KOERS VOOR MOBILITEIT Opdrachtgever Gemeente Enschede Titel rapport Koers voor mobiliteit Mobiliteitsvisie Enschede: Leefbaar, Aantrekkelijk en Bereikbaar. Status Definitief Kenmerk 001250.20190619.01.01 Datum publicatie 19 juni 2019

Projectteam opdrachtgever Hugo Smuling Christian Ter Braack

Projectteam Goudappel Coffeng Bas Govers Jan-Anne Waagmeester Iris Lansink Marco Aarsen Thijmen van Gompel ‘‘A good city is like a good party, people stay longer than really necessary, because they are enjoying themselves’’

Jan Gehl

(public spaces, public life, 1971) MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE 2030

We maken Enschede economisch aantrekkelijker door de bereikbaarheid over de weg en het spoor te versnellen en Het Stationsplein wordt bij het daarmee de bereikbaarheid van Stadserf gevoegd, het station banen te verbeteren. krijgt een volwaardige ingang aan de noordzijde.

De bereikbaarheid van onze economische kerngebieden is Op de singels zetten we van belang, van buitenaf rijdt je in op het verbeteren over aantrekkelijke routes van de doorstroming rechtstreeks naar een van het autoverkeer. parkeergarage.

Wandelaar Fiets Auto Mobipunt Door autoverkeer te verplaatsen geven we Binnen Enschede wordt gekozen voor de 15% minder autoritten binnen de singel We zetten in op mobipunten zodat men de binnenstad weer terug aan de fiets. Dit biedt kansen voor de 10% minder autoritten binnen Enschede makkelijker en beter kan overstappen op voetganger. Zoals we dit op het stations- ontwikkeling van de stad en verbetert andere vervoersmiddelen en de stad plein toepassen. de externe bereikbaarheid. klaargemaakt wordt voor de toekomst. MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE 2030

We maken Enschede economisch aantrekkelijker door de bereikbaarheid over de weg en het spoor te versnellen en Het Stationsplein wordt bij het daarmee de bereikbaarheid van Stadserf gevoegd, het station banen te verbeteren. krijgt een volwaardige ingang aan de noordzijde.

De bereikbaarheid van onze economische kerngebieden is Op de singels zetten we van belang, van buitenaf rijdt je in op het verbeteren over aantrekkelijke routes van de doorstroming rechtstreeks naar een van het autoverkeer. parkeergarage.

Wandelaar Fiets Auto Mobipunt Door autoverkeer te verplaatsen geven we Binnen Enschede wordt gekozen voor de 15% minder autoritten binnen de singel We zetten in op mobipunten zodat men de binnenstad weer terug aan de fiets. Dit biedt kansen voor de 10% minder autoritten binnen Enschede makkelijker en beter kan overstappen op voetganger. Zoals we dit op het stations- ontwikkeling van de stad en verbetert andere vervoersmiddelen en de stad plein toepassen. de externe bereikbaarheid. klaargemaakt wordt voor de toekomst. SAMENVATTING

Wij zijn trots om te leven en werken in Om de stad in de toekomst bereikbaar te houden, ontwikkelingen mogelijk te maken en de leefbaarheid te de mooiste stad van Twente. Mobiliteit vergroten moeten we anders omgaan met mobiliteit. Om ruimte te maken op ons wegennet is het noodzakelijk en bereikbaarheid spelen daarin een dat we binnen Enschede en de directe omgeving meer belangrijke rol. Enerzijds omdat er al gaan fietsen. Daarbij is het essentieel dat er goede routes gerealiseerd worden door de stad die de woon- knelpunten worden ervaren en de en werklocaties nog beter met elkaar verbinden. Binnen de singels willen we groeien vanuit het hart, waarbij we mobiliteitsbehoefte blijft groeien, ruimte willen creëren voor wonen, werken en verblijven. anderzijds omdat mobiliteit een grote Er komt meer ruimte voor de voetganger en fietser, waarbij bestemmingsverkeer de stad goed kan bereiken, invloed heeft op de openbare ruimte en maar waarbij doorgaand gemotoriseerd verkeer wordt de aantrekkelijkheid daarvan. verplaatst naar de randen van de stad.

De Singel blijft een belangrijke verdeelring voor de stad. De kruispunten met de radialen vragen daarin om extra investeringen in slimme maatregelen om de doorstroming te verbeteren. We gaan de leefbaarheid en veiligheid in Noord West Enschede vergroten door wegen opnieuw in te richten. Het verbeteren van de ontsluiting van Enschede-Oost en Glanerbrug over de Oostweg gaan we onderzoeken. Naast de lokale projecten zetten we de lobby voor snellere verbindingen per weg en spoor naar Zwolle, Munster en Arnhem door.

6 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR We lopen voorop in nieuwe ontwikkelingen, waarbij we tegemoet willen komen aan nieuwe verplaatsingsbehoeften in en buiten de stad. Via mobipunten maken we overstappunten waarbij we openbaar vervoer koppelen aan innovatieve deelsystemen (auto, fiets, bakfiets enz.).

De Binnenstad met de directe omgeving wordt het domein van de wandelaar en fietser. Onze parkeergarages blijven goed ontsloten via onze radialen en de Stationsomgeving wordt grondig aanpakt. Waarbij we inzetten op een autoluw stationsplein en een nieuwe fiets- en autogarage onder het plein. Het halen en brengen en de taxi’s worden verplaatst naar de noordkant van het station. Gezien de doortrekking van de spoorverbinding Zwolle-Enschede-Munster en de ontwikkelingen aan de noordzijde van het station is een volwaardige noordelijke stationsentree middels een fiets- en voetgangerstunnel gewenst.

Door de auto binnen Enschede minder prioriteit te geven en in te zetten op de fiets houden we Enschede duurzaam bereikbaar, maken we Enschede aantrekkelijker en kunnen we de stad doorgeven aan toekomstige generaties.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 7 INHOUD

1 AANLEIDING 11 1.1 Ruimtelijke ontwikkeling en mobiliteit gaan hand in hand 1.2 Groei en aantrekkingskracht van Enschede versterken 1.3 Mobiliteit verandert snel 1.4 Het werkproces 2 VISIE OP MOBILITEIT VANUIT ONZE BREDERE AMBITIES 17 2.1 Wat voor stad willen we zijn? 2.2 Ambities 2.3 Randvoorwaarden 3 UITGANGSSITUATIE 29 3.1 Mobiliteit 3.2 Infrastructuur 4 HOOFDKEUZEN RUIMTE EN MOBILITEIT 37 4.1 ‘Catchment area’ van de stad vergroten 4.2 Het fietsklimaat versterken 4.3 De toegangswegen tot de stad verbeteren 4.4 Kwaliteitssprong binnenstad (A-zone)

8 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR

4.5 Verkeer in balans houden met de stad 4.6 Noord-West Enschede: verkeersstromen geleiden 4.7 Duurzaam mobiliteitsbeleid 4.8 Mobiliteitspunten: verbinden van vervoersmiddelen

5 UITWERKING PER MOBILITEIT 63 5.1 Fiets 5.2 Openbaar Vervoer 5.3 Voetganger 5.4 Parkeren en mobiliteitspunten 5.5 Dynamisch verkeersmanagement en mobiliteitsmanagement 5.6 Verkeersveiligheid en educatie

6 UITWERKING 77 6.1 Verschillende schaalniveau’s 6.2 Verschillende uitvoeringstermijnen 6.3 Mix van maatregelen 6.4 Lopende en reguliere activiteiten 6.5 Ruimtelijke projecten 6.6 Kosten van maatregelen en planning

BIJLAGE: STADSPROJECTEN 85

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 9 10 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 1 AANLEIDING

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 11 Technologische, economische en Daarom is na herijking van de RO-visie, herijking van het mobiliteitsbeleid nodig maatschappelijke omstandigheden Vooruitkijkend zien we dat maatschappelijke veranderen snel. Ze hebben een ontwikkelingen snel gaan: digitalisering, economische groei, ontwikkeling van de kenniseconomie en de trek grote impact op mobiliteit. Deze naar de stad. Deze ontwikkelingen bieden nieuwe kansen voor Enschede. Om als stad hierop in te spelen Mobiliteitsvisie Enschede zet daarin een heeft de Raad de RO-visie herijkt. Nu is het zaak ook koers uit waarmee het mobiliteitsbeleid de mobiliteitsvisie te herijken en wel zodanig dat ruimtelijke-economische ontwikkeling en ontwikkeling optimaal bijdraagt aan een bereikbaar, van infrastructuur hand in hand gaan. aantrekkelijk en leefbaar Enschede. 1.1 Ruimtelijke ontwikkeling en mobiliteit gaan hand in hand “Economische groei en de Keuzen in de hoofdstructuur versterken elkaar welvaart van morgen vragen om Sinds de jaren 90 voert Enschede actief beleid op een bereikbare Binnenstad en leefbare wijken. Dit heeft flexibel en hoogwaardig talent, onder andere geresulteerd in het ontwikkelen van het Van Heekplein als winkelhart van de stad en regio. ondernemerschap, duurzaamheid, Deze ontwikkelingen zijn versterkt en ondersteund door verkeerskundige maatregelen: het afsluiten van innovatie en economische het stadserf voor autoverkeer, het realiseren van goede parkeervoorzieningen in de Binnenstad, het ontwikkelen flexibiliteit”. van het stelsel van HOV-assen en het verbeteren van het fietsnetwerk. Deze keuzes hebben Enschede mede gemaakt tot wat het nu is: een Binnenstad die leeft, volop in ontwikkeling is en bereikbaar is met alle vervoerwijzen. Mobiliteitsbeleid is een belangrijk instrument voor de gemeente om de doelen van de stad te realiseren.

12 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR kerngebieden om ons heen te verbeteren is daarom ook 1.2 Groei en essentieel. Om echt als ‘hoofdstad van het oosten’ te aantrekkingskracht van kunnen functioneren is het belangrijk dat je vanuit de regio de stad snel kunt bereiken en vanuit de stad de Enschede versterken economische kerngebieden in omliggende steden. In de praktijk is een uur reistijd acceptabel. Zowel met de auto Niet uitbreiden maar inbreiden met kwaliteit als met het openbaar vervoer moeten de belangrijke Anders dan in het verleden is de groei van wonen eco-nomische kerngebieden in Zwolle, Münster en en werken niet gericht op uitbreiden, maar op inten- Arnhem binnen het uur bereikbaar zijn, ook in de spits. siveren van het bestaand stedelijk gebied. Vooral de Andersom moeten ook inwoners van deze steden aantrekkingskracht van de Binnenstad en bijbehorende de kerngebieden in Enschede binnen een uur reistijd stedelijke voorzieningen zijn belangrijk als motor. Dit kunnen bereiken. maakt het sturen op meer kwaliteit van de Binnenstad van essentieel belang. Vraagt zowel om het versterken van interne en externe hoofdstructuur De Binnenstad, Kennispark en Technology Base Naast het versterken van de interne verkeersstructuur als economische kernlocaties voor zowel auto, openbaar vervoer als fiets, is de Daarnaast is ook een groei van het aantal hoogwaardige afgelopen jaren ook gewerkt aan het versterken van arbeidsplaatsen nodig om de stad sterk en vitaal de externe verkeersstructuur die nodig is om het Daily te houden. Economische groei en de welvaart Urban System te vergroten: door het doortrekken van van morgen vragen om flexibel en hoogwaardig de A35/ N35 richting Duitsland, door realisatie van de talent, ondernemerschap, duurzaamheid, innovatie nieuwe N18, door het versterken van de spoorlijn naar en economische flexibiliteit. Enschede vormt het Münster, een Intercity naar Zwolle en door de realisatie economische hart van een brede regio met meer dan van onderdelen van de fietssnelweg F35. En voor dit 1 miljoen inwoners. Voor de omliggende kernen in versterken zijn niet alleen deze externe verbindingen Nederland, maar ook voor kernen in Duitsland vormt van belang, maar zeker ook de zogenaamde ‘eerste- en Enschede het stedelijk centrum met de belangrijkste laatste kilometer’ (first- and last mile), oftewel: hoe voorzieningen voor werken, winkelen, onderwijs, sluiten deze externe verbindingen aan op het interne recreatie en cultuur. Kennispark, Binnenstad en wegennet, het interne Openbaar Vervoersysteem en Technology Base vormen hierbij de economische het interne fietsnetwerk en bijbehorende voorzieningen kernlocaties. Voor de economische vitaliteit van de stad (zoals deelfietsen etc.). is een succesvolle ontwikkeling en dus bereikbaarheid van deze locaties essentieel.

Vergroten van het Daily Urban System De aantrekkelijkheid van de stad voor haar inwoners is ook afhankelijk van de arbeidsplaatsen die je vanuit de stad kan bereiken. Vergroten van het ‘Daily Urban System’ door de bereikbaarheid van/naar economische

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 13 Mobiliteitssysteem draagt ook bij aan de aantrekkelijkheid van de stad 1.4 Het werkproces Mobiliteit moet de aantrekkelijkheid en leefbaarheid van de stad niet beperken, maar er juist aan bijdragen. Groei Een breder proces is voor Enschede niet vanzelfsprekend. Het is belangrijk Deze Mobiliteitsvisie vormt het resultaat van een breed dat de stad vanuit haar grotere omgeving optimaal proces waarin met verschillende programma’s en bereikbaar is, niet alleen per fiets, maar ook met het partners samen is opgetrokken onder begeleiding van openbaar vervoer en auto. En tegelijkertijd moet de stad Goudappel Coffeng als externe adviseur. ook aantrekkelijk zijn voor bewoners en bezoekers. Dit vraagt om een hoge kwaliteit van de openbare Een logische opbouw ruimte. Verkeer is de belangrijkste gebruiker van In hoofdstuk 2 beschrijven we, aan de hand van de die ruimte. De opgave is dus hoe we de mobiliteit doelstellingen voor de stad, hoe wij de gewenste organiseren, structureren, vormgeven en inrichten, ontwikkeling van de stad zien en op welke wijze zodanig dat we het best bijdragen aan de brede doelen mobiliteit hier aan kan bijdragen. Vervolgens be- van de stad, rekening houdend met de dynamische schrijven we in hoofdstuk 3 de huidige verkeers- en ontwikkeling van mobiliteit. vervoerssituatie en belangrijke ontwikkelingen op dit gebied. Deze vertalen we in hoofdstuk 4 in een aantal strategische keuzen die we in hoofdstuk 5 uitwerken aan de hand van enkele hoofdlijnen: 1.3 Mobiliteit verandert • Verschuiven interne autoverkeer naar duurzaam vervoer en innovatieve vervoersdiensten, snel • Versnellen en verbinden interne met externe verkeerssysteemen, Een groter belang van de fiets, innovaties en • Versterken en verduidelijken gemeentelijke nieuwe diensten hoofdwegennet, Binnen de stad neemt het gebruik van de fiets toe, zowel • Ruimte en verkeer gaan hand in hand. de eigen fiets, deelfiets, leasefiets en huurfiets bieden steeds meer en betere kansen. Het is belangrijk om hier Tenslotte is in hoofdstuk 6 een aanzet gegeven tot een optimaal op in te spelen. Daarnaast speelt innovatie een uitvoeringsprogramma voor plannen en projecten. belangrijke rol, zowel op het niveau van de voertuigen (nieuw vervoermid-delen, zelfrijdend, emissieloos), de infrastructuur (‘connected’, geïntegreerd), als op het niveau van de dienstverlening (‘sharing’ en MaaS – Mobility as a Service). Dit biedt een veel breder palet aan mobiliteit dan in het verleden en hiermee nieuwe kansen voor de stad, en stelt ook nieuwe uitdagingen die om een antwoord vragen.

14 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR VISIE Zo kijken we aan tegen mobiliteit en bereikbaarheid, in het licht van de de brede doelen van de stad

STRATEGIE Strategische keuzes: met deze samenhangende hoofdkeuzes verwezenlijken we onze ambities KEUZE

PLANNEN Planalternatieven: dat kunnen we (bijvoorbeeld) op de volgende manieren uitwerken!

PROJECTEN Projecten: dit is dan wat we willen realiseren en wat we concreet gaan doen! * als daar dekking voor is

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 15 16 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR VISIE OP MOBILITEIT VANUIT 2 ONZE BREDERE AMBITIES

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 17 Mobiliteit is essentieel om de bredere De ambities voortkomend uit deze visies en beleidsstukken kunnen als volgt worden samengevat: doelen van de gemeente Enschede te • Een aantrekkelijke werk- en studiestad met een kunnen realiseren. Het draagt bij aan groeiend bereik • De belangrijkste winkelstad in het oosten. ruimtelijke kwaliteit, aan leefbaarheid • Een aantrekkelijke stad om te wonen, met levendige en veilige wijken en met snelle verbindingen naar in en aantrekkelijk van de openbare andere stedelijke netwerken ruimte, aan economische ontwikkeling • Een duurzame stad, ook voor toekomstige generaties. • Een slimme stad, met accenten op Binnenstad, en innovatieve oplossingen. Van groot mobiliteit en veiligheid.

belang is dus om te bepalen wat voor Deze ambities zijn vertaald naar vier hoofdthema’s een stad we in de toekomst willen met daarbij drie randvoorwaarden die bij de verdere uitdieping en concretisering van deze ambities een rol zijn en om van daaruit te bepalen hoe spelen.

mobiliteit hieraan bij kan dragen en Binnen deze ambities en randvoorwaarden spelen op wat voor manier we hier aan willen mobiliteit en bereikbaarheid een belangrijke rol. Enerzijds omdat er op dit moment al knelpunten worden werken. ervaren als het gaat om verkeer in Enschede en de bereikbaarheid van Enschede. Anderzijds omdat juist bereikbaarheid en mobiliteit essentiële randvoorwaarden zijn voor het waarmaken van de ambities en het 2.1 Wat voor stad willen realiseren van doelstellingen. we zijn?

Enschede heeft zijn ambities vastgelegd in diverse documenten, zoals de Toekomstvisie, de RO-visie, het coalitieakkoord en zijn ambities bepaald op basis van bijvoorbeeld de studies van Tordoir en Atlas Nederlandse gemeenten.

18 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR VERKEERSVEILIGHEID

DUURZAAM EN INNOVATIEF

LEEFBAAR, VEILIG EN ECONOMISCH VITAAL SOCIAAL

AANTREKKELIJK

EFFICIËNT EN EFFECTIEF SAMEN MET BEWONERS EN PARTNERS

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 19 AMBITIES

ENSCHEDE DUURZAAM EN INNOVATIEF

ENSCHEDE ECONOMISCH VITAAL

ENSCHEDE AANTREKKELIJK

ENSCHEDE LEEFBAAR, VEILIG EN SOCIAAL

RANDVOORWAARDEN

VERKEERSVEILIG

EFFICIENT EN EFFECTIEF

MAATSCHAPPELIJK DRAAGVLAK

20 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 2.2 AMBITIES ENSCHEDE DUURZAAM EN INNOVATIEF

“Enschede is ook voor toekomstige generaties een fijne plek en neemt mobiliteitsvoorzieningen: zowel in de infrastructuur, de voertuigen en vervoersdiensten als in de hierin zijn verantwoordelijkheid” mobiliteit van bewoners en bezoekers zelf. En ook door het benutten van de infrastructuur via slimme Door nu stappen te zetten, kunnen onze kinderen later verkeersregelingen, informatie en instrumenten voor ook nog profiteren van een prettige leefomgeving. stimulering van duurzaam verkeersgedrag. Hierbij Verduurzaming van mobiliteit is steeds belangrijker en werken we samen met partners in de stad en de op langere termijn zelfs een noodzaak (klimaatakkoord). (Eu)regio, met de provincie en onze landelijke en Juist in een stad met een concentratie aan bedrijven, internationale netwerken kennisinstellingen en slimme mensen is er ruimte om voorop te lopen voor slimme en schone mobiliteit. Met de UT, Saxion en onze inwoners is er een kapitaal aan talent en innovatie in huis. Inwoners worden maximaal uitgedaagd om te groeien en nieuwe talenten bij zichzelf te ontdekken. Er wordt een brug geslagen tussen alle aanwezige kennis en ideeën om de stad te verduurzamen.

De Mobiliteitsvisie draagt hieraan bij door in te zetten op duurzame mobiliteit (lopen, fietsen en openbaar vervoer) en alle ruimte te bieden voor innovaties in

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 21 ENSCHEDE ECONOMISCH VITAAL

“De economie als middel om de kracht van Enschede te versterken” De Mobiliteitsvisie draagt hieraan bij door een goede interne en externe bereikbaarheid van de voorzieningen en economische kernlocaties te Enschede vormt het economische hart van een brede bewerkstelligen, ook vanuit Duitsland (Münster). regio met meer dan 1 miljoen inwoners. Niet alleen Voor met name hoger opgeleiden in de stad is het voor de omliggende kernen in Nederland, maar ook van belang dat werkgelegenheid in omliggende voor kernen in Duitsland vormt Enschede het stedelijk steden als Zwolle, Münster en Arnhem binnen centrum met de belangrijkste voorzieningen voor redelijke reistijd bereikbaar is. Andersom geldt werken, winkelen, onderwijs, recreatie en cultuur. Groei voor bedrijven dat er binnen een redelijke reistijd is een wezenlijke randvoorwaarde om deze ambitie voldoende personeel beschikbaar moet zijn. waar te maken. Verdere ontwikkeling wordt ingezet op de focusgebieden Kennispark, Technology Base Twente en de Binnenstad. Voor de economische vitaliteit van de stad is een succesvolle innovatieve ontwikkeling van deze locaties essentieel. Daarnaast is het van belang hoger opgeleiden in de stad vast te houden. We vernieuwen daarmee de economische kracht en het profiel van Enschede en houden de stad ook in de toekomst economisch vitaal.

22 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR ENSCHEDE AANTREKKELIJK

“Samen vormen we de stad waar we willen wonen, werken en verblijven” hoge kwaliteit van de openbare ruimte in de stad en daarmee de aantrekkelijkheid van de stad. Hier snijdt het mes aan twee kanten omdat wandelaars Een aantrekkelijke stad betekent vooral: een stad waar en fietsers vaker en verder lopen en fietsen in een het goed wonen, werken en verblijven is. Iedereen die aantrekkelijke omgeving. Daarnaast speelt een woont en werkt in Enschede vormt samen de identiteit verdere groei van het fietsverkeer, deelsystemen, van de stad met een sterk DNA. Een DNA dat bestaat uit openbaar vervoer en lopen een belangrijke rol om een rijke geschiedenis, oog voor elkaar, een kloppend deze aantrekkelijke mobiliteitsstructuur daadwerkelijk hart en een hoopvolle toekomst. Het gaat daarbij te kunnen realiseren. om de ‘quality of life’ in de gehele breedte: Enschede biedt een voedingsbodem voor een breed aanbod aan voorzieningen, die veel mensen naar Enschede trekken. Een stad waar het aantrekkelijk wonen, werken en verblijven is.

De Mobiliteitsvisie draagt hieraan bij doordat verkeer de belangrijkste gebruiker is van de openbare ruimte. De mobiliteitsstructuur schept voorwaarden voor een

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 23 ENSCHEDE LEEFBAAR, VEILIG EN SOCIAAL

“Enschede brengt mensen bij elkaar en helpen de stad vanuit haar kracht te openbaar vervoer. Ook door het ontwikkelen van mobiliteitsknopen met een breed aanbod aan groeien” voorzieningen en een parkeerbeleid met meerdere keuzen is er voor iedereen de ruimte om eigen keuzen Enschede is een sociale stad die ruimte geeft aan te maken in mobiliteit en daarmee de stad leefbaar te toevallige en gewilde ontmoetingen tussen mensen, houden. waar iedereen mee doet. Deze ontmoetingen zorgen voor begrip, respect, vertrouwen, vergroten van kennis en kansen en binden van talent aan onze stad. Op die manier kunnen we groeien, innoveren en ontwikkelen. Enschede biedt ontplooiingskansen voor iedereen, dat betekent dat er voor iedereen toegang moet zijn tot arbeid en voorzieningen. Dat maakt de stad leefbaar en veilig voor iedereen.

De Mobiliteitsvisie draagt hieraan bij door actief en gezond De Mobiliteitsvisie draagt hieraan bij door actief en gezond mobiliteitsgedrag te stimuleren, zoals lopen, gebruik van fiets en goed toegankelijk en sociaal veilig

24 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 2.3 RANDVOORWAARDEN VERKEERSVEILIG

“Bewegen door de openbare ruimte moet veilig zijn”

Een veilige openbare ruimte zorgt ervoor dat kinderen al van jongs af aan wennen aan het zelfstandig lopen en fietsen door onze stad en dit tot op late leeftijd kunnen blijven doen. Dit is gezond en zorgt voor een duurzamere mobiliteitsbehoefte. Waar we gaan investeren in de stad staat veiligheid voorop. Veiligheid is een basisuitgangspunt dat bij herinrichting vanzelfsprekend wordt meegenomen. Uitsluiten van ongelukken is helaas niet mogelijk. Bij de inrichting moeten soms concessies worden gedaan omdat in een beperkte ruimte niet altijd elke oplossing mogelijk is.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 25 EFFICIËNT EN EFFECTIEF

“Investeren om de stad vooruit te helpen”

Het is belangrijk om in de stad te blijven investeren, kansen bieden voor de ruimtelijk-economische ondanks dat de ruimte voor noodzakelijke investeringen ontwikkeling van de stad. Deze stadsprojecten krijgen beperkt is. Investeringen van de overheid trekken ook vanuit de Mobiliteitsvisie duidelijk richting voor zowel weer investeringen van marktpartijen aan. Op essentiële kansen als randvoorwaarden vanuit mobiliteit. Het punten in de stad versterken ruimtelijk-economische initiatief ligt hierbij over het algemeen bij de ruimtelijke ontwikkeling en infrastructurele investeringen elkaar. ontwikkeling. We willen nadrukkelijk op dit vliegwieleffect inzetten door projecten breder te definiëren en een effectieve samenwerking met partners op te zetten: marktpartijen, inwoners en organisaties. Binnen het eigen domein van de gemeente zijn ‘meekoppelkansen’ door mobiliteitsprojecten aan beheer- en onderhoudsopgaven te koppelen. De inzet is erop gericht maatschappelijke kosten en baten in een lifecycle benadering te optimaliseren.

Dit doen we door naast verkeersprojecten ook breed geformuleerde stadsprojecten te identificeren, die

26 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR SAMEN MET BEWONERS EN PARTNERS

“Bewoners, bedrijven en instellingen staan centraal. We werken samen aan de stad.”

Maatschappelijk draagvlak voor ingrepen in de stad is cruciaal. Dit vraagt van het gemeentebestuur om een visie en duidelijke kaders voor mobiliteit vanuit een groter maatschappelijk belang. Tegelijkertijd is er binnen die kaders veel ruimte om samen tot een goed gedragen invulling te komen. Daarom willen we zowel bij de ontwikkeling als bij de uitwerking van projecten onze maatschappelijke partners betrekken, zowel lokaal, regionaal en provinciaal als nationaal en internationaal. Ook is er ruimte om in te spelen op burgerinitiatieven om de energie van de samenleving optimaal te benutten. In de uitvoeringsplannen krijgen inwoners, bedrijven en instellingen een rol.

Voordat we de doelen van de stad kunnen vertalen naar concrete projecten, is het noodzakelijk om eerst een helder beeld te geven van waar we nu staan ten aanzien van mobiliteit, welke ontwikkelingen zich voordoen en wat voor kansen en uitdagingen dit oplevert.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 27 28 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR KOERS:UITGANGSSITUATIE SAMENHANGENDE 3 KEUZEN IN RUIMTE EN MOBILITEIT

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 29 Veel verkeer in Enschede is intern autoverkeer. In de huidige structuur zorgen deze interne verkeersstromen voor congestie, ook voor externe bezoekers en werknemers. Het is daarom belangrijk om structuren helder te scheiden en fiets, wandelaar en openbaar vervoer ruimte te geven.

30 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 3.1 MOBILITEIT

Enschede gedragen door de eigen inwoners Groeiend autoverkeer Meer dan 75% van de werkende inwoners van Enschede, Door de economische ontwikkelingen en de groei van werkt in Enschede zelf. Meer dan 60% van de banen het aantal inwoners neemt de groei van het autoverkeer in Enschede wordt ingevuld door de eigen bevolking. toe. Ook door ingrepen in de verkeersstructuur, zoals En zij doen voor een groot deel ook de boodschappen de recentlijke verlegging van de N18 veranderen de in de stad zelf en gaan allemaal winkelen in die stad. verkeersstromen in de stad. Vooral de verkeersstromen Enschede wordt wat dat betreft sterk door Enschedeërs van de A35 en de Oldenzaalsestraat (A1) naar de gedragen. economische kernlocaties Binnenstad en Kennispark nemen naar verwachting verder toe. Opvallend is de Veel intern verkeer afname op de Haaksbergerstraat. Dit is een direct gevolg Vanwege de grote verbondenheid van onze eigen van de nieuwe N18. bewoners met de stad, is er veel intern verkeer: bijna twee-derde van al het verkeer in de stad is intern verkeer, waarvan ook nog eens 50-60% autoverkeer is. Ter vergelijking: in een stad als Zwolle is het percentage intern verkeer nog geen 45 %. Van het externe verkeer van en naar de stad komt 80% met de auto. Ook dit cijfer ligt in Zwolle beduidend lager met iets meer dan 70%.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 31 De verkeersintensiteit in 2030. De kleur geeft aan of er een toename (rood) of een afname (groen) is ten opzichte van 2014. De dikte geeft de omvang van het verschil weer. Als er geen kleur staat blijft de omvang vergelijkbaar met de verkeersmodel situatie in 2014.

32 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 3.2 INFRASTRUCTUUR

Voetganger: nog veel onaantrekkelijke zones Openbaar vervoer: hoofdnet en aanvullende De voetganger is een belangrijke verkeersdeelnemer, diensten ook vanuit de ‘bronpunten’ zoals stations, OV haltes en De openbaar vervoer reiziger heeft de spoorlijnen en een parkeergarages. Er is altijd ruimte voor de voetganger, samenhangend netwerk van HOV-verbindingen tot zijn/ maar dat wil niet zeggen dat die ruim-te altijd haar beschikking. Dit netwerk van snelle verbindingen aantrekkelijk is. Zo sluit het station niet goed aan op wordt aangevuld met lokale busroutes door de wijken. het Stadserf. En ligt er een belangrijke opgave om de De grootste opgave ligt in snellere treinverbindingen noordzijde van het station beter aan te laten sluiten op naar de omrin-gende stedelijke centra (Münster, Zwolle de Spoorzone en de noordkant van de stad. Hetzelfde en Arnhem). Binnen de gemeente liggen kansen op geldt voor de manier waarop station Kennispark, de over-stappunten bij de stations en op belangrijke Kennispark zelf en Universi-teit Twente met elkaar knooppunten van het HOV. Op deze mobiliteitsknoop- zijn verbonden, zowel ten aanzien van het kruisen punten ontwikkelen zich aanvullende diensten voor van verkeersstromen als de aantrekkelijkheid van de ontsluitend vervoer over de ‘first- en last mile’ (MAAS, looproutes. deelfietssystemen, deelautosystemen)

Fietser: op de goede weg maar er is nog winst Auto: meer sturen op voorkeursroutes te halen De automobilist heeft de beschikking over Rijkswegen De afgelopen jaren is onder meer geïnvesteerd in aan de noord- en zuidzijde van de stad, over een stelsel het verder verbeteren van het fietsklimaat door het van radialen, de Singel en een gedeeltelijke tweede inrichten van fietsstraten, het aanleggen van delen van ring. De afgelopen jaren is geïnvesteerd in de realisatie de Fietssnelweg F35 en het rondje Enschede. Ook het van de N18, het verbreden van de Auke Vleerstraat, stallen van de fiets is op diverse plekken in de stad realisatie van een 3e ontsluiting van de Kanaalzone verbeterd. Daarbij is ook meer dan voor-heen gebruik en het verlengen van bijvoorbeeld de opstelvakken op gemaakt van campagnes om het fietsen te stimuleren, de Singel. Daarbij wordt ook meer dan in het verleden deels door het geven van bekend-heid aan (nieuwe) gebruik gemaakt van het benutten van het wegennet fietsvoorzieningen en deels door het ‘belonen’ van door dynamisch verkeersmanagementsystemen, fietsen. Om een verdere slag in het fietsgebruik te bijvoorbeeld op de Gronausestraat, Zuiderval, realiseren zal nog sterker ingezet moeten worden op Westerval en Noorde-lijke Singel. De opgave voor het de fiets, dient er op meer plek-ken in de stad gekozen autoverkeer is om het verkeer daar te krijgen waar het te worden voor de fiets en zal de aantrekkelijkheid van doorstroomt en zo min mogelijk hinder oplevert voor de de routes nog belang-rijker worden. De fiets is en moet leefbaarheid, de fietser en de stedelijke ontwikkeling. binnen de gemeentegrenzen het meest aantrekkelijke De voorkeursroutes moeten om de stad lopen via de vervoermiddel zijn van deur tot deur (van voordeur tot Rijkswegen en anders over de Singel en tweede ring. Oude Markt of Kennispark). Fietsstad Enschede verbindt Doorgaand verkeer in de wijken en rond de Binnenstad zich niet alleen aan een verkiezing in 2020 als middel, moet zoveel mogelijk worden beperkt. maar verheft dit tot een constant doel.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 33 Parkeren: meer keuze bieden Voor het autoverkeer, met name de bezoekers, zijn ook duidelijke aanrijdroutes naar de parkeervoor-zieningen van belang om het zogenaamde zoekverkeer zoveel mogelijk te beperken. Daarnaast is er behoefte aan meer differentatie ten aanzien van de kosten van parkeren voor verschillende doelgroe-pen als bezoekers, werkenden en bewoners.

34 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 35 36 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR KOERS:HOOFDKEUZEN SAMENHANGENDE MOBILITEIT EN 34KEUZENRUIMTE IN RUIMTE EN MOBILITEIT

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 37 Door met elkaar samenhangende keuzen in mobiliteit en ruimte wordt de hoofdstructuur van Enschede versterkt. Het versnellen van de spoor- en wegverbindingen Deze keuzen sluiten op elkaar aan en richting de ons omringende stedelijke regio’s heeft daarom een hoge prioriteit. Dit is een lobby samen versterken gezamenlijk het fundament met de Regio Twente, de EUREGIO en de provincie. voor een bereikbaar Enschede, maar ook Actueel hierbij zijn verbeteringen aan de A35 op de knooppunten Azelo-Buren, het versnellen van de A1 voor een gezonde en vitale ontwikkeling richting Deventer/Apeldoorn, het verder verbeteren van de A35 N35 naar Zwolle en de B54 naar Munster. Ook het van de stad. verbeteren van de N18 en de doorstroming van de A1/ A35 blijft nadrukkelijk aandachtspunt. Ten aanzien van het spoor wil Enschede onverminderd inzetten op het 4.1 ‘CATCHMENT versnellen van de verbinding met de Randstad door een routering via Zwolle. Deze verbinding kan samen met de AREA’ VAN DE STAD versnelling van de Hanzelijn een half uur reistijdwinst opleveren. Daarnaast wil Enschede de interre-gionale VERGROTEN spoorverbindingen naar Zwolle, Münster en Arnhem verbeteren. De kans om te komen tot een rechtstreekse Hoeveel mensen kunnen onze stad binnen een uur intercity naar Arnhem moet worden benut. reistijd bereiken en hoeveel banen kunnen onze inwoners binnen een uur reistijd bereiken? Het gebied dat binnen een uur reistijd bereikt kan worden, wordt wel het ‘catchment area’ van de stad genoemd. Het is belangrijk voor de kans dat hoger opgeleiden in de stad kunnen blijven wonen als ze een baan zoeken of de kans dat bedrijven de juiste werknemers kunnen vinden. Enschede scoort hier niet goed, zeker niet als je het vergelijkt met regio’s zoals Brabantstad, maar ook niet in vergelijking met het KAN-gebied (Arnhem- Nijmegen). Dit heeft te maken met onze ligging aan de rand van Nederland. Zowel regio Zwolle als regio Arnhem – Nijmegen is nu niet binnen een uur te bereiken per spoor. Hetzelfde geldt voor regio Munster.

38 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR ZWOLLE

A35

DEVENTER ENSCHEDE A1 APELDOORN

B54

EDE ARNHEM

MUNSTER

NIJMEGEN

Bereikbaarheid Enschede, per auto (spits en dal) en openbaar vervoer.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 39 4.2 HET FIETSKLIMAAT VERSTERKEN

Duurzame modaliteit Gedragscampagnes Lopen en fietsen zijn de meest duurzame vormen van Door het realiseren van aantrekklijke fietsroutes zal mobiliteit, het is gezond, schoon en kost minder ruimte. het fietsgebruik in de stad de komende jaren toe- Waar vroeger gesproken werd over een bereik van 7,5 nemen. Om dit effect te versterken is het noodzakelijk km zien we de afgelopen jaren dat de opmars van de in te blijven zetten om het verhaal van de fiets te e-bike er voor zorgt dat dit naar de 15 km gaat. Binnen blijven vertellen, in te blijven zetten op gedrags- en Enschede zijn de economische kerngebieden vanuit alle beloningscampagnes. kernen en wijken dus sneller per fiets bereikbaar dan met de auto. Hier gaan we vol op inzetten! Het doel is Fietsnetwerk verder ontwikkelen met aandacht om in 2030 minimaal 10% minder intern autoverkeer voor woon – werk routes. te hebben. Knelpunten voor de fiets pakken we aan Naast de principe keuze voor de F35 als drager van het en dienen prioriteit te krijgen. Het vervolmaken van de fietsnetwerk is het belangrijk dat we op woon werk F35 heeft daarin top prioriteit. Binnen Enschede is dit relaties binnen de stad en onze buurgemeenten blijven de belangrijkste drager om Enschedeers te verleiden kijken naar potentiele nieuwe routes die bijdragen aan de auto te laten staan. We willen van ‘able to cycle naar een beter fietsklimaat. invite to cycle’.

De Molenstraat als Fietsstraat De Molenstraat is een belangrijke schakel in de F35 als verbinding tussen de wijken en onze economi- sche centra. Deze route is vooralsnog ingericht voor de auto en zal ingericht gaan worden als fietsstraat. Om deze ook zo in te kunnen gaan richten moet de auto intensiteit op deze route naar beneden. Het Station en wijken rond de Binnenstad dienen bereikbaar te blijven. De Hengelosestraat tussen de Raiffeisenstraat en de Deurningerstraat zal worden ingericht als Stationsplein Noord met daarop een goede fietsverbinding.

Fietsafstanden hemelsbreed vanuit de Binnenstad (links) en kennispark (rechts), donkergroen 7,5 km/ aqua 15 km (e-bike).

40 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR Emsbür Reutum Engden Emsbür Reutum Engden Harbrinkhoek Fleringen Harbrinkhoek Mariaparochie Schelfhorst Fleringen Aadorp RING Mariaparochie Denekamp Schelfhorst Aadorp RING Albergen E-BIKE | 15KM Denekamp Albergen F35 Syen-Venn F35 Wierden Beuningen Heidfeld Syen-Venn Almelo Heidfeld E-BIKE | 15KM Wierden Beuningen Wengsel Almelo Rossum Weerselo Isterberg Wengsel Rossum Weerselo Isterberg

Lutterzand Lutterzand Windmolenbroek Saasveld Quendorf Windmolenbroek Saasveld Quendorf

Zenderen Hertme Schüttorf Zenderen Bedrijventerrein Hertme Schüttorf de Mors Bedrijventerrein F35 De Lutte Oldenzaal de Mors F35 Oldenzaal De Lutte Bornerbroek Rijssen Samerrott Rijssen Bornerbroek Bad Bentheim FIETS | 7.5KM Samerrott Borne Deurningen Suddendorf Borne Bad Bentheim Deurningen Suddendorf Enter Gildehaus Enter Gildehaus FIETS | 7.5KM

Technology Base Twente Ohne Technology Base Twente Ohne Hengelo Delden Losser Hengelo Delden Losser Gildehauser Venn Gildehauser Venn Lonneker Lonneker Twentekanaal Twentekanaal

Markelo F35 Overdinkel Gemeten vanaf Kennispark Goor Glane Markelo F35 Overdinkel Goor Glane Bentelo Havengebied F35 Bentelo Havengebied F35 Enschede F35 Gemeten vanaf centrum (Oude Markt) Enschede Glanerbrug F35 Beckum Gronau Glanerbrug Ochtrup Beckum Gronau Ochtrup Boekelo Usselo Welbergen Hengevelde Boekelo Usselo Diepenheim Welbergen Hengevelde Diepenheim

Kloster Kloster

Epe Epe Sint Isidorushoeve Rübezahlsiedlung Sint Isidorushoeve Rübezahlsiedlung Gelselaar Gelselaar

Metelener Metelener Haaksbergen UL-Flugplatz Heide Heide Metelen Haaksbergen UL-Flugplatz Witte Veen NSG Fuechte Metelen Kallenbeck NSG Stroenfeld NSG Fuechte Metelen Witte Veen NSG Stroenfeld Noordijk Buurse Kallenbeck Metelen Noordijk Buurse Rietmolen Drosten Geesteren Tannen Rietmolen Drosten Geesteren Neede Nienborg Tannen Neede Nienborg Alstätte Alstätte Graes Heek Graes Heek

Borculo Leer Haarlo Borculo Leer Haarlo

Eibergen Lünten Eibergen Lünten Rekken Rekken Wessum Schöppingen Wessum Schöppingen

Ammeloe Ammeloe Ahaus Ottenstein Ahaus Ottenstein Wüllen Beltrum Wüllen Ellewick Beltrum Eggerode Ellewick Eggerode

Asbeck Asbeck 312 312 NSG Wald bei Haus NSG Wald bei Haus Groenlo Burlo Groenlo Burlo Vreden Fietsafstanden hemelsbreed vanuit de Binnenstad (links) Vreden en kennispark (rechts), donkergroen 7,5 km/ aqua 15 km (e-bike).

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 41 4.3 DE TOEGANGSWEGEN TOT DE STAD VERBETEREN

Extern verkeer bundelen op toegangswegen Inpassing in de stad en aansluiting op Voor het externe verkeer kent Enschede heldere parkeervoorzieningen verbeteren toegangswegen die het bestemmingsverkeer naar het De toegangswegen vormen heldere en logische routes centrum en andere belangrijke bestemmingslocaties naar het centrum en belangrijke bestemmingslocatjes. bundelen en optimaal aansluiten op de Ze passen zich qua karakter aan de stedelijke omgeving parkeerfaciliteiten. Extern verkeer komt ‘om de zuid’ via aan en bieden toegang tot parkeervoorzieningen. Aan de de Westerval, Zuiderval en Oostweg. De Auke Vleerstraat randen van de stad zijn mobipunten gevestigd om het is de optimale ontsluiting voor het kennispark met overstappen op een andere modaliteit, bijvoorbeeld fiets ruimte voor innovatie. De Westerval vormt de invalsroute en HOV, te faciliteren. Ook (elektrische) deelauto’s staan vanaf de A35 via de Parkweg naar de Stationszone en klaar voor gebruik. Naarmate de Binnenstad dichterbij Enschede Noord. De Zuiderval is de toegang tot de komt, krijgen de wegen een stedelijker karakter door parkeergarages, het Van Heekplein en het Medisch stedelijke verdichting, wij passen de snelheid hierop Spectrum Twente. De Oostweg ontsluit de oostelijke aan en de bestuurder past zijn gedrag hierop aan. delen van de stad met Eschmarke en Glanerbrug. De De toegangswegen eindigen in een parkeergarage Deurningerstraat en de Oldenzaalsestraat zijn belangrijke aan de randen van de stadserven (Van Heek garage, invalswegen voor verkeer vanaf de A1 – Osnabrück en Irenegarage en een nieuwe stations garage). Noordoost Twente.

42 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR Betere toegang tot de stad

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 43 Heldere aankomst op de Westerval De Westerval kent momenteel geen duidelijke geleiding. De groeiende verkeersstroom als gevolg van de aangepaste N18 krijgt een herkenbaar vervolg, langs het aantrekkelijke en te beleven Volkspark en eindigt in een nieuwe parkeergarage onder het busstation met multifunctioneel gebruik: voor de bestemmingen in de omgeving, voor P+R en voor bezoekers van het centrum.

Visualisatie van mogelijke toekomstige inrichting Parkweg als herkenbare route van de Westerval

44 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR Een leefbare Oldenzaalsestraat Beter benutten van de Oostweg De Oldenzaalsestraat is de belangrijkste en drukste Enschede kent een accent op werkgelegenheid aan invalsweg vanaf de A1 en Noordoost Twente. Het is de westzijde van de stad, terwijl de oostzijde veel belangrijk om vanaf deze route tot in de Van Heek woongebieden kent. De verkeersstroom tussen garage te kunnen komen en daarmee de Binnenstad beiden faciliteren we graag op fiets via de F35 en de en het Medisch Spectrum Twente optimaal te kunnen ontvlochten fietsroutes, en anders met de auto om bereiken. De bereikbaarheid van de zuidelijke ingang de stad via de Rijksweg 35 (RW35). De Ontsluiting van van de Van Heekgarage is belangrijk, maar doorgaand Glanerbrug en Enschede Oost willen we aantrekkelijker verkeer richting Kuipersdijk is minder gewenst. We maken via de Rijksweg35. Hiertoe willen we een gaan onderzoeken of een directe toegang vanaf uitgebreid onderzoek gaan starten om de kansen en de Oldenzaalsestraat tot in de Van Heekgarage mogelijkheden te verkennen van een ongelijkvloerse mogelijk is ter hoogte van de Boulevard 1945. Het aansluiting op de RW 35 met een doortrekking naar doorgaande verkeer nodigen we uit via de Singels en de Broekheurne-Ring zodat Enschede-Zuid ook beter Rijkswegen te rijden om de oversteekbaarheid van de ontsloten wordt. Oldenzaalsestraat binnen de singels en de leefbaarheid in het gebied in het centrum te kunnen verbeteren.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 45 4.4 KWALITEITSSPRONG BINNENSTAD (A-ZONE)

Verblijven en ontmoeten in de aantrekkelijke De Binnenstad, de Spoorzone, het Muziekkwartier en openbare ruimte Roombeek verbinden we met elkaar door verdichting Groei en aantrekkingskracht zijn de kern van de (meer wonen en werken). De openbare ruimte in dit opgave voor Enschede. Plekken creëren waar iedereen gebied moet aantrekkelijk zijn om te verblijven hier wil zijn en blijven. Enschede is een stad met een zijn de fietser en voetganger de hoofdgebruikers. Door historisch centrum, een cultuurhart in Roombeek en een betere noordelijke entree van het station vergroten bovenregionale voorzieningen. Plekken met maximale we het invloedsgebied van het station, gekoppeld verblijfskwaliteit waar mensen elkaar toevallig en gewild aan een kwaliteitssprong in de openbare ruimte. Het ontmoeten. De voetganger en de fietser staan centraal straatparkeren wordt zover mogelijk teruggedrongen. en zijn de hoofdgebruiker op straat in de A-zone. De verblijfskwaliteit verhogen we door functies te mixen en In de gehele binnensingel-gebied is 30 km/u de openbare ruimte te verbeteren. Hiermee verbeteren de maximum snelheid met uitzondering van de we ook de externe bereikbaarheid voor voetgangers centrumroutes. Deze centrumroutes zijn bedoeld als en fietsers die aankomen of vertrekken vanaf Station ‘inprikkers’ om de parkeergarages goed bereikbaar Enschede. te houden. Deze centrumroutes houden een hoofdfunctie en op deze routes wordt enige vertraging Waar aan de zuidzijde de Binnenstad verder is versterkt geaccepteerd, ten behoeve van de verblijfskwaliteit door het Van Heekplein en Medisch Spectrum Twente en en oversteekbaarheid van langzaam verkeer. Op het verder groeit met De Kop, breidt de noordzijde verder uit stadserf weren we het gemotoriseerde verkeer zoveel met onder andere de Spoorzone en het Muziekkwartier. mogelijk (waaronder brommers en scooters) en werken we toe naar een zero emissie zone. De openbare ruimte is bedoeld voor verblijven, voetgangers en fietsers.

46 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR Het stadserf in balans De Binnenstad is het domein van de voetganger en fietser, op enkele plaatsen begint dit gebruik te knellen. Waar het kan versterken we de fietsroutes om het Stadserf heen zodat er meer lucht ontstaat in het erf en we doorgaand fietsverkeer beter kunnen scheiden van bestemmingsverkeer. Daarnaast gaan we onderzoeken hoe we deze stromen in balans kunnen houden, we streven naar één beleid in de gehele Binnenstad waarbij er geen fietsverboden meer zijn en er voldoende stallingsmogelijkheden zijn.

Radialen die eindigen in een parkeergarage en (vooralsnog) onderling verbonden. MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 47 Herkenbare centrumroutes Op deze centrumroutes is voldoende ruimte voor Autoverkeer rijdt in principe over de Singel om de de fietser en voetganger, waar het autoverkeer op stad heen. Bestemmingsverkeer voor de Binnenstad anticipeert. Tegelijkertijd kan de doorsteekbaarheid leiden we over enkele ‘centrumroutes’ vloeiend met van het centrum, op met name de oost-west richting gepaste snelheid in de stedelijke omgeving naar de (Molenstraat en het Van Heekplein beperkt worden, parkeerfaciliteiten. De route ten westen van het centrum hiermee ontstaat er op deze assen ruimte voor goede bestaant uit de Deurningerstraat, Raiffeisenstraat, de fiets routes en ruimtelijke ontwikkelingen. Ruyterlaan, Ripperdastraat, Haaksbergerstraat, Zuiderval. Na realisatie van een nieuwe parkeergarage onder het busstation wordt deze route ter hoogte van de Stadscampus geknipt en zal hier enkel een calamiteiten doorgang zijn.

Aan de oostkant van de binnenstad bestaat de route uit de Oldenzaalsestraat, Mooienhof en Kuipersdijk. Bij de Van Heekgarage komen de Oldenzaalsestraat en Kuipersdijk samen. De routes zijn met elkaar verbonden, maar dat is (op langere termijn) niet wenselijk. Om de druk op de Oldenzaalsestraat te verlagen kan er in de toekomst worden gekozen om deze doorgaande verbinding op te heffen en de Oldenzaalsestraat anders aan te laten sluiten op de Van Heek garage.

48 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR Concept vormgeving Stationsplein Noord

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 49 4.5 VERKEER IN BALANS HOUDEN MET DE STAD

Een soepele en logische overgang van A- naar B De groene singel zone De singel behoort tot de ‘B-zone’ waar het lokale fiets-, De stad groeit van binnenuit, waarbij ook de B-zone OV en autoverkeer met elkaar in balans zijn. Het groene verder groeit. De kenmerkende historische structuren karakter van de singel willen we versterken. De singel staan centraal bij de inrichting van de openbare ruimte. is de verkeerskundige verdeelring van de stad, en is toch De fiets wordt zoveel mogelijk gebruikt en kent heldere goed oversteekbaar dankzij een brede middenberm. en aantrekkelijke routes naar de Binnenstad en andere De Singel heeft ruimtelijk een herkenbaar profiel en bestemmingen. De auto wordt met name gebruikt voor een eenduidige vormgeving. De kruispunten maken de langere afstanden. De tweede auto van huishoudens we – waar mogelijk – compacter en efficiënter, door is vaker een deelauto die geconcentreerd in de wijk en bijvoorbeeld bepaalde bewegingen onmogelijk te maken mogelijk bij overstappunten kan staan. Het parkeren of uit elkaar te trekken zodat het groene karakter en de is gereguleerd om parkeeroverlast van bezoekers te doorstroming verbeteren. Op enkele plekken ontbreekt voorkomen. de groene middenberm, waar dat kan streven we naar een voltooiing van het profiel.

50 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR Stad in balans met Groene Singel

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 51 Singel tussen Oldenzaalsestraat en Hengelosestraat: verkeerstromen faciliteren Tussen de Oldenzaalsestraat, de Deurningerstraat en de kruising met de Hengelosestraat zijn de verkeersstromen zodanig groot dat regulering met een geregelde kruising nodig blijft. De doorstroming zal hier verder geoptimaliseerd moeten worden, om de verkeersdruk in de omliggende gebieden te beperken.

52 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR ‘Kennisboulevard’ tussen de Binnenstad en het Kennispark De Hengelosestraat is de verbindende boulevard tussen de Binnenstad en het Kennispark. Deze ‘Kennisboulevard’ heeft door zijn ligging tussen Kennispark en Spoorzone/ Binnenstad belangrijke potenties voor de ontwikkeling van de stad op langere termijn. Eén van die plaatsen is het Kennispark zelf. Daar waar dit nu nog afgekeerd is van de Hengelosestraat, zou het zich eerder naar de straat toe moeten ontwikkelen, zodat een gebruiker aankomt in het kennispark in plaats van er alleen maar doorheen rijdt. Het verkeer rijdt met gepaste snelheid door het Kennispark. Voetgangers en fietsers kunnen de Hengelosestraat op meerdere plekken zonder veel hinder oversteken.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 53 Meer ruimte bieden voor kwaliteit op het kennispark Het Kennispark zal zich meer laten kenmerken door aantrekkelijke en hoge verblijfskwaliteit. De bedrijven op het kennispark en UT bundelen hun kennis. Aantrekkelijke openbare ruimte en een hogere belevingswaarde vormen hierbij het vliegwiel. De beleving wordt bekrachtigd door onder andere verdichting en voordeuren aan de straat. Het kennispark biedt ruimte voor innovatie en pilots, zoals de mobipunten en zelfrijdende voertuigen. Vanaf het station lopen voetgangers via een herkenbare en aantrekkelijke route naar de UT. Parkeren vindt zoveel mogelijk gebundeld plaats.

Mogelijke inrichting openbare ruimte Kennispark

54 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 4.6 NOORD-WEST ENSCHEDE: VERKEERSSTROMEN GELEIDEN Waar het noorden van Enschede zich kenmerkt door wonen, staat het westen (havengebied, kennispark) en Hengelosestraat/ Boddenkampsingel van Enschede in het teken van werken. Dagelijks vindt • Het verbeteren van de verkeerscirculatie in de er veel uitwisseling plaats tussen deze gebieden met omliggende wegen in de noordwijken, zowel ten een relatief hoog aandeel auto. De verkeersstromen in westen als ten oosten van de Deurningerstraat. dit gebied vragen om aanvullende maatregelen om de • Het verhogen van de verkeersveiligheid en de kwaliteit bereikbaarheid en leefbaarheid te waarborgen en het voor het fietsverkeer op de route Beethovenlaan/ fietsgebruik te stimuleren. Mozartlaan/ Roessingshsbleekweg.

Een nieuwe toevoeging aan de bestaande structuur ten noordwesten van de stad (NOEK) blijkt voor deze verkeersstroom onvoldoende effectief. Een sterk vergroten van de capaciteit van de bestaande structuur middels grote verkeersknoppunten op de Singel of gedeeltelijke ondertunneling blijkt ruimtelijk grote impact te hebben en is daarom niet gewenst.

Vanwege het niet realiseren van de NOEK is het noodzakelijk om het hoofdwegennet in Enschede- Noord tegen het licht te houden. De oplossing kan worden gevonden in een mix van maatregelen die de aantrekkelijkheid, de leefbaarheid en de bereikbaarheid van Noordwest versterken. Het gaat om: • Het verder verbeteren van directe en aantrekkelijke fietsverbindingen tussen Noord en Kennispark en havengebied. • Het stimuleren van het fietsgebruik voor gebruikers met behulp van een werkgeversaanpak en andere stimuleringsmaatregelen. • Verbeteren van de Horstlindelaan inclusief het kruispunt met de Deurningerstraat • Het verbeteren van de kruispunten Deurningerstraat/ Beethovenlaan, Deurningerstraat/ Boddenkampsingel

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 55 Wonen en werken in noord-west Enschede

56 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR Visualisatie van mogelijke toekomstige inrichting Roessingshsbleekweg

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 57 4.7 DUURZAAM MOBILITEITSBELEID

Duurzame mobiliteit is een breed begrip. Deze De duurzaamheidsopgave voor de stad zal de komende mobiliteitsvisie omarmt de visie die het Rijk hierop heeft: jaren verder uitgewerkt moeten worden. Enschede doet al veel op dit gebied, zoals: investeren in “Zorgeloze mobiliteit, voor alles en iedereen in 2050. fietsverbindingen, fietsstimulering, gedragsbeïnvloeding Geen emissies, uitstekende bereikbaarheid toegankelijk met campagnes en een beloningsapp, uitrol van voor jong en oud, arm en rijk, valide en mindervalide. laadpalen, het deelauto-systeem Stad-Up etc. Ook Betaalbaar, veilig, comfortabel, makkelijk én gezond. gaan we mee in diverse andere ontwikkelingen zoals Slimme, duurzame, compacte steden met optimale het stimuleren van duurzaam openbaar vervoer, doorstroming van mensen en goederen. Mooie, leefbare elektrisch rijden, deelauto en deelfietsen, zero emissie en goed ontsloten gebieden en dorpen waarbij mobiliteit stadslogistiek en het terugdringen van gemotoriseerd de schakel is tussen wonen, werken en vrije tijd”. verkeer op het stadserf. We zullen verder moeten uitwerken welke concrete opgaven er voor ons liggen en welke aanvullende maatregelen we kunnen treffen om klimaatdoelstellingen te halen en de leefbaarheid en aantrekkelijkheid van de stad te vergroten.

58 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 4.8 MOBILITEITSPUNTEN: VERBINDEN VAN VERVOERSMIDDELEN Shared en connected Dit geldt niet alleen voor auto’s, maar ook voor fietsen Er vinden grote transformaties in de mobiliteit plaats. en mogelijk andere vervoermiddelen. Deze voertuigen In de eerste plaats zal een steeds groter deel van de zullen gebundeld op daartoe bestemde locaties worden mobiliteit elektrisch plaats gaan vinden. Hiervoor zal per aangeboden. Op deze locaties zullen meerdere vormen wijk een gerichte uitbreiding van elektrische laadpunten van mobiliteit en dienstverlening rond mobiliteit nodig zijn. De tweede transformatie in mobiliteit vindt (MaaS) samenkomen: de mobipunten. Enschede wil plaats van privaat eigendom naar shared mobility: inzetten op de ontwikkeling van dergelijke mobipunten slimmere, elektrisch aangedreven voertuigen, die op goed gekozen locaties om de mobiliteit van onze minder in eigendom en meer in deelsystemen zullen stad en inwoners te verbeteren en de reiziger meer worden aangeboden. keuzemogelijkheden te bieden.

Mobipunten met betaalbare mobiliteitsdiensten Mobipunten zijn de overstappunten naar een andere modaliteit met verschillende voorzieningen en voorzien in de ‘first and last mile’ van de reis. De punten bieden verschillende betaalbare mobiliteitsdiensten aan, zoals deelfietsen en elektrische deelauto’s. De exacte invulling van de Mobipunten is afhankelijk van de locatie. De Mobipunten bieden diensten aan waarbij we het bestaande HOV netwerk van Enschede optimaal benutten. De Mobipunten zijn niet enkel voor bezoekers, maar juist ook voor de inwoners van de stad. Een bakfiets of de tweede auto voor inwoners in de ‘A- en B-Zone’ staat bijvoorbeeld geparkeerd bij een mobipunt in de wijk.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 59 Elke plek heeft eigen eisen die het aan het mobipunt stelt, afhankelijk van de behoefte van de inwoner en bezoeker van de stad. We maken onderscheid in: • Mobipunten op grotere locaties langs de invalswegen; • Mobipunten bij Stations en grote parkeervoorzieningen; • Mobipunten in de wijk.

De proeftuin voor innovatieve pilots De Mobipunten zijn op dit moment een innovatief concept dat we verder uitwerken en uitrollen. Hierbij is van belang om eerst marktonderzoek te doen naar de meest kansrijke locaties. Mogelijkheden daarbij zijn rondom stations, parkeergarages en in de wijken. De Mobipunten bieden veel ruimte voor nieuwe experimenten en is de proeftuin voor nieuwe vormen van mobiliteit, met allerlei nevenfuncties zoals haal- en brengpunten voor pakketdiensten.

60 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR Mogelijke mobiliteitspunten in de stad

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 61 62 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR SLIMMEUITWERKING EN DUURZAME PER MOBILITEIT 5 MOBILITEIT

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 63 Binnen de gegeven koers is per Het gaat om fiets, openbaar onderdeel een nadere uitwerking vervoer, voetganger, parkeren, gemaakt. Deze onderdelen bevatten dynamisch verkeersmanagement/ zelfstandige programma’s die wel een mobiliteitsmanagement en sterke relatie met de koers kennen. verkeersveiligheid en educatie.

64 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 65 5.1 FIETS

De fiets is naast lopen de meest duurzame vorm van • We zorgen voor een goede aansluiting op de mobiliteit en vormt daarom het speerpunt van het Mobipunten, met name nabij de stations ten Enschedese Mobiliteitsbeleid. Uitgangspunt is en blijft behoeve van voor- en natransport. Hier dienen ook dat zoveel mogelijk mensen verleid worden van de fiets goede stallingsvoorzieningen te zijn voor de fiets. gebruik te maken. De gekozen koers vormt een impuls Extra fietsenstallingen dienen te komen onder het voor de fiets doordat we het bestaande fietsbeleid busstation en voorplein van het station. versterken met extra inzet op de belevingswaarde van • We zorgen voor een impuls in Noordwest door extra de fietser. inzet op de fietsvoorzieningen enerzijds en gerichte maatregelen samen met bedrijven en instellingen in In 2012 is in de Fietsvisie de focus gelegd op de afstand Kennispark anderzijds. tot 7,5 km. Door de opkomst van de elektrische fiets zijn in toenemende mate ook ritten tot 15 km interessant. Dit betekent dat binnen Enschede (maar ook vanuit Hengelo/ Oldenzaal/ Haaksberger) elke rit op de fiets kan. Dit bevorderen we door een doorgaand fietsroutenet met directe routes in de hele stad aan te bieden.

De gekozen koers zal een aantal aanvullende accenten voor de fiets gaan leggen: • In de hele Binnenstad (A-gebied) zijn de fietser en de voetganger de hoofdgebruiker. In de Binnenstad mag er dan ook gefietst worden en dienen er goede voorzieningen te zijn om je fiets te kunnen stallen. • Langs de hoofdwegen, zoals onder andere de Haaksbergerstraat, de beide centrumroutes, de Singel, de Hengelosestraat en de Broekheurne Ring, versterken we de voorzieningen voor de fiets door de modaliteiten meer in balans te brengen.

66 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR De regionale snelfietsroute F35

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 67 Bestaand beleid zetten we voort. Zo maken we de Binnenstad, de opgave ligt nu in het verknopen van de fietssnelweg (f35) naar Hengelo af, verbeteren we het werkgebieden Kennispark en het havengebied met de fietsen over ontvlochten routes (fietsstraten door de noordelijke woonwijken. wijk) en over parallelle routes (fietspaden langs auto infrastructuur). Tot slot houden we ook aandacht voor de recreatieve routes (rondje Enschede). Tot op heden zijn de meeste ontvlochten routes gerealiseerd naar de

Ontwerp kruispunt Molenstraat-Oldenzaalsestraat

Klinkers (Molenstraat)

Oldenzaalsestraat Ruimte voor extra groen en bomen

Molenstraat Oosterstraat

Fietsstraat (Oosterstraat)

LARGAS-principe op kruispunt

Groene middenberm (Oldenzaalsestraat) Oldenzaalsestraat Ruimte voor extra bomen

Ontwerp kruispunt Molenstraat-Oldenzaalsestraat Concept visualisatie kruispunt Oldenzaalsestraat – Molenstraat (Van Houdt en Diepemaat)

68 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 5.2 OPENBAAR VERVOER

Treinverbindingen verbeteren Beter benutten HOV door Mobipunten Voor Enschede is het van groot belang dat de externe Enschede beschikt over een aantal sterke OV-assen. Deze verbindingen van de stad met de omliggende steden assen kennen een relatief hoge frequentie en directheid en met de Randstad verbeteren. Het gaat om betere en wat we ook in de toekomst willen bevorderen. Wij snellere intercity’s met Zwolle, Arnhem en Amsterdam/ gaan ervan uit dat de bussen volledig emissievrij zullen Schiphol. Ook de internationale treinrelatie met Münster zijn (zero-emissie). Eisen die dit aan laadinfrastructuur moet worden verbeterd. Samen met Hengelo, regio voor de bussen op knooppunten stelt, moeten worden Twente en de provincie Overijssel zal Enschede zich ingelost. De doorstroming van bussen op deze HOV- hiervoor sterk maken. corridors blijven we zeker stellen, en meer dan in het verleden kijken we of hiervoor een separate baan altijd Voor- en natransport vanaf de stations noodzakelijk is. Daarnaast ontwikkelen we juist aan verbeteren deze assen de Mobipunten. Juist door de combinatie Station Enschede vormt DE toegangspoort tot de stad van HOV met de Mobipunten worden multimodale voor veel forensen, studenten en (Duitse) bezoekers. reismogelijkheden vergroot. Belangrijk zijn in dit verband De ligging tegen de Binnenstad aan is optimaal, Mobipunten op de Gronausestraat, de Hengelosestraat, maar benutten we nog onvoldoende. Het station de Oldenzaalsestraat en de Zuiderval. zou het visitekaartje voor de stad moeten zijn. Dit willen we realiseren door de voetgangersrealatie met Pilot zelfrijdend vervoer de Binnenstad te verbeteren door het autoverkeer We zien de ontwikkeling van de zelfrijdende auto ook als van het Stationsplein af te halen en te verplaatsen een kans voor het openbaar vervoer. Zo kan het vervoer naar het Stationsplein Noord. Door het station een op de first- and lastmile door zelfrijdende auto’s een betere in- en uitgang aan de noordzijde te geven kwaliteitsimpuls ondergaan. We zien met name binnen en daarmee het noordelijk deel van de Binnenstad het Kennispark ruimte voor uitvoering van een pilot. bij de stationsomgeving te betrekken. Juist door de positie van voetganger en fiets in het hele Binnenstadsgebied te verbeteren, versterkt ook deze voor- en natransportfunctie. Het ontwikkelen van Smart mobility toepassingen, voldoende goede en veilige fietsenstallingen en aantrekkelijke looproutes zijn hierbij cruciaal. Ook bij station Kennispark versterkt de inzet op betere fiets- en voetgangersrelaties in het voor- en natransport de positie van het station.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 69 HOV in relatie tot mobiliteitspunten

70 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 5.3 VOETGANGER

Het A-gebied is voetgangersgebied Het A-gebied breidt verder uit, hier is de voetganger samen met de fietser de hoofdgebruiker van de openbare ruimte. De openbare ruimte kent een stedelijk karakter, waar de voetganger zich thuis voelt met de fietser en zich kan oriënteren. Belangrijke looproutes zijn van de parkeervoorzieningen en het station naar de bestemmingen in de Binnenstad. De oversteekbaarheid van de wegen is goed. Daar waar het aan de orde is worden voorzieningen getroffen, waarbij de kwaliteit van de openbare ruimte centraal staat. Het huidige Stationsplein wordt autovrij waardoor het station in het Stadserf komt te liggen.

De Cultuurmijl van Roombeek naar de Binnenstad is een voorbeeld waar wij trots op zijn. Hierbij maken we de mijl verder af door ook verbinding te maken met de Spoorzone. Door functies te mixen ontstaat er reuring en levendigheid op plekken die de voetgangers aantrekken.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 71 5.4 PARKEREN EN MOBILITEITSPUNTEN

Enschede is een bereikbare stad waar de toegangswegen en vindt parkeren, ook voor bewoners meer in garages eindigen in parkeergarages. De parkeergarages zijn plaats. Dit kunnen deels openbare parkeergarages zijn belangrijke mobiliteitspunten. Hierbij maken wij die worden omgezet in bewonersparkeren. Parkeren onderscheid in drie type voorzieningen en sturen we met vindt op gebundelde locaties plaats met dubbelgebruik de prijsbelasting: (wonen-werken-bezoekers). De openbare ruimte • Park + Stay: Hier parkeren mensen gericht aan de is schaars en wordt daardoor optimaal benut. De rand van de nieuwe stadserven en komen om te inwoners van de Binnenstad maken veel gebruik van verblijven. De parkeergarages zijn de Van Heekgarage, de verschillende mobiliteitsdiensten die de Mobipunten Irenegarage, Stationsgarage en commerciële garages faciliteren. Een groot deel van De ‘B-zone’ (schil rond nabij de Binnenstad. Er zijn verschillende diensten de Binnenstad tot over de Singel) kent gereguleerd aanwezig in onze garages om ook de inwoners van de parkeerbeleid, om parkeeroverlast uit de ‘A-zone’ te Binnenstad te faciliteren. voorkomen. Het gebied waar regulering plaats moet • Park + Walk: Aan de randen bij de groene singel vinden zal zich dus verder gaan uitbreiden. In het nieuw is ruimte om voor een lager tarief te parkeren en op te stellen parkeerbeleid zal een en ander verder vervolgens verder te lopen, te fietsen of met het worden uitgewerkt . openbaar vervoer verder te gaan. Bijvoorbeeld bij Brouwerijgarage in Roombeek. • Park + Ride: De Mobipunten aan de randen van de stad bieden verschillende voorzieningen waarbij de bezoeker en inwoner zijn/haar auto parkeert en vervolgens de ‘first and last mile’ aflegt via het openbaar vervoer of de deelfiets. De Zuiderval, Westerval (Kennispark), Potsweg (Oldenzaalsestraat) en Miro centrum (Gronausestraat) zijn grote P&R voorzieningen. Hierbij koppelen we kansen met lokale ondernemers.

(Nieuwe) parkeergarages maken we multifunctioneel en flexibel. Hiermee bieden we ruimte om in te spelen op nieuwe ontwikkelingen, denk aan deelauto’s en zelfrijdende voertuigen. Parkeren in de wijken Om in de’ A-zone’ (schil rond de Binnenstad) zoveel mogelijk te streven naar ruimtelijke kwaliteit en stedelijk karakter verdwijnt op den duur het parkeren op straat

72 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 73 5.5 DYNAMISCH VERKEERSMANAGEMENT EN MOBILITEITSMANAGEMENT

Twee vakgebieden die naar elkaar toe groeien Voor verschillende doelgroepen Dynamisch verkeersmanagement (DVM) houdt zich bezig De beschikbare informatie kan door verschillende met de ‘aanbodzijde’ door het gebruik van het bestaande gebruikersgroepen gebruikt worden. Het gaat wegennet te optimaliseren. Mobiliteitsmanagement om consumenten om hun reis te plannen en om houdt zich bezig met de ‘vraagzijde’. Door de vraag te wegbeheerders om routes door middel van scenario’s in beïnvloeden worden vraag en aanbod in evenwicht het DVM te optimaliseren. Aanbieders van deelproducten gebracht. Voorbeelden hiervan zijn de initiatieven van zoals deelfietsen of deelauto’s kunnen er hun aanbod Twente Mobiel met de werkgeversaanpak die als doel beter mee afstemmen op de vraag. Ook de planning heeft het personeel op een duurzame manier te laten van wegwerkzaamheden kan ermee verder worden reizen en geavanceerde route planners die reizigers geoptimaliseerd. van alternatieven voorziet. Lange tijd hebben DVM en Mobiliteitsmanagement allebei onafhankelijk van Platform Enschede Bereikbaar elkaar gewerkt. De laatste jaren zien we echter dat Om die reden wil de gemeente Enschede starten met Mobiliteitsmanagement en DVM steeds meer integreren een platform Enschede Bereikbaar. De juiste actuele en zo elkaar versterken. Deze integratie wordt mede informatie moet voor onze inwoner en bezoeker mogelijk gemaakt door de gezamenlijke behoefte altijd beschikbaar zijn. Op dit platform is actuele en aan actuele informatie over het wegennet. Waar zijn multimodale reisinformatie beschikbaar voor de auto, de werkzaamheden, waar staan de files en wat is de het openbaar vervoer en de fiets. Wegwerkzaamheden optimale route? en afsluitingen staan hierbij centraal. Dit kan worden aangevuld met informatie over de beschikbaarheid van deelauto’s en – fietsen, vrije laadpalen en vrije parkeerplaatsen en actuele en voorspelde afwikkelkwaliteit van het wegennet. De gemeente werkt hiervoor intensief samen met Rijkswaterstaat en de provincie. Enschede heeft al veel van deze informatie beschikbaar en al veel bruikbare tools om de informatie bij de gebruiker te krijgen. Om dit te verbeteren zullen bestaande systemen moeten worden geïntegreerd en beter worden afgestemd op de behoefte van de gebruiker.

74 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 5.6 VERKEERSVEILIGHEID EN EDUCATIE

Verkeersveiligheid is geen apart thema, en zoals eerder aangegeven een randvoorwaarde voor alle aanpassingen in het wegennet: bij elk project komt verkeersveiligheid terug. Bij de inrichting van wegen hanteren we de principes van Duurzaam Veilig: vormgeving, functie en gebruik moeten met elkaar in overeenstemming zijn. Naast deze preventieve aanpak, wordt bijzondere aandacht geschonken aan ‘black spots’: de ‘curatieve aanpak’. Het geheel wordt ondersteund met gerichte campagnes en educatie om ook het verkeersgedrag van weggebruikers te verbeteren. We stellen een nieuw verkeersveiligheidsplan op, waarin verdieping komt van de focusgebieden, opgaven en maatregelen.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 75 76 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR UITWERKING 46 STADSPROJECTEN

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 77 Op basis van de ambities van de stad en de visie op hoe mobiliteit hier 6.1 VERSCHILLENDE aan bij kan dragen zijn er een aantal SCHAALNIVEAU’S strategische hoofdkeuzes gemaakt om Het is belangrijk te constateren dat er verschillende schaalniveaus zijn waarop we werken aan te werken aan de ambitie van de stad maatregelen. Op lokaal niveau werken we aan via Bereikbaarheid en Mobiliteit. In dit de uitvoering van concrete maatregelen zoals bijvoorbeeld fietsmaatregelen en overstappunten. hoofdstuk gaan we in op uitvoering van Op regionaal niveau is bijvoorbeeld de verbetering van de verbinding tussen Enschede-Oost en de meest concrete plannen. Enschede-West een project waar we ook regionale samenwerking nodig hebben om dit te realiseren. En op bovenregionaal niveau werken we aan de bereikbaarheid van Enschede als totaal en richten onze activiteiten zich vooral op lobby en studie, samen met regionale, euregionale, provinciale en nationale partners. Elk van de maatregelen op de verschillende niveaus versterkt elkaar, kent andere actoren en daarmee een ander besluitvormingsproces.

De bereikbaarheid in de stad De bereikbaarheid kerngebieden Bereikbaarheid Enschede totaal • Verbindingen tussen huis en onderling • Verbindingen andere stedelijke winkel/werk in de stad • Verbindingen tussen belangrijke netwerken • Reisafstand beperkt kerngebieden in de stad • Reisafstand groot • Fiets als belangrijkste • Reisafstand relatief beperkt • Reistijd bij voorkeur binnen 1 uur vervoerswijze: snel, leefbaarheid • Gemengd verkeer/ diverse voor werknemers en veiligheid vervoerswijze • Rijk, provincie, stedelijke • Gemeente in control! • Gemeente in samenwerking met netwerken, NS/ Prorail bepalen in regio/ provincie aan zet belangrijke mate • Termijn voordat uitvoering kan plaatsvinden: 1-5 jaar • Termijn voordat uitvoering kan • Termijn voordat uitvoering kan plaatsvinden: 5-10 jaar plaatsvinden: 10-30 jaar

78 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR Fysiek

Structuurwijziging Naast deze schaalniveau’s gaat het ook om Kwaliteitsverbetering in ruimte en/of verschillende uitvoeringstermijnen: De korte inrichting openbare infrastructuur termijn gaat om het realiseren van concrete ruimte en/of maatregelen in de komende 5 jaar, de middellange infrastructuur termijn gaat over een termijn van 5 tot 10 jaar en de lange termijn gaat over maatregelen die pas Sturen & Verleiden & over 10 jaar zullen gaan plaatsvinden. dwingen Prijsbeleid, informeren parkeerbeleid, Lopen, fiets- en OV- handhaving en beleid, voorlichting, vraagsturend campagnes en mobiliteitsmana- informatie gement

Beleid & organisatie

Complete maatregelenmix Kennisontwikkeling, Korte termijn Zelfstandig binnenstedelijk voorbereiding, uitvoering

Maatregelen op Lobby, kennisontwikkeling, Middellange termijn Samen met verbinden kerngebieden voorbereiding

Met name externe Lobby en Lange termijn Met name derden bereikbaarheied samenwerking

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 79 6.2 DE BELANGRIJKSTE OPGAVEN

Het zwaartepunt van deze uitvoeringsagenda mobiliteit De fiets: smeermiddel in het gehele richt zich op 10 hoofdpunten: vervoerssysteem 1. De fiets: smeermiddel in het gehele vervoerssysteem De fiets is het belangrijkste middel om onze stad 2. Binnenstad Enschede: stappen en trappen draaiende te houden. Alle interne verplaatsingen 3. Station Enschede: toegangspoort tot de stad zijn fietsbaar. De fiets biedt dus het grootste 4. Oostweg: aantrekkelijker maken oostelijke ontsluiting oplossingsvermogen voor knelpunten in de doorstroming 5. Noord-west Enschede van het autoverkeer. We gaan hiervoor de fietsvisie 6. Doorstroming kruispunten: de auto-opgave herijken, waarbij we ons richten op: 7. Lobby voor externe bereikbaarheid • Het blijven inzetten op het bevorderen van het 8. Mobipunten: de stap naar toekomstige oplossingen fietsgebruik door fietscampagnes, beloningsacties, 9. Slimme en innovatieve stad communicatie, werkgeversaanpak etc. 10. Overige opgaven (duurzame mobiliteit) • het afmaken van de fietssnelweg F35 richting Hengelo en Glanerbrug, met als focus de ontbrekende schakel Spoordijkstraat – Lambertus Buddestraat en de herinrichting van de Molenstraat; • het onderzoeken van een nieuwe veilige fietsverbinding tussen de Noordelijke woonwijken en Kennispark / Havengebied; • voldoende en veilige fietsenstallingen op cruciale plekken in de stad; • ontbrekende schakels in het fietsnetwerk realiseren.

80 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR Binnenstad Enschede: Stappen en trappen Station Enschede: toegangspoort tot de stad We werken een plan uit om de aantrekkelijkheid van de Het uitwerken van de opgaven rond het station Binnenstad van Enschede te verbeteren. Hierbij gaat het Enschede, waaronder: om het uitwerken van ‘stappen en trappen’: voetgangers • De lobby voor het versnellen van de en fietsers op het stadserf en het terugdringen van spoorverbindingen en het doortrekken van de lijn gemotoriseerd verkeer op het stadserf waaronder: Zwolle – Enschede – Munster; • Nieuw toegangsbeleid voor brommers en snorfietsen, • Samen met NS, Prorail en Provincie het station inclusief de realisatie en uitvoering hiervan; opwaarderen met een volwaardige noordelijke entree • Ontwikkeling van een plan voor Zero Emissie van het station; stadslogistiek in samenwerking met ondernemers; • Het verbeteren van de loop- en fietsstromen tussen • Het terugdringen van overlast van geparkeerde het station en de Binnenstad; fietsen op specifieke plekken; • Herinrichting Molenstraat als fietsstraat en • Het waarborgen van de ruimte voor de voetganger in herinrichting Hengelosestraat als stationsplein noord, het hele gebied; inclusief taxiplaatsen en mogelijkheid tot halen en • Het realiseren van voldoende fietsenstallingen; brengen; • Onderzoeken of op plekken in de binnenstad aparte • Het uitwerken van de ambitie voor een ondergrondse fietsvoorzieningen een oplossing kunnen bieden. parkeergarage als P+R, bewoners en bezoekers- garage onder het busstation; • Het realiseren van een nieuwe ondergrondse fietsenstalling onder het voorplein/ busstation; • Het busstation voorbereiden op emissievrij OV (elektrische bussen/ waterstof bussen); • De stationsomgeving te vergroenen en ruimte te maken voor water.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 81 Oostweg: aantrekkelijker maken oostelijke Doorstroming kruispunten: de auto-opgave ontsluiting Het verbeteren van de doorstroming voor het Om de oostelijke ontsluiting naar de A35 te verbeteren autoverkeer: en de oost-west verkeersstroom door het centrumgebied • Kruispunten met Verkeerslichten die noodzakelijk te verminderen, willen we zijn om ons externe verkeer goed af te wikkelen of • Het uitwerken van een plan voor het versnellen onderdeel uit maken van het fietsnetwerk dienen en veiliger maken van de Oostweg, inclusief een van hoog niveau te zijn en klaar te zijn voor nieuwe studie naar de verbetering van de ontsluiting van technieken en innovaties. Glanerbrug; • Het ontwikkelen van een platform Enschede • Lobbyen voor een ongelijkvloerse aansluiting van de bereikbaar. De verkeersdeelnemers in Enschede Oostweg en Rijksweg 35; (inwoners en bezoekers) moeten op een heldere en • Lobbyen voor een snellere Rijksweg 35 tussen de toegankelijke manier geïnformeerd worden over de Westerval en Duitse grens. projecten en vervoersmogelijkheden in de stad.

Noord West Enschede Externe bereikbaarheid Het ontwikkelen en realiseren van een maatregelenplan Lobby voor het verbeteren van de externe voor Noord – West Enschede: bereikbaarheid, met als inzet: • Het verder verbeteren van directe en aantrekkelijke • Snellere treinverbinding Zwolle – Enschede – Munster fietsverbindingen tussen Noord en Kennispark en • Verbeteren N35 / B54, inclusief een ongelijkvloerse havengebied; aansluiting bij de Oostweg • Het stimuleren van het fietsgebruik voor deze • Behoud van de Amsterdam – Berlijnlijn via Twente doelgroep met behulp van een werkgeversaanpak en • Ontvlechting A1/A35 inclusief het verbeteren van de andere stimuleringsmaatregelen; doorstroming bij Hengelo-Zuid / Delden • Verbeteren van de Horstlindelaan inclusief het kruispunt met de Deurningerstraat; • Het verbeteren van de kruispunten Deurningerstraat/ Beethovenlaan, Deurningerstraat/ Boddenkampsingel en Hengelosestraat/ Boddenkampsingel; • Verkeerscirculatieplan in de omliggende wegen in de noordwijken, zowel ten westen als ten oosten van de Deurningerstraat; • Het verhogen van de verkeersveiligheid en de kwaliteit voor het fietsverkeer op de route Beethovenlaan/ Mozartlaan/ Roessinghsbleekweg.

82 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR Mobipunten: de stap naar toekomstige oplossingen 6.3 BUDGETTEN EN Het ontwikkelen en realiseren van mobipunten. Hierbij AMBITIES gaat het om • het bepalen van de mobiliteitsbehoefte van de De mobiliteitsopgave die we met elkaar hebben is fors, potentiele gebruikers; de middelen die daarvoor beschikbaar zijn zijn niet • het selecteren en inrichten van de locaties,; toereikend. In de jaarlijkse kredietaanvraag mobiliteit • het aanbesteden van de diensten zoals deelauto’s, zullen op basis van deze visie projecten boven en deelfietsen en pakketdiensten; onder de streep belanden. Daarnaast zal een deel • het combineren met de verschillende parkeeropgaven van de projecten anders gefinancierd kunnen worden, (Park + Stay, Park + Walk en Park + Ride). bijvoorbeeld de spoorzone.

Slimme en innovatieve stad Enschede vindt het belangrijk om in te spelen op innovatieve ontwikkelingen en slimme oplossingen als oplossing voor onze opgaven voor de bereikbaarheid, verkeersleefbaarheid en –veiligheid. Hiervoor moeten we als stad weten welke innovaties en slimme oplossingen er zijn en deze kunnen vertalen naar de Enschedese situatie om deze toe kunnen passen in onze projecten.

Overige opgaven (Duurzame mobiliteit) • Het maken van een visie duurzame mobiliteit met een aanvullend actieplan; • Het maken van een verkeersveiligheidsplan inclusief een maatregelenpakket; • Het herijken van de parkeervisie.

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 83 84 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR BIJLAGE STADSPROJECTEN 4SAMENHANG OMGEVINGSVISIE

MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 85 B1 Mobiliteitsvisie als onderdeel van de Omgevingsvisie

In de inleiding is aangegeven dat deze mobiliteitsvisie De Ruimtelijke Ontwikkelingskoers noemen we het een van de uitwerkingsvisies is van onze Ruimtelijke ontwikkeldeel van de Omgevingsvisie. De sectorale Ontwikkelingskoers, en daarmee onderdeel van de uitwerkingsvisies die daaruit voortvloeien, waaronder Omgevingsvisie waar we deze periode aan bouwen. deze mobiliteitsvisie, slaan neer in verschillende Een beeld daarvan alsmede een beeld van de integrale gebiedsdelen in de stad (de Binnenstad, wijken en manier van besluitvorming die daar onlosmakelijk mee buurten, werklocaties, het buitengebied, Kennispark, verbonden is, volgt hieronder. De Omgevingsvisie en Technology Base, etc). wijze van besluitvorming bereiden voor op de invoering van de Omgevingswet in 2021. Als er zich vervolgens nieuwe initiatieven, projecten en ontwikkelingen aandienen, is het aan de Het motto van de Omgevingswet is ‘Ruimte voor gemeentelijke organisatie om tot een geoliede integrale ontwikkeling, waarborgen voor kwaliteit’. De afweging te komen. Ten behoeve daarvan komen Omgevingswet staat daarmee voor een goede op vaste momenten de inhoudelijk deskundigen balans tussen het enerzijds benutten en anderzijds en besluitvormers bijeen in verschillende “platform- beschermen van de fysieke leefomgeving. Met benutten overleggen” voor grotere ontwikkelingen (met name wordt bedoeld het doelmatig beheren, gebruiken op het gebied van Wonen, Vestigen van bedrijvigheid en ontwikkelen van de fysieke leefomgeving om de en/of maatschappelijke functies en andere Nieuwe mobiliteitsbehoefte te vervullen. Bij beschermen gaat initiatieven) en kleinere projecten. Besluitvorming vindt het over het bereiken en in stand houden van een plaats in twee stappen: (1) integrale beeldvorming veilige en gezonde fysieke leefomgeving en een goede waarbij het initiatief gewogen wordt in het licht van omgevingskwaliteit. onder meer kansen, trends en beleidsuitgangspunten, en (2) besluitvormend; uitkomst daarvan is (a) actief Met het oog op de twee onderscheiden onderdelen (1) faciliteren, (b) op eigen kracht door laten gaan of (c) ontwikkelen/benutten en (2) waarborgen van kwaliteit/ ontraden van de ontwikkeling. In voorkomende gevallen beschermen is gekozen om de Omgevingsvisie via is de gemeente zelf initiatiefnemer, met name in het twee lijnen op te bouwen: (1) een ontwikkeldeel “RO- geval van eigen grondposities. Naast ambtenaren zijn Koers” inclusief sectorale uitwerkingsvisies en (2) een bestuurders bij de platforms betrokken. Definitieve “bescherm/kwaliteit-deel”. Voor de goede orde: die besluitvorming vindt vanzelfsprekend plaats in het onderdelen zijn “te onderscheiden” en tegelijk niet te college van B&W en waar nodig in de gemeenteraad. scheiden, want in iedere ontwikkeling in de stad komt ook de kwaliteit/bescherm-vraag aan de orde.

86 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 87 Samenhang De samenhang tussen RO-koers, beleidsvisies waaronder deze mobiliteitsvisie en besluitvorming over projecten en initiatieven ligt alles bijeen op drie niveaus: • Alles is zo veel als mogelijk gericht op de hoofdthema’s van de. Die keus of richting geeft als vanzelf samenhang; • De gebiedsdelen in de stad waar de beleidsvisies samenkomen worden vastgelegd in “kaartlagen”. Ook dat geeft samenhang. Tegelijk kan de inhoud van de kaartlagen zoals eerder aangegeven nog wel met elkaar “botsen”; • De samenhang wordt definitief georganiseerd in de besluitvorming en de organisatie daarvan. Juist daar komt “de integrale afweging” van soms botsende belangen tot stand, zoals die ook in de Omgevingswet wordt voorgestaan – de ontwikkeling/ het initiatief, de plek en het beleid vallen daar samen. Voor die afweging is het al genoemde Kompas ontwikkeld.

88 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 89 Amsterdam Den Haag De Ruyterkade 143 Anne van Buerenplein 46 1011 AC Amsterdam 2595 DE Den Haag T +31(0)20 420 92 17 T +31(0)570 666 222 Deventer Eindhoven Snipperlingsdijk 4 Emmasingel 15 7417 BJ Deventer 5611 AZ Eindhoven T +31 (0)570 666 222 T +31(0)40 235 25 01 Postbus 161 7400 AD Deventer Leeuwarden F. Haverschmidtwei 2 8914 BC Leeuwarden T +31(0)58 253 44 46

www.goudappel.nl

90 MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR MOBILITEITSVISIE ENSCHEDE LEEFBAAR, AANTREKKELIJK EN BEREIKBAAR 91