalık) (Ton/ha) 10,0 6,0 10,0 10,0 9,2

Üretim (Ton) 40 18 60 20 138 Ekiliş (Ha) 30 18 2 3 1 18 10 82

Biber Verim (Sivri) (Ton/ha) 15,0 8,0 15,0 16,7 8,0 12,0 12,0 12,4

Üretim (Ton) 450 144 30 50 8 216 120 1018 Ekiliş (Ha) 16 3 5 4 1 6 4 39

Verim Hıyar (Ton/ha) 12,0 15,0 12,0 10,0 12,0 11,0 14,0 12,1

Üretim (Ton) 192 45 60 40 12 66 56 471 Ekiliş (Ha) 30 20 2 1 10 10 4 20 50 147

Verim Domates (Ton/ha) 20,0 12,0 15,0 30,0 15,0 25,0 15,0 18,0 22,0 19,2

Üretim (Ton) 600 240 30 30 150 250 60 360 1100 2.820 Ekiliş (Ha) 36 9 6 11 2 6 70

Kabak Verim (Bal) (Ton/ha) 20,0 20,0 18,3 18,5 20,0 20,0 19,6

Üretim (Ton) 720 180 110 204 40 120 1.374 Ekiliş (Ha) 15 1 2 2 20

Kabak Verim (Sakız) (Ton/ha) 15,0 8,0 8,0 12,5 13,7

Üretim (Ton) 225 8 16 25 274 Ekiliş

(Ha) 2 40 42 Kavun- Verim Karpuz (Ton/ha) 20,0 20,0 20,0

Üretim (Ton) 40 800 840 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

112 Yaprağı yenen sebzeler grubunda ilk sırayı lahana, ardından pırasa ve ıspanak almaktadır. Marul üretimi de artarak sürmektedir.

Tablo 55. Bolu İline Bağlı İlçelerde Yaprağı Yenen Sebzelerin Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları

ALT BÖLGELER I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İl ÜRÜN İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Toplamı

Ekiliş (Ha) 40 4 4 30 5 5 2 5 30 125

Ispanak Verim (Ton/ha) 10,0 10,0 10,0 10,0 5,0 10,0 8,0 5,0 9,0 9,3

Üretim (Ton) 400 40 40 300 25 50 16 25 270 1166 Ekiliş (Ha) 25 8 0,8 4 1 1 4 23 66,8

Pırasa Verim (Ton/ha) 22,0 20,0 20,0 20,0 15,0 18,0 17,0 20,0 20,5

Üretim (Ton) 550 160 16 80 15 18 68 460 1.367 Ekiliş (Ha) 24 5 0,8 2 5 3 15 54,8

Lahana Verim (Beyaz) (Ton/ha) 22,0 20,0 16,3 5,0 20,0 2,0 20,0 19,3

Üretim (Ton) 528 100 13 10 100 6 300 1.057 Ekiliş (Ha) 7 15 22 Lahana (Kara Verim Yaprak- (Ton/ha) 18,0 20,0 19,4 Kırmızı)

Üretim (Ton) 126 300 426 Ekiliş (Ha) 6 1 5 5 6 2 25

Marul Verim (Göbekli) (Ton/ha) 12,0 10,0 10,0 9,0 6,0 10,0 9,3

Üretim (Ton) 72 10 50 45 36 20 233 Ekiliş (Ha) 25 2 5 4 6 10 52

Marul Verim (Kıvırcık) (Ton/ha) 18,0 6,0 18,0 10,0 6,0 9,0 13,8

Üretim (Ton) 450 12 90 40 36 90 718 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

113 Soğansı yumru ve kök sebzeler grubunda taze soğan, en fazla üretilmektedir (Merkez İlçede).

Tablo 56. Bolu İline Bağlı İlçelerde Soğansı Yumru ve Kök Sebzelerin Ekiliş – Üretim – Verim Miktarları

ALT BÖLGELER I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İl ürün İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Toplamı Ekiliş (Ha) 2 1 1 4 2 10

Verim (Ton/ha) 6,0 8,0 6,0 2,0 6,0 4,6

Üretim Sarımsak (Ton) 12 8 6 8 12 46 Ekiliş (Ha) 45 15 1 1 1 14 5 20 102

Verim (Ton/ha) 10,0 11,0 10,0 10,0 10,0 10,0 11,0 10,0 10,2

Soğan Üretim (Taze) (Ton) 450 165 10 10 10 140 55 200 1.040 Ekiliş (Ha) 5 2 5 5 17

Verim (Ton/ha) 18,0 18,0 15,0 20,0 17,7

Turp Üretim (Bayır) (Ton) 90 36 75 100 301 Ekiliş (Ha) 5 5 10

Verim (Ton/ha) 20,0 16,0 18,0

Turp Üretim (Kırmızı) (Ton) 100 80 180 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

114 8.1.2. HAYVANSAL ÜRETİM

8.1.2.1.HAYVAN SAYILARI:

Bolu ili ve ilçelerinde mevcut hayvan sayıları büyük baş (Sığır-Manda) ve küçük baş (Koyun-Keçi) olarak incelenmiştir. Büyük baş hayvancılık kültür, melez ve yerli ırklar olarak ayrılmaktadır. Kültür ırkı sığır; il genelinde yetiştirilen ve ithal edilen esmer (montofon) ve siyah alaca (holştain) olarak adlandırılan ırklardan oluşmaktadır. Son yıllarda simental ırkı da bu populasyona katılmıştır. K.Melezi (Kültür melezi) ise kültür ırkı ile yerli sığır ırklarının birbirleriyle melezlenmesi sonucu ortaya çıkmış ırkları kapsamaktadır. Melez hayvanlar yerli ve kültür ırklarından farklı yönleri bulunmaktadır. Et ve süt verimi yönünden yerli ırklardan üstün olan melez hayvanlar, hastalıklara ve yerel şartlara dayanıklılık açısından kültür ırkına göre daha iyi vasıflara sahiptir.

Tablo 57. Bolu İline Bağlı İlçelerde B.Baş Hayvan Mevcudunun Dağılımı(Baş)

Alt SIĞIR B.Baş Bölgeler İlçeler YERLİ K.MELEZİ KÜLTÜR TOPLAM MANDA TOPLAM Merkez 7.385 21.985 1.430 30.800 710 31.510 1. ALT Mengen 3.100 5.127 228 8.455 150 8.605 BÖLGE Yeniçağa 1.878 1.520 64 3.462 12 3.474 Toplam 12.363 28.632 1.722 42.717 872 43.589 Dörtdivan 4.200 2.222 70 6.492 6.492 2. ALT BÖLGE Gerede 26.560 3.628 20 30.208 53 30.261 Toplam 30.760 5.850 90 36.700 53 36.753 Seben 285 5.380 1.436 7.101 7.101 3. ALT BÖLGE Kıbrısçık 2.350 947 155 3.452 3.452 Toplam 2.635 6.327 1.591 10.553 0 10.553 4. ALT Göynük 1.850 4.500 4.400 10.750 10.750 BÖLGE Mudurnu 747 15.810 8.990 25.547 43 25.590

Toplam 2.597 20.310 13.390 36.297 43 36.340 GENEL TOPLAM 48.355 61.119 16.793 126.267 968 127.235 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

115 Grafik 42. Bolu İlinde Sığır Varlığının Oransal Dağılımı

KÜLTÜR 13%

YERLİ 38%

K.MELEZİ 49%

Bolu İlinde Sığır varlığı incelendiğinde Toplam sığır mevcudu içerisinde Kültür melezi ( % 49) ve yerli sığırların (%38) çoğunlukta olduğu bunun yanında kültür ırkı sığırların ise (% 13) daha az sayıda olduğu görülmektedir. Bu durum Türkiye geneli için de aynıdır.

Grafik 43. Bolu İline Bağlı İlçelerde Sığır Mevcudunun Dağılımı

30.000 Y ERLİ 25.000 K.MELEZ İ KÜLTÜR 20.000

15.000 Baş

10.000

5.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs ç ık Göynük Mudurnu İlçeler

116 Bolu İlinde en fazla sığır sayısı sırasıyla Gerede, Merkez ve Mudurnu ilçelerindedir. Ancak özellikle Gerede ilçesinde yerli sığır sayısı diğerlerine göre daha fazladır. Bu durum Gerede ilçesine özel bir durum olup hayvansal üretimde kullanılan farklı bir uygulamadan kaynaklanmaktadır. Bu uygulamaya ilişkin hayvancılıkta problemler bölümünde ayrıntılı bilgi verilecektir.

Tablo 58. Bolu İline Bağlı İlçelerde K.Baş Hayvan Mevcudunun Dağılımı(Baş)

K.BAŞ HAYVAN SAYILARI

Alt Bölgeler İlçeler KOYUN KEÇİ TOPLAM Merkez 7.500 950 8.450 Mengen 6.035 430 6.465 Yeniçağa 1.560 80 1.640 1. ALT BÖLGE Toplam 15.095 1.460 16.555 Dörtdivan 5.700 0 5.700 Gerede 3.140 0 3.140 2. ALT BÖLGE Toplam 8.840 0 8.840 Seben 26.500 4.884 31.384 Kıbrısçık 9.402 3.892 13.294 3. ALT BÖLGE Toplam 35.902 8.776 44.678 Göynük 6.850 4.500 11.350 Mudurnu 12.330 8.120 20.450 4. ALT BÖLGE Toplam 19.180 12.620 31.800 GENEL TOPLAM 79.017 22.856 101.873 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

117 Grafik 44. Bolu İline Bağlı İlçelerinde Küçükbaş Hayvan Sayılarının

30.000

KOY UN KEÇİ 25.000

20.000

15.000 Baş

10.000

5.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs ç ık Göynük Mudurnu İlçeler

Tablo 59. Bolu İline Bağlı İlçelerde Tek Tırnaklı Hayvan Mevcudunun Dağılımı(Baş) Alt Bölgeler İlçeler AT KATIR EŞEK TOPLAM 1. ALT Merkez 220 13 155 388 BÖLGE Mengen 11 2 103 116 Yeniçağa 7 1 106 114 Toplam 238 16 364 618 2. ALT Dörtdivan BÖLGE Gerede 150 15 462 627 Toplam 150 15 462 627 3. ALT Seben 8 10 160 178 BÖLGE Kıbrısçık 68 15 99 182 Toplam 76 25 259 360 4. ALT Göynük 10 70 80 BÖLGE Mudurnu 64 46 190 300 Toplam 74 46 260 380 GENEL TOPLAM 538 102 1.345 1.985 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

118 Tablo 60. Bolu İline Bağlı İlçelerde Kanatlı Hayvan Mevcudunun Dağılımı(1000 Adet)

Yumurtacı Alt Bölgeler İlçeler Broiler Tavuk Hindi Ördek Kaz TOPLAM Merkez 26.640 20 286 2 1 26.949 Mengen 1.280 20 3 1 0 1.303 Yeniçağa 680 3 9 0 0 692 1. ALT BÖLGE Toplam 28.600 43 297 2 2 28.945 Dörtdivan 6.800 8 1 1 6 6.815 Gerede 1.250 21 2 2 4 1.278 2. ALT BÖLGE Toplam 8.050 29 3 2 10 8.094 Seben 832 832 Kıbrısçık 6.000 4 6.004 3. ALT BÖLGE Toplam 6.832 4 - - - 6.836 Göynük 53.720 120 1 53.841 Mudurnu 21.000 10 21.010 4. ALT BÖLGE Toplam 74.720 130 1 - - 74.850 İl Toplamı 118.202 206 301 5 12 118.725 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Grafik 45. Bolu İline Bağlı ilçelerde Üretilen Kasaplık Piliç (Broiler) Sayılarının Dağılımı

60.000

50.000

40.000

30.000

(1000 Adet) 20.000

10.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs ç ık Göynük Mudurnu

Broiler 26.640 1.280 680 6.800 1.250 832 6.000 53.720 21.000

119 Grafik 46. Bolu İline Bağlı İlçelerdeki İşletmelerde Bulunan Yumurta Tav uğu Sayılarının Dağılımı

140

120

100

80

60 (1000 Adet) 40

20

0 Yeniçağ Dörtdiva Merkez Mengen Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu a n

Yumurtacı Tavuk 20 20 3 8 21 4 120 10

Grafik 47. Bolu İline Bağlı İlçelerde Bulunan Hindi-Ördek-Kaz Sayılarının Dağılımı

350

300

250

200

150 (1000 Adet)

100

50

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs ç ık Göynük Mudurnu

Hindi 286 3 9 1 2 1 Ördek 2 1 0 1 2 Kaz 1 0 0 6 4

120 8.1.2.2.ARICILIK:

Tablo 61. Bolu İline Bağlı İlçelerde Arı Kovanı Sayıları, Bal ve Bal Mumu Üretimi Eski Tip Yeni Tip Toplam Kovan Kovan Kovan Ortalama Bal Mumu Sayısı Sayısı Sayısı Verim Bal Üretimi Üretimi İLÇELER (Adet) (Adet) (Adet) (Kg/Kovan) (Ton) (Ton) Merkez - 7.885 7.885 62,6 126 1,97 Mengen - 2.290 2.290 84,8 27 2,49 Yeniçağa - 410 410 51,3 8 0 Dörtdivan - 800 800 100,0 8 0,5 Gerede - 1800 1.800 50,0 36 0 Seben - 2.000 2.000 62,5 32 0 Kıbrısçık - 1.693 1.693 58,4 29 0 Göynük - 1.040 1.040 94,5 11 0,19 Mudurnu - 2.820 2.820 52,2 54 3,75 İl Toplamı 0 20.738 20.738 62,7 331 8,90 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Grafik 48. Bolu İline Bağlı İlçelerde Arı Kovanı Sayılarının Dağılımı

10.000

8.000

6.000

Adet 4.000

2.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs ç ık Göynük Mudurnu

Kovan Sayısı 7.885 2.290 410 800 1800 2.000 1.693 1.040 2.820

8.1.2.3.SU ÜRÜNLERİ:

Tablo 62. Bolu İline Bağlı İlçelerde Su Ürünleri Üretimi Kadife Tatlısu Sazan Balığı Kefali Alt Alabalık (Avcılık) (Avcılık) (Avcılık) TOPLAM Bölgeler İLÇELER Üretim(Ton) Üretim(Ton) Üretim(Ton) Üretim(Ton) Üretim(Ton) Merkez 42,59 42,59 1. ALT Mengen 28,5 28,5 BÖLGE Yeniçağa - 3,24 1,33 1,93 6,5 2. ALT Dörtdivan - 0 BÖLGE Gerede - 0 3. ALT Seben - 0 BÖLGE Kıbrısçık - 0 4. ALT Göynük 7,86 7,86 BÖLGE Mudurnu 88,8 88,8 İl Toplamı 167,75 3,24 1,33 1,93 174,25 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

121 İlimiz sınırları dahilinde 29 adet kayıtlı (toplam 212,2 ton/yıl üretim kapasiteli) su ürünleri üretim tesisi bulunmaktadır. Bunların 20 adedi (149.7 ton/yıl üretim kapasiteli) projeli, 9 adedi de (70,5 ton/yıl üretim kapasiteli) kayıt altına alınan İl Müdürlüğümüzce verilmiş üretim belgeli üretim tesisleridir.16 adet projesiz (106 ton/yıl üretim kapasiteli) kayıtlı olmayan su ürünleri üretim tesisi olmak üzere toplam 45 tesis bulunmaktadır. Çoğu su ürünleri işletmelerinde faaliyetler aile işletmeleri şeklinde yürütülmektedir. İşletme sahipleri kendileri ve aileleri ile birlikte çalışmaktadırlar. Kayıtlı tesislerimizde 21 işçi çalıştırılmakla birlikte teknik eleman bulunmamaktadır. İlimiz sınırları dahilinde Büyüksu (182 Km), Mengen Çayı (52 Km), Çağa Deresi, Bolu Irmağı, Ulusu (Gerede Çayı-136 Km), Aladağ Çayı (7.5 Km), Uluçay, Mudurnu Çayı (15 Km), Göynük Suyu (30 Km), Çatak Deresi (8 Km), Almacık (8 Km), Seymendere (12 Km), Yeğendere (8 Km), Tavşansuyu (5 Km ) akarsuları bulunmaktadır. Eğridir Su Ürünleri Araştırma Enstitü Müdürlüğü teknik elemanlarınca yapılan araştırmada (2001), 100 lt/sn debinin üzerinde su ürünleri yetiştiriciliği için uygun Almalıdere (Mudurnu), Tavşansuyu Deresi (Mudurnu) ve Çal Deresi tespit edilmiştir. Bolu İlindeki mevcut doğal göllerin büyük çoğunluğu tabiat parkı ve milli park (Abant Gölü, Çubuk Gölü, Sünnet Gölü, Yedigöller, Karagöl ve Sülük G.) içerisine girmektedir. Diğer doğal göl ve baraj göllerinde ise balıkçılık potansiyeline sahip Yeniçağa Gölü ve Gölköy Baraj Gölü bulunmaktadır. Yeniçağa Gölünde su ürünleri kooperatifince ticari avcılık yapılmakta olup alabalık üretimi için uygun su kriterlerine sahip değildir.

8.2. Tarımsal Üretim Değerleri

Gayri Safi Tarımsal Üretim Değeri kavramı tarımsal faaliyetler sonucu üretilen ürünlerin birim fiyatlarına göre hesaplanan brüt üretim değerlerini göstermektedir. Bolu İlinde 2005 yılı rakamlarına göre yaklaşık 1.161 milyon YTL. Gayri Safi Tarımsal Üretim değeri hesaplanmıştır. Bunun % 29 u ( 331 milyon YTL) bitkisel üretim, % 71 i ( 829 milyon YTL) ise hayvansal üretimden elde edilmiştir.

Tablo 63. Bolu İline Bağlı İlçelerde Gayri Safi Tarımsal Üretim Değerleri (YTL)

Bitkisel Hayvansal Üretim % Üretim(*) % TOPLAM %

Merkez 184.556.861 49 430.823.000 51 615.379.861 51

Mengen 8.868.500 5 9.629.435 1 18.497.935 2

Yeniçağa 6.429.401 1 4.102.957 2 10.532.358 2

Dörtdivan 22.184.421 5 6.004.560 1 28.188.981 2

Gerede 19.524.300 6 16.900.020 3 36.424.320 4

Seben 11.394.241 11 11.361.195 3 22.755.436 5

Kıbrıscık 10.037.455 2 3.227.636 1 13.265.091 1

Göynük 41.024.852 9 273.633.905 32 314.658.757 25

Mudurnu 27.678.800 11 74.165.573 6 101.844.373 8

İl Toplamı 331.698.831 100 829.848.281 100 1.161.547.112 100 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005) (*)= Su ürünleri dahil

122 Grafik 49. Bolu İline Bağlı İlçelerde Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerden Elde Edilen Gayri Safi Üretim Değerlerinin Dağılımı

500.000.000

450.000.000

400.000.000

350.000.000

300.000.000

250.000.000 (YTL)

200.000.000

150.000.000

100.000.000

50.000.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs c ık Göynük Mudurnu

Bitkisel Üretim 184.556.86 8.868.500 6.429.401 22.184.421 19.524.300 11.394.241 10.037.455 41.024.852 27.678.800 Hayvansal Üretim 430.823.00 9.629.435 4.102.957 6.004.560 16.900.020 11.361.195 3.227.636 273.633.90 51.173.788

Toplam Gayri Safi Tarımsal Üretim Değerlerinin ilçelere göre inceleyecek olursak en fazla payı % 51 ile Merkez İlçe, % 25 ile Göynük İlçesi, % 8 ile Mudurnu ilçesi izlemektedir.

8.2.1. Bitkisel Üretim Değerleri

Tablo 64. Bolu İline Bağlı İlçelerde Gayri Safi Bitkisel Üretim Değerleri (YTL) TARLA İLÇELER BİTKİLERİ % SEBZE % MEYVE % TOPLAM % Merkez 173.936.610 65,5 7.854.001 34,0 2.766.250 6,4 184.556.861 55,6 Mengen 4.837.750 1,8 3.887.000 16,8 2.563.250 6,0 11.288.000 3,4 Yeniçağa 5.012.400 1,9 421.001 1,8 256.000 0,6 5.689.401 1,7 Dörtdivan 14.130.420 5,3 813.001 3,5 143.750 0,3 15.087.171 4,5 Gerede 17.295.800 6,5 599.500 2,6 996.000 2,3 18.891.300 5,7 Seben 8.123.990 3,1 707.001 3,1 20.065.500 46,7 28.896.491 8,7 Kıbrıscık 2.216.140 0,8 540.001 2,3 1.629.000 3,8 4.385.141 1,3 Göynük 17.400.750 6,5 3.558.602 15,4 7.241.000 16,8 28.200.352 8,5 Mudurnu 22.727.300 8,6 4.695.500 20,3 7.345.250 17,1 34.768.050 10,5 İl Toplamı 265.681.160 100,0 23.075.607 100,0 43.006.000 100,0 331.762.767 100,0 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Bolu İlinde Bitkisel ürünlerden elde edilen gayri safi üretim değerinde en fazla payı % 55,6 ile Merkez ilçe almıştır. Tarla bitkileri ve sebze üretiminde de en fazla pay Merkez ilçede iken, meyve üretiminde en fazla payı (% 46,7) Seben İlçesi almıştır. (Tablo 64 )

123 Grafik 50. Bolu İlinde tarla Bitkileri Gayri Safi Üretim Değerlerinin İlçelere Göre Dağılımı

200.000.000

180.000.000

160.000.000

140.000.000

120.000.000

100.000.000 (YTL) 80.000.000

60.000.000

40.000.000

20.000.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs c ık Göynük Mudurnu

Tarla Bitkileri 173.936.610 4.837.750 5.012.400 14.130.420 17.295.800 8.123.990 2.216.140 17.400.750 22.727.300

Tablo 65 de Bolu İlinde Tarla Bitkilerinin Ekiliş, Üretim ve Gayri Safi Üretim Değerleri verilmiştir. Buna göre tarla bitkileri içerisinde en fazla üretim değerini % 53,42’lik oranla Patates oluşturmaktadır. Bunu sırası ile, Buğday (% 19,09) ve Slajlık Mısır (% 13,08) izlemektedir.

Tablo 65. Bolu İlinde Tarla Bitkilerinin Ekiliş Üretim ve Gayri Safi Üretim Değerleri (YTL) Üretim Değeri Ekiliş Alanı Üretim Değeri Oranı ÜRÜNLER (Ha) Üretim (Ton) (YTL) (%) TARLA BİTKİLERİ GENEL TOPLAM 113.198 648.712 265.667.960 100,00 TAHILLAR 94.572 324.694 103.384.510 38,91 Buğday 68.400 181.171 50.727.880 19,09 Arpa 19.780 51.695 12.923.750 4,86 Yulaf 3.638 7.629 1.678.380 0,63 Tritikale 596 1.385 623.250 0,23 Mısır(Dane) 228 1024 256.000 0,10 Mısır(Slaj) 1890 81.645 36.740.250 13,83 Çeltik 40 145 435.000 0,16 ENDÜSTRİ BİTKİLERİ 980 8.811 4.772.000 1,80 Şeker Pancarı 195 7.650 1.147.500 0,43 Şeker Pancarı(Tohumluk) 585 761 3.424.500 1,29 Ayçiçeği 200 400 200.000 0,08 BAKLAGİLLER 975 1804 4.216.000 1,59 Nohut 200 294 441.000 0,17 Fasulye 775 1.510 3.775.000 1,42

124 Tablo 65. (Devamı) Üretim Değeri ÜRÜNLER Ekiliş Alanı Üretim (Ton) Üretim Değeri Oranı YUMRULU BİTKİLER 10.030 283.850 141.925.000 53,42 Patates 10.030 283.850 141.925.000 53,42 YEM BİTKİLERİ 6.641 29.553 11.370.450 4,28 Fiğ (Dane) 561 1141 1.426.250 0,54 Fiğ (Kuru ot) 2.045 7.715 2.700.250 1,02 Korunga 1.339 4.631 1.620.850 0,61 Yonca (Kuru ot) 2.679 15.366 5.378.100 2,02 Hayvan Pancarı 17 700 245.000 0,09 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Tablo 66 da Bolu İlinde Sebze Ekiliş, Üretim ve Gayri Safi Üretim Değerleri verilmiştir. İl geneline bakıldığında, en fazla Gayri Safi Üretim Değerleri %37.06 ile taze fasulye oluşturmaktadır. Bunu sırası ile domates (%7.69), taze soğan (%7.63) ve diğerleri izlemektedir.

Tablo 66. Bolu İlinde Sebze Ekiliş Üretim ve Gayri Safi Üretim Değerleri Ekiliş Üretim Alanı- Üretim Değeri Üretim Değeri ÜRÜNLER (Ha) (Ton) (YTL.) Oranı (%) S E B Z E L E R GENEL TOPLAM 1.461 19.281 23.405.600 100,00

Baklagil Sebzeleri 511,8 5.593 8.389.500 35,84 Bakla 20,5 205 307.500 1,31 Fasulye (Taze) 406 4.692 7.038.000 30,07 Barbunya Fasulye (Taze) 79 658 987.000 4,22 Bezelye (Taze) 6,3 38 57.000 0,24 Meyvesi Yenen Sebzeler 464 7.142 5.365.500 22,92 Bamya 0 0 0 0,00 Biber (Dolmalık) 15 138 207.000 0,88 Biber (Sivri) 82 1018 1.527.000 6,52 Hıyar 39 471 471.000 2,01 Domates 147 2.820 1.410.000 6,02 Kabak (Bal) 70 1.374 687.000 2,94 Kabak (Sakız) 20 274 274.000 1,17 Karpuz 20 400 200.000 0,85 Kavun 22 440 330.000 1,41 Enginar 42 105 157.500 0,67 Patlıcan 7 102 102.000 0,44

125 Tablo 66. (Devamı) Ekiliş Alanı Üretim Üretim Üretim Değeri ÜRÜNLER (Ha) (Ton) Değeri Oranı (%) Yaprağı Yenen Sebzeler 345,6 4.967 6.233.500 26,63 Ispanak 125 1166 1.749.000 7,47 Pırasa 66,8 1.367 2.050.500 8,76 Lahana (Karayaprak) 7 126 126.000 0,54 Lahana (Kırmızı) 15 300 300.000 1,28 Lahana (Beyaz) 54,8 1.057 1.057.000 4,52 Marul (Göbekli) 25 233 233.000 1,00 Marul (Kıvırcık) 52 718 718.000 3,07 Soğansı Yumru ve Kök Sebzeler 140 1.579 3.417.100 14,60 Sarımsak (Taze) 10 46 92.000 0,39 Sarımsak (Kuru) 0 0 0 0,00 Soğan (Taze) 102 1.040 2.600.000 11,11 Soğan (Kuru) 1 12 3.600 0,02 Turp (Bayır) 17 301 451.500 1,93 Turp (Kırmızı) 10 180 270.000 1,15 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Grafik 51. Bolu İlinde Sebze Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı

9.000.000

8.000.000

7.000.000

6.000.000

5.000.000

(YTL) 4.000.000

3.000.000

2.000.000

1.000.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs c ık Göynük Mudurnu

Sebze 7.854.001 3.887.000 421.001 813.001 599.500 707.001 540.001 3.558.602 4.695.500

Tablo 67’de Bolu İlinde Meyve Ağaç Sayıları, Üretim ve Gayri Safi Üretim Değerleri verilmiştir. En fazla Gayri Safi Üretim Değerini % 47,90 ile elma % 12,77 ile Ceviz, % 9,02 ile Üzüm % 9,02 ile Armut oluşturmaktadır.

126 Tablo 67. Bolu İlinde Meyve Ağaç Sayıları Üretim ve Gayri Safi Üretim Değerleri (YTL) Ağaç Sayısı Üretim Değeri Üretim Değeri ÜRÜNLER (Adet) Üretim (Ton) (YTL.) Oranı (%) MEYVELER GENEL TOPLAM 1.045.855 42.094 42.942.064 100,00 Yumuşak Çekirdekliler 582.240 31.945 25.412.000 59,18 Armut 102995 3.875 3.875.000 9,02 Ayva 18060 604 906.000 2,11 Elma 458.025 27.424 20.568.000 47,90 Muşmula 3.160 42 63.000 0,15

Taş Çekirdekliler 343.085 5.223 7.180.564 16,72 Erik 90.525 2.075 3.112.500 7,25 İğde 6.910 98 98.000 0,23 Kiraz 39.500 952 1.666.000 3,88 Kızılcık 165.650 1.173 1.109.064 2,58 Şeftali 23.500 527 790.500 1,84 Vişne 15.900 385 385.000 0,90 Zerdali 1.100 13 19.500 0,05 Üzümsü Meyveler 15.150 3.512 4.184.000 9,74 Dut 15.150 412 309.000 0,72 Üzüm (ha) 400 3.100 3.875.000 9,02 Sert Kabuklular 105.380 1.414 6.165.500 14,36 Ceviz 37.260 1.219 5.485.500 12,77 Badem 7.850 118 295.000 0,69 Fındık 60.270 77 385.000 0,90 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Grafik 52. Bolu İlinde Meyve Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı

25.000.000

20.000.000

15.000.000 (YTL) 10.000.000

5.000.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs c ık Göynük Mudurnu

Meyve 2.766.250 2.563.250 256.000 143.750 996.000 20.065.500 1.629.000 7.241.000 7.345.250

Grafik 52 de görüldüğü üzere; Bolu ilinde meyvecilikten en fazla gelirin Seben ilçesinde olduğu görülmektedir. Bu gelirin yüksek olmasının nedeni ise elma üretiminin bu ilçede yoğunlaşmış olmasından kaynaklanmaktadır.

127 8.2.2. Hayvansal Üretim Değerleri

Tablo 68. Bolu İline Bağlı İlçelerde Hayvansal ve Su Ürünleri Gayri Safi Üretim Değerleri (YTL) Bal- Su İLÇELER Kırmızı Et Beyaz Et Süt Yumurta Balmumu Ürünleri TOPLAM

Merkez 16.252.842 390.796.240 21.323.136 600.000 1.531.659 319.124 430.823.000

Mengen 2.322.600 0 6.391.264 397500 344.670 173.401 9.629.435

Yeniçağa 644.080 0 3.319.440 35250 93.480 10.707 4.102.957

Dörtdivan 472.120 0 5.247.440 184500 100.500 0 6.004.560

Gerede 1.856.700 0 14.067.120 544200 432.000 0 16.900.020

Seben 489.515 0 10.487.680 0 384.000 0 11.361.195

Kıbrısçık 0 0 2.823.536 60000 344.100 0 3.227.636

Göynük 457.280 255.269.743 14.432.000 3.300.000 127.710 47172 273.633.905

Mudurnu 250.800 48.687.303 23.749.280 257100 675.750 545.341 74.165.573

İl Toplamı 22.745.937 694.753.285 101.840.896 5.378.550 4.033.869 1.095.745 829.848.281 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2001)

Tablo 68 ve Grafik 53 de görüleceği üzere en fazla gayri safi üretim değeri beyaz etten elde edilmiş ve Merkez, Göynük ve Mudurnu İlçelerinde yoğunlaşmıştır. Bu durum kanatlı kesim hanelerinin sadece bu ilçelerde bulunmasından kaynaklanmaktadır. Beyaz etten sonra süt ve kırmızı etin gayri safi üretim geliri diğer ürünlere göre ağırlıktadır.

Grafik 53. Bolu İlinde Toplam Gayri Safi Üretim Değerlerinin Ürünlere Göre Dağılımı (YTL) 800.000.000

700.000.000

600.000.000

500.000.000

400.000.000

300.000.000

200.000.000

100.000.000

0 Kırmız ı Et Beyaz Et Süt Yumurta Bal-Balmumu Su Ürünleri

Ürünler 22.745.937 694.753.285 107.600.560 5.378.550 4.033.869 1.095.745

128 Tablo 69. Bolu İlinde Hayvansal ve Su Ürünlerinden Elde Edilen Gayri Safi Üretim Değerleri

Üretim Değeri ÜRÜNLER Sayı (Baş-Adet) Üretim (Ton) Üretim Değeri (YTL.) Oranı (%)

HAYVANSAL ÜRETİM TOPLAMI 275.957.421 672.994 829.848.281 100,00 ET TOPLAMI 137.818.769 272.333 717.499.222 86,46 KIRMIZI ET 17.004 1.727 22.745.937 2,74 Sığır Eti 7.289 1.534 20.099.160 2,42 Kuzu Eti 8.927 176,58 2.471.295 0,30 Koyun Eti 633 12,29 129.150 0,02 Oğlak Eti 10 0,1 1.400 0,00 Keçi Eti 145 3,59 44.932 0,01 BEYAZ ET TOPLAMI 137.801.765 270.606 694.753.285 83,72 Tavuk-Piliç Eti 136.779.057 260.185 650.461.978 78,38 Hindi Eti 1.022.708 10.421 44.291.307 5,34 SÜT TOPLAMI 110.603 127.301 101.840.896 12,27 İnek Sütü 54.202 121.430 97.144.320 11,71 Manda Sütü 300 930 744.000 0,09 Koyun Sütü 45.264 4.074 3.259.008 0,39 Keçi Sütü 10.837 867 693.568 0,08 YUMURTA (Adet) 205.546 2.241 5.378.550 0,65 Yumurta 205.546 2.241 5.378.550 0,65

ARICILIK ÜRÜNLERİ TOPLAMI 20.738 338 4.033.869 0,49 Bal 20.738 329,5 3.953.760 0,48 Balmumu 8,9 80.109 0,01

SU ÜRÜNLERİ TOPLAMI 0 174 1.095.745 0,13 Alabalık - 167,76 1.085.037 0,13 Sazan (Avcılık) - 3,24 6.484 0,0008 Kadife (Avcılık) - 1,33 1.992 0,0002 Kefal (Avcılık) - 1,93 2.231 0,0003 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2001)

Bolu İlinde Hayvansal ve Su Ürünlerinden Elde Edilen Gayri Safi Üretim Değerleri Tablo 69 da verilmiştir. İl geneline bakıldığında Beyaz Et üretiminden elde edilen Gayri Safi Üretim Değerleri %83,72’lik oranla ilk sırayı almaktadır. İkinci sırada ise %11,71 lik oranla İnek sütü, daha sonra ise % 2,42 ile Sığır eti gelmektedir. Aşağıdaki grafiklerde Gayri Safi Üretim Değeri yüksek ürünlerin ilçelere göre dağılımları verilmiştir. (Grafik 54,55,56,57,58,59)

129 Grafik 54. Bolu İlinde Kırmızı Et Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı

18.000.000

16.000.000

14.000.000

12.000.000

10.000.000

(YTL) 8.000.000

6.000.000

4.000.000

2.000.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs ç ık Göynük Mudurnu

Kırmız ı Et 16.252.842 2.322.600 644.080 472.120 1.856.700 489.515 0 457.280 250.800

Grafik 55. Bolu İlinde Beyaz Et Gayri Safi Üreti Değerinin İlçelere Göre Dağılımı

450.000.000

400.000.000

350.000.000

300.000.000

250.000.000

(YTL)200.000.000

150.000.000

100.000.000

50.000.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs ç ık Göynük Mudurnu

Beyaz Et 390.796.24 0 0 0 0 0 0 255.269.74 48.687.303

130 Grafik 56. Bolu İlinde Süt, Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı

25.000.000

20.000.000

15.000.000 (YTL) 10.000.000

5.000.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs ç ık Göynük Mudurnu

Süt 21.323.136 6.391.264 3.319.440 5.247.440 14.067.120 10.487.680 2.823.536 14.432.000 23.749.280

Grafik 57. Bolu İlinde Yumurta, Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı

3.500.000

3.000.000

2.500.000

2.000.000

(YTL) 1.500.000

1.000.000

500.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs ç ık Göynük Mudurnu

Yumurta 600.000 397.500 35.250 184.500 544.200 0 60.000 3.300.000 257.100

131 Grafik 58. Bolu İlinde Bal ve Balmumu, Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı

1.800.000

1.600.000

1.400.000

1.200.000

1.000.000

(YTL) 800.000

600.000

400.000

200.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs ç ık Göynük Mudurnu

Bal-Balmumu 1.531.659 344.670 93.480 100.500 432.000 384.000 344.100 127.710 675.750

Grafik 59. Bolu İlinde Su Ürünleri Gayri Safi Üretim Değerinin İlçelere Göre Dağılımı

600.000

500.000

400.000

300.000 (YTL)

200.000

100.000

0 Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıs ç ık Göynük Mudurnu

Su Ürünleri 319.124 173.401 10.707 - - - - 47172 545.341

132 Tablo 70. Bolu İlinde Tarımsal Ürünlerde Gayri Safi Üretim Değerlerinin (1000 YTL) Ürünlere Göre Sıralaması İL İLÇELER GENELİ Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Tavuk-Piliç Eti 650.462 346.505 ------255.270 48.687 Patates 141.925 122.250 525 375 10.000 3.000 150 25 350 5.250 İnek Sütü 121.430 25.694 7.723 4.068 6.208 17.443 11.018 2.888 17.620 28.769 Buğday 50.728 15.729 1.988 1.470 2.275 8.344 2.718 1.201 9.380 7.623 Hindi Eti 44.291 44.291 ------Mısır Slaj 36.740 21.263 554 945 180 1.530 3.690 - 2.306 6.273 Elma 20.568 549 587 48 59 410 15.706 454 551 2.204 Sığır Eti 20.099 13.808 2.316 635 472 1.752 442 0 422 251 Arpa 12.924 4.785 113 938 1.200 2.833 525 394 844 1.294 T. Fasulye 7.038 1.380 2.250 150 108 90 45 60 1.980 975 Ceviz 5.486 378 581 36 0 189 252 104 2.318 1.629 Yumurta 5.379 600 398 35 185 544 - 60 3.300 257 Yonca Kuru Ot 5.378 2.660 1.120 25 56 81 385 2 560 490 Bal 3.954 1.514 322 93 96 432 384 344 126 642 Armut 3.875 162 464 100 65 327 779 546 409 1.023 Üzüm 3.875 - - - - - 2.000 469 1.406 0 K. Fasulye 3.775 845 - - 50 0 150 38 2.138 555 Ş. Pan.Toh. 3.425 2.399 0 1.026 ------Koyun Sütü 3.120 213 101 51 265 38 1.397 354 230 470 Erik 3.113 276 282 60 20 36 96 26 1.005 1.313 Fiğ Kuru Ot 2.700 1.365 0 7 53 945 37 37 100 158 Soğan (Taze) 2.600 1.125 413 25 - 25 25 350 138 500 Kuzu Eti 2.471 2.405 2 6 - 0 26 0 33 - Pırasa 2.051 825 240 - 24 120 23 27 102 690 Ispanak 1.749 600 60 60 450 38 75 24 38 405 Yulaf 1.678 1.015 53 220 8 154 - - 66 163 Kiraz 1.666 131 198 - - - 347 32 394 565 Korunga 1.621 490 343 6 5 88 210 0 32 448 S.Biber 1.527 675 216 - 45 - 75 12 324 180 Fiğ Dane 1.426 748 56 - 0 288 28 58 250 - Domates 1.410 300 120 15 15 75 125 30 180 550 Kızılcık 1.173 981 114 - - - - - 14 64 Şeker Pancarı 1.148 ------735 413 Alabalık 1.085 319 173 - - 0 - - 47 545 Lahana (Beyaz) 1.057 528 100 - 13 10 100 - 6 300 Barbunya 987 300 150 - - - 95 - 75 368 Ayva 906 108 156 12 - 35 - - 368 228 Şeftali 791 - - - - - 660 - 131 - Manda Sütü 746 554 73 10 0 73 0 - - 36 Marul (Kıvırcık) 718 450 12 90 40 36 0 - - 90 Keçi Sütü 693 27 7 3 - - 276 133 77 171

133 Tablo 70. (Devamı ) İL İLÇELER GENELİ Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrısçık Göynük Mudurnu Kabak (Bal) 687 360 90 0 55 102 20 - 0 60 Tritikale 623 236 3 2 304 31 9 5 14 20 Hıyar 471 192 45 - 0 60 40 12 66 56 Turp (Bayır) 452 135 - - - - 54 - 113 150 Nohut 441 - - - - 0 53 158 200 32 Çeltik 435 - - - - - 135 300 - - Fındık 385 100 30 - - - - - 55 200 Vişne 385 63 43 - - - 42 - 204 33 Kavun 330 - - - - - 30 - 300 - Dut 309 18 56 - - - 26 - 122 86 Bakla 308 300 8 ------Lahana (Mor) 300 0 ------300 Badem 295 - - - - - 58 - 238 - Kabak (Sakız) 274 225 0 - - 8 16 - 25 0 Turp (Kırmızı) 270 150 120 ------0 Mısır Dane 256 144 84 - - - - - 18 10 Hay. Pancarı 245 - - - - - 35 - 210 - Marul (Göbekli) 233 72 10 50 45 36 - - 20 - D.Biber 207 60 27 - - - 0 0 90 30 Ayçiçeği 200 ------200 - Karpuz 200 ------200 - Koyun Eti 129 13 5 2 0 105 2 0 2 0 Patlıcan 102 15 - 15 18 - 15 13 26 - İğde 98 - - - - - 90 - 8 - Sarımsak (Taze) 92 - 24 16 - - - 12 16 24 Bal Mumu 80 18 22 0 5 - - - 2 34 Muşmula 63 - 53 - - - 11 - 0 - Keçi Eti 45 25 0 - - - 20 0 0 0 Bamya 16 10 ------6 - Bezelye 16 6 4 ------6 Zerdali 14 ------14 - Sazan (Avcılık) 6 - - 6 ------

Kadife ve Kefal Balığı (Avcılık) 4 - - 4 ------Soğan Kuru 4 0 0 0 0 0 0 0 4 0 Sarımsak Kuru 0 - 0 0 - 0 0 0 0 - Burçak Kuru Ot 0 ------0 - Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Tablo 70 de tüm tarımsal ürünler gayri safi üretim değerlerine göre sıralanmıştır. Tabloya göre Bolu ilinde 77 farklı tarımsal ürünün üretildiği görülmektedir. Bu ürünler Gayri Safi Üretim Değerlerine göre çoktan aza doğru sıralanmıştır. Tablo 71 de ise en fazla gayri safi üretim değerine sahip olan 10 ürün ilçelere göre sıralanmıştır.

134 Tablo 71. Bolu İline Bağlı İlçelerde En Fazla Gayri Safi Üretim Değerlerine Sahip İlk On Ürünün Sıralanması

İl

Sıralama Geneli Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıscık Göynük Mudurnu

Tavuk- Tavuk- İnek Tavuk- Tavuk-Piliç 1 Piliç Eti Piliç Eti İnek Sütü İnek Sütü Patates Sütü Elma İnek Sütü Piliç Eti Eti

İnek 2 Patates Patates Sığır Eti Buğday İnek Sütü Buğday Sütü Buğday İnek Sütü İnek Sütü

T. Ş. Mısır 3 İnek Sütü Hindi Eti Fasulye Pan.Toh. Buğday Patates Slaj Armut Buğday Buğday

4 Buğday İnek Sütü Buğday Mısır Slaj Arpa Arpa Buğday Üzüm Yumurta Mısır Slaj

Yonca 5 Hindi Eti Mısır Slaj Kuru Ot Arpa Sığır Eti Sığır Eti Üzüm Elma Ceviz Patates

Koyun 6 Mısır Slaj Buğday Elma Sığır Eti Ispanak Mısır Slaj Sütü Arpa Mısır Slaj Elma

Fiğ Kuru Koyun K. 7 Elma Sığır Eti Ceviz Patates Tritikale Ot Armut Sütü Fasulye Ceviz

Soğan T. 8 Sığır Eti Arpa Mısır Slaj Yulaf Koyun Sütü Yumurta Şeftali (Taze) Fasulye Erik

Yonca 9 Arpa Kuru Ot Patates T. Fasulye Yumurta Bal Arpa Bal Üzüm Arpa

T. 10 Fasulye Kuzu Eti Armut Armut Mısır Slaj Elma Sığır Eti Çeltik Erik Armut Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

8.3. Tarımsal Üretimdeki Değişimler

Bu kısımda Bolu ilinde 1991-2001 yılları arasında il ekonomisi ve tarımsal faaliyetler bakımından önem taşıyan tarımsal ürünlerin üretimlerindeki değişimler incelenecektir. Tablo 72 de Bolu İline bağlı İlçelerde uzun yıllar (1995-2005) Buğday ekiliş alanları ve üretim miktarları verilmiş olup, Grafik 60 da ise, 1995 yılına göre yıllık oransal değişimler gösterilmiştir. Grafikten de görüleceği üzere 1996 yılında verimde artış görülmektedir.1997 yılında ise, hasat mevsiminin sürekli yağışlı (toplam yağış miktarı Ağustos ayında 87.5mm) geçmesi nedeniyle dane kaybı sonucu verim düşmüş, sürekli nem altında kalmasından dolayı ise yemeklik vasfını kaybetmiştir. Diğer yıllarda ise Merkez ilçede ortalama verim 400 kg/da, diğer ilçelerde ise 250 ile 300 kg/da olduğu görülmektedir.

135 Tablo 72. Bolu İline Bağlı İlçelerde Uzun yıllar (1995-2005) Buğday Ekiliş Alanları ve Üretim Miktarları I. II. III. IV. ALT BÖLGE ALT BÖLGE ALT BÖLGE ALT BÖLGE ALT BÖLGE İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıscık Göynük Mudurnu Ekiliş (ha) 16.350 4.000 2.100 3.300 12.500 2.800 2.200 5.900 9.500 1995 Üretim (ton) 65.400 10.000 6.300 8.250 25.000 3.510 5.280 4.750 19.950 Ekiliş (ha) 16.400 4.100 2.200 3.200 12.500 2.600 2.200 8.090 9.500 1996 Üretim (ton) 65.600 8.200 5.500 8.000 31.250 5.200 5.060 21.034 21.850 Ekiliş (ha) 16.750 4.100 2.250 3.200 13.400 2.600 2.200 9.200 9.750 1997 Üretim (ton) 58.625 7.380 5.175 6.400 26.800 4.550 4.620 21.160 20.475 Ekiliş (ha) 16.900 3.900 2.300 3.200 13.500 2.700 2.200 13.000 9.700 1998 Üretim (ton) 59.150 8.775 6.900 6.400 27.000 6.750 4.400 28.000 24.250 Ekiliş (ha) 17.000 4.000 2.100 3.350 13.500 2.700 2.250 13.000 9.700 1999 Üretim (ton) 59.500 8.000 6.050 8.375 27.000 5.400 4.500 32.500 23.280 Ekiliş (ha) 15.550 3.200 2.100 3.200 13.000 2.500 2.000 13.500 9.550 2000 Üretim (ton) 50.538 6.400 5.250 7.040 28.600 5.750 3.800 33.750 21.965 Ekiliş (ha) 15.700 3.300 2.100 3.500 12.800 2.500 2.020 14.500 9.600 2001 Üretim (ton) 59.660 6.600 5.145 7.875 29.440 5.750 4.404 36.250 21.600 Ekiliş (ha) 15.650 3.400 2.200 3.400 12.900 2.450 2.050 14.000 9.700 2002 Üretim (ton) 58.370 6.800 5.500 8.040 28.830 5.635 4.245 35.000 22.310 Ekiliş (ha) 15.950 3.900 1.700 3.300 13.000 2.500 1.900 13.500 10.100 2003 Üretim (ton) 57.920 7.800 4.250 8.040 29.425 5.720 3.845 33.750 23.230 Ekiliş (ha) 16.000 2.400 1.750 3.400 12.600 3.200 2.000 12.950 10.510 2004 Üretim (ton) 56.495 6.800 4.375 8.500 28.500 7.650 4.050 32.875 23.597 Ekiliş (ha) 16.050 2.850 2.100 3.250 12.700 3.950 2.100 13.400 12.000 2005 Üretim (ton) 56.175 7.100 5.250 8.125 29.800 9.708 4.288 33.500 27.225 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü

136 Grafik 60. Bolu İlinde 1995 Yılına Göre Buğday Ekiliş Alanları ve Üretim Miktarlarındaki Değişim Oranları (1995=100)

140,00

120,00

100,00

80,00 %

60,00

40,00

20,00 Ekiliş (ha) Üretim (Ton) 0,00 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Tablo 73. Bolu İline Bağlı İlçelerde Uzun yıllar (1995-2005) Patates Ekiliş Alanları ve Üretim Miktarları I. II. III. IV. ALT BÖLGE ALT BÖLGE ALT BÖLGE ALT BÖLGE ALT BÖLGE İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıscık Göynük Mudurnu Ekiliş 1995 (ha) 7.600 250 50 700 70 17 20 150 750 Üretim (ton) 228.000 3.000 1.250 21.000 945 340 300 1.200 12.000 Ekiliş 1996 (ha) 7.700 250 45 700 70 16 16 150 750 Üretim (ton) 231.000 3.000 1.170 21.000 945 320 176 1.500 12.000 Ekiliş 1997 (ha) 7.700 250 50 850 75 17 16 150 800 Üretim (ton) 231.000 3.000 1.000 20.000 1.012 340 176 1.500 12.800 Ekiliş (ha) 8.100 150 50 835 80 15 16 50 800 Üretim 1998 (ton) 243.000 1.800 1.000 18.370 1.015 300 172 500 12.800 Ekiliş (ha) 8.150 100 50 906 70 30 15 50 860 Üretim 1999 (ton) 244.500 1.200 1.250 20.838 910 600 150 500 13.760

137 Tablo 73. (Devamı) I. II. III. IV. ALT BÖLGE ALT BÖLGE ALT BÖLGE ALT BÖLGE ALT BÖLGE İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıscık Göynük Mudurnu Ekiliş (ha) 8.100 87 40 900 50 28 15 45 843 Üretim 2000 (ton) 243.000 1.044 1.000 22.500 650 420 150 675 12.645 Ekiliş (ha) 8.000 90 40 900 50 30 12 40 850 Üretim 2001 (ton) 240.000 1.170 1.000 22.500 650 540 132 560 12.750 Ekiliş (ha) 8.050 85 40 850 50 35 15 45 850 Üretim 2002 (ton) 241.500 1.020 1.000 21.250 650 525 150 675 12.750 Ekiliş (ha) 8.100 75 30 790 150 35 8 45 800 Üretim 2003 (ton) 243.000 900 750 19.750 2250 525 80 675 12.000 Ekiliş (ha) 8.200 70 30 800 210 20 5 30 750 Üretim 2004 (ton) 246.000 1.050 750 20.000 3150 240 50 450 11.250 Ekiliş (ha) 8.150 70 30 800 210 25 5 40 700 Üretim 2005 (ton) 244.500 1.050 750 20.000 6000 300 50 700 10.500 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü

Tablo 73 de Bolu İline bağlı İlçelerde uzun yıllar (1995-2005) Patates ekiliş alanları ve üretim miktarları verilmiş olup 1995 yılı baz alınarak yıllara göre değişim oranları Grafik 61 de gösterilmiştir.

Grafik 61. Bolu İlinde 1995 Yılına Göre Patates Ekiliş ve Üretimindeki Değişim Oranları (1995=100)

108

106

104

% 102

100

98 Ekiliş (ha) Üretim (Ton) 96 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

138 Grafik 62. Bolu İlinde 1995 yılına Göre Meyve Veren Elma Ağacı Sayısı ve Üretimdeki Değişim

140,00

120,00

100,00

80,00 % 60,00

40,00

20,00 M. Veren Yaş. Ağ. Say. Üretim (Ton) 0,00 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Tablo 74 de Bolu İline bağlı İlçelerde uzun yıllar (1995-2005) Elma ağacı sayıları ve üretim miktarları verilmiş olup 1995 yılı baz alınarak yıllara göre değişim oranları Grafik 62 de gösterilmiştir.

Tablo 74. Bolu İline Bağlı İlçelerde Uzun yıllar Elma Ağacı Sayıları ve Üretim Miktarları (1995-2005) ALT BÖLGE I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıscık Göynük Mudurnu M. Veren Yaş. Ağ. Say. 11.000 28.000 1.500 1.050 14.000 310.000 16.500 33.000 83.200 M. Vermeyen 1995 Yaş. Ağ. Say. 1.000 6.250 150 750 1.600 10.000 1.000 500 4.800

Üretim (ton) 770 700 50 45 350 20.000 510 726 3.350 M. Veren Yaş. Ağ. Say. 11.100 28.000 1.500 1.300 14.300 310.000 16.500 33.000 84.000 M. Vermeyen 1996 Yaş. Ağ. Say. 1.350 6.250 150 700 1.350 10.000 1.000 500 4.000

Üretim (ton) 866 1.260 68 65 500 21.700 660 1.650 4.200 M. Veren Yaş. Ağ. Say. 11.200 28.600 1.550 1.300 14.300 312.000 17.200 33.000 84.500 M. Vermeyen 1997 Yaş. Ağ. Say. 1.250 5.650 100 650 1.350 8.000 540 500 3.500

Üretim (ton) 784 1.287 70 65 643 21.840 688 1.815 4.225 M. Veren Yaş. Ağ. Say. 11.350 28.300 1.550 1.300 14.300 312.000 17.000 33.000 84.000 M. Vermeyen 1998 Yaş. Ağ. Say. 1.700 6.150 200 700 1.420 8.000 750 750 4.250

Üretim (ton) 738 707 77 65 472 23.400 680 1.650 4.200

139 Tablo 74. (Devamı) ALT BÖLGE I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıscık Göynük Mudurnu M. Veren Yaş. Ağ. 1999 Say. 11.400 27.800 1.400 1.300 14.220 311.850 15.000 31.550 84.350 M. Vermeyen Yaş. Ağ. Say. 1.650 4.940 350 750 1.380 7.600 1.000 2.400 4.380 Üretim (ton) 764 1.056 67 70 597 23.389 660 1.514 4.218 M. Veren Yaş. Ağ. Say. 11.600 24.200 1.500 1.300 13.100 283.000 14.000 28.500 75.000 2000 M. Vermeyen Yaş. Ağ. Say. 1.200 4.860 200 660 800 5.000 600 1.000 2.500 Üretim (ton) 650 847 60 65 550 21.508 630 1.140 3.150 M. Veren Yaş. Ağ. Say. 11.750 24.300 1.500 1.340 13.200 284.000 14.300 17.850 75.100 2001 M. Vermeyen Yaş. Ağ. Say. 1.160 4.750 220 630 720 4.500 450 940 2.400 Üretim (ton) 705 778 57 66 528 17.040 615 678 3.004 M. Veren Yaş. Ağ. Say. 11.301 24.300 1.500 1.420 13.400 285.000 14.480 17.800 74.000 2002 M. Vermeyen Yaş. Ağ. Say. 1.164 4.700 200 660 660 5.000 420 1.000 2.200 Üretim (ton) 693 773 57 68 543 19.951 591 673 2.960 M. Veren Yaş. Ağ. Say. 11.327 24.450 1.500 1.370 13.453 298.195 13.700 18.420 73.700 2003 M. Vermeyen Yaş. Ağ. Say. 1.085 4.790 200 610 660 6.100 410 955 2.340 Üretim (ton) 698 783 60 69 538 20.874 571 717 2.948 M. Veren Yaş. Ağ. Say. 11.617 24.500 1.600 1.515 13.505 298.300 13.640 18.380 74.050 2004 M. Vermeyen Yaş. Ağ. Say. 848 4.420 150 470 558 5.800 525 845 2.040 Üretim (ton) 726 774 64 75 540 20.881 602 715 2.692 M. Veren Yaş. Ağ. Say. 11.720 24.800 1.600 1.560 13.640 299.150 13.695 18.380 73.480 2005 M. Vermeyen Yaş. Ağ. Say. 713 4.030 150 395 375 4.800 455 690 1.860 Üretim (ton) 732 783 64 79 546 20.941 605 735 2.939 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü

Tablo 75. Bolu İli ve Türkiye’de Uzun yıllar (1994-2004) Tavuk Piliç- Et Üretim Miktarları(Ton)

Yıllar 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Bolu 74.500 92.800 105.200 105.472 110.162 120.772 153.456 141.271 125.757 115.590 187.674

Türkiye 311.347 417.539 553.540 616.589 622.150 656.078 753.751 670.411 696.160 872.000 877.000 Bolu İlinin Payı 23,9 22,2 19,0 17,1 17,7 18,4 20,4 21,1 18,1 13,3 21,4 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

140 Grafik 63. Türkiye ve Bolu da 1994 Yılına Göre Beyaz Et Üretimindeki Değişim (1994=100)

300,00

250,00

200,00

% 150,00

100,00

50,00 Bolu Türkiye

0,00 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Tablo 76. Bolu İlinde Uzun Yıllar Hindi Eti Üretim Miktarları(Ton)

Yıllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Üretim 25 160 476 540 1.500 3.888 4.111 4.760 2.703 7.737 10.481 Miktarı

Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

141 Tablo 77. Bolu İline Bağlı İlçelerde Uzun yıllar (1995-2005) Irklara Göre İnek Sütü Üretim Miktarları (Ton) ALT BÖLGE I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıscık Göynük Mudurnu Kültür 6.566,40 1.016,40 504 7,5 - 7.200,00 536 4.675,00 5.246,00 K.Melezi 26.887,00 6.946,80 3.831,80 5.513,00 5.300,60 5.217,00 330 13.230,00 14.385,00 1995 Yerli 3.080,60 1.560,00 1.934,40 2.545,40 11.449,00 1.753,70 4.140,00 1.200,00 3.102,00 Toplam 36.534 9.523 6.270 8.066 16.750 14.171 5.006 19.105 22.733 Kültür 7.296,00 1.054,20 529,2 63,8 - 7.300,00 600 4.887,50 5.074,00 K.Melezi 27.623,00 6.951,00 3.909,80 5.485,30 6.596,00 5.792,80 1.058,00 13.293,00 14.250,60 1996 Yerli 3.159,80 1.437,50 2.244,00 2.526,70 10.500,00 1.672,00 3.000,00 1.088,00 3.333,00 Toplam 38.079 9.443 6.683 8.076 17.096 14.765 4.658 19.269 22.658 Kültür 6.067,20 1.008,00 210 60 - 6.400,00 152 3.400,00 5.160,00 K.Melezi 15.410,00 5.040,00 2.145,00 4.717,50 6.630,00 4.735,30 1.928,00 5.250,00 13.440,00 1997 Yerli 5.844,30 1.131,30 306 2.750,00 9.500,00 1.577,00 2.602,50 8.000,00 3.432,00 Toplam 27.322 7.179 2.661 7.528 16.130 12.712 4.683 16.650 22.032 Kültür 7.502,40 1.008,00 323,4 75 - 11.275,00 156 10.667,50 5.233,10 K.Melezi 16.525,50 4.872,00 1.809,60 4.347,50 8.075,00 5.017,30 1.508,00 4.798,50 14.758,80 1998 Yerli 12.413,00 812,5 612 2.873,20 11.030,00 767,6 802,5 2.960,00 3.923,70 Toplam 36.441 6.693 2.745 7.296 19.105 17.060 2.467 18.426 23.916 Kültür 7.008,00 1.008,00 8.820,00 150 - 9.800,00 188 8.287,50 6.192,00 K.Melezi 16.215,00 4.235,70 1.462,50 3.515,00 7.786,00 5.264,00 1.480,00 4.620,00 13.650,00 1999 Yerli 12.094,50 1.131,30 1.800,00 2.475,00 9.200,00 722 4.161,00 3.515,20 3.069,00 Toplam 35.318 6.375 12.083 6.140 16.986 15.786 5.829 16.423 22.911 Kültür 7.680,00 1.050,00 9.660,00 101,3 - 10.800,00 224 10.412,50 6.708,00 K.Melezi 19.448,80 5.775,00 1.365,00 4.556,60 6.460,00 5.781,00 2.250,00 3.780,00 14.385,00 2000 Yerli 7.095,00 850 1.440,00 2.439,80 11.000,00 513 1.822,50 3.268,80 2.227,50 Toplam 34.224 7.675 12.465 7.098 17.460 17.094 4.297 17.461 23.321 Kültür 7.200,00 882 9.240,00 97,5 - 10.500,00 180 10.880,00 6.235,00 K.Melezi 18.630,00 5.544,00 1.365,00 4.625,00 4.420,00 5.170,00 2.308,00 4.084,50 10.710,00 2001 Yerli 6.435,00 1.556,30 1.500,00 1.980,00 11.000,00 532 1.792,50 2.816,00 1.402,50 Toplam 32.265 7.982 12.105 6.703 15.420 16.202 4.281 17.781 18.348 Kültür 19.920,00 302,40 0,00 13.893,75 243,75 1.520,00 11.880,00 7.990,00 9.825,50 K.Melezi 26.358,00 7.224,00 6.448,65 7.196,50 3.221,50 10.459,85 25.140,00 11.291,70 4.315,50 2002 Yerli 22.817,85 4.137,50 27.835,20 2.981,00 2.373,00 4.569,50 1.620,00 768,00 4.686,00 Toplam 69.096 11.664 34.284 24.071 5.838 16.549 38.640 20.050 18.827 Kültür 5.088,00 575,40 0,00 13.931,25 236,25 1.290,00 10.320,00 5.758,75 8.281,80 K.Melezi 38.748,10 7.543,20 5.721,30 6.983,75 2.944,40 12.823,95 25.140,00 10.920,00 3.049,20 2003 Yerli 17.737,50 4.045,00 29.035,20 2.766,50 1.975,00 4.886,80 1.680,00 824,00 3.630,00 Toplam 61.574 12.164 34.757 23.682 5.156 19.001 37.140 17.503 14.961 Kültür 4.747,20 630,00 0,00 16.050,00 333,75 340,00 29.400,00 6.332,50 68,80 K.Melezi 40.031,50 6.930,00 1.807,65 8.001,25 1.300,50 10.264,80 25.880,00 11.298,00 3.133,20 2004 Yerli 15.069,45 4.937,50 30.528,00 2.365,00 2.009,00 3.313,60 1.072,50 620,80 3.654,75 Toplam 59.848 12.498 32.336 26.416 3.643 13.918 56.353 18.251 6.857 Kültür 2.016,00 133,30 86,00 10.800,00 382,50 278,40 15.750,00 5.060,00 180,00 K.Melezi 19.477,50 1.890,00 1.629,70 5.500,00 765,00 5.520,00 12.600,00 5.670,00 1.848,00 2005 Yerli 4.200,00 4.185,00 15.727,50 1.320,00 1.740,00 1.925,00 418,50 288,00 2.040,00 Toplam 25.694 6.208 17.443 17.620 2.888 7.723 28.769 11.018 4.068 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü

142 Tablo 78. Bolu İline Bağlı İlçelerde Uzun yıllar (1995-2005) Irklara Göre Sığır Eti Üretim Miktarları (Ton) ALT BÖLGE I. ALT BÖLGE II. ALT BÖLGE III. ALT BÖLGE IV. ALT BÖLGE İLÇELER Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıscık Göynük Mudurnu Kültür 166,2 28,3 14 0,2 - 175 15,7 128,7 142,7 K.Melezi 1.157,30 312,6 185,7 268,2 252,6 229,8 15,6 623,7 678,2 Yerli 134,4 89,9 116,1 156,2 669,8 70,6 211,1 57,4 143,8 1995 Toplam 1.458 431 316 425 922 475 242 810 965 Kültür 184,7 29,4 14,7 1,9 - 177,4 17,6 134,6 138,1 K.Melezi 1.189,00 312,8 189,5 266,9 314,3 255,1 50 626,7 671,8 Yerli 137,9 82,8 134,6 155 614,3 67,3 153 52 154,5 1996 Toplam 1.512 425 339 424 929 500 221 813 964 Kültür 153,6 28,1 5,9 1,8 - 155,5 4,4 93,6 140,4 K.Melezi 663,3 226,8 104 229,5 315,9 208,6 91,1 247,5 633,6 Yerli 255 65,2 18,4 168,8 555,8 63,5 132,7 382,5 159,1 1997 Toplam 1.072 320 128 400 872 428 228 724 933 Kültür 189,9 28,1 9 2,3 - 274 4,6 293,7 142,4 K.Melezi 711,3 219,2 87,7 211,5 384,8 221 71,3 226,2 695,8 Yerli 541,7 46,8 36,7 176,3 645,3 30,9 40,9 141,5 181,9 1998 Toplam 1.443 294 133 390 1.030 526 117 661 1.020 Kültür 177,4 28,1 245,7 4,5 - 238,1 5,5 228,2 168,5 K.Melezi 698 190,6 70,9 171 371 231,8 69,9 217,8 643,5 Yerli 527,8 65,2 108 151,9 538,2 29,1 212,2 168,1 142,3 1999 Toplam 1.403 284 425 327 909 499 288 614 954 Kültür 194,4 29,3 269,1 3 - 262,4 6,6 286,7 182,5 K.Melezi 837,1 259,9 66,2 221,7 307,8 254,6 106,3 178,2 678,2 Yerli 309,6 49 86,4 149,7 643,5 20,7 92,9 156,3 103,3 2000 Toplam 1.341 338 422 374 951 538 206 621 964 Kültür 182,3 24,6 257,4 2,9 - 255,2 5,3 299,5 169,7 K.Melezi 801,9 249,5 66,2 225 210,6 227,7 109,1 192,6 504,9 Yerli 280,8 89,6 90 121,5 643,5 21,4 91,4 134,6 65 2001 Toplam 1.265 364 414 349 854 504 206 627 740 Kültür - 25,5 ------K.Melezi 530,1 65,7 24,7 - - 3,1 - - - Yerli - 13,4 19,2 - 129,7 - - - - 2002 Toplam 530 105 44 - 130 3 - - - Kültür - 20,5 ------K.Melezi - 21,5 22,0 9,8 - 31,7 - - - Yerli 238,5 33,5 13,5 9,0 136,6 - - - - 2003 Toplam 239 76 35 19 137 32 - - - Kültür - 11,3 - - - - - 26,9 - K.Melezi - 64,2 31,0 21,0 - 30,2 - - 35,1 Yerli 607,4 31,9 10,5 26,0 163,4 - - - - 2004 Toplam 607 107 42 47 163 30 - 27 35 Kültür - 70,2 0,6 16,6 - - - - 6,5 K.Melezi - 84,7 30,6 26,3 - 27,0 - 28,1 13,5 Yerli 982,5 34,4 21,8 0,0 175,2 5,8 - - 2,8 2005 Toplam 983 189 53 43 175 33 - 28 23 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü

143 Grafik 64. Bolu İlinde 1995 Yılına Göre Süt ve Et Üretimindeki Değişim (1995=100)

200,00 Süt Üretimi 180,00 Kırmızı Et Üretimi 160,00

140,00

120,00

100,00

80,00

60,00

40,00

20,00

0,00 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

8.4. Tarımsal Üretimde Verimlilik

8.4.1.Bitkisel Üretimde Verimlilik

Verimlilik değerlendirmeleri yapılırken İl’de yetiştirilen ekonomik öneme sahip ürünlerin birim alana verimleri Türkiye, Avrupa Birliği ve Dünya ortalaması ile karşılaştırması yapılacaktır. Bolu İlinde verimlilik düzeyi genelde Türkiye ortalamasına yakın olarak görülmektedir. İl’de üretilen önemli tarımsal ürünlerin verimlilik karşılaştırmaları Tablo 79 da verilmiştir.

Tablo 79. İl İçin Önemli Bazı Ürünlerin Verimlilik Karşılaştırmaları (Kg/ha) AB ÜRÜNLER BOLU TÜRKİYE DÜNYA ORTALAMASI ORTALAMASI Patates 27.036 27.273 34.369 15.589 Buğday 2.738 1.919 5.705 2.758 Elma (Kg / Ağaç) 60 76 -- -- Arpa 2.661 2.101 4.489 2.401 Şeker Pancarı 35.000 38.305 59.188 39.208 Pirinç 4.000 3.138 6.616 3.859 Nohut 1.984 896 626 778 Kuru Fasulye 2.075 1.362 1.641 719 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü, T.C. TKB., DİE, FAO İstatistikleri *Dünya ve A.B. verim ortalamaları ile ilgili ulaşılabilen veriler 1999 yılına ait olduğu için Türkiye ve Bolu ile ilgili verilerde 1999 yılı kayıtları kullanılmıştır.

144 Tablo 79 da görüldüğü gibi tarla bitkileri üretiminde verimlilik değerleri bakımından Türkiye ortalamasının üzerinde Dünya ortalamalarına yakın olduğu görülmektedir. Bu değerlerin yüksekliği İlde tarımsal faaliyetlerde kullanılan teknik ve tarım kültürünün iyi düzeyde olduğunu göstermektedir. İlin toprak yapısı ve iklim durumunun verimdeki yüksekliğe katkısını gözden uzak tutmamak gerekir. Önemli tarımsal ürünlerden birisi olan Patateste durum biraz farklıdır. Türkiye ortalamasının altında olduğu görülen patates verimindeki düşüklüğün nedeni toprak yapısı ve sulama suyundaki yetersizliklerdir. Patates üretiminde uygulanan buğday – patates , buğday- patates-şeker pancarı münavebesi ve kullanılan gübre miktarının sürdürülebilir tarımın garantisi olması yanında kaliteli tohumluk ve yemeklik patates üretimini de sağlamaktadır. Nitekim pazarda Bolu patatesi bir marka gibi algılanmakta, daha yüksek fiyatına rağmen tüketicinin tercihi olmaktadır. Nohut ve kuru fasulye verimlerinin oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Bunun nedeni ise iklim verilerinin bu ürünlerin üretimine uygunluğu olarak açıklamak mümkündür. Bununla birlikte üretime gereken önem verilerek verimin artırılması mümkün olduğu gibi daha kaliteli üretim yapmak ta mümkün olacaktır Genel olarak İlin verimlilik değerlerine bakıldığında görüntü iyi olmakla birlikte bu durumun bütün bölgelerde aynı olduğunu söylemek zordur. Tablo 78 de İlçeler bazında verim karşılaştırmaları görülmektedir.

Tablo 80. Önemli Bazı Ürünlerin İlçelere Göre Verimlilik Karşılaştırmaları (Kg/ha)

Ürünler Merkez Mengen Yeniçağa Dörtdivan Gerede Seben Kıbrıscık Mudurnu Göynük Patates 30.000 12.000 25.000 23.000 13.000 20.000 10.000 16.000 10.000 Buğday 3.500 2.000 2.881 2.500 2.000 2.000 2.000 2.400 2.500 Elma (Kg / 67 38 48 54 42 75 44 50 48 Ağaç) Arpa 3.750 2.000 3.000 2.000 2.068 2.000 2.000 2.250 2.225 Fasulye 10.000 9.000 10.000 8.000 7.000 10.000 10.000 10.000 10.000 (Taze Şeker Panc. 1.200 -- 1.200 ------(Tohum) Şeker Panc. ------35.000 35.000 Nohut ------2.286 2.000 1.600 2.000 2.000 Fasulye 2.502 -- 2.000 -- 1.600 1.500 1.200 1.200 2.500 (Kuru) Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü

Tablo 80 deki verimlilik rakamlarının karşılaştırılmasında ilk göze çarpan husus üretildiği yerde ekonomik değer taşıyan ürünlerin daha verimli olduğunu görmek mümkündür. Örneğin Merkez, Yeniçağa ve Dörtdivan ilçelerinde patates üretimi ekonomik değeri fazla olan bir üründür. Bu İlçelerin verimleri de diğerlerine nazaran daha yüksektir. Verimdeki bu artış bakım şartlarının daha iyi olmasına bağlı olduğu gibi toprak, iklim vb. üretim şartlarının daha uygun olmasına ve yetiştiricilik tecrübelerinin artması gibi değişken faktörlere bağlı bir durumdur. Bu düşünce şeklinin desteklendiği Seben İlçesindeki Elma üretiminde de görülmektedir. İldeki toplam elma üretiminin yüzde altmışını tek başına karşılayan Seben İlçesinde ağaç başına verim Türkiye ortalaması ile aynıdır. Buna karşılık diğer İlçelerde belirgin derecede daha düşüktür.

145 8.4.2 Hayvancılıkta Verimlilik

Tavuk–Piliç eti üretimi Bolu ilinde en yüksek değeri taşıyan üretim kolu olarak görülmektedir. Tavukçuluk, 1970'li yıllardan başlayarak ülkemiz hayvancılık sektörü içinde sürekli bir gelişme sağlanan, kendi üretim planlamasını yapabilen ve ülke ihtiyacını karşılayabilen önemli bir üretim dalıdır. Ülkemizde bugün üretilen beyaz etin yaklaşık %80'i son derece modern tesislerde gerçekleştirilmektedir ve çoğu gelişmiş ülkelerdeki benzerlerinden teknolojik olarak 20 yıl daha gençtir. Ülkemiz piliç eti üretiminde dünya ülkeleri sıralamasında 176 ülke içinde 18. sıradadır. Bolu İli ise Türkiye beyaz et üretiminin 1996 yılında % 19’unu yetiştirirken bu rakam 2001 yılında % 22,56 ya çıkmıştır. Ülkemizdeki broiler işletmelerin %72,6'sını 5000 adet/devre kapasiteli işletmeler oluşturmaktadır. İlimizdeki İşletmelerin % 23’ünü 2500 – 5000 Ad/devre kapasiteli işletmeler, % 76’sını 5000 – 50.000 ad/devre kapasiteli işletmeler oluşturmaktadır. Bu durum günümüzde modern teknoloji ile üretimin en yoğun olduğu faaliyet kolu olan bu üretim sektöründe düşük kapasiteli işletmelerde ekonomik üretim yapılması artan maliyet nedeniyle mümkün olmamaktadır. İnek sütü ve sığır eti üretimindeki verimlilik karşılaştırmaları aşağıdaki tablolarda gösterilmiştir. Süt ve et verimleri İlçelere ve sığır ırklarına göre değişiklik göstermektedir.

Tablo 81. İlçelere Göre İnek Sütü Üretiminde Verimlilik Karşılaştırmaları Yerli K.Melezi Kültür TOPLAM

sı

İlçe Sağılan Hayvan Sayısı Ort. Süt Verimi (Ton) ÜretimiSüt (Ton) Sağılan Hayvan Sayısı Ort. Süt Verimi (Ton) ÜretimiSüt (Ton) Sağılan Hayvan Sayı Ort. Süt Verimi (Ton) ÜretimiSüt (Ton) Sağılan Hayvan Sayısı Ort. Süt Verimi (Ton) ÜretimiSüt (Ton) Merkez 2.400 1,750 4.200 7.950 2,450 19.478 420 4,800 2.016 10.770 2,386 25.694 Mengen 1.100 1,750 1.925 2.300 2,400 5.520 58 4,800 278 3.458 2,233 7.723 Yeniçağa 1.200 1,700 2.040 840 2,200 1.848 40 4,500 180 2.080 1,956 4.068 Dörtdivan 3.100 1,350 4.185 900 2,100 1.890 31 4,300 133 4.031 1,540 6.208 Gerede 11.650 1,350 15.728 758 2,150 1.630 20 4,300 86 12.428 1,404 17.443 Seben 180 1,600 288 2.700 2,100 5.670 1.100 4,600 5.060 3.980 2,768 11.018 Kıbrıscık 1.450 1,200 1.740 450 1,700 765 85 4,500 383 1.985 1,455 2.888 Göynük 800 1,650 1.320 2.500 2,200 5.500 2.400 4,500 10.800 5.700 3,091 17.620 Mudurnu 270 1,550 419 6.000 2,100 12.600 3.500 4,500 15.750 9.770 2,945 28.769 TOPLAM 22.150 31.844 24.398 54.900 7.654 34.686 54.202 121.430 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü(2005)

Tablo 81 e göre ortalama süt verimleri yerli ırklarda 1 ton/yıl ile 1,9 ton/yıl arasında, Kültür Melezi ırklarda 1,7 ton/yıl ile 2,35 ton/yıl arasında Kültür ırklarında ise 3,75 ton/yıl ile 5 ton/yıl arasında değişmektedir.

146 Tablo 82 İlçelere Göre Sığır Eti Üretiminde Verimlilik Karşılaştırmaları Yerli K.Melezi Kültür TOPLAM

Hayvan

Kesilen Sayısı Ort. Karkas Ağrlığı (Ton) ÜretimiEt (Ton) Kesilen Hayvan Sayısı Ort. Karkas Ağrlığı (Ton) Kesilen Hayvan Sayısı Ort. Karkas Ağrlığı (Ton) ÜretimiEt (Ton) Kesilen Hayvan Sayısı Ort. Karkas Ağrlığı (Ton) ÜretimiEt (Ton)

İlçe Merkez 4.507 0,220 991,54 ------4.507 0,21 991,54 Mengen 180 0,191 34,38 299 0,283 84,70 209 0,336 70,20101 688 0,2 189,28 Yeniçağa 161 0,135 21,75 140 0,219 30,60 2 0,300 0,6 303 0,22 52,95 Dörtdivan - - - 126 0,209 26,33 79 0,210 16,59 205 0,18 42,92 Gerede 1.095 0,160 175,20 ------1.095 0,14 175,20 Seben 32 0,180 5,76 150 0,180 27,00 - - - 182 0,24 32,76 Kıbrıscık ------Göynük - - - 163 0,173 28,14 - - - 163 0,22 28,14 Mudurnu 18 0,155 2,79 71 0,190 13,49 32 0,204 6,52 121 0,22 22,80 TOPLAM 5.993 1.231,42 949 210,26 322 93,91 7.264 0,2 1.535,60 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü(2005)

Tablo 82 ye göre ortalama karkas verimleri yerli ırklarda 130 ile 170 kg arasında, Kültür Melezi ırklarda 180 ile 230 kg arasında Kültür ırklarında ise 250 ile 270 kg arasında değişmektedir.

Et ve süt verimlerindeki ırklara göre olan farklılıklar ırk özelliklerine bağlı iken ilçeler arasında görülen farklılıklar ise bakım besleme şartlarına göre değişiklik göstermektedir. Bu nedenle yerli ırkların melezleşerek et ve süt verimlerinin arttırılması mümkündür. Irkların mevcut haliyle verimlerinin arttırılması için de bakım besleme şartlarının iyileştirilmesi gerekmektedir.

8.5. Tarımsal Üretimde Karlılık

Tablo 83. Bolu İlinde En Fazla Ekilişi Yapılan 10 Bitkisel Ürün (2005) Ürünler Ekiliş (Ha) 1 Buğday 68.400,00 2 Arpa 19.780,00 3 Patates 10.030,00 4 Yulaf 3.638,00 5 Yonca (Kuru Ot) 2.679,00 6 Fiğ (Kuru Ot) 2.045,00 7 Elma* 2.266,79 8 Mısır (Slaj) 1.890,00 9 Korunga 1.339,00 10 Fasulye 775,00 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü(2005) * 1 Hektara 208 Ağaç hesaplanmıştır.

147 Grafik 65. Bolu İlinde En Fazla Ekiliş Alanına Sahip Bazı Bitkisel Ürünler

80.000,00

70.000,00

60.000,00

50.000,00

40.000,00 (ha)

30.000,00

20.000,00

10.000,00

0,00 Arpa Yulaf Elma* Patates Buğday Fasulye Korunga Mısır (Slaj) Fiğ (Kuru Ot) Yonca (Kuru Ot) Ürünler

Tablo 84. Bolu İlinde 2005 Yılında Sırasıyla En Gelir Getiren Bazı Bitkisel Ürünler

Ekiliş Alanı 1 Dekara Brüt Ürün Masraf Net Gelir* (Ha) Üretim Değeri

Elma 2.128** 877.500.000 273.927.200 681.100.000

Domates 138 669.900.000 307.109.760 458.080.000 Hıyar 49 520.000.000 307.109.760 308.180.000

Patates 10.008 500.000.000 302.756.000 280.500.000

Ş.Pancarı Tohumluk 648 355.500.000 205.274.048 222.424.000 Çeltik 53 300.000.000 236.048.000 134.800.000

Ş.Pancarı 500 252.000.000 205.274.048 118.924.000

Yonca (Kuru Ot) 2.887 228.937.500 203.705.081 64.518.338 Nohut 177 106.875.000 80.714.000 63.525.000

K.Fasulye 626 111.375.000 100.914.000 60.025.000

Mısır (Hasıl) 293 131.250.000 126.756.800 52.775.000

Buğday 66.020 72.625.000 62.337.467 47.708.333 Kaynak: Bolu Tarım İl Müdürlüğü(2005) *= Kendi arazisinde (kira faiz vergi hariç tutulmuştur) **= 1 Hektara 208 ağaç hesap edilmiştir

148 Grafik 66. Bolu İlinde En Fazla Gelir Getiren Bazı Bitkisel Ürünler

9000

8000

7000

6000

5000

4000 Gelir (YTL) 3000

2000

1000

0 Hıyar Elma Çeltik Nohut Ot) Buğday Patates Domates Ş.Pancarı K.Fasulye Ş.Pancarı Tohumluk Mısır (Slaj) Mısır Yonca (Kuru Ürünler

8.6.Tarımsal Pazarlama Sistemi

Bolu İli Tarım Master Planı çalışmaları kapsamında, İl’de üretim ve dış ticaret bakımından önemli olan beyaz et, patates, makarna, taze mantar, hayvansal üretim ürünlerinin yurtiçi ve yurtdışındaki arz ve talep durumu incelenerek seçilen ürünlerin gelecek 10 yıla yönelik arz-talep dengesi ve ihracat potansiyeli detaylı olarak incelenmiştir. Bu ürünlerin pazarlanmasında aktif rol alan kuruluşlar arasında kooperatifler ve özel sektör kuruluşları yer almaktadır. İlde özellikle beyaz et üretiminde faaliyet gösteren ve sözleşmeli üretim yapan Erpiliç ve Beypi gibi firmaların kurmuş olduğu bayilik sistemine dayalı pazarlama ağı yeterlidir. Bu sistemde üretici sözleşme yaptığı firmanın kontrolünde ürettiği ürünün tamamını firmaya vermektedir. Firma aldığı canlı hayvanı tesislerinde işleyerek bayileri vasıtasıyla tüketime arz etmektedir. Bu sistemin önemli sorunu beyaz et fiyatlarındaki dalgalanmalardır. Bu dalgalanmalar çok değişken faktörlere bağlı olarak gelişebilmektedir. Şeker Pancarı tohumluğu üretiminde de durum aynıdır. Sözleşmeli üretim yapılan bu sektörde üretici tarafından üretilen tohumluğun tamamı Pan Tohum Islah ve Üretme firması tarafından alınarak, selekte edilip ilaçlanarak ambalajlanmasından sonra bir kısmı tekrar yurtiçi üretim için bir kısmı da yurt dışına ihraç edilmektedir. Örneğin 2001 yılında 61.864 kg şeker pancarı tohumluğunun yurt dışına ihracı gerçekleşmiştir. 149 Pazarlaması en kolay ürünler sözleşmeli üretim yapılan ürünlerle birlikte ilde işleme sanayii kurulmuş olan ürünlerdir. Örneğin hububat ürünlerinin pazarlanmasında da önemli bir sorun yaşanmaktadır. Üretici malını entegre yem ve un fabrikalarından istediğine değişik satış şartlarıyla verebilmektedir. İldeki tarımsal ürünlerin pazarlanmasında organizasyon olmayan ve pazarlama problemleri yaşanan ürünler, sözleşmeli üretim yapılmayan ve çiftçi organizasyonları olmayan ürünlerdir. Patates pazarlamasında böyle bir organizasyon bulunmamaktadır. Üreticiler ürettikleri ürünü ya pazara götürerek kendileri pazarlamakta ya da toptan alım yapan tüccarlara satılmaktadır. Genellikle depo yetersizliği nedeniyle pazara arz ve satış düşünülmektedir. Bir dönem içerisinde arzın fazlalığı nedeniyle piyasa fiyatlar düştüğü gibi ürününü biran önce satmak isteyen üreticinin malını yüksek fiyattan alıyor gibi davranarak aldatan dolandırıcılara gün doğmaktadır. Bu yüzden bir çok üretici mağdur olmakta bin bir güçlükle ürettiği malını dolandırıcıya kaptırarak büyük sıkıntılar yaşamaktadır. Benzer sorunlar üreticinin kendi imkanları ile üreterek pazarlamaya çalıştığı bütün ürünler için geçerlidir.

8.6.1.Süt Pazarlaması

Süt ve ürünlerinin pazarlanmasında farklı yöntemler uygulanmaktadır. Süt olarak pazarlamasında ya toplayıcılar devreye girmekte yada İl ve ilçe merkezine yakın olan üreticiler ürününü doğrudan tüketiciye veya pazara götürerek satmaktadır.Toplayıcılar aldıkları sütü mandıralara devretmektedir. Ya da süt mandıralarının kendi toplayıcıları vasıtasıyla toplanmaktadır. Bu konuda tek farklı durum Göynük İlçesinde Kaymakamlık Köylere Hizmet Götürme Birliğinin organizasyonu ile gerçekleştirilen süt pazarlamasında, Birlik tarafından İlçede toplanan sütler ihale ile süt mamulleri üreten firmalara satılmaktadır. Diğer taraftan üreticiler ürettikleri sütü kendileri işleyerek elde ettikleri ürünleri pazarda perakende satmaktadır.

150 SÜT PAZARLAMA KANALLARI

Şekil 13. Bolu İli Süt Pazarlama Kanalları

SÜT ÜRETİMİ

SÜT İşlenm iş süt ürünleri

Ö z tü k e tim A racı M andıra Toplayıcı T o p la y ıc ısı

Y erel Pazarda satış (Süt, tereyağı, Peynir v.s. B irlik

M andıra

M arket Bakkal vb. satış T ü k etici noktaları Süt fabrikası

151 Tablo 85. Bolu İli Süt Pazarlaması (SWOT analizi) Strateji Mevcut Problemler Fırsatlar Tehlikeler durum Süt Üretimi -Süt üretimi il -Üretimde hijyen -İlde kurulu - Piyasa dengesiz ve tarımında şartlarına dikkat olduğu halde rekabetin olması pazarlaması önemli bir yere edilmiyor çalıştırılamayan ve üreticinin sahip. büyük bir organizasyonlarını -Pazarlamaya işleme tesisinin engellemesi -Süt üretimi yönelik üretici bulun-ması. yapılabilecek organizasyonları -İl dışındaki büyük büyük bir yok. -Çevre İllerde firmaların potansiyel süt işleme piyasaya hakim mevcut. -Üretilen sütün fabrikalarının olması kalitesi düşük. mevcudiyeti. -Diğer tarım -İlde ve yurt ürünlerine -Fiyatlarda -İl’in İstanbul – genelinde kişi nazaran daha istikrar yok Ankara başına süt istikrarlı gelir metropolleri tüketiminin az sağlamakta. -Üretim arasında yer olması. standardize alması. edilmemiş ve belli -Sözleşmeli bir üretim hedefi -Sütten elde üretimle ilgili ile planlaması edilen ürünlerin yeterli yasal yok. çeşitli ve talep düzenlemelerin miktarının çok bulunmaması. - SEK’e ait ilde olması. kurulu bulunan -Süt süt sanayii -İnsan muhafazasının tesisinin atıl beslenme-sinin zor olması durumda vazgeçilmez kalması. protein kaynağı olması -Sokak satıcılarının - Süt teşvik kontrol altına pirimi uygu- alınamaması. laması

-Süt pazarlama organizasyonu için kurulacak tesis masraflarının çok yüksek olması

152 8.6.2.Türkiye ve Bolu’da Patates Üretim – Tüketim Analizi ve Pazarlaması

8.6.2.1. Patates Üretimi ve Üretim Trendi

Grafik 67. Patates Üretimindeki Gelişme Eğilimi (Ton)

300.000

250.000

200.000

150.000

Üretim (Ton) Üretim 100.000

50.000

0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Yıllar

Tablo :86 Bolu İli Patates Üretimi Bolu Türkiye Bolu'nun payı (%) Ekilen Üretim Verim Ekilen Üretim Verim Ekilen Verimde Yıllar alan (Ha) (Ton) (Kg/ha) alan (Ha)* (Ton) (Kg/ha) alanda Üretimde oran 1995 9.607 266.818 27.773 200.000 4.750.000 23.750 5 6 14 1996 9.697 271.111 27.958 210.000 4.950.000 23.571 5 5 16 1997 9.908 270.828 27.334 211.000 5.100.000 24.171 5 5 12 1998 10.096 204.690 20.274 203.000 5.250.000 25.862 5 4 -28 1999 10.231 222.125 21.711 226.415 6.000.000 26.500 5 4 -22 2000 10.249 283.494 27.661 213.095 5.370.000 25.200 5 5 9 2001 10.012 279.302 27.897 200.000 5.000.000 24.700 5 6 11 2002 10.020 279.520 27.896 198.000 5.200.000 26.263 5 5 6 2003 10.033 279.930 27.901 195.000 5.300.000 27.179 5 5 3 2004 10.115 282.940 27.972 179.000 4.800.000 26.816 6 6 4 2005 10.030 283.850 28.300 154.000 4.090.000 26.558 7 7 7 Kaynak : TÜİK tarımsal göstergeler Tarım İl Müdürlüğü **2005 yılı Ekilen Alan Türkiye Verileri Tahmindir

Türkiye de patates üretimi hemen hemen bütün bölgelerde yapılmakla birlikte yoğun olarak yapıldığı iller İç Anadolu bölgesinde daha fazladır. Üretim miktarına göre Niğde ve Nevşehir illeri ilk sıraları almaktadırlar. Bolu İli ise 1984 yılı verilerine göre 4.860 hektarlık ekim alanıyla 9. sırada yer alırken (AÜZF Yay.960 Ders kitabı :279 Prof. Dr. Kamil İLİSULU) 1997 yılı verilerine göre 10.709 hektarlık üretim alanı ile 4. sıraya yükselmiştir.

153 Yukarıda yer alan tablodaki veriler incelendiğinde Türkiye üretiminde Bolu’nun payı 1984 yılı verilerine göre Ekilen alanda %2.57 üretilen üründe % 2.20 iken, 2005 yılı verilerine göre Ekilen alanda %7 üretilen üründe % 7’ye yükseldiği görülmektedir. FAO 1991 – 1995 İstatistik verilerine göre Türkiye Dünyada % 1’lik ekiliş alanı (192.600 ha) ve % 1,58’lik üretimi (4.440.000 ton) ile 13. sırada yer almaktadır.(Niğde Pat.Arş.Ens. Md Patates tarımı, sorunları ve çözüm yolları) 2005 yılında Türkiye’de toplam 154.000 ha patates ekilmiş ve 4 milyon ton patates üretimi gerçekleşmiştir. Aynı yıl itibariyle, Bolu toplam ekilen alanda 10.030 ha ile %7, toplam üretimde ise 283.850 ton ile %7 ‘lik bir paya sahiptir.,

Grafik 68. Türkiye Patates Üretiminde Bolu'nun Payı (%)

8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 (%) 3,00 2,00 1,00 0,00 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Ekilen Alanda Üretimde

Grafik 69:Bolu İli Patates Üretimi arz projeksiyonu

300.000 40 30 200.000 20

10 0 100.000 -10

Üretim -20 -30 - 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Üretim 266.8 271.1 270.8 204.6 222.1 283.4 279.3 256.2 256.5 256.7 257.0 260.5 267.3 277.9 Büyüme 1,61 -0,10 -24,4 8,52 27,63 -1,48 -8,25 0,10 0,10 0,10 1,38 2,62 3,94 Yıllar

154 8.6.2.2. Patates Fiyatları ve Pazarlaması

Ülkemizde son yıllara kadar patates ithali olmamış, üretim iç pazarlarda satılırken bir miktar yemeklik patateste Ortadoğu ülkelerine ihraç edilmiştir. Yalnız kuraklık ve diğer nedenlerden dolayı üretimini yeterli miktarda yapamayan bazı ülkeler ülkemizden turfanda patates talep etmektedirler. Fakat istenilen özelliklere sahip çeşit ve miktarda patates üretimi yapılamadığından bu fırsatlar yeterince değerlendirilememektedir.

Patatesin iç ve dış satış problemlerin halledilmesi için en uygun yol bu ürünle ilgili yurt çapında bir örgütün kurulması olacaktır. (Niğde Pat. Arş.Ens. Md. Patates tarımı sorunları ve çözüm yolları)

8.6.2.3. Patates İhracat-İthalat Değerleri

Tablo 88’de ülkemizdeki patates ihracat-ithalat miktarları görülmektedir. Patates ihracatımız büyük ölçüde kalite ve çeşit özellikleri nedeniyle istenilen oranda artış göstermemektedir. Patates tohumluğu ithalatı 1999 yılında 22 bin tonla en yüksek seviyeye çıkmış daha sonra ithalatta yaşanan başıboşluğu ortadan kaldırmak için alınan önlemler dolayısıyla büyük ölçüde gerilemiştir. Bu durumda kaliteli patates üretimini sağlamak için gerekli tedbirlerin alınarak tohumluk üretiminin artırılması zorunludur.

Tablo 87 : Türkiye’de 1994 – 2002 Yılları Arasında Patates İthalat – İhracat Rakamları Yıllar İHRACAT İTHALAT Miktar (ton) Değer (1000 $) Miktar (ton) Değer (1000 $) 1994 229,096 36,865 7,254 3,294 1995 103,532 23,871 5,893 3,598 1996 240,702 29,857 10,339 7,305 1997 222,288 47,36 9,743 4,808 1998 55,166 14,693 13,137 5,976 1999 64,607 14,51 24,928 11,381 2000 140,353 24,956 10,73 4,727 2001 105,886 12,953 2,107 821 2002 25,177 1,907 11,822 5,765 Dünya (2002) 7,981,079 1,609,354 8,514,580 1,797,136 Kaynak : www.zmo.org.tr

155 Patates Pazarlama Kanalları

Şekil 14: Bolu İli Patates Pazarlama Kanalları

ÜRETİM

YEM EKLİK TOHUMLUK

Ö z tü k etim

Sem t Pazarı

ARACI TÜCCAR Y u rt içi

Ü reticiler

M anav ve M arketler

TOPLAYICI

TÜCCAR

HAL

Tüketici AÇIK PAZAR

156 Tablo 88: Bolu Da Patates Pazarlaması (Swot Analizi) Strateji Mevcut durum Problemler Fırsatlar Tehlikeler Patates -Patates üretimi il -Sistemli bir pazarlama -Patates -Aşırı Üretimi tarımında önemli ağı yok. veriminin gübreleme ve bir yere sahip. Türkiye nedeniyle pazarla -Etkin üretici örgütlenmesi ortalamasına toprakların ması -Fiyatlarda ve sözleşmeli üretiminin göre daha kirlenerek istikrar yok olmaması. yüksek olması. verimsizleşme si. -Üretim -Serbest piyasa -İlin patates standardize şartlarında pazarlanan yetiştirilmesi - Sürekli artan edilmemiş ve belli patates fiyatlarının dalgalı için toprak, hastalık ve bir üretim hedefi bir seyir izlemesi ekoloji ve iklim zararlılardan ile planlaması nedeniyle üretimin de kriterleri bölgenin yok. fiyatlara bağlı olarak artıp yönünden korunamaması azalması. uygun . -Üretimde koşullara sahip verimlilik ülke -Depolama konusunda olması. ortalamasının bilgi yetersizliği nedeniyle - İlin tarım üzerinde. kötü şartlarda depolanan - Önemli ve alanlarının patatesin Pazar karantinaya kısıtlı olması. -Üretilen kalitesinin düşmesi. tabi patates Patatesler hastalık ve - Depolama depolamaya -Tüketici taleplerini göz zararlılarının şartlarının dayanıklı önünde bulunduran üretim bölgede yaygın yetersiz yemeklik ve planlamasının olarak olmasından tohumluk kalitesi yapılamaması. görülmemesi. dolayı yüksek . üreticilerin - Ekim münavebesine - Sürekli artan ürünlerini -Tarımda yeterince önem nüfusun gıda tüccara mekanizasyonu verilmemesi nedeniyle ihtiyacını istenilen artırıyor azalan verimi arttırmak dengeli fiyatlara için aşırı gübre ve ilaç beslenme ile satamaması. -Diğer tarım kullanımına yönelinmesi. sağlayacak ürünlerine önemli bir gıda nazaran daha - Beslenmede patatesin maddesi yüksek gelir öneminin yeterince olması sağlamakta. anlaşılmamış olması. - Patates -Tarım arazileri - Üretim metotlarında işleme parçalı çiftçilerin konusunda -İlin ekolojisi alışkanlıklarından önemli bir patates vazgeçememesi. tarımsal sanayi yetiştirilmesine kuruluşunun uygun -Üretici birliklerinin (BOL-PAT) ilde - Standartlara oluşturulmamış olması olması. uygun depolar bulunmamaktadır. - Standartlara uygun depoların bulunmaması.

157 8.6.3.Türkiye ve Bolu’da Elma Üretim – Tüketim Analizi ve Pazarlaması

8.6.3.1. Elma Üretim ve Üretim Trendi

Yurdumuzun her tarafında yetişebilse de, bilinen elma yetiştirme merkezleri ile birlikte İlimizin Seben İlçesi de önemli elma üreticisi olan yerlerden birisidir. Aşağıda yer alan Tablo 90 da görüleceği üzere Ülkemiz toplam üretiminin % 1 lik bölümünü Bolu ili karşılamaktadır. Bolu’daki üretimin de % 72’lik bölümünü Seben İlçesi karşılamaktadır.

Tablo 89:Türkiye Ve Bolu’da Elma Ağacı Sayısı Ve Üretimi Miktarı Bolu Türkiye Bolunun Payı (%)

Meyve Veren Meyve Veren Meyve Veren Ağaç sayısı Üretim (Bin Ağaç sayısı Üretim ağaç Yıllar (Ad.) Ton) (Ad.) (Bin Ton) sayısında Üretimde 1993 475.600 29.808 31.700.000 2.080.000 1,5 1,43 1994 457.400 26.438 31.587.000 2.095.000 1,45 1,26 1995 498.250 26.287 32.530.000 2.100.000 1,53 1,25 1996 499.700 30.968 32.135.000 2.200.000 1,56 1,41 1997 503.650 31.417 32.125.000 2.550.000 1,57 1,23 1998 502.800 32.390 31.970.000 2.450.000 1,57 1,32 1999 498.870 32.517 32.894.000 2.500.000 1,52 1,3 2000 452.200 28.600 32.000.000 2.400.000 1,41 1,19 2001 443.340 23.441 32.666.000 2.450.000 1,36 0,96 2002 443.201 26.309 33.000.000 2.200.000 1,34 1,20 2003 456.115 27.258 35.000.000 2.600.000 1,30 1,05 Kaynak : TÜİK Tarımsal göstergeler- Tarım İl Müdürlüğü

Grafik 70. Bolu Elma Üretimindeki Gelişme Eğilimi

35.000

30.000

25.000

20.000

15.000

10.000 Üretim Ton) (1000

5.000

0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

158 Grafik 71. Bolu İlinde 1993 Yılına Göre Elma Ağaç Sayısı ve Üretimindeki Değişim Oranları (1993=100)

120,00

100,00

80,00

60,00 (%)

40,00

20,00

0,00 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

M.Veren Ağ. Say. Değişim Oranı Üretimdeki Değişim Oranı

Grafik 72. Türkiye Elma Üretiminde Bolu İlinin Payı (%)

1,60

1,40

1,20

1,00

0,80 (%)

0,60

0,40

0,20

0,00 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 1986 1985 1984 1983

Grafik 73: Bolu İli Elma Üretim Arz Projeksiyonu

40.000 20

30.000 10

20.000 0

10.000 -10 Elma üretimi

- -20 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Üretim 34.96 29.80 26.43 26.28 30.96 31.41 32.39 32.51 28.60 23.44 27.39 27.83 27.72 26.82 25.48 24.75 24.17 23.95 24.13 Arz -14,7 -11,3 -0,6 17,8 1,4 3,1 0,4 -12,0 -18,0 16,9 1,6 -0,4 -3,3 -5,0 -2,9 -2,3 -0,9 0,8 Yıllar

159 8.6.3.2. Elma Pazarlaması ve Fiyat Oluşumu

Elma Pazarlama kanalları

Şekil 15:Bolu İli Elma Pazarlama Kanalları

Ü R ETİCİ

T arım sal Ö z tü k etim kalkınma kooperatifi

Tüccara

M arketler

A çık pazar

M eyve halleri

M eyve suyu Sanayii

TÜKETİCİ

160 Tablo 90:Bolu İlinde Elma pazarlaması (SWOT analizi) Strateji Mevcut Problemler Fırsatlar Tehlikeler durum

Elma - İldeki toplam - Depolama -İlin İki - Ürün olarak Pazarlama- meyve şartlarının yetersiz metropol dayanaklılık sı üretiminin %50 olması nedeniyle arasında sürelerinin az sini oluşturuyor. ürünün bulunması, olması. mevsiminde düşük daha geniş - İldeki katma fiyata satılması. pazarlara - Aşırı gübreleme değer oranı ulaşımı nedeniyle yüksek -Üretimin belirli bir kolaylaştırıyor. toprakların bölgede yapılıyor kirlenerek - Ürünlerde olması, diğer - Çevre verimsizleşmesi ve standartlara bölgelere illerdeki ürün kalitesinde uygun yayılmasının satıcıların düşüş olabilmesi. tasnifleme sağlanmaması. üreticiye yapılmıyor. ulaşması -İlaç Kullanımından - Üretici birliğinin kolay. Dolayı Çevre olmaması kirliliği nedeniyle istenilen - Tüketimin oluşturabilmesi.(Ka fiyatlara yüksek raleke- Elma satılamaması. düzeyde içkurdu- Kırmızı olması. örümcek.) - Çiftçi eğitiminde eksikliklerin - Bölgenin olması. iklim ve topoğrafik - Ambalajlama ve yapısının paketleme Pazar payı tesisinin yüksek olmaması. çeşitlerin yetiştirilmesin - Yeni bahçe tesisi e uygun kurum maliyetinin olması. yüksek olması. (Gerekli ön Etüdün - Sulanan yapılmaması) Alanların genişletilebilir - Ürün hale getirilerek maliyetlerinin üretim yüksek olması. alanının genişletilebilir olması.

Erken Uyarı Sisteminin az da kullanılması.

161 8.6.4.Türkiye ve Bolu’da Beyaz Et Üretim – Tüketim Analizi ve Pazarlaması

1970 yıllarından başlayarak hızla ilerleyen Piliç eti üretimi, bu konuda peş peşe kurulan entegre firmaların yaptığı büyük yatırımlar ve kurdukları modern entegre tesisler sayesinde 1990 lı yıllarda ülkenin önde gelen gıda sanayii kuruluşları arsında yerlerini almışlardır. İSO tarafından açıklanan 2001 yılı Türkiye’nin 500 büyük firması listesinde sekiz adet Piliç eti üreticisi firma (Beypi, Erpiliç (Bolu’da üretim yapmaktadırlar), Banvit, Köytür, ŞenPiliç, Şeker piliç , Keskinoğlu ve Pak tavuk ) yer almaktadır. 2000 yılında aynı sıralamada yer alan üç firma (Mudurnu, Özhen ve Özsoylar) ekonomik krizin etkisiyle faaliyetlerine son vermek zorunda kalmışlardır. Tavukçuluk sektöründe 10.000. adet Broiler, 5000 adet de Yumurta işletmesi mevcuttur. Bu değerler Bolu’da 2.860 ad. Broiler, 120 adet Yumurta İşletmesi olarak görülmektedir. Bu rakamlardan da anlaşılacağı gibi Bolu İli Beyaz et sektöründe en fazla üretime sahip illerden birisidir. İlimizin son yıllarda Hindi eti üretiminde de söz sahibi olduğu görülmektedir.

8.6.4.1. Beyaz Et Üretimi ve Üretim Trendi

Tablo 91: 1994 - 2004 Yılları arasında Türkiye - Bolu Beyaz et Üretimi Yıllar Bolu Beyaz Türkiye Beyaz Et Bolu Hindi Türkiye Hindi eti et Üretim beyaz et Üretimde eti Üretim Hindi eti Üretimde Miktarı Üretim Bolunun Miktarı Üretim Bolunun (Ton) Miktarı Payı (%) (Ton) Miktarı Payı (%) (Ton) (Ton)

1994 74.500 311.347 23,93 ------1995 92.800 417.539 22,22 25 2.646 0,94 1996 105.200 553.540 19,00 160 3.223 4,96 1997 105.472 616.589 17,11 476 2.678 17,7 1998 110.162 622.150 20,18 540 15.710 3,43 1999 120.772 656.078 20,18 1.690 19.550 8,64 2000 153.456 753.751 22,14 3.888 21.828 17.81 2001 141.271 670.411 22,56 4.111 38.022 10,81 2002 125.757 696.000 18,07 4.760 30.401 15,66 2003 115.590 872.000 13,26 5.755 32.801 17,55 2004 187.674 877.000 21,40 7.737 37.623 20,56 Kaynak : TÜİK İstatistikleri - Bolu Tarım İl Müdürlüğü

162 Grafik 74. Bolu İlinde Beyaz Et Üretimindeki Gelişme Eğilimi

250.000

200.000

150.000

100.000 Üretim (Ton) Üretim

50.000

0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Grafik 75. Türkiye Beyaz Et Üretiminde Bolu'nun Payı (%)

30,00

25,00

20,00

15,00 (%)

10,00

5,00

0,00 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Piliç Etinde Hindi Etinde

8.6.4.2. Beyaz Et Pazarlaması ve Fiyat Oluşumu

Beyaz et Pazarlamasında fiyatlar tamamıyla Özel sektör tarafından belirlenmektedir. Sözleşmeli üretim modelinin en iyi uygulandığı sektör olmasına rağmen gerek üreticilerimizin birlik olamaması ve gerekse Entegre İşletmelerin piyasadaki ağırlığının yanında ihracat imkanların kısıtlı olması gibi sebeplerle kurulmuş olan birçok kümes atıl halde bulunmaktadır. (Tablo 92) Pazarlama olanaklarının iç pazarla sınırlı kalması gibi sebeplerle bir kısım kümeste üretim yapılmaması sonucunu doğurmaktadır. Bu durumda üreticiler ilk etapta sadece kümeslerinde üretim yapmayı düşünmekte satış fiyatını belirleme gibi bir etkinlikleri söz konusu olmamaktadır.

163 Tablo 92: Bolu İli Tavukçuluk İşletmelerinin Çeşitlerine Göre Dağılımı ve Kapasite Kullanım Durumları Kapasite Damızlıkçı İşl. Yumurtacı İşl. Etçi İşletme

Kapasite Kul. Kapasite Kul. Kapasite Kul.

Kap. Kap. Kap. Kullanılan Kullanılan Kullanılan İşletme Say. Kurulu Kap. Kurulu Kap. Kurulu Kap. İşletme Say. İşletme Say. 0-2500 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2501-5000 0 0 0 20 0 43000 850 2446363 3187500 5001- 66 485000 214200 9 16500 16500 812 6775886 6090000 10000 10001- 42 313000 60000 3 8500 30500 746 6225136 8392500 12500 12501- 35 210000 0 2 60000 60000 230 3162615 3162500 15000 15001- 29 185000 1404800 0 0 0 193 3160000 3860000 25000 25001 - 105 2730000 2730000 < Toplam 172 1193000 1699000 43 85000 150000 2936 24500000 27422500 Kaynak : Bolu Tarım İl Müdürlüğü (2005)

Ülkemizde sık yaşanan ekonomik krizler tavukçuluk sektörünü de etkilemektedir. Nitekim Şubat 2001 krizi ile tavukçuluk alt sektörü de ciddi problemlerle karşı karşıyadır. Tablo 92’de İlimizde faaliyet gösteren tavukçuluk işletmelerinin faaliyet durumları çıkarılmıştır. Tabloda ki veriler özellikle broiler işletmelerinde kurulu kapasitenin ancak yarısının faaliyette olduğunu, yumurtacı işletmelerin de pek iyi durumda olmadığını göstermektedir.

Grafik 76. Bolu İli Tavukçuluk Sektöründe 2005 Yılı Kapasite Kullanım Durumu

30000000

25000000

20000000

15000000

10000000

5000000

0 Damız lıkç ı İş l. Yumurtacı İşl Broiler İşl.

Kurulu kapasite 1699000 150000 27422500 Kullanılan kapasite 1193000 85000 24500000

164 Broiler işletmelerinde bu durumun iki nedeni vardır. Sektörde yaşanan krizler en önemli etken iken ilk kurulan küçük kapasiteli işletmelerin ekonomik üretim yapamaz duruma gelmesi nedeniyle çalıştırılamaması ikincil etken olarak görünmektedir. Bu durumdaki kümeslerin farklı üretim kollarında faaliyete sokularak değerlendirilmesi gerekmektedir.

8.6.4.3. Beyaz Et Talebi

Türkiye’de 1980’li yılların başlarından itibaren Broiler üretiminde önemli artışlar sağlanmış et talebindeki açıklar broiler üretimindeki artışlarla kapatılmaya çalışılmıştır. Nitekim kişi başına tavuk eti tüketimi 1979-1981 döneminde yıllık ortalama 1,7 kg iken 1996-2000 döneminde yıllık ortalama 9-11kg’a yükselmiştir. Karşılaştırılan iki dönem arasında kişi başına yıllık tavuk eti tüketimi 5,3 kat kadar yükselirken, tavuk eti fiyatlarındaki düşüşler tavuk etine karşı tüketim eğilimlerini artırmıştır.

Tablo 93 : Tavuk Eti Arz Ve Talep Projeksiyonu (Bin Ton)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Tavuk Eti 686 667 711 758 795 831 876 939 1.008 1.076 1.148 Üretimi Tavuk Eti 676 657 701 748 785 821 866 929 998 1.066 1.138 Talebi Kişi Başına tüketim 10,35 9,92 10,43 10,99 11,39 11,76 12,25 12,97 13,78 14,55 15,35 (kg) Kaynak : TEAE Tarımsal Ürün Projeksiyonları

Tablo 94: Bolu Da Beyaz Et Pazarlaması (Swot Analizi) Strateji Mevcut durum Problemler Fırsatlar Tehlikeler Beyaz Et •İlde hayvansal • Üretim maliyetlerinin •Sektörde •Hastalıkların Pazarlam üretim gelirinin yüksek olması çalışan yayılmasının ası büyük bir • Hastalık teşhisi ile üreticilerin bilgi kolay olması çoğunluğunu ilgili laboratuarların ilde ve •Piyasadaki beyaz et üretimi bulunmaması tecrübelerinin dalgalanmalar oluşturuyor. • Üreticilerin artmış olması ın sık sık •İlde yüksek örgütlenmemiş olması •Pazarlama krizlere ve kapasiteli ve • Yem hammaddesi ağının yurtiçi ve iflaslara entegre sistemde üretiminin ülke içinde yurtdışına açık neden olması. çalışan firmalar yeterli miktarda olması var. yapılamaması ve Yem •Beyaz et •Etkin ve sistemli hammaddesi tüketimine bir pazarlama ağı teminindeki zorluklar dayalı mevcut. •İhracat imkanlarının beslenme •Sözleşmeli Avrupa birliği alışkanlıklarının sistemde üretim standartları nedeniyle artması. yapılmaktadır. kısıtlı olması

165

166

BÖLÜM 9. PROBLEMLER POTANSİYELLER VE KISITLAR

Master Plan içerisinde hedeflerin ve stratejilerin belirlenmesinde önemli iki bakış açısı; bir taraftan tarımın ve çiftçilerin karşı karşıya olduğu problemler, noksanlıklar, kısıtlar ve diğer taraftan kalkınma için potansiyeller ve fırsatlardır. Daha önceki bölümlerde verilen bilgilerin çoğu bu bakış açılarını yansıtan verilerdir. Burada amaç yerel düzeyde bilgileri toplamak ve sahada kontrol ederek aşağıdaki hususları tanımlamak, önceliklendirmek ve master plana dahil etmektir: • Çözülmesi gereken problemler • Kullanılabilecek potansiyeller • Giderilebilecek noksanlıklar

9.1. Problemler

Bolu ilinin problemleri yerel kaynaklardan araştırılarak; Sosyo-ekonomik, Doğal kaynak/çevresel, Sektör/belirgin alt sektörler, İşletme verimliliği/karlılık, Pazarlama problemleri şeklinde sınıflandırılarak aşağıdaki bölümlerde incelenmiştir.

9.1.1.Sosyo- Ekonomik Problemler

Bolun ilinde tarımla uğraşanlar başta olmak üzere diğer sektörlerde çalışanlar da düşük gelir seviyesi ve ekonomik kriz nedeniyle geçim sıkıntısı çekmektedirler. Özellikle Mengen ve Kıbrıscık ilçelerinde daha belirgin olarak görüleceği gibi diğer ilçelerde de önemli ölçüde köylerden ilçe merkezlerine ve büyük kentlere göç yaşanmaktadır. Ancak bu göç, göç edenlerin gelir seviyelerini arttırmadığı gibi büyük kent varoşlarında çözümü daha zor olan sosyal problemlerle kendini göstermektedir. Bolu İli kırsal kesimden daha yoğun olmak üzere İlçe merkezlerinden de İl dışına göç veren bir İl durumundadır. Göç nedeniyle kırsal kesimde özellikle arazisi dar ve verimi düşük olan dağ köylerinde araziler ve köyler terk edilerek köyler yavaş yavaş boşalmaktadır. Nitekim bu nedenden ötürü Mengen, Kıbrıscık ve Gerede ilçelerinde kullanılmayan tarımsal alanlar giderek artmaktadır. Göçenlerin özellikle gençler olması nedeniyle gittikçe yaşlanan köy nüfusu da tarım alanlarının kullanımını azaltan önemli bir etkendir. Günümüzde gittikçe zorlaşan hayat şartları sağlık, eğitim ve diğer zorunlu harcamaların köy şartlarına göre astronomik seviyelere çıkması ve köyde yaşayanların bu giderleri karşılamak için yeterli geliri bulamamaları köylerin terk edilmesinin en önemli nedenleridir.

Yoğun işgücü ve bilgi birikimi isteyen bitkisel üretim de; İl genelinde köylerde yaşayan ve üretim yapan nüfusun yaşlı olması ve gençlerin İl merkezlerine göçü nedeniyle yaş ortalamasının gittikçe artması ileride üretimin azalmasına neden olabilecek bir faktör olduğu düşünülmektedir.

167 Tablo 95: 2001 ÇKS Verilerine Göre İşletme Sahiplerinin Yaş Grupları Dağılımı

İŞLETME SAYILARININ YAŞA GÖRE DAĞILIM İLÇELER <30 % 30-50 % 50-65 % >65 % TOPLAM MERKEZ 86 2,1 915 22,2 1682 40,8 1442 35,0 4.125 MENGEN 0 0 42 19,3 96 44,0 80 36,7 218 YENİÇAĞA 4 1,2 59 17,8 132 39,9 136 41,1 331 DÖRTDİVAN 6 1,2 82 16,1 161 31,6 260 51,1 509 GEREDE 13 1,4 129 14,3 363 40,3 395 43,9 900 SEBEN 16 1,1 299 20,3 525 35,6 634 43,0 1.474 KIBRISCIK 29 3,4 195 23,1 358 42,5 261 31,0 843 GÖYNÜK 113 4,4 931 36,1 976 37,8 560 21,7 2.580 MUDURNU 127 4,1 1113 36,1 1112 36,0 733 23,8 3.085

TOPLAM 394 2,8 3.765 26,8 5.405 38,4 4.501 32,0 14.065

Tablo 95’de 2001 yılı Çiftçi Kayıt Sistemi ve Doğrudan Gelir Desteği için müracaat eden çiftçiler yaşlarına göre gruplandırıldığında yaş ortalaması ağırlığının %70’inin 50 yaş, % 32’sinin ise 65 yaş’ın üzerinde görülmektedir. Yaş ortalamasının yüksek oluşu birtakım problemleri de beraberinde getirmektedir. Bu problemler; Yaşlı insanların yaygın çiftçi eğitimiyle alışkanlıklarının, tecrübelerinin, bilgi birikimlerinin, ön kabullerinin değiştirilmesi çok zor hatta imkansıza yakındır. Bu nedenle yeni teknolojilerin ve bilgilerin kabul ettirilemediği, yanlış alışkanlıkları değiştirilemeyen üreticilerin verimlerini artırmaları yeni gelişmeleri kabullenmeleri için uzun zamana ve çok yoğun mesaiye ihtiyaç duyulmaktadır. Bunun yanında kıt kanaat de olsa geçimlerini bulundukları yerde sürdüren olanla yetinebilen bu insanların hayattan ayrılmaları ile boşalan yerlerini doldurmaya istekli genç insanlar bulunamayacak dolayısıyla şu anda bir şekilde işlenen ve üreten tarım alanları atıl hale gelecektir.

9.1.2. Doğal Kaynak Problemleri

Eldeki verilere göre 845.800 hektarlık İl alanının 124.440 hektarını çayır ve meralar oluşturmaktadır. Çayır ve meraların en önemli problemleri öncelikle aşırı otlatma daha sonra gerekli bakım ve ıslah çalışmalarının yapılmamasıdır. Sürekli otlatılan meralar zamanla verimliliğini kaybetmekte, hayvancılık için önemli bir doğal kaynak olan mera alanlarından yeterince yararlanılamamasına neden olmaktadır.

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nın “Çayır-Mera Amenajmanı ve Islahı”na ilişkin yayınındaki katsayılar dikkate alınarak yapılan hesaplamalara göre il bazında küçük ve büyükbaş hayvancılık için yıllık 430 bin ton kaba yem ihtiyacı vardır. Bu hesaplamada elde edilen sonucun çayır-meralardan karşılanması çerçevesinde bakıldığında ilin 313 bin hektar iyi nitelikte çayır-mera ihtiyacı vardır. Bu nedenle 4342 sayılı Mera Kanunu çalışmalarının tespit ve tahdit işlemleri tamamlandıktan sonra yapılması gereken mera ıslah çalışmalarına biran evvel başlanarak tamamlanması gerekmektedir. Tablo 96 da İlimizde varolan bütün hayvanlar BBHB (Büyük Baş Hayvan Birimi) cinsine çevrilerek ihtiyacımız olan yeşil ot ve mevcut çayır-meraların bu

168 ihtiyacın ne kadarını karşıladığına ilişkin rakamlar çıkarılmıştır. Mevcut durum olarak görülen meraların az, otlatılacak hayvan sayısının çok olması durumu gerçeği yansıtmakla birlikte irdelenmeye ihtiyaç duymaktadır. Şöyle ki : Yılın bütün günlerinde kaba yem ihtiyacı meralardan karşılanmamaktadır. Sadece yılın yedi ayında meralardan otlatılarak yararlanılmaktadır. Diğer zamanlarda tarla arazilerinde üretilen yem bitkilerinden karşılanamaktadır. Ayrıca mera alanlarının dışında ürünlerin hasadından sonra tarım arazileri de hayvan otlatma anacıyla kullanılmaktadır. Buna ilaveten mera alanı olarak görülmeyen ormanlardaki mera görünümlü boş alanlarda hayvan otlatılmasında yararlanılan doğal kaynaklardandır. Ancak bu kaynaklarla ilgili verilere ulaşılamadığından gösterilememiştir.

Tablo 96: İlçelerin Mera Varlıklarına göre BBHB cinsinden Hayvan Miktarı ve Kaba Yem Üretim Durumu İlçeler Yıllık İlçelerin Kabayemi karşılama yerleri Toplam Kaba Alt bazında Kaba Mevcut kaba İlçeler yem Bölgeler Hayvan Yem Mera yem varlığı Mevcut Yem bitkisi açığı ihtiyacı varlığı meralardan ekilişleriyle üretimi (BBHB (ton) (ton) (ha) alınabilen (ton) üretilen (ton) (ton) cinsinden) 1. ALT Merkez 20.543 93.726 6.056 8.478 20547 29.025 64.700

BÖLGE Mengen 6.722 30.670 18.555 25.977 5715 31.692 - 1.022

Yeniçağa 6.618 30.193 2.076 2.906 750 3.656 26.536

Toplam 33.882 154.588 26.687 37.362 27012 64.374 90.215

2. ALT Dörtdivan 5.404 24.657 413 578 1537 2.115 22.542

BÖLGE Gerede 15.869 72.404 31.242 43.739 5856 49.595 22.809

Toplam 21.274 97.061 31.655 44.317 7393 51.710 45.351

3. ALT Seben 10.623 48.466 10.401 14.561 2870 17.431 31.034

BÖLGE Kıbrısçık 5.402 24.648 15.413 21.578 16 21.594 3.054

Toplam 16.025 73.114 25.814 36.140 2886 39.026 34.088

4. ALT Göynük 9.588 43.744 19.567 27.394 5350 32.744 11.000

BÖLGE Mudurnu 13.281 60.596 20.717 29.004 9050 38.054 22.542

Toplam 22.869 104.340 40.284 56.398 14400 70.798 33.543

GENEL TOPLAM 94.050 429.104 124.440 174.216 51691 225.907 203.197 Kaynak : Bolu Tarım İl Müdürlüğü

Bununla birlikte hayvancılıkta yararlanılan en önemli doğal kaynak olan mevcut mera alanları halihazır durumlarıyla istenilen kapasitenin altında olduklarından aşırı otlatmayla kalite düşmekte verim potansiyeli azalmaktadır. Bolu İl’inde Orman Genel Müdürlüğü 1997 yılı verilerine göre toplam Orman alanı 479.746 hektardır. DİE 1991 yılı Genel tarım Sayımı İstatistiklerine göre 845.800 hektar olan toplam il alanının % 55,75’i ormanlardan oluşmaktadır. İl yüzölçümünün yarıdan fazlasını kaplayan orman alanlarından yeterince faydalanılamamaktadır. Orman koruma faaliyetleri ; Orman yangınları, orman böcek ve hastalıkları, insan müdahaleleri, Abiyotik (cansız) zararlılar, çevreden gelen zararlı etkiler ile 169 mücadele çalışmaları olarak sürdürülmektedir. Ayrıca ormanları korumanın bir diğer önemli unsuru orman kadastrosu çalışmalarının tamamlanarak mülkiyet durumunun yasal güvenceye kavuşturulmasıdır. 2001 yılı sonu itibarıyla İl de mevcut ormanların 284.314 hektarının kadastrosu tamamlanmış 183.783. hektarının kadastrosu yapılacaktır. Kısaca mevcut İl ormanlarının % 61’inin kadastrosu tamamlanmıştır. Türkiye genelinde orman kadastrosu işlemlerinin % 76’ sı tamamlanmıştır. Bu açıdan İldeki çalışmalar Türkiye genelinin gerisinde kalmıştır. Merkez İlçede yer alan Büyüksu havzasının sulama alanı içerisinde kalan sulama alanları DSİ tarafından yapılan sulama tesisleri ile sulanmaktadır. Planlı sulama yapılmaması nedeniyle sulamada yaşanan yetersizlikler, sulama birliklerinin kurulması ve düzenin sağlanması ile çözümlenebilecektir. Dörtdivan ve Göynük ilçelerinde etüdü yapılarak projelendirilen sulama tesislerinin biran evvel hayata geçirilmesi sulama yetersizliği nedeniyle yetiştirilemeyen ürünlerin üretimine katkı sağlayacaktır. Seben ilçesinde etüdü yapılan ancak fizibilitesi yüksek çıkan sulama tesisinin yapılması meyvecilikte İli temsil eden bu ilçemizin sınırlı bir alana yayılan ve susuzluk nedeniyle yeni alanlara açılamayan meyve bahçelerinin yaygınlaşmasına sulanan alanın ve meyve üretiminin iki kat artırılmasına katkı sağlayacaktır.

9.1.3. Çevresel Problemler

Tarım sektörünün performansını doğrudan etkilememekle birlikte sürekli artan çevre kirliliği problemi ileriki dönemler için İlimizde de önemli bir sorun haline gelebilir. Nitekim İlde kurulmuş olan sanayi tesislerinin genel olarak arıtma tesislerinin yetersiz olması ve bunun yanında var olan arıtma sistemlerinin de maliyetleri nedeniyle tam olarak çalıştırılmaması çevre kirlenmesine sebebiyet vermektedir. Özellikle Bolu ovası içinden geçen Büyüksu Deresinin çevresine kurulmuş olan sanayi tesislerinin bu dereye deşarj ettiği atık sular doğrudan tarımsal sulamada kullanılmamakla birlikte hayvan içme suyu olarak kullanılan bu suyun hastalık etmenleri taşımasına ve çevresinde yaşayanlar için sağlık sorunlarına zemin hazırlamaktadır. Aynı şekilde Gerede çayı da İlçede kurulan deri sanayii atıkları nedeniyle kirlenmektedir. Bu sorunlar tedbir alınmadığı takdirde artarak büyüyecektir.

İl tarımını etkileyen bir başka faktör İlimizde kurulu bulunan Çimento sanayii tesisleridir. Tesislerin etkileme alanı içerisinde çok fazla tarım alanı bulunmamakla birlikte bu alanda bulunan tarım arazilerini işleten çiftçilerin sık şikayetlerine sebep olmaktadır. Benzer bir diğer sorun Karayollarına ait asfalt yol yapımında kullanılan malzemenin hazırlandığı taş kırma tesislerinin verimli araziler içerisinde kurulmuş olması dolayısıyla yaşanmaktadır.

Zirai mücadele ilaçlarının oluşturduğu çevre kirliliği İl genelinde görülmemekle birlikte ilaç kullanımının en yoğun olduğu Seben İlçesinde bazı olumsuzluklar yaşanmaktadır. Bunlardan bazıları; İlaç kullanımının fazla olduğu dönemlerde özelikle astım hastalarının ilçe dışına çıkmak zorunda kaldığı belirtilmektedir. Dikkatsiz ilaç kullanımı nedeniyle sulara atılan boş ilaç kutuları ve akarsularda yıkanan ilaçlama aletlerinden suya karışan artıklar sulardaki balık ölümlerine hatta hayvan ölümlerine neden olmaktadır. Kesin araştırma sonuçları bulunmamakla birlikte son yıllarda ani kalp rahatsızlığı ölümleri ve kanser vakalarının arttığı ifade edilmektedir.

170 Kendi kirliliğinden etkilenen üretim sektörlerinden birisi İlimizin en fazla katma değerini üreten kanatlı sektörüdür. Bilinçsizlik nedeniyle kendi üretim çevresini kirleten üreticiler oluşan kirlenmeden en çok kendileri etkilenmektedir. Bu kirlenmenin başında kümes artıklarının gelişigüzel çevrede depolanması arazinin müsait olduğu zamanlarda herhangi bir işleme tabi tutulmaksızın araziye dökülmesi; toprağın kirlenmesine topraktaki zararlıların artmasına, dengenin bozulması nedeniyle verim düşüklüğü yaşanmasına neden olduğu gibi bir kümeste çıkan hastalık etmenlerinin açık alanda kontrolsüz bir şekilde çoğalarak diğer kümeslere ve çevreye yayılmasına neden olmaktadır. Bu durum yaygınlaşan hastalıklara hatta epidemilere yol açmaktadır. Aynı şekilde kümeslerin ölü imha çukurları olmaması, hastalık sebebiyle ölmüş hayvanların çevreye gelişigüzel atılmaları nedeniyle de olmaktadır. Gerçekte tarım için vazgeçilemeyecek kıymette gübre hammaddesi olan hatta biyogaz üretimi yapılarak çevrim tesisi kurulmak suretiyle İlin elektrik enerjisini üretebilecek bir potansiyel değerlendirilememektedir.

TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi tarafından hazırlanan erozyon Derecesi Haritasına göre, il topraklarının % 80’ şiddetli-çok şiddetli erozyon tehdidi altındadır. Hazırlanan haritaya göre özellikle Mudurnu ilçesinin büyük bölümü çok şiddetli erozyon tehdidi altındadır. Göynük, Seben ve Gerede ilçeleri de nispi olarak çok şiddetli erozyona açık toprakları olan ilçelerdir. İl topraklarının % 12’si çok şiddetli, % 68’i şiddetli erozyon tehlikesi yaşamaktadır. Erozyona açık yerlerde bir yandan var olan bitki örtüsünün korunması çalışmaları devam ederken, bir yandan da erozyonu önleyici tedbirlerin süratle alınması, ağaçlandırmaya müsait alanların uygun ağaç türleri belirlenerek ağaçlandırılması, Mera ve çayır olarak kullanılabilecek yerlerin ıslah edilmesi gerekmektedir.

9.1.4.Tarım Sektörü ve Belirgin Alt Sektörlerin Problemleri

Bitkisel Üretim :

Türkiye’de üretilen 5 milyon ton Patatesin 279 bin tonunu Bolu İli üreterek % 5,59 pay almaktadır. Dünyanın bir çok ülkesinde yetiştirilen ve tüketilen patates beslenme sanayiinin hammaddesi olarak tahıllardan sonra gelmektedir. İlimiz için önemli miktarda katma değer üreten bu ürünün üretilmesinde karşılaşılan problemler aşağıya sıralanmıştır; Kaliteli tohumluk temininde yaşanan zorluklar problemlerin başında gelmektedir. İlimizde kullanılan tohumluk patateslerin tamamına yakını ithalat yoluyla Avrupa ve ABD’den gelmektedir. Bu tohumlukların denetimi ve kalite kontrolünde yaşanan sorunlar mikro analizlerin yeterince yapılamaması, hastalık ve zararlı kontrolünün laboratuar yerine ekspertiz yöntemiyle yapılması yurdumuzda olmayan hastalık etmenlerinin gelmesine neden olmaktadır. Örneğin İlimizde daha önce görülmeyen patates kist nematodu yurt dışından tohumluk ithalatının başlamasından sonra ortaya çıkmıştır. İlimizin önemli patates üretim alanlarından birisi olan dörtdivan İlçesinde yaklaşık 3600 dekar patates ekim alanı, kist nematodu zararlısı nedeniyle karantina altına alınarak bu alandaki patates üretimi tamamen yasaklanmıştır. 8 - 10 yıl bu alanda patates üretimi engellenerek alternatif yem bitkileri üretimi yaptırılmaktadır.

Patates tohumluğunda tamamen dışa bağımlı olmanın bir diğer olumsuz yönü ise yeterli miktarda tohumluğun her yıl temin edilememesi ve tohumluk 171 temininde sıkıntılar yaşanmasının yanında anaç kademede ithal edilen tohumluğun çok pahalı olması çiftçilerin alım gücünü aşması nedeniyle satın alınamaması da söz konusudur. Bunun yanında yurt dışından dövizle getirilen bu tohumluklardan şartlarına uygun şekilde tohumluk üretiminde değerlendirilmemesi nedeniyle 1-2 yıl içerisinde tohumluk kalitesini kaybettiğinden yemeklik olarak kullanılmaktadır. İthal edilen bu tohumlukların tohumluk üretimi için kullanılmaları ve bu üretimin tohumcu kurum ve kuruluşların kontrolünde yapılması halinde ilk yıl sertifikalı kademede 2. yıl kontrollü kademede tohumluk üretimi 3. yıl yemeklik patates üretimi yapılabilecektir. Bu yöntemle en az 2 yıl tohumluk kalitesi korunmuş olacak her yıl fazla miktarda tohumluk ithalatı yapılması önlenecektir. Üreticilerin yaşadığı bir başka sorun; üretim aşamasında kullandığı girdilerin temininde yeterli öz kaynak bulamaması nedeniyle girdilerinin vadeli veya kredili olarak temin etme zorunda kalmalarıdır. Bu durum üreticinin vade farkı veya faiz nedeniyle girdi maliyetini artırmaktadır. Artan girdi maliyetleri bir yandan üretici kazancını azaltırken diğer yandan ürünün tüketiciye yüksek fiyatla arzına neden olmaktadır. Hasat döneminde ürününü kaldıran Çiftçinin derdi; en kısa zamanda ürünü pazara arz ederek elden çıkarmaktır. Çünkü yeterli şartlara sahip depolarının bulunmaması, ve ürün muhafaza problemi nedeniyle bir çok kayıplar yaşanacaktır. Bir yandan ürün iyi şartlarda depolanamadığı için zamanla ağırlık kayıpları olacağı gibi çürümeler, depo hastalık ve zararlıları nedeniyle kayıplar artacaktır. Diğer taraftan ürünü depoya taşıma ve depolama giderleri artacaktır. Bu nedenle çiftçinin ürününü satmak istediği bu dönemde pazarda arz fazlalığı nedeniyle fiyatlar düşmekte toptan alım yapan tüccarların fiyat belirlemedeki rolü artmaktadır. İnisiyatifi ele geçiren tüccar üreticiden düşük fiyata aldığı ürünü pazarda yüksek fiyattan satarak Pazarlama marjını artırmaktadır. Kısaca depolamanın yeterli olmaması patates üretiminde önemli bir problemdir. Patates üretiminde önemli üretim girdilerinden sulamada yaşanan problemlerin çözümlenmesi gerekmektedir. Bu problemlerin başında sulama düzeninin sağlanamaması gelmektedir. Yeterli sulama suyu bulunmasına rağmen su kullanan köylerin ve çiftçilerin belli bir programla sulama yapmamaları nedeniyle sulama kavgaları meydana gelmekte ve yetersiz sulama yapılmaktadır. Su kaynağına daha yakın köyler daha rahat, daha fazla ve istedikleri zamanda sulama yapmalarına karşılık, kaynağa uzak olan köyler yeterli suyu bulamamaları nedeniyle sulamaları tam yapamamaktadır. Seben ilçesinde yoğun olarak üretimi yapılan elma plantasyon sahalarına sulama imkanının olmaması, yeni alanların ilave edilememesi nedeniyle elma üretimi artırılamamaktadır. İklim ve toprak gibi iki temel üretim unsurunun yeterli olmasına rağmen bu potansiyelin sulama eksikliği sebebiyle değerlendirilememesi sonucunu doğurmaktadır. Mevcut elma bahçelerinin yaşlanmalarına ve kaliteli üretim kabiliyetlerini yitirmelerine rağmen çiftçinin gelirden vazgeçememesi nedeniyle gençleştirme ve yeni çeşitlerle bahçe tesisi sürekli ertelenmektedir. Bu durum önlem alınmadığı takdirde gelecek yıllarda elma üretiminde problemler yaşanmasına, üretim, verim ve kalitenin büyük ölçüde düşmesine neden olabilecektir.

172 Hayvansal Üretim :

İstanbul –Ankara metropollerinin arasında yer alan ve Anadolu’yu İstanbul ve Trakya ya bağlayan E-80 karayolu ve Otoban yolların içinden geçtiği coğrafyada yer alan Bolu İli, tabii olarak hayvan sevklerinin yoğun olduğu bir konumdadır. Özellikle İstanbul yönüne yapılan sevkıyatlarda İlin giriş kapısı durumunda olan Gerede ilçesinde kontrollerde büyük sorunlar yaşanmaktadır. Sevk edilen hayvanların gerekli resmi belgelerinin yapılmamış veya eksik yapılmış olması dolayısıyla işlemler aksamaktadır. Ayrıca burada kurulan hayvan panayırı ilçe hayvancılığını birkaç yönden olumsuz şekilde etkilemektedir. Bunlardan birincisi ; dışarıdan bu panayıra getirilen panayırdan alınarak İl merkezine ve diğer illere sevk edilen hayvanlarla birlikte hastalıkların ve etmenlerinin de taşınmasına neden olmaktadır. Bu durum İlçenin aynı zamanda İl’in problemidir. İkincisi ise; İlçede yapılan hayvan yetiştiriciliğini ve şeklini belirlemesi açısından farklı bir etkiye sahiptir. Yapılan istatistikler İlçede yetiştirilen hayvanların yaklaşık % 80’inin yerli ırklardan oluştuğunu göstermektedir. Bunun nedeni panayırın oluşturduğu şekillendirmedir. Üretici panayıra bir yıl önce yine panayırdan alıp beslediği hayvanını götürerek satmakta, yerine beslenecek hayvanları alarak köyüne dönmektedir. Panayır mevsimi sonbahar olması nedeniyle kış aylarını ahırda bakım yaparak geçirmekte, ilkbaharda hayvanları yaylaya çıkararak meraya bırakmaktadır. Yaylada beslenen hayvanları sonbaharda panayıra götürerek tekrar değiştirmekte, bu döngü ilçede yapılan besi hayvancılığın şeklini belirlemektedir.

9.1.5. Pazarlama Problemleri

Yasal düzenlemelerdeki yetersizlikler nedeniyle pazarlama ve bu nedenlere dayalı örgütlenmede karşılaşılan sorunlar ( üretici birliklerinin kurulmasıyla ilgili yasanın çıkmamış olması, kooperatiflerin örgütlenmede yetersiz kalması ve sözleşmeli çiftçilik yasasındaki eksiklikler) tarım ürünlerinin pazarlanmasında problemlere neden olmaktadır. Ülkemizin Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Tarım anlaşması ve AB Gümrük Birliği anlaşması ve bu kapsamda yapılan Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) Kapsamındaki yükümlülükler Bolu’daki ticaret hayatını da olumsuz yönde etkilemektedir. Örneğin, DTÖ Tarım Anlaşması sonucu ihracat sübvansiyonlarına sınırlama getirilmesi, AB tarafından bazı ürünler için pazara girişte uygulanan spesifik vergiler, kota uygulamaları ve tarife dışı engel olarak nitelenen teknik bariyerler ihracatta çoğu zaman sıkıntılara yol açmaktadır. AB Gümrük Birliği Anlaşması rekabet şansı yüksek olan ürünlerin ihracatında gümrük vergileri açısından avantaj sağlamakla beraber, kaliteyi etkileyen teknik mevzuat uyumu ( üretimi yapılan beyaz et sektöründe AB ülkelerinin belirlediği kriterlerin tam uygulanamaması bu konudaki mevzuat eksikliği) ihracatımızı olumsuz yönde engellemektedir. Pazarlama bölümünde ayrıntılı olarak incelendiği üzere İlimizin elma üretiminde yaşanan problemlerin başında depolama sorunu başta gelmektedir. Bunun yanında üreticilerin yeterli örgütlenme bilincinin olmaması ve elma bahçelerinin yaşlanması üretim problemi olmakla birlikte ilerde pazara arz edilecek elma miktarında düşme meydana getirecektir. Bu durum gelecekte üreticilerin gelirlerinin giderek azalmasına ve önemli bir sorun olan göçün körüklenmesine neden olacaktır.

173 Bolu İlinde, Ülke genelinde olduğu gibi Çiftçi örgütlenmeleri zayıftır. Bu zayıflık çiftçi örgütlerinin olmaması şeklinde değil kurulmuş olan kooperatiflerin yeterince işletilememesi şeklinde kendisini göstermektedir. Kooperatifler sadece Orman idaresince verilen orman istihsal işlerini yada bir başka işyerinin fason üretimine işçilik yapan kuruluşlar şekline dönüşmüş durumdadır. Kendi üyelerinin üretim planlamasını yapan, ürettiği ürünlerin pazarlamasını organize eden yada üretim için gerekli girdileri toptan ve daha düşük maliyetle temin eden kuruluşlar olamamışlardır. Bu durum üreticiler için iki şekilde problem olmuştur. Sadece işgücü temin eden kooperatif işveren kurum yada kişilerin iş vermemesiyle gelirlerini kaybettiğinden zorunlu giderlerini dahi karşılayamaz duruma düşmüştür. Bu durumu gören kooperatif üyeleri kooperatifin faydalı yönlerini göz ardı ederek onu bir külfet olarak görmeye başlamıştır. Ürettiği ürünü kendi imkanları ile pazarlamaya çalışan üretici öncelikle depolama konusunda problemlerle karşılaşmaktadır. Özel depolama şartları gerektiren Patates ve Elma gibi ürünlerin istemine uygun depoyu kendi imkanları ile kuramayan üretici olumsuz şartlarda depoladığı bu ürünlerde depo kayıpları ve ürün kalitesinin düşmesi nedeniyle zarara uğramakta yada ürün hasadını yapar yapmaz ucuz fiyatla da olsa pazara arz yolunu seçmektedir. Her iki durumda da gelirinde bir azalma söz konusu olmaktadır. Kısaca örgütlenmede ki asıl sorun örgüt kuramama değil kurulan örgütleri etkin şekilde çalıştıramamaktan kaynaklanmaktadır Bolu İlinde birinci ve en temel tarımsal problem Ülke genelinde de problem olan arazi parsellerinin parçalanması ve İşletme arazilerinin küçülmesidir.. Bu problem için tarımın ana problemi olduğu ve çözülmediği takdirde ülke tarımının tamamen yok olmasına neden olabileceğini söylemek, çok fazla kötümser bir yargı olarak görülmemelidir.

9.2. Potansiyeller Ve Kısıtlar

POTANSİYELLER

Meralar: Bolu ilinin hayvancılık için uygun mera arazilerine sahip olması hayvancılığın geliştirilmesi için avantaj olarak kabul edilebilir. Mera arazileri il arazi toplamının %14.71’ini teşkil etmektedir.

Su Kaynakları: Su ürünleri yetiştiriciliği için büyük bir kaynak mevcuttur. Ayrıca sulanabilecek araziler için yeterli yeraltı ve yerüstü su potansiyeli vardır.

Yem Bitkileri üretimi: Bolu’da yem bitkisi üretimine uygun arazi ve iklim mevcuttur.

Tohumluk üretimi: Bolu’da patates başta olmak üzere bir çok tohumluğun üretimi için uygun iklim mevcuttur. Bu nedenle İlin tohumluk üretim potansiyeli konusu araştırılarak hangi tohumlukların üretilebileceği belirlenmeli ve bu potansiyelin değerlendirilmesi sağlanmalıdır.

Hayvansal Üretim: Hayvansal üretimde iyi bir potansiyele sahip olan İlimiz bu potansiyelini yeterince değerlendirememektedir. Varolan kültür ırkı hayvanların kayıt altına alınmasıyla İlimiz iyi bir damızlık üretim merkezi olabilecektir.

174 Kullanılmayan araziler : Toplam tarım arazisinin 10.016 hektarlık kısmı (%7) kullanım dışıdır. Göç, öz sermaye yetersizliği, parçalanma ve çok hisselilik gibi nedenlerle boş bırakılan arazinin verimli olabilecek kısmı üretime kazandırılabilir.

Tablo 97 : Tarımsal Kaynaklar, Kurumsal Yapı ve Nüfus Tanımlama Mevcut durum Gelişme Potansiyeli Arazi -Toplam 149.664 I-IV. sınıf arazilerin V-VIII. sınıf arazilerden korunga gibi sınıfları ha tarım arazisinin dışında V-VIII sınıf yem bitkisi üretiminde ve %67’si I-IV. sınıf arazilerde, tarıma çok faydalanılabilir.Bu arazilerin eğimi 12 kullanım olup % 33’ ü V - elverişli olmamasına den fazla olduğu için işlemeli tarım şekli VIII sınıf arazidir. rağmen bir kısmında tarım sisteminin daha az kullanıldığı çok yapılmaktadır. yıllık bitkilerden yem bitkileri ekimine geçildiği takdirde daha rantabl kullanılmış olur. -İlin toplam arazisinin yaklaşık % 80’ inde şiddetli ve çok şiddetli -Eğimin daha fazla olduğu yerlerde erozyon sorunu zaten doğal olarak yetişen kuşburnu vardır.Tarım arazilerinin ve böğürtlen gibi arazide tabii olarak %13’ünde orta derecede yetişen bitkilerin plantasyonu yapıldığı su erozyonu vardır takdirde ve korumalı tarım sistemleri uygulandığında erozyon engellenebilir. İşlenebilir - Toplam tarım Göç nedeniyle 10.016 ha Bu araziler kiralanabilir Ancak Arazi arazisinin %7’si arazi terkedilmiş ve verimli kiralamayı teşvik edecek birtakım kullanım dışı . olduğu halde kullanılmıyor yaptırımlar (örneğin ekilmeyen arazilere vergi getirilmesi) arsa ofisi gibi bir sistem gerekli olabilir. Sulama İlde toplam 1.350 Toplam tarım arazisinin Tarım arazilerinin %36‘sı (54.490 ha) Durumu hm3/yıl su kaynağı 54.490 ha’ ı sulanabilir sulanabilecek alandır.Bu alan için DSİ bulunmaktadır. Su alandır. Sulanabilir ve KHGM projelendirme çalışmaları kaynaklarının alanların %63’ü devam etmektedir. 1.250 hm3/yıl‘ı sulanmaktadır. Bu yerüstü suyu,100 alanların 17.878 ha’ı DSİ hm3/ yıl’ı yer altı ve KHGM tarafından ve suyudur. 16.458 ha’ı halk tarafından sulanmaktadır. Nüfus 2000 yılı Bolu İli Göç nedeniyle kırsal 2010 yılı için yapılan nüfus tahminine toplam nüfusu nüfusta hızlı bir azalma göre Bolu’da nüfus artışı 278.700 270.654 olup % görülmekle birlikte, İl nüfus olacaktır. Bu 2000 nüfusuna göre 47’si kırsal alanda artış hızı Ülke nüfus yaklaşık %3 lük bir artma demektir. yaşamaktadır. artışına paralel bir seyir takip etmektedir.

Örgütlen- 12 adet 8.418 üyeli İlde örgütlü tarımsal yapı Örgütlenme ve varolan örgütlerin me Tarım kredi Koop. mevcuttur.Tarımsal etkin kullanımı konusunda yayım durumu Kalkınma Kooperatiflerine hizmetleri ve eğitim artırıldığı takdirde 190 adet 15.220 çiftçilerin % 67’si üyedir. örgütlenme bilinci artabilir. Üretici üyeli Tarımsal Birlikleri Yasası da çiftçi Kalkınma Koop örgütlenmesini olumlu yönde etkileyecektir. 9 adet 847 üyeli Sulama Koop.

1 adet 18 üyeli Su Ürünleri Koop.

1 adet 6.347 üyeli Pancar Ekicileri Koop.

175 Tablo 98: Tarımsal Ürünler, Tarımsal Yapı ve Pazarlama Tanımlama Mevcut durum ve verimlilik Gelişme Potansiyeli düzeyi Tarımsal -Üretimde çeşitlilik söz -İldeki tarım alanları yerleşim -Üretimde yapılacak Ürünlerin konusu olmakla birlikte alanlarının istilasına maruz planlamayla daha fazla gelir Üretim ekonomik anlamda kalmaktadır. Özellikle Merkez getirici ürünlerin üretimi potansiye üretimi yapılan üretim ilçede yerleşim alanı mutlak artırılabilir. li kalemleri sayısı 10 – 12 tarım alanlarının ortasında yer kadardır. almaktadır. -İlde yetişen endemik türlerin üretime geçirilme şansı -Katma değeri yüksek -İldeki patates üretimi yoğun değerlendirilmelidir. ürünlerin üretimi yok olarak Merkez ilçede denecek kadar azdır. yapılmaktadır.

-İhracat şansı olan beyaz -İlin yer aldığı coğrafi konum et üretiminde ülke üretilen ürünlerin çapında etkin bir yere pazarlanmasında bir şans sahiptir. olarak görülmektedir. Hayvansa -Hayvancılık ilin önemli -Süt verimi yıllık ortalama 2.170 -Hayvancılıkta verimli kültür l ürünler geçim kaynağından kg/ baş tır. Kültür ırkı ineklerde ırklarının yetiştirilmesine daha biridir. İlde yetiştiriciliği yıllık 4.310 kg/baş, melezlerde fazla önem verilmektedir. yapılan kanatlı üretiminde 2050 kg/ baş ve yerli ırkta ise ki mevcut duruma 1420 kg/ baştır. Et verimi -Bal üretiminde marka ilaveten ürün çeşitliliği büyükbaş hayvanda ortalama olabilecek özelliklere sahip sağlanabilecektir. Son 200 kg ve küçükbaş hayvanda üçüncü alt bölgede yer alan yıllarda Broiler 17 kg dır.Balda verim 14 kg/ Kıbrısçık ilçesinde geniş bir yetiştiriciliğine ilaveten kovandır. potansiyel bulunmaktadır. hindi yetiştiriciliği de önemini artırmaktadır. -En fazla üretimi yapılan -Bıldırcın, devekuşu ve kanatlı sektöründe AB Ankara tavşanı gibi değişik -İl’deki kültür hayvanı standartlarına uygun üretim üretim alanlarına ilgi duyan varlığı damızlık üretim yapılmasına rağmen bu yetiştiriciler bulunmaktadır. merkezi olması için bir durumun tescillenmemesi avantaj konumundadır. ihracatı zorlaştıran etkenler arasındadır.

Su -Bolu İl sınırları içerisinde -İl’de faaliyet gösteren -Üreticilerin birlik Ürünleri halen 45 adet belgeli ve işletmelerde 2005 yılında 167,6 organizasyonu yaparak belgesiz tesis üretim ton alabalık, üretimi üretimde en fazla girdi olan yapmakta olup mevcut gerçekleştirilmiştir. yem üretimini ilde yapmaları tesislere ilaveten IV. Alt sağlanabilir. bölgede (Mudurnu, -Mevcut üretim yapılabilecek Göynük) su ürünleri kaynaklar tam olarak -İldeki turizm potansiyelinden üretimi için su kaynakları değerlendirilememektedir. yeterince mevcuttur. yararlanılamamaktadır. Bu konuda yapılacak organizasyonla varolan potansiyel değerlendirilebilir Tarım -24.657 tarım işletmesi -Toplam İşletmelerin %77’si -Kullanılmayan tarım İşletmeler var. % 16’sı sadece 50 dekar ve altındaki alanlarının artması bir inin bitkisel, % 83’ü Bitkisel ve işletmelerden oluşmaktadır. Bu problem olmasının yanında durumu Hayvansal, % 1’i Sadece işletmelerin büyük çoğunluğu yapılacak organizasyonla hayvansal üretim bitkisel ve hayvansal üretim birlikte kullanılır hale faaliyetinde bulunuyor faaliyetini birlikte yürütmektedir. getirildiğinde büyük bir potansiyel olacaktır.

176 KISITLAR :

İklim : İklim şartları tarımda üretim sınırlarını çeşitliliği belirleyen en önemli faktördür. Çünkü tarım; üretim ortamının üretici tarafından çok fazla kontrol altında tutulamadığı bir üretim koludur. Nitekim iklim şartları ve coğrafya Bolu’da patates ve şeker pancarı tohumlukları üretimi için ideal bir ortam oluştururken, İl’de kurulu bulunan makarna fabrikasının hammaddesi kaliteli makarnalık buğday üretimi için engelleyici şartlar taşımaktadır.

İş gücü : Bolu İl’i ve ilçelerinde tarımla uğraşan nüfusun çoğunluğu köylerde yaşamaktadır. Özellikle küçük baş hayvancılık, süt sığırcılığı ve yoğun emek isteyen bitkisel üretim faaliyetlerinde işgücü ile ilgili kısıtlar vardır. Halen köylerde yaşayan nüfusun çoğunluğu 50 yaşın üzerindedir. Yaşlı nüfusun ağırlıkta olması, köylerdeki genç nüfusun iş aramak için köyden ayrılmış olması genç ve dinamik işgücü yönünden kısıt olarak karşımıza çıkmaktadır. Gelecekte köylerde ki tarımsal faaliyeti ve üretim uğraşını sürdürecek durumda nüfusun kalmama tehlikesi söz konusudur.

Eğitim : Tarım; yapısı itibarıyla yoğun bilgi birikimi ve tecrübe isteyen bir üretim koludur. Kaliteli ve ekonomik üretim için ürünün yetişme şartları, iklim istekleri, besin talepleri ve hastalıkları gibi birçok konuda bilgili olma zorunluluğu vardır. Bu bilgileri tecrübe yoluyla edinmeye insan ömrünün yetişmesi söz konusu değildir. Tarımda çalışanların eğitim seviyesinin düşük olması kaliteli ve verimli üretimi engelleyen önemli bir kısıttır. Eğitim azlığı aynı zamanda bilgi edinme ihtiyacını da azaltmakta “cahil cesur olur” deyişi kendini kabul ettirmektedir. Yapılan eğitim çalışmalarında öne çıkan en önemli husus ve çiftçinin eğitimciye bakışı, “onlar ne bilecek biz daha iyi biliriz” yargısıyla kendini göstermektedir. Bolu’da tarımda istihdam edilen nüfusun eğitim durumuna bakıldığında %29’unu Bir okul bitirmeyen ve okuma-yazma bilmeyenler oluşturmaktadır. % 63’ü ilkokul mezunudur. Tarım çalışanlarının % 92’lik kesimi az eğitimli kişilerden oluşmaktadır.

Örgütlenme : Örgütlenme toplumun bütün kesimleri için olduğu kadar tarım sektöründe de olası zorunlu bir yapıdır. İl’de örgütlenme iyi sayılabilecek bir seviyededir. Ancak daha önce de değinildiği gibi önemli olan sadece örgütü kurmak değil kurulan yapıyı amacına uygun olarak çalıştırabilmektir. İl’de kurulu bulunan kooperatif türü yapılanmaların büyük çoğunluğu bilgisizlik nedeniyle çalıştırılamamaktadır. Atıl vaziyette bulunan bu kooperatifler yıllık zorunlu giderleri nedeniyle üyelerinin üzerinde yük oluşturmaktadır. Bu tür yapılanmaların amacına uygun ve üretici yararına işlere yönlendirilememesi üretim açısından bir kısıt durumundadır.

Planlama : Üretim planlaması yapılamaması tarımda üretimi kısıtlayan önemli faktörlerden birisidir. Üretim planlaması öncelikle ülkesel bazda yapılması zorunlu bir ihtiyaçtır. Ancak mevcut yapı bu planlamanın yapılmasında, yapılsa bile uygulamaya geçirilmesinde en önemli engeldir. Örgütlenmede yaşanan sorun planlamaya yada planlama uygulamasını imkansız kılmaktadır.

Kalite ve Verimlilik : Üretimin artırılması ve devamlılığı kalitesiz ve verimsiz üretim nedeniyle de kısıtlanmaktadır. Kalite ürünün pazarda alıcı bulmasında en önemli faktördür. Verim ise karlılığın ve üretimin devamlılığının garantisidir. Kar 177 edilmeden yapılan üretim önce kalitenin düşmesine sonra üretimin kısıtlanmasına daha sonra da tamamen terk edilmesine neden olmaktadır.

Arazi : Tarım sektöründe de temel amaç toplumun genel hayat standardına uygun yaşamayı sağlayacak geliri elde etmektir. Bu geliri sağlayacak olan kaynak ise arazi varlığıdır. İşletmelerin yeterli arazi varlığına sahip olmaması tarımda kısıtların başında gelmektedir. Ülkemiz tarımının temel sorunu olan tarım parsellerinin parçalanması ve işletme arazilerinin miras yoluyla bölüşülerek küçülmesi doğal olarak işletme sahiplerinin gelirlerinin azalmasına, hayat standartlarında gerilemeye neden olmaktadır. İhtiyaçların karşılanması için yeni gelir yolları bulunması tarımın ikinci planda kalmasına kalite ve verimlilik unsurlarının kaybolmasına neden olmaktadır.

Nakit : Bütün üretim sektörlerinde olduğu gibi nakit ihtiyacı tarımsal üretim için de vazgeçilmez bir ihtiyaçtır. Çünkü üretim girdilerinin tamamının temini sermayeye dayanmaktadır. Üretici bir sonraki üretim döneminin nakit ihtiyacını ya bu yıldan bloke edecek yada girdilerini kredi kullanarak temin edecektir. Ülkemizin gelir düzeyi en düşük üretim sektörü olan tarımda çok az üretici kendi öz sermayesiyle işletmesini yürütebilmektedir. Büyük çoğunluk girdilerini kredi kullanarak (yada kredi kuruluşlarına borçlanarak) temin etmektedir. Bu şekilde yapılan üretim girdi maliyetlerini karşılamadığından her yeni seçim döneminde “çiftçi borçlarının ertelenmesi” vaadi tekrarlanmakta her hükümet bu borçların faiz indirimi yada affını yapılması gereken bir icraat olarak görmektedir. Bu durum da göstermektedir ki nakit azlığı yada yokluğu tarımsal üretimin en önemli kısıtlarından birisidir. Namık KEMAL, 1872’de İbret gazetesinde çıkan “ziraatımız” başlıklı yazısında şöyle der. “Dünyada ziraat ise hiçbir vakit zenginliğe sanat ve ticaret kadar hizmet edemez. Çünkü kazanç hususunda ölçü, tacir için saat, ehli sanat için gün, ziraatçı için yıldır. Ziraatımızı ıslah edelim” Bu satırlar nakit ihtiyacının tarımsal üretimdeki önemini veciz bir şekilde vurgulamaktadır.

Kurumlar : Tarımsal üretim bütün milletlerin zorunlu olarak sürdürdüğü stratejik bir üretim sektörüdür. Bu sektörün faaliyeti tüm devletler tarafından, organize edilmek üzere, idarelerinde tarımla ilgilenen yada tüm konusu tarım olan idari birimler kurulmuştur. Ülkemizde de Cumhuriyet dönemi ile birlikte tarımsal kamu kurumları daima varolmuştur. Her ne kadar bun kurumlar birçok değişikliklerle günümüze gelmişlerse de varlıklarını daima muhafaza etmişlerdir. Tarımsal kurumların sivil yada yarı sivil toplum kuruluşlarına tarımsal hizmetler bölümünde değinilmiştir. Resmi ve sivil kurumların vermiş olduğu hizmetlerin tarımsal üretime bir katkı sağladığı gerçektir. Yeterince verilemeyen hizmetler ise önemli bir kısıttır. Aslında kurumlar kısıtını kendi içinde incelemek daha doğru sunuca ulaştırır. Yetersiz kalan yada hiç verilemeyen hizmetlerin kurum yapılanmasından ve yetersizliklerinden kaynaklanan alt etkenleri vardır. Bu yetersizlikler;

Çiftçi Eğitiminde : Çiftçi eğitimi tarım teşkilatının ana görevlerinde birisidir. Bu görevi yürütmek üzere Tarım İl Müdürlükleri bünyesinde Çiftçi Eğitim ve Yayım Şube Müdürlükleri bulunmaktadır. Ancak teoride yapılan Çiftçi eğitim programlarının uygulanmasında bir takım problemlerle karşılaşılmaktadır.

1.Eğitimci personel eksikliği:İlimizde 1997 yılı Köy Envanterine göre İl’de, tarımda istihdam edilen nüfus sayısı 75.765 kişidir.(2000 yılı Genel Nüfus Sayımı) Buna karşın İl ve İlçe Müdürlüklerinde bulunan eğitimci personel sayısı 32 Ziraat Müh, 13

178 Veteriner hek. 2 Tekniker ve 45 teknisyenden oluşmaktadır. Her birisinin eğitimci olduğunu kabul edersek eğitimci başına yaklaşık 823 çiftçi düşmektedir. Ancak burada asıl sorun verilmesi gereken eğitim konularının çokluğu ve her birisinin özel bir ihtisas eğitimi istiyor olmasıdır. Bu konu verilen eğitimin kalitesini ve yeterliliğini büyük ölçüde etkilemektedir.

2.Eğitimin başarısı:Verilecek eğitimin algılanabilmesi ve doğru şekilde uygulamaya konulabilmesi yani eğitimin başarısı ikinci problemdir. Tarım yapısı itibarıyla sulamadan bitki beslemeye, toprak yapısına bitki hastalıklarına birbiriyle bağlantılı çok fazla bilgi birikimine ihtiyaç duyan girift bir konudur. Yapılan eğitim çalışmaları, verilen eğitimleri sonuçları ile ilgili bir istatistik çalışması bulunmamaktadır. Genel gözlemlere dayanarak olumlu şeyler söylemek pek mümkün görünmemektedir. Ancak burada şu hususun gözden uzak tutulmaması gerekir. Eğitimin bir ihtiyaç olduğu tarım teşkilatı tarafında öngörülmekte ve eksiklikleriyle birlikte çalışmalar yapılmaktadır. Buna karşılık eğitimi alması gereken çiftçilerin aynı ihtiyacı duyup duymadıkları ve eğitimi almaya istekli olup olmadıkları pek açık değildir. Nitekim eğitim çalışmaları, eğitimi alması gerekenlerin bir talebi olmadan götürülmekte konular çoğu defa onların talepleri göz ardı edilerek belirlenmektedir. Bu durum eğitimin verilmesini de alınmasını da zora sokmaktadır. Yapılan eğitim çalışmalarının genelde mekanı olan kahvehaneler ciddiyet sorunu oluşturduğu gibi bir yanda eğitimci konusunu anlatırken öbür yandaki çiftçi oyununu oynamaya devam edebilmektedir.

3.Eğitim araçları : Eğitimin etkinliği eğitileceklerin algılamasını kolaylaştıracak araçlarla mümkündür. Gerek eğitimci gerekse eğitim araçları görsel olarak etkileyici olmalıdır. Bu konuda eğitim araç gereçleri ve eğitimciler yetersiz kalmaktadır.

Kısıtlara genel olarak bakıldığında yukarıdan beri sıralanan maddelerin özellikle bazılarının geçmişinin tarihe dayandığı görülecektir. Gerçekten de tarımsal üretimin en önemli kısıtlarında bazılarının Tanzimat döneminde Osmanlı İmparatorluğunun tarımsal yapısını inceleyen batılı yazarlar tarafında dile getirildiğini görmek mümkündür. Bunlardan birisi Ord.Prof. E. Ziya Karal’ın Osmanlı Tarihi isimli eserinde yer alan M.A. Ubicini adlı Fransız yazara ait mektuptur. Moniteur Universel gazetesinde yayınlanan uzun mektupta tarım hakkında genel bilgiler verildikten sonra “Türkiye ziraatının gerilemesinde sebepler dört başlık altında toplanmıştır” denilmektedir. 1-Çiftçinin Bilgisizliği 2-El emeği fıkdanı (İşgücü eksikliği) 3-Mütedavil sermayenin fıkdanı (İşletme sermayesi eksikliği) 4-Münakale yollarının fıkdanı (Nakil yollarının eksikliği)

Bunların açıklamalarından bazı bölümler kısaltılarak aşağıda verilmiştir.

Çiftçinin Bilgisizliği : Bunca faideli keşif ve yeni icatlara rağmen bizim memleketimizde (Fransa’da) dahi geri olan ziraat ilminin mevcudiyetinden Türkiye haberdar değildir. Arazinin işletilip istifade edilmesinde yalnız anane (gelenek) hakimdir.

179 El emeği fıkdanı : El emeği yokluğu iki sebepten ortaya çıkmaktadır. Birinci sebep başka yerlerde olduğu gibi Türkiye’de de şehirleri köylü nüfusunu cezbederek bu nüfusun kendi toprak işlerini terk etmeleri ve talihlerini Payitahtta veya iç taraflardaki herhangi büyük bir şehirde denemeleri gibi bir tesir icra etmesidir.... İkinci sebep İspanyol köylüsü için de söylendiği gibi Türk halkına isnat edilen betaettir (tembellik). Kaldı ki bu betaet zannedildiği kadar bu halkın öz hususiyetleri değildir. ... Mütedavil sermayenin fıkdanı : Türkiye’de noksan olan servet değil paradır. Zahirelik mahsullerin kısmı âzamının fiyatları gayetle düşüktür. Bunlara yolların bozukluğunu, fuarların uzaklığını ve az ziyaret edilmesini, mal ihracı için mahreç fıkdanını da ilave etmek icap eder. Malını satamayan fakat kendisi mal almak mecburiyetinde olan köylü şehre giderek karşılığı ileride, fiyatı önceden biçilmiş zahire olarak tediye edilmek şartıyla kendisine lazım olan meblağı ödünç almaktadır. Bu önceden biçilmiş fiyat ise çok defa kile başına beş veya altı kuruştur. Halbuki hasattan sonra köylü kile başına dokuz veya on kuruş olarak kolayca elde edebilir. İşte böylelikle henüz ekilmiş tarlaların mahsulatı %30, %40 zararına başkalarına verilmektedir. O andan itibaren de emeğine karşılık hiçbir şey, yahut hemen hiçbir şey beklemediğinden köylü ümitsizliğe düşüyor ve aç gözlü muhtekirler için yetişmekte olan ekininin büyümesini lakaydane seyrediyor ve böylece yavaş yavaş , kendisinin adeta mülkiyetten bile mahrum edildiğini gördüğü toprağa karşı sevgisini kaybediyor. Münakale yollarının fıkdanı :Türkiye şoselerden ve büyük münakale yollarında tamamen mahrumdur.

Yazarın Tanzimat’ın ilanından 11 yıl sonra 1850 yıllarında (günümüzden 150 yıl önce) kaleme almış olduğu bu mektubunda dile getirdiği hususlar ve tarımın gerilemesi veya daha doğru bir ifadeyle ilerleme sayılamayacak kadar az mesafe kat etmiş olması, günümüzde de aynı konuların tartışılıyor olması bir tesadüf değildir. İlk üç madde de yer alan hususlar günümüz Türkiye’sinin tarımında da birebir giderilmesine uğraşılan problemlerdir. Dördüncü madde de yer alan nakliyat konusunda mesafe alınmış ise de tam olarak çözüldüğünü yada sorun olmadığını söylemek mümkün değildir. Satılan ürünün tarladaki fiyatı ile tüketim merkezlerindeki fiyatı arasında uçurumlar bulunmaktadır. Bu farkın nedenlerinden birisi de şüphesiz nakliye masraflarının yüksekliğidir.

180

181 BÖLÜM 10. KALKINMA AMAÇ VE STRATEJİLERİNİN OLUŞTURULMASI

10.1. Amaçların Belirlenmesi

Bolu’da tarımsal kalkınmanın sağlanabilmesi için belirlenen amaçlar altı ana başlık altında toplanmıştır. Bu amaçlar, tespit edilen problemlerin ve potansiyellerin ortaya konulması sonucu belirlenmiştir. Belirlenen bu amaçlar ülke çapında uygulanan tarım politikalarının paralelinde ve hedefleri içerisinde yer almaktadır.

Bu amaçlar : -Hayvancılığın geliştirilmesi -Bitkisel üretimin geliştirilmesi -Su ürünleri üretiminin geliştirilmesi -Pazarlamanın iyileştirilmesi -Tarımsal alt yapının iyileştirilmesi -Çevrenin Korunması -Tarımda sürdürülebilirliğin sağlanması

Tespit edilen bu amaçlar çerçevesinde agro-ekolojik alt bölgelerin özelliklerine göre ilçeler bazında uygulanacak stratejiler ayrı ayrı belirlenmiştir. Bu stratejiler hazırlanacak projelerin uygulama alanları belirlenirken dikkate alınacaktır. İl genelinde hayvansal ve bitkisel üretimin verimliliği incelendiğinde genel olarak ülke ortalamasına eşit ve üstünde olduğu görülmekle birlikte yeterli seviyede olduğunu söylemek iddialı bir ifade olacaktır. Şayet verimde yeterli seviye yakalanmış olsaydı nüfusta görülen köylerden şehir merkezlerine göçün olmaması yada daha yavaş bir seyirle gerçekleşmesi gerekirdi. Tarımsal gelirin artırılması iyi bir çiftlik planlaması ile kayıtlarının tutulduğu, maliyetlerin çıkarıldığı, kısaca ekonomik analizlerin yapıldığı bir çiftçilikle mümkün olabilecektir. Buradaki çiftlik planlamasından kasıt yüksek gelir getiren ürünlerle birlikte az gelir getiren fakat üretimi zorunlu ürünlerin dengeli şekilde üretimini sağlamak şeklinde anlamlandırılabilir. AB ve DTÖ tarım anlaşmalarının getirdiği kurallar nedeniyle önümüzdeki yıllarda üretilen tarım ürünlerinin uluslararası pazarda rekabet edebilir duruma gelmesi gerekmektedir. Daha açık bir ifadeyle ilimizin herhangi bir köyünde üretim yapan bir çiftçi ürettiği üründe fiyat rekabeti açısından gelişmiş ülke çiftçileriyle yarışabilir duruma gelmesi gerekmektedir. Kaliteli ve dünya standartlarında ürün üretimi ülkemizde yaşanan eksikliklerden birisidir. Tarım sektöründe öncelikli hedeflerden birisi bu standartların belirlenmesi olmalıdır. Tarımda sürdürülebilirliğin sağlanması mevcut kaynakların iyi bir planlamayla doğru kullanılması olduğu gibi üretimin de kaliteli ve standartlara uygun bir şekilde yapılması gerekmektedir. Belirlenen hedeflere yönelik uygulamalarda kullanılacak yöntemler mevcut uygulama ve problemler dikkate alınarak belirlenmiştir. Ancak kurumsal yapının dışında,farklı kurumlarla ve bazı sosyal konulara dayanan problemlerin çözümü daha uzun vadede ve sistemli çalışmalarla mümkün olabilecektir.

182 10.2. Stratejiler Tablo 99 : Master Plan Stratejileri Swot Analizi Amaçlar Strateji Mevcut durum Zayıf yönü Fırsatlar Tehlikeler ve güçlü yönü -Üretimin geliştirilmesi -Hayvansal -Yerli ırkların -Yerli ırkların - Mera -Artan -Üretimde üretimin melezlenmesi ve sayısı halen çalışmalarının nüfusun gıda standartlar geliştirilmesi kültür ırkı fazla tamamlanmamış ihtiyacı belirlenmemiş. ayvancılığın -Besleme bilgisi olması giderek -Tarımda artırılması yetersiz, dengeli hayvancılığı artmaktadır. çalışan köy -Ahır şartlarının besleme olumsuz Dengeli nüfusu giderek iyileştirilmesi, yapılmıyor. etkiliyor. beslenme için azalmakta bakım ve besleme -Çiftçi hayvansal hatalarının -Üreticiler alışkanlıklarının ürünler düzeltilmesi örgütlenme değiştirilmesi vazgeçilemez -Örgütlenmenin konusunda çok zor besin sağlanması ve isteksiz kaynaklarıdır. pazarlamanın örgütler vasıtasıyla yapılması

-Tarım sanayi entegrasyonunun sağlanması. -Bitkisel -Sertifikalı -Tohumluk kendi - -Yağlı -Bütün alt üretimin tohumluk ürününden temin Mekanizasyonda tohumlarda bölgelerde iklim geliştirilmesi üretiminin edilmekte yeterli gelişme teşvik sistemi şartları aynı geliştirilmesi ve -Yağlı tohumlar sağlanamamış var ve bu değil kullanımının halen bir ilçede -Tohumluk teşvikler -IV. Alt bölgede yaygınlaştırılması üretilmekte pahalı bir girdi anlaşmalar erozyon sorunu -Yağlı tohumlar -Sebzecilik olarak görülüyor uygun var. üretiminin sadece kendi -Doğrudan yaygınlaştırılması ihtiyacı için gelir desteği -Meyveciliğin yapılmakta ödemesi geliştirilmesi -Meyvecilikte uygulamada -Sebzeciliğin depolama geliştirilmesi şartları yetersiz

-Pazarlamanın -Çiftçi -Örgütler -Örgütlü -Ürün -Eğitim iyileştirilmesi örgütlülüğünün kurulmuş çalışmalarda pazarlama seviyesinin özendirilmesi olmasına isteksizlik var. konusunda düşüklüğü -Ürün muhafaza rağmen etkin tüketim önyargıların şartlarının çalıştırılamıyor merkezleri değiştirilmesini iyileştirilmesi - çok yakın zorlaştırmaktadır -Üretimde kalite ve Standardizasyon ulaşım standardizasyonun çalışmaları mevcut sağlanması yetersiz -Tarımsal alt •Sulama -Sulanabilir -Sulama tesisleri -Sulama -Yerleşim alt yapının imkanlarının alanlar mevcut önemli ölçüde alanlarının yapısının iyileştirilmesi geliştirilmesi ancak sulama tahrip olmuş artırılması yetersizliği •Arazi şartlarına tesisleri yeterli ürün verimi işgücü göçünü uygun sulama değil ve üretim körüklemektedir tekniklerinin -Hayvancılık kalemlerini öğretilmesi tesislerindeki artıracaktır. •Hayvancılık uygulamalar İşletmelerinin sağlık ve hijyen modernizasyonu şartlarına uygun değil Tablo 99 : (Devamı) 183 Amaçlar Strateji Mevcut durum Zayıf yönü Fırsatlar Tehlikeler ve güçlü yönü •Çevrenin •Sanayi •Akarsular •Çevre •Sanayi •Toprak ve su korunması atıklarının sanayi atıkları konusunda tesislerinde kirliliği engellenmesi nedeniyle yeterli kurulacak üretimde •Hayvancılık tarımda bilinçlenme yok arıtma için istenilen kalite bölgelerinin kullanılamaz elektrik ve standardı kurulması duruma indirimi engellemekte •Tarımsal işletme gelmektedir. uygulanmakta atıklarının •Tarımsal engellenmesi işletme atıkları •Gübre ve ilaç üretim için risk kullanımının oluşturmaktadır. Kontrol altına alınması •Erozyonun önlenmesi

•Tarımda •Tarım •Miras ve •Tarım arazi ve • Ekonomik Sürdürülebilirliğin İşletmelerinin ve mülkiyet hukuku işletmelerinde ölçeklerin sağlanması arazi parsellerinin arazilerin bölünmenin altına düşen parçalanarak bölünerek önünü alacak bir işletmeler küçülmesinin küçülmesine ve yapılanma tamamen terk önlenmesi ekonomik geliştirilememek- edilmekle karşı •Tarım ölçeklerin altına tedir. karşıyadır. topraklarının inmesine neden amaç dışı olmakta. kullanımının •Tarım arazisinin önlenmesi sıradan bir mülk •Toprak ve su olarak kirliliğinin algılanması o önlenmesi mülkün istenilen şekilde değerlendirilmesi anlamını taşımaktadır.

184

185

BÖLÜM 11. PROJELERİN VE PROGRAMLARIN BELİRLENMESİ

11.1. İlde Yerel İdareler Tarafından Uygulanan Projeler

Tablo 100:Yerel Kaynaklardan Yararlanılan ve Merkez İlçede hazırlanarak İl Çapında Uygulanan Projeler Sıra Faaliyet Adı DÜŞÜNCELER No

,KHGB

(Proje tutarı ve Ne kadar alanda/kişide uygulandı sonuçları Döviz değeri ($) ve başarı durumu.) projelerin vb ) Rakamlarıyla Faaliyeti Finanse eden kurum (SYDV Uygulama Yılı/Yılları

1 Slajlık Mısır Tohumluğu özel İdare 1998 12 ton 1.665.000.000 5307,5 2 1998 Köşebent demir 3500 kg 290.500.350 926,0 dikenli tel 650 kg 123.337.500 Mera ıslahı Özel İdare 393,2 Gübre 80 ton 1.712.000.000 5457,3 3 Yem Bitkileri Tohumluk özel İdare 1998 Korunga toh Dağ.12 ton 1.002.000.000 3194,1 dağıtımı Yonca Toh Dağ.7500 kg 3.993.500.000 12730,0 4 Spektrofotometre alımı özel İdare 1998 1 ad. 1.897.500.000 6048,6 1998 YILI PROJELERİ TOPLAM TUTARI Özel İdare 10.683.837.850 34.056,7 Yonca Toh Dağ. 8000 kg 8.924.000.000 16.522,9

özel İdare 1999 Korunga toh Dağ. 7000 kg 801.475.000 1.483,9 5 Yem Bitkileri Tohum dağıtımı Slajlık Mısır Tohumluğu 12000 kg 3.600.000.000 6.665,5 Macar Fiği Toh Dağ 7000 kg 2.100.000.000 3.888,2 6 Erken uyarı cihazı alımı özel İdare 1999 1 ad 2.595.000.000 4.804,7 Damızlık düve dağ. 152 baş 80.490.000.000 149.028,5 7 Büyükbaş hayvan dağıtımı 1999 S Y D V damızlık Koyun dağ. 620 baş 30.050.000.000 55.638,1 Hindi Palazı dağ 13000 ad 840.000.000 1.555,3 8 Kanatlı dağıtımı S Y D V 1999 Yumurta Civcivi dağ 500 ad 180.000.000 333,3 9 Sera yapımı S Y D V 1999 20 ad 10.000.000.000 18.515,2 10 Yem bitkisi ekimi S Y D V 1999 50 dekar 600.000.000 1.110,9 11 Arı kovanı dağ S Y D V 1999 174 ad 4.000.000.000 7.406,1 Özel İdare 18.020.475.000 33.365,2 1999 YILI PROJELERİ TOPLAM TUTARI S Y D V 126.160.000.000 233.587,2 Çalı kesme makinası 1 ad. 3.000.000.000 4.465,8 Köşebent demir 14 ton 3.135.000.000 4.666,8 özel İdare dikenli tel 12 ton 5.088.000.000 7.574,1 12 Mera ıslahı 2000 Çimento 33 ton 827.325.000 1.231,6 Gübre 50 ton 3.611.000.000 5.375,4 F A O Çalı kesme makinası 1 ad. 3.500.000.000 5.210,2 13 Selektör makinesi özel İdare 2000 1 ad 4.563.000.000 6.792,6 Yonca Toh Dağ.4300 kg 8.815.000.000 13.122,1 Slajlık Mısır Tohumluğu 6000 kg 4.772.727.000 7.104,8 14 Yem Bitkileri Tohum dağıtımı F A O 2000 Korunga toh Dağ.5525 kg 1.762.751.250 2.624,1 Macar Fiği Toh Dağ 4000 kg 1.280.000.000 1.905,4 15 Ceviz fidanı dağ. F A O 2000 4330 ad 3.464.000.000 5.156,6 16 Hindi Palazı dağ F A O 2000 6700 ad. 4.785.000.000 7.123,0 17 Sera yapımı F A O 2000 41 ad 43.996.000.000 65.493,1 18 Atomizör alımı F A O 2000 23 ad 5.430.500.000 8.083,9 19 Slaj Makinesi alımı F A O 2000 3 ad 3.861.000.000 5.747,5 20 Patates erken uyarı sist. F A O 2000 3 İstas. 1 merk. 10.000.000.000 14.886,2 21 Dömates fidesi dağ. F A O 2000 5600 ad 2.304.000.000 3.429,8 Özel İdare 16.613.325.000 24.730,9 2000 YILI PROJELERİ TOPLAM TUTARI F A O 97.581.978.250 145.262,1

186 Tablo 100 (Devamı) Sıra Faaliyet Adı DÜŞÜNCELER

No

öviz

(Proje tutarı ve Ne kadar alanda/kişide uygulandı D değeri ($) sonuçları ve başarı durumu.) projelerin Rakamlarıyla Faaliyeti Finanse eden kurum (SYDV,KHG B vbUygulama ) Yılı/Yılları

Koyunculuk Proj. 400 koyn 20 koç 34.280.000.000 23.696,3 22 Büyükbaş hayvan dağıtımı S Y D V 2001 Süt İnekçiliği prj. 20 Baş 17.900.000.000 12.373,5 Süt İnekçiliği prj. 24 baş 25.000.000.000 17.281,4 23 Hindi Palazı dağ S Y D V 2001 1700 ad 2.125.000.000 1.468,9 Sera yapımı 40 ad 63.720.000.000 44.047,0 24 Seracılık özel İdare 2001 Gergi teli 6000 metre 174.000.000 120,3 25 Arı kovanı dağ özel İdare 2001 2000 ad 113.200.000.000 78.250,4 26 Yonca Toh Dağ. özel İdare 2001 3400 kg 8.600.000.000 5.944,8 Çimento 8000 kg 338.000.000 233,6 27 Mera ıslahı özel İdare 2001 Kafes teli 3000 metre 3.120.000.000 2.156,7 demir direk 1500 ad 3.510.000.000 2.426,3 28 Tarımsal ilaç alımı özel İdare 2001 50 Kutu 320.000.000 221,2 29 Selektör makinesi özel İdare 2001 5 ad 26.378.000.000 18.234,0 30 Kulak küpesi alımı özel İdare 2001 62600 ad 56.000.000 38,7 7.620.000.000 5.267,4 31 Araç Kiralama (Tur için) özel İdare 2001 4 ad 32 Çiftlik Gübresi dağıtma römorku özel İdare 2001 1 ad 7.080.000.000 4.894,1 33 Bilgisayar alımı özel İdare 2001 8 ad 12.451.000.000 8.606,9 S Y D V 79.305.000.000 54.820,2 2001 YILI PROJELERİ TOPLAM TUTARI Özel İdare 246.567.000.000 170.441,4 Slajlık Mısır Tohumluğu 15500 kg 17.100.000.000 10.428,5 34 Yem Bitkileri Tohum dağıtımı özel İdare 2002 Korunga toh Dağ.7500 lkg 5.973.000.000 3.642,6 Yonca Toh Dağ.10000 kg 38.350.000.000 23.387,8 58 Gebe düve alımı özel İdare 2002 420 adet 538.200.000.000 328.221,8 59 Domuz kurşunu alımı özel İdare 2002 3000 ad 1.040.000.000 634,2 60 Tarımsal ilaç alımı özel İdare 2002 250 ad 2.125.000.000 1.295,9 61 Klima alımı özel İdare 2002 1 ad. 1.096.000.000 668,4 62 Araç kiralama özel İdare 2002 5 ad 30.745.000.000 18.749,9 2002 YILI PROJELERİ TOPLAM TUTARI Özel İdare 617.529.000.000 376.600,6

Tablo 101:Gerede İlçesinde Yerel Kaynaklar Kullanılarak Uygulanan Projeler Sıra Faaliyet Adı Faaliyeti Finanse Uygulama DÜŞÜNCELER No Eden Kurum Yıl/Yılları (Proje tutarı ve Miktarı,Ne Kadar alanda/Kişide (SYDV,KHGB, 1997-2002 Uygulandı,Sonuçları ve başarı durumu) Proje Özel İdare vb.) Başarısı (%) 1 Kırsal Kalkınma Prj. SYDV a Korunga Yetiştiriciliği SYDV 1997 7600 kg,475 da, 66 kişiye 456.000.000 TL 100 b Silajlık Mısır Yetiştiriciliği SYDV 1997 450 kg, 37,5 da, 5 kişiye 40.500.000 TL 50 c Yonca Yetiştiriciliği SYDV 1997 500 kg, 166 da, 44 kişiye 125.000.000 TL 100 d Arı Dağıtımı SYDV 1998 600 kovan, 113 kişiye 18.750.000.000 TL 50 e Hindi Palazı ve Yem SYDV 1998 13.000 adet, 264 kişiye 5.148.000.000 TL 100 f Yonca Yetiştiriciliği SYDV 1998 1.000 kg, 335 da, 40 kişiye 715.000.000 TL 100 g Ceviz Fidanı SYDV 1998 750 adet, 36 kişiye 577.500.000 TL 100 h Yonca Yetiştiriciliği SYDV 1999 800 kg, 267 da, 35 kişiye 1.196.800.000 TL 100 i Kekik Yetiştiriciliği SYDV 1999 1 kişiye 5 dekar 110.000.000 TL 100

187 Tablo 102: Dörtdivan İlçesinde Yerel İdarelerce Uygulanan Tarımsal Projeler Sıra Faaliyet Adı Faaliyeti Finanse eden Uygulama DÜŞÜNCELER No kurum Yılı/Yılları (proje tutarı ve miktarı, Ne kadar alanda/kişide (SYDV, KHGB, Özel uygulandı, sonuçları ve başarı durumu İdare vb)

Süt Sığırcılığı SYDV Dörtdivan 1998 20 Aile’ Toplam 20 Baş Damızlık Düve 1 Bakanlık İlçe Müdürlüğü 7.200.000.000. Tl 2 Hindi Palazı Yetiştiriciliği SYDV Dörtdivan 1998 250 Aile Toplam Bakanlık İlçe Müdürlüğü 5.700 Adet Hindi Palazı 2.000.000.000. Tl 3 Süt Sığırcılığı SYDV Dörtdivan 1999 20 Aile’ Toplam 20 Baş Damızlık Düve Bakanlık İlçe Müdürlüğü 9.000.000.000. Tl 4 Süt Soğutma Tankı SYDV Dörtdivan 1999 500 Aile Bakanlık İlçe Müdürlüğü 9.200.000.000.Tl 5 50 Dekarlık Mera Islah SYDV Dörtdivan 1999 50 Aile Gücükler Köyü Projesi 50 Dekarlık Alanda 1.850.000.000.Tl

Tablo 103: Mengen İlçesinde Yerel İdarelerce Uygulanan Tarımsal Projeler Sıra Faaliyet Adı Faaliyeti Finanse Uygulama DÜŞÜNCELER No eden kurum Yılı/Yılları (proje tutarı ve miktarı, Ne kadar alanda/kişide uygulandı, (SYDV,KHGB.vb.) sonuçları ve başarı durumu

1 İLÇE TARIM Özel idare 1996 3 kişiye, 35.000.000TL’den 108m2’lik 3 sera MÜDÜRLÜĞÜ

İLÇE TARIM SYDV 1999 23 Çiftçiye 495.000.000.Tl’den 23 İnek verildi Proje Tutarı : 2 MÜDÜRLÜĞÜ 11.385.000.000.TL

3 İLÇE TARIM Bolu Tar. İl Müd. 2000 2 Çiftçiye 240 m2 lik 2 adet sera MÜDÜRLÜĞÜ

4 İLÇE TARIM Özel İdare 2001 Yem Bitkileri destelemesi 25 Çiftçiye 383,3da alanda MÜDÜRLÜĞÜ 9.844.269.500.TL teşvik ödemesi 5 İLÇE TARIM Özel İdare 2001 Arı Kovanı : 33 Çiftçiye 330 kovan arı dağıtıldı MÜDÜRLÜĞÜ 6 İLÇE TARIM Özel İdare 2001 Sera: 4 Çiftçiye 4 adet 240 m2lik 1.650.000.000.TL MÜDÜRLÜĞÜ 7 İLÇE TARIM Özel İdare 2002 Yem Bitkileri destelemesi 36 Çiftçiye 563,3da alanda MÜDÜRLÜĞÜ 13.962.682.000.TL teşvik ödemesi

Tablo 104 Yeniçağa İlçesinde Yerel İdarelerce Uygulanan Tarımsal Projeler Sıra Faaliyetin Adı Faaliyeti Finanse Uygulama DÜŞÜNCELER No eden kurum Yılı/Yılları (Proje tutarı ve Ne kadar alanda/kişide uygulandı sonuçları (SYDV,KHGB.vb.) ve başarı durumu.)

1 İLÇE TARIM SYDV 1998-2000 7 Köyde 18 kişiye, 10’ar kuzulu koyun 4.050.000.000 MÜDÜRLÜĞÜ

İLÇE TARIM SYDV 1998-2000 10 Köyde 20 kişiye 1’er adet gebe düve dağıtımı Proje bedeli 2 MÜDÜRLÜĞÜ 5.700.000.000 TL

3 İLÇE TARIM SYDV 1998 Çamlık köyü Mera Islah Projesi Proje Bedeli : MÜDÜRLÜĞÜ 463.000.000.TL 4 İLÇE TARIM SYDV 1999-2000 12 Köyde 24 aileye 1’er adet gebe düve dağıtımı, Proje MÜDÜRLÜĞÜ bedeli :11.280.000.000.TL 5 İLÇE TARIM SYDV 2001-2004 8 Köyde 19 aileye 1’er adet gebe düve dağıtımı, Proje bedeli MÜDÜRLÜĞÜ :17.000.000.000.TL 6 İLÇE TARIM SYDV 2002-2005 6 Köyde 12 aileye 15’er Kuzulu Koyun dağıtımı, Proje Bedeli MÜDÜRLÜĞÜ : 25.300.000.000.TL 7 İLÇE TARIM SYDV 2000 Kındıra Köyü Meyve bahçesi tanzimi projesi. Proje Bedeli : MÜDÜRLÜĞÜ 800.000.000.Tl Katkı Payı :200.000.000.TL

188 Tablo 105: Mudurnu İlçesinde Yerel İdarelerce Uygulanan Tarımsal Projeler Sıra Faaliyetin Adı Faaliyeti Finanse Uygulama DÜŞÜNCELER No eden kurum Yılı/Yılları (Proje tutarı ve Ne kadar alanda/kişide uygulandı sonuçları (SYDV,KHGB.vb.) ve başarı durumu.)

1 TKB Mudurnu İlçe T.K.B.-T:C. Ziraat 1993 60 çiftçiye Süt sığırı dağıtımı ve İşletme kurulması Müdürlüğü Bankası 2 TKB Mudurnu İlçe T.K.B.-T:C. Ziraat 1995 15 çiftçiye 3’er adet ithal damızlık Süt sığırı dağıtımı ve Müdürlüğü Bankası İşletme kurulması 3 TKB Mudurnu İlçe T.K.B.-T:C. Ziraat 1994 KKDF kredisi ile 20 Çiftçi ailesine 8 adet besihane 8 adet Müdürlüğü Bankası broiler kümesi yapılması 4 TKB Mudurnu İlçe T.K.B 1996 3 aileye 108 m2 1’er adet sera verilmesi Müdürlüğü 5 TKB Mudurnu İlçe S.Y.D.F. 1997 50 aileye 5’er dekar ceviz bahçesi tesis ettirilmesi Müdürlüğü 6 TKB Mudurnu İlçe S.Y.D.F. 1998 Dar gelirli 20 aileye 10’ar adet Damızlık koyun dağıtımı 17 Müdürlüğü aileye gebe düve dağıtımı 7 TKB Mudurnu İlçe S.Y.D.F. 2001 11 aileye 10’arkoyun ve birer koç verilmesi Müdürlüğü 8 TKB Mudurnu İlçe Özel İdare 2001 39 ai,leye 10’ar adet arılı kovan dağıtımı Müdürlüğü Müdürlüğü 9 TKB Mudurnu İlçe S.Y.D.F. 2001 20 aileye 120’şer adet vişne fidanı dağıtımı Müdürlüğü 10 TKB Mudurnu İlçe Özel İdare 2002 30aileye birer adet sera dağıtımı Müdürlüğü Müdürlüğü 11 TKB Mudurnu İlçe Özel İdare 2002 15 aileye 4’er adet damızlık gene düve dağıtımı Müdürlüğü Müdürlüğü

11.2. İlde Uygulanan Tarım Ve Köyişleri Bakanlığı Kaynaklı Ülkesel Projeler • Doğrudan Gelir Desteği ve Çiftçi Kayıt Sistemi Projesi • Bitkisel Üretimi Geliştirme Projesi • Çayır-Mera ve Yem Bitkileri Üretimini Geliştirme Projesi • Hayvancılığı Geliştirme Projesi • Su Ürünleri Üretimini Geliştirme Projesi • Bitki Hastalık ve Zararlıları İle Mücadele Projesi • Hayvan Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele Projesi • Su Ürünleri Kirliliğini Kontrol Projesi • Gıda Denetim Hizmetlerinin Geliştirilmesi Projesi • Kooperatif Survey Projesi • Tarımsal Kooperatif Yönetici ve Muhasebeci Eğitimi • Tarımsal Yayım Hizmetlerinin Geliştirilmesi • Ön Soy Kütüğü Projesi

11.3. İlde Uygulanan Sulama Projeleri

11.3.1. Mevcut Devlet Su İşleri Yatırımları

Halihazırda işletmede olan sulama projeleri (toplam 8980 ha) Bolu Ovası sulaması (I. alt bölge) Göynük Çayköy Sulaması (IV. Alt bölge)

189 11.3.2. DSİ ve Köy Hizmetleri Tarafından Yapılan Sulamalar

Ön İnceleme ve Master Planı Yapılmış YER ALAN SİSTEM Planlamayı yapan Devlet Su Köy kurumlar İşleri Hizmetleri Gerede-Dörtdivan projesi 11.317 ha Yüzey Seben Haccavaz projesi 3,233 ha Küçük su (gölet ve -- Yüzey yerüstü Sul.)Projeleri

11.4.Mevcut Plan, Program Ve Projelerin Gözden Geçirilmesi 1- Hayvancılığın Geliştirilmesi (Stratejiler) •Süt Sığırcılığının Geliştirilmesi (Merkez, Mengen, Mudurnu, Göynük, Seben, Dörtdivan) •Sığır besiciliğinin geliştirilmesi (Gerede, Yeniçağa, Dörtdivan) •Damızlık Sığır Yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılması (Merkez, Seben, Göynük, Mudurnu) •Damızlık Koyun-Keçi Yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılması (Merkez, Kıbrısçık, Seben, Göynük, Mudurnu) •Hindi besiciliğinin yaygınlaştırılması (Gerede, Merkez, Dörtdivan, Mudurnu, Kıbrısçık) •Hayvan Sağlığının Korunması (Tüm İlçeler ) •Yem bitkileri üretiminin teşvik edilmesi (Tüm İlçeler) •Mera ıslah çalışmalarına hız verilmesi (Tüm İlçeler) •Silaj yapımının yaygınlaştırılması (Merkez, Mengen, Dörtdivan, Mudurnu, Göynük, Seben, Yeniçağa) •Yemlik soya, dane mısır üretiminin yaygınlaştırılması (Göynük, Mudurnu) •Hayvan ıslah faaliyetlerinin (Suni tohumlama) geliştirilmesi (Tüm İlçeler) •Organize Hayvancılık Bölgelerinin kurulması (Gerede, Merkez) •Hayvan Pazarlarının Modernizasyonu (Gerede, Merkez) •Çiftçi Eğitim Faaliyetlerinin (Bakım besleme, hijyen) geliştirilmesi (Özellikle kadınlara Tüm İlçelerde) •Teşvik yarışmalarının düzenlenmesi (Tüm İlçelerde) • Su Ürünleri Üretiminin Geliştirilmesi (Tüm İlçeler)

2- Bitkisel Üretimin Geliştirilmesi (Stratejiler) •Sertifikalı Tohumluk Üretiminin (Patates- Ş.Pancarı) Yaygınlaştırılması (Merkez, Yeniçağa) •Sertifikalı Tohumluk Kullanımının (Özellikle patates, buğday) yaygınlaştırılması (Tüm İlçeler) •Yağlı Tohum Bitkileri üretiminin (Yağlık Kabak, Ayçiçeği) yaygınlaştırılması (Merkez, Yeniçağa, Dörtdivan, Göynük) •Makarnalık Buğday Üretiminin yaygınlaştırılması (Göynük, Mudurnu, Gerede, Dörtdivan) •Meyveciliğin (Vişne-Elma-Kiraz-Ceviz-Şeftali) Geliştirilmesi (Seben, Mudurnu, Göynük, Mengen) •Sebzeciliğin Geliştirilmesi (Merkez, Mengen, Yeniçağa, Mudurnu, Göynük, Seben) •Kültür Mantarı Yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılması (Yeniçağa, Merkez) •Çiftçi Eğitim Faaliyetlerinin (Toprak işleme, sulama, münavebe, hasat, bitki besleme, budama, zirai mücadele) geliştirilmesi (Tüm İlçeler) •Ürün deseninin geliştirilmesi •Bağ Alanlarının Geliştirilmesi (Seben, Kıbrıscık)

190 3-Pazarlamanın İyileştirilmesi (Stratejiler) •Örgütlenmenin Özendirilmesi (Tüm İlçeler) •Ürün Muhafaza Tesislerinin Yaygınlaştırılması (Seben) •Süt İşleme tesislerinin yaygınlaştırılması (Merkez, Mengen, Seben, Mudurnu, Dörtdivan) •Üretimde Kalite ve standardizasyonun sağlanması (Elma, Beyaz et, Süt ürünleri, Patates) •Tarım sanayi entegrasyonunun sağlanması ve sözleşmeli tarımın (tohumluk üretimi, damızlık üretimi) yaygınlaştırılması •Tarımsal üretimin Turizme yönlendirilmesi, •Kırsal Turizmin geliştirilmesi •Etkili tanıtım organizasyonlarının kurulması •Marka Yaratılması (Bolu Patatesi, Mengen Peyniri, Kıbrısçık Pirinci, Göynük Fasulyesi gibi) •Tüketimin teşvik edilmesi (Örn: Süt, Yumurta tüketimi)

4-Tarımsal Alt Yapının İyileştirilmesi (Stratejiler) •Sulama Yatırımlarına hız verilmesi (Merkez, Seben, Göynük, Mudurnu, Mengen, Dörtdivan) •Uygun sulama tekniklerinin geliştirilmesi •Hayvancılık işletmelerinin modernizasyonu

5- Çevrenin Korunması (Stratejiler) •Sanayi atıklarının engellenmesi •Ekolojik tarımın yaygınlaştırılması (Kıbrısçık, Gerede, Mengen, Dörtdivan) •Hayvancılık Bölgelerinin kurulması •Tarımsal işletme atıklarının engellenmesi •Gübre ve ilaç kullanımının Kontrol altına alınması •Erozyonun önlenmesi

6- Tarımın Sürdürülebilirliğinin sağlanması (Stratejiler) •Tarım İşletmelerinin ve arazi parsellerinin parçalanarak küçülmesinin önlenmesi •Tarım topraklarının amaç dışı kullanımının önlenmesi •Toprak ve su kirliliğinin önlenmesi •Verimlilik ve kalitenin arttırılması

191 11.5. Bolu İlinde Uygulanmakta Olan Ve Yeni Uygulanması Önerilen Projeler

Tablo 106: Bolu İlinde Uygulanmakta Olan ve Yeni Uygulanması Önerilen Projeler Sorumlu/İşbirliği Proje Uygulama Finans Program Proje İsmi Uygulama Yeri Yapılan Kategorisi Süresi Kaynağı Kuruluşlar Yarı bodur kapama kiraz Bolu TİM İÖİ-Çiftçi bahçesi Enginar yetiştiriciliği Bolu TİM İÖİ-Çiftçi projesi Devam Yarı Bodur Bitkisel Eden Kapama elma Bolu TİM İÖİ-Çiftçi Üretimi Projeler bahçesi Geliştirme Bağcılık Projesi Bolu TİM İÖİ-Çiftçi Mahsul Fiyatına Bolu TİM-İÖİ İÖİ-Çiftçi Toh.Projesi Örtü altı üretiminin Bolu TİM-İÖİ İÖİ-Çiftçi Geliştirilmesi Mahsul Fiyatına Bolu TİM-İÖİ İÖİ-Çiftçi Yeni Proje Toh.prj. Önerileri Mera Islahı Prj. Bolu TKB Gen.bütçe Mera Tespit, Tahdit, Tahsis Bolu TKB Prj. Mera Islah Prj. Bolu TKB Devam Yonca ot Eden üretimini Bolu TİM-İÖİ Projeler Geliştirme Çayır Mera Korunga Bolu TİM-İÖİ Macar fiği Bolu TİM-İÖİ ve Yem Silajlık mısır Bolu TİM-İÖİ Bitkilerini ürt.geliştirme prj. Geliştirme Yonca ot üretimini Bolu TİM-İÖİ Geliştirme Yeni Proje Korunga Bolu TİM-İÖİ Önerileri Macar fiği Bolu TİM-İÖİ Silajlık mısır Bolu TİM-İÖİ ürt.geliştirme prj.

Devam Mera Islahı Prj. Bolu TKB Mera Tespit, Eden Tahdit, Tahsis Bolu TKB Projeler Prj. Mera Islah Prj. Bolu TKB Bolu Süt Teşvik Primi Bolu Uygulamaları 50X2 Süt Bolu TKB SYDF Mera Sığırcılığı Prj. Kanunu 50X4 Süt Bolu TKB TKB Uygulamaları Yeni Proje Sığırcılığı Prj. 50X25 Önerileri Bolu TKB SYDF Koyunculuk Prj. 50X6 Süt Bolu TKB TKB Sığırcılığı Projesi 15x5 Süt Bolu TİM İÖİ sığırcılığı projesi

192 Sorumlu/İşbirliği Proje Uygulama Finans Program Proje İsmi Uygulama Yeri Yapılan Kategorisi Süresi Kaynağı Kuruluşlar B.Baş Hayvan Şap Bolu 2006 TİM Gen.Bütçe Aşılaması K.Baş Hayvan Şap Bolu 2006 TİM Gen.Bütçe Aşılaması B.Baş Hayvan Bolu 2006 TİM Gen.Bütçe Brucella Aşılaması K.Baş Hayvan Bolu 2006 TİM Gen.Bütçe Brucella Aşılaması B.Baş Hayvan Bolu 2006 TİM Gen.Bütçe Antraks Aşılaması K.Baş Hayvan Bolu 2006 TİM Gen.Bütçe Antraks Aşılaması Devam K.Baş Hayvan Bolu 2006 TİM Gen.Bütçe Eden Çiçek Aşılaması Projeler Kedi-Köpek Bolu 2006 TİM Gen.Bütçe KuduzAşılaması Kanatlılarda Newcastle Bolu 2006 TİM Gen.Bütçe Hayvan Aşılaması K.Baş Hayvan PPR Hastalık Bolu 2006 TİM Gen.Bütçe ve Aşılaması Zararlıları Muhtelif Hayvanlarda Sağlık Bolu 2006 TİM Gen.Bütçe ile Taraması Mücadele

Sahipsiz Kedi- Köpeklerin Bolu 2006 TİM Gen.Bütçe Rehabilitasyonu Araç Dez. ve Gen. Temizlik Ünitesi Bolu 2006 TİM-İÖİ Bütçe Tesisi Prj. Sığır Kulak Numarası Barkod Yeni Proje Okuyucu ve Bolu 2006 TİM-İÖİ İl Özel İd Önerileri Yazılım Programı Projesi Hayvan Hast. ile Mücadelede İlaç ve Bolu 2006 TİM-İÖİ İl Özel İd Dezenfeksiyon Madde Alımı Prj.

Entegre Mücadele Bolu TİM Gen Bütçe Prj. Tahmin ve Erken Bolu TİM Gen Bütçe Uyarı Sis. Uyg. Prj. Yönetimli Çiftçi Bolu TİM Gen.Bütçe Devam Mücadelesi Eden Gen. Çekirge Mücadelesi Bolu TİM Projeler Bütçe Karantina Bolu TİM Gen.Bütçe Çalışmaları Bitki Hastalık ve Entegre Mücadele Gen. Bolu TİM Zararlıları Prj. Bütçe ile Tah. ve Erk. Uyarı Gen. Sis. Gel. ve Uyg. Bolu TİM Mücadele Bütçe Prj. Erken Uyarı Sis. Gen. Rehabilitasyonu Bolu TİM Yeni Proje Bütçe Önerileri Projesi Kullanılmış Zir. Gen. Müc. İlaç Ambalaj. Bolu TİM Bütçe Top.Prj Gen.B- Çekirge Mücadelesi Bolu TİM Öz.İ

193 Sorumlu/İşbirliği Proje Uygulama Finans Program Proje İsmi Uygulama Yeri Yapılan Kategorisi Süresi Kaynağı Kuruluşlar Ekolojik Tarımın Devam Bolu TİM Gen.Bütçe Yaygınlaştırılması Eden Ekolojik Tarımın Projeler Yaygınlaştırılması Ekolojik Ürün ve Kontrolü Yeni Proje Deseni Belirleme Bolu TİM Önerileri prj

Su Ürünleri Devam Bolu TİM İstatistik Projesi Eden Balıklandırma Prj. Bolu TİM Projeler Stok Tespiti prj Bolu TİM Karada Su Su Ürünleri Ürünleri Üretimini Yetiştiriciliğine Bolu TİM Geliştirme Uygun Alanların Yeni Proje Tespiti Önerileri Atıl Tesislerin Bolu TİM Rehabilitasyonu Yetiştiriciler Birliği Bolu TİM Kkurulması Rutin Gıda ve Yem Denetim Bolu TİM Hizmetleri Kuruyemişlerde Bolu 2006 TİM Toksikoloji İzleme Kanatlı Etlerinde ve Peynirlerde Bolu 2006 TİM Mikrobiyoloji İzleme Çiğ Sütlerde Bolu 2006 TİM-İÖİ Kalıntı İzleme Çiğ Sütlerde Mikrobiyoloji İzleme ve Bolu 2006 TİM-İÖİ Devam Somatik Hücre Sayımı Eden Kanatlı Etinde, Projeler Yemlerinde ve Gıda Denetim Bolu 2006 TİM-İÖİ Sularında Kalıntı Hizmetlerini İzleme Geliştirme Projesi Ballarda Kalıntı Bolu 2006 TİM İzleme Su Ürünlerinde Bolu 2006 TİM Kalıntı İzleme Tohumluk Kontrol Bolu TİM ve Sertifikasyonu Yemlerde Risk Bolu TİM Analizleri Bitkisel Yağlar, Bal, Süt Bolu TİM Ürünlerinde Taklit / Tağşiş İzleme Gıda Denetimlerinin Bolu TİM-İÖİ Yeni Proje Etkinleştirilmesi Önerileri Prj. Gıda Denetim Bolu TİM-İÖİ İÖİ aracı alımı Su Ürünlerinde Bolu TİM-İÖİ Kalıntı İzleme Devam Sularda Nitrit, Eden Su Ürünleri Kirl. Nitrat ve diğer Bolu TİM-İÖİ ve Koruma Kont. Projeler bulaşanlar İzleme Hizmetleri Projesi Yeni Proje Önerileri

194

Sorumlu Proje Uygulama Uygulama /İşbirliği Finans Program Proje İsmi Kategorisi Yeri Süresi Yapılan Kaynağı Kuruluşlar

İl Tarım ve Kırsal Devam Kalkı Eden İl tarım Master planı Hazırlama Prj Bolu TİM MasterPlanlarının Projeler Haz. Des Proj

Devam Bolu Kadın Çiftçiler Eden Kadın Çiftçilerin Eğitimi Bolu TİM Gen.Bütçe Tarımsal Yayım Projeler Bolu Projesi Yeni Proje Bolu TİM İÖİ Önerileri İş yeri mak.tec.alımı

Devam Arazi Varlığının Belirlenerek Tarım Bolu Sorunlu Tarım Eden Arazilerinin Köy Bazında Nitelikleri Bolu TİM Gen. Büt. Arazilerinin Projeler İle Birlikte Kayıt Altına Alınması Bolu Tespiti ve Islahı

Projesi Yeni Proje

Önerileri

Devam Köy Merkezli Tar.Üret.Dest. Prj. Bolu 2001-2006 TİM-İÖİ İÖİ Eden Tarımsal Yayım Hizm. Geliştirilmesi Bolu 2007 TİM TİM Tarımsal Yayım Projeler Hizmetlerinin Enformasyon, Yayım, Tanıtım Prj. Bolu 2007 TİM-İÖİ İÖİ Yayım Hizmetlerinin Desteklenmesi Bolu 2007-2010 TİM-İÖİ İÖİ Yeni Proje Etkinleştirilmesi Prj. Önerileri

Pazarlama Ham Patates Depolama Tesisi Prj. Bolu 5 yıl TKB-Dünya Bank. TKB-Yatırımcı Sistemlerini Meyve Depolama Tesisi Prj. Bolu 12 yıl TKB TKB İyileştirmeye Devam Süt Soğutma ve İşleme Tesisi Bolu 5 yıl TKB-D.Bankası TKB-Yatırımcı Yönelik Eden Süt toplama Merkezi Prj. Bolu 5 yıl TKB-D.Bankası TKB-Yatırımcı Tarımsal Sanayi Projeler Et İşleme Tesisi Prj. Bolu 5 yıl TKB-D.Bankası TKB-Yatırımcı Projeleri

Sorumlu/İşbirliği Proje Uygulama Uygulama Finans Program Proje İsmi Yapılan Kategorisi Yeri Süresi Kaynağı Kuruluşlar Pazarlama Süt Toplama ve Soğutma Tesisi Bolu 5 yıl TKB-D.Bankası TKB-Yatırımcı Sistemlerini Egzotik Et İşleme Tesisi Bolu 5 yıl TKB-D.Bankası TKB-Yatırımcı İyileştirmeye Yeni Proje Süt Soğutma ve İşleme Tesisi Bolu 5 yıl TKB-D.Bankası TKB-Yatırımcı Yönelik Önerileri Tarımsal

Sanayi Projeleri (Devamı)

195 11.6. Finans Kaynakları

Bir proje ne kadar iyi hazırlanmış ve uygulanabilir nitelikte olursa olsun, bir finans taahhüdü yoksa raflarda doküman olarak kalmaya mahkumdur. Bu nedenle özellikle finansman kaynaklarının neler olabileceği belirlenmelidir. Bolu İl’inde uygulanacak projelerde öncelikle Bakanlık tarafından kaynak sağlanan projelere öncelik verilmelidir. Halen Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından yem bitkileri üretimi ile ilgili projeler desteklenmektedir. Aynı zamanda Mera ıslah çalışmaları için hazırlanacak projelerde Bakanlıkça desteklendiğinden bu tür projelerin uygulamaya konulması sağlanmalıdır. Özel sektör tarafından uygulanacak projelerde Devlet teşvikleri, Master planların yapılmasına kaynak sağlayan ve Türkiye Cumhuriyeti ile FAO arasında imzalanan anlaşmalar öngörülen projelere yurtdışından kaynak temin edilebilecektir. Örneğin : Planda yer alan Kanatlı gübrelerinden Biyogaz ve natürel gübre üretimi ile elde edilen biyogazın çevrim santralı kurularak elektrik enerjisine dönüştürülmesi projesi fizibilite ve etüt planları yapılarak dış kaynak sağlanabilecektir. Projelerin yürütülmesinde ilde yer alan kurumlardan İl Özel İdare Müdürlüğü bir çok projelerin uygulanmasında esas kaynak teşkil etmektedir. Ancak İl Özel İdare Müdürlüğü ile Tarım teşkilatının birlikte ve verimli çalışmasını temin edecek protokollerin hazırlanarak uygulamaya konulması ve görev alanlarının belirlenerek işlerin yürütülmesinde ahengin sağlanması zorunluluk arz etmektedir. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma vakıfları da bir çok projenin uygulanmasına kaynak sağlamaktadır. Sağlanan kaynakların hazırlanan projede yer alan veriler dikkate alınarak belirlenmesi gerekir. Ne yazık ki şu âna kadarki uygulamalarda İl’de hazırlanan projeler Vakıf Genel Başkanlığı tarafından kaynağa göre revize edilmekte bu durum projenin verimliliğini olumsuz kılmaktadır. Örneğin hazırlanan bir Koyunculuk projesinde asgari 20 baş Koyun verilmesi öngörülmüş ancak Vakıf tarafından bu rakam 5 baş’a indirilmiştir. Bu projeden yararlanan çiftçiler koyunlarını daha köye götürmeden satmanın yollarını aramaya başlamışlardır. Vakıf kaynaklarında karşılaşılan bir diğer sorun Vakıfça karşılıksız dağıtılan yardımlarla uygulamaya konulan geri ödemeli projelerin uygulama kriterlerinin eşit tutulmasıdır. Bu eşitlik proje uygulamalarında güçlükler çıkarmakta başarısızlığı artırmaktadır.

SONUÇ :

Özelde Bolu’da, genelde Türkiye’nin tarımsal yapılanmasında bir değişiklik yapılması gerektiği ortadadır. 150 yıldan bu yana Çiftçi eğitimi konusunda bir çok çalışmalar yapıldığı halde bu konuda ilerleme sağlanamamış olması yapı değişikliğinin olması gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu değişiklik Çiftçinin gerçek konumunu belirleyerek onun sevk ve idaresini yönlendirecek bir yapılanma olmalıdır. Planlama çalışmalarının başlaması iyi bir ilerleme olmakla birlikte iki önemli husus öne çıkmaktadır. Birincisi bu planlama uygulamaya ne kadar yansıtılabilecektir? İkincisi planlama dönemi sonunda plan içerisinde yer alan problemler aynen tartışılmaya devam edilecek midir?

196 MASTER PLAN HAZIRLANMA ÇALIŞMALARINDA BİLGİ ALINAN KURUM VE KURULUŞLAR

1 – Bolu Valiliği

2 – İlçe Kaymakamlıkları

3 – Abant İzzet Baysal Üniversitesi

4 – Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü

5 – DSİ 53. Şube Müdürlüğü

6 – Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü

7 – Meteoroloji İl Müdürlüğü

8 – Batı Karadeniz Orman Genel Müdürlüğü

9 – Bolu Orman Bölge Müdürlüğü

10 – İl Planlama Müdürlüğü

11 – Sanayi ve Ticaret Odası Başkanlığı

12 – Ziraat Odası Başkanlığı

13 – Bolca Hindi A.Ş.

14 – Beypi A.Ş.

15 – Pan Tohum Islah Üretme A.Ş.

16 – Tarım Kredi Kooperatifleri

17 – Bütün Köy Muhtarlıkları

197 KAYNAKLAR

1 – Bolu Valiliği İl Yıllığı 1998

2 – Bolu Valiliği web sayfası (www.bolu.gov.tr)

3 – Tarımsal Göstergeler1923-1998 DİE, Ocak 2001 ANKARA

4 – 2000 Genel Nüfus Sayımı 14-Bolu DİE, Mayıs 2002 ANKARA

5 – 1997 Köy Envanteri DİE, Mayıs 2002 ANKARA

6 – Tarım Master Planı İzmir.

7 – Bolu İli Arazi Varlığı. KHGM – İl Rapor No:14, 2002 Ankara

8 – Temel Ekonomik ve Sosyal Göstergeler 14-Bolu DİE

9 – Bolu Tarım İl Müdürlüğü Çalışmaları 1993 – 2001

10 – Doç. Dr. A. Koç, Dr. V.Uzunlu, Doç. Dr. A. Bayaner “Türkiye Tarımsal Ürün

Projeksiyonları 2000 – 2001” TKB Şubat 2001 ANKARA

11 – TKB web sayfası ( www.tarım.gov.tr )

12 – DİE web sayfası (www.die.gov.tr )

13 – “Patates Tarımı Sorunları ve Çözüm Yolları” Niğde Patates Araştırma Enstitüsü

2000 NİĞDE

14 – M. Kemal AKMAN Türk Tarım Dergisi, Sayı 147 TKB, Eylül 2002 ANKARA

15 – Ord.Prof. Enver Ziya KARAL Osmanlı Tarihi

198