5 TARİHÇE
Ardahan ili yaklaşık 3000 yıllık bir geçmişe sahip olup, 628 yılında Hazar Türklerinin bir kolu olan Arda Türklerinin eline geçerek Ardahan adını almıştır. 1068 yılında Alparslan tarafından fethedildi. 29 Mayıs 1555 Osmanlı İmparatorluğuna dahil edilmiştir. 1877 Türk-Rus Savaşı’na kadar Osmanlıların “ARDAHAN SANCAĞI”nı oluşturuyordu. 1878 de 93 Harbi sonucunda yapılan anlaşma gereğince Batum ve Kars'la birlikte Ardahan savaş tazminatı olarak Rus Hakimiyetine bırakılmıştır 3 Mart 1918 yılında imzalanan Brest-Litovsk Anlaşması ile 40 yıllık Rus hakimiyeti son bulmuş ve Osmanlılara iade edilmiştir 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Ateşkes Anlaşmasıyla ordumuzun çekilmesi sonucu Ermeni ve Gürcülerin işgaline uğramıştır. 23 Şubat 1921’de düşman işgalinden kurtarılmıştır. 7 Temmuz 1921 tarihinde mutasarrıflık yapılan Ardahan; 1926 yılında ilçe yapılarak Kars iline bağlanmış, 27.05.1992 tarihinde il olmuştur. COĞRAFİ YAPI VE İKLİM
Yüzölçümü : 5.576 km² % 37 mera alanı % 15 tarıma elverişli alan % 10 ormanlık alan % 10 çayır alanı % 28 diğer alanlardan oluşmaktadır.
Önemli Gölleri: Çıldır Gölü (123 km²) , Aktaş Gölü (27 km²) Önemli Akarsular: Kura Nehri, Posof Çayı, Çıldır Karaçay
İklim Rakım : 2.000 civarındadır. İl genelinde Karasal İklim hakimdir. Yıllık ortalama sıcaklığı 3,8 °C olup, kışın sıcaklık –30,0 °C’nin altına iner. Yıllık ortalama 556 mm yağış almaktadır. • İlimiz her mevsim bol miktarda yağış almaktadır. NÜFUS VE İDARİ YAPI
İdari Yapı : İlimizde; 5 İlçe, 1 Belde, 227 Köy, 39 Mahalle, 126 Köy bağlısı bulunmaktadır. • İlimiz Artvin, Kars, Erzurum illeri ve Gürcistan (156 km), Ermenistan (13 km) ülkeleri ile sınırdır.
Nüfus: İl genelindeki toplam nüfus 97.096’tir. % 41 Belediye sınırlarında 41% 59% % 59 Köylerde yaşamaktadır. Belediye Köy
ARDAHAN MERKEZ ÇILDIR DAMAL GÖLE HANAK POSOF TOPLAM
BELEDİYE 21.696 2.573 2.983 8.160 2.860 1.959 40.231
KÖY 20.062 6.788 2.362 17.018 6.027 4.608 56.865
TOPLAM 41.758 9.361 5.345 25.178 8.887 6.567 97.096 NÜFUS VE GÖÇ SÜRECİ
Yıllara Göre Ardahan Nüfusu; Ardahan İl olduğu yıl 170.000 olan nüfusu bugün 97.000 olmuştur. % 57 azalmıştır.
1990 2000 2005 2010 2015 2017 170.117 122.409 115.750 105.454 99.265 97.096
Yıllara Göre Ardahan Nüfusu 200.000
150.000
100.000
50.000
0 1992 2000 2005 2010 2015 2017 Yıllara Göre Ardahan Nüfusu
1994 yılında Çıldır’a bağlı 5.000 nüfusa sahip 9 köyün Arpaçay’a bağlanması nüfus düşüşünde etkili olmuştur. İlimizin 2016-2017 yılı nüfus artış oranı binde -1.3’dir. NÜFUS VE GÖÇ SÜRECİ
Yıllara Göre Ardahan’ın Köy Nüfusu;
YILI ARDAHAN ÇILDIR DAMAL GÖLE HANAK POSOF TOPLAM
2000 10.441 12.454 6.106 27.336 10.441 10.174 76.952
2010 23.425 8.128 3.065 21.474 6.203 6.545 68.840
2016 20.352 6.941 2.376 19.554 6.095 4.836 60.154
2017 20.062 6.788 2.362 17.018 6.027 4.608 56.865 KÖY NÜFUSLARI
SIRA ARDAHAN MERKEZ NÜFUSU SIRA ARDAHAN MERKEZ NÜFUSU NO KÖYLERİ NO KÖYLERİ
1 Açıkyazı Köyü 100 16 Çalabaş Köyü 316 2 Ağaçlı Köyü 117 17 Çamlıçatak Köyü 893 3 Ağzıpek Köyü 211 18 Çataldere Köyü 289 4 Akyaka Köyü 229 19 Çatalköprü Köyü 269 5 Alagöz Köyü 280 20 Çeğilli Köyü 203 6 Altaş Köyü 128 21 Çetinsu Köyü 315 7 Ardıçdere Köyü 136 22 Çimenkaya Köyü 126 8 Aşağıkurtoğlu Köyü 227 23 Dağcı Köyü 598 9 Bağdaşen Köyü 992 24 Dağevi Köyü 165 10 Balıkçılar Köyü 138 25 Dedegül Köyü 172 11 Bayramoğlu Köyü 524 26 Değirmenli Köyü 203 12 Beşiktaş Köyü 400 27 Derindere Köyü 59 13 Binbaşar Köyü 354 28 Edegül Köyü 89 14 Büyüksütlüce Köyü 187 29 Gölgeli Köyü 243 15 Çağlayık Köyü 315 30 Güzçimeni Köyü 142 KÖY NÜFUSLARI
SIRA ARDAHAN MERKEZ NÜFUSU SIRA ARDAHAN MERKEZ NÜFUSU NO KÖYLERİ NO KÖYLERİ
31 Güzelyurt Köyü 84 47 Otbiçen Köyü 223 32 Hacıali Köyü 573 48 Ovapınar Köyü 271 33 Hasköy Köyü 310 49 Samanbeyli Köyü 451 34 Höçvan Bucağı Hasköy Köyü 684 50 Sarıyamaç Köyü 107 35 Kartalpınar Köyü 272 51 Sugöze Köyü 192 36 Kazlıköy Köyü 139 52 Sulakyurt Köyü 939 53 Taşlıdere Köyü 470 37 Kıraç Köyü 23 54 Tazeköy Köyü 428 38 Kocaköy Köyü 170 55 Tepeler Köyü 495 39 Köprücük Köyü 226 56 Tepesuyu Köyü 244 40 Küçüksütlüce Köyü 357 57 Tunçoluk Köyü 1047 41 Lehimli Köyü 491 58 Uzunova Köyü 29 42 Meşedibi Köyü 513 59 Yanlızçam Köyü 420 43 Nebioğlu Köyü 640 60 Yaylacık Köyü 177 44 Ölçek Köyü 645 61 Yokuşdibi Köyü 132 45 Ömerağa Köyü 183 62 Yukarıkurtoğlu Köyü 484 46 Ortageçit Köyü 223 TOPLAM 20.062 KÖY NÜFUSLARI
SIRA ÇILDIR İLÇESİ NÜFUSU SIRA ÇILDIR İLÇESİ NÜFUSU NO KÖYLERİ NO KÖYLERİ
1 Ağıllı Köyü 33 18 Kaşlıkaya Köyü 127 2 Akçakale Köyü 193 19 Kayabeyi Köyü 166 3 Akçıl Köyü 78 20 Kenarbel Köyü 340 4 Akdarı Köyü 74 21 Kenardere Köyü 99 5 Akkiraz Köyü 268 22 Kotanlı Köyü 156 23 Kurtkale Köyü 258 6 Aşağıcambaz Köyü 221 24 Kuzukaya Köyü 33 7 Baltalı Köyü 84 25 Meryemköy Köyü 145 8 Başköy Köyü 88 26 Öncül Köyü 284 9 Damlıca Köyü 162 27 Övündü Köyü 97 10 Dirsekkaya Köyü 90 28 Sabaholdu Köyü 232 11 Doğankaya Köyü 44 29 Saymalı Köyü 190 12 Eskibeyrehatun Köyü 512 30 Sazlısu Köyü 257 13 Eşmepınar Köyü 325 31 Semihaşakir Köyü 116 14 Gölbelen Köyü 411 32 Taşdeğirmen Köyü 333 15 Gölebakan Köyü 447 33 Yenibeyrehatun Köyü 72 16 Güvenocak Köyü 272 34 Yukarıcambaz Köyü 329 17 Karakale Köyü 252 TOPLAM 6.788 KÖY NÜFUSLARI
SIRA NO DAMAL İLÇESİ KÖYLERİ NÜFUSU
1 Burmadere Köyü 628
2 Dereköy Köyü 164
3 Eskikılıç Köyü 426
4 İkizdere Köyü 125
5 Otağlı Köyü 432
6 Seyitören Köyü 489
7 Tepeköy Köyü 98
TOPLAM 2.362 KÖY NÜFUSLARI
SIRA GÖLE İLÇESİ SIRA GÖLE İLÇESİ NÜFUSU NÜFUSU NO KÖYLERİ NO KÖYLERİ 1 Arpaşen Köyü 521 16 Dereyolu Köyü 290 2 Balçeşme Köyü 559 17 Dölekçayır Köyü 351 3 Bellitepe Köyü 140 18 Durucasu Köyü 149 4 Budaklı Köyü 262 19 Esenboğaz Köyü 272 5 Büyükaltınbulak Köyü 281 20 Esenyayla Köyü 467 6 Çakıldere Köyü 238 21 Eskidemirkapı Köyü 266 7 Çakırüzüm Köyü 333 22 Filizli Köyü 268 8 Çalıdere Köyü 425 23 Gedik Köyü 420 9 Çardaklı Köyü 447 24 Gülistan Köyü 121 10 Çayırbaşı Köyü 341 25 Günorta Köyü 164 11 Çobanköy Köyü 477 26 Hoşdülbent Köyü 177 12 Çullu Köyü 74 27 Kalecik Köyü 274 13 Damlasu Köyü 38 28 Karlıyazı Köyü 393 14 Dedekılıcı Köyü 299 29 Kayaaltı Köyü 523 15 Dengeli Köyü 257 30 Koyunlu Köyü 487 KÖY NÜFUSLARI
SIRA GÖLE İLÇESİ SIRA GÖLE İLÇESİ NÜFUSU NÜFUSU NO KÖYLERİ NO KÖYLERİ
31 Küçükaltınbulak Köyü 819 41 Toptaş Köyü 423
32 Kuytuca Köyü 823 42 Uğurtaşı Köyü 234
33 Mollahasan Köyü 364 43 Yağmuroğlu Köyü 232
34 Okçu Köyü 397 44 Yanatlı Köyü 360
35 Samandöken Köyü 829 45 Yavuzlar Köyü 118
36 Senemoğlu Köyü 1051 46 Yeleçli Köyü 101
37 Serinçayır Köyü 102 47 Yenidemirkapı Köyü 197
38 Sürügüden Köyü 309 48 Yeniköy Köyü 660
39 Tahtakıran Köyü 296 49 Yiğitkonağı Köyü 161
40 Tellioğlu Köyü 228 TOPLAM 17.018 KÖY NÜFUSLARI
SIRA HANAK İLÇESİ SIRA HANAK İLÇESİ NÜFUSU NÜFUSU NO KÖYLERİ NO KÖYLERİ 1 Altınemek Köyü 41 14 Güneşgören Köyü 198 2 Arıkonak Köyü 174 15 İncedere Köyü 387 3 Aşağıaydere Köyü 126 16 Karakale Köyü 79 4 Baştoklu Köyü 322 17 Koyunpınarı Köyü 888 5 Binbaşak Köyü 267 18 Oğuzyolu Köyü 163 6 Börk Köyü 205 19 Sazlıçayır Köyü 447 7 Çatköy Köyü 160 20 Serinkuyu Köyü 234 8 Çavdarlı Köyü 43 21 Sevimli Köyü 298 9 Çayağzı Köyü 238 22 Sulakçayır Köyü 137 10 Çiçeklidağ Köyü 643 23 Yamaçyolu Köyü 98 11 Çimliçayır Köyü 120 24 Yamçılı Köyü 193 12 Dilekdere Köyü 210 25 Yukarıaydere Köyü 103 13 Geç Köyü 125 26 Yünbüken Köyü 128 TOPLAM 6.027 KÖY NÜFUSLARI
SIRA POSOF İLÇESİ SIRA POSOF İLÇESİ NÜFUSU NÜFUSU NO KÖYLERİ NO KÖYLERİ
1 Akballı Köyü 61 16 Demirdöver Köyü 89 2 Alabalık Köyü 112 17 Derindere Köyü 175 3 Alköy Köyü 149 18 Doğrular Köyü 63 4 Arılı Köyü 55 19 Erim Köyü 17 5 Armutveren Köyü 74 20 Gönülaçan Köyü 70 6 Aşıküzeyir Köyü 19 21 Gümüşkavak Köyü 49 7 Aşıkzülali Köyü 236 22 Günbatan Köyü 49 8 Asmakonak Köyü 38 23 Günlüce Köyü 91 9 Balgözü Köyü 232 24 Gürarmut Köyü 101 10 Baykent Köyü 136 25 İncedere Köyü 72 11 Binbaşıeminbey Köyü 85 26 Kaleönü Köyü 96 12 Çakırkoç Köyü 27 27 Kalkankaya Köyü 44 13 Çambeli Köyü 135 28 Kayınlı Köyü 25 14 Çamyazı Köyü 64 29 Kırköy Köyü 47 15 Çayırçimen Köyü 44 30 Kolköy 217 KÖY NÜFUSLARI
SIRA POSOF İLÇESİ SIRA POSOF İLÇESİ NÜFUSU NÜFUSU NO KÖYLERİ NO KÖYLERİ
31 Kopuzlu Köyü 41 Taşkıran Köyü 16 75 32 Kumlukoz Köyü 110 42 Türkgözü Köyü 225 33 Kurşunçavuş Köyü 43 Uğurca Köyü 42 40 34 Özbaşı Köyü 60 44 Uluçam Köyü 7 35 Sarıçiçek Köyü 45 Yaylaaltı Köyü 23 11 36 Sarıdarı Köyü 26 46 Yeniköy Köyü 213
37 Savaşır Köyü 100 47 Yolağzı Köyü 93
38 Söğütlükaya Köyü 135 48 Yurtbaşı Köyü 22 39 Süngülü Köyü 49 Yurtbekler Köyü 507 142
40 Sütoluk Köyü 89 TOPLAM 4.608 NÜFUS VE GÖÇ SÜRECİ
Ardahan’ın En Çok Göç Verdiği İller Ardahan’ın En Çok Göç Aldığı İller
İLLER NÜFUS İLLER NÜFUS
İstanbul 248.229 Kars 1.053
Kocaeli 45.307 Erzurum 1.039
Ankara 38.378 Iğdır 850
Bursa 29.226 Artvin 648
İzmir 25.655 Trabzon 346
TOPLAM 436.000 TOPLAM 12.252 NÜFUS VE GÖÇ SÜRECİ
ARDAHAN HANEHALKI BÜYÜKLÜĞÜNE GÖRE HANEHALKI SAYISI, 2016
30000,00
26.884
25000,00
20000,00
15000,00
10000,00
5.778 5.000 5000,00 4.297 4.277 3.212 2.082 1.109 3,48 481 277 371 0,00 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10+ ORTALAMA TOPLAM HANEHALKI BÜYÜKLÜĞÜ HANEHALKI HANEHALKI BÜYÜKLÜĞÜ SAYISI EĞİTİM
İlimizde; Okuma-Yazma Oranı : % 91 Toplam Okul Sayısı : 159 Toplam Öğrenci Sayısı : 19.936 • İlköğretim Okullaşma Oranı : % 97 • Ortaokul Okullaşma Oranı : % 96 • Lise Okullaşma Oranı : % 81 Toplam Öğretmen Sayısı : 1.239 Taşımalı Eğitim; • Öğrenci Sayısı : 5.271 • Toplam Öğrenciye Oranı : % 26 EĞİTİM
OKUL ÖNCESİ İLKOKUL ORTAOKUL LİSE TOPLAM
7 (Anaokulu) Okul Sayısı 75 53 24 159 72 (Anasınıfı)
559 (Anaokulu) Öğrenci Sayısı 5.420 6.778 5.564 19.936 1.615 (Anasınıfı)
Öğretmen Sayısı 81 324 437 397 1.239
26 (Anaokulu) Derslik Sayısı 355 461 379 1.293 72 (Anasınıfı)
Derslik Başına Düşen 22 (Anaokulu) 15 15 15 15 Öğrenci Sayısı 22 (Anasınıfı)
Öğretmen Başına 27 17 15 14 15 Düşen Öğrenci Sayısı EĞİTİM
Öğretmen ve Öğrenci Sayıları;
MERKEZ ÇILDIR DAMAL GÖLE HANAK POSOF TOPLAM
Öğrenci 9.777 1.564 880 5.440 1.396 879 19.936 Sayısı
Öğretmen 622 87 67 315 87 61 1.239 Sayısı EĞİTİM
Mili Eğitim Yurt Durumu İl Genelinde Ortaokul Öğrencileri için YİBO bünyesinde 4 adet (karma) yurt bulunmaktadır (Merkez, Çıldır, Göle ve Posof ). • Kapasitesi : 972 • Doluluk Oranı : % 69 Lise Öğrencileri için İl Genelinde 16 adet (4 kız, 4 erkek ve 8 karma) yurt bulunmaktadır. (Merkez 7, Çıldır 2, Damal 1, Hanak 1, Göle 4, Posof 1) • Kapasitesi : 3.402 • Doluluk Oranı : % 79 Lise Öğrencileri için İl Genelinde 6 adet (5 erkek ve 1 kız) özel yurt bulunmaktadır. (Merkez 1, Çıldır 1, Hanak 1, Göle 2, Posof 1) • Kapasitesi : 265 • Doluluk Oranı : % 17
SALİM DURSUNOĞLU İHL. YURDU ARDAHAN REKABET KURUMU FEN LİSESİ YURDU HALK EĞİTİM
Halk Eğitimde 97 kişi çalışmaktadır. (28 kdr.+ 69 ücretli)
2017 yılında değişik dallarda açılan 295 kursta toplam 4.143 kişiye eğitim verilmiştir. ARDAHAN ÜNİVERSİTESİ
2008 yılında kurulan Ardahan Üniversitesi’nde 5.236 öğrenci, 303 öğretim görevli bulunmaktadır. 5 Fakülte 6 Meslek Yüksek Okulu • İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi • Sosyal Bilimler MYO • İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi • Teknik Bilimler MYO • Mühendislik Fakültesi • Sağlık Hizmetleri MYO • Güzel Sanatlar Fakültesi • Çıldır MYO • İlahiyat Fakültesi • Nihat DELİBALTA Göle MYO 3 Yüksekokul • Posof MYO • Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu 2 Enstitü • Sağlık Bilimleri Yüksekokulu • Sosyal Bilimler Enstitüsü • Turizm ve Otel İşletmeciliği Yüksekokul • Fen Bilimleri Enstitüsü (Faal değil) 7 Araştırma Merkezi YÜKSEK ÖĞRETİM YURTLARI
İlimizde YURTKUR tarafından işletilen 5 adet (3 kız, 1 erkek, 1 karma) yurt bulunmaktadır. (Ardahan Kız Yurdu, Kaşgarlı Mahmut Erkek Öğrenci Yurdu, Niyazi Mısri Kız Öğrenci Yurdu, Yusuf Has Hacip Kız Öğrenci Yurdu, Göle Şükrü Bey Öğrenci Yurdu) Kapasitesi : 3.138 Doluluk Oranı : % 59
Özel Hacı Mehmet Gürbulak Ferah Yükseköğrenim Erkek Öğrenci Yurdu Kapasitesi : 72 Doluluk Oranı : % 31’dir. SAĞLIK
İlimizde 4 Devlet Hastanesi vardır. Ardahan Devlet Hastanesi (150 Yataklı) 1 Ağız ve Diş Sağlığı Hastanesi (19 üniteli), Göle Devlet Hastanesi (40 Yataklı) 12 yataklı Posof ve Çıldır Entegre Devlet Hastanelerinin yapımı sürüyor. 53 Sağlık Evi (48’i dolu) 31 Ambulans (6’sı paletli, 1’i tam donanımlı)
İlimizdeki toplam sağlık personel sayısı 911’dir. 62 Uzman Hekim, 86 Pratisyen Hekim, 36 Aile Hekimi 24 Diş Hekimi, 312 Ebe ve Hemşire, 358 Diğer Sağlık Personeli, 69 Genel İdare Personelidir. SOSYAL YARDIMLAR
İlimizde, 2017 yılında Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü ve SYDV hizmetlerinden 20.697 kişi yararlanmıştır.
SYDV hizmetlerinden faydalanan 19.621 kişidir. Aile ve Sosyal Politikalar hizmetlerinden faydalanan 1.076 kişidir. Toplam 37.761.736 TL tutarında yardım yapılmıştır. DİN HİZMETLERİ
Cami 278 , Kur’an Kursu 2, (Ayrıca camiler bünyesinde kısmi faaliyet gösteren 44 Kur’an Kursu) Kur’an Kursu Öğrenci Sayısı: 665 Personel 283, 207 İmam, 12 Müezzin, 22 Kur’an Kursu Öğreticisi, 42 Diğer Personel,
MÜDERRİS EFENDİ CAMİSİ GÖLE DEDEŞEN CAMİSİ
100 KİŞİLİK YATILI KUR’AN KURSU DERVİŞ BEY CAMİİ 27 TARIM VE HAYVANCILIK
2017 yılındaki hayvan mevcudumuz;
312.000 Büyükbaş Hayvan 87.250 Küçükbaş Hayvan, 113.600 Kaz vardır. Arıcılar Birliğine kayıtlı 675 işletmeye ait (30’dan fazla kovan sahibi) 47.000 arı kolonisi bulunmaktadır. 2017 yılında il dışına: 73.585 büyükbaş, 47.743 küçükbaş hayvan sevk edilmiştir.
2017 yılı hayvansal üretim: 240 ton et , 161.000 ton süt , 3.500 ton kaşar , 720 ton bal üretimi yapılmıştır. TARIM VE HAYVANCILIK
İlimizdeki çiftçilere son bir yılda 61 milyon TL Tarım Desteklemesi yapılmıştır. Hayvancılık Desteklemeleri 37.961.344 TL, Arıcılık Desteklemeleri 457.440 TL Mazot –Gübre ve Yem Bitkisi Desteklemeleri 13.886.215 TL, Genç Çiftçi Projesi (148 kişiye) Desteklemeleri 4.440.000 TL, Yeni Ahır İnşaatı Projesi kapsamında 28 Adet Ahır Yapım Desteklemeleri 3.030.753 TL, Diğer Tarım Desteklemeleri 1.325.768 TL’dir. EKONOMİK DURUM
Sanayi ve Ticaret
Ardahan Ticaret ve Sanayi Odası’na kayıtlı üye sayısı 756, Ardahan Esnaf ve Sanatkarlar Odasına kayıtlı üye sayısı 787’dir. Arıcı Yetiştiriciler Birliğine kayıtlı üye sayısı 675’dir. Damızlık ve Sığır Yetiştiricileri Birliğine kayıtlı üye sayısı 5.360‘dır.
İlimizde 34’ü tarımsal olmak üzere toplam 37 adet Üretim Tesisi bulunmaktadır. EKONOMİK DURUM
Üretim Tesisleri; 26 Süt İşleme Tesisi, yıllık toplam üretim kapasitesi 4.490 (kaşar ve tereyağı) tondur. 3 Süt Toplama Tesisi, yıllık toplam üretim kapasitesi 7.205 tondur. 3 Kesimhane, yıllık toplam üretim kapasitesi 16.889 (büyükbaş küçükbaş, kanatlı) tondur. 1 Bal Paketleme ve Dolum Tesisi (Kafkas Arısı Üretim Eğitim ve Gen Merkezi Müdürlüğünde kurulum aşamasında), yıllık toplam paketleme kapasitesi 1.600 tondur. 4 Beton Santrali Şirketi, yıllık toplam üretim kapasitesi 100 bin m³’dür. EKONOMİK DURUM
Ardahan Organize Sanayi Bölgesi OSB Kuruluş Tarihi : 1994 Konumu : Eski Hanak Yolu Üzeri Toplam Alan : 514.000 m² Toplam Parsel Sayısı : 34 Adet İşyeri Parsel Sayısı : 30 Adet Bugün itibariyle faal işletme bulunmamaktadır.
Ardahan Küçük Sanayi Sitesi Kuruluş Tarihi : 1986 Konumu : Yenimahalle Toplam Alanı : 257.000 m² İşyeri Sayısı : 140 İstihdam Edilen Kişi Sayısı : 400 EKONOMİK DURUM
SINIR KAPILARI İlimizden Gürcistan’a 3 adet sınır kapısı açılmaktadır.
YOLCU SAYISI ARAÇ SAYISI (GELEN-GİDEN) (GELEN-GİDEN) 2017 YILI 223.964 124.247 AKTAŞ SINIR KAPISI 2016 YILI 106.126 52.597 2017 YILI 326.221 96.979 TÜRKGÖZÜ SINIR KAPISI 2016 YILI 255.087 97.172 DEMİRYOLU SINIR 2017 YILI - - KAPISI SPOR HİZMETLERİ
İlimizdeki Spor Tesisleri; 3 Adet Gençlik Merkezi (Ardahan, Göle, Damal) 1 Adet Çim Yüzeyli Şehir Stadyumu 3 Adet Yüzme Havuzu ve Fitness Salonu 2 Adet Spor salonu (Ardahan, Göle) 1 Adet Golf Sahası (Ardahan Üniversitesi) 1 Adet Tenis Kortu 7 Adet Sentetik Çim Saha (Ardahan (5), Göle, Posof) 5 Adet Semt Sahası (Çıldır, Aşıkşenlik, Hanak, Damal, Posof) İl Genelinde okullar bünyesinde 13 adet spor salonu 6 adet halı saha mevcuttur. İlimizde; 42 spor branşında; 10.460 lisanslı (7.076 erkek, 3.384 kız) 1.960 (1.377 erkek, 583 kız) faal sporcu 63 adet faal kulüp mevcuttur. İlimiz 34 Bayan Futbol Hakemi ile Türkiye’de en fazla bayan futbol hakemine sahip 2. ildir. 1. İstanbul (35 Bayan Futbol Hakemi) 2. Ardahan (34 Bayan Futbol Hakemi) 3. İzmir (22 Bayan Futbol Hakemi) ENERJİ
İlimizde 4 Baraj (1’i yapımı devam eden) ve 7 HES vardır. Baraj ve Hes’lerin Yıllık Enerji Üretim Kapasitesi 641 Gigawatt’tır. (Ardahan’ın yıllık elektrik tüketimi 110 Gigawatt’tır.) İlimizden 3 Adet Enerji Boru Hattı geçmektedir. Şahdenizi Doğalgaz Boru Hattı (İlimizden geçen kısmı 90 km’ dir.) • Ana Ölçüm İstasyonu (Türkgözü) • Kompresör İstasyonu (Hanak) bulunmaktadır. BTC ( Bakü -Tiflis-Ceyhan) Ham Petrol Boru Hattı (İlimizden geçen kısmı 100 km’dir.) • 1 adet pompa istasyonu (Ilgar-Posof) • 8 adet Blok Vana İstasyonu bulunmaktadır. TANAP Doğalgaz Boru Hattı (İlimizden geçen kısmı 106 km’dir.) • Ana Ölçüm İstasyonu (Türkgözü) • Kompresör İstasyonu (Damal) bulunmaktadır.
Kaya Beyi Barajı Köroğlu Barajı ULAŞTIRMA HİZMETLERİ
İlimizde toplam 2.760 km yol ağı mevcuttur. 385 km Karayolu ağı bulunmakta; 273 km’si Devlet Yolu, 112 km’si İl Yoludur. İlimizde 88 km Bölünmüş Yol bulunmakta; • 64 km’si BSK, • 24 km’si SK’dır.
İlimizde 2.375 km Köy Yolu ağı bulunmakta; 421 km Asfalt Yol (% 18) 1.465 km Stabilize Yol (% 62) 368 km Ham Yol (% 15) 121 km (720.000 m²) Kilit Parke Yol (% 5)
Köy Yolumuzun 923 km’si birinci derece yol ağındadır. 421 km Asfalt Yol (% 46) 502 km Stabilize Yol (% 54) ULAŞTIRMA HİZMETLERİ
BAKÜ-TİFLİS-KARS DEMİRYOLU PROJESİ
Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu Hattının temeli 2007’de atılmıştır. 30 Ekim 2017 tarihinde hizmete açılmıştır. Uzunluğu 838 km’dir. (76 km’si Türkiye’de, 259 km’si Gürcistan’da ve 503 km’si ise Azerbaycan'dadır.) Demiryolu hattının ilimizden geçen uzunluğu 16 km’dir. İlimiz Çıldır İlçesi sınırları içerisinde 1 adet istasyon (Yukarıcambaz İstasyonu ) yer almaktadır. Yol güzergahında 3 adet tünel bulunmaktadır: Arpaçay Kakaç Mevkii Senger 1 2.875 m, Yukarıcambaz Senger 2 1.052 m, Sınır Tüneli (4.445 m) hattın 2.375 metresi Türkiye sınırları içerisinde 2.070 metresi Gürcistan sınırları içerisindedir. KALELER KULELER KENTİ ARDAHAN ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
Ardahan’ın kültür varlıkları denildiğinde akla ilk gelen değerler kaleler ve kulelerdir. İlimizde; 36 Kale 19 Kule vardır.
Yeri Kale Sayısı Kule Sayısı Merkez 9 9 Çıldır 10 3 Hanak 7 2 Göle 3 3 Posof 7 2 Damal - - Toplam 36 19 ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
Kale Kule İlçe Yerleşim Dönem Yokuş Dibi Kalesi Merkez-Yokuş Dibi Köyü Erken Tunç Çağı Ballıkaya (Kunzut)Kalesi Merkez-Çataldere Köyü Eskiçağ Sugöze Kalesi Merkez-Sugöze Eskiçağ Kartalpınar Kalesi Merkez-Kartalpınar Köyü İ.Ö. 2000 Gürçayır Kalesi Merkez-Gürçayır Eskiçağ ve Ortaçağ Kazan Kalesi Merkez-Kazan Kale Mevkii Ortaçağ Altaş (Ur /Hur) Kalesi Merkez-Altaş Köyü Ortaçağ Bağdeşen (Kinzodamal) Kalesi Merkez-Bağdeşen Köyü Ortaçağ Ardahan Kalesi Merkez-Halil Efendi Mahallesi Selçuklu ve Osmanlı Dönemleri I. Nolu Çeğilli Kulesi Merkez-Çeğilli Köyü Tunç/Erken Demir Çağı II. Nolu Çeğilli Kulesi Merkez-Çeğilli Köyü Tunç/Erken Demir Çağı III. Nolu Çeğilli Kulesi Merkez-Çeğilli Köyü Erken Tunç Çağı Kocaköy Kulesi Merkez-Kocaköy Demir Çağı Ölçek Kulesi Merkez-Ölçek Köyü Demir Çağı Çataldere (Kunzut) Kulesi Merkez-Çataldere Köyü Eskiçağ Sarıyamaç Kulesi Merkez-Sarıyamaç Köyü Eskiçağ ve Ortaçağ Ziyaret Dere (Bağdeşen) Kulesi Merkez- Bağdeşen’in Güneyi Ortaçağ Tepeler (Konk) Kulesi Merkez-Tepeler Köyü Ortaçağ ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
Kale Kule İlçe Yerleşim Dönem
Sınırortası Kalesi Çıldır-Gölbelen Köyü Eskiçağ (Tunç Çağı)
Beşiktepe Kalesi Çıldır- Yıldırımtepe Köyü Eskiçağ (Tunç Çağı)
Senger Kalesi Çıldır- Akçakale İ.Ö. 2000/Demir Çağı
Akçakale Çıldır-Akçakale Adası İ.Ö. 2000/Demir Çağı
Karakale Çıldır-Karakale Köyü Eski Çağ
Başköy Kalesi Çıldır- Başköy Eski Çağ
Kayabeyi Kalesi Çıldır- Kayabeyi Köyü Eski Çağ
Taşköprü Kalesi Çıldır-Taşköprü Köyü Demir Çağı
Şeytan Kalesi Çıldır- Yıldırımtepe Köyü Ortaçağ
Kurtkale Çıldır-Gürcistan Sınırı Ortaçağ
Betles Kulesi Çıldır-Horozöttü Köyü Ortaçağ
Uğuz (Kalecik) Kulesi Çıldır-Horozöttü Köyü Ortaçağ
Akçakale Adası Kulesi Çıldır-Akçakale Adası Demir Çağı ve Ortaçağ ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
Kale Kule İlçe Yerleşim Dönem
Ziyaret Kale Hanak-Çayağzı Tunç ve Demir Çağları
Ortakent Kalesi Hanak-Ortakent Eskiçağ
Avcılar (Kışla Hanak) Kalesi Hanak-Avcılar Eskiçağ
Yamaçyolu (Vardosan) Kalesi Hanak-Yamaçyolu Köyü Eskiçağ
Karakale Hanak-Karakale Köyü Eskiçağ
Sevimli (Vel) Kalesi Hanak-Sevimli Köyü Ortaçağ
Çayağzı (Kırnav) Kalesi Hanak-Çayağzı Köyü Ortaçağ ve sonrası (Osmanlı Dönemi)
İncedere (Piklop) Kulesi Hanak-İncedere Köyü Erken Demir Çağı
Börk Köyü (Mağlise Tepesi )Kulesi Hanak-Börk Köyü Ortaçağ ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
Kale Kule İlçe Yerleşim Dönem
Köroğlu Kalesi Göle-Şenkaya Sınır Bölgesi Demir Çağı
Kalecik Kalesi Göle-Kalecik Köyü Ortaçağ ve sonrası
Dedeşen Kalesi Göle-Dedeşen Köyü Ortaçağ ve sonrası
Uğurtaşı (Dört Kilise)Köyü Kulesi Göle-Uğurtaşı Köyü Ortaçağ
Yiğitkonağı Kulesi Göle-Yiğitkonağı Köyü Ortaçağ
Çakıldere Kulesi Göle-Çakıldere Köyü Ortaçağ ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
Kale Kule İlçe Yerleşim Dönem
Cak Kalesi Posof-Yurtbekler Köyü Ortaçağ
Tuya Kalesi Posof-Yurtbekler Köyü Ortaçağ
Savaşır (Cancak) Kalesi Posof-Savaşır Köyü Ortaçağ ve Sonrası
Mere Kalesi Posof-Çakırkoç Köyü Ortaçağ
Kolköy Kalesi Posof-Kolköy Ortaçağ
Kumlukoz (Ğume)Kalesi Posof-Kumlukoz Köyü Ortaçağ
Süngülü Kalesi Posof-Süngülü Köyü Ortaçağ
Söğütlükaya Kulesi I. Posof-Söğütlükaya (Hunemis) Ortaçağ
Söğütlükaya Kulesi II. Posof-Söğütlükaya (Hunemis) Ortaçağ ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
ARDAHAN KALESİ Ardahan Kalesi şehir merkezinde Kura Nehri’nin kıyısında bulunmaktadır. İlk inşa evresi kesin olarak bilinmeyen Ardahan Kalesi’nin, Selçuklu ve Osmanlı Dönemi’nde de kullanıldığı bilinmektedir. Kale mimarı açıdan; dikdörtgen bir plan düzenini esas almıştır. Klasik Osmanlı Hisarları görünümündeki kalenin, ana girişi batı kanadındaki kare planlı iki burç arasındadır. Giriş kemerinin hemen üzerinde, yapıldığı tarih 1544 olarak yazılmaktadır. Sur duvarları 745 metre uzunluğundadır. Baştan başa kare tabanlı ve çokgen planlı çok sayıda kule ile desteklenmiştir. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
ŞEYTAN KALESİ Çıldır İlçesi Yıldırım Tepe Mahallesi Karaçay Vadisi’nde oldukça sarp ve müstahkem alana kurulmuş bir kaledir. İlk inşa evresi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak konum ve mimari özellikleri bakımından Urartu kalelerinin genel özelliklerine benzemektedir. Kuzey, güney ve doğu yönlerindeki yüzlerce metrelik uçurumun varlığı, bu yönlerden kaleye ulaşılmasını mümkün kılmamaktadır. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
KAZAN KALE Ardahan’ın yaklaşık 12-13 km. kuzeydoğusunda Kura Vadisi’nin nehrin akış yönüne göre sağında yer almaktadır. Yapım tarihi bilinmeyen kale çevresinde eski yerleşim izleri mevcuttur.
Kazan Kale
ALTAŞ (UR) KALESİ Ardahan – Hanak Karayolunun 18.km’sindeki Altaş (Ur) Köyü doğusunda yer alan sivri bir tepe üzerine kurulmuştur. Tarihi kaynaklarda sadece adı ve yeri belirlenen kalenin, ilk yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak VII.-VIII. Yüzyıldan beri bu kalenin mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Çevresinde eski yerleşim izlerinin mevcut olduğu tespit edilen kalenin, Türk dönemi öncesine ait kalıntılar üzerine, Türk döneminde inşa edilmiş olması kuvvetle Altaş Kalesi muhtemeldir. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
KALECİK KALESİ Göle ilçesine bağlı Kalecik Köyü’nün yaklaşık 450-500 metre güneyinde, köyden gelen derenin oluşturduğu vadi ile Kura Vadisi’nin kesiştiği noktada sarp bir alana kurulmuştur. Kalenin yapım tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber, M.Ö. VIII. Yüzyılda yöreye egemen olan Urartular tarafından yaptırılmış olduğu tahmin edilmektedir. Kalecik Kalesi
KİNZİ KALESİ Ardahan’ın 30 km. batısında Bağdeşen Köyü’nün kuzeyinde yer almaktadır. Üç yönden derin vadilerle çevrilmiş yüksek bir dağın dil biçimindeki uzantısı üzerine kurulmuştur. Kalenin inşa tarihi bilinmemekle birlikte, önemli bir geçit noktasında bulunması, buranın Milattan Önceki asırlardan beri mevcut Kinzi Kalesi olduğunu göstermektedir. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
SAVAŞIR KALESİ Posof İlçesine bağlı Savaşır (Cancak) Köyünün güney doğusunda üç yanı vadi ile çevrili eğri biçiminde sivri bir tepe üzerine kurulmuştur. İnşa tarihi kesin olarak bilinmeyen kalenin Orta Çağda inşa edilmiş olduğu Savaşır Kalesi anlaşılmaktadır.
ÖLÇEK KÖYÜ KALESİ Ardahan’ın 15 km. kadar doğusunda Ölçek Köyünün güney batısındaki sarp tepe üzerinde bulunmaktadır. İnşa tarihi kesin olarak bilinmeyen kalenin İlkçağlardan beri mevcut olduğu anlaşılmaktadır.
Ölçek Köyü Kalesi ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
TABYALAR XIX. Yüzyılda kalelerin önemini kaybetmesiyle birlikte Tabya denilen yeni Askeri savunma yapıları ortaya çıkmıştır. Osmanlı Devletinde de aynı dönemde, stratejik bakımdan önemli geçit yerlerinde, boğazlarda ve sınırlarda bu tür savunma yapılarına ihtiyaç duyulmuş ve Kırım Savaşından sonra, Batum, Erzurum, Kars ve Ardahan’da bu tip savunma merkezleri meydana getirilmiştir. Ardahan’da 8 adet tabya inşa edilmiştir. 1. RAMAZAN TABYASI Ardahan İl Merkezinin 5 km. kuzeyinde yer alan Osmanlı yapısı tabyanın XIX. yüzyıl başlarında inşa edildiği bilinmektedir. 93 harbi olarak bilinen 1877 -1878 Osmanlı –Rus Savaşından önce yapılan tabya, bu savaşta önemli bir rol oynamıştır. Yörenin en yüksek ve en iyi korunmuş tabyası durumunda olan ve şehri üç yönden gözetleme imkânına sahip bulunan tabyada (U) planında inşa edilmiştir. 1959–1960 yıllarında askerlerin kontrolünden çıktıktan sonra hızla tahrip olmuştur. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
2. AHALİ TABYASI Şehir merkezinin hemen bitişiğinde ve doğusunda, Halil Efendi Mahallesi’nin kenar evlerinin yer aldığı arazi üzerinde bulunan bir tabyadır. 1877 – 78 Osmanlı – Rus Savaşı sırasında halk tarafından şehrin güvenliği için yapıldığı bilinmektedir. 3. KÖTE MELİK ( KÜL ) TABYASI Şehrin doğu bölümünde, Kura Nehri’nin akış yönüne göre sağında yer almaktadır. 1877 – 78 Osmanlı – Rus Savaşı sırasında şehri yakından müdafaa için yapılmış olan bu tabyadan günümüze hiçbir iz kalmamıştır. 4. SENGER (ZENGER, SİNGER ) TABYASI : Şehrin tam doğusunda, Ahali Tabyasının güneyinde ve kent sınırının bittiği Manaş Düzlüğü ’nün hemen gerisinde yer alır. 1877 – 78 Osmanlı – Rus Savaşı sırasında şehrin yakın savunmasında kullanılmak üzere yapılmıştır. Bugün harap durumda olan tabya, askeri bölge içerisinde yer almaktadır. Ayrıca, Senger Tabyasının güneyinde Kaz Tabyası, yine Kura nehrinin güneyinde fakat şimdiki şehrin batısında ve Sabgara köyünün altında Düz Tabya ve Mihrap Tabyaları, Gölebert Tepesinde Emiroğlu Tabyası inşa edilmiştir. Ancak bugün izleri dahi belli değildir. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
AKÇAKALE ADA ŞEHRİ KALINTILARI Akçakale Adası Çıldır Gölü içerisinde 2200 m².lik bir alana sahiptir. Akçakale üzerinde bulunan kalıntılar, burada daha önce bir yerleşim biriminin bulunduğunu göstermektedir. Yapılan araştırmalarda ilk yerleşimin Neolitik Dönemlerde olduğu görülmüştür. Akçakale adası doğal güzellikleri yanı sıra 1. Derecede Arkeolojik Sit Alanıdır. Ada aynı zamanda üzerinde yaşayan kuşlardan dolayı da Doğal Sit Alanı olarak ilan edilerek koruma altına alınmıştır. Atatürk Üniversitesi ve Kars Müze Müdürlüğü tarafından Adada 2004-2005 yıllarında temizlik ve Çevre düzenleme çalışmaları yapılmıştır. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
TARİHİ CAMİLERİMİZ
DERVİŞBEY CAMİİ Ardahan'da Tugay Komutanlığı yanındaki parselde inşa edilmiştir. Yapıya ismini veren Derviş Beyin kimliği hakkında biyografik bilgi bulunmamaktadır., Yapının girişinde yer alan dikdörtgen panolardan 1869 yılında inşa edildiği anlaşılmaktadır.
YANIK (ARAP) CAMİİ Ardahan şehir merkezi, Halil Efendi Mahallesi'nde, Kale'nin yaklaşık 150-200 m. kuzeybatısında bulunan camidir. Yörede 1915’lerde, Ermeni Taşnak Çetecilerinin Türklere karşı yaptıkları katliamlarda camii, içerisinde namaz kılan Müslüman cemaatle birlikte yakılmıştır. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
MERKEZ MEVLÜT EFENDİ CAMİİ Ardahan şehir merkezinde Halil Efendi Mahallesi'nde, Kale'nin yaklaşık 150-200 m. doğusunda yer almaktadır. Giriş kapısında bulunan kitabeye göre, ilk yapımı Miladi 1701 tarihinde inşa edildiği anlaşılmaktadır. Ancak bu caminin yakın tarihlerde beden duvarlarının yarıdan yukarısı ve üst örtüsü yenilenmiştir. POSOF MERKEZ CAMİİ Posof Merkez Camisinin minberindeki kitabeye göre, 1868 tarihinde inşa edildiği anlaşılmaktadır. Camii, dikdörtgen planlı olup, kesme taşlardan yapılmış ve iç yapısı Osmanlı mimarisini yansıtmaktadır. Ayrıca caminin doğusunda yer alan dikdörtgen hazire alanında bulunan bir lahitte yazan 1771 tarihi caminin tarihinin minberdeki tarihinden daha eskiye dayandığını açıklamaktadır. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
GÖLE DEDEŞEN KÖYÜ CAMİİ Göle İlçesine bağlı Dedeşen Köyü’nde bulunmaktadır. Caminin kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Ancak plan ve mimari özelliklerinden hareketle XV. Yüzyıldan kaldığı tahmin edilmektedir. Bugün giriş kapısının üzerinde yeni harflerle 1500 yılında inşa edildiğine dair bir kayıt bulunmaktadır. Camii tek kubbeli Osmanlı geleneğinde bir camidir. Bugün yıkılmış olan son cemaat yerine ait izler; konsollar, sütün kaideleri ve sütun gövdelerine ait parçalar dikkat çekmektedir. Caminin girişi batıda yer alır giriş salonunda sonradan inşa edildiği anlaşılan silindir gövdeli ve tek şerefeli minare bulunmaktadır. Minare 1993 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
MÜDERRİS İBRAHİM EFENDİ CAMİİ Ardahan il merkezinde, Halil Efendi Mahallesi’nde, kalenin yaklaşık 100 m. kadar kuzeybatısında bulunmaktadır. Giriş kapısı kemer köşeliğinde yer alan ve "Amele Osman sene 1185" ibarelerinin geçtiği usta kitabesinden, camiinin 1711 yılında yaptırılmış olduğu anlaşılmaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü Erzurum Bölge Müdürlüğü tarafından restorasyonu yapılmış ve ibadete açılmıştır. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
KİLİSE VE ŞAPELLER ÖLÇEK KÖYÜ KİLİSESİ Ardahan’ın 15 km. doğusundaki Ölçek Köyünde yer alan bir kilise kalıntısıdır. Yapım tarihi tam olarak bilinmeyen bu kilisenin 10-11 YY. kalmış olabileceği tahmin edilmektedir. ÖVÜNDÜ (VAŞLOP) MANASTIR KİLİSESİ Çıldır İlçesine bağlı Kurtkale Beldesinin yaklaşık 1 km. kadar doğusundaki Övündü, (Vaşlop) Köyünün 450-500 m. Güneyinde bulunun Vadide Kura Nehrinin akış yönüne göre solunda yer almaktadır. SENSOP KİLİSESİ Çıldır İlçesine bağlı Kurtkale Beldesinin yaklaşık 1 km. kuzeydoğusunda yer alan Akdarı (Çamurda) Köyünün 1 km. kuzeydoğusundaki yüksek düzlükte ve eski bir yerleşim yerinin ortasında bulunmaktadır. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
ŞAPELLER Ardahan Bölgesinde 10-11 YY. kalma çok sayıda kilise ve şapel yer almaktadır. Söz konusu Kilise ve Şapellerin Kıpçak – Gürcü hakimiyeti sırasında inşa edildiği sanılmaktadır. Ardahan şehir merkezinin kuzeydoğusunda ve Merkezde Kilise mevkiinde 2 ayrı şapel, Ölçek – Tulumba Mezrası Şapeli, Kazan Kalenin güneyindeki Şapel, Akyaka (Koduzhara) Şapeli, Yalnızçam yaylasında iki ayrı şapel, Sarma Köprüsü yakınındaki Şapel, Çakıl Dere köyü yakınındaki Şapel, Uğurlu taş ( Dört kilise ) de üç ayrı şapel, Budaklı (Cicor) Şapeli, Kotanlı ( Sikeref) Şapeli, Gülyüzü (Pekreşen) Şapeli, Şeytan Kalesi Şapeli, Kurtkale Beldesinin güneyindeki şapel, Kurtkale Şapeli, Börk Köyü Şapeli, Çak Kalesi yakınında iki ayrı şapel, Çambeli Şapeli Al köyü Şapeli. Yukarıda isimlerini verdiğimiz şapellerin büyük bir bölümü yıkılmış haldedir.
Börk Kilisesi ORTAKENT (BÜYÜK NAKALA) KAYA KİLİSESİ ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
TÜRBELER DEDEŞEN KÖYÜNDE ŞEYH AHMET VE ŞEYH MUHAMMET TÜRBESİ
Göle İlçesine bağlı Dedeşen Köyünün girişindeki eski mezarlığın içinde yer alan bir türbedir. Türbenin 16.YY. yapıldığı sanılmaktadır.
KÖMÜR BABA TÜRBESİ
Göle - Akşar (Kosor) arasında, Göle’nin 2 km. batısında yer alan yakın tarihlere ait bir türbedir.
AŞIK ŞENLİK TÜRBESİ
Çıldır İlçesi Yakınsu (Suhara) Mahallesinde bulunmaktadır. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
ORTAKENT (BÜYÜK NAKALA ) MAĞARALARI Hanak İlçesi'nin 10.km. kadar doğusunda yer alan Ortakent (Büyük Nakala) Nahiyesi' nin yaklaşık 7-8 km. güneyinde, Kura Nehri Vadisi'nde, nehrin akış yönüne göre sol yanındaki kayalıkta, çok sayıda mağara yerleşimi ve büyük bir kaya - kilise bulunmaktadır. Tarihi kaynaklarda bu mağara yerleşimi grubunun da, kendisinden sonra gelen ve vadiyi takip eden, Tahtalı, Vaşlop , Ampur ve Colit Mağaraları gibi Yontma Taş çağından izler taşıyan mağaralar olduğu ifade edilmiştir. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
HALK MUTFAĞI
Yörenin yemek kültürü ağırlıklı tahıl, et ve hayvansal ürünlere dayanmaktadır. Tahıl ürünü olarak en çok arpa ile buğday kullanılır. Kaz etinin yörede ayrı bir yeri bulunmaktadır. Sığır ve koyun eti de yaz aylarında taze, kış aylarında da kavurma olarak fazlaca tüketilmektedir. Sebze cinsinden gıda maddelerinin başında ise patates, kuru fasulye ve soğan gelir. Yörenin kendine özgü birçok yemek çeşidi bulunmaktadır. Bunlardan çorba olarak, ayran aşı, helle aşı ve püşrük aşını, hamur işi olarak bişi, mafiş, kayıtma, hingal, kete ve katmeri, tatlı olarak da, baklava, lokum tatlısı, irmik helvası, un helvası ve hasutayı sayabiliriz. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
YÖRESEL HALK OYUNLARI Ardahan’ın yörelerinde enstrüman olarak genellikle davul ve zurna, Kafkas oyunlarında ise Akordeon ve nağara adı verilen davul kullanılır. Yörede genellikle halay ve bar oynanır. Bu oyunların oynandığı toplumsal alanlar ise düğünler, nişanlar, asker uğurlamaları, üzüntü ve sevinç gibi duyguların ifade edildiği durumlardır. Yöremizde oynanan belli başlı oyunlar ise şunlardır: Bar Oyunları: Ağır bar, Sallama, Temur ağa, Nare, Lorke, Şeker oğlan, Sarı seyran, Kaççıke, Tavuk barı, Gazelo, Hoş bilezik, Haran, Döne, Kıskarç, Kürdün kızı, Ardahan'ın yolları, Hafif bar ve Paşa göçtü. Tek Oyunlar: Ondört, Şeyh Şamil, Aygızı, Beş açılan, Karabat, Hanım yaylada. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
HALK OZANLARI Ülkemizde halk şairleri ve halk hikayecilerinin en çok yetiştiği yöre Ardahan’dır. Bunun bir çok sebebi vardır: Başta 93 harbi olmak üzere 1877-78 Osmanlı –Rus savaşı ve bunun sonucunda 40 yıl anavatandan ayrı kalması gelmektedir. Düğün ve derneklerde saz şairleri ile halk hikayecilerimiz can kulağı ile dinlenen insanlardır. Milli acıları ebedi ve milli duyguları besleme ve doyurma isteği başta gelir. İster saz vurmayan veya Ehl-i Dil, ister saz çalan deyişler söyleyen aşık , isterse yalnız halk deyişleri ve manzume yazanlar olsun, Ardahan ili en zengin halk şairleri ve hikayecilerinin ocağıdır denebilir. Bunlardan bazıları;
Aşık Şenlik: 1850 yılında Çıldır’ın Suhara ( Yakınsu) köyünde dünyaya gelmiştir. Hiçbir eğitim almadan üstün zekası nedeniyle halk meclislerine katılarak kendisini yetiştirmiştir.
Aşık Zülali:1873 yılında Posof’un Suskap ( Aşık Zülali) köyünde doğmuştur aşıklığının yanında İstanbul’da ağabeyinin yanında eğitim görmüş Arapça ve Farsça öğrenmiş. 1904 yıllarında Türkçe ve Din dersi öğretmenliği yapmıştır. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
YÖRESEL EL SANATLARI
1.HALICILIK Tarihi ve kültürel değerler açısından oldukça zengin bir mirasa sahip olan ilimizde halıcılık oldukça yaygındır. Yöre kadınları tarih boyunca evlerindeki tezgahlarda dokudukları halılarla bu kültürü günümüze kadar taşımışlardır. Yörede dokunan halılarda Kafkas-Osmanlı-Türk sentezinin izleri görülmektedir. Selçuklu halı sanatının hayvan ve bitki motifleri, Osmanlının geometrik ve dinsel motifleri en çok kullanılan figürlerdir. 2.KİLİM İlimizde Kilim dokumacılığı azda olsa devam etmektedir. Yöre insanı kilimlerinde tamamen kendine özgü yöntemlerle elde ettiği boyaları kullanmaktadır. Güzel bir renk armonisine sahip olan kilimlerimiz sadece rengiyle değil kalite ve desen zenginliğiyle de mükemmel bir dokumacılık örneğine sahiptir. En güzel kilim örnekleri Göle, Çıldır ve Damal ilçelerimizde bulunmakta olup, köylerimizde 100-150 yıllık antika değerindeki kilimleri bulmak mümkündür. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
DAMAL BEBEĞİ Damal İlçemiz ve yöresi Orta Asya’dan Avrupa’ya göç eden Türk boylarının geçiş güzergahında bulunan bir yerleşim alanıdır. Yöre halkı “Türkmen” olup günümüze kadar kendi gelenek ve göreneklerini korumuşlardır. Buranın en önemli özelliklerinden biri yörede yaşayan kadınların Orta Asya Oğuz Türklerinin kıyafetlerini kullanmalarıdır. Bu kıyafetler Üçetek, önlük, gömlek, şalvar, yelek, cepken, göğüslük, tor, fes, takke ve kolçak gibi parçalardan oluşur. Günümüzde de kullanılan bu kıyafetler giyenin yaşına, sosyal durumuna ve ekonomik gücüne göre değişiklik gösterir. Geçmişte yöre kadınları bu kıyafetlerin küçüklerini ağaçtan yapılan bebeklere giydirerek çocuklarına oyuncak yapmaktaydılar. Günümüzde bu giysiler plastik bebekler üzerine giydirilerek meraklılarına satılmaktadır. Bu giysiler iyi bir işçilik ve el emeği ile kumaş bezler üzerine boncuklarla işlenerek yapılmaktadır. Bu bebekler 1996 yılında Japonya’da düzenlenen “Yöresel Folklorik Bebekler” yarışmasında el emeği kategorisinde Dünya birincisi olmuştur. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
ARDAHAN KONGRE VE KENT MÜZESİ BİNASI
İl merkezinde bulunan ve üzerinde bulunduğu caddeye adını veren, 1911 yılında Osmanlı ve Baltık mimarisine göre inşa edilen Hamşioğlu Rasim Bey Konağı, 03-05 Ocak 1919 tarihleri arasında 1. Ardahan Kongresi’ne ve 07-09 Ocak 1919 tarihleri arasında 2. Ardahan Kongresine ev sahipliği yapmış olup, bu nedenle bugün Kongre Binası olarak adlandırılmaktadır. 2012 yılında restorasyonu tamamlanarak hizmete açılmıştır. ARDAHAN İLİ KÜLTÜR VARLIKLARI
FESTİVALLER VE YAYLA ŞENLİKLERİMİZ İlimiz ve ilçelerinde yaz aylarında çeşitli tarihlerde festivaller düzenlenmekte, bu festivaller ilimizin tanıtımına ve iç turizmin canlı tutulmasına katkıda bulunmaktadır Bunlar: 1- Ardahan Kültür ve Bal Festivali, 2- Atatürk’ün İzinde Damal Şenliği, 3- Posof Aşıklar Şöleni 4- Göle Ulusal Kaşar Festivali 5- Çıldır Gölü Festivali 6- Hoçvan Yayla Şenlikleri 7- Bülbülhan Yayla Şenlikleri’dir. 8- Çıldır Kristal Göl Uluslararası Kış Şöleni 9- Aşık Şenlik’i Anma Paneli 10- Çıldır Göl Festivali SULAK ALANLAR
İlimizde 3 adet sulak alan bulunmakta olup, bu alanlar 2015 yılında Ulusal Öneme Haiz Sulak Alan olarak ilan edilmiştir.
PUTKA GÖLÜ SULAK ALANI:(Ardahan Merkeze 8 km uzaklıktadır.) Alanı: 41.810 dekar Bitki Örtüsü: Yoğun sazlıklarla kaplı, çayır bitkileri, sarıçam, huş ağaçları, söğüt ağaçları ayrıca endemik bitkiler açısından zengindir. Fauna: Putka Gölü, yaban hayvanı türlerinden angıt, boz ördek, karabatak, karabaş martı, serçe, kızkuşu, kızıl şahin ve birçok yerli ve göçmen kuşa ev sahipliği yapmaktadır. 16 – 17 tür göçmen kuş Nisan – Mayıs aylarında gelip sahada üreme dönemini geçirerek Ekim-Kasım aylarında yeniden göç ederler. Anadolu’nun kuzeydoğusunun en önemli göllerinden biri olan Putka’da Kuzey Doğa Derneği düzenli olarak kuş gözlem ve sayımları yapıyor SULAK ALANLAR
AKTAŞ GÖLÜ SULAK ALANI Alanı:58.470 dekardır. Aktaş Gölü’nün alanı: 27 km²’dir. Gölün 14 km²si Türkiye, 13 km²’lik kısmı Gürcistan sınırları içerisindedir. Bitki Örtüsü: 22 familyaya ait 52 bitki türü tespit edilmiş olup bunlardan 3 tanesi endemiktir. Adalar seyrek bitki örtüsü ile kaplı olup başta akpelikanlar olmak üzere kuşlar tarafından tercih edilen nemli üreme habitatlarıdır. Fauna: 107 kuş (tepeli ve ak pelikan, kadife ördek, angıt, uzunbacak, karabatak, dikkuyruk, Van Gölü Martısı bunlardan bazılarıdır), 15 memeli, 5 sürüngen ve 5 balık türü tespit edilmiştir. Tepeli ve akpelikan, kadife ördek ve dikkuyruk en önemli kuş türlerindendir. SULAK ALANLAR
ÇILDIR GÖLÜ SULAK ALANI Alanı:270.560 dekar Çıldır Gölü’nün Alanı:123 km²’dir. Bitki Örtüsü: Alanda 74 bitki türü tespit edilmiş olup bunlardan 6 türü endemiktir. Gölün kuzeybatısında geniş bataklık ve ıslak çayırlar bulunur. Bunun dışında alan meralarla kaplı tepelerle çevrili olup kıyısında çok az bitki örtüsü gelişmiştir Göldeki dört adadan en büyüğü Akçakale’deki harabelerin yakınında yer alır. Adaların tümü bodur çalılıklarla kaplıdır.
Fauna: Alan angıt ve Van Gölü martısı ile özel koruma alanı statüsü kazanmıştır. 86 kuş türü, 9 memeli ve 11 sürüngen ve 15 balık türü tespit edilmiştir. Kadife ördek ve dik kuyruk en önemli kuş türlerindendir. Geçmişte pelikan türleri adalarda kuluçkaya yatıyorlardı. Alanda, yakın dönemde ak pelikan, ender olarak da tepeli pelikan gözlenmiş olmasına karşın, bunların yeniden üreyip üremedikleri henüz anlaşılamamıştır. Bu pelikanların Aktaş Gölü’ndeki kolonilerine ait kuşlar oldukları düşünülmektedir. Kadife ördek büyük olasılıkla üreyen bir türdür. İLİMİZDE DESTEKLENEN PROJELER
2017 yılında İlimizde AKAKP, TKDK, SODES, DAP, SERKA ve AB tarafından desteklenen 50 proje olup, Proje Tutarları Toplamı 54.041.648 TL Destek Tutarları Toplamı 47.835.132 TL
PROJEYİ YAPAN PROJE SAYISI PROJE TUTARI (TL) DESTEK TUTARI (TL)
AKAK P 5 4.107.434 3.640.800
TKDK 22 11.974.053 7.859.606 SODES 7 1.360.615 1.360.615
DAP 10 5.947.223 5.109.332
SERKA 5 2.652.323 1.864.779
AB (2016’dan devam 1 28.000.000 28.000.000 eden)
TOPLAM 50 54.041.648 47.835.132 AĞAÇLANDIRMA ÇALIŞMASI
Ardahan Şehir Geçişi
2017 yılında Orman İşletme Müdürlüğü tarafından Ardahan genelinde 1.100.000 fidan dikilmiştir. MİLLİ İSTİHDAM SEFERBERLİĞİ PROGRAMI
2017 yılında başlatılan “Milli İstihdam Seferberliği Programı” kapsamında oransal olarak en çok istihdam yaratan iller sıralamasında İlimiz birinci oldu.
31.01.2017 sigortalı kişi sayısı 9.720 30.11.2017 sigortalı kişi sayısı 14.745 Artış sayısı 5.025 Artış oranı % 52