Nomoddiy Madaniy Meros.Haydarov Z.U..Pdf
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY-IQTISODIY FAKUL’TETI «IJTIMOIY-MADANIY FAOLIYAT» KAFEDRASI «NOMODDIY MADANIY MEROS» fanidan MA ’RUZALAR MA TNI Bakalavriat yo'nalishi: 5610400-ijtimoiy- madaniy faoliyat yo'nalishi talablari uchun Namangan-2014 «Nomoddiy madaniy meros» darsi oliy o'quv yurtlari talabalarining bilimlarinl va madaniyatini oshirish, o'zbek milliy nomoddiy madaniy merosining yorqin sahifalarini o'rganishga qaratilgan. Ushbu ma’ruzalar matnida folklor va uning janrlari, o’zbek xalq tomosha san’ati, o’yinlari, an’ana, urf-odat, marosim vn udumlari hamda O’zbek xalqi an’anaviy turmush marosimlar va madaniyati biliut bog’liq masalalar qamrab olingan. Bu esa o'z navbatida ulaming bo'lajak kasbluriga ijodiy yondoshishlariga xizmat qiladi. «Nomoddiy madaniy meros» bo'yicha tayyorlangan ma'ruzalar matni ijtimoiy madaniy faoliyat yo’nalishi talabalariga mo'ljallangan. Tuzuvchi: tarix fanlari nomzodi Zahriddinbobir Haydarov Taqrizchilar: filologiya fanlari nomzodi, dotsent Mo’minjon Sulaymonov filologiya fanlari nomzodi, dotsent Farida Karimova tarix fanlari nomzodi Ma'ruQon Qayumov Ushbu “Nomoddiy madaniy meros” fanidan tayyorlangan ma'ruzalar matni Ijtimoiy-madaniy faoliyat kafedrasining 2014-yil 26-martdagi (bayonnomaKe 9) yig‘ilishida muhokama qilingan va universitet o‘quv-uslubiy Kengashiga ko'rlh chiqish uchun tavsiya qilingan. Ushbu ma'ruzalar matni NamDU o‘quv-uslubiy Kengashining 2014-yll 26-aprel (bayonnoma№ 8) yig‘ilishida ko‘rib chiqilgan va nashrga tavsiya etilgan. MUQADDIMA 0 ‘zbek xalqining o‘tmishi uzoq tarixga borib taqaladi. Bu davr ichida xalqning ham moddiy, ham ma'naviy madaniyati jahon sivilizatsiyasining o‘lmas namunalariga aylandi. Xususan, o‘zbek xalqining nomoddiy madaniy merosi asrlar osha ajdodlar tomonidan sayqallanib, xalqning bebaho mulki bo‘lish bilan bir qatorda demokratik islohotlami yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirishning muhim sub'ektisifatida baholandi. Zero, nomoddiy madani meros insonni tarbiyalaydi, ulug’laydi. Tabiat va xayot go’zalligini ochib beradi. Unga mehr - muxabbat munosabatini oshiradi. Shu bilan birga nomoddiy madaniy meros muhim aqliy vazifani ham bajaradi. «Biz har qanday qobiliyatda yozilgan asarni», - deb yozadi Gyote - Ona xayotimizdagi faktlami o’rganishga ko’maklashganligi uchun qadrlaymiz va e'zozlaymiz.” 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov o‘zining bir qator asarlarida milliy ma'naviyatni har tomonlama yuksaltirish masalasini hal qilishda asosiy vazifa sifatida ma'naviyatni shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadigan barcha omil va mezonlarni chuqur tahlil qilish, ulaming bu jarayondagi o‘mi va rolini yaxshi anglab yetish lozimligini alohida ta'kidlab o‘tgan. Shu bilan birga har qanday xalq yoki millatni unga tegishli bo‘lgan ma'naviyat, tarix, o‘ziga xos urf-odat va an'analar, hayotiy qadriyatlardan ayri holda tasawur etib bo‘lmasligi qayd etildi. Bu borada, tabiiyki, ma'naviy meros, madaniy boyliklar, ko‘hna tarixiy yodgorliklar eng muhim omillar bo‘lib xizmat qiladi. Mamlakatimizda milliy madaniyatni, xususan nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish, rivojlantirish va uning ahamiyatini targ‘ib etishga alohida e'tibor berilmoqda. Chunonchi, 1999 yilda davlatimiz rahbarining tashabbusi bilan YuNESKO tomonidan xalq og‘zaki ijodining nodir durdonasi bo‘lmish “Alpomish” dostonining 1000 yilligi xalqaro miqyosda keng nishonlandi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000 yil 14 martdagi Farmoniga asosan “O‘zbekiston Respublikasi xalq baxshisi” unvoni ta'sis etildi, bu esa xalqimizning madaniy merosiga bo‘lgan yuksak ehtiromning yorqin misolidir. 2001 yil 30 avgustda “Madaniy meros ob'ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida” gi 0 ‘zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilingan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 29 iyuldagi “Madaniy meros ob'ektlarini muhofaza qilish va ulardan foylalanishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori madaniy meros ob'ektlarini muhofaza qilish ishlarini yangi bosqichga ko‘tardi, tarixiy va madaniy yodgorliklami har tomonlama o‘rganish, ommalashtirish hamda targ‘ib etishga yordam berdi. Mamlakatimiz rahbariyati tomonidan olib borilyotgan nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish, rivojlantirish va uning ahamiyatini targ‘ib etishgu qaratilgan ishlaming izchilligini ta'kidlash joizdir. 0 ‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2009 yil 7 apreldagi qo‘shiqchilik yunalishida har yili “Yagonasan, muqaddas Vatan!” respublika ko‘rik-tanlovini o‘tkazish haqidagi Qarori buning dalilidir. Mustaqillik va Navro‘z bayramlarining mamlakatimizda davlat miqyosida keng nishonlanishi, mazkur bayramlarga bag‘ishlangan asosiy tantanalaming poytaxtda chet ellik mehmonlar, diplomatik korpus vakillari ishtirokida o‘tkazilishi, shuningdek, bu tadbirlaming telekanallar orqali dunyoning o‘nlab mamlakatlariga translyasiya qilinishi milliy nomoddiy madaniy merosimizni xalqaro miqyosda targ‘ib etishning muhim omilidir. 0 ‘zbekiston Respublikasi 2007 yil ldekabrda Nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish to‘g‘risidagi xalqaro Konvensiyani ratifikatsiya qildi va 2008 yil 29 apreldan boshlab uning to‘la huquqli ishtirokchisiga aylandi. Mamlakatimizda 2003 yil 17 oktyabrda Parij shahrida Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta'lim, fan va madaniyal masalalari bo‘yicha Bosh konferensiyasida (Yunesko) qabul qilingan Konvensiya qoidalarini bajarish yuzasidan muayyan ishlar olib borilmoqda. O’zbek xalqi umumjahon madaniyati rivojlanishiga o’zining sezilarli xissasini qo’shgan va ayni vaqtda umuminsoniy madaniyatdan oziq olib rivojlangandir. Albatta buning zamirida o‘zbek xalqining nomoddiy madaniy merosi va uning o‘lmas namunalari turgan. Qadim o‘tmishimizda ham ajdodlarimiz nomoddiy madaniy merosimizgn boshqacha mexr bilan qarashgan. Ijtimoiy taraqqiyotning talab va ehtiyojlari tufayli vujudga keladigan yangiliklar voqelikka aylanadi. Bu yangi narsa eskidan olinib, mukammalroq bo’ladi. Oqibat natijada, xalq ijodiyotining ajoyib namunalari har bir davrda rivojlanib yangilanib boradi. Xalq ijodi ayni vaqtda bu jarayon insoniyatning badiiy tajribasidagi an analami o’zlashtirish bilan ham bog’liqdir. Ijtimoiy-madaniy faoliyat ta'lim yo‘nalishida talabalarga o‘qitilayotgan nomoddiy madaniy meros kursini o‘qitishdan maqsad shuki talabalaming o‘zbek xalqi nomoddiy madaniy merosidan foydalanish, uni tanqidiy o’zlashtirish, ayni vaqtda uni yanada rivojlantirish va boyitishdan iboratdir. Bu maqsadda erishishda mazkur ma'ruza matni dasturilamal bo‘lib xizmat qiladi. “Nomoddiy madaniy meros” kursiga kirish Reja: 1. “Nomoddiy madaniy meros” faning maqsad va vazifalari 2. Nomoddiy madaniy meros tushunchasi va uning mazmun mohiyati 3. Ijtimoiy-madaniy faoliyatda nomoddiy madaniy meros masalalari Nomoddiy madaniy meros tushinchasi - tarixiy, ilmiy, badiiy yoki o’zgacha madaniy qimmatga ega bo’lgan urf-odatlar, xalq ijodiyoti (so’z, raqs, musiqa, tomosha san’ati), o’ziga xoslikni ifodalash shaklllari, bilimlar va ko’nikmalami, shuningdek, ular bilan bog’liq jihozlar, predmetlar, artafektlar va madaniy makonlami aks ettiradi. Nomoddiy madaniy meros fanining maqsadi yoshlarning ongida o’zbek xalqining asrlar mobaynida sayqal topib o’zgacha ahamiyat kasb etib qadriyat darajasiga yetgan urf-odatlari, xalq ijodiyoti hamda ular bilan bog’liq bilim va ko’nikmalami shakllantirishdan iborat. Quyidagilar nomoddiy madaniy meros fanining asosiy vazifalari sanaladi: V Ijtimoiy-madaniy faoliyat talabalarini talab darajasida nomoddiy madaniy meros turlari, shakllari va bu boradagi bilim va ko’nikmalami shakllantirish; V Xalq og’zaki ijodi namunalari asosida talabalarda bu borada yetarli ko’nikmalar xosil qilish; V Xalq tomasha san’ati, o’yinlari to’g’risida yetarlicha tasawurga ega bo’lishini ta’minlash; V O’zgacha madaniy qimmatga ega bo’lgan urf-odatlar yuzasidan talabalar bilimini yanada mustahkamlash; V Nomoddiy madaniy merosni saqlash, muhofaza qilish va kelajak avlodga yetkazishga qaratilgan normativ-huquqiy bazani hamda ma'muriy boshqaruv tizimini o’rgatish. V Nomoddiy madaniy meros targ‘ibotida madaniy turizm dasturlaridan keng foydalanishni o‘rgatish. «Ijtimoiy-madaniy faoliyat» va «nomoddiy madaniy meros» iboralari iste'molga kirib kelganiga uzoq vaqt bo‘lgani yo‘q. «Ijtimoiy-madaniy faoliyat» iborasi o‘z davrida juda keng qo‘llanilgan «madaniy-oqartuv ishlari» iborasining o‘mini to‘ldirish maqsadida qo‘llanila boshlagan bo‘lsa, «madaniy-oqartuv ishlari» iborasi o‘mida yana bir ibora — «madaniy-ma'rifiy ishlar» ham qo‘llanilmoqda. Ushbu yangi iboralar hozirgi kunda bir-birini qaytaruvchi sifatida emas, balki bir-birini to‘ldiruvchi iboralar sifatida qo‘llanilib, turli o‘quv, ilmiy adabiyotlar va vaqtli matbuot satrlarida alohida ma'nolami anglatishi tabiiy holga aylanib qoldi. «Nomoddiy madaniy meros» iborasi esa nisbatan kechroq foydalanilayotganligadan ко pchilik tomonidan tushunilishi bir oz qiyinroq kechayotganligi bois ushbu iboraning jahon leksikoniga kirib kelish tarixi to‘g‘risida bir oz to‘xtalamiz. Yunesko tomonidan 2003 yil 17 oktyabrda «Nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish» to‘g‘risidagi Konvensiya, 2005 yil 20 oktyabrda esa «Madunly ifoda shakllarining turfa xilligini muhofaza qilish va qo‘llab-kuwatlash» to‘g‘risidn Konvensiyaning qabul qilinishi ushbu iboraning toiaqonli iste'molga kirib kclUli jarayonini yakunladi. Aslida, nomoddiy madaniy meros va uning muhofazasi masalalari YUNIiSKO ning 1989 yildagi «An'anaviy madaniyat va folklomi muhofaza qilish» bo'ylcli* Tavsiyalaridan boshlangan edi. 1994 yildan milliy