O'zbekiston Respublikasi Oliy Va O'rta Maxsus Ta'lim

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI

JISMONIY MADANIYAT FAKULTETI

JISMONIY MADANIYAT NAZARIYASI VA USLUBIYOTI KAFEDRASI

Qo’lyozma huquqida UDK

DAVRONOV NURZOD ISMOILOVICH

O’ZBEKISTONDA FUTBOL TARIXI VA ISTIQBOLLARI

5A112001- Jismoniy tarbiya va sport mashg’ulotlari nazariyasi va metodikasi

Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya

Ilmiy rahbar: prof. Botirov X.

BUXORO – 2017

Dissertatsiya Buxoro davlat universiteti

“Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti” kafedrasida bajarilgan

Ilmiy rahbar: prof. X.Botirov Rasmiy opponent: p.f.n., dots B.B.Ma’murov

Kafeda mudiri: Q.P.Arslonov katta o’qituvchi

Magistratura bo’limi boshlig’i: X.Muminov

Magistrant: N.I.Davronov

MUNDARIJA

KIRISH ...... 4 I BOB. O’ZBEKISTONDA FUTBOLNING RIVOJLANISh TARIXI. 7 I.1.O’zbekistonda futbol rivojlanishining nazariy asoslari…………………… 7 I.2. Futbolni rivojlantirish imkoniyatlari ...... 25 I bob bo’yicha xulosalar ...... 29

II BOB. O’ZBEKISTONDA FUTBOLNI RIVOJLANTIRISh 30 ISTIQBOLLARI …………………………..……………………………….. II.1. O’zbekistonda erkaklar futbol jamoalarini shaklantirish va ularni 30 tashkil etish. ………………………………………………………………… II.2. Ayollarni futbol jamoalarini shaklantirish va ularni tashkil etish. 48 …………………………………………………………………………………. II bob bo’yicha xulosalar ……….…………………………………………… 66

III BOB. IXTISOSLAShTIRILGAN FUTBOL MAKTABLARIDA FUTBOLNI RIVOJLANTIRIShNING TASHKILIY-METODIK ASOSLARI VA SAMARADORLIGI ……...... 67

III.1. Ixtisoslashtirilgan futbol maktablarida mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish ……………………………………………………………………… 67 III.2. Futbol mashg’ulotlarini takomillashtirish va uning samaradorlik natijalarini aniqlash ...... 77 III bob bo’yicha xulosalar...... 93 Xulosalar...... 94 Tavsiyalar ……………………………………………………………………… 95 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati...... 96 Ilovalar...... 99

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatni barpo etish yo’lidan jadal hamda samarali odimlayotgan respublikamizning hozirgi taraqqiyot bosqichida sanoat va qishloq xo’jaligini yanada rivojlantirish, xususiy mulk, tadbirkorlik va ishbilarmonlikni yangi pog’onaga ko’tarishning muhim sharoitlaridan biri yoshlarni har tomonlama barkamol shaxs qilib tarbiyalashni taqozo etadi. Har tomonlama va barkamol rivojlangan shaxs tizimida jismoniy tarbiya va sport sohasini, xususan futbolni rivojlantirish muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Barkamol avlodni tarbiyalash, qobliyatli yoshlarni sportga jalb etish, milliy futbolimizni yanada qo’llab quvvatlash va rivojlantirish uchun shart sharoitlar yaratish, yosh futbolchilarni tanlab olish va ularda profissonal maxorat hamda ko’nikmalarni chuqur rivojlantirishni ta’minlash, shuningdek, ulardan futbol bo’yicha mamlakat klublari va terma jamoalariga ishonchli zahirani shakllantirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidneti va Vazirlar Mahkamasining bir qator farmon va qarorlari qabul qilindi. Bu xujjatlarda yosh futbolchilarning nazariy tayyorgarligi va texnik taktik ko’nikmalarni takomillashtirish, professional fazilatlarni rivojlantirish, shuningdek, zamonaviy futbolni rivojlantirish xalqaro talablariga muofiq xolda yosh futbolchilarni tayyorlash jarayonini ilmiy uslubiy tavsiyalar asosida tashkil etish vazifalarni belgilanadi. O’zbekistonda jismoniy tarbiya sportni rivojlantirishning keyingi istiqbollarini ko’zlagan holda, O’zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport haqidagi» qonun loyihasi 2000-yilning 26-mayida qabul qilindi. Shundan so’ng, O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining bu boradagi qator qonunlari e’lon qilindi: 1. «O’zbekiston Respublikasida futbolning keyingi istiqbollarini belgilash to’g’risida»gi Qonuni (144-sonli; 18.03.1993).

2. «O’zbekistonda futbol taraqqiyotining prinsiplari va asoslarini tubdan amalga oshirish to’g’risida»gi Qonuni (27-sonli, 17.01.1996). 3. «O’zbekistonda futbol taraqqiyoti jamg’armasining faoliyatini yaxshilash va uni qo’llab quvvatlash to’g’risida»gi Qonuni 1998-yilning 6-iyulida qabul qilindi. Bu qonun O’zbekistonda futbolni rivojlantirish bo’yicha 2006-yilgacha amalda bo’ladigan milliy dasturga ishora edi. 4. 1996-yilning 17-yanvarida qabul qilingan 27-sonli qonun yordamida professional klublar tizimi orqali respublikada futbolni rivojlantirish siyosati aniqlab olindi. O’zbekiston chempionatining Oliy Ligasida hozirga kelib, 16ta jamoa ishtirok etadi. Birinchi Ligada esa, 20 ga yaqin professional futbol klublari kurash olib bormoqda. 200 dan ortiq klublar esa, ikkinchi ligada birinchi liga yo’llanmasi uchun kurashni davom ettirmoqda. Shuning uchun ham O’zbekistonda futbolning tarixi va keyingi istiqbol yo’llarini belgilash muammosi dolzarb hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi: O’zbekistonda futbol tarixini o’rganib, futbol o’yini tarixida qo’llanilayotgan zamonaviy usullar, texnik- taktik harakatlarni aniqlash orqali o’zbek futbolini istiqbol yo’llarini belgilash hamda futbolchilarda faoliyat samaradorligi va o’yin natijalari samaradorligini oshirish. Tadqiqot ob’ekti: Arxiv materiallarni o’rganish orqali O’zbekistonda futbol tarixini aniqlash jarayoni. Tadqiqot predmeti: futbol tarixida qo’llangan zamonaviy usul va tezkor taktikalar orqali O’zbekistonda futbol istiqbollarini rivojlantirish yo’llari. Tadqiqot vazifalari: -O’zbekistonda futbol rivojlanishining nazariy asoslarini o’rganib chiqish; -Futbolni rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlash; - O’zbekistonda erkaklar va ayollar futbol jamoalarini shaklantirish va ularni tashkil etish bo’yicha olib borilgan ishlarni o’rganish. - bolalar va o’smirlar sport maktablarida futbolni rivojlantirish samaradorligini oshirishda maxsus mashqlarni ishlab chiqish va uni amalda qo’llash.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi. O’zbekistonda futbol tarixi to’liq va mukammal holda o’rganib chiqiladi. O’zbekistonda erkaklar, ayollar va yoshlar futbol jamoalarini shaklantirish va ularni tashkil etish bo’yicha qilingan ishlar tizimga solinadi. Bolalar futbolini rivojlantirish yuzasidan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqiladi. Tadqiqotning farazi. Agar O’zbekistonda futbol tarixi to’liq va mukammal holda o’rganib chiqilsa, ommaviy axborot vositalarida O’zbekiston futboli to’liq yoritilsa, mahallalarda futbolni rivojlantirish yuzasidan qo’shimcha chora tadbirlar belgilansa, yosh va iqtidorli futbolchilarni o’z vaqtida aniqlash va tanlash ishlari yaxshi yo’lga qo’yilsa, yoshlar o’rtasida futbol bo’yicha turli an’anaviy musobaqalar o’tkazib turilsa O’zbekistonda raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash samaradorligi yanada oshadi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi. O’zbekistonda futbolning tarixi Eduard Avanesov (“O’zbek futboli 80 yoshda”), Gennadiy Krasnitskiy (“O’zbek futboli yuz yoshda”), Mirabror Usmonov (“O’zbekiston futbolining yangi tarixi yozilish arafasida”), R.Akramov (“Yosh futbolchilarni tanlab olish va tayyorlash”) , Sultonov Sh. U. (“Futbol o’yininig paydo bo’lishi va rivojlanish tarixi”), Yusupov N.M. (“Yuqori malakali futbolchi qizlar tezlik-kuch tayyorgarligining vosita va usullari”) kabilar tomonidan o’rganib chiqilgan. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalari tarixiy manbalarni o’rganish bo’yicha mamlakatimizda olib borilayotgan tadqiqot ishlarini ilmiy- nazariy, uslubiy nuqtai nazardan boyitishga yordam beradi. Ishning xulosa va amaliy tavsiyalaridan O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligiga qarashli o’quv yurtlari, jismoniy madaniyat soha fakultetlari, akademik litsey, kasb- hunar kollejlarida “Jismoniy tarbiya va sport tarixi”, “Futbol tarixi”, kabi fanlarni o’qitishda foydalaniladi. Tadqiqotda qo’llaniladigan metodlar: tadqiqot muammosiga doir tarixiy, pedagogik, psixologik, metodik adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish, suhbat, testt, mavzuga doir ish hujjatlarini o’rganish, pedagogik eksperiment savol – javoblar, matematik, statistik metodlar, pedagogik kuzatish.

Dissertatsiya tuzilmasining tavsifi. Ish kirish, 3 bob, 6 fasl, xulosa, 80 nomdagi adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat bo’lib, jami 98 sahifani tashkil etadi.

I BOB O’ZBEKISTONDA FUTBOLNING RIVOJLANISh TARIXI I.1.O’zbekistonda futbol rivojlanishining nazariy asoslari Futbol - O’zbekistondagi madaniy hayotning ajralmas qismidir. Turkistonda futbol so’zi birinchi marta XIX asr boshlarida ya’ni, 1906 yildan buyon qo’llanilib kelinmoqda. O’zbekiston hududida uyushmagan jamoalar birinchi bo’lib Farg’onada paydo bo’ldi. Bunga to’g’rirog’i hududimizga kelgan chet ellik mutaxassislarni Laun – tennis, hamda futbol o’ynashlariga qiziqqan bolakaylarni hizmati katta. Albatta, charm boshmoq nimaligini bilmagan bolakaylar uchun to’pni orzu, tasavvur qilish ham qiyin edi. Shunga qaramay ishtiyoqmand bolalar ikki do’ppini ichiga latta – puttani solib, o’rtasidan uni tikib o’zlariga koptok yasab olganlar. «Millionlar o’yini» deb atalayotgan mazkur o’yin «kasalligi» bilan Farg’ona va Qo’qonning butun aholisi «og’rigan» edi. O’zbek futboli tarixidagi ilk jamoa ham aynan shu vohada paydo bo’lgani ham fikrlar isbotidir. 1912 yilda Farg’onada O’zbekiston hududida birinchi futbol klubi – “Skobelev futbolchilar tugaragi” rasmiy ravishda ro’yxatga olingan. Shundan so’ng bir necha oy o’tgach, Toshkentda ham futbol jamoasi paydo bo’ldi. Bu jamoada ishtirok etadigan o’yinchilarni asosiy qismini o’quv yurtlarini talabalari tashkil qilar edi. Keyinchalik futbol jamoalari Qo’qonda va Samarqand shaharlarida ham birin – ketin tashkil qilina boshlandi. Ushbu jamoalar o’rtasida norasmiy musoboqalar tez – tez o’tkazilib turildi. Shaharlararo birinchi musoboqa 1912 yilda Skobelev( Farg’ona) va Andijon jamoalari o’rtasida o’tkazildi. Bu uchrashuvda maydon egalari Farg’onaliklar 3 : 1 hisobida g’alaba qozonishdi.

Shu tariqa 1912 – 1915 yillarda Toshkent, Samarqand, Andijon, Farg’ona, Qo’qon futbol jamoalari o’rtasida musoboqalar o’tkazilib turildi. Bu uchrashuvlar ishqibozlarda juda katta qiziqish o’yg’otdi. 1915 yilning oxirida Turkiston ulkasining birinchi chempioni ma’lum bo’ldi. Bu unvonga “Skobelev futbolchilari tugaragi” jamoasi sazovor bo’ldi. Turkiston futbolining birinchi qadamlari oson bo’lmagan, jamoalar o’yingohlari yo’q bo’lganligi uchun tekis bo’lgan tuproqli yerlarda uchrashuvlarda ishtirok etganlar. “Skobelev futbolchilari tugaragi” futbol jamoasi ham moddiy jihatdan tang ahvolda edi. Mashg’ulotlar o’tkazish imkoniyatiga ega bo’lish uchun ular Skobelev ovchilar jamiyati bilan birlashishga rozi bo’ldilar. Chunki, bu jamiyat mahalliy puldorlarning a’zolik badallari hisobiga ko’ra boy edi. Shundan keyin jamoaga gimnastika o’qituvchisi Akimov rahbarlik qila boshladi. Samarqand futbolining tug’ulgan yili 1913 yilga to’g’ri keladi. Chunki shu yili bu erda aksariyati gimnaziyachilardan bo’lgan uchta jamoa tuzilgan. Shaharning markaziy qismi sharafini eng kuchli Samarqand terma jamoasi himoya qilgan. Ikkinchi jamoa Privokzalnaya nohiyasidan, uchinchisi esa eski shahar jamoasi bo’lgan. Birinchi va ikkinchi jamoa o’yinchilari butsa, mayka, trusik, yaxshi futbol to’piga ega bo’lgan. Sport buyumlarini birinchi bor Smesajenovga tegishli dukonda sotila boshlandi. U Samarqand terma jamoasi yo’lboshchisi Andrey Moor taklifiga binoan Moskva hamda Peterburgdan futbol uchun lozim bo’lgan barcha narsa va buyumlarni keltirib sota boshladi. 1917 yildan keyin Turkistonda juda ko’p jismoniy tarbiya tugaraklari tashkil etila boshlandi. Qo’qon. Andijon, Toshkent, Farg’ona, Samarqand, Namangan shaharlarida ishqibozlarini futbol uchrashuvlariga chorlaydigan e’lonlar ham tez – tez paydo bo’la boshladi. 1918 yili Toshkentda birinchi halqaro uchrashuv o’tkazildi. Bu o’yinda mahalliy futbolchilar va avstro – vengriyalik harbiy asirlardan tuzilgan terma jamoalar kuch sinashdi. Uchrashuv sobiq kadet bilim yurti o’yingohida o’tkazildi.

Uchrashuvda toshkentliklar 8 : 1 hisobida yirik g’alabaga erishdi. Ular Turkistondagi Afg’oniston diplomatik vakolatxonasidagi terma jamoa bilan bo’lgan uchrashuvda ham xuddi oldingidek yirik hisobda g’alaba qozondilar. Toshkent shahrida birinchi o’yingoh 1916 yilda qurildi. Bu erda “TSMJ” (Toshkent sport muxlislari jamiyati) jamoasi futbolchilari o’z mashg’ulotlarini o’tkazishgan. 1920 yilda I - O’rta Osiyo Olimpiadasi o’tkazilib, uning dasturiga futbol ham kiritildi. Bu musoboqada barcha uchrashuvlarda g’alaba qozongan Toshkentlik sportchilar birinchi o’rinni egallashdi. Ushbu musoboqada konkursdan tashqari Samara shahri futbolchilari ham ishtirok etishgan. 1921 yilning ikkinchi yarmida Turkiston fronti umumiy majburiy ta’lim bo’limining namunali otryadi Moskvada bo’lib ikkita uchrashuv o’tkazdi. Toshkentlik futbolchilar birinchi o’yinda kuchli jamoa “OLLS” bilan uchrashib durang 0 : 0 natijaga erishgan. Ikkinchi uchrashuvda esa Rogojsk Simonovsk klubi ustidan 1 : 0 hisobida g’alaba qozonishdi. 1921 yil II – O’rta Osiyo Olimpiadasining futbol musoboqasida Toshkentning “Olimp” jamoasi g’alaba qozongan. 1924 yil Toshkentda ikkita o’yingoh ishga tushirildi. Bu o’yingohlar tekis tuproqli maydonchadan iborat bo’lib, tomoshabinlar uchun joy, yuvinish va kiyim almashtirish honalariga ega edi. 1925 yildan uch tabaqa bo’lgan O’zbekiston shaharlarining birinchiligi start oldi. Bu musoboqalar juda katta qiziqish o’yg’otib, ancha qobiliyatli futbolchilarni aniqlashga yordam berdi. Avvaliga shaharlar, 1927 yilda esa respublika birinchiliklari O’zbekistonning yosh futbol talantlarini ko’rigi vazifasini o’tadi. Shu asosda 1928 yili Moskvada o’tkaziladigan sobiq ittifoq spartakiadasida jumhuriyat sharafini himoya qilish terma jamoasi tuzildi. Keyinchalik Toshkentning eng kuchli jamoalari “KIM”, “Profenter”, “Pechatnik”, “Dinamo”, “Tosh” jamoalari bo’lib O’zbekiston birinchiligi “A” guruhida o’ynaganlar.O’zbek futbolining tarixi chuqur va mustahkam ildizga ega bo’lib, bu ildizlar XX asr boshlariga borib taqaladi. 1912-yildayoq, hozirga kelib

«Millionlar o’yini» deb atalayotgan mazkur o’yin «kasalligi» bilan Farg’ona va Qo’qonning butun aholisi «og’rigan» edi. O’zbek futboli tarixidagi ilk jamoa ham aynan shu vohada paydo bo’lgani ham fikrlar isbotidir. Shundan so’ng, Samarqand, Toshkent, Andijon, Namangan hamda O’zbekistonning boshqa shaharlarida turli futbol klublari paydo bo’la boshladi. O’tgan asrning 20-yillari o’rtalariga kelib, mamlakat birinchiligi baxslari ham o’tkazila boshladi. 1928-yilda O’zbekiston Milliy terma jamoasiga asos solindi. O’sha kezlarda endi tashkil etilgan jamoa Moskvada o’tgan spartakiada bahslarida o’ziga xos natijalarni qayd etdi. 30-yillarga kelib, o’zbekistonlik futbolchilar xalqaro o’yinlar doirasida birinchi g’alabani nishonlashdi. Havaskor futbolchilardan tashkil topgan Norvegiya va Germaniya terma jamoalari mag’lubiyatga uchratildi. 1939-yildan e’tiboran, O’zbekistonning etakchi jamoalari, jumladan Toshkentning «Dinamo», «TODO», «Spartak» kabi futbol klublari Sobiq Ittifoq birinchilgi hamda mamlakat Kubogi o’yinlarida, B toifasidagi sport ustalari o’rtasidagi musobaqalarda ishtirok etishni boshlashdi. 1956-yilda esa, hozirga kelib, nafaqat O’zbekistonning, balki butun Osiyoning eng kuchli jamoalaridan biri «Paxtakor» futbol klubiga asos solindi. «Paxtakor» jamoasi 1962 hamda 1982-yillarda Sobiq Ittifoq chempionatida 6-o’rinni egalladi, 1968-yilda esa jamoa vakillari Sobiq Ittifoq Kubogi baxslarining finaliga yo’l olishgan. O’sha kezlarda Toshkent viloyati sharafini himoya qiluvchi «Politotdel», Jizzaxning «Bo’ston», Farg’onaning «Neftchi», Namanganning «Navbahor», Samarqandning «Dinamo» klublari ham Sobiq Ittifoq chempionatining birinchi ligasida muvaffaqiyatli ishtirok etishdi. Futbolning ommaviylashuviga, xalq orasida o’z obro’siga ega bo’lishiga albatta yulduzlarning ta’siri juda katta. O’sha yillarda mamlakatimizning bosh jamoasi bo’lgan “Paxtakor” ana shunday yulduzlarni etishtirdi, o’z tarkibida o’ynatdi va O’zbekiston xalqining sevimlilariga aylantirdi. Aynan o’sha tarkibdagi futbolchilar mamlakatimizning boshqa hududlarida ham futbolning taraqqiyoti uchun ulkan hissa qo’shishdi. O’sha yillarda jamoa tarkibida to’p surgan Gennadiy Krasnitskiy,

Stanislav Stadnik, Akmal Azizxo’jaev, Hamid Rahmatullaev, Bahodir Ibrohimov, Axrol Inoyatov, Birodar Abduraimov, To’lagan Isoqov, Ahmad Ubaydullaev va boshqa futbolchilar keyinchalik murabbiylik sohasida ham faoliyat olib borishdi. O’sha yillarda jamoada yulduzlik darajasiga ko’tarilgan insonlardan biri bu Gennadiy Krasnitskiy edi. Futbol qiroli Diego Maradona ko’p yillik faoliyati davomida tumorga o’xshab o’z yonida olib yurgan «Ultima Xora» gazetasida chop etilgan Krasnitskiyning darvoza to’rini teshgan to’pi suratini jurnalistlarga ko’rsatar ekan, shunday deydi: «Mening bir orzum bor, agar imkonini topib, O’zbekistonga borsam, albatta, dunyoga mashhur, XX asrning buyuk futbolchilaridan biri Gennadiy Krasnitskiy qabrini ziyorat qilaman va chuqur hurmatimni bajo keltirib, katta guldasta qo’yish niyatim bor». 1963 yili Janubiy Amerikada katta shov-shuvga sabab bo’lgan voqea, ya’ni Gennadiy Krasnitskiyning o’sha paytda Peruning eng kuchli jamoasi bo’lgan, braziliyalik Didi rahbarligidagi «Sporting Kristal» darvozasiga kiritgan to’pi qanday qilib to’rni teshib o’tganini katta hayajon bilan tilga olinadi. O’shanda Braziliya, Argentina, Urugvay, Peru va Chili matbuotida bu «sensatsion» xabar katta o’rin egalladi. Maradona o’sha paytda yosh bola bo’lgani, otasi va kattalarning Krasnitskiy haqida to’lqinlanib gapirganlarini eshitib, kelajakda albatta, unga o’xshash mashhur futbolchi bo’lishni ahd qilganini aytadi. «Paxtakor» stadioniga tashrif buyurgan minglab muxlislar uni tik turgan holda, jo’r ovozda olqishlar bilan kutib olishardi. Gennadiy Krasnitskiy o’zining kuchli zarbalari bilan jahon futbolida nom qozongan mashhur hujumchidir. U futbol maydonida ham, hayotda ham ajoyib xislatlari bilan boshqalardan ajralib turgan. Kamsuqumligi, har qanday nohaqlikka chiday olmasligi, o’ta ko’ngilchanligi bilan yaqinlari, jamoadoshlari, murabbiylar hamda tanishlarining mehrini qozona olgan. Shu jumladan, ko’p ming sonli muxlislarining ham. Muxlislar Krasnitskiyni o’z mehrlari bilan ilhomlantirardi. U hoh maydonda bo’lsin, hox hayotda - shu holatni kuzatish mumkin edi. O’yindan keyin o’nlab ishqibozlar Gennadiydan dastxat olish uchun uni o’rab olishardi. Tirik afsonaga aylangan futbolchini ko’rish uchun ashaddiy muxlislar O’zbekistonning chekka viloyatlaridan, qo’shni respublikalardan

Toshkentga tashrif buyurishardi. Ular dastxat olishni, futbolchi bilan qo’l siqishib ko’rishishni o’zlari uchun baxt deb bilishardi. O’sha yillarda “Paxtakor” klubi rahbarlaridan biri bo’lib faoliyat yuritgan, bugungi kunda O’zbekiston futbol federatsiyasining faxriylar kengashi raisi Narimon Jalolov Krasnitskiyni shunday eslaydi: - O’zbekiston futboli tarixida Gennadiy Krasnitskiy nomi alohida o’rin tutadi. U 1940 yilning 27 avgustida Toshkentda tavallud topgan. Otasi ikkinchi jahon urushida halok bo’lgan. Onasi Valentina Fyodorovni uni katta qilgan. O’sha davrlarda “Pishevik” jamoasi bo’lardi. Birinchi bo’lib u shu jamoaga kelgan va u erda Gennadiy Ermakovdan futbol sirlarini o’rgangan. 1954 yilda Gennadiy “Pishevik”ning bolalar jamoasi tarkibida Toshkent shahar chempioniga aylangan. Jamoaning kiritgan 29 ta golidan 27 tasi unga teshildi edi. Shundan so’ng u O’zbekiston yoshlar terma jamoasi tarkibida 1957 yil Qirg’izistonning Frunze, hozirgi Bishkek shahrida O’rta Osiyo va Qozog’iston spartakiadasida ishtirok etdi. Men shu paytda sport qo’mitada zampolit, ya’ni siyosiy ishlar bo’yicha o’rinbosar edim. Men uni termaga jalb qilganman. Qozog’iston bilan o’yinda 2:2 bo’ldi va bitta golni Krasnitskiy kiritdi. Shu spartakiadadan qaytgandan keyin uni “Paxtakor”ni asosiy tarkibiga oldik. U jamoa tarkibida 400 dan ziyod o’yin o’tkazib 202 ta gol urdi. O’zbek futbolchilaridan birinchi bo’lib Grigoriy Fedotovning to’purarlar klubiga a’zo bo’ldi. Krasnitskiyni Sobiq Sovet davlatining ko’plab termalariga chaqirishdi - milliy, olimpia termalari. Uning nomini abadiylashtirish maqsadida biz 2011 yil dekabr oyida O’zbekiston futbol federatsiyasining qarori bilan o’zbek futbolchilarining yuztadan ziyod gol urgan o’yinchilar uchun “Krasnitskiyning yuzlik klubi”ni tashkil qildik. Unga kirgan futbolchilarga tantanali ravishda ko’krak nishoni va diplom topshirilmoqda. Fedotovning klubiga kirish faqatgina ro’yxat bo’lardi. Biz esa buni katta voqelikka aylantirdik. Gennadiy Krasnitskiyning xotirasi hamma vaqt qalbimda qoladi. Gennadiy Krasnitskiy shon-shuhrat cho’qqisiga ancha erta ko’tarildi. Chunki, unga yaratgan tomonidan yuksak iqtidor in’om etilgandi. Gennadiyning qalbida atrofidagilarga mehribonligi, qalbi kengligi, do’stona munosabati va ochiqko’ngillilik xislatlar umrbod saqlanib qolgandi... - U har jihatdan futbolga mos

12 o’yinchi edi, engil atletika bilan jiddiy shug’ullanardi. Suzish, basketbol, voleybol, mini futbolni tinmasdan o’ynardi. Bu davrda mini-futbol degan tushuncha yo’q edi. Hozirgi mini futbolni yodga solib yuboruvchi o’yin dir-dir deb atalardi. Gena o’ziga o’xshagan 5ta do’stini olardida, basketbol o’ynaladigan maydonda dir-dir o’ynardi. Tushda boshlangan o’yin, to oy ko’rinmagunicha davom etardi. U nafaqat futbolni, balki sportni sevardi. Unga to’p bo’lsa bas edi. Sportning qaysi turi bo’lmasin shug’ullanib ketaverardi. Uzoq yillar davomida qilinga mehnat natijasida u sobiq ittifoq terma jamaosi tarkibidan o’rin oldi. «Dinamo» Kiev va «Spartak» Moskva kabi jamoalardan kelgan murabbiylarga doimo yo’q degan javobni berardi. 1956 yil Toshkentda tashkil etilgan "Paxtakor" qisqa fursat ichida xalqning sevimli jamoasiga aylandi. Dastlabki yillarni “Paxtakor”ning oyoqqa turib olish davri sifatida ko’rsatish mumkin. Jamoa tashkil etilganidan keyin SSSR chempionatining B klass musobaqasida ishtirok eta boshladi. To’rt yil mobaynida Bextenev, Xodotov va Olshanskiy qo’l ostida B klassda qatnashgan “Paxtakor” o’zi uchun zarur tajriba to’pladi. Qayd etilayotgan natijalar yildan-yilga yaxshilanib bordi. Masalan, o’zining debyut mavsumida "Paxtakor" 13-pog’onadan o’rin egallagan bo’lsa, bir yil o’tgandan so’ng bu ko’rsatkich uchtaga yuqoriladi. Keyingi ikki mavsumda ishonchli to’p tepgan o’zbek futbolining bayroqdor klubi oliy ligada ishtirok etish huquqini qo’lga kiritdi. Ushbu yillar ichida Motorin, Azizxo’jaev, Maqsudov, Tazetdinov, Borkin, Vitkalov, Sheffer, Kozenkov singari futbolchilar yaxshi saviyada o’yin namoyish qilishdi. 1960 yildan boshlab “Paxtakor” oliy ligada qatnashishga kirishdi. Bosh murabbiylikka Aleksandr Keller taklif etildi. Kuchlilar ligasidagi ilk o’yinini "Paxtakor" 9 aprel kuni Toshkentda Moskvaning “Torpedo” klubiga qarshi o’tkazdi. Tarixiy uchrashuvda “Paxtakor” sharafini mazkur futbolchilar himoya qilishdi: Pshenichnikov, Azizxojaev, Kozenkov, Suyunov, Semenov, Tojirov, Timoxin, Motorin, Krasnitskiy, Tazetdinov (sardor), Feofanov. Umumiy hisobda esa jamoa mavsumni 14-o’rinda yakunladi. Keyingi mavsumda deyarli oldingi yilgi natija takrorlangan bo’lsa-da, turnir jadvalida to’rt pog’ona yuqoriga o’sish kuzatildi. Oradan bir mavsum o’tgach, 1962 yilda

“Paxtakor” SSSR chempionatlari tarixidagi eng yaxshi natijasidan birini qayd etdi. Butun chempionatni yaxshi o’tkazgan paxtakorchilar mavsum yakunida oltinchi o’rindan joy olishdi. Bu o’sha davrda yosh bo’lgan klub uchun juda yaxshi ko’rsatkich edi. Agar yana olti ochko qo’lga kiritilganda, O’zbekiston faxri sanalgan klubimiz kumush medallarga sazovor bo’lardi. Biroq 1963 yil jamoa o’z o’yinini namoyish eta olmadi va pastki ligaga tushib ketdi. Murabbiy Kellerning o’rnini esa Gavriil Kachalin egalladi. 1964 yil ikkinchi guruhda uchinchi o’rinni egallagan “Paxtakor” yana oliy ligaga qaytdi. Bir mavsum ichida jamoani Aleksandr Abramov, Saveliy Sofronov va Boris Nabokov boshqarganini alohida eslab o’tish joiz.1975 yilgi mavsumda jamoa avvalgi shashtini saqlab qola olmadi va oliy ligani tark etdi. Chempionat o’rtasida Gavriil Kachalin ikkinchi marta bosh murabbiylikni qo’lga oldi. Mavsum muvaffaqiyatsiz kechgan bo’lsa-da, ishqibozlarni juda quvontiradigan natijalar ham kuzatildi. Masalan, 17 oktyabr kuni Toshkentda Kievning “Dinamo” klubi 5:0 hisobida tor-mor etildi. Xadzipanagis, An (2) va Isoqovning (2) kiritgan to’plari o’sha yil Evropada o’zini ko’rsatgan “Dinamo”ning sharmandali tarzda mag’lubiyatga uchrashiga sabab bo’ldi. Umuman olganda, 1965 yil "Paxtakor" Moskva jamoalarini qaqshatishi bilan ko’chpilikning e’tiborini tortgan. O’tkazilgan o’n uchrashuvning faqat bittasida “Torpedo”ga imkoniyat boy berilgan. Oradan bir yil o’tgach, 1966 yilgi mavsumda ham natija deyarli avvalgi chempionatnikidek bo’lgan. Lekin bu safar “Paxtakor”da bronza medallarini qo’lga kiritish uchun imkoniyat yuzaga kelgandi. Afsuski, oxirgi besh turda birorta ham g’alabaga erishilmagani sababli sovrindorlar qatoriga kirish orzusi chippakka chiqqan. 1968 yil yana murabbiy almashdi. Endi Evgeniy Eliseev jamoani ustozlik qilishga kirishdi. U jamoa faxri sanalgan Gennadiy Krasnitskiyni tarkibga kiritmadi, lekin gol urishda muammolarga duch kelingani uchun Gena ikkinchi davrada safga qaytarildi. Hujumda Krasnitskiy - Abduraimov tandemi ko’p yillar samarali o’ynab kelgani sababli tajribali futbolchisiz o’yinni tashkil etish qiyin bo’ldi. Chempionatda 17-o’rin egallanib, "Paxtakor" ishqibozlarni SSSR Kubogidagi muvaffaqiyatli ishtirok bilan xursand qildi. “Dinamo” (Batumi), “Sokol” (Saratov), “Zarya” (Lugansk) va “Shaxtyor” (Donetsk)ni dog’da qoldirgan “Paxtakor” finalda

“Torpedo” (Moskva) bilan to’qnash keldi. 8 noyabr kuni o’tgan uchrashuvda mazkur tarkib maydonda harakat qildi: Lyubartsev, Dotsenko, Shtern, Naumenko, Inoyatov, Rahmatullaev, Varyuxin, Bektoshev (Isoqov, 74), Abduraimov, Krasnitskiy, Ibragimov. Bahsning 52-daqiqasida Yuriy Savchenko tomonidan kiritilgan yagona to’p o’yin taqdirini hal etdi va moskvaliklar kubokni qo’lga kiritishdi. Shunga qaramay, Eliseev shogirdlari Evrokuboklarga yo’llanma olishlariga bir qadam qolgani bilan faxrlana oladilar. Shuningdek, Birodar Abduraimov chempionat o’yinlarida 22 gol urib, tbilisilik Gavasheli bilan birga to’purarlar ro’yxatining yuqorisidan joy oldi. Chempionatning eng kuchli 33 futbolchisi qatoridan Abduraimovning o’rin olgani mutaxassislar o’sha yilgi to’purar sifatida hujumchimizni tan olishganini ko’rsatib turibdi. 1969 va 1970 yillarda yana Yakushin bosh murabbiylikni o’z qo’liga oldi. Jamoa 16 va 13-o’rinlarni egalladi. 1969 yil “Krilya Sovetov” bilan Toshkentdagi uchrashuvda jamoa afsonasi Gennadiy Krasnitskiy mamlakat chempionatidagi yuzinchi golini urishga erishdi. 1971 yil klubni o’z tarixidagi eng yuqori o’ringa olib chiqqan Keller Toshkentga qaytdi. Biroq Krasnitskiy endi yordamchi murabbiy bo’lib faoliyatini davom ettira boshladi, ya’ni u katta futboldagi faoliyatini tugatdi. Bu esa qimmatga tushdi. Etakchisidan ayrilgan jamoa o’yin uslubini oldingidek saqlab qololmadi va birinchi ligaga tushib ketdi. Keyingi mavsumda “Paxtakor”ni Vyacheslav Solovev boshqardi. U bir yilning o’zidayoq "Paxtakor"ni yuqori ligaga qaytardi. 33 uchrashuvda 34 to’p kiritgan Birodar Abduraimov birinchi liga to’purariga aylandi. Xulosa qiladigan bo’lsak, ushbu yillar davomida Pshenichnikov, Shtern, Inoyatov, Rahmatullaev, Abduraimov, Krasnitskiy, Ibragimov, Isoqov, Varyuxin, Turg’unov, Dotsenko, Lyubartsev, Bektoshev va boshqa bir qator o’yinchilar ajoyib harakatlari bilan muxlislar mehrini qozonishdi. 1979 yilgi mavsumda jamoa Kochetkov boshchiligida start oldi, lekin chempionat o’rtalarida qayd etilgan qoniqarsiz natijalar sababli uning o’rnida Oleg Bazilevich ish boshladi. Shundan so’ng “Paxtakor” birinchi davra oxirida raqiblarini

15 ketma-ket mag’lubiyatga uchratdi va turnir jadvalida yuqoriga ko’tarilishni boshladi. Ammo 11 avgust kuni yuz bergan mash’um fojea jamoamizning 17 nafar a’zosini hayotdan olib ketdi...1979 yilning 11 avgust sanasi o’zbek futbol jamoatchiligi uchun qora harflar bilan yozib qo’yilgan. O’sha voqeaga ham tezda 30 yil bo’ldi. Butun xalqning aza tutishiga sabab bo’lgan hodisa Dneproderjinsk osmonida sodir bo’lgan. Toshkent vaqti bo’yicha soat 13dan 35 daqiqa 38 soniya o’tdi. Shu lahzada Toshkent-Gurev-Donetsk-Minsk reysida parvoz qilayotgan TU-134 samolyoti Chelyabinsk-Kishinyov reysini bajarayotgan shu rusumdagi boshqa samolyot bilan to’qnashib ketdi. Fojea erdan 8400 metr balandlikda yuz berdi va ikki samolyot bortida bo’lgan 178 kishi halok bo’ldi. Ular orasida o’sha vaqtda o’zbek futbolining faxri hisoblangan «Paxtakor»ning 17 nafardan iborat tarkibi ham bor edi. Afsuski, dispetcherning xatosi ikki yuzga yaqin insonlarni bu hayotdan olib ketdi. Ushbu halokatdan juda ko’pchilik o’zini yo’qotib qo’ygandi. Chunki o’sha mavsumda «Paxtakor» ishonchli o’yin ko’rsatib, yuqori o’rinlardan joy egallashga haqli ekanligini isbotlab kelayotgandi. Hatto, ba’zi mutaxassislar jamoaning yaqin yillar ichida Evrokuboklarda o’ynashi mumkinligi to’g’risida taxmin qilayotgandi. Fojea oqibatida nafaqat ko’plab insonlar halok bo’ldi, balki bu o’zbek futbolining rivojlanishiga ham o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatdi. Tasavvur qiling, o’shanda bizning eng yaxshi futbolchilarimiz dunyodan ko’z yumdi. Natijada bir butun bir avloddan ajralib qoldik. Agar o’sha halokat bo’lmaganda futbolimiz hozirgi saviyasidan ikki-uch barobar yuqoriroq bo’lishi mumkin edi. Samoda halok bo’lgan o’yinchi va jamoa a’zolarining ro’yxati mazkur insonlardan iborat: Idgay Borisovich Tazetdinov - Murabbiy, Vladimir Vasilevich Chumakov - Shifokor, Mansur Inomjonovich Tolibjonov - Ma’mur, futbolchilar - Mixail An, Vladimir Fyodorov, Olim Ashirov, Ravil Agishev, Konstantin Bakanov, Yuriy Zagumennix, Aleksandr Korchyonov, Nikolay Kulikov, Vladimir Makarov, Sergey Pokatilov, Viktor Churkin, Sirojiddin Bozorov, Shuhrat Eshbo’taev, Vladimir Sobirov. 1980 va 1981 yilllarda jamoaga berilgan engillik bejizga bo’lmagani o’z isbotini topdi. Chempionatda 16 va 18-o’rinlar egallandi. Bosh murabbiylik

16 faoliyatini 1980 yilning o’rtalarida boshlagan Ishtvan Sekech 1982 yil jamoani o’z tarixidagi eng yuqori o’ringa yana bir marta olib chiqdi. Afsuski, sovrinli pog’onalarga etish uchun besh ochkogina etishmadi. Shunga qaramay, o’sha yildagi ishtirok muxlislarga olam-olam quvonch ulashdi. Afsuski, 1984 yilgi mavsum "Paxtakor" uchun omadsiz keldi va klub bilan yuqori cho’qqiga ko’tarilgan Sekech quyiga sho’ng’ishga ham majbur bo’ldi. Bu safar birinchi ligaga sayr naqd olti yilga cho’zildi. Faqat 1990 yilda Fyodor Novikov “Paxtakor”ni oliy ligaga qaytardi. Magometov, Pyatnitskiy, Makarov, Sinelobov, Miklyaev, Bondarenko, Gess, Zeytullaev, Nortojiev, Kovshov, Qosimov, Abduraimov, Bilolov singari futbolchilar o’z mahoratlarini yorqinroq namoyish qilishdi. 1991 yil oxirgi marta SSSR chempionatlari o’tkazilgani bilan tarixda qolgan. "Paxtakor" 14-o’rinni egallab, o’z ornini saqlab qolishga erishdi. SSSR birinchiliklari tarixidagi so’nggi uchrashuvini “Paxtakor” Ahrol Inoyatov qo’l ostida o’tkazdi. Shu tariqa Sobiq Ittifoq chempionatlari nihoyasiga etdi va barcha mamlakatlar o’zlarining mustaqil birinchiliklarini tashkil eta boshlashdi. Shu jumladan, O’zbekiston ham. 1992 yil "Paxtakor" Farg’onaning "Neftchi" jamoasi bilan birinchi marotaba o’tkazilgan O’zbekiston oliy ligasida bir xil ochko to’plab, qo’sh chempionga aylandi. 1993 yilgi mavsumni Bahodir Ibrohimov qo’l ostida o’tkazgan jamoa chempionat oltin medallariga erisha olmadi, lekin muxlislarni mamlakat kubogini qo’lga kiritib, xursand qildi. 1995 yil gollandiyalik mutaxassis Xans Ferel jamoada ish boshladi. Uning boshchiligida sovrinli o’rinlar egallanmadi, lekin “Paxtakor” ishtirokidagi sermahsul uchrashuvlar muxlislarga juda ma’qul keldi. 1996 yil kubok finalida “Neftchi”ga penaltilar seriyasida imkoniyatning boy berilgani bilan yodda qoldi. Buni qarangki, o’shanda penaltini aniq amalga oshira olmagan Andrey Akopyants oradan bir yil o’tgach, qo’shimcha vaqtda farg’onaliklar darvozasini ishgol qildi va "Paxtakor"ga ikkinchi kubokni keltirdi. Bu o’sha mavsumda chempionatdagi muvaffaqiyatsizlikni unutishga yordam berdi. 1998 mavsumni katta o’zgarishlar bilan boshlagan “Paxtakor”ning oltin medallarni qo’lga kiritishi taxmin qilingandi va shunday bo’ldi ham. Chempionatni bir tekisda o’tkazgan jamoa yakunda turnir jadvalining eng yuqori pog’onasidan

17 o’rin oldi. Klubni navbatdagi chempionlikka braziliyalik murabbiy Ubiraja Vega da Silva olib kelgani e’tiborga molik hol. O’sha mavsumda Pavel Bugalo, Rustam Shoymardonov, Aleksandr Xvostunov, Baxtiyor Qambaraliev, Baxtiyor Ashurmatov, Murod Aliev, Nikolay Shirshov, Otabek Pirmatov, Mirjalol Qosimov, Andrey Akopyants, No’’mon Nurmatov, Dilmurod Nazarov, Azamat Abduraimov, Sobir Xodiev va Igor Shkvirin singari futbolchilar o’zlarini ko’rsatishdi. Afsuski, 1999 va 2000 yilgi mavsumlar “Paxtakor” uchun omadsiz kechdi. Jamoa mos ravishda 4 va 7-o’rindan joy oldi. Nihoyat, 2001 yilga kelib ijobiy o’zgarishlar yuzaga keldi. Chempionatda kumush medallar qo’lga kiritilgan bo’lsa, O’zbekiston Kubogi uchinchi bor klub muzeyiga keltirildi. Final uchrashuvida Leonid Koshelev tomonidan kiritilgan ikki to’p jamoaga “Neftchi” ustidan 2:1 hisobida g’alaba keltirdi. Shu tariqa “Paxtakor”ning oltin erasi boshlandi. 2001 yildan keyingi davr "Paxtakor" tarixida oltin harflar bilan bitiladigan bo’ldi. Jamoa tarkibi tubdan yoshartirib yuborilishi natijasida, kuchli jamoa shakllandi va “Paxtakor” 2008 yilgacha ichki musobaqalarda g’oliblikni o’zida saqlab kelishga erishdi. Shuningdek, stadion to’liq ta’mirdan chiqarildi, jamoa akademiyasi ishga tushdi va klub professional tizimda ishlashga o’tdi. Bundan tashqari, yangi tashkil etilgan Osiyo Chempionlar ligasining dastlabki ikki mavsumida yarim final zabt etildi. Albatta, bu kabi faktlar jamoaning juda yaxshi natijalarni qayd etganini isbotlab turibdi. Bu yillar ichida “Paxtakor”ga Tachmurod Agamurodov, Viktor Jalilov, Ravshan Haydarov va Valeriy Nepomnyashiy singari tajribali murabbiylar ustozlik qilishdi. Qo’lga kiritilgan natijalar ham shunga yarasha bo’ldi. Ketma-ket olti mavsum mobaynida jamoa O’zbekiston chempionati va Kubogida g’olib chiqdi. Bir yillik tanaffusdan so’ng 2009 yil kubok yana qo’lga kiritildi. Ignatiy Nesterov, Leonid Koshelev, Server Jeparov, Anvar Soliev, Temur Kapadze, Odil Ahmedov, Asror Aliqulov, Anzur Ismoilov, Zayniddin Tojiev, Eldor Magdeev, Aleksandr Geynrix, Ilhom Suyunov, Temur Jo’raev va boshqa bir qator futbolchilar g’alabalarga munosib hissalarini qo’shishdi. 2011 yil yana bir bor O’zbekiston Kubogiga ega chiqildi. 2012 yil esa muxlislar 4 yillik tanaffusdan jamoaning chempionlikka erishganini bayram qilishdi. Bu safar

18 oltin medallar chempionatlar tarixidagi eng yosh tarkib bilan qo’lga kiritildi. 2014 yil esa chempionlikka mag’lubiyatsiz mavsumdan keyin erishildi. Samvel Babayan qo’l ostida jamoa mavsum mobaynida ishonchli futbol namoyish qildi. Krasnitskiy futbolchilik faoliyati davomida to’purar-hujumchi sifatida yildan yilga takomillashib bordi. Igor Netto, Lev Yashin, Valentin Ivanov, Mixail Mesxi, Valeriy Voronin, Slava Metreveli singari o’nlab mashhur charm to’p ustalari bilan birgalikda jahonning eng kuchli jamoalariga qarshi o’yinlarda tajribasini orttirib bordi. - Men endi futbolchilikni boshlagan paytlarim, - deb eslaydi sobiq futbolchi To’lagan Isoqov. – O’shanda men chaqqon edim. Meni raqiblar rosa tepishardi, yiqilmasdim, o’yinni davom ettirib ketaverardim. O’shanda Gennadiy Aleksandrovich menga “yiqil, yiqil” deb baqirardi. Keyin bilsam, unga shu kerak ekan. Ya’ni, jarima to’pi. Unga farqi yo’q edi, maydonning istagan joyidan bo’lsa ham gol uraverardi. “Spartak” Moskva kelganida Vladimir Maslachenkoning darvozasiga maydonning o’rtasidan gol urgandi. Bunga qancha katta kuch kerakligini bilasizmi? Gavdasi yirik, jismonan baquvvat edi. Bizga har tomonlama o’rnak edi. Biz yiqilib unga jarima ishlab berardik. Buyam oson emas, bunga ham san’at kerak, ellik ming odamni ishontirish oson emas. U bizga ham aka, ham ota bo’lib maydondayam, hayotdayam tarbiya yo’lini ko’rsatdi. Jamoadoshlari uni “krasniy” deb chaqirishardi. Bu uning familiyasi bilan bog’liqmi yoki oyog’iga bog’langan qizil ip bilanmi, buni bilish qiyin. Krasnitskiy haqida gapirishganda tengdoshlari uning oyoq o’lchami kichik bo’lganini eslashadi. Zambarakning o’qiday tezlikka ega bo’lgan zarba beruvchi oyoqlar favqulodda kichik! Ma’lum bo’lishicha, uning oyog’i fiziologik jihatdan aynan jarima to’plari tepishga moslashgan ekan. Ya’ni, oyoq barmoqlari kichik va qalin, oyoq kafti esa baland va kalta bo’lgan. U to’pni tepganida oyog’i to’pning ichiga kirib ketarkan va to’p o’zining uchish yo’nalishi jarayonida ichki qarshilik yanada kuchayib zarbaning tezligi oshar ekan. Krasnitskiyning jamoadoshi, “Paxtakor” darvozaboni Nikolay Lyubartsev bu haqda shunday deydi.

- Gennadiy Aleksandrovich haqida gapirganda unga nisbatan tabiat bergan iste’dod deb ta’rif beramiz. Hammaga ham bunday iste’dod, imkoniyat berilavermaydi. Baland bo’yli, pishiq mushaklarga, katta tezlikka ega, ajoyib fikrlaydigan inson edi. Uning zarbasi juda kuchli edi. U qanchalik uzoqdan zarba bersa, zarbaning kuchi yanada oshardi. Men avvaliga bunga ahamiyat bermadim. Keyinchalik, mashg’ulotlar paytida buni kuzata boshladi. Qanchalik uzoqdan tepsa, zarba shunchalik kuchli bo’lib boraverardi. Chunki, o’ning oyog’i kichik o’lchami kichik, ya’ni, 39-o’lchamli bo’lgani bilan, tovoni baland, barmoqlari kalta edida bor kuchi bilan tepganda to’p xuddi raketaga o’xshab uzoqqa borganda tezlik olardi. Uzoqlashgan sayin tezlik ham oshardi. Uning kuchli va tezkor zarbasiga tushib qolishdan hamma qo’rqardi. Biz Moskvaning “Spartak” klubiga qarshi o’ynaganimizda u 45-50 metrlarga to’pni o’rnatdi. Moskvaliklar darvozaboni o’sha paytlardagi Sobiq Ittifoq termasi darvozaboni Vladimir Maslachenko edi. Gena taxminan 20 metrlardan tezlik olib yugurib keldi va kuchli zarb bilan to’pni tepdi. To’p darvozaning uzoq burchagindan joy oldi. Jamoadoshlarining tili bilan aytilgan bu misolda ham maydon markazidan tepilgan to’pni ushlashga Vladimir Maslachenko ojiz qolgan. Aslida u bu to’pni qaytara olarmidi? Bu savol keyinchalik Vladimir Nikitichga berilganida u “ha” deb javob qaytargandi. “Lekin, undan keyin sog’ qolmasligim aniq edi”, - deb qo’shimcha qilgandi Maslachenko. Krasniykiyning ana shunday zarbalarini gruzin futbolchilari ham tatib ko’rishgan. - U bir marta futbolni tugatdi va ma’lum muddatdan keyin yana qaytdi, - deb eslaydi To’lagan Isoqov. – U formadan chiqib ketgan, tekshirib ko’rish kerak. Shunda “Paxtakor” murabbiylari uni o’rinbosarlar tarkibida sinab, keyin asosiy tarkibga tushirishga qaror qilishdi. Biz Kutaisiga, “Torpedo”ga qarshi o’yinga bordik. Biz, asosiy tarkib futbolchilari o’yinni tribunadan turib kuzatayapmiz. Bir payt “jarima” bo’ldi. 35 metrlardan Krasnitskiy shunday zarba berdiki, to’pni qaysi yo’nalishda ketganini biz ko’rmay qoldik. Lekin, to’p darvozada edi. Olti kishi jonli devor hosil qilgan, undan keyin darvozabon bor, ular ham ko’rmay qolishdi. O’n

20 daqiqadan keyin yana “shtrafnoy” bo’ldi. Xuddi shu joydan. Bir payt qarasak, “stenka”da turganlar qochib ketayapti, darvozabon ham qochdi. U esa sekin to’pni dumalatib gol urdi. O’yindan keyin biz gruzin futbolchilaridan so’radik, “nima bo’ldi, nimaga qochib ketdinglar?”. Ularning aytishicha, to’p “jonli devordagi” ikki futbolchining orasini yorib, qovurg’alarini ezib o’tib ketgan ekan. Keyingi safar gruzinlar qo’rqib qolishgan. Shundan keyin boshqasini gapirmasa ham bo’ladi. Diego Maradonani futbolga ruhlantirgan Gennadiy Krasniytsiy Sobiq Ittifoq terma jamoalariga ko’p chaqirilar edi. Biroq, bu chaqiruv faqatgina terma uchun emasdi. Uni murabbiylar birato’la Moskva yoki Kievga ko’chib o’tgan holda terma jamoada o’ynashga taklif etishardi. Lekin, Krasniykiy “Paxtakor”dan boshqa klub kiyimini kiymadi. - Lobanovskiy bilan u yaqin do’st edi, - deydi To’lagan Isoqov. – ular ikkalovi terma jamoalarda birga o’ynashgan, Lobanovskiy burchakdan gol urgan bo’lsa, Gena kuchli zarbaga egaligi bilan mashhur bo’lgan. “Dinamo” bilan o’ynagan paytlarimizda u Lobanovsikyga hazillashardi: “stenkaga tur”, derdi. U esa “yo’q, jonimdan to’yganim yo’q” deb turmasdi. Zarbasidan qo’rqardi, uning kuchini biladi, oqibatini ham bilardi va turmasdi. Darhaqiqat, “Paxtakor” tarkibida zambarak zarbasiga ega bo’lgan futbolchining oldiga chiqishga na himoyachilar, na darvozabonlarning yuragi dov berardi. U futbolni, «Paxtakor», qadrdon shahri Toshkentni cheksiz sevardi. Krasnitskiy o’zi tug’ilib o’sgan O’zbekiston shuhratini olamga tanitish, shu yurt muxlislari mehrini qozonish uchun bor kuchini ayamadi. U sobiq ittifoq chempionatlaridagi 150dan ortiq golini birgina «Paxtakor»da o’ynab, «Paxtakor»da kiritdi! Toshkent jamoasi o’yinchilaridan birinchi bo’lib yuzta va undan ko’p gol urgan futbolchi sifatida Grigoriy Fedotov klubi a’zosiga aylandi. O’zbekistonda XX asrning eng yaxshi futbolchisi deb e’tirof etilgan Gennadiy Krasnitskiyning xotirasi bugungi yoshlar uchun o’rnak bo’lishi kerak. Gennadiy Krasnitskiy haqida gapirganda albatta uning yaqin jamoadoshi Stanislav Stadnikni eslamasa bo’lmaydi. Stadnik jamoaga qo’shilganidan keyin ishqibozlar toshkentliklarning oldingi chizig’ida ajoyib tandemning hujumlariga

21 guvoh bo’lishdi. Stadnik va Krasnitskiy bir-birini to’ldirar, ajoyib kombinatsiyalar uyushtirar, eng muhimi, o’zbek futbol ishqibozlari uchun quvonch ulashardi. - Bu juftlik bir-birini to’ldirishardi. Stadnik ham yirik gavdali, yaxshi fikrlaydigan, jismonan baquvvat futbolchi edi. Maydonni yaxshi ko’ra olardi. Ular bir-birlarini bir qarashda tushunishardi. Ular shunday o’ynashdiki, boshqalar ularni hurmat qilishga majbur edi, - deydi Nikolay Lyubartsev. – Albatta, o’sha paytlarda o’ynagan boshqa futbolchilarning ham mehnatlarini eslash kerak. Tazetdinov, Suyunov, Bektoshev, Abduraimov, Isoqov, Sharipov, Ibrohimov va boshqalar. Bular bir butun, yaxlit bir organizm kabi shakllangan edilar. Bu futbolchilarning barchasi o’zbek zaminidan etishib chiqishgandi. Ularni Moskva, Kiev chaqirishardi. Ular esa o’z yurtiga sodiq edilar. Ta’kidlash kerakki, Stadnik va Krasnitskiy tandemidan mamlakatdagi hamma o’yinchilar qo’rqishardi. Stadnik juda ko’p vaziyatlarni yaratib berar, Gena esa uni golga aylantirardi. Umuman, gol urish qobiliyati ham hammaga berilavermaydi. Krasnitskiyda bu bor edi. Sherigining mehnatini u zoe ketkazmasdi. Shu paytlarda hamma aytishardi: “Krasnitskiy-Stadnik”. Gennadiy Krasnitskiy futbolchilikni tugatganidan so’ng bir necha yillar murabbiylik qildi. 1979 yildagi “Paxtakor”ning aviahalokati unga qattiq ta’sir ko’rsatdi. O’zining ko’z o’ngida tarbiyalanib, endi bo’y ko’rsatgan yoshlarning o’limidan u chuqur qayg’uga botdi. U 1988 yil hayotdan ko’z yumgandi. Uning o’limi haqida turli taxminlar bor. Afsuski, futbolimizning yuz yillik yubileyi nishonlanayotgan shu kunlarda ham uning hayot sarlavhalariga soya soluvchi materiallar matbuotimiz sahifalarida chop etildi. Biroq, aslida Gennadiy Krasnitskiyning ichkilikdan o’lib ketganligi haqidagi ma’lumotga haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Rossiyalik tarixchi jurnalist Fyodor Razzoqov tomonidan yozilgan materialga tayanadigan bo’lsak, bu voqea biroz boshqacha bo’lgani oydinlashadi. “1988 yil ittifoq futboli og’ir judolikka uchradi - Toshkentning «Paxtakor» klubi afsonaviy futbolchisi Gennadiy Krasnitskiy o’z joniga qasd qilishi oqibatida hayotdan ko’z yumdi. Gena 1971 yilda futbolchilik faoliyatini tugatib, «Paxtakor»da murabbiy sifatida ishlay boshladi. Shundan so’ng O’zbekistonning bir qancha jamoalarini boshqarib, 1986 yilda kasaba uyushmasining bolalar futbol maktabida

22 bo’lim boshlig’i sifatida ish boshlaydi. Oylik maoshi kamligi uchun uning lavozimini qayta ko’rib chiqishni talab qiladi. Lekin, uni ikkinchi ligada nazoratchi hakam sifatida tayinlashadi. Balki, ana shu ish Krasnitskiy fojiasining so’nggi qadami bo’lgan bo’lsa ajabmas... 1988 yilning iyun oyida Krasnitskiy Tojikistonning Qo’rg’ontepa shahriga navbatdagi o’yinda nazoratchilik qilish uchun borishi kerak edi. U o’zini kuzatib qo’yish uchun oila a’zolarining barchasi – onasi, xotini va qizi chiqishini istadi. Gennadiy: «Meni so’nggi marta kuzatib qo’yinglar», dedi. Lekin, gapning tagida nima yotganligini anglab etmagan Krasnitskiyning ayoli, havoning issiqligini bahona qilib, na o’zi aeroportga chiqdi va na qizining borishiga ruxsat berdi. Aeroportdan Gennadiyni uning onasi kuzatib qo’ydi. U samolyotga o’tirish uchun yo’l oldi va keyin yana ortga qaytib, o’zining sport sumkasini onasiga topshirib: «Ona, endi u menga kerak emas...», dedi. Fojia esa 1988 yilning 12 iyun kuni ro’y berdi. Bu haqda mashhur futbolchi Vladimir Fulomhaydarov shunday eslaydi: «Men Gennadiy Aleksandrovichni aeroportda kutib oldim va u o’sha kuni kechasi bilan mening ko’z oldimda bo’ldi. U har doimgidan ham sergak edi. Lekin nimadandir xafa va siqilgan ko’rinardi. O’yindan keyin Krasnitskiyning qattiq jahli chiqdi, toshkentlik hakam noxolis qarorlari bilan o’yinni «sindirganligi»ni aytdi. Telefon orqali barcha ma’lumotni Toshkentga uzatdi va mehmonxonada o’ziga ajratilgan xonaga men va M.Tunis bilan birgalikda yo’l oldi. Xonada esa asabiylashishda davom etdi, qo’lidagi uzugini goh echib, goh taqdi, sigaretni ketma-ket bir-biriga uladi. Bir necha marta kechki ovqatga taklif qilishimizga qaramay, u buni rad etdi. Biz joylashgan xona ikkita bo’limdan iborat edi. Krasnitskiy birdaniga o’rnidan turdi-da: «Mayli, xayr!», degancha shahdam qadamlar bilan yotoqxonaga kirib ketdi. Boshida biz shoshib qoldik va anglab etdik: «Nimadir bo’ldi...». Uning ortidan yugurib kirdik va faqatgina Gennadiyning oynadan sirpanib tushib ketayotgan oyoqlarinigina ko’ra oldik, xolos. Qandaydir qisqa lahzalarda uning o’limi yuz berdi. U barchasini aniq hisob-kitob qilgandi va mehmonxona atrofini o’rab turuvchi beton yo’lakchaga boshi bilan urildi...».

O’limi naqadar fojeali va sirli bo’lmasin, futbol maydonida Krasnitskiy daho edi. Bunga hech kim shubha qilmasdi. Lekin, hayotdachi, u qanday odam bo’lgan? Bu savolga Nikolay Lyubartsev shunday javob beradi. - U juda tartibli, intizomli inson edi. Hamma vaqt yordamini boshqalardan ayamasdi. U futbolchilik davrida ham, undan keyin futbol federatsiyasida ishlaganida ham ko’pchilikka yordam bergan. Futbolchilarni jamoalarga joylashtirish, maoshlari masalasi bo’ladimi, yordamini ayamasdi. O’ynab yurgan chog’larimizda bir voqea bo’lgandi. Biz birga yashaganimiz bilan men va uning o’rtasida biroz kelishmovchilik bor edi, gaplashmasdik. “Paxtakor” oliy ligadan tushib ketish xavfi ostida qoldi. Biz Sverdlovskda o’ynayapmiz. Yutmasak tushib ketamiz. O’yin oldidan Yodgora Nasriddinova oldimizga keldi, futbolchilarga butun o’zbek xalqi ko’z tikib turganini tushuntirdi. Shusiz ham hammamiz buni bilib turardik. Gennadiy Aleksandrovich bilan o’rtamizda kelishmovchilik bo’lsa ham, u hamma narsani o’sha kuni unutdi. O’yinda g’alaba qozonib, vazifani uddalaganimizdan keyin uning bag’rikengligidan hayratga tushgandim. Umuman gaplashmaydigan insonning oldiga kelib u menga qarata “Kolya, rahmat, yaxshi o’ynading” deb elkamni qoqib qo’ydi. Buni umuman kutmagandim va unga nisbatan nafratim hurmatga aylandi. Shu bo’ldiyu shaxsiy masalalar yopildi. Bu o’yinda men jarohat bilan o’ynagandim. Butun jamoa uni yaxshi inson sifatida hurmat qilardi. Gennadiy Krasnitskiyning yorqin va murakkab faoliyati, hayot yo’lini o’rganayotgan mutaxassislar bugun ham bisyor. Nima bo’lganda ham, Krasnitskiy o’zbek futboli tarixida tirikligidayoq o’ziga haykal o’rnata oldi. Bugungi yoshlar uchun ularning futbolchilik faoliyati ibrat bo’lishi lozim. 1991-yilda O’zbekiston Mustaqillikka erishgach, O’zbekiston Futbol Federatsiyasi (O’FF) 1994-yildan boshlab, Osiyo Futbol Konfederatsiyasi (OFK) hamda FIFAning to’laqonli a’zosiga aylandi. Shu yo’l bilan mamlakat jamoalari yirik xalqaro turnirlarda ishtirok etish huquqini qo’lga kiritdi. Jahon va Osiyo chempionati baxslari, Olimpiada va Osiyo o’yinlari musobaqalari o’z navbatida Federatsiya raxbarlarini futbol mutaxassislari, murabbiylar va barcha darajadagi murabbiylariga bo’lgan munosabatlarini tiklash va qayta yo’lga qo’yish imkoniyatini

24 yaratib berdi. Ana shu e’tibor va harakatlar bois, turli yillarda Farg’onaning Neftchi hamda Qarshining Nasaf jamoalari Osiyoning klublar o’rtasidagi nufuzli Qit’a Kubogi o’yinlarida muvafaqqiyatli ishtirok etdi. Yutuqlardan bir shingil sifatida, O’zbekiston terma jamoasining 1994-yilda, Yaponiyaning Xirosima shahrida o’tkazilgan Osiyo o’yinlarida champion bo’lganini alohida tilga olish mumkin. Bu hozirga qadar, O’zbekiston terma jamoasining eng katta yutuqlaridan biri sanaladi. Shuningdek, 2000-yilda Futzal, ya’ni mini-futbol bo’yicha O’zbekiston terma jamoasi Osiyo chempionati ikkinchi o’rinni egalladi. 2002-yilga borib, 20-yoshgacha bo’lgan futbolchilardan iborat O’zbekiston yoshlar terma jamoasi Jahon Chempionatining final qismiga yo’llanmani qo’lga kiritdi. 2015 yilda Plexanov nomidagi Rossiya iqtisodiyot universiteti olimlari ikl marotaba FIFAga a’zo 209 mamlakatning futbol rivojlanishi indeksini hisoblab chiqdi. Natijalariga ko’ra, O’zbekiston futbol sporti rivojlanishi ko’rsatkichi bo’yicha 57 o’rinda qayd etildi. O’zbekiston bu orqali Osiyo mamlakatlari orasida oltinchi o’rinni egallagan. Ro’yxatda Yaponiya (23 o’rin), Avstraliya (32 o’rin), Eron (36 o’rin), Xitoy (46 o’rin) va Janubiy Koreya (47 o’rin) O’zbekistondan oldinda joylashgan. MDH davlatlaridan Rossiya 20 o’rinni band etgan bo’lsa, Ukraina 33 o’rinda qayd etildi. Ro’yxatning yuqori beshligidan Germaniya, Frantsiya, Gollandiya, Angliya va Italiya o’rin olgan. Indeksda uchta guruhga bo’lingan 11ta ko’rsatkich hisobga olingan: Terma jamoalar va klublarning muvaffaqiyatlari, futbolning ommaviyligi, futbol rivojlanishi uchun tashqi omillarni baholashgan.

I.2. Futbolni rivojlantirish imkoniyatlari Terma jamoalarning muvaffaqiyatli ishtiroklari, klub va bolalar futbolining tezkor ravishda rivojlanishini O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Abdug’anievich Karimov hamda mamlakat hukumatining diqqat va e’tibori bilan bog’lash mumkin. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda futbolni rivojlantirish

25 borasida Vazirlar Mahkamasining qarorlari futbolni rivojlantirish to’g’risidagi qaror va farmonlari mamlakatimizda futbolni yanada rivojlantirish uchun muhim tasturilamal bo’lib xizmat qilmoqda. Bu orada, mini-futbol, ayollar hamda bolalar va o’smirlar futboli, ommaviy futbolni rivojlantirish borasida barcha masalalarni hal qiladigan, turli savollarga javob beradigan mustahkam, normativ - huquqiy baza vujudga keldi. Bu esa, xalqaro musobaqalarda terma jamoalar va klublarning muvaffaqiyatli ishtirokiga sabab bo’ldi. O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishning keyingi istiqbollarini ko’zlagan holda, O’zbekiston Respublikasida «Jismoniy tarbiya va sport haqidagi» Qonun 2000-yilning 26-mayida qabul qilindi. Shundan so’ng, O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining ana shu boradagi qator qonunlari e’lon qilindi: «O’zbekiston Respublikasida futbolning keyingi istiqbollarini belgilash to’g’risida»gi Qonuni (144-sonli; 18.03.1993) «O’zbekistonda futbol taraqqiyotining printsiplari va asoslarini tubdan amalga oshirish to’g’risida»gi Qonuni (27-sonli, 17.01.1996) «O’zbekistonda Futbol taraqqiyoti jamg’armasining faoliyatini yaxshilash va uni qo’llab quvvatlash to’g’risida»gi Qonuni 1998-yilning 6-iyulida qabul qilib, 238- sonli qonun etib belgilab qo’yildi. Bu qonun O’zbekistonda futbolni rivojlantirish bo’yicha 2006-yilgacha amalda bo’ladigan milliy dasturga ishora edi. 1996-yilning 17-yanvarida qabul qilingan 27-sonli qonun yordamida professional klublar tizimi orqali respublikada futbolni rivojlantirish siyosati aniqlab olindi. O’zbekiston chempionatining Oliy Ligasida hozirga kelib, 16 ta jamoa ishtirok etadi. Birinchi Ligada esa, 20 ga yaqin professional futbol klublari kurash olib bormoqda. 200 dan ortiq klublar esa, ikkinchi ligada birinchi liga yo’llanmasi uchun kurashni davom ettirmoqda. Mamlakatimizda futbol klublari hamda terma jamoalariga munosib o’rinbosarlar tayyorlash maqsadida respublikamizning barcha viloyatlarida futbol bo’yicha ixtisoslashgan maktab-internatlar tashkil etilgan. Ana shu yosh iqtidorlarning kelajagi uchun mas’ul bo’lgan murabbiylar hamda hakamlarning malakasini oshirish bo’yicha, Toshkentda FIFA hamda OFK

26 mutaxassislari ishtirokida xalqaro seminarlar ham uyushtirilmoqda. Shu davr mobaynida respublikamizdagi ko’pgina stadionlar qayta ta’mirlanib, yangi o’yingohlar ham barpo etilmoqda. Bundan tashqari mini-futbol baxslari uchun qator maydonlar ishga tushirildi. O’zbekistonning boshqa hududlarida ishlarni tashkil etish uchun O’zbekiston Futbol Federatsiyasi tarkibidagi viloyatlarda futbol federatsiyasi yaratildi. Ana shu federatsiyalar O’zbekiston Futbol Federatsiyasiga kerakli ma’lumotlarni o’z vaqtida to’g’ridan to’g’ri etkazib beradi. Hech bir narsa sportchalik mamlakatni dunyoga tez mashhur qila olmaydi. Istiqlolning dastlabki yillarida Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan aytilgan ushbu so‘zlar navqiron avlodni har tomonlama barkamol etib voyaga yetkazish, jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish va ommalashtirish borasidagi ishlarni amalga oshirishda muhim omil bo‘ldi. O‘zbek futbolining xalqaro maydonda katta muvaffaqiyatlarga erishayotgani bu borada amalga oshirilayotgan samarali ishlarga yaqqol misol bo‘la oladi. O‘zbekiston o‘smirlar terma jamoasining futbol bo‘yicha Meksikada bo‘lib o‘tgan jahon chempionatida munosib ishtirok etishi mamlakatimizdagi millionlab futbol muxlislariga cheksiz quvonch baxsh etdi. AQSH, Chexiya va Avstraliya kabi kuchli jamoalar ustidan g‘alaba qozongan va sayyoramizdagi eng yaxshi sakkiz jamoa qatoridan munosib o‘rin olgan yosh futbolchilarimiz dunyoga o‘zlarining yuksak mahoratini namoyish etdi. O‘zbekiston jamoasi futbol bo‘yicha 17 yoshgacha bo‘lgan yoshlar o‘rtasidagi jahon chempionatida ilk bor ishtirok etdi. Shu bilan birga, biz MDH va Boltiqbo‘yi davlatlari orasida ushbu chempionatda qatnashgan yagona terma jamoa edi. Bularning barchasi mamlakatimizda futbolning yangi rivojlanish bosqichiga ko‘tarilganidan dalolat beradi. O‘zbekiston haqli ravishda futbolni rivojlantirish bo‘yicha Osiyodagi yetakchi davlatlardan biri hisoblanadi. Buni xalqaro va mintaqaviy sport tashkilotlari vakillari ham, mamlakatimizga tashrif buyurgan hamda keng ko‘lamli islohotlarning guvohi bo‘lgan Lionel Messi, Krishtianu Ronaldu, Samuel Eto O, Fransesk Fabregas kabi jahon futboli yulduzlari ham e’tirof etmoqdalar. Bugun bunday yuqori natijalardan

27 ruhlangan mamlakatimiz futbolchilari O‘zbekiston shon-shuhratini yanada oshirishga intilmoqdalar. Bugungi kunda futbolni rivojlantirish bo‘yicha zamonaviy infratuzilma shakllantirilgan va bu yo‘nalishdagi salmoqli ishlar izchil davom ettirilmoqda. Davlatimiz rahbarining 2011 yil 19 yanvarda qabul qilingan “2011-2013 yillarda respublikada futbolning moddiy-texnika bazasini yanada mustahkamlash va uni rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori futbol tarixida yangi sahifa ochdi. Unda futbol infratuzilmasini yanada takomillashtirish, ushbu sport turiga bolalarning qiziqishini oshirish, professional futbol klublari qoshidagi bolalar-o‘smirlar sport maktablarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, zamonaviy sport maydonlarini barpo etish va mavjudlarini xalqaro talablar asosida kapital ta’mirlash singari dolzarb vazifalar belgilangan. 2010- 2011, 2016 yillar mamlakatimiz futboli uchun muvaffaqiyatlarga boy bo‘ldi. O‘zbek hakami Ravshan Ermatov jahon chempionatining final qismida ishtirok etdi va murakkab o‘yinlarni xolislik bilan boshqargani uchun ekspertlar va futbol muxlislarining yuqori bahosiga sazovor bo‘ldi. Bundan tashqari, u ketma-ket uchinchi marotaba Osiyoning eng yaxshi hakami, deb tan olindi. Mamlakatimizda futbolning rivojlanayotganini inobatga olib, Xalqaro futbol uyushmalari federatsiyasi Ijroiya qo‘mitasi Syurix shahridagi (Shveysariya) navbatdagi majlisda 20 yoshgacha bo‘lgan qizlar o‘rtasida o‘tkaziladigan 2012 yilgi jahon chempionatiga O‘zbekiston mezbonlik qilishi haqida tarixiy qaror qabul qildi. Shubhasiz, ushbu nufuzli musobaqa ham futbolning yoshlarimiz o‘rtasida yanada ommalashishi va milliy futbolimiz rivojini yangi sifat bosqichiga ko‘tarishga xizmat qiladi. Bularning barchasi O‘zbekistonda futbolning izchil rivojlanayotgani va uning infratuzilmasi mustahkamlanayotganidan, bu boradagi amaliy ishlar xalqaro musobaqalardagi g‘alabalarimizga ishonchli poydevor bo‘layotganidan dalolat beradi.

I bob bo’yicha xulosa Mamlakatimizda mustaqillik yillarida aholining, ayniqsa, yosh avlodning jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan muntazam shug’ullanishi uchun zamon talablariga mos shart-sharoitlar yaratildi, sport musobaqalari orqali yoshlarda o’z irodasi, kuchi va imkoniyatlariga bo’lgan ishonchni mustahkamlash, mardlik hamda vatanparvarlik, ona-Vatanga sadoqat tuyg’ularini kamol toptirish, ular orasidan iqtidorli sportchilarni saralab olish va maqsadli tayyorlash ishlarini tizimli tashkil etish borasida keng ko’lamli ishlar amalga oshirildi. Bugungi biz tanlagan mavzu jismoniy tarbiya va ommaviy sportning jamiyatimiz hayotidagi rolini yanada kuchaytirish, aholining barcha qatlami orasida sog’lom turmush tarzini shakllantirish, yoshlarga o’z qobiliyat va iste’dodlarini ro’yobga chiqarishlari uchun barcha shart-sharoitni yaratish orqali ularni ommaviy tarzda sportga, sog’lom turmush tarziga oshno qilish, -qolaversa, nufuzli xalqaro maydonlarda Vatanimiz bayrog’ini baland ko’tarib kelayotgan mashhur sportchilarimiz saflarini tobora kengaytirishga xizmat qiladi deb o’ylayman. Zero O’zbekistonda futbol tarixi to’liq va mukammal holda o’rganib chiqilsa, ommaviy axborot vositalarida O’zbekiston futboli to’liq yoritilsa, mahallalarda futbolni rivojlantirish yuzasidan qo’shimcha chora tadbirlar belgilansa, yosh va iqtidorli futbolchilarni o’z vaqtida aniqlash va tanlash ishlari yaxshi yo’lga qo’yilsa, yoshlar o’rtasida futbol bo’yicha turli an’anaviy musobaqalar o’tkazib turilsa O’zbekistonda raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash samaradorligi yanada oshadi.

II BOB O’ZBEKISTONDA FUTBOLNI RIVOJLANTIRISh ISTIQBOLLARI II.1. O’zbekistonda erkaklar futbol jamoalarini shaklantirish va ularni tashkil etish Mamlakatimizda so’nggi yilllarda olib borgan sa’y-harakatlar va mehnatlar bugunga kelib o’zining mevasini bermoqda. Futbol maktablari va akademiyalarini tashkil qilish, stadionlarning holatlarini yaxshilash, infratuzilmani tubdan o’zgartirish, tajriba ortirish uchun barcha terma jamoalarimiz uchun horij yig’inlariga tayangan dasturni ishlab chiqish, Milliy chempionatimizning saviyasini yaxshilash kabi xayrli ishlar amalga oshirilmoqda. "O’zbekiston futbolini qo’llab-quvvatlash fondi" tashkil etildi va unga O’zbekiston respublikasi bosh vaziri rahbarlik qilgan. Ushbu fond orqali klublarni, bolalar futbolini hamda murabbiylarini qo’llab-quvvatlash ishlari amalga oshirilmoqda. Endilikda barcha klublarimiz terma jamoalarga munosib yoshlarni etkazib chiqarishdan manfaatdor bo’lib qolishgan. Yosh futbolchilarga maxsus grandlarni joriy etilgan. Futbolchilarda ko’nikma va malaka sport tayyorgarligi jarayonida hosil qilinadi. Bunga esa mashqlarni qayti-qayta takrorlash orqali erishiladi, takroriylik, o’z navbatida, butun a’zo va tizimlar faoliyatiga ta’sir etadi. Sport tayyorgarligi – bu barcha omil (vosita, uslub, sharoit)lardan birgalikda izchil foydalanish bo’lib, futbolchilarning sport muvaffaqiyatlariga erishishdagi tayyorgarligi ta’minlanadi. Sport tayyorgarligining butun jarayonini shartli ravishda ta’lim va mashg’ulot qismlariga bo’lish mumkin. Ta’lim deganda shug’ullanuvchilarning bilim, malaka va ko’nikmalarning boshlang’ich bosqichini egallab olishi nazarda tutiladi. Ta’limning asosiy mazmuni – o’yinning texnik elementlarini, taktikadagi oddiy individual va guruh harakatlarini shakllantirishdan iborat. Mashg’ulot – bu olingan bilim, ko’nikma va mala-kalarni mustahkamlash hamda takomillashtirishga qaratil-gan tayyorgarlikning keyingi bosqichi. Mashg’ulotning asosiy mazmuni – texnik usullarni. taktikadagi individual, guruh va

30 jamoa harakatlarini takomillashtirishdan, jismoniy, axloqiy va irodaviy xislatlarni rivojlan-tirishdan iborat. Sport mashg’ulotsi bu boshqa-rish uslubi asosida uzviy tarzda sportchilar tayyorlashdir. Ta’lim va mashg’ulotga maxsus tashkil qilingan ko’p yillik yagona pedagogik jarayon deb qarash zarur. Ularni bir-biridan keskin suratda ajratib bo’lmaydi, chunki ta’lim bera turib, mashg’ulot qildiramiz va ayni chog’da mashg’ulot qildira turib ta’lim beramiz. Ta’lim va mashg’ulotni tushuncha sifatida ajratish o’quv-mashg’ulot ishining o’ziga xos vizifalari borligini ravshanroq aniqlash imkonini beradi. Futbolchilar tayyor-lashning turli bosqichlarida ta’lim va mashg’ulotning salmog’i o’zgarib turadi. Ta’lim va mashg’ulot jarayoni tarbiyaviy xarakter kasb etishi darkor. Shunga ko’ra o’quv-mashg’ulot mashg’u-lotlariga katta talablar qo’yilmoqda. Mashg’ulotlar shunday tartibda uyushtirilishi kerakki, ular shug’ullanuvchilarda zarur malaka hamda ko’nikmalarni rivojlantirish bilan birga dunyo qarashlarini ham shakllantirsin. Ta’lim va mashg’ulot vazifalarining muvaffaqiyatli hal qilinishi eng avvalo murabbiyning shaxsiga bog’liq, chunki u o’quv-mashg’ulot jarayonida markaziy figura hisoblanadi. Murabbiy maxsus bilimini muntazam ravishda takomillashtirib, o’z g’oyaviy-siyosiy saviyasini oshirib borishi, ilm-fan va amaliyotdagi yangi yutuqlardan xabardor bo’lishi, ularni ta’lim, mashg’ulot jarayoniga joriy eta bilishi kerak. Futboldan bo’yicha tashkil qilingan mashg’ulotlar mamlakat jismoniy tarbiya tizimi oldida turgan vazifalarni hal qilishga qaratilgandir. Mashg’ulotlarning asosiy mazmuni kishini mutanosib kamol toptirish, uning ijodiy mehnat qilishi va Vatan himoyasi uchun zarur bo’lgan ma’naviy hamda jismoniy qobiliyatni har tomonlama rivojlantirishdan iborat bo’lishi kerak. Biroq futbol amaliyotida ba’zan yuksak natijalar ketidan quvib, ta’lim va mashg’ulotning sog’lomlash-tiruvchi yo’nalishini, ya’ni tarbiyaviy xususiyatini

31 yoddan chiqarib qo’yadilar. Mashg’ulotga bunday bir tomonlama yondashish, odatda, noxush oqibatlarga olib keladi. Futbolchilarning nihoyatda sog’lom, jismonan yaxshi rivojlanganligi, yuksak axloqiy-irodaviy fazilatlari futbol mahoratini egallab olishda asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Futbolchilarning ta’lim va mashg’ulot jarayonlarida quyidagi vazifalar hal etilishi lozim: a) harakat malakalari va irodaviy sifatlarni takomillashtirish; b) sportchilar organizmining (nafas olish, yurak-qon tomir va boshqa tizimlar) funktsional imkoniyatlarini kengaytirish; v) sportchilarning ishchanlik qobiliyatini saqlash va oshirish; g) sport sohasiga oid bilimni kengaytirish hamda gigiena va o’z-o’zini nazorat qilish malakalarini hosil qilish; d) mehnatsevarlik, intizomlilik, onglilik, faollik xislatlarini tarbiyalash. Mashg’ulot jarayonida bu vazifalarni izchillik bilan hal qilish yuksak sport natijalarini qo’lga kiritgan uchun inson organizmining g’oyat katta imkoniyatlaridan to’laroq foydalanishga sharoit yaratadi. Raqobatchi jamoalar mahorati darajasining uzluksiz o’sib borishi futbolchilar tayyorlashga bo’lgan talablarni yil sayin har tomonlama oshirib borish zaruratini tug’diradi. Futbolchilar tayyorlashga qo’yiladigan bu xildagi talablarning to’laqonli bajarilishi mashg’ulotning pedagogik printsiplarini izchil amalga oshirish va, birinchi navbatda, uning jarayonlarini ilmiy boshqarish qonuniyatlariga og’ishmay amal qilish yo’li bilan ta’minlanadi. Jismoniy mashqlar, gigienik omillar hamda tabiatning tabiiy kuchi futbolchilarni tayyorlashda ta’lim va mashg’ulot vositalari hisoblanadi. Malaka va qiyinchiliklarni shakllantirish hamda takomillashtirish asosan jismoniy mashqlarni uzviy ravishda bajarish bilan bog’liqdir. Jismoniy mashqlar harakatlar koordinatsiyasini yaxshilash, kuch, tezkorlik, chidamlilik va epchillikni oshirishga yordam beradi. Bundan yurak-qon tomir, nafas olish va organizmning boshqa tizimlari faoliyati takomilashadi, binobarin,

32 sportchining ishchanlik qobiliyati oshadi, yuklamadan keyingi tiklanish jarayoni tezlashadi. Har bir mashq u yoki bu sifat va malakalarga oz yoki ko’proq darajada ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham jismoniy mashqlar ko’proq ta’sir etishiga qarab tanlanadi. Futbolchilarning mashg’ulotida qo’llaniladigan hamma mashqlarni shartli ravishda uch guruhga bo’lish mumkin: 1) musobaqa mashqlari, 2) maxsus tayyorgarlik mashqlari, 3) umumiy tayyorgarlik mashqlari. Musobaqa mashqlari – bu yaxlit harakat faoliyatidan yoxud ularning majmuidan iborat. Bu harakatlar majmui esa futbol o’yini predmeti va futbol bo’yicha musobaqa qoidalariga to’la muvofiq holda bajariladigan harakatlar yig’indisi demakdir. Mazkur harakatlar asosiy jismoniy xususiyatlarning vaziyat va harakat formalari muttasil va kutilmaganda o’zgarib turgan sharoitdagi kompleks namoyon bo’lishi bilan ifodalanadi va ular «syujetga» birlashgan turli harakat faoliyatlarining sharoitga qarab servariant va o’zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Maxsus tayyorgarlik mashqlari musobaqa harakatlari elementlarini, ularning variantlarini, shuningdek, ish va harakatni shakl va xarakter jihatidan bunga juda o’xshash xususiyatlar (o’yin harakatlari va kombinatsiyalari)ni o’z ichiga oladi. Maxsus tayyorgarlik mashqlari futbolda qa’tiy ravishda o’yin xususiyatiga qarab aniqlanadi. Ayni paytda bu mashqlar o’yinda bir xil bo’lmaydi. Ular futbolchi uchun zarur bo’lgan xislat va malakalarni rivojlantirishga qaratilgan va differentsial tarzda ta’sir etishni ta’min-lay oladigan qilib tanlanadi. O’z navbatida, maxsus tayyorgarlik mashqlari yordamchi va rivojlantiruvchi mashqlarga bo’linadi. Yordamchi mashq-lar asosan harakat shakli va texnikasini egallab olishga ko’maklashadi. Rivojlantiruvchi mashqlar esa asosan jismoniy xususiyatlarni rivojlantirishga qaratilgandir. Amaliy tayyorgarlik mashqlari futbolchining ko’proq umumiy tayyorgarlik ko’rishiga yo’naltirilgan bo’ladi. Bunday mashqlar jumlasiga ta’sir etish jihatidan maxsus tayyorgarlik mashqlariga ancha o’xshash va ayni paytda ulardan anchagina farq qiladigan turli-tuman mashqlarni kiritish mumkin.

Umumiy tayyorgarlik mashqlari yordamida har tomon-lama jismoniy tarbiyalash vazifalarini samarali xal qilish hamda futbolchilarning asosiy jismoniy xususiyat-lari, harakat, malaka va ko’nikmalarini rivojlantirishga ham tanlab ta’sir etish mumkin. Futbolchining mashg’ulotida qo’llanadigan hamma mashq-larni asosiy va yordamchi mashq turlariga bo’lish mumkin. Asosiy mashqlarga quyidagilar kiradi: a) harakat sifatlarini rivojlantiruvchi umumiy va maxsus mashqlar; b) to’pni olib yurish texnikasini o’rganish va tako-millashtirish mashqlari; v) taktik usul, kombinatsiya va o’yin tizimlarini o’rganish hamda takomillashtirish mashqlari. Yordamchi mashqlarga quyidagilar kiradi: a) shartli reflekslarning yangi tizimsi paydo bo’lishiga, asosiy harakat malakalarini amalga oshirishda organizmning funktsional imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beradigan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar; b) harakat strukturasiga (vaqtincha bog’lanish) ko’ra harakat malakalarining turli qismlariga mos yoki shunga yaqin bo’lgan maxsus mashqlar; v) harakat malakalarini shakllantirish va orga-nizmning funktsional imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beruvchi sportning boshqa turlaridan olinadigan mashqlar. Qo’llanadigan mashqlarning umumiy hajmini oshirib borish natijasida mashqlarning birga qo’shilgandagi ta’sirini hisobga olib, bir mashqdan bir qancha vazifani hal qilish uchun foydalanish borgan sari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Tabiatning tabiiy kuchlari hamda gigienik omillar shug’ullanuvchilar organizmiga mashqlar va boshqa vosita-larning yaxshi ta’sir etishi uchun ko’maklashadi. Yuklama va dam olishni, o’z vaqtida ovqatlanishni, tungi uyqu rejimini, mehnat va turmush gigienasini navbati bilan vaqtida to’g’ri almashtirib turish muhim ahamiyat kasb etadi, albatta.

Ta’lim va mashg’ulot maxsus tashkil etilgan jarayon sifatida didaktik printsiplarga, ya’ni ta’lim jarayonining umumiy qonuniyatlarini aks ettiruvchi printsiplarga muvofiq tuziladi. Ta’lim va mashg’ulotning asosiy printsiplariga tarbiya beruvchi ta’lim printsipi, onglilik va faollik printsipi, ko’rsatmalilik printsipi, tizimlilik printsipi, puxtalik printsipi kiradi. Bu printsiplarning barchasi o’zaro uzviy bog’liqdir. Tarbiya beruvchi ta’lim printsipi etakchi printsip hisoblanadi. Trener ta’lim va mashg’ulot jarayonida futbolchilarni zarur maxsus bilimlardan xabardor qilib, kerakli ko’nikma va malakalarni hosil qilibgina qolmay, balki ularda ong va ijobiy xarakter fazilatlari shakllanishiga ham har taraflama yordam beradi. Murabbiy tarbiyalashning umumiy maqsadlariga amal qilgan holda har bir mashg’ulotda muayyan tarbiyaviy vazifalarni hal qiladi. Bunda mashg’ulotni aniq va o’z vaqtida boshlash, trenerning shaxsiy namunasi, o’z ishiga muhabbati, yuksak madaniyati, xulqi, talabchanligi, pedagogik nazokati katta ahamiyatga molikdir. Ta’lim va mashg’ulotning tarbiya beruvchi xarakteri murabbiy zimmasiga shog’irdlarga o’z kuchiga ishonchini mustaxkamlash, keyinchalik. Sport bobida o’sishi uchun rag’batlantira bilishi yuklaydi. Pedagog bilan vrach nazoratida sport yuklamalarni o’ylab, mulohaza bilan asta-sekin oshirib borish futbolchi mahoratining og’ishmay oshib borishini kafolatlaydi. Ta’limning onglilik va faollik printsipi shogird-ning ongli, ijodiy faoliyati bilan pedagogik rahbarlikning eng qulay nisbatini bildiradi. Mashg’ulotlarga ongli munosabatda bo’lmay turib, yuqori sport natijalariga erishib bo’lmaydi. Shug’ullanuvchilar bajarayotgan mashqlaridan maqsad va vazifa nima ekanligini tushunishlari zarur. Texnik va taktik usullarni mustaqil bajarib o’rganish, murabbiy kuzatuvidagi mustaqil mashg’ulotlar onglilikni o’stirishning muhim vositalaridir. Bunga futbolchining o’z xato va kamchilik-larini taxlil qilishni ham ko’rsatish lozim. Faollik, ayniqsa, musobaqalarda asqotadi. Futbolchi o’yin paytida mustaqil harakat qilishi, doimo o’zgarib turuvchi vaziyatlarda tezda bir qarorga kela olishi,

35 o’z harakati va qilgan ishiga to’liq javob berishi lozim. Chunki o’yin paytida murabbiy yordam bera olmaydi. Agar futbolchi puxta fikrlashni bilmasa, muayyan vaziyatlarda musobaqa qoidalarini, umumiy taktik rejani buzmagan holda bir qarorga kela olish qobiliyatiga ega bo’lmasa, u yaxshi o’ynay olmaydi. Harakat malakalarini to’g’ri shakllantirishda, ularni puxtalashda, mashg’ulotlarga qiziqishni oshirishda ko’rsat-malilik printsipining ahamiyati katta. To’g’ri tanlangan ko’rsatma vositasigina murabbiy e’tiborini alohida jalb etmoqchi bo’lgan vaziyatlarni ravshanroq aks ettirishi mumkin. Ta’lim va mashg’ulotda ko’rsatmalilikka turli usullar bilan erishiladi. Murabbiy usullarni o’zi ko’rsatishi yoki bu ishni tajribali futbolchiga topshirishi mumkin. Yuqoriroq klassdagi komanda o’yinini futbolchilar bilan birgalashib ko’rish, mashg’ulotlarda fotosuratlardan, rasm-lardan, sxema, chizma, kinogramma, kinofilmlardan, videoyozuv va shu kabilardan foydalanish mumkin. Ta’lim va mashg’ulotning hamma bosqichlarida: futbol-chining mahorat darajasidan qat’i nazar, yangi usullarni o’rganish, tafsilotlarni tushuntirishda, ularni puxtalash va takomillashtirishda ko’rsatmalik printsipi amalga oshiriladi. Tizimlilik printsipi mashg’ulotlarning o’zida mate-riallarni o’rganishda qat’iy izchillik va muayyan tizimlilikka rioya qilishni ko’zda tutadi. Yo’l bo’yi tayyorgarlikning har xil turlarini o’rganish uchun vaqtni taqsimlaganda davrlashtirishni ham hisobga olishi kerak. Mashg’ulotlarning chastota va sistemasi tayyorgarlik vazifalari hamda shug’ullanuvchilar kontingen-tiga bog’liq. Masalan, tayyorgarlik davrida, mashg’ulotning birinchi bosqichida umumjismoniy, funktsional vositalar etakchi mavqeni egallaydi, ikkinchi bosqichda esa maxsus tayyorgarlik shunday mavqega chiqadi. Ammo bundan mazkur bosqichlarga texnik va taktik tayyorgarlik kiritilmas ekan, degan ma’no kelib chiqmaydi. Keyingi bosqichlarga nisbatan bunda ularga shunchaki kamroq vaqt ajratiladi, xolos. Mashg’ulotlarning bo’linib qolishi, mashqlarni o’rga-nishda izchillikning buzilishi, musobaqalarning haddan tashqari tez-tez o’tkazilishi, musobaqa va

36 mashg’ulotlar o’tkazish bilan dam olishdagi optimal parametrlardan chekinish ta’lim va mashg’ulotni qiyinlashtiradi hamda futbolchilarning sportdagi o’sishini sekinlashtiradi. Ta’limda tizimlik printsipi o’quv materialini shunday taqsimlashni taqozo qiladiki, bunda keyingi material mantiqan ilgarigisining davomi bo’lib qoladi. Ta’lim va mashg’ulot jarayonida bu printsip pedagogik deduktsiya qoidasidan kelib chiqib, ya’ni ma’lumdan noma’lumga, egallab olinganidan egallab olinmaganiga, oddiydan murakkabga, asosiydan ikkinchi darajaliliga, umumiydan xususiyga o’tish orqali amalga oshiriladi. Ta’lim va mashg’ulotda ma’lumdan noma’lumga o’tish qoidasiga rioya qilish bu shug’ullanuvchilarning oldingi yillarda mashg’ulot bosqichlarida olgan bilimlariga, tajriba va tasavvurlariga suyangan xolda ish tutib, muayyan izchillikka amal qilishi demakdir. Mana, masalan, to’pni murakkab uzatishga o’rgatish zarb bilan tepishni o’rganib olgandan keyin amalga oshiriladi, chunki to’pni uzatib berish zarb bilan tepishni yaxshi bilishga asoslanadi. Yangi texnik usul yoki taktik harakatga o’rgatishdan oldin shu yangi usul yoki harakat bilan bog’liq eski tasavvurlarni tiklash, yangi bilan eskini, ma’lum bilan noma’lumni uzviy bog’lash lozim. Jumladan, hujumchi-larning to’pni u yonidan bu yoniga olib o’tish taktik kombi-natsiyasini qo’llashga o’rgatishdan oldin to’g’ri ochilishga o’rgatuvchi bir necha mashq bajarishni topshirish zarur. Egallab olingandan egallab olinmagan o’tish qoidasi harakat malakalarini kengaytirishni ko’zda tutadi. Ma’lumki, futbolda to’pni kuchli va aniq tepish, erkin to’xtatish, tez olib yurish, ishonch bilan olib qo’yish asosiy malaka hisoblanadi. Shuning uchun ham eng avval shu harakatlar o’rgatiladi. Ishonchli va xilma-xil malakalarni ko’paytirish, ular doirasini kengaytirish texnik mahorat cho’kqilarini egallashga yordam beradi. Oddiydan murakkabga o’tish bu eng oddiysidan boshlash demakdir. Shug’ullanuvchilarni taktik kombinatsiyalarga o’rgatishdan oldin to’pni uzatishga o’rgatiladi; yarim uchib kelayotgan to’pga zarb berishni o’rgatishdan avval turgan va uchib ketayotgan to’pga zarb berishni o’rgatish, ya’ni shug’ul-lanuvchilarni

37 murakkabroq usullarni egallab olishga asta tayyorlab borish kerak. Asosiydan ikkinchi darajaliga o’tish bu mashg’ulotning turli yo’nalishlari, vositalari, shakl va usullari orasidan tayyorgarlikning mazkur bosqichida va muayyan vaziyatda eng muhimini tanlab olish demakdir. Futbolda umumiydan xususiyga o’tish qoidasi ham qo’lla-niladi, bunda o’rganiladigan usul to’g’risida avval shug’ul-lanuvchilarga tushunarli bo’lgan umumiy tasavvur beriladi, keyin uni chuqur o’rganishga kirishiladi. Usulni bo’laklarga bo’lib o’rgatishdan oldin uni ko’rsatish va tushuntirish, undan keyingina usulni to’liq bajarib ko’rishlarini topshirish ma’qulroq. Futbolchi turli taktik harakatlarni mashq qilishga kirishguniga qadar jamoada qo’llashi kerak bo’lgan taktik tizim to’g’risida umumiy ta’savvurga ega bo’lishi zarur. Biroq usullarni o’rgatishda faqat umumiydan xususiyga borish kerak ekan, deb o’ylash to’g’ri emas, albatta. Shuningdek, usulni o’rgatishda xususiydan umumiyga o’tishdan foydalanish mumkingina emas, balki kerak ham. Masalan, futbolchilar bilan muayyan taktik tizimda ikki tomonlama o’yin o’tkazish uchun ularni jamoada muayyan joydagi vazifalar bilan oldindan tanishtirib qo’yish foydalidir. Chunki umumiylik va xususiylik o’zaro yaqin aloqada ham bir-birlarini to’ldiradilar. Tushunarlilik printsipi ta’lim va mashg’ulot jara-yonini shug’ullanuvchilarning xususiyatlariga, ularning imko-niyat va tayyorgarlik darajasiga muvofiq tuzishni taqozo etadi. Nazariy materiallarning mazmuni va hajmi, shu-ningdek, sport yuklamasi futbolchilarning yosh xususiyat-lariga, ularning umumiy va maxsus rivojlanganlik darajasiga, tashqi muxit sharoitiga mos bo’lishi lozim. Shunday bo’lganidagina nazariy va amaliy materiallarni o’zlashtirish qiyin bo’lmaydi. Ilgarigi tajribaga suyangan holda asta-sekin yuklamani oshirib borish mumkin. Kuch etmaydigan yuklama mashg’ulotga qiziqishni pasaytiradi hamda futbolchilarning sog’lig’iga, mashg’ulot qilganlik darajasi va oqibatda sport natijalariga yomon ta’sir etadi. Shu bilan birga, ta’lim va mashg’ulot jarayonini haddan tashqari engillashtirib yubormaslik kerak. Ta’lim va mashg’ulotdagi tushunarlilik printsipi futbolchini qiyinchiliklarni ham engillashga, o’zini noxush sezganda irodaviy zo’r berishni talab

38 qiladigan mashqlarni bajarishga o’rgatish zarurligini istisno qilmaydi. Shug’ullanuvchilarning individual xususiyatlariga qarab nagruz-kaning qiyinlik darajasi eng qulay deb topilgan chegarasini belgilab qo’yish ham kerak albatta Puxtalik printsipi bu futbolchining o’quv-mashg’ulot jarayonida mashqlarni muntazam ravishda ko’p marta takrorlashidan iborat bo’lib, natijada puxta malaka hosil bo’ladiki, futbolchi buni sport kurashi sharoitida namoyon qila oladi. Egallangan malaka puxta bo’lishdan tashqari, doimo harakatda bo’lishi ham lozim. Bunga egallangan malakani faqat bosqichma-bosqich mustaxkamlab borish, ya’ni mashqlarni murakkablashtirish bilan erishiladi. Yangi, yanada murakkab mashqka, shakllanayotgan malakaning qancha-lik puxta egallanganligi va yuklamaga qanchalik mosla-shilayotganligiga qarab o’tish lozim. Futbolchilarning ta’lim va mashg’ulotda didaktik printsiplar bilan bir qatorda mashg’ulot jarayonini boshqarish printsiplaridan, ya’ni ob’ektivlik, qulaylik, rag’batlantirish, ilmiylik, samaradorlik, nazoratning muntazamligi printsiplaridan ham foydalaniladi. Tayyor-garlikning butun kompleks vazifalarini bilish sport mashg’ulot tizimi qaysi yo’nalishda rivojlanib borishi-ni, bunda tayyorgarlik vazifalarining qaysi biri xal qiluvchi ahamiyatga molik ekanligini oldindan ko’ra bilish mashg’ulot jarayonini boshqarishning zarur shartidir. Zamonaviy sport mashg’uloti maxsus jarayon sifatida muayyan printsiplar, qoidalar, ilmiy va uslubiy ko’rsat-malar asosida yaxlit amalga oshirilmoqda. Yuksak yutuqlarga erishishga qaratilgan harakat, ixtisosni chuqurlashtirish, sportchilarning umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi, mashg’ulot jarayonining uzluksizligi, asta-sekinlik va maksimal yuklama tenden-tsiyasi birligi, yuklama dinamikasining to’lqinsimonligi, mashg’ulot jarayonining tsiklikligi qonuniyatlari shular jumlasidandir. Sportga bag’ishlangan hayotning uzoq yillari mobaynida zo’r o’quv-mashq ishlarini olib borish, mehnat va dam olish tartibiga qat’iy rioya qilish, o’z nazariy bilimlarini oshirib borish, ma’naviy-irodaviy chiniqish va ilmiy-nazariy fikrdan foydalanishga ijodiy yonda-shish yuksak sport natijalariga erishishni rag’batlan- tiradi.

O’z oldiga yuksak sport natijalariga erishishni maqsad qilib qo’ygan futbolchi uchun o’z imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanish qonun bo’lishi kerak. Bunday futbolchi sport yuklamasini qo’llash va mashg’ulotni tashkil qilishda chog’i keladigan eng yuqori ko’rsatkichlarga tengla-shadi, ilg’or shakl, vosita va uslublardan ijodiy tashabbus ko’rsatgan holda foydalanadi. Sportning boshqa turlarida bo’lganidek, futbolda ham sportchilarning umumiy va maxsus tayyorgarligi birligiga rioya qilingandagina yuksak sport natijalariga erishish mumkin. Umumiy tayyorgarlik ko’rilayotgan mashg’ulot jarayonida sport ixtisosligining aniq va yorqin xususiyatlari bo’lmaydi, yuqori natijalar sari yo’l esa uzoq istiqbol xarakterini kasb etadi. Maxsus tayyorgarlik sport faoliyati jarayonida vaqt hamda intilishlarning mazkur sport turida kamolotga erishish uchun yanada qulayroq sharoit yaratuvchi taqsimlanishi bilan ifodalanadi. Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligini futbolchiga ta’lim va tarbiya berishda har tomonlamalik printsipiga qat’iy rioya qilish sifatida tushunish lozim. Shuni ham aytish joizki, bunda murabbiy umumiyda maxsusni va maxsusda umumiyni ko’ra bilishi kerak. Bu mashg’ulot vosita va uslublarining shunday o’zaro ta’sirini ko’zda tutadiki, bunda ixtisoslashtirilgan jarayon har tomonlama o’sishga va oqibatda futbol taraqqiyotiga olib keladi. Futbolchilar umumiy va maxsus tayyorgarligining o’zaro maqbul muno-sabatlarini izlash – murabbiy, vrach, ilmiy xodim va sportchilarning kechiktirib bo’lmaydigan vazifalari. Futbolchilarning mashg’uloti – bu musobaqa, mashg’ulot va dam olishni navbat bilan almashtirib turgan xolda yil bo’yi uzluksiz olib boriladigan jarayondir. Ko’pincha futbolchilarning mashg’ulot va musobaqalari organizm faoliyati qisman tiklanib ulgurmagan bir sharoitda olib boriladi. Bu hol musobaqa, mashg’ulot va dam olish reji-mida ham ko’zda tutiladi. Tajriba va maxsus tadqiqotlar mashg’ulot va musobaqalarni ana shunday sharoitda olib borish mumkinliginigina emas, balki maqsadga muvofiq ekanligini ham ko’rsatmoqda. Bu xildagi musobaqa rejimiga ko’nikish va moslashish pirovardida futbolchi organiz-mining ish qobiliyati oshganligida ifodalanadi. Sportchi ikki-uch kun oralatib o’tkaziladigan

40 musobaqalarda qatnasha olishi mumkin, bu uning kamoloti shartlaridan biri bo’lib, yil bo’yi futbol musobaqalari o’tkazish istiqbolini ochadi. Ma’lumki, kishi organizmi dinamik tizim bo’lib, u har xil o’zgarmas sharoitlarga, bir xil ishga, yuklamalar asta-sekin ortib yoki kamayib borishiga tezda moslashadi. Bir kolipdagi ish vaziyatida futbolchi organizmiga katta yuklamalar o’rtacha, o’rtachalari esa juda kuchsiz ta’sir etadi. Kam yuklamali mashg’ulot mohiyat e’tibori bilan razminka sifatida ko’zga tashlanadi. Yuqori malakali futbolchining bir qolipdagi ertalabki badan tarbiya mashqlari, musobaqa oldidan qilgan razminkasi endilikda fubolchi organiz-mini bo’lg’usi ish – musobaqa, mashg’ulot va boshqalarga to’la shay holatga keltirishda qo’zg’atuvchi rolini o’ynamay qo’yadi. Endi yuklamani asta-sekin oshira borib, maksimal darajadagi yuklamani qo’llash hamda ular orasidagi o’zaro munosabat masalasiga yondashishga o’zgartirishlar kiritish zarur bo’lib koladi. Shunda vaqti-vaqti bilan stressli yuklamani qo’llashdek yo’l topildiki, bu organizmni balanslangan holdan chiqarish imkonini berdi. Keyin o’rtacha va kamroq yuklamani qo’llab, organizmni tiklash va to’la tiklash uchun sharoit yaratish mumkin bo’ldi. Bularning hammasi dinamik, to’lqinsimon xarakterdagi yuklamani asta-sekin oshirib yoki kamaytirib borish bilan o’zaro aloqada bo’ladi. Futbolchilarning mashg’ulot yuklamasini asta-sekin va maksimal ko’paytirish talabini amalga oshirish yukla-maning mashg’ulotga hamda o’yinlararo turkumlarga taqsim-lanishida o’z ifodasini topmoqdaki, bunda yuklama to’lqinsimron shaklda oshib boradi. Bunda quydagilar ko’zda tutiladi: – sport yuklamasini oshirib borishda organizmni keyingi, bir oz ko’proq yuklamani qabul qilishga tayyorlash; – musobaqalarga chiqqanda mashg’ulotning nospetsifik vositalaridan foydalanish yo’li bilan organizmning katta imkoniyatlarini ishga solish uchun sharoit yaratish;

– tiklanish jarayonining yuqori intensivlik hola-tida, bu jarayonni tezlashtiradigan tiklash mashqi va vositalaridan keng foydalanish yo’li bilan o’rganilgan tartibni puxtalash. – mashg’ulot jarayonida yuklamani asta-sekin va maksimal oshirib borish talabi qilingan ish va tiklanish birligiga hamda ular orasidagi uzviy aloqaga tayanadi. Bu talablarni amalda qo’llash ijodiy jarayondir. Mazkur talablar mashg’ulotning nazariy jihatdan ham, amaliy jihatdan ham yaxshi tayyorligini, mashg’ulot uchun normal sharoit bo’lishini hamda futbolchilarning umumiy va sport tartibiga qat’iy amal qilishlarini nazarda tutadi. To’lqinsimon xarakterdagi yuklamalar futbolchilar mashg’uloti uchun mos bo’lib, toliqish va tiklanish jarayonining o’zaro ta’sirini e’tiborga olgan holda sport yuklamalari bilan dam olish xajmi va shiddatliligini muvofiq tarzda taqsimlash hisobiga futbolchilarga uzoq vaqt yuqori sport formasini saqlash imkonini beradi. Mashg’ulot jarayonining asosiy qonuniyatlariga uning tsiklik xarakteri ham kiradi. Haftalik, oylik hamda yillik tsikllarda musobaqalarning soni va tig’izligiga qarab vaqti-vaqti bilan yuklamani kamaytirib turish, mashqlar hajmi va intensivligining o’zaro ta’siri mash-g’ulot davri va bosqichlariga bog’liq ekanligi ko’zda tutiladi. Bular esa mashg’ulotni rejalashtirish bo’yicha tavsiyalarda o’zining amaliy ifodasini topgan. Musobaqa davriga nisbatan tayyorgarlik davrida mashqlar ko’proq katta hajmda bajariladi. Ayni paytda mashqlar intensivligi tayyorgarlik davriga nisbatan musobaqa davrida yuqoriroq bo’ladi. Shiddatli xarakterdagi haftalik mashg’ulot va o’yinlararo tsikllar (kichik tsikl) mashqlarning hajmi va intensivligi kam, shu jumladan, engilroq mashqlardan iborat bo’lgan tsikllar bilan almashtirib turiladi. Oylik va yillik tsikllari ham muayyan izchillikda navbat-lashtirib turiladi. Sportning taraqqiyoti sport mashg’uloti jarayoni xususiyatlarini ifodalovchi yangi printsiplarni keltirib chiqaradi. Ularning asosiylari ixtisoslashtirish, har tomonlamalik, izchillik, takroriylik, individuallik printsiplari hisoblanadi.

Ixtisoslashtirish printsipi futbol mahoratini egallashda etakchi o’rin tutadi. Futbolda ixtisoslash-tirilgan mashg’ulot, ya’ni to’p bilan bajariladigan mashqlar eng ko’p – 80% ni tashkil qiladi, chunki bunda o’yin tayyorgarligi hal qiluvchi omillardandirki, buning o’rnini hech qanday mashq bosa olmaydi. Qo’shimcha mashqlardan (umumiy rivojlantiruvchi mashqlar va h.k) foydalanil-ganda, ko’proq asosiy harakat malakalari bilan ijobiy ta’sir etib, sportchi organizmining a’zo va tizimlarida futbol o’yini talablariga tatbiq etib bo’ladigan zarur o’zgarishlarni vujudga keltiruvchi mashg’ulot vositalari tanlanadi. Ixtisoslashtirish yo’liga o’tish uchun har tomonla-malik printsipini amalga oshirish lozimligini ham esdan chiqarmaslik kerak. Bunga esa maxsus tayyorgarlik va maxsus mashqlarni to’g’ri va izchil qo’llash, shuningdek, umumiy va maxsus tayyorgarlikni eng muvofiq tarzda o’yg’unlashtirish orqali erishiladi. Bolalar bilan mashg’ulot o’tkazilganda, ixtisoslash-tirish printsipi katta ahamiyatga egadir. Futbol mashg’u-lotlariga bolalarni 7-8 yoshdan jalb qilish mumkin. Futbol bilan shug’ullanish sog’lom bo’lib o’sishga samarali ta’sir ko’rsatishi tajribada isbotlangan. Har tomonlamalik printsipi asosida odam orga-nizmida butun a’zo va tizimlarning o’zaro bog’liqligiga oid fiziologogik qonuniyatlar, ularning miya yarim sharlari pustlog’ining etakchi roli orqali aloqasi yotadi. Futbolchilarning butun organizmi mashg’ulot chog’ida bir butun bo’lib ishlaydi. Mashg’ulot didaktik maqsad-lardagina uch jihatdan: psixikani, vegetativ va harakat funktsiyalarini mashq qildirish jixatidan qarab chiqi-ladi. Futbolchilarning har tomonlama tayyorgarlik ko’rishi – uning sport ixtisosi asosidir. Har tomonlamalik printsipining nechog’lik amalga oshirilganligi sportchining jismoniy, taktik, texnik, psixologik va nazariy tayyorgarligida hamda g’oyaviy- siyosiy jixatdan etukligida o’z aksini topadi. Asta-sekinlik printsipi mashg’ulotda yuklamani asta-sekin oshirib va pasaytirib borishni, bajariladigan mashqlarning miqdori va shiddatliligini yoshga qarab oshirish yoki cheklashni, mashg’ulotni to’g’ri tashkil qilishni ko’zda tutadi. Tabiatan kishi organizmida sustkashlikka moyillik bor. Har bir yangi ishga kirishayotganda, buni

43 hisobga olish lozim. Shuning bilan birga yangi ishga organizmning butun tizimsi bir xil tezlikda kirishib ketavermaydi. Ayniqsa, markaziy nerv tizimsi funktsiya-sini takomillashtirish nihoyatda ehtiyotkorlik va asta-sekinlik bilan yondashishini talab qiladi. Agar sport faoliyatida organizmning bu xususiyati e’tiborga olinmasa, bu hol noxush hodisalar (zo’riqish, shikastlanish va boshqalar)ga olib keladi. Futbolchi mashg’ulotda asta-sekinlik printsipini mashg’ulotlarda va o’yinlar orasidagi turkum mashg’ulot-larda futbolchining bir yillik va ko’p yillik mashg’ulot rejasida sport yuklamasini oshirib va kamaytirib borish yo’sinida amalga oshiriladi. Shuningdek, bu printsip turli mashg’ulotlarda mashq bajarishda biridan ikkinchisiga izchillik bilan o’tishda o’z ifodasini topadi. Asta-sekinlik printsipi sport yuklamasini me’yorlash va amalga oshirishda alohida ahamiyatga egadir. Mashg’ulot yuklamasini asta-sekin oshirishni bir me’yordagi, bir tekis jarayon, deb qarash yaramaydi. Futbolchilarning sport mashg’ulotida yuklamani oshirib borish ko’pincha to’lqin-simon, zinapoyasimon xarakterga ega bo’ladi. Kuchni batamom tiklab olish uchun vaqti-vaqti bilan yuklamani pasay-tirishga, keyinroq esa yuklamani eng yuqori darajaga ko’tarishga to’g’ri keladi. Asta-sekinlik printsipi sport kurashiga shay bo’lib turish, boshqacha qilib aytganda, sport formasi bo’lishi va bu holatni yanada takomillashtirish asosida ko’rilgandir. Futbolchilarning funktsional imkoniyatlariga mos bo’lmagan sport yuklamasi esa ularning sport formasida bo’lishigagina emas, balki sog’liqlariga ham zarar kelti-rishi mumkin. Takroriylik printsipi shartli reflektor asosdagi aloqalarni paydo qilish uchun, organ va tizimlar hamda ular funktsiyasini takomillashtirish, o’zgartirish va qayta qurish uchun takroriy ta’sir etish zarurati to’g’risidagi fiziologik talabning to’g’ri ekanligini tasdiqlaydi. Futbolchi to’g’ri sport harakatini saqlash uchun olgan bilim, egallagan malaka va ko’nikmalarini mustahkamlashi lozim. Bunga erishish uchun o’rganilgan usullarni qayta-qayta takrorlash zarur. Ish va dam olishni ham maqbul tarzda navbatlashni unutmaslik darkor.

U yoki bu texnik usullarni, taktik kombinatsiyalarni takrorlash ilgari o’rganilgan va bir oz unutilayozganlarini qayta mustahkamlab olish uchun kerak. Futbolchi mashg’ulotlarda u yoki bu harakatlarni, usul va kombinatsiyalarni ko’p marta takrorlash bilan ularni chuqurroq anglab oladi hamda o’yin sharoitida ularni bajarishning yangi, ma’qulroq va ishonchliroq variantlarini topadi. Mashqlarni, sport yuklamasini takrorlash miqdori futbolchining tayyorgarligiga, yoshiga, mashqlarning harak-teriga, mashg’ulotning sharti va boshqalarga bog’liq. Bu o’rinda mavjud tajriba, tezkor axborot ma’lumotlari, pedagog va shifokorning nazorati hamda o’z-o’zini nazorat qilishdan foydalaniladi. Muttasil mashg’ulot va musobaqa o’tkazib turish takroriylik printsipining muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta’minlaydi. Individuallashtirish printsipi sport mashg’ulotida shug’ullanuvchi organizmining imkoniyatlari bilan unga qo’yilayotgan talablar orasidagi muvofiqlikka qat’iy amal qilish zarurligini eslatib turadi. Bu printsipni amalga oshirish uchun mashg’ulot yuklamasi, tanlangan jismoniy mashqlar, ularning intensivligi va davomiyligi, bajarish uslublari shug’ullanuvchining yoshiga, uning funktsional imkoniyatlari darajasiga, sport tayyorgarligi va salomatligi holatiga muvofiq bo’lishi lozim. Mashg’ulotni individuallashtirish uning samaradorligini oshirish, shuningdek, futbolchi sport mahoratining o’sishi sur’atini tezlashtirish, sport faoliyati muddatini uzaytirish imkonini beradi. Futbolchilarning ta’lim va mashg’ulot uslublari turlicha bo’lib, ular futbolchilarning jismoniy fazilatlarini rivojlantirishda, harakat malakalarini egallash va takomillashtirishda, irodaviy hamda axloqiy jihatdan tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’lim va mashg’ulotni tashkil qilishda shug’ullanuv-chilarning, o’rganilayotgan materialning xususiyatlarini va mavjud imkoniyatlarini hisobga olgan holda turli uslublardan foydalanish zarur. O’quv mashg’ulotlarida barcha uslublar majmuasi qo’llaniladi. Ba’zan esa vazifa va muayyan sharoitga bog’liq ravishda u yoki bu uslubga ko’proq o’rin berilishi mumkin.

Ta’lim va mashg’ulot jarayonida qo’llaniladigan uslublarning quyidagi guruhlari mavjud: 1. Ko’rsatmali uslublar: mashqlarni sxemada, maketda, kinogrammada ko’rsatish, o’quv va rasmiy musobaqalarni tomosha qilish. 2. So’z bilan tushuntirish uslublari: aytib berish, tushuntirish, yo’llanma berish, kamchilikni ko’rsatish, ishontirish, suhbat, ma’ruza, doklad. 3. Amaliy uslublar: mashq qilish uslubi va uning variantlari (usullarni butunicha yoki qismlarga ajratib ilk bor o’rganish), ko’p marotaba takrorlash uslubi, oralatib, interval bilan takrorlash uslublari, o’yin hamda musobaqa uslublari. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan asosiy uslublardan tashqari mashg’ulotning turli vazifalarini hal qilish uchun boshqa uslublar ham mavjud. Ta’lim jarayonida mashg’ulotni ko’rsatib, izohlab, tushuntirib berish katta o’rin tutadi. Futbolchilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarga qo’yiladigan talablar : 1. Mashg’ulotda ta’lim va tarbiyaning umumiy maqsadlariga muvofiq ravishda trener belgilaydigan aniq-ravshan maqsad bo’lishi lozim. 2. Mashg’ulotlar futbolchilarda yuksak axloqni, mehnatsevarlikni, intizomlilikni tarbiyalashi kerak. Mashg’ulotlar shunday tashkil qilingan bo’lishi kerakki, bunda futbolchilar harakat malakalarini ongli va puxta egallab, harakat sifatlarini zarur darajagacha rivoj-lantirsinlar. 3. Har bir mashg’ulot futbolchilarni sport mahora-tining oliy bosqichiga olib boruvchi umumiy mashg’ulotlar silsilasining ajralmas qismi bo’lishi lozim. 4. Mashg’ulotlarning mazmuni futbolchilarning jis-moniy rivojlanishini yaxshilashga, bilim doiralari, ko’nikma va malakalarini kengaytirishga javob beradigan bo’lishi darkor. 5. Mashg’ulotda darsning maqsad va mazmuniga, shug’ul-lanuvchilarning tayyorgarlik darajasi hamda yosh xusu-siyatlariga mos keladigan, ta’limning futbolchilar mahora-tini takomillashtirishga ko’maklashuvchi turli uslubla-rini qo’llash kerak.

O’yin texnikasi mashg’ulotlari. Bunda mashg’ulot-larda o’yinning texnik usullarini egallashga va ularni takomillashtirishga qaratilgan mashqlar bajariladi. Mashg’ulotlar mashg’ulotning yillik tsikli davomida – ochiq maydonlarda ham, futbol maydonlarida ham, yopiq bino-larda ham o’tkaziladi. O’yin texnikasiga doir mashg’ulotlar tayyorgarlik mashqlaridan, to’p bilan, standart, murakkablashtirilgan va o’yindagidek sharoitlardagi mashqlardan tuzilgan bo’lib, ular taxminan quyidagilardan: chaqqonlikni rivojlan-tiruvchi mashqlar, to’p bilan erkin mashqlar, mudofaada to’siq bo’lib turgan raqibdan o’tib, darvozaga tepishdan iborat mashqlardan, bir-ikkita tegish bilan 5x5 o’yin mashqlaridan iborat bo’ladi. Mashg’ulot guruh-guruh bo’lib va individual tarzda o’tkazilishi mumkin. Afsuski, hozir komandalar mashg’ulotlari asosan guruh bo’lib o’tkaziladi. Individual mashg’ulotlar juda kam o’tkaziladi, aslida esa bunday mashg’ulotlar muntazam ravishda – haftada kamida bir marta o’tkazilib turishi kerak. Futbolchi individual mashg’ulot qilganda guruh bo’lib shug’ullangandan farqli o’laroq mashg’ulotning vosita va uslublarini asosli tanlashi, foydalanishi hamda qo’llashi, ularning shug’ullanuvchilarga ta’sirini nazorat qilib borishi, futbolchining individual xususiyatlarini hisobga olgan holda uning mahoratini oshirishi va takomil-lashtirishi uchun hamma sharoit shundoqqina ko’zga tashlanib turadi. Biroq futbol o’yinining jamoa xarakteri o’yin jarayonida o’zaro hamkorlikka bo’lgan talablarni oshirish, guruh bo’lib bajariladigan vazifalarni hal qilish zaruriyati, o’z individual maqsadini komanda maqsadlariga bo’ysundirish qobiliyatini ko’zda tutadi. Musobaqa elementlari ko’zga tashlanuvchi guruh mashg’ulotlarida tarbiya vazifalari muvaffaqiyatli hal qilinadi. Individual mashg’ulotni tashkil etishda ularning hammasini nazarda tutmoq zarur. Futbolchilarning sport mashqlarini takomillashtirish sur’atlarini tezlashtirish individual mashg’ulotning maqsadlaridir. Futbolchilar individual mashg’ulotsi vazifalari umumiy qilib olganda quyidagilardan iborat:

a) futbolchilarning xususiyati va rivojlanish dara-jasi hamda uning o’yin ixtisosini hisobga olgan holda harakat sifatlari va malakalarini takomillashtirish; b) jismoniy, texnik, taktik tayyorgarlikdagi kamchi-liklarni tuzatish; v) majburiy tanaffusdan keyin yo’qotilgan sifat-larni mashg’ulot paytida qayta tiklash; g) musobaqalardagi maxsus vazifalarni hal qilish va psixologik qat’iyatlilikni oshirish uchun zarur malakalarni egallash.

II.2. Ayollarni futbol jamoalarini shaklantirish va ularni tashkil etish

Yurtimizda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish, ommalashtirish hamda uni umummilliy harakatga aylantirish fuqarolar salomatligini mustahkamlash, yosh avlodning barkamol voyaga etishida muhim omil hisoblanadi. Shu bois yurtimizda jismoniy tarbiya hamda sportga davlat siyosatining muhim yo’nalishlaridan biri sifatida alohida e’tibor qaratilmoqda. O’zbek sportchilarining xalqaro maydonlarda yuksak natijalarga erishib kelayotganlarining muhim omillaridan biri bu o’quvchi-yoshlar o’rtasida ommaviy sportga alohida e’tibor qaratilayotganidadir. Qizlarni sportga jalb etish, ularning ommaviy sport bilan muntazam shug’ullanishi uchun zarur shart-sharoitlarning yaratish mamlaka-timizda sportni rivojlantirishining muhim yo’nalishlaridandir. Mamlakat miqyosida sportning ommaviyligini ta’minlash, bolalar sportini, xususan, xotin-qizlar sportini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilishida eng ezgu – O’zbekiston farzandlarining sog’lom dunyoga kelishi, ulg’ayishi, tarbiya topishi va pirovard maqsadda millat genofonini yaxshilash maqsadi mujassam. Viloyatimiz “Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi” tomonidan tashkil qilinayotgan tadbirlar, qurib bitkazilgan va rekonstruktsiya qilinayotgan sport inshootlari, mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan sport anjomlarning chekka- chekka qishloqlargacha etkazib berilayotganligi farzandlarimiz, ayniqsa xotin-

48 qizlarimizning ma’nan va jismonan barkamol bo’lib tarbiyalanishida muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Bugungi kunda Respublikamiz shaharlarida qiz bolalarning 47 foizi, qishloq joylarda esa 44,7 foizi sport bilan shug’ullanmoqda. Bu ko’rsatkich ham xotin-qizlar sportining mamlakatimizning barcha hududlarida shiddat bilan rivojlanib borayotganidan dalolat beradi. Sport-qizlar salomatligini mustahkamlash bilan birga ularning dunyoqarashini kengaytirib, tibbiy madaniyatini yuksaltirmoqda. Mashg’ulotlarda toblangan qizlar oila, jamiyat, Vatan oldidagi mas’uliyatini teran anglab, sog’lom va baxtli turmush qurmoqda. Ko’plab qizlar professional sportchi bo’lib etishib, mamlakatimiz, qit’a va jahon miqyosidagi musobaqalarda ulkan natijalarga erishmoqda. 38 nafar qiz sportdagi yutuqlari uchun Zulfiya nomidagi Davlat mukofotiga sazovor bo’lgani ayollar sportiga qaratilayotgan e’tibor namunasidir. "Sog’lom ona va bola yili" Davlat dasturida bu yo’nalishdagi ishlarni yangi bosqichga olib chiqish, ayollarni jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish, ularning salomatligini mustahkamlash bo’yicha qator chora-tadbirlar belgilangan. Bizning viloyatimizda ham turli sog’lomlashtirish aktsiyalari, musobaqalar, turnirlar, ma’rifiy tadbirlar o’tkazish orqali jismoniy madaniyat va sport bilan shug’ullanishni xotin-qizlarning kundalik hayot tarziga aylantirishga alohida ahamiyat qaratilmoqda. Ayniqsa Buxoro davlat universiteti jismoniy madaniyat fakultetida bu sohada olib borilayotgan ishlar ham diqqatga sazovordir. O’tgan 2012-2017 yillar, ya’ni 5 yilda xotin-qizlar sportini rivojlantirish yo’nalishida olib borilgan ishlarni tahlil qiladigan bo’lsak, quyidagi salmoqli natijalarning guvohi bo’lamiz: -birinchidan oxirgi 5 yilda jismoniy madaniyat fakultetida xotin-qiz talabalar soni 16% ga oshdi. -ikkinchidan 23 nafar xotin-qiz talabalarimiz sportning turli yo’nalishlarida O’zbekiston, Osiyo hamda jahon chempionatlarining sovrindorlariga aylanishdi.

Yurtimizda ayollar futboli jadallik bilan rivojlanib borayotgani barchaga ayon. Bugungi kunda O’zbekistonda futbolchi bo’lish istagidagi qizlar soni ortib borayotgani gapimizga isbot bo’la oladi. O’zbekistonda 1994 yili ayollar futboliga asos solingan. Shu yillar davomida ayniqsa Qashqadaryo, Toshkent, Andijon viloyatlarida ayollar futboli katta e’tibor qaratildi. Qashqadaryoda ayollar futboli 1997 yildan tashkil etila boshlagan. 1997-2003 yillar vohalik futbolchi qizlar uchun tajriba to’plash, izlanishlar yili bo’ldi. Ular 1997-2003 yillarda musobaqani dastlabki bosqichlaridan tark etishadi. Hatto 2001-2002 yillarda Qashqadaryodan birorta ham jamoa qatnashmadi. 2003 yilga kelib, ahvol bir oz o’zgargandek bo’ldi. Shu yili Qashqadaryoning “Talaba” jamoasi O’zbekiston 7-chempionatida 3-o’rinni egalladi. Bu albatta Qashqadayodek Respublikada katta salohiyatga ega viloyatda qoniqarli hol emasdi. Shuni hisobga olib, 2003 yilning iyun oyida “Sho’rtangazkimyo” majmuasi direktori Alisher Sultonovning tashabbusi bilan ayollar professional futbol klubiga asos solindi, futbolchilarga oylik maoshi va mukofot pullarini o’z vaqtida to’lash bilan birga klub qoshidagi turli yoshdagi tayyorlov guruhi qizlari va bolalarini ham imkon qadar rag’batlantirishni yo’lga qo’ydi, uchinchidan, tarkibga tajribali futbolchilar taklif etildi. Shu paytgacha ayollar o’rtasidagi futbolda poytaxtlik va Andijonning “Andijanka” jamoasi qizlari etakchilik qilib kelayotgan bo’lsa, “Sevinch” PFK tashkil bo’lgach vaziyat o’zgara boshladi. 2003 yilda chempionatning bronza medalini qo’lga kiritishgan bo’lishsa, 2004 yilga kelib, “Sevinch” PFK qizlari o’z tarixida birinchi marta chempionlik unvonini nishonlashdi. 2006 yildan esa qatorasiga 1o marta O’zbekiston chempioni bo’lishgan. 2016 yili «Sevinch» jamoasi o’z tarixida o’n ikkinchi marta O’zbekiston chempioni bo’lishgan. Dastlab murabbiylardan Abdurahmon Yumangulov va Vladislav Nikolaevich Xanlarning ham “Sevinch” qizlarining qo’lga kiritgan yutuqlarida katta hissalari bor. “Sevinch” ayollar professional klubi 2003 yilda tashkil etilgan bo’lsa, hozirgacha mamlakatimizda ayollar futboli bo’yicha etakchi klub rolini o’ynab kelmoqda. Ular O’zbekistonning o’n ikki karra chempioni va O’zbekiston

50 kubogining to’qqiz karra sohibalaridir. Shuningdek bir qator xalqaro musobaqalarning sovrindorlari hamdir. Mamlaktimizning ayollar futboli bo’yicha sharafini xalqaro maydonlarda ham munosib himoya qilib kelmoqda. 2015 yil aprel oyida Kuala-Lumpur shahrida ayollar futbolini rivojlantirish bo’yicha seminar bo’lib o’tdi. Seminarda qatnashgan O’zbekiston futboli Federatsiyasi texnik bo’limi mutaxassisi Yuliya Panina ushbu tadbir haqida ma’lumot berdi. "18-19 aprel kunlari Malayziya poytaxti Kuala-Lumpur shahrida Osiyo mintaqasida ayollar futbolini rivojlantirish bo’yicha seminar bo’lib o’tdi. Tadbirda Osiyo, Evropa, Afrika va Shimoliy Amerika qit’asining ayollar futboli bo’yicha ekspertlari qatnashishdi. Unda yurtimiz nomidan O’zbekiston futbol Assotsiatsiyasi vitse-prezidenti Irina Chjen va men ishtirok etdim. Seminarning asosiy maqsadi Osiyo qit’asida ayollar futbolini rivojlantirishning umumiy strategiyasini o’ylab chiqish, musobaqalar va dasturlar taqvimini ishlab chiqish, Osiyoda ayollar futboli haqida to’liq ma’lumot berishdan iborat bo’ldi. Tadbirda OFK ayollar qo’mitasi rahbari Moya Dodd doklad bilan ishtirok etdi. Bundan tashqari FIFA, Evropa, Afrika Shimoliy Amerika vakillari, Avstraliya U-19 terma jamoasi bosh murabbiyi va Yaponiya ayollar futbol assotsiatsiyasi vakili nutq so’zladi. Seminar davomida o’zimiz uchun yangi va ko’plab kerakli ma’lumotlar oldik. Bu kelajakda nafaqat yurtimizda, balki butun mintaqada ayollar futbolini rivojlantirish uchun katta yordam beradi. Ikki kun davomida boshqa davlatlardagi hamkasblarimiz bilan tajriba almashdik. Muammolarni va ularni hal qilish yo’llari borasida muzokara o’tkazdik. Umid qilamizki yaqin vaqt ichida bu o’z mevasini beradi. 2015 yilda Toshkentdagi Oliy o’quv yurtlari talaba qizlari o’rtasida ilk bor ayollar futboli bo’yicha birinchi turnir bo’lib o’tdi. Shundan so’ng Germaniyaning O’zbekistondagi elchixonasi ayollar futbolini rivojlantirishga

51 hissa qo’shish maqsadida O’zbekiston Futbol federatsiyasi va Ayollar futbol Assotsiatsiyasi bilan xamkorlik qilishga qaror qildi. Shu munosabat bilan o’tgan yilning 5 dekabridan shu yilning 4 martiga qadar O’zbekistonda ayollar futboli trenerlarini malakasini oshirish maqsadida o’zbek-german qo’shma loyihasi hayotga tatbiq etildi. Buning uchun Germaniya tashqi ishlar vazirligi, Nemis Olimpiya sport Ittifoqi va O’zbekiston Ayollar futbol Assotsiatsiyasi tashabbus bilan chiqdi. Loyihani amalga oshirish uchun O’zbekistonga germaniyalik taniqli trenener, FIFAning sobiq konsultanti Monika Shtaab taklif etildi. Trenerlar uchun seminar doirasida 9—23 dekabr kunlari Qarshida, darvozabonlar uchun esa yanvar oyida Olmaliqda va Toshkentda tadbirlar o’tkazildi. O’zbekistondagi faoliyati mobaynida Monika Shtaab xonim O’zbekiston Xotin-qizlar qo’mitasi, Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi, Xalq ta’limi vazirligi qoshidagi Bolalar sportini rivojlantirish boshqarmasi, O’zbekiston Futbol federatsiyasida bir qator uchrashuvlar o’tkazdi. Safari yakunlanish munosabati bilan Monika Shtaab ommaviy axborot vositalari vakillari bilan xayrlashuv uchrashuvini o’tkazdi. Uchrashuv avvalida uning O’zbekistondagi faoliyati aks etgan 10 daqiqalik lavha namoyish etildi. “Andijon polkasi” musiqasi ostidagi bu lavha qarsaklar bilan kutib olindi. Ayollar futboli O’zbekistonda endigina tetapoya bo’lib kelayotgan sport turidir. Bir qarashda erkaklar sport turi bo’lib tuyulgan “millionlar o’yini” butun dunyoda ayollar e’tiborini tobora ko’proq tortmoqda. O’zbekistonliklar bundan mustasno emas, albatta. Sportning ushbu turiga qiziqish tobora kuchayotganligini e’tiborga olib, respublikamizda xotin-qizlarni ko’proq sportning ommaviy turlariga jalb etish, aholida sog’lom turmush tarzi ko’nikmalarini shakllantirish maqsadida O’zbekiston ayollar futboli assotsiatsiyasi hamda Germaniya Olimpiya sport konfederatsiyasi, Germaniya tashqi ishlar vazirligi ko’magida yurtimizga mashhur nemis treneri, ayollar futboli bo’yicha FIFA eksperti, “PRO UEFA” litsenziyasiga ega bo’lgan Monika Shtab xonim taklif etildi.

Monika Shtab 1999 yildan 2003 yilgacha “Franfurkt” ayollar jamoasining murabbiyi sifatida 4 marotaba Germaniya chempionati, 5 marotaba mamlakat kubogi va 2002 yili ayollar o’rtasida UEFA Chempionlar Ligasining g’olibi bo’lgan edi. 2015 yil 10 dekabrdan boshlab Shtab xonim Qarshi shahrida O’zbekistondagi 30 nafar futbol trenerlariga birinchi mahorat darsini o’tdi. - Hozirgi kunda dunyo bo’ylab 30 millionga yaqin ayollar futbol o’ynaydi. Eng quvonarlisi O’zbekiston O’rta Osiyo mamlakatlari ichida birinchi bo’lib, ayollarni futbolga jalb etgani va bu sohani xukumat miqyosida qo’llab-quvvatlayotgani meni juda ham quvontirdi. O’zbekiston va Germaniya o’rtasida ayollar futbolini rivojlantirishga ko’maklashish borasidagi loyiha doirasida amalga oshirilmoqda. - 2012 yilda O’zbekistonda har bir erkaklar futbol jamoasi qoshida ayollar klubini ham tashkil etish zarur, degan qaror qabul qilinib, qisqa vaqt ichida mamlakatda bir qancha ayol futbol jamoalari tashkil etilgan. Ammo ularni muntazam ravishda moliyalashtirib borish va qizlar jamoasini bosqichma-bosqich shakllantirib borish zarur. Bu erda qizlar 15-16 yoshdan boshlab futbol o’ynayotganligining guvohi bo’ldim. Bu juda ham kech. Mashqlarni 5-6 yoshdan boshlash zarur.. Undagi jamoalaring yoshi to’g’ri taqsimlanmagan. Masalan, bir jamoada 15-16 yoshli qizlar bo’lsa, unga qarshi o’ynayotgan jamoa a’zolarining yoshi 10-11 yosh atrofida. Bunday notengilik ayollar futbolini rivojiga to’siq bo’lishi tabiiy. Bu yilgi oliy liga jamoalari o’rtasidagi XXII O’zbekiston chempionati nihoyasiga etdi. Kecha chempionatning so’nggi uchrashuvi Bekobodning “Metallurg W” hamda Andijonning “Andijanka” jamoalari o’rtasida bo’lib o’tdi. Bu uchrashuvning ahamiyatli tomoni shunda ediki, g’olib jamoa kumush medalni qo’lga kiritishi mumkin edi. Ammo Bekobod jamoasini o’zaro durang natija ham kumush medalga erishitirishi mumkin edi. Shunday bo’ldi ham, uchrashuvda hisob ochilmadi. Demak, bu yilgi chempionatda Qarshining “Sevinch” jamoasi chempionlikni, Bekobodning “Metallurg W” jamoasi kumush medalni, Andijonning “Andijanka” jamoasi esa bronza medalini qo’lga kiritdi. XXII O’zbekiston chempioni

“Sevinch” (Qarshi) Kumush medal sohibi (II o’rin) ”Metallurg W” (Bekobod) Bronza medali sohibi (III o’rin) “Andijanka” (Andijon) Bu yilgi chempionatda 11ta jamoa ishitrok etdi, chempionat bahslari 27 aprelda boshlanib 20 noyabrda yakuniga etdi. Chempionat ishtirokchilari jami 220ta uchrashuvda maydonga tushishdi. Darvozalarga jami 410ta to’p kiritildi. Joriy chempionatda “Sevinch” jamoasi barcha ko’rsatkichlarda etakchi bo’ldi. Jamoamiz o’tkazilgan 20ta uchrashuvning barchasida g’alaba qozionishdi va 60 ochkoni qo’lga kiritishdi. Raqiblari darvozasini 93 marta ishg’ol etishib, o’z darvozalaridan 9ta gol o’tkazib yuborishdi. Kiritilgan gollar bo’yicha ham, o’tkazib yuborilgan gollar bo’yicha jamoamiz eng yaxshi ko’rsatkichga ega bo’ldi. Jamoamiz bu yilgi chempionatda 2 tur qolganida muddatidan avval chempionlikni qo’lga kiritishdi va o’z tarixlarida 12 karra chempion bo’lishdi. Quyida O’zbekiston ayollar futbolida chempionlar ro’yxatini e’tiboringizga havola qilamiz: Yil 1-o’rin 2-o’rin 3-o’rin

1995 Chexra (Toshkent «Andijanka» (Andijon «Sitora-Praga»(Samarqand sh.) sh.) sh.) 1996 «Andijanka» «Dilnoza» (Toshkent «Sitora-Praga»(Samarqand (Andijon sh.) sh.) 1997 «Andijanka» «Qirq qiz» (Nukus sh.) «Sitora-Praga»(Samarqand (Andijon sh.) sh.) 1998 «Dilnoza» «Andijanka» (Andijon «Mediya-Go’zal» (Samarqand (Toshkent sh.) sh.) sh.) 1999 «Andijanka» «Gulbahor» «Qirq qiz» (Nukus sh.) (Andijon sh.) (Namangan sh.) 2000 «Andijanka» «Gulbahor» «Qirq qiz» (Nukus sh.) (Andijon sh.) (Namangan sh.) 2001 «Andijanka» «Andijanka» (Andijon «Yoshlik» (Buxoro sh.) (Andijon sh.) sh.)

2002 «Andijanka» «Gulbahor» «Yoshlik» (Buxoro sh.) (Andijon sh.) (Namangan sh.) 2003 «Andijanka» «Gulbahor» «Talaba» (Qarshi sh.) (Andijon sh.) (Namangan sh.) 2004 “Sevinch” (Qarshi «Andijanka» (Andijon «Gulbahor» (Namangan sh.) sh.) sh.) 2006 «Andijanka» “Sevinch” (Qarshi sh.) «Gulbahor» (Namangan sh.) (Andijon sh.) 2005 “Sevinch” (Qarshi «Andijanka» (Andijon «Stroitel» (Zarafshon sh.) sh.) sh.) 2007 “Sevinch” (Qarshi «Andijanka» (Andijon «Stroitel» (Zarafshon sh.) sh.) sh.) 2008 “Sevinch” (Qarshi «Andijanka» (Andijon «Stroitel» (Zarafshon sh.) sh.) sh.) 2009 “Sevinch” (Qarshi «Andijanka» (Andijon «Yoshlik» (Buxoro sh.) sh.) sh.) 2010 Sevinch (Qarshi «Andijanka» (Andijon «Olimpiya» (Qarshi sh.) sh.) sh.) 2011 “Sevinch” (Qarshi “Andijanka” (Andijon “Yoshlik” (Buxoro sh.) sh.) sh.) 2012 “Sevinch” (Qarshi “Andijanka” (Andijon “Lochin” (Qarshi sh.) sh.) sh.) 2013 “Sevinch” (Qarshi “Andijanka” (Andijon “Metallurg W” (Bekobod sh.) sh.) sh.) 2014 “Sevinch” (Qarshi “Metallurg W” “Andijanka” (Andijon sh.) sh.) (Bekobod sh.) 2015 “Sevinch” (Qarshi “Metallurg W” “Andijanka” (Andijon sh.) sh.) (Bekobod sh.) 2016 “Sevinch” (Qarshi “Metallurg W” “Andijanka” (Andijon sh.) sh.) (Bekobod sh.)

XXII O’zbekiston chempionatining yakuniy jadvali Turnir jadvali o’ g’ d m k/g o’/n t/n och 1. Sevinch 20 20 0 0 93 9 84 60 2. Metallurg W 20 15 2 3 81 22 59 47

3. Andijanka 20 14 3 3 48 13 35 45 4. Bunyodkor W 20 14 2 4 59 18 41 44 5. Mash’al W 20 10 2 8 30 27 3 32 6. Olmaliq W 20 8 4 8 25 23 2 28 7. Qizilqum Guli 20 8 0 12 21 45 -24 24 8. Sho’rtan Lady 20 4 1 15 15 60 -45 13 9. Neftchi W 20 3 4 13 15 64 -49 13 10. Buxoro W 20 3 3 14 14 60 -46 12 11. Lokomotiv W 20 0 1 19 9 69 -60 1

Ayollar o’rtasida jahon chempionati va O’zbekistonning qatnashganligi Jahon chempionati finali

Yil Natija o’yin O’ D* P Z P Q/-

1991 Qatnashmadi 0 0 0 0 0 0 0

1995 Qatnashmadi 0 0 0 0 0 0 0

1999 Saralashdan o’tmadi 0 0 0 0 0 0 0

2003 Saralashdan o’tmadi 0 0 0 0 0 0 0

2007 Saralashdan o’tmadi 0 0 0 0 0 0 0

2011 Saralashdan o’tmadi 0 0 0 0 0 0 0

2015 Saralashdan o’tmadi 0 0 0 0 0 0 0

Jami 0 0 0 0 0 0 0

Yozgi Olimpiya o’yinlari

 1996: Saralashdan o’tmadi

 2000: Saralashdan o’tmadi

 2004: Saralashdan o’tmadi

 2008: Saralashdan o’tmadi

 2012: Saralashdan o’tmadi

 2016: Saralashdan o’tmadi Ayollar o’rtasida Osiyo kubogi Osiyo kubogi finali

Yillar Jami O’yinl G’ D* M Z P Q/-

Malayziya 1993 Qatnashmadi 0 0 0 0 0 0 0

Malayziya 1995 Guruh bosqichi 3 1 0 2 1 23 -22

Xitoy 1997 Guruh bosqichi 3 1 0 2 2 17 -15

Filippin 1999 Guruh bosqichi 4 3 0 1 9 3 Q6

Xitoy Taypey 2001 Guruh bosqichi 3 2 0 1 9 11 -2

Tailand 2003 Guruh bosqichi 3 0 0 3 2 21 -19

Avstraliya 2006 Saralashdan o’tmadi 0 0 0 0 0 0 0

Vetnam 2008 Saralashdan o’tmadi 0 0 0 0 0 0 0

Xitoy 2010 Saralashdan o’tmadi 0 0 0 0 0 0 0

Vetnam 2014 Saralashdan o’tmadi 0 0 0 0 0 0 0

Jami 5/9 16 7 0 9 23 75 -52

Hozirgi sezon O’rtoqlik uchrashuv Eron 0 : 1 O’zbekiston Tehron, Eron 8 fevral 2015 Olimpiada-2016 Falastin 0 : 6 O’zbekiston Ummon, Iordaniya saralash bosqichi 11 mart 2015 Olimpiada-2016 Gonkong 0 : 1 O’zbekiston Ummon, Iordaniya saralash bosqichi 13 mart 2015 Olimpiada-2016 Iordaniya 2 : 0 O’zbekiston Ummon, Iordaniya saralash bosqichi 15 mart 2015

Bugungi kunda ayollar sportini rivojlantirishga katta e’tibor berilmoqda. Yurtimizda qizlarni sportga jalb qilish, barcha xududlar, xususan, qishloqlarda buning uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib berish yo’lida olib borilayotgan ishlar diqqatga sazovordir. Binobarin, bolalarni sportga oshufta etish ularning salomatligini mustaxkamlash, irodasini toblash, qobiliyatini namoyon qilishida ayni muddaodir. Ayollar futboli rivojlanishining zamonaviy darajasi, maxsus jismoniy sifatlarni namoyon qilish bilan va xususan, ularning tezlik-kuch tayyorgarliklari darajasi bilan yaqindan bog’liq bo’lgan texnik-taktik usullarni takomillashtirish jarayoniga ancha o’zgartirishlar kiriti-lishini talab qiladi. Afsuski, hozirgi vaqtga qadar, futbolda tezlik-kuch sifatlarining rivojlanish darajasi bilan texnik-taktik usullar o’rtasidagi o’zaro aloqani aniqlash texnologiyasi etarlicha samarali darajada ishlab chiqilmaganligini qayd qilish zarur. Sportchi ayollarda, ular organizmining anatomik-fiziologik xususiyatlarini va sport takomilla- shuvining turli xil bosqichlarida adaptatsion imkoniyatlarini hisobga olgan holda, mahoratning shakllanish sur’at-larini e’tiborga olish ham muhimdir. Shuni ham hisobga olish lozimki, kislorodning ancha past darajada iste’mol qilinishi, ayollar organizmining kislorodni transport qilish imkoniyatlari pastligi bilan belgilanadi. Ayollarda, arterial qon bilan transport qilinishi mumkin bo’lgan kislorodning maksimal miqdori, erkaklarga nisbatan kam bo’ladi. Yuqorida keltirilgan sabablar, ayollar futbol jamoalarida tayyorgarlikning yillik tsiklini har xil bosqichlarda o’quv-mashg’ulot yuklamalarini rejalashtirish va taqsimlash paytida, vositalar va usullarni tanlashni ancha qiyinlashtiradi. Mazkur metodik ishlanmaning maqsadi – ayol futbolchi-larning tezlik-kuch sifatlarini, texnik-taktik tayyorgarlik va ularning funktsional holati darajasi bilan yaqindan o’zaro alohida takomillashtirish uchun amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish hisoblanadi. O’zbekistonning etakchi ayollar futbol jamoalarini tadqiq qilish jarayonida, tezlik-kuch yo’nalganlikka ega qo’llaniladigan o’quv-mashg’ulot vositalarini baholash maqsadida pedagogik kuzatishlar olib borildi. Tezkor kuchni rivojlantirish ustida olib boriladigan samarali ish, har xildagi ustivor yo’nalgan va koordinatsion

58 murakkab bo’lgan mashqlarni majmuaviy qo’llash bilan bog’liq ekanligiga e’tibor qaratilgan. Har xil usullarni qo’llash paytida, yuklamaning alohida komponentlarini rejalashtirish, sportchilarning tezlik-kuch imkoniyatlariga bo’lgan chegaraviy va chegaraoldi talablarni ta’minlashi kerak, degan taxmin qilingan. Kuch tayyorgarligining katta arsenali va keng variativligi, trenajyorli maxsus jihozlar, metodik usullarning xilma xilligi, trenerga, ushbu sifatni rivojlantirishga yo’naltirilgan o’quv-mashg’ulotni ratsional rejalashtirish uchun keng imkoniyatlar ochadi. Quyida, turli yo’nalganlikka va koordinatsion murakkablikka ega kuch va tezkor mashqlarning majmuasi keltirilgan: - shtangani (16-18 kg) elkada ko’targan holda o’tirib-turishlar, 8-10 marta 2-3 urinishda; - shtangani (12-14 kg) elkada ko’targan holda, ikkala oyoqda sakrashlar, 10- 12 marta, 4-6 urinishda; - navbat bilan bir oyoqda og’irlik (12-14 kg) bilan sapchishlar, 10 marta, 4 urinishda; - sherikni elkada ko’targan holda yugurish, 3 marta, 20-30 metrga; - og’irlik (8-10 kg) bilan 30 metrga estafetali yugurish, 6 marta; - shtanga (16 kg) bilan o’tirib-turishlar, keyinchalik yuqoriga sapchishlar bilan 8-10 marta 3 urinish; - balandligi 40-45 sm bo’lgan to’siqlar ustidan sakrashlar: a) ikki oyoqda, b) chap oyoqda, v) o’ng oyoqda, 3 urinish; - og’irlik (16-18 kg) bilan oldinga egilishlar, 10-12 marta, 3-4 urinish; - shtanga (18-20 kg) bilan tanani burishlar, 15-20 marta, 3-5 urinish; - oyoqni ko’tarish va tushirish, sonda og’irlik (10-20 kg) bilan oyoqni uzoqlashtirish va keltirish, 10-20 marta, 3 ta seriya; - kuchning ¾ qismi bilan tezlanishlar: 8x30 m q240 sm, 5x60 mq300 m; - startlar 10x15 m (pastki start, yuqorigi start, yotib tayangan holda start); - joyidan turib sakrashlar: a) bir oyoqda, b) ikki oyoqda, v) uch xatlab;

- har xil holatlardagi startlar 12x10 m: a) orqa bilan, b) burilgan holda, v) yonbosh bilan, g) tizzalarga o’tirgan holatda; - oldinga 2x50 m harakatlangan holda ikki oyoqda sakrashlar; - birdaniga 15 metrga yugurish, 8 marta; - yuqori startdan 30 metrga yugurish, 8 marta; - yugurib kelib uchhatlab sakrash, 4 marta; - to’pni flangdan sherigiga uzatish va 20-30 m keskin qisqa yugurishlardan keyin birdaniga darvozaga zarba berish (8 marta); - jarima maydoni chizig’idan jarima zarbalari, 10 martadan; - to’pni flangdan uzatgandan keyin darvozaga zarba berish, 10 marta; - porolonli chuqurga batutdan sakrashlar – oldinga, orqaga salto, 4-6 martadan; - porolonli chuqurga 5-10 m dan yugurib kelgan holda, oldinga aylanib uchib tushish, 3-4 marta; - bruslarda tayangan holda siltashlar; - gimnastik devorda osilib turgan holatda, oyoqlarni burchak ostida ko’tarish va tushirish, 8-10 marta, 2 ta seriya; - gimnastik devorda osilib turgan holatda, ichi to’ldirilgan to’p bilan oyoqlarni orqa tomonga maksimal uzoqlashtirish, 4-5 marta, 2 seriya; - ko’prikchadan gimnastik otning ustiga balandlikka sakrashlar, 5 martadan, 2-3 seriya; - neytral bilan 2x3, 2x2 kvadratda o’yin; 4x2; 3x1; - sherikka uzoq masofadan turib to’pni uzatishlar, harakatsiz to’pga zarbalar berish, 20-25 marta. Pedagogik kuzatishlar materiallarini majmuaviy baholash, o’quv-mashg’ulot mashg’ulotlari jarayonida trener-lar tomonidan, tezlik-kuch sifatlarni takomillashtirishga yo’naltirilgan xilma xil vositalar qo’llanilishi to’g’risida dalolat beradi. Shu bilan birga, o’quv-mashg’ulot jarayonida, to’pni tortib olish va havoda to’p uchun kurash, darvozaga uzoq masofadan zarbalar berish va ko’pchilik boshqa

60 muhim o’yin usullarini takomillashtirish uchun birgalikdagi ta’sir ko’rsatuvchi vositalar, har doim ham to’liq hajmda qo’llanilmasligi aniqlandi. O’quv-mashg’ulot mashg’ulotlarida, mohirona qo’llanilishi o’yinni olib borish samaradorligini ancha darajada oshiradigan, ustivor tezlik-kuch yo’nalganlikka ega bo’lgan barcha o’yin harakat amallarining takomillashtirilmasligi ham aniqlangan. Har xil usullar qo’llangan paytda, odatda, mashqlar chegaraviy yoki chegaraoldi tezlik bilan bajariladi. Agar, gap portlovchi kuchning kuch komponentini ustivor takomil-lashtirish to’g’risida ketsa, tezlik chegaraoldi bo’lishi mumkin, agar, start kuchi to’g’risida ketsa – chegaraviy bo’lishi mumkin (V.N. Platonov, M.M. Bulatova, 1995). Anketa-so’rov va o’quv-mashg’ulot yuklamalarini, ular-ning ixtisoslashtirilganligini va o’yin faoliyatiga maksimal mos kelishini hisobga olgan holda baholash paytidagi pedagogik kuzatishlarning natijalari, o’quv-mashg’ulot vositalarini, tayyorlashning yillik tsiklini har xil bosqichlaridagi o’quv-mashg’ulot jarayonida qo’llash uchun tanlash imkonini berdi. Quyida, texnik-taktik tayyorgarlikning talablariga maksimal javob beradigan maxsus o’quv-mashg’ulot vositalarining ro’yxati keltirilgan: - havoda bosh bilan zarba berishni imitatsiya qilish bilan, ichi to’ldirilgan to’plar ustidan (10 dona, masofa bir metr) ikkala oyoqda, o’ng va chap oyoqda besh martadan sakrashlar; - havoda bosh bilan zarba berishni imitatsiya qilish bilan, to’siqlar ustidan (10 dona, masofa bir metr) besh martadan sakrashlar, keyinchalik havoda bosh bilan zarba berishni imitatsiya qilgan holda yuqoriga sapchish, 10 marta, 3 ta seriya; - sherigi tomonidan otilgan to’pga joyidan turib va yugurib kelib bosh bilan zarba berish. Vazifa – eng yuqori nuqtada to’pga etish (10-15 marta, uchta seriyadan); - oldinga, yon tomonga harakatlanish (20-30 m) bilan bir oyoqda sakrashlar, 2-3 ta seriya; - sherigidan oldin kelish uchun yugurish (20-30 m), 2-3 ta seriya;

- qarshilik bilan yugurish – “a” futbolchi oldinga yuguradi va orqasidan “b” futbolchini tortadi (20-30 m), u, uncha katta bo’lmagan qarshilik ko’rsatadi, 5-6 marta, 3 ta seriya; - maksimal jadallik bilan, qiya yuza bo’ylab jadal yugurish (20-30 m), 5-6 marta, 3 ta seriya; - joyidan turib, yurib kelib keskin qisqa yugurish-larni bajarish 10x5 m, 10x10 m, 5x15 m, 5x20 m, 5x30 m, 4x40 m, 3x50 m, 1x100 m; - bir oyoqdan boshqa oyoqqa, iloji boricha tezroq depsingan holda uzoqqa sakrashlar (20-30 m), 2-3 ta seriya; - elkada shtangani (8-10 kg) ko’targan holda ikki oyoqda sakrashlar, 10-15 marta, 3-4 ta urinish; - sakragan holatda passiv va faol qarshilik bilan, bosh bilan o’ynash, 10-15 marta, 3 ta seriya; - meditsinbolni bosh ortidan uzoqqa otishlar, 2 kg, 10 marta, 2 ta seriya (joyida turgan, tik turgan, o’tirgan holatda, yugurib kelib); - turli kattalikdagi 2x2, 3x2, 4x4 to’g’ri to’rtburchakda o’yin (10-15 minut); - sheriklarning keskin qisqa yugurishlar qilishiga (15-20 m) umid qilgan holda, to’pni 20-30 metrga uzatish va yugurib kelib darvozaga zarba berish, 15-20 marta, 2-3 ta seriya; - flangdan, to’pni yuqoridan jarima maydonchasiga uzatish, bunda hujumchi va himoyachi zarba berish uchun kurash olib boradilar, 15-20 marta, 2 ta seriya; - to’pni markazdan tepib olib kelib (aldab o’tish bilan va aldamasdan), keyinchalik 30 m va undan ortiq masofadan darvozaga qarab zarba berish, 10-15 marta, 2 ta seriya; - uzoq masofadan, standart holatdan darvozaga qarab zarba berish, 10-15 marta, 2 ta seriya; - flangdan to’p uzatilgandan keyin, faol qarshilik bilan darvozaga qarab zarba berish, 10-15 marta, 2 ta seriya; - joyidan turib, yugurib kelib to’pni uzoq masofaga o’yinga tashlash, 10-20 marta, 3 ta seriya;

- to’pni 15-25 m masofadan belgilangan nishonga qarab (boshga, ko’krakka, qoringa, songa, sherigining oyog’iga) uloqtirish, 10-20 marta, 3 ta seriya; - to’pni 15-25 m masofadan belgilangan nishonga qarab (boshga, ko’krakka, qoringa, songa, sherigining oyog’iga) 30 m va undan ortiq masofadan uzatish, 15-20 marta, 3 ta seriya; Sport o’yinlar amaliyotida va xususan futbolda, ayol sportchilarni tayyorlashning konkret bosqichidagi maqsadlar va vazifalarni hisobga olgan holda, tezlik-kuch sifatlarini rivojlantirishning keng arsenali qo’llaniladi. Kuch va tezkor tayyorgarlikni rivojlantirish paytida, ikkita qarama-qarshi an’anani ajratish mumkin: yuklamalarni yig’indi xajmini qisqartirish paytida, ularni jadal-lashtirish va ularning yig’indi hajmini oshirish paytida, yuklamalarning nisbatan “yumshoq” rejimi. Ushbu ikkala an’anani, ishonarli psixologik-pedagogik va fiziologik asoslashga erishildi. Jadal jismoniy yuklama hajmining oshishi – orga-nizmning funktsional zahiralarini oshirishning samarali usuli hisoblanadi. Shu vaqtning o’zida, o’quv- mashg’ulotda musobaqa tezligidan 10-15% ortadagan tezliklarni qo’llash, organizmning muhim fiziologik funktsiyalarini ortiqcha kuchlanishi, buzilishlar, neyro-endokrin buzilishlar xavfini tug’diradi. Shuning uchun, jadalligi bo’yicha musobaqa yuklamalaridan ortiq bo’lgan yig’indi o’quv-mashg’ulot yuklamalari qat’iy chegaralangan bo’lishi kerak. Shu narsa aniqki, jadal o’quv-mashg’ulot yuklamasi – ham anaerob, ham aerob energetik hajmning kuchli rag’batlovchisi hisoblanadi. Butun organizmning ishlashi uchun o’ta kuchlangan sharoitlarni yaratish bilan, u, ahamiyati va mas’uliyati har xil darajada bo’lgan musobaqalarga tayyor-garlikning o’zgarmas vositasi bo’lib xizmat qiladi. Tayyorgarlikning umumiy tayyorgarlik bosqichini haftalik mikrotsikli sxemasi Dushanba. Ertalabki o’quv-mashg’ulot: 1. Qizib olish mashqi. Puls 140-150 zarbaG’min bo’lgan paytda, mo’’tadil sur’at bilan (10 min) yugurish. 2. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar (10 min). 3. Maxsus tayyorgarlik mashqlari (10 min). 4. Sherikning qarshiligi bilan yugurish – “a” futbolchi oldinga qarab yuguradi va o’zining ortidan 3 ta seriya bilan 5-6 marta, uncha katta bo’lmagan qarshilik

63 ko’rsatadigan “b” sherikni tortadi (20-30 m). 5. Sherikdan o’zib ketishga 2-3 ta seriya bilan 3-4 marta yugurish (20-30 m). Seriyalar orasida 3-4 minutlik dam olish pauzasi bilan. Kechki o’quv-mashg’ulot: 1. Qizib olish mashqi (10 min). 2. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar (10 min). 3. Maxsus tayyorgarlik mashqlari (10 min). 4. Tezlanish 4x30 m. 5. Neytral bilan kvadratda o’yin 2x3; 2x2; 4x2; 3x1 (40-50 min) puls 160-170 zarbaG’min. Seshanba. Ertalabki o’quv-mashg’ulot: 1. Kross (4-6 km), puls 140-150 zarbaG’min, toqqa qarab tezlanish bilan (puls 180 zarbaG’min gacha). 2. Umumiy rivojlantiruvchi va maxsus mashqlar (30 min). 3. Uncha katta bo’lmagan sur’at bilan yakunlovchi yugurish (5 min). Kechki o’quv-mashg’ulot: 1. Mustaqil qizib olish mashqi (10 min). 2. Tezlik- kuch xarakteridagi umumiy rivoj-lantiruvchi mashqlar (30 min): 1) har xil holatlardan startlar 12x10 m: a) orqa bilan; b) burilish bilan; v) yonbosh bilan; g) o’tirish bilan; 2) ikki oyoq bilan sakrash orqali oldinga harakatlanish 2x50 m; yugurib kelib 4 martadan uch hatlab sakrash. 3. Meditsinbol bilan mashqlar: bosh ortidan uzoqqa uloqtirish 2 kg 10 martadan – ikkita seriya (joyidan turib, tik turib, o’tirib, yugurib kelgan holda). 4. Sheriklarning keskin qisqa yugurishlar qilishlarini (15-20 m) hisobga olgan holda to’pni 20-30 metrga uzatish va darvozaga birdaniga zarba berish 15-20 marta, 2-3 ta seriya. 5. Basketbol o’yini (20 min). 6. Egiluvchanlikni rivojlan-tirishga yo’naltirilgan mashqlar va bo’shashish. Chorshanba – dam olish kuni. Payshanba. Ertalabki o’quv-mashg’ulot: 1. Qizib olish mashqi (10 min). 2. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar (10 min). 3. Kuch tayyorgarligi: a) keyinchalik balandlikka sakrash bilan shtangani (16 kg) ko’targan holda o’tirish, 8-10 marta 3 tadan urinish bilan; b) balandligi 40-45 sm bo’lgan to’siqlar ustidan sakrashlar: ikki oyoqda, chap va o’ng oyoq bilan 3 tadan urinish bilan; og’irlik (16-18 kg) bilan oldinga egilishlar 10-12 marta 3-4 urinishda (25-30 min), puls 140-150 zarbaG’min. 5. Bo’shashishga qaratilgan mashqlar.

Kechki o’quv-mashg’ulot: 1. Qizib olish mashqi (10 min yugurish). 2. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar (10 min). 3. Maxsus jismoniy mashqlar to’p bilan birgalikdagi rejimda (50-60 min). 4. O’quv-o’quv-mashg’ulot o’yini (2x15 min). 5. Egiluvchanlikni rivojlantirishga yo’naltirilgan mashq-lar va bo’shashish (10 min). Juma. Ertalabki o’quv-mashg’ulot: 1. Qizib olish mashqi (10 min). 2. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar (10 min). 3. Maxsus tayyorgarlik yo’nalishidagi aylanma o’quv-mash-g’ulot (45-50 min). 4. Soddalashtirilgan qoidalar bilan regbi o’yini (35- 40 min). 5. Egiluvchanlikni rivojlan-tirishga yo’naltirilgan mashqlar va bo’shashish (10 min). Kechki o’quv-mashg’ulot: 1. Qizib olish mashqi (10 min yugurish). 2. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar (10 min). 3. O’yin texnikasini takomillashtirish: a) sherikka 20-30 m ga to’pni uzatish va birdaniga darvozaga zarba berish (15-20 marta), 2-3 ta seriya; b) yon tomondan to’pni jarima maydonchasida kurashish uchun yuqoridan uzatish, mashqni darvozaga zarba berish bilan yakunlash (15-20 marta) ikkita seriya; to’pni markazdan tepib olib yurish (aldagan holda va aldamasdan), keyinchalik 30 m masofadan darvozaga zarba berish (10-15 marta) ikkita seriya. 4. Ko’p martali sapchishlar (6x50 m). 5. Sport o’yini (20 min). 6. Egiluvchanlikni rivojlantirishga yo’naltirilgan mashqlar (10 min). Shanba. Ertalabki o’quv-mashg’ulot: 1. Kross (35-40 min), puls 140-160 zarbaG’min. 2. Bo’shashishga qaratilgan mashqlar (10 min). 3. Basketbol – soddalashtirilgan qoidalar bilan o’yin (30 min). Kechki o’quv-mashg’ulot: 1. Qizib olish mashqi. Mo’’tadil sur’atda (10 min) yugurish. 2. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar (10 min). 3. Tezlanishlar (5x30 m); har xil holatlardan startlar 12x10 m: a) orqa bilan, b) burilgan holatda, v) yonbosh bilan, g) o’tirgan holda (har bir mashq 4 martadan bajariladi). 4. Sakrash mashqlari: a) ichi to’ldirilgan to’plar ustidan (10 dona, oralig’i 1 metr bo’lgan) havoda bosh bilan zarba berishni imitatsiya qilgan holda (10-15 marta uchta seriya): to’siqlar osha sakrashlar (10 dona, oralig’i 1,5 metr) havoda bosh bilan zarba berishni imitatsiya qilgan holda (10 marta uchta seriya); joyidan turib va yugurib kelib balandlikka sakrashlar, sherigi tashlab bergan to’pga boshi bilan zarba berish bilan (10-15 marta

65 uchta seriya). 5. Egiluvchanlikni rivojlantirishga yo’nal-tirilgan mashqlar va bo’shashish (10 min). Yakshanba – faol dam olish. 2 bob bo’yicha xulosalar Bizning mamlakatimizda futbolga bo’lgan etibor kun sayin ortib bormoqda . Bunga misol so’ngi yillarda jamoalarimizning erishayotgan yaxshi natijalari deb o’ylaymiz. Buning asosida mamlakatimizda olib borilayotgan xayrli ishlar olib borilishidadir. Bugungi kunga kelib futbol bo’yicha respublikamizning barcha joylarida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. 1. Futbolchilarni tayyorlash bo’yicha ta’lim va mashg’ulotning asosiy printsiplari amalga oshirilmoqda. Futbolchilarni mashg’ulot davrida futbolga oid barcha ta’lim - tarbiya ishlari birgalikda olib borilmoqda. 2. Futbolchilarni tayyorlashda ta’limning barcha printsiplari amalga oshirilib futbolchilarni maxoratini oshirish uchun ishlar olib borilmoqda. 3. So’ngi yillarda mamlakatimizning olimlari va futbol mutaxasislari futbolchilarni tayyorlashda ta’limning boshqa uslublarini ishlab chiqmoqdalar. Shu asosda yosh futbolchilarga ham katta etibor berilmoqda va ta’lim va mashg’ulotlarni barcha printsiplarini amalga oshirish ishlari jadal olib borilmoqda. Xulosa qilib aytganda, istiqlol sharofati, yaratib berilayotgan keng imkoniyatlar tufayli O’zbekistonda erkaklar futboli qatorida xotin-qizlar futboli ham kundan- kunga yuksalib bormoqda. Bu eng avvalo, kelajak avlodni yaratuvchi opa- singillarimiz sog’ligini mustahkamlashga, ular o’rtasida sog’lom turmush tarzini shakllantirishga xizmat qilmoqda, qolaversa, sport sohasida ham qizlarimiz jahon sport maydonlarida yuqori marralarni zabt etib, o’zbek ayollarining, qizlarining nimalarga qodir ekanliklarini namoyish etib, yurtimiz shuhratini oshirayotganligi barchamizni cheksiz quvontiradi.

III BOB IXTISOSLAShTIRILGAN FUTBOL MAKTABLARIDA FUTBOLNI RIVOJLANTIRIShNING TASHKILIY-METODIK ASOSLARI VA SAMARADORLIGI III.1. Ixtisoslashtirilgan futbol maktablarida mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish Mamlakatimizda futbol sportini rivojlantirishda, futbol bo’yicha maktab internatlarda, bolalar va o’smirlar maktablarida, futbol klublarda va terma jamoalarda o’quv mashq jarayonining yuksak sifatini ta’minlash, futbolchilar, murabbiylarning maxorat va malaka darajasini oshirish, shuningdek respublika aholisining keng qatlamlari o’rtasida futbolni faol targ’ib qilishda bir qancha ishlar amalga oshirilib kelmoqda. Futbol mutaxassislarning fikricha yosh futbolchilarning texnik taktik ko’nikmalarni egallashda ortda qolishlarni, eng avvalo yosh futbolchilarni tayyorlashning dastlabki bosqichlaridayoq yuzaga keladigan muammolar bilan izoxlash mumkin. So’ngi yillarda futbolimizda yosh futbolchilarimzning o’yin natijalarni oshirishda ilmiy – nazariy, tadqiqot ishlari olib borilayotgani va bunda yosh-o’spirin futbolchilarimizning jismoniy tayyorgarligi, texnik harakatlarni takomilashtirish, mashg’ulot jaryonlarni to’g’ri rejalashtirish ishlari o’rganilmoqda. Bu tadqiqotlar, izlanishlar albatta futbolimiz rivojlanishida o’z natijasini bermoqda. Ammo, lekin yosh futbolchilarimizga berilayotgan ta’lim mashg’ulotlar samarali tashkil etilishida ko’pgina kamchiliklar yo’q emas. Futbol sport maktablarida o’quv mashg’ulot jarayonini tashkil etish hozirgi zamon mashg’ulotlarining metodlari asosida yosh futbolchilarga yuqori mashg’ulotlar yuklamasini o’zlashtirish orqali amalga oshirilishi sir emas. Futbolchilarning o’yin faoliyati sharoitlarida yaxshi mo’ljal olish va taktik jihatdan to’g’ri qaror qabul qilish qobiliyati ko’p jihatdan texnik usullarni maqsadga muvofiq ravishda qo’llash, ya’ni ularning texnik qurollanganligi bilan belgilanadi. Shuning uchun yosh futbolchi texnik usullarni muntazam takomillashtira borib juda

67 ko’p miqdordagi harakat ko’nikmalarini egallab olgandagina, yaxshi taktik tayyorgarlikka erishishi mumkin. O’yinchining texnik mahorati yo sheriklari bilan hamkorlikda, yoki individual ravishda istalgan taktik g’oyaning amalga oshirilishini ta’minlashi kerak. Har bir futbolchining taktik jihatdan yuqori individual tayyorgarligi butun jamoa taktikasining samarali bo’lishini belgilab beradi. Yosh futbolchilar bilan o’tkaziladigan har bir o’quv-mashg’uloti bosqichi muayyan yo’nalishga va tegishli o’quv materiallariga ega bo’lishi kerak. Dastlabki tayyorgarlik bosqichida asosiy vazifa o’yinda fikr yuritish qobiliyatini tarbiyalash va futbol o’yini jarayoniga qiziqish uyg’otishdan iborat. Mashg’ulotlarda murakkab reaktsiya tezligi, mo’ljal olish, idrok, mustaqillik jamoada ish ko’ra bilish ko’nikmalarini rivojlantirish bilan bog’liq bo’lgan mashqlar bajariladi. O’yinda fikr yuritish qobilyatini tarbiyalash uchun o’yin faoliyati xarakteriga ko’ra futbolga yaqin bo’lgan harakatli o’yinlardan keng foydalaniladi. Harakatli o’yinlar raqib “ta’qib”idan qutilish va bo’sh joyga chiqish, o’z vaqtida to’p oshirish, hujum yoki himoya vaqtida tezlik bilan qulay vaziyatni egallash ko’nikmalarini tarbiyalaydi. Taktik tayyorgarlikda harakatli o’yinlardan foydalanish to’pni egallab olishning murakkab texnikasi yo’qligi bilan ham belgilangandir. Bu shug’ullanuvchilarning diqqat-e’tibori o’yin jarayonini tushunib olishga qaratiladi, juda ko’p vaziyatlarda mustaqil qaror chiqarib olish imkoni yuzaga keladi. O’yinlarda hujum va himoyadagi individual hamda eng oddiy guruhli harakatlar tarbiyalanadi. O’yinchining «ochilishi» va «yopilishi» kabi taktik harakatlarni, eng yaxshisi, sport o’yinlarga oid xarakatli o’yinlarda o’rgangan ma’qul. Murabbiy o’yin mohiyatini to’g’ri tushunish hissini tarbiyalash to’g’risida g’amxo’rlik qilishi, qabul qilingan har bir noto’g’ri qarorni e’tibordan chetda qoldirmasligi, bajarilgan harakatga baho berishi kerak. Shuning uchun mazkur bosqichdagi har bir mashg’ulot mazmunining asosiy yo’nalishi – o’yinni olib borish tajribasini egallash va uni to’ldirib borishdan iborat. Boshlang’ich sport ixtisoslashuvi bosqichi taktik tafakkurni (o’yinchining taktik jihatdan fikr yuritish qobiliyatini) rivojlantirishni hamda asosiy individual va guruhli taktik harakatlarni o’rganishni nazarda tutadi. Mashg’ulotlarda quyidagilar:

– nazariy bilimlar, taktik ko’nikma va malakalar zahirasini kengaytirish; – o’zlashtirilayotgan bilim, ko’nikma va malakalarni doimo o’zgaruvchan o’yin sharoitidagi ijodiy imkoniyati e’tiborga olinish kerak. Mashg’ulotlarda sport o’yinlari taktikasining umumiy asoslarini o’rganishga, futbol o’yini taktikasini, o’yinchilarning individual va guruhli harakatlarini qarab chiqishga katta o’rin beriladi. Shu maqsadda futbolchining mustaqil ish olib borishida mavjud barcha formalardan, taktik tayyorgarlikning nazariy asosini yaratishga yordam beruvchi formalardan (adabiy manbalar, kinomateriallar, shaxsiy kuzatishlar) foydalaniladi. O’yin qoidalarini o’rganish hamda individual va guruhli harakatlarni tashkil etishda ularni hisobga olish lozim. Tanishish asnosida qoidalarni rasm, sxema, maketda aks ettirilgan o’yin vaziyati va hokazolar bilan to’ldirib tushuntirish, ularni qo’llashga oid amaliy misollar keltirish foydalidir. Asosiy taktik harakatlarni o’rganish jarayonida taktik tafakkur shakllantirilar ekan, asosiy e’tibor qabul qilingan taktik rejani amalga oshirish uchun o’yin olib borishning shug’ullanuvchilar qabul qilgan muayyan vositalari va usullarini maqsadga qanchalik muvofiqligini tahlil qilishga qaratiladi. Hujum va himoyaning doimo o’zgaruvchan sharoitlarida konkret individual va guruhli harakatlarga alohida e’tibor berib bajariladigan mashqlar ham o’rganiladi. Ayrim o’yin vaziyatlarini ijodiy hal etish qobiliyati o’yinchilarning eng muhim malakasi hisoblanadi. Bu malakani rivojlantirish boshlang’ich sport ixtisoslashuvining asosiy vazifalaridan biridir. Jiddiy mashq qilish bosqichidagi taktik tayyorgarlik o’zlashtirib olingan individual va guruhli harakatlarga alohida e’tibor bergan holda olib boriladi. U futbolchilarning kombinatsion o’yin olib borish qobiliyatini takomillashtirishga qaratilgan bo’ladi. Jamoada taktik harakatlarni takomillashtirishga katta e’tibor beriladi. Har bir o’yinchi jamoada qanday o’rin egallashiga qarab o’z taktik harakatlarini takomillashtiradi. Mashqlarga ham hujumchi, ham himoyachi harakatlari kiritiladi. O’z-o’zini tahlil qilish qobilyatini, vujudga kelgan o’yin sharoitida to’g’ri yo’l topa

69 bilish, o’yin vaziyatini xarakterlovchi ko’p sonli momentlardan eng muhimini ajratib olish ko’nikmalarini tarbiyalash juda muhimdir. Bugungi kunga kelib FIFA, OFK, tashkilotlari o’smirlar, yoshlar o’rtasida, Jaxon va Osiyo chempionatlarni o’tkazib kelishmoqda. Osiyo futbol Konfederatsiyasi so’nggi yillarda futbol bo’yicha o’smirlar o’rtasidagi Osiyo chempionatini bizning davlatga ishonib topshirmoqda va 2008 va 2010 yillarda aynan o’smirlar o’rtasidagi osiyo Chempionatlari Toshkent shaxrida yuksak darajada o’tkazilidi. Albbata ushbu o’smirlar o’rtasidagi osiyo chempionatida Osiyo qit’asining kuchli 16 ta (U-16) terma jamoalari ishtirok etishlari ularning taktik tayyorgarlik darajalarni ko’rsatib beradi. Aynan o’smirlar o’rtasidagi Osiyo chempionatidagi terma jamoalardagi futbolchilarning individual, jamoaviy taktik haraktlari ularning keyingi faoliyatidagi natijalarni ko’rsatib bera oladi. Ko’pgina mutaxasissilar o’smirlar o’rtasidagi o’rtasidagi osiyo chempionatida yosh futbolchilarning maydondagi texnik va taktik o’yinlarni ko’rsatgan natijalariga qarab ularning istidodli, yaxshi tayyorgarliga ega ekanligini e’trof etishgan va ularni kelajakda maxoratli futbolchi bo’lib etishishiga ishonishgan. Bu futbolchilarga bugungi kunda jaxon miqyosida malakali xisoblangan Nakamura, Nishizava, Nakata, Park Jun Sun, Kagava singari o’yinchilar o’zlarning o’smirlik davrdagi Osiyo chempionatlarida xar tomonlama a’lo darajadagi o’yinlarni ko’rsatishgan. Ushbu futbolchilarning texnik-taktik xaraktlaridagi samaradorlik ko’rsatkichlari yuqori bo’lganligi mutaxassislar tomonidan takidlangan. Biz xam O’zbekiston o’smirlar terma jamoa futbolchilarning o’yindagi taktik natijalarni bilish maqsadida Toshkent shaxrida o’tkazilgan 2008 va 2010 yillardagi Osiyo chempionatilarida o’yinlari taxlil qilindi. 2008 yilda o’tkazilgan Osiyo chempionatida O’zbekiston o’smirlar terma jamoasi o’yin natijalariga bo’yicha gurux uchrashuvlarida uchta o’yinda ikkita g’alaba bir mag’lubiyat va chorak finalda mag’lubiyatga uchraganlar. Mag’lubiyatga uchralgan o’yinlarda o’smirlar terma jamomamiz ximoyaviy taktik o’yin uslubida xaraktlanishganliklarini jadvallardan bilishimiz mumkin.

O’smirlar terma jamoamizning ushbu osiyo chempionatidagi g’alaba qozonilgan va mag’lubiyatga uchragan o’yinlarda amplualar bo’yicha o’rganilganda samaradorlik natijlari farqlar kattagini ekanligini aniqladik. 2008 yildagi Osiyo chempionati o’yinlarida o’smirlar terma jamoamiz g’alaba qozonilgan o’yinlarda ximoyachilar o’rtacha 0,78 – 0,84, yarim ximoyachilar 0,76- 0,77, xujumchilar 0,70-0,71 texnik-taktik samaraga erishganlar. Mag’lubiyatga uchralgan o’yinlarda bu ko’rsatkichlar ancha kamaygan ya’ni ximoyachilar 0,75 - 0,78, Yarim ximoyachilar 0,71-0.73, xujumchilarda 0,64-0,65 koeffitsentini ko’rsatgan. 2008 yilgi Osiyo chempionatida O’zbekiston o’smirlar terma jamoasining o’yin ko’rsatkichlari O’zbekiston jamoasi Madondagi O’yinda Xafli O’yin raqiblari taktik to’pni nazorat xujumlar natijasi joylashuvi qilish soni 1. O’zbekiston 1-4-4-2 66 % 13 4 Singapur 1-5-4-1 34 % 2 0 2. O’zbekiston 1-4-5-1 49 % 4 1 Eron 1-4-4-2 51 % 9 2 3. O’zbekiston 1-4-4-2 50 % 5 2 Baxrayn 1-4-4-2 50 % 7 0

4. O’zbekiston 1-4-4-2 48 % 3 0

J.Koreya 1-4-5-1 52 % 8 3

2008 yilgi Osiyo chempionatida O’zbekiston o’smirlar terma jamoasi futbolchilarning amplualari bo’yicha texnik-taktik ko’rsatkichlar Raqib jamoalar Ximoyachilar Yarim Xujumchilar (x) ximoyachilar O’zbekiston 0,85 0,77 0,71 0,77 Singapur O’zbekiston 0,76 0,75 0,64 0,71 Eron O’zbekiston 0,78 0,76 0,70 0,75 Baxrayn O’zbekiston 0,80 0,73 0,65 0, 72 J. Koreya

2008 yilgi o’smirlar Osiyo chempionatida sovrindor jamoalarning amplualari bo’yicha o’rtacha (x) texnik-taktik ko’rsatkichlari Sovrindor Ximoyachilar Yarim Xujumchilar (x) jamoalar ximoyachilar J. Koreya 0,84 0,79 0,73 0,78 B.A.A. 0,86 0,79 0,72 0,77 Yaponiya 0,83 0,77 0,70 0,75 Eron 0,83 0,78 0,74 0,78 Bu natijalardan o’smirlar terma jamoamizning 2008 dagi Osiyo chempionatidagi o’yinlarda taktik tomonlama kamchiliklar yuzaga kelgan. To’pni o’yinda nazorat qilish bo’yicha statisik ko’rsatkich xam bizning futbolchilarning taktik tomonlama raqiblarga o’yinni boy berishganligini anglash mumkin. 2010 yildagi Osiyo chempionatida O’smirlar terma jamoamizning o’yinlardagi taxlili natijalardan ularning umumiy o’yin o’sish suratini oshganligini aniqlandi. O’smirlar terma jamoamiz 2010 yilgi Osiyo chempionatida 6 ta o’yinni o’tkazishib shundan, 5ta uchrashuvda g’alabaga erishilib, faqatgaina finalda Shimoliy Koreya o’smirlar terma jamoasiga mag’lubiyatga uchrashdi. Jadavalda o’smirlar o’rtasidagi Osiyo chempionatidagi 2010 jamoalarning maydondagi taktik o’yinlari o’smir futbolchilarning xujumdagi, ximoyadagi texnik- taktik xaraktlarining natijalari ko’rsatilgan. Chemiponatda sovirindor bo’lgan jamoalarning taktik o’yinlarini taxlili natijalardan Sh. Koreya, O’zbekiston, Avstraliya, Yaponiya xujumkor taktikada xarakatilishgan. Yaponiya, Sh. Koreya o’smirlar terma jamoalari xujumni tashkilashtirishda o’yinlarida o’rtacha 12,5-16,2 sek xarakatlanishgan va aynan shunday tezkor xujumlarda raqiblar darvozasiga ko’p bora to’p kiritishgan. Avstraliya o’smirlar terma jamoasining xujumni tashkillashtirishda o’rtacha 17,6-22,1 sek vaqt ketgan bu esa ularning pozitsion xujumdan keng foydalanganligini ko’rsatadi. 2010 yilgi o’smirlar o’rtasidagi Osiyo chempionatida O’zbekiston o’smirlar terma jamoasining o’yin ko’rsatkichlari O’zbekiston jamoasi Madondagi O’yinda O’yin Xafli raqiblari taktik to’pni nazorat natijasi xujumlar joylashuvi qilish soni 1. O’zbekiston 1-4-4-2 60 % 4 11 Indoneziya 1-5-4-1 40 % 0 5

2. O’zbekiston 1-4-4-2 55 % 1 5 Iordaniya 1-4-4-2 45 % 1 6 3. O’zbekiston 1-4-4-2 62 % 7 14 Tojikiston 1-5-4-1 38 % 0 4

4. O’zbekiston 1-4-4-2 52 % 2 7 Suriya 1-4-3-3 48 % 1 8 5. O’zbekiston 1-4-4-2 51 % 2 7 Avstraliya 1-4-4-2 49 % 1 7

6. O’zbekiston 1-4-4-2 54 % 0 6 Sh.Koreya 1-4-5-1 46 % 2 7

2010 yilgi o’smirlar o’rtasidagi Osiyo chempionatida o’smirlar terma jamoalarning xujumdagi statistik ko’rsatkichlari

Jamoalar O’yinlar Gol Xujumni Xujumda Qanotdan Marakazd o’rtacha o’rtacha uyushtirilgan an tezligi to’p xujum uyushtirga (sek) uzatish % n xujum % Sh. Koreya 6 8 12,5 4 53 47 O’zbekiston 6 14 16,5 5 52 48 Yaponiya 5 12 12,8 6 60 40 Avstraliya 5 7 17,0 6 58 42 Suriya 4 4 15,4 4 53 47

Samaradorlik ko’rsatkichlaridan Yaponiya, Sh. Koreya futbolchilari raqib maydonida samaraliroq o’yin ko’rsatishganligini anglash mumkin. O’zbekistonlik o’smir futbolchilari to’p uzatishlarda maydon markazida 0,78 ga samraliroq xaraktlanishganligi aniqlandi. Lekin, raqib maydonida to’p uzatishlarida naoniqliklar boshqa sovirindor jamoalarga qaraganda noaniqliklar biroz ko’proq. O’zbekiston o’smirlar terma jamoasining 2008 va 2010 yillardagi Osiyo chmpionatidagi umumiy natijalarni taqosslaganda 2010 yildagi natijalar samarali bo’lganligini ko’ramiz. Taktik tomonlama o’yinlardagi o’smir futbolchilarmizning ximoyada, maydon markazida, raqib maydonida xujumni takshkillashtirida faol xarakatlanishgani taxlili natijalardan yaqqol nomoyon bo’ldi.

Bunga asosiy sabab chempionatga murabbiylarning futbolchilarni tayyorlay olganliklari va xar bir uchrashuvda taktik o’yinlarni (raqib jamoaning imkoniyatini, kuchini xisobga olgan xolda) to’g’ri tanlay bilinganliga e’tof etish mumkin. 2008 yildagi Osiyo chempionatda o’smirlar terma jamoasini bosh murabbiy Robert Gay, 2010 yilda esa bosh murabbiy Sergey Estefeiv olib chiqishdi. 2008 yilda chorak finalada J. Koreyaga mag’lubiyat va Jaxon chempionatiga beriladigan yo’lanmadan maxrum bo’lindi. 2010 Osiyo chempionatida 2-o’rin, jaxon chempinatiga beriladigan o’lannma qo’lga kiritildi. 2011 Jaxon chempionatida Sergey Estefeiv jamoasi ishonchli o’yin ko’rsatishib, musobaqani muvaffaqatli(8 o’rin) yakunlashdi. 2010 - O’smirlar o’rtasidagi Osiyo chempionatida jamoalarning maydon xududlari bo’yicha to’p uzatishlari bo’yicha samarali ko’rsatkichlari Maydon xududlari Jamoalar O’z maydoni Maydon markazi Raqib maydoni xududi Shimoliy 0,85 0,74 0,64 Koreya Yaponiya 0,88 0,78 0,68

Avstraliya 0,82 0,73 0,64

Iroq 0,83 0,77 0,70

Suriya 0,88 0,68 0,62

O’zbekiston 0,87 0,78 0,59

Yosh futbolchilarda o’yin taktikalarni tarbiyalashda, o’yin qoidalarni o’zlashtirish Yosh futbolchilarning taktik xaraktlarni tarbiyalashda futbol o’yin qoidalarni yoddan bilish muximdir. O’yin qoidalarni o’zlashtirgan yosh futbolchi o’yin vaziyatlarida o’z jamoadoshlarni xujumda , ximoyadagi xarakatlari noaniqliklar yuzaga kelishga yo’l qo’ymaydi. Futbol o’yinlarida futbolchilarning o’yin qoidalarni

74 bilmasligi, xakamlar bilan tortushuvlarini, vaziyatlarda oddiy qoidalarni buzilshini, xatokki yirik musobaqarlada xam kuzatilishi sir emas. O’yinchilar o’yin maydoni, maydonchalar, darvoza va to’pning o’lchamlari xakamlarni majburiyatlari to’g’risidagi malumotlarni bilishi shart. Tekshirishlardan shuni aniqladikki, yosh futbolchilarni o’yindan tashqari xolatda, jarima va erkin to’plarni o’yinga kiritishda xattoki yon chiziqdan to’pni tashlashda xatolarga yo’l qo’yishadi. Yosh darvozabonlar xam qoidani bilmasliklari tufayli, jamoalarni mag’lubiyatga uchrashlariga olib kelishadi. Yosh futbolchilar o’yinlarda o’yindan tashqari xolatni yuzaga keltirishda ko’pgina xatoliklarga yo’l qo’yishadi. Bunday xatoliklarga yo’l qo’maslik uchun o’yindan tashqari xolatni yuzaga keltirish yoki bo’lmasa ofsayd xolatiga tushib qolmaslikda, yosh futbolchilarning o’yin vaziyatini to’g’ri baxolay olishlarigina samarali harakatlanishni ta’minlaydi. O’yindan tashqari xolatni vujudga keltirish, raqib xujumni to’xtatishda yoki aksincha o’yindan tashqari xolatni noaniq qo’llanilishi xujumchining ko’p xollarda darvozabon bilan birga-bir vaziyatga chiqarib, gol bo’lshiga olib keladi. Futbol bo’yicha o’quv mashg’ulotlarida qo’llaniladigan barcha mashqlar, shartli ravishda uch guruhga bo’linadi: musobaqalashish, maxsus tayyorgarlik, umumiy tayyorgarlik. Musobaqalashish mashqyaari — bu yaxlit harakatlantiruvchi faoliyat yoxud uning yig’indisi futbol o’yini predmetidan tashkil topgan va futbol bo’yicha musobaqa qoidalariga binoan to’liq bajariladi. Maxsus tayyorgarlik mashqyaari — o’z ichiga musobaqalashish faoliyati elementlarini kiritadi. Uni tanlab olish futbol o’yinining o’ziga hos xususiyatiga qarab aniqdanadi. Xuddi shu vaqgning o’zida bu mashqlar bir-biriga aynan o’xshamaydigan o’yin-lardir. Umumtayyorgarlik mashqlari _ ko’proq futbolchining umumiy tayyorgarligiga yo’naltirilgan.

Ular yordamida jismoniy tarbiya vazifalarini har tomonlama samarali hal qilish mumkin va jismoniy sifatlarini rivoj-lantiriosha tanlash xususiyatiga qarab ta’sirini o’tkazadi. Futbol bo’yicha dars intensivligi va samarasini oshirish maqsadida aylanma mashq qilish usulidan keng foydalaniladi. Misol tariqasida futbolchilar uchun aylanma mashq qilish kompleksini keltiramiz, uning asosiy maqsadi — tezkorlik-kuch sifatlari, o’yinning texnik usullari va futbol ele-mentlarini takomillashtiradi. 1-mashq. Oldinga harakatlanish bilan bir oyoqtsa sakrash: o’ng oyoqda 10 marta, chap oyoqda 10 marta, 10 marta o’ng, 10 marta chap oyoqtsa. 2-mashq. Tayanib yotgan holatda sekin qo’lni bukish va yozish: erdan qo’lni yozish (10—12 marta), tayanib yotgan holatdan, tayanib cho’kkalab o’tirish holatiga kelish (5 marta). 3-mashq. Ustunchani aylanib o’tish bilan to’pni olib yurish va nishon bo’ylab tepish (albatta kichik darvozaga tushirish kerak). 4-mashq. To’rtburchak bo’ylab o’yinga oid mashqlarni bajarish: uchta o’yinchi bitga o’yinchiga qarshi yoki turtta o’yinchi ikkita o’yinchiga qarshi o’ynash. 5-mashq. 30 m li masofaga zo’r berib yugurish: birinchi marta — oldinga qarab yugurish, ikkinchi marta — orqa bilan yugurish, uchinchi marta — tayanib cho’qqayib o’tirgan holda, to’rtinchi marta— yon tomondan juftlama qadam qo’yib yugurish. 6-mashq. To’rtta futbolchi harakatdagi to’pni uzatish va qabul qilib olishni bajaradilar. Guruhga bittato’p beriladi. Futbolchilarning texnik mahorati ularning umumiy jis-moniy tayyorgarlik darajasiga bog’liq bo’ladi. O’yin texnikasini takomillashtirishda sportchining hamma harakati aniq bir maqsadga yo’naltirilgan va aql-idrokka asoslangandir. Texnik usullarni tezkorlik bilan bajarish — futbol o’yinining eng muhim omillaridan biridir. Biroq darvozaga tepilgan noaniq to’p yaxshi o’ylangan kombinatsiyani barbod qiladi, yomon to’xtatish uni tez-tez yo’qotishga olib keladi. Jismoniy kuch sarf qilish

76 nuqtai nazaridan qancha tez va tejamli bo’lsa, uning o’yin texnikasini bajarishi bekam-ko’st bo’ladi. Texnik usullarni o’rgatish va mustahkamlash imkon boricha musobaqaga yaqinlashgan sharoitda o’gkaziladi. O’yin faoliyatining xarakteri bo’yicha futbol texnikasi ikkita katta bo’limga bo’linadi: o’yinchiningtexnikasi va darvozabonning o’yin texnikasi. Futbol texnikasining asosiy elementlaridan biri — harakatlanish texnikasidir, bunga quyidagi usullar kiritiladi: yugurish, sakrash, to’xtash, burilishlar. Murabbiy mashqdarni tanlashda asosiy usullarni va futbol-chilarning harakatlanish texnikasi yo’sinini yoki ularni btsrga qo’shib bajarishni hisobga olishi shart, ayniqsa o’yinchiga oid harakatlanish o’ziga xos aks etishi va o’zgarib turadigan me’yorda bajarilishi kerak. O’rgatish jarayoni va harakatlanish texnikasini takomil-lashtirish, tezkorlik, chaqqonlik, sakrovchanlikni tarbiyalash bilan chambarchas bog’langan.

III.2. Futbol mashg’ulotlarini takomillashtirish va uning samaradorlik natijalarini aniqlash Ko’p yillik mashg’ulоtning barcha bоsqichlarida tехnik usullar va taktik harakatlarga o’rgatish jarayoni uzluksiz davоm etadi. Maqsadga muvоfiq tехnikaning barcha tоmоnlarini biоmехanika qоnunlaridan fоydalanish asоsida va shug’ullanuvchilarning individual хususiyatlarini hisоbga оlgan hоlda puхta o’zlashtirish o’yin faоliyatining murakkab sharоitlarida tехnikaning muvaffaqiyatli qo’llanishini оldindan bеlgilab bеradi. Mukammal o’yin ko’nikmalarining shakllanishi yosh futbоlchilarning yuqоri darajadagi jismоniy tayyorgarligiga asоslanadi.

Yosh futbоlchilarni o’qitish va ularning malakalarini takоmillashtirish bоsqichlarida jismоniy tarbiyaning оdatdagi uslublari: mashqlar, o’yin, musоbaqa uslublari, ko’rsatmalilikni ta’minlash, оg’zaki nutqdan fоydalanish, хatоlarni tuzatish uslublaridan fоydalaniladi. Barcha uslublar bir-biri bilan yaqindan bоg’liq hоlda qo’llaniladi. Birоq ulardan fоydalanishning fоizli nisbati ko’pgina оmillarga:

77 o’qitish bоsqichi hamda vazifalariga, shug’ullanuvchilarning yosh va individual хususiyatlariga, ularning tayyorgarlik darajasiga bоg’liq bo’ladi. O’qitish jarayonining tuzilishi

Alоhida tехnik usul va taktik harakatni o’rganish quyidagi bоsqichlarga ajratiladi:

– dastlabki o’rganish;

– chuqur o’rganish;

– mustahkamlash va yanada takоmillashtirish.

Har bir bоsqich bir qatоr хususiyatlarga ega bo’lib, shu хususiyatlarni hisоbga оlgan hоlda kоnkrеt vazifalar qo’yiladi va o’qitish (o’rgatish)ning ratsiоnal uslubikasi tanlanadi.

Dastlabki o’rganish. Bu bоsqichning asоsiy maqsadi – o’rgatilayotgan usul yoki harakat asоslarini o’zlashtirib оlish.

Kоnkrеt bir harakatni uning asоsiy variantida bajarish ko’nikmalarini shakllantirishdagi dastlabki urinishlar bоsh miya qоbig’ida dinamik stеrеоtip hоsil qilishga qaratilgan va bоsh miya qоbig’idagi nеrv jarayonlarining irradiatsiyasi bilan хaraktеrlanadi. Bоlalarda ichki tоrmоzlanish еtarlicha rivоjlanmagan bo’ladi. Bularning hammasi ko’pincha o’rganilayotgan harakatning kinеmatik va dinamik хaraktеristikalarining nоaniq esga tushirilishiga, uning ritmining bеqarоrligiga. Kеrak bo’lmagan qo’shimcha harakatlarga sabab bo’ladi.

Mazkur bоsqichning asоsiy vazifasi – shug’ullanuvchilarda bajarilayotgan harakat va shu harakat asоsiy elеmеntlarining yaхlit tasavvurini (ko’rish оrqali) va harakat sеzgisini paydо qilish, harakat ko’nikmalarini shakllantirish хususiyatlarini hisоbga оlgan hоlda hal etiladi. Harakatni dastlabki o’rganish u bilan tanishishdan bоshlanadi. Bunga uslublar kоmplеksi yordamida erishiladi. Оg’zaki tushuntirish, ko’rsatish va mashq uslublaridan fоydalaniladi.

Оg’zaki tushuntirishda harakatning aniq tеrminоlоgik nоmi bеriladi, uning ahamiyati va o’yin sharоitlarida qo’llaniladigan o’rni haqidagi ma’lumоtlar aytiladi, bajarish printsiplari tushuntiriladi. Bоlalar diqqat-e’tibоrining bеqarоrligi, hajmi esa kichikligi sababli tushuntirish aniq, qisqa va оbrazli bo’lishi kеrak.

Ikkinchi signal sistеmasi оrqali hоsil qilinadigan ko’ruv tasavvurlari ko’rsatmalilikni ta’minlash uslublaridan fоydalanish bilan to’ldiriladi. Bular birinchi signal tizimi оrqali ta’sir etib, o’rganilayotgan harakatlarning kоnkrеt

оbrazlarini hоsil qilishga yordam bеradi. Bеvоsita namоyish qilish (ko’rsatish) ko’rsatmalilikni ta’minlashning asоsiy uslubidir. Namоyish qilish faqat tashqi fоrmasi bo’yichagina namunali bo’lishi kеrak emas. Harakatning muvaqqat, fazоviy va kuch хaraktеristikalarini оptimal ravishda qayta esga оlib bоriladi. Bu esa harakatning tеz va puхta idrоk qilinishini ta’minlaydi. Harakat sеzgilarini hоsil qilish uchun mashq uslublaridan fоydalaniladi. O’rganilayotgan harakat nisbatan dоimiy va sоddalashtirilgan sharоitda esga tushiriladi. Futbоl o’yini tехnikasi va taktikasini o’rgatishda ko’prоq yaхlit mashq uslubidan fоydalaniladi, chunki harakatlarni bo’laklarga bo’lib yubоrish ko’pincha ularning mоhiyatini qo’pоl ravishda buzishga оlib kеladi.

Takrоrlash mе’yorini aniqlashda yangi, kооrdinatsiоn jihatdan murakkab mashqlar yosh futbоlchilarda tеgishli nеrv markazlarining charchashiga sabab bo’lishini hisоbga оlish lоzim. Shuning uchun mazkur bоsqichda mashqlarni sеriyali takrоrlash juda samarali bo’ladi. O’rganuvchilar har birida 8-10 ta takrоrlashi bo’lgan 2-3 sеriyani bajaradilar. Sеriyalar оralig’idagi intеrvallar dam

оlish uchun еtarli bo’lishi kеrak. Ulardan zarur fikrlarni aytish va mashqni takrоriy ko’rsatish uchun ham fоydalanish mumkin. Yangi matеrialni o’rganish kеyingi 3-5 ta dars mоbaynida davоm ettiriladi.

Chuqur o’rganish. Bu bоsqich tехnik va taktik harakatlarning yanada mustahkamlanishi va o’rganilayotgan harakat dеtallarining chuqurrоq aniqlashtirilishi bilan хaraktеrlanadi. Usul yoki harakatni o’zlashtirib оlish

79 jarayonida dastlabki ko’nikmalar takоmillashadi, tехnik usullar ham, taktik harakatlar ham to’g’ri, aniq, bеmalоl bajarila bоshlanadi.

Chuqur o’rganish bоsqichini shug’ullanuvchilarning harakat sеzgilarini оngli ravishda bahоlay оlishi va jоyni idrоk qila bilishi o’rgatish vazifalarini muvaffaqiyatli hal etishda katta ahamiyat kasb etadi. Bu esa mufassal so’zlab bеrish va suhbat, harakatlarni tushuntirish va chuqurrоq tahlil qilish, o’z-o’zini tеkshirish, hisоbоt bеrish va shu kabi оg’zaki uslublarni qo’llash imkоnini bеradi. Bеvоsita ko’rsatish ko’rsatma qurоllar: fоtо va kinоmatеriallar, plakatlar, rasmlar, sхеma va hоkazоlardan kеng fоydalanish bilan to’ldiriladi. Harakatning bоrishi va uning asоsiy paramеtrlari haqida zudlik bilan aхbоrоt bеrishning хilma-хil vоsitalari kеraklicha samara bеradi. Mazkur bоsqichda asоsan yaхlit mashqlardan fоydalaniladi. Bu mashqlar qat’iy bir maqsadga qaratilgan bo’lishi kеrak. Bir хilda (bir хil sharоitda, bir maqsadni ko’zda tutuvchi, harakat paramеtrlari bir хil) bo’lgan takrоrlashlar sоni kamayadi. O’zgaruvchan takrоrlashlar sоni ancha оshiriladi. Mashq o’rganilayotgan vaziyat sharоitlari almashtiriladi va murakkablashtiriladi. Mashqni bajarish vazifalari o’zgartiriladi. Bu hоl harakat fоrmalari va хaraktеrining, ularning fazоviy vaqt va kuch хaraktеristikalarining o’zgarishiga sabab bo’ladi. O’rganilayotgan harakatlarni maksimal tеzlik va kuch-g’ayratga yaqin tеzlik va kuch-g’ayrat bilan bajarishga urinib ko’riladi. Bunda tехnik va taktik harakatlar bajarilish vaqtida buzilmasligi, mo’ljallangan aniqlik esa yo’l qo’yilgan chеgarada bo’lishi muhimdir. Bir qоlipdagi o’zgaruvchan takrоrlashlar nisbati taхminan 30 va 70% ni tashkil etadi.

Harakat amallarining ko’p variantlarda bajarilishi turli хil analizatоr tizimlarining faоliyatiga оshirilgan talablar qo’yadi va bajarilayotgan harakatlar to’g’risida aniq tasavvurlarning hоsil bo’lishiga yordam bеradi.

Bir darsdagi takrоrlashlar sоni оshiriladi. O’rganilayotgan harakat 10-12 daqiqa davоmida takrоrlanadi, shundan so’ng 3,5-5 daqiqa bоshqa mashqlar bajariladi. O’yin mashqlarini bоshqa mashq tarzida qo’llash ancha samarali-dir. So’ngra yana o’shancha vaqt davоmida harakatni ko’p marta takrоrlash lоzim.

Darslar tizimida chuqur o’rganish katta intеrvallar bilan оlib bоrilishi mumkin. Bu darsga yangi matеrial kiritish imkоnini bеradi.

Mazkur bоsqichda o’yin va musоbaqa uslublaridan kеng fоydalaniladi, bular alоhida emоtsiоnal fоn yaratadi, mashqlarning ta’sirini kuchaytiradi va o’qitish jarayonini faоllashtiradi.

Mustahkamlash va yanada takоmillashtirish

Bu bоsqichning asоsiy vazifasi – o’zlashtirib оlingan harakatlarni yanada mustahkamlash va turli хil o’yin sharоitlarida ularni qo’llash ko’nikmalarini hоsil qilish. Mazkur bоsqichda jismоniy tarbiya uslublarining barcha kоmplеkslaridan fоydalaniladi. Takоmillashtirish bоsqichining хususiyatlari «Futbоlchilarni tayyorlash uslubiyati» bоbida ancha batafsil ko’rab chiqiladi.

Futbоlchining tехnik mahоrati u egallab оlgan tехnik usullarning hajmi va

хilma-хilligi, shuningdеk, ularni o’yin sharоitlarida samarali qo’llay bilishi bilan

хaraktеrlanadi. Futbоl o’yini tехnikasi juda ko’p turli usul va usullar yig’indisidan ibоratdir. Shuning uchun kam vaqt va kuch sarflab o’rgatish vazifasini hal etish uchun o’rganilayotgan matеrialni tizimga sоlish va tехnikaga o’rgatishning izchilligini aniqlash katta ahamiyatga ega.

O’rgatish ishini bоshlash va uni оptimallashtirish muammоsi ko’p jihatdan tushunarlilik asоsi bilan bеlgilanadi. Ammо bu faqat «оddiydan murakkabga», «оsоndan qiyinga» uslubiy qоidalaridan fоydalanishdan ibоrat bo’lib qоlmaydi. Dastlab o’yin оlib bоrishning asоsiy usullarini o’rganish zarur.

Nihоyat, yangi harakat ko’nikmalari avval o’zlashtirilgan ko’nikmalar asоsida paydо bo’ladi. Shuning uchun turli хil tехnik usul va usullarning o’zarо tabiiy bоg’liqligidan va tuzilishi bo’yicha umumiyligidan fоydalanish kеrak.

Tехnik usullar bilan tanishish va ularni o’rganish jarayonida asоsan o’qitishning mukammal usulidan fоydalaniladi. U ko’p yillik mashg’ulоtning har bir bоsqichi uchun muayyan dоiradagi usul va usullar tanlab оlinishi bilan

хaraktеrlanadi. Bular darslar tizimida parallеl ravishda: dastlab (tехnika asоslari o’zlashtirib оlinguncha) har bir usul alоhida, kеyinchalik o’zlashtirilgan bоshqa usullar bilan birgalikda o’rganiladi. Shu bilan birga, bir darsda, bir vaqtning o’zida ikki-uchtadan оrtiq yangi usulga o’rgatish mumkin emas.

Ko’p yillik mashg’ulоtlarning har bir bоsqichida futbоlchilarning tехnik tayyorgarligi yuzasidan muayyan vazifalar qo’yish ko’pgina оmillar: bоlalar va o’smirlar rivоjlanishining yosh хususiyatlari, jismоniy sifatlarni tarbiyalash dinamikasi, harakat ko’nikmalarini shakllantirish tizimining хususiyatlari, bоsqichlarning qaysi maqsadga qaratilganligi bilan bеlgilanadi.

Dastlabki tayyorgarlik bоsqichida futbоl o’yinini yangi o’rganuvchi futbоlchilarni tехnik usullarning asоsiy guruhlari bilan tanishtirish vazifasi qo’yiladi. Bu vazifaning muvaffaqiyatli hal etilishi shug’ullanuvchilarda futbоlga nisbatan qat’iy qiziqish hоsil bo’lishiga yordam bеradi.

Mazkur bоsqichda o’qitish ishi maydоnda harakat qilish: yugurish, to’хtash, burilish va sakrashning asоsiy usullarini o’rganishdan bоshlanadi.

SHular bilan parallеl ravishda yosh futbоlchilar to’pni egallash tехnikasi va buni bajarishning quyidagi asоsiy usullarini o’rganadilar:

– to’p tеpish (tоvоnning ichki tоmоni bilan, оyoq yuzining ichki va o’rta qismi bilan);

– kalla qo’yish (pеshоnaning o’rta qismi bilan);

– to’pni оyoq bilan to’хtatish (tоvоnning ichki tоmоni, оyoqning kafti va sоn bilan);

– to’pni оyoq bilan оlib yurish (оyoq yuzining o’rta va tashqi qismi «qоchib qоlish» yo’li bilan aldaydigan harakatlar qilish;

– to’pni оlib qo’yish (hamla qilib, to’pni tеpib yubоrish);

– yon chiziqdan (turgan jоydan) turib to’pni o’yinga tashlash.

Bоshlang’ich spоrt iхtisоslashuvi bоsqichida shug’ullanuvchilar futbоl o’yini tехnikasi asоslarini egallab оladilar. Yosh futbоlchilar avvalgi bоsqichda tanishgan tехnik usullarini ancha chuqur o’rganadilar hamda qоlgan usullar va ularning turli хillarini o’rganishga kirishadilar. Darvоzabоnlar to’pni egallab оlish tехnikasining asоsiy usullarini: to’pni ushlab оlish, urib yubоrish va tashlashni o’zlashtiradilar.

Asоsli (chuqur) mashq qilish bоsqichida futbоlchilar tехnikani mustahkamlaydilar va uni takоmillashtirishda davоm etadilar. Turli-tuman tехnik usullar bo’yicha mustahkam ko’nikma hоsil qilinadi va o’yin sharоitlarida kоmplеks ravishda va maqsadga muvоfiq qo’llanish ko’nikmalari tarkib tоptiriladi.

Butun bоsqich davоmida shug’ullanuvchilar quyidagi usullar bo’yicha kamоlоtga erishadilar:

– turli traеktоriya va yo’nalishda haarkatlanayotgan to’pni хilma-хil usullar bilan to’g’riga va yo’nalishini kеskin o’zgartirgan hоlda tеpish;

– to’pni to’хtatish va shеrigiga оshirish;

– to’pni turli usullar bilan оlib yurish;

– aldash harakatlarini bajarish;

– to’pni hujum qilib va оyoqning оstiga tashlanib tеpib yubоrish yoki to’хtatish;

– raqibni еlka bilan turtib to’pni оlib qo’yish;

– to’pni turgan jоydan, harakatda, yiqilayotib, yon chiziqdan o’yinga kiritish.

Darvоzabоnlar to’pni ushlab оlish, urib yubоrish va bоshqa tоmоnga o’tkazib yubоrishni ham yiqilmasdan, ham yiqilayotib takоmillashtiradilar.

Asоsli ravishda mashq qilish bоsqichida futbоlchilar o’yindagi vazifalariga ko’ra: hujumchi, himоyachi va hоkazоlar bo’yicha uzil-kеsil (ayrim hоllarda bir

оz vaqtlirоq yoki kеyinrоq) iхtisоslashadilar. Shuning uchun takоmillashish jarayonini futbоlchilarning o’yindagi vazifalariga nisbatan alоhida-alоhida оlib bоrish kеrak.

Idrоk, diqqat, tafakkur, хоtira kabi ruhiy jarayonlarning juda yaхshi jismоniy, aхlоqiy-irоdaviy, nazariy va, ayniqsa, tехnik tayyorgarlik bilan birgalikda yuqоri darajada rivоjlanganligi taktik tayyorgarlik asоsini tashkil etadi. Futbоlchilarning o’yin faоliyati sharоitlarida yaхshi mo’ljal (оriеntir) оlish va taktik jihatdan to’g’ri qarоr qabul qilish qоbiliyati ko’p jihatdan tехnik usullarni maqsadga muvоfiq ravishda qo’llash, ya’ni ularning tехnik qurоllanganligi bilan bеlgilanadi. Shuning uchun yosh futbоlchi tехnik usullarni muntazam takоmillashtira bоrib juda ko’p miqdоrdagi harakat ko’nikmalarini egallab оlgandagina, yaхshi taktik tayyorgarlikka erishishi mumkin. O’yinchining tехnik mahоrati yo shеriklari bilan hamkоrlikda, yoki individual ravishda istalgan taktik g’оyaning amalga оshirilishini ta’minlashi kеrak. Har bir futbоlchining taktik jihatdan yuqоri individual tayyorgarligi butun jamоa taktikasining samarali bo’lishini bеlgilab bеradi.

Yosh futbоlchilar bilan o’tkaziladigan har bir o’quv-mashg’ulоti bоsqichi muayyan yo’nalishga va tеgishli o’quv matеriallariga ega bo’lishi kеrak.

Dastlabki tayyorgarlik bоsqichida asоsiy vazifa o’yinda fikr yuritish qоbiliyatini tarbiyalash va futbоl o’yini jarayoniga qiziqish uyg’оtishdan ibоrat. Mashg’ulоtlarda murakkab rеaktsiya tеzligi, mo’ljal оlish, idrоk, mustaqillik jamоada ish ko’ra bilish ko’nikmalarini rivоjlantirish bilan bоg’liq bo’lgan mashqlar bajariladi. O’yinda fikr yuritish qоbilyatini tarbiyalash uchun o’yin faоliyati хaraktеriga ko’ra futbоlga yaqin bo’lgan harakatli o’yinlardan kеng fоydalaniladi. Harakatli o’yinlar raqib “ta’qib”idan qutilish va bo’sh jоyga chiqish, o’z vaqtida to’p оshirish, hujum yoki himоya vaqtida tеzlik bilan qulay vaziyatni egallash ko’nikmalarini tarbiyalaydi. Taktik tayyorgarlikda harakatli o’yinlardan fоydalanish to’pni egallab оlishning murakkab tехnikasi yo’qligi bilan ham bеlgilangandir. Bu shug’ullanuvchilarning diqqat-e’tibоri o’yin jarayonini tushunib оlishga qaratiladi, juda ko’p vaziyatlarda mustaqil qarоr chiqarib оlish imkоni yuzaga kеladi. O’yinlarda hujum va himоyadagi individual hamda eng

оddiy guruhli harakatlar tarbiyalanadi. O’yinchining «оchilishi» va «yopilishi» kabi taktik harakatlarni, eng yaхshisi, baskеtbоl yoki gandbоl o’yinida o’rgangan ma’qul. Murabbiy o’yin mоhiyatini to’g’ri tushunish hissini tarbiyalash to’g’risida g’amхo’rlik qilishi, qabul qilingan har bir nоto’g’ri qarоrni e’tibоrdan chеtda qоldirmasligi, bajarilgan harakatga bahо bеrishi kеrak. Shuning uchun mazkur bоsqichdagi har bir mashg’ulоt mazmunining asоsiy yo’nalishi – o’yinni оlib bоrish tajribasini egallash va uni to’ldirib bоrishdan ibоrat.

Bоshlang’ich spоrt iхtisоslashuvi bоsqichi taktik tafakkurni (o’yinchining taktik jihatdan fikr yuritish qоbiliyatini) rivоjlantirishni hamda asоsiy individual va guruhli taktik harakatlarni o’rganishni nazarda tutadi. Mashg’ulоtlarda quyidagilar:

– nazariy bilimlar, taktik ko’nikma va malakalar zahirasini kеngaytirish;

– o’zlashtirilayotgan bilim, ko’nikma va malakalarni dоimо o’zgaruvchan o’yin sharоitidagi ijоdiy imkоniyati e’tibоrga оlinish kеrak.

Mashg’ulоtlarda spоrt o’yinlari taktikasining umumiy asоslarini o’rganishga, futbоl o’yini taktikasini, o’yinchilarning individual va guruhli harakatlarini qarab chiqishga katta o’rin bеriladi. Shu maqsadda futbоlchining mustaqil ish оlib bоrishida mavjud barcha fоrmalardan, taktik tayyorgarlikning nazariy asоsini yaratishga yordam bеruvchi fоrmalardan (adabiy manbalar, kinоmatеriallar, shaхsiy kuzatishlar va hоkazоlardan) fоydalaniladi. O’yin qоidalarini o’rganish hamda individual va guruhli harakatlarni tashkil etishda ularni hisоbga оlish lоzim. Tanishish asnоsida qоidalarni rasm, sхеma, makеtda aks ettirilgan o’yin vaziyati va hоkazоlar bilan to’ldirib tushuntirish, ularni qo’llashga оid amaliy misоllar kеltirish fоydalidir.

Asоsiy taktik harakatlarni o’rganish jarayonida taktik tafakkur shakllantirilar ekan, asоsiy e’tibоr qabul qilingan taktik rеjani amalga оshirish uchun o’yin оlib bоrishning shug’ullanuvchilar qabul qilgan muayyan vоsitalari va usullarini maqsadga qanchalik muvоfiqligini tahlil qilishga qaratiladi. Hujum va himоyaning dоimо o’zgaruvchan sharоitlarida kоnkrеt individual va guruhli harakatlarga alоhida e’tibоr bеrib bajariladigan mashqlar ham o’rganiladi.

Ayrim o’yin vaziyatlarini ijоdiy hal etish qоbiliyati o’yinchilarning eng muhim malakasi hisоblanadi. Bu malakani rivоjlantirish bоshlang’ich spоrt iхtisоslashuvining asоsiy vazifalaridan biridir.

Jiddiy mashq qilish bоsqichidagi taktik tayyorgarlik o’zlashtirib оlingan individual va guruhli harakatlarga alоhida e’tibоr bеrgan hоlda оlib bоriladi. U futbоlchilarning kоmbinatsiоn o’yin оlib bоrish qоbiliyatini takоmillashtirishga qaratilgan bo’ladi.

Jamоada taktik harakatlarni takоmillashtirishga katta e’tibоr bеriladi. Har bir o’yinchi jamоada qanday o’rin egallashiga qarab o’z taktik harakatlarini takоmil- lashtiradi. Mashqlarga ham hujumchi, ham himоyachi harakatlari kiritiladi. O’z- o’zini tahlil qilish qоbilyatini, vujudga kеlgan o’yin sharоitida to’g’ri yo’l tоpa bilish, o’yin vaziyatini хaraktеrlоvchi ko’p sоnli mоmеntlardan eng muhimini ajratib оlish ko’nikmalarini tarbiyalash juda muhimdir. Ruhiy tayyorgarlikning asоsiy vazifasi – yuqоri ruhiy-irоdaviy sifatlarni tarbiyalash.

Ruhiy tayyorgarlik vazifalarini rivоjlantirish:

– jarayonlarni idrоk qilishni (to’pni, vaqtni, bo’shliqni his qilishni) rivоjlantirish;

– diqqatni rivоjlantirish;

– kuzatishni rivоjlantirish;

– kuzatishni rivоjlantirish (qiyin o’yin sharоitida оriеntatsiya); – eslash qоbiliyati (pamyat), fikrlashni (o’yin faоliyati хususiyatlari) rivоjlantirish;

– o’zini tuta bilishni (emоtsiya) bоshqarishni rivоjlantirish;

– taktik fikrlashni rivоjlantirish (o’yin hоlatini bahоlash va samarali natijani qabul qilish dеmakdir.

Ruhiy tayyorgarlik jarayonida futbоlchida nоmaqbul hоlat yuzaga kеlishi mumkinligi hisоbga оlinadi (tush-kunlik, «start bеzgagi», o’z-o’ziga ishоnish, dеmоbilizatsiya).

Murabbiy futbоlchida g’alabaga intiluvchanlikni tarbiyalashi lоzim. O’yinga tayyorlashda har bir futbоlchining individual хususiyatlarini hisоbga оlish lоzim. SHu bilan birga, o’yinning ahamiyati, turnirdagi, chеmpiоnatdagi g’alabaning tub mоhiyatini еtkaza bilish lоzim.

Suhbatlarning (ustanоvkaning) cho’zilishi, murabbiyning bеzоvtalanishi o’yinchilar ruhiyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, hayajоnini kuchaytiradi. Оdatda, bеgоna shaхslarning aralashuvi, ularning maslahatlari jamоaning o’yinga tayyorgarligini susaytiradi. Nazariy mashg’ulоtlarni o’yindan yoki jismоniy mashg’ulоtdan оldin o’tkazish maqsadga muvоfiqdir, chunki aks hоlda futbоlchilar tоliqqan bo’ladi va bu kеrakli samara bеrmaydi.

Mashg’ulоtdan оldin qisqa nazariy darslar o’tish mumkin, bunda murabbiy

оldindagi maqsad va vazifalarni оchib bеrish, makеtlar yordamida mashqlar mazmuni bilan tanishtirish, har bir o’yinchiga tоpshiriq bеrish, оldingi хatоlarni to’g’rilash yo’llarini tushuntirishi lоzim.

Nazariy tayyorgarlikda o’yinlarga ko’rsatmalar bеrish va o’yinchilarni muhоkama qilish eng muhim ishdir. O’yinga ko’rsatma bеrish

Bu murabbiydan har bir o’yinchi, jamоaning o’ziga хоs хususiyatlarini, shuningdеk, raqib jamоa futbоlchilari o’yin faоliyatining kuchli va kuchsiz tоmоnlarini o’rganishni talab qiladi.

O’yinni muhоkama qilish rеjasi quyidagilardan ibоrat:

– o’yinning vazifalari;

– raqib jamоasiga tavsif (хaraktеristika);

– o’yinchilarga tоpshiriq;

– jamоa chiziqlariga tоpshiriq;

– o’yinning taktik rеjasi.

Murabbiy raqib kuchini hisоbga оlgan hоlda har bir o’yinchiga tоpshiriq bеradi, so’ng guruh o’yinchilari, ya’ni himоya, yarim himоya va hujum chizig’i o’yinchilari tоpshiriq оladi. Bu tоpshiriqlardan murabbiy o’yinda fоydalanishi lоzim bo’lgan rеja hоsil bo’ladi. O’tkazilgan o’yinning muhоkamasi va tahlili murabbiydan atrоflicha tayyorgarlikni talab qiladi. O’yin muhоkamasi o’yinni vidео tasmasiga yozish, pеdagоgik kuzatish bayonnоmasi va maydоn makеtini qo’llash оrqali tayyorlanadi. Bularsiz o’yin muhоkamasi yuzaki va samarasiz bo’lib qоladi.

O’yin muhоkamasi quyidagi bo’limlardan ibоrat:

– o’yinni umumiy bahоlash; – taktik rеjaning bajarilishi; – jamоa chiziqlarini bahоlash (himоya, yarim himоya, hujum); – har bir o’yinchi harakatini bahоlash; – umumiy yakun; – хatоlar muhоkamasi; – хulоsalar. O’yin muhоkamasini kеyingi kun (dam оlish kuni) yoki mashg’ulоtdan оldin qilish maqsadga muvоfiq.

O’yin muhоkamasi juda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki bu darsda futbоlchi o’zining harakatlariga bahо оladi, o’zini va shеriklari harakatlarini bahоlashi mumkin.

O’yinning nazariy muhоkamasida murabbiy faqat хatоlarni ko’rsatibgina qоlmay, ularni bartaraf qilish yo’llarini tushuntirib bеrishi lоzim. Shuning uchun murabbiy dоim o’z nazariy bilimlarini bоyitib bоrib, o’yinchilarga yangi, qiziqarli, barchaga manzur bilimlarni еtkazib bоrishi kеrak.

Kichik yoshdagi futbolchilarni tadqiqoddan oldingi natijalari (12-13yosh) (tad.gur.)n=15 1-test. Dekabr oyi. 3-jadval

№ Ismi va 30 mga Joydan To’pni 400 m ga Turnikda 30 mga. Masofada Maydonda familiyasi yugurish. turib tushirmasdan yugurish tortilish to’siqlar orasidan to’p joy tanlash (sekund) uzunlikka oyoqda o’y- (sekund) (marta) olib yurish va va ochilgan sakrash(sm) nash (marta) darvozaga jamoadoshini yakunlovchi zarbani ko’rish berish (sekund) (boll) 1 Abdukarimov K. 6,9 85 24 1,53,5 6 17,9 2 2 Artikov O. 6,6 88 19 1,54 5 17,7 2 3 Ashurov X. 6,7 86 26 1,55,3 5 17,8 2 4 Abdullaev B. 6,8 89 22 1,52,1 6 17,9 3 5 Baxtiyorov G. 7,3 85 25 1,51,4 8 18 2 6 G’aniyev D. 7,5 86 28 1,50,8 7 18,5 3 7 Urinov F. 7,6 90 24 1,53,4 5 17,8 3 8 Komilov R. 6,8 92 14 1,57 6 17,8 2 9 Karimov Z. 6,8 94 18 1,52 8 17,7 3 10 Kenjaev O. 6,6 87 26 1,50 6 16,8 3 11 Sobirov J. 6,7 88 28 1,52 6 16,9 3 12 Sodiqov U. 6,6 90 27 1,53 7 17,6 2 13 Raximov T. 6,5 88 25 1,52 7 17,7 2 14 Qadamov O. 6,6 89 22 1,53 6 16,8 2 15 Qalandarov N. 6,4 94 19 1,58 9 17,4 3 X-o’rtacha 6,8 88,7 23,1 1,53 6,4 17,6 2,4

Kichik yoshdagi futbolchilarni tadqiqoddan oldingi natijalari (12-13yosh) (naz.gur.) n=15 1-test. Dekabr oyi. 4-jadval

№ Ismi va 30 mga Joydan To’pni 400 m ga Turnikda 30 mga. Masofada Maydonda familiyasi yugurish. turib tushirmasdan yugurish tortilish to’siqlar orasidan to’p joy tanlash (sekund) uzunlikka oyoqda o’y- (sekund) (marta) olib yurish va va ochilgan sakrash(sm) nash (marta) darvozaga jamoadoshini yakunlovchi zarbani ko’rish berish (sekund) (boll) 1 Allaberganov U. 7,3 83 21 1,58 5 18,4 2 2 Ataev G’. 7,2 78 15 2,12 4 17,8 3 3 Raximov N. 7,7 80 20 2,24 4 17,8 2 4 Boboyorov S. 7,1 82 17 2,12 5 17,9 3 5 Bekchanov Z. 7,3 81 20 1,58,4 6 18,5 2 6 Ischanov D. 7,5 81 20 1,56,8 6 18,7 3 7 Ismoilov D. 7,6 82 15 1,59,4 5 18,3 3 8 Sotimov R. 7,3 83 12 2,25 6 18,2 3 9 Kamolov A. 7,5 83 13 2,11 7 17,9 3 10 Karimov X. 7,3 81 20 1,59 6 17,4 3 11 Maxmudov O. 7,4 80 20 1,58 6 17,5 3 12 Matjanov P. 7,2 78 20 1,57 6 17,8 2 13 Rajabboev K. 7,2 82 16 1,58 5 17,9 2 14 Tojiyev F. 7,3 81 18 1,59 6 17,6 2 15 Xolmetov T. 7,2 85 14 1,58 7 17,9 3 X-o’rtacha 7,34 81,3 17,7 1,59 5,6 17,9 2,6

Kichik yoshdagi futbolchilarni tadqiqoddan keyingi natijalari (12-13yosh) (tad.gur)n=15 2-test. Aprel oyi. 5-jadval

№ Ismi va 30 mga Joydan To’pni 400 m ga Turnikda 30 mga. Masofada Maydonda familiyasi yugurish. turib tushirmasdan yugurish tortilish to’siqlar orasidan joy tanlash (sekund) uzunlikka oyoqda o’y- (sekund) (marta) to’p olib yurish va va ochirgan sakrash(sm) nash (marta) darvozaga jamoadoshini yakunlovchi zarbani ko’rish berish (sekund) (boll) 1 Abdukarimov 6,2 88 37 1,47 7 17,2 3 K. 2 Artikov O. 6,1 92 40 1,44 8 17,1 3 3 Ashurov X. 6,2 89 38 1,43 7 17,2 3 4 Abdullaev B. 6,2 90 35 1,44 8 17,1 4 5 Baxtiyorov G. 6,5 87 38 1,46 11 17,2 3 6 G’aniyev D. 6,7 92 42 1,42 9 17,2 4 7 Urinov F. 6,6 93 43 1,48 8 17,1 3 8 Komilov R. 6,1 94 32 1,50 7 17,2 3 9 Karimov Z. 6 97 36 1,43 10 16,8 4 10 Kenjaev O. 6,2 94 38 1,44 8 16,2 3 11 Sobirov J. 6,1 93 46 1,46 6 16 4 12 Sodiqov U. 6,1 96 47 1,45 8 16,6 4 13 Raximov T. 6,2 92 40 1,42 7 16,7 3 14 Qadamov O. 6 97 33 1,43 7 15,8 3 15 Qalandarov N. 5,9 104 36 1,40 11 16,4 4 X-o’rtacha 6,2 93,2 38,7 1,44 8,1 16,7 3,4

Kichik yoshdagi futbolchilarni tadqiqoddan keyingi natijalari (12-13yosh) (naz.gur.) n=15 2-test. Dekabr oyi. 6-jadval

№ Ismi va 30 mga Joydan To’pni 400 m ga Turnikda 30 mga. Masofada Maydonda familiyasi yugurish. turib tushirmasdan yugurish tortilish to’siqlar orasidan to’p joy tanlash (sekund) uzunlikka oyoqda o’y- (sekund) (marta) olib yurish va va ochilgan sakrash(sm) nash (marta) darvozaga jamoadoshini yakunlovchi zarbani ko’rish berish (sekund) (boll) 1 Allaberganov U. 7,1 86 22 1,56 5 17,8 3 2 Ataev G’. 7,0 82 20 2,07 4 17,5 3 3 Raximov N. 7,3 85 23 2,13 5 17,4 2 4 Boboyorov S. 6,9 87 24 2,03 6 17,6 3 5 Bekchanov Z. 7,1 86 25 1,54 6 18,1 4 6 Ischanov D. 7,1 84 23 1,53 7 18,2 3 7 Ismoilov D. 7,2 86 16 1,54 5 17,8 3 8 Sotimov R. 7,1 85 17 2,12 6 17,6 3 9 Kamolov A. 7,1 86 18 2,03 7 17,6 3 10 Karimov X. 6,8 85 22 1,54 6 17,1 3 11 Maxmudov O. 7,1 83 20 1,53 7 17,2 3 12 Matjanov P. 6,8 82 20 1,51 6 17,3 3 13 Rajabboev K. 7,1 84 17 1,52 7 17,3 3 14 Tojiyev F. 7,1 84 18 1,53 8 17,2 4 15 Xolmetov T. 6,9 86 16 1,55 9 17,4 3 X-o’rtacha

III bob bo’yicha xulosalar

1. Kuzatishlardan ma’lum bo’ldiki, yosh bolalarni futbol sport turi bilan shug’ullanish yoshligidan katta e’tobor qaratish to’g’ri keladi. Yosh futbolchilarni dastlabki tayyorgarligida texnik harakatlarni rivojlantirishga ko’proq e’tibor berilishi, jismoniy sifatlardan tezkorlik, kuch, chaqqonlik va egiluvchanlikni rivojlantirish muhimdir.

2. Tekshiruvlardan shu narsa aniqlandiki, Kichik yoshli futbolchilar mashg’ulotlarda to’p bilan muomila qilganda oyoq harakatlarini rivojlantirishga katta e’tibor beriladi. 12-13 yoshli futbolchilarning texnik va taktik mahoratlari tekshirilganda ko’rsatkichlar past darajada ekanligi aniqlandi.

3. Kichik yoshli futbolchilarni malakali futbolchi qilib tarbiyalashda, ularning umumiy jismoniy jihatlariga xam katta e’tibor berilishi lozim. Futbolchilarni texnik va taktik mahoratlarini rivojlantirishda, ko’pgina mutaxassislar yil davomida texnik va taktik tayyorgarliklarga doir maxsus test sinovlarini har oyning oxirida o’tkazilishi kerakligini ta’kidlaydilar.

4. Mashg’ulotlarda o’smir futbolchilarga texnik-taktik rivojlanishlari haqida atroflicha ma’lumotlar berilish lozim shuningdek sport inshootlari, sport kiyimlari, asbob uskunalari bilan tanishtirish va eng muhim musobaqalar o’tkazish, xakamlik qilish, doir amaliy malakalar berish kerak bo’ladi.

XULOSALAR Barkamol avlodni tarbiyalash, qobliyatli yoshlarni sportga jalb etish, milliy futbolimizni yanada qo’llab quvvatlash va rivojlantirish uchun shart sharoitlar yaratish, yosh futbolchilarni tanlab olish va ularda profissonal maxorat hamda ko’nikmalarni chuqur rivojlantirishni ta’minlash, shuningdek, ulardan futbol bo’yicha mamlakat klublari va terma jamoalariga ishonchli zahirani shakllantirish futbol tarixini o’rganish va uni istiqbollarini belgilash katta ahamiyatga egadir. Magistrlik dessirtatsiyada O’zbekistonda futbol tarixi chuqur tahlil qilindi va futbol o’yini tarixida qo’llanilayotgan zamonaviy usullar, texnik- taktik harakatlar aniqlandi. Olib borilgan tajriba – sinov ishlari o’zbek futbolini istiqbol yo’llarini belgilash hamda futbolchilarda faoliyat samaradorligi va o’yin natijalari samaradorligini oshirishga xizmat qildi. O’tkazilgan tadqiqotlar natijasida shu ayon bo’ldiki, O’zbekistonda futbol tarixi to’liq va mukammal holda o’rgatilsa, ommaviy axborot vositalarida O’zbekiston futboli to’liq yoritilsa, mahallalarda futbolni rivojlantirish yuzasidan qo’shimcha chora tadbirlar belgilansa, yosh va iqtidorli futbolchilarni o’z vaqtida aniqlash va tanlash ishlari yaxshi yo’lga qo’yilsa, yoshlar o’rtasida futbol bo’yicha turli an’anaviy musobaqalar o’tkazib turilsa O’zbekistonda raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash samaradorligi yanada oshadi. Bugungi biz tanlagan mavzu jismoniy tarbiya va ommaviy sportning jamiyatimiz hayotidagi rolini yanada kuchaytirish, aholining barcha qatlami orasida sog’lom turmush tarzini shakllantirish, yoshlarga o’z qobiliyat va iste’dodlarini ro’yobga chiqarishlari uchun barcha shart-sharoitni yaratish orqali ularni ommaviy tarzda sportga, sog’lom turmush tarziga oshno qilish, -qolaversa, nufuzli xalqaro maydonlarda Vatanimiz bayrog’ini baland ko’tarib kelayotgan mashhur sportchilarimiz saflarini tobora kengaytirishga xizmat qiladi deb o’ylayman.

ТAVSIYАLAR O’zbekistonda erkaklar, ayollar va yoshlar futbol jamoalarini shaklantirish va ularni tashkil etish va bolalar futbolini rivojlantirishda erishilgan yutuqlar bilan birga oldimizda o’z echimini kutib turgan bir qator muammolar va vazifalar borligini ham e’tirof etishimiz lozim: - ta’lim muassasalarida O’zbekiston futbol tarixi to’g’risida ko’proq ma’lumotlar berish; - O`zbekistonda futbolning rivojlanishi hamda kelib chiqish tarixi, futbol olamida bo`layotgan yangiliklar, milliy chempionat barcha o’yinlari translatsiyalarini va kerakli ma`lumotlarni bilish maqsadida o’zbek futbol saytlari axborotlarini muntazam o’z vaqtida to’ldirib borish; -mahallalarda xotin-qizlar sporti (ayniqsa futbol)ni rivojlantirishda, ta’lim muassasalari, oila, hokimiyat organlari faoliyatini aniq harakat dasturi asosida muvofiqlashtirish; -mahallalarda sport instruktori shtatini joriy etish va shu orqali o’tkaziladigan sport musobaqalarini rejalashtirish, muvofiqlashtirish, tashkil etish. Mahalla hududidagi sportga qiziqishi bor, iqtidorli yoshlarni aniqlash va ularni istiqbolli yo’naltirish. - jismoniy madaniyat fakulteti o’quv rejasida futbolni rivojlantirish uchun futbol sport turi dars soatlarini ko’paytirish; -futbol sport sohasidagi xotin-qiz o’qituvchilar va murabbiylar malakasini oshirish jarayoniga jahondagi etakchi olimlar va mutaxassilarni jalb etish. - O’zbekistonda Ayollar futboli akademiyasining tashkil etish. - futbol sport maktablari qoshida qiz bolalar uchun futbol bo’limi ochilsa maqsadga muvofiq bo’lar edi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. Karimov I.A. «O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li». T.: O`zbekiston, 1992. 1-tom 36-b. 2. Karimov I.A. «Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati» T.: Sharq, 1993. 2-tom 92-b. 3. Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q». T.: O`zbekiston.1998.132- b. 7-tom. 4. Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda». T., 1999. 7-tom. 370-b. 5. O`zbekiston Respublikasi «Talim to`g’risida»gi qonuni. 6. O`zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi». 7. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Jismoniy tarbiya va sport to`g’risida"gi qonuni. 2000. 8. O`zbekiston Prezidentining «O`zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tuzish to`g’risida»gi Farmoni 24 sentyabr 2002 yil. 9. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 28 may 1999 yil qarori «O`zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to`g’risida»gi 271- qarori. 10. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 31 oktyabr 2002 y. «O`zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi faoliyatini tashkil etish to`g’risida»gi 374- sonli qarori. 11. «O’zbekiston Respublikasida futbolning keyingi istiqbollarini belgilash to’g’risida»gi Qonuni (144-sonli; 18.03.1993). 12. «O’zbekistonda futbol taraqqiyotining prinsiplari va asoslarini tubdan amalga oshirish to’g’risida»gi Qonuni (27-sonli, 17.01.1996). 13. «O’zbekistonda futbol taraqqiyoti jamg’armasining faoliyatini yaxshilash va uni qo’llab quvvatlash to’g’risida»gi Qonuni 1998-yilning 6-iyul) 14. O`zbekiston Respublikasining “Barkamol avlod Davlat dasturi” 2010 y.

15. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ommaviy sport targ’ibotini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to`g’risida”gi qarori 4 noyabr 2003 yil. 16. Abdullayev A, Xonkeldiyev Sh.H. jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati, darslik. Farg’ona-2005 y 270 b. 17. Abdullayev A. Jismoniy tarbiya vositalari. O`quv qo`llanma. Farg’ona- 1998 y 80 b. 18. Akramov A.K. “O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixi” o`quv qo`llanma. T. O`zDJTI 1997 yil 168 b. 19. Акрамoв Р.А., Талибджанoв А.В. «Юқoри малакали футбoлчиларни тайeрлаш». Ташкeнт – 1994 й. 28-35 б. 20. Акрамoв Р.А.- Игрoвый и трeнирoвoчный нагрузки в футбoлe. Учeбнoe пoсoбиe – Ташкeнт. Издатeлствo им. Ибн Синo, 2002 г. 77 с 21. Botirov H.A. O’zbekistonda jismoniy tarbiya tarixi. Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. T.: 1994 22. Кошбахтиев И.А. Управление подготовленности футболистов высокой квалификации. Т 1998. 23. Курбанов З.А. – Организация учебно-тренировочного процесса футболистов в условиях Узбекистана. (Учебное пособие), Ташкент, 2000. 24. Нуримов Р.И.- Совершенствование учебно-тренировочного процесса футболистов. Ташкент, 2001 г. 25. Айрапeтянц Л.Р., Гoдик М.А. Спoртивнoъe игры – Т.: Издатeлствo им. Ибн Синo, 1991 г. 60 с. 26. Акрамoв Р.А.. «Футбoл» дарслик УзДЖТИ, Тoш-2006 й. 10-128 б. 27. Качалин Г.Д. Футбoл. Тактика. Учeб пoс. М. ФИС. 1996 г. 30-34с. 32. Кoшбаxтиeв И.А.- Eффeктивнoст атакующиx дeйствий в сoврeмeннoм футбoлe. В кн.: «Нeкoтoрыe вoпрoсoъ физичeскoгo вoспитания и развития спoрта срeди шкoлникoв и мoлoдeжи». Ташкeнт, 1995 г. 65 с. 33. Кoшбаxтиeв И.А. Управлeниe пoдгoтoвлeннoсти футбoлистoв высoкoй квалификации. Т 1998 г. 68-74 с.

34. Курбанoв З.А. – Oрганизация учeбнo-трeнирoвoчнoгo прoцeсса футбoлистoв в услoвияx Узбeкистана. (Учeбнoe пoсoбиe), Ташкeнт, 2000 г. 82 с. 35. Ma’murov B.B. Oilada sog’lom bola tarbiyasi. “Turon-zamin-ziyo”, 2014 36. Ma’murov B.B. Bolalar rivojlanishida jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi; Тошкент: “Turon zamin ziyo” нашриёти, 2014. – 144 б. 37. Avanesov E. O’zbek futboli 80 yoshda. T.:1992 38. Krasnitskiy G. O’zbek futboli yuz yoshda. T.:2012 39. Usmonov M. O’zbekiston futbolining yangi tarixi yozilish arafasida. T.: 2012 40. Sultonov Sh.U. Futbol o’yininig paydo bo’lishi va rivojlanish tarixi. T.:2011 41. Юсупов Н.М. Юқори малакали футболчи қизлар тезлик-куч тайёргарлигининг восита ва усуллари. - ЎзДЖТИ нашриёт-матбаа бўлими, 2011 й 42. www.ziyonet.uz 43. www.uff.uz 44. www.sport.uz