Noel Kingsbury VA N Maayke de Ridder LAND ~ SCHAP NAAR NEDERLAND ALS INSPIRATIEBRON VOOR HET MAKEN TUIN VAN TUINEN WOORD VOORAF / Piet Oudolf 8

INTRODUCTIE 10

GEÏNSPIREERD DOOR NATUURLIJKE LANDSCHAPPEN 16

ZEE & DUINEN / Machiel Vlieland 18 ZAND & HEIDE / Frank van der Linden 36 ROTSEN & HEUVELS / Noël van Mierlo 58 WEIDE & WILDEBLOEMENWEELDE / Arjan Boekel 76

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN 96

BOLLENVELDEN / Jacqueline van der Kloet 98 LIJNEN IN HET LANDSCHAP / Luc Engelhard 118 VLUCHTEN OF VECHTEN / Vis à Vis 138 DE NEDERLANDSE ZAKELIJKHEID / Donders! & van der Heiden 154

GEÏNSPIREERD DOOR LANDSCHAPSARCHITECTEN 174

KONINKLIJKE INSPIRATIE HET LOO / Robert Broekema 176 JAC P. THIJSSE’S PARKLANDSCHAPPEN / Carolien Barkman 196 MIEN RUYS EN DE MODERNE TUIN / Nico Kloppenborg 216 PIET OUDOLF EN DE ‘DUTCH WAVE’ / Tom de Witte 236

WAAROM DIT BOEK? / Noel Kingsbury & Maayke de Ridder 258

REGISTER 260

LIJST VAN TUINARCHITECTEN, TE BEZOEKEN TUINEN & FOTOVERANTWOORDING 262

DANKWOORD 263 8 9 WOORD VOORAF

In 1994 kwam Noel voor het eerst bij ons ongerepte plekken, die vooral Henk voelde, is in Hummelo aanwaaien. In de jaren daarna nu deel van de cultuur van veel tuinliefhebbers. bezocht hij ons regelmatig opnieuw en Het boek laat ook zien hoe de invloeden vanuit gaandeweg kregen we het idee om samen het verleden vorm geven aan het heden. Denk boeken te schrijven. Zijn belangstelling voor bijvoorbeeld aan Mien Ruys, een ontwerper die waar ik mee bezig was, maakte deel uit zo haar stempel drukte op de Nederlands tuin- van een groter project waar hij aan werkte: en landschapsarchitectuur dat het moeilijk was hij bestudeerde nieuwe en op de natuur om je aan haar invloed te onttrekken. Nu is een geïnspireerde beplantingen in tuinen en nieuwe generatie haar aan het herontdekken. landschappen. In die periode, begin en midden Zij geven nieuwe inhoud aan haar ideeën, van de jaren 1990, waren we recalcitrant en passend bij onze tijd. wilden onze eigen wereld scheppen. De Dit boek gaat ook over ons land en ons mensen die met vaste planten en wilde landschap. Nederland hield Noel behoorlijk bloemplanten bezig waren, kenden elkaar bezig, hoewel hij zich toen nog beklaagde over allemaal, zochten elkaar op en kwamen elkaar hoe makkelijk je in ons land kon verdwalen tegen tijdens een serie jaarlijkse plantendagen omdat alles hetzelfde leek. Pas na een poosje en Perennial Perspective-conferenties, leerde hij het landschap begrijpen en waarderen. georganiseerd door kleine kwekers die zich Hij ontdekte dat het oneindig veel gevarieerder bezighielden met speciale en bijzondere planten. is dan mensen vaak denken. In dit boek laat hij Noel werd lid van onze groep en maakte in die duidelijk zien dat juist die variatie deel uitmaakt periode kennis met ons allemaal: Rob Leopold van de achtergrond van het werk van de nieuwe in Groningen, Leo den Dulk in Arnhem, Henk generatie tuin- en landschapsontwerpers. Het is Gerritsen met zijn Priona-tuinen, Coen Jansen een boek waarin tuinliefhebbers veel inspiratie in Dalfsen, Hein Koningen die toezicht hield vinden en vooral ook veel ideeën kunnen op het parkenbeheer in Amstelveen en andere opdoen voor hun eigen tuin. fijnkwekers. Het kost tijd om ons landschap te leren Net zoals ons plantensortiment groeiden lezen. Niet iedere bezoeker komt zo ver. Dit ook onze ideeën over hoe beplanting in een boek is niet uitsluitend het resultaat van tuin toegepast zou moeten worden en dit het bezoeken van tuinen en praten met de werd breed overgenomen. Dit boek gaat deels ontwerpers, maar berust op het geduldig over die toename. Over hoe ideeën waarvoor observeren van nog veel meer. in het begin weinig belangstelling was, bijna gemeengoed zijn geworden. Met name de passie voor wilde planten op hun natuurlijke, Piet Oudolf

VAN LANDSCHAP NAAR TUIN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN Vluchten of vechten 139

De Hollandse Waterlinie is een paradox, maar een bezoeker van Nederland zou al aan paradoxen en puzzels gewend moeten zijn tegen de tijd dat hij deze ‘linie’ ontdekt. In een land waar water en aarde in elkaar overgaan of soms zelfs lijken te zijn omgekeerd, blijf je je verbazen. Deze Waterlinie is een van de grootste, op zichzelf staande, historische landschapselementen in Nederland. Toch is dit niet direct als zodanig zichtbaar; dat zijn hooguit delen ervan. Ze moeten je echt worden VLUCHTEN aangewezen – op een informatiebord, een brochure of een website. Als je het basisconcept begrijpt, is het nog moeilijk aan te wijzen op een landkaart of om erachter te komen hoe oud de verschillende delen ervan zijn.

OF Als je er rondwandelt of fietst (met de auto versperringen met prikkeldraad en zich uit van Naarden aan de (vroegere) gaat het te snel) krijg je er eventueel ‘oog landmijnen) zou de watermassa nog Zuiderzee, ten oosten van Amsterdam, tot voor’ en ga je de verschillende onderdelen intimiderender maken. Het idee ervoor aan de Biesbosch, een moerasgebied dat van de Waterlinie onderscheiden. Soms kwam voort uit de als wanhoopsdaden op zich al een uitstekende defensielinie zijn ze gewoon niet zichtbaar, doen ze uitgevoerde inundaties tijdens de Tachtig- vormde. Maar de stad Utrecht lag daar zich voor als een ‘gewone’ dijk of kanaal. jarige Oorlog, waarmee verschillende net onbeschermd buiten, reden waarom De Waterlinie was een verdedigingswerk, pogingen van de Spanjaarden om steden in vanaf 1815 een ‘Nieuwe Waterlinie’ maar minder fysiek dan bijvoorbeeld de te nemen, werden verijdeld. Daarna was het werd aangelegd die ten oosten van deze VECHTEN Muur van Hadrianus tussen Schotland systeem wisselend succesvol; het werkte belangrijke stad liep. Tegenwoordig en Engeland of de Chinese Muur. Meer tegen een invasiepoging van de Fransen in zijn alle bewaard gebleven delen een soort afwezig element, eerder een 1672, maar mislukte toen de Fransen in de gedocumenteerd en kunnen beide linies bedreiging dan een uitdaging, niet winter van 1794/1795 een nieuwe poging via fiets- en voetpaden worden gevolgd. rechtstreeks confronterend, maar angst- ondernamen omdat het water bevroor. Alle forten en andere structuren langs deze aanjagend, onduidelijk en verwarrend. Bij andere gelegenheden werd er niet snel routes kunnen worden bezocht. Beide De Hollandse Waterlinie was in genoeg onder water gezet en in 1940 zag linies omvatten een reeks verschillende wezen een verdedigingslinie rond het hart Duitsland dankzij zijn luchtmacht kans de elementen, waaronder diverse, duidelijk van Holland: Zuid-Holland, delen van verdedigingslinie te omzeilen. Maar… de onderscheiden, ondersteunende ‘sublinies’ Noord-Holland en wat aangrenzend gebied. Chinese Muur was zeker niet effectiever, die altijd bestaan uit een dijk, een militaire Het concept ging uit van de mogelijkheid zoals de Chinese geschiedenis ettelijke verbindingsweg en vaak een gracht. In het om gebieden tot een diepte van ongeveer malen laat zien. Waterliniemuseum Fort bij Vechten (bij veertig centimeter onder water te zetten. De Waterlinie bestond voornamelijk Bunnik) zijn kaarten en voorwerpen te zien, Dat was diep genoeg om paarden, karren uit een serie dijken, die zo was aangelegd en een met water gevulde maquette (van en andere voertuigen te vertragen of tot dat de kant waar mogelijke vijanden de Nieuwe Hollandse Waterlinie) waarmee stoppen te dwingen, maar niet diep genoeg vandaan konden komen, voornamelijk het het soms wat verwarrende karakter van het om er met schepen van enige omvang te oosten en zuiden, onder water kon worden project wordt verduidelijkt. kunnen varen. Het aan het oog onttrekken gezet. Met de eerste versie werd in 1629 van sloten en kanalen (en in latere tijd van begonnen – deze ‘Oude Waterlinie’ strekte

VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 140 Vluchten of vechten Vluchten of vechten 141

01 Deze kaart uit 1672 toont de ligging van de Hollandse Waterlinie en de fortificaties

02 Uiterwaarden in het landschap

03 Fort Nigtevecht, deel van de Hollandse Waterlinie

04 Door de aanleg van de 17de-eeuwse vestingwerken verloor Naarden haar functie als havenstad aan de Zuiderzee. Vanaf 1970 werden de vestingwerken in volle glorie gerestaureerd

05 Dit Fort benoorden 01 Spaarndam is deel van de 04 Stelling van Amsterdam, een verdedigingslinie 05 op 15-20 km rond het centrum van Amsterdam

06 Franse belegering van Bergen op Zoom, 16 juli 1747

07 Scherpe stekels vormen een voortreffelijk natuurlijk middel om indringers te weren

02 03 06 07

Op strategische punten werden forten kennen door grachten die doorgang van Forten en kastelen staan meestal prominent direct op. Het spreekt voor zich dat water Mettertijd en door de uitvinding van steeds verder gestructureerde landschap. gebouwd. Tegenwoordig zijn dat de meest de ene plek naar de andere verhinderen, in het landschap, en zijn opgetrokken uit daarbij een cruciale rol speelde. Grachten beton werden de forten uitgebreid Het werden fantastische speelplekken voor intrigerende delen van de Waterlinie. Als of die schilderachtige doorkijkjes bieden natuursteen of – recenter – metselwerk met daarachter wallen vormen immers de met muren, bunkers, opslagruimten, kinderen, vol geheime gangen, ruimte om we langs een dijk fietsen, moeten we maar over waterpartijen naar met bomen (en zelfs beton). Aangezien het hier basiscombinatie voor verdediging. barakken, versterkte geschutsruimten en hutten te bouwen, met mysterieuze zaken geloven dat we ‘op’ de Waterlinie zijn omzoomde lanen. Om hun vormen om het Nederland van enkele eeuwen alle voorzieningen die nodig waren voor zoals enorme deuren of geschutsopeningen omdat dat in de gids staat, maar de forten duidelijk te kunnen zien is een kaart nodig, geleden gaat, waren deze materialen maar Er was zelfs een defensieve rol voor moderne oorlogvoering in het begin van de om de verbeelding te stimuleren (en doemen zo prominent in het landschap op een luchtfoto of Google Earth. Zoals het beperkt beschikbaar, dus werd in plaats planten weggelegd. De snelle groei 20ste eeuw. Uiteindelijk was de Waterlinie ongetwijfeld ook allerlei jeugdige angsten). dat zelfs een snelle autorijder ze zal zien. geval is met de beroemde Nazcalijnen in daarvan aarde toegepast. Dat gebeurde in van bomen en heesters hielp bij het nutteloos tegen de ergste menselijke vijand Voor veel kinderen zullen ze de eerste en De fortificaties van de Waterlinie voegen Peru zijn de fortificaties van de Waterlinie navolging van Franse militaire technologie verbergen van de forten omdat ze waar Nederland na de Spanjaarden mee misschien enige plekken zijn geweest die elementen aan het landschap toe die daarin lastig te doorgronden voor wie er vanaf en dat is een interessant gegeven. De er voor een invasiemacht uitzagen te maken kreeg. Hoewel er in theorie nog hen kennis lieten maken met hoger gelegen normaal ontbreken: kleine, maar opvallende grondniveau naar kijkt. Dat verhullende, Fransen waren in de 17de en 18de als onschuldige heuvels. Iedere enig nut denkbaar was tegen de Russische delen, hellingen en plekken waarvandaan heuvels, hellingen, ravijnen, vergezichten die onmogelijkheid voor ons brein om er eeuw dé dominante militaire macht in poging om die heuvels te beklimmen invasie die politici en militaire planners je prachtig over het omringende landschap en – doordat vele ervan in de loop der in ons hoofd een overzicht of plattegrond Europa en technologisch gezien de meest liep stuk op de laatste, geheime tijdens de ‘Koude Oorlog’ in de jaren 1950 kon uitkijken. Tegenwoordig zijn de forten tijd met bomen zijn overgroeid -- een van te vormen, moet ook deel hebben geavanceerde. Hun methode om met aarde Nederlandse wapens, de meidoorn en 1960 verwachtten, werd het concept op herontdekt als nationaal erfgoed. Vele gevoel van beslotenheid en mysterie, zelfs uitgemaakt van hun defensieve belang. defensieve stellingen te creëren, die de (Crataegus persimilis) en sleedoorn den duur stilletjes losgelaten. In een tijd ervan zijn totaal veranderd, in woningen, intimiteit. De geconstrueerde, versterkte Aanvallende troepen konden zich geen troepen of geronselde mannen met hun (Prunus spinosa). De gemene waarin een atoomoorlog mogelijk werd, tentoonstellingsruimten, restaurants en gevechtsposten en steunmuren zien er goed beeld vormen van wat er voor hen spaden realiseerden, was een doorbraak doorns kunnen diep doordringen verloor de Waterlinie langzamerhand natuurlijk musea. Ook de ecologische ogenschijnlijk uit als moderne dijken, maar lag, want een deel van de gedachte achter in de militaire constructietechniek. Het en veroorzaken regelmatig pijnlijke haar betekenis. waarde van veel fortificaties wordt nu komen nog steviger en strenger over, wat een stervormig fort is dat het de vijand laat hof van Lodewijk XIV vond nog een en langdurige infecties. De struiken De forten, te groot en te duur om onderkend. Het onzichtbare is misschien de indruk versterkt dat het hele landschap raden – het is immers onmogelijk om de andere toepassing voor de ingenieurs, hun woekeren ook gemakkelijk. Je af te breken, raakten gedurende de rest zichtbaarder geworden dan ooit. vanaf de tekentafel werd en nog steeds kan verdedigers rechtstreeks aan te vallen en er handboeken en de manschappen van het kunt je geen betere plant voor van de 20ste eeuw langzamerhand steeds worden vormgegeven. Er zijn ook enkele bestaat altijd het gevaar dat een kanons- of leger – de aanleg van wallen, vijvers en verdediging wensen… meer in verval. Er groeiden bomen op bijzonder indrukwekkend gefortificeerde geweerkogel je vanaf de zijkanten of zelfs terrassen in tuinen. Het verband tussen en het werden vaak ideale locaties voor steden, die zich in eerste instantie laten van achteren treft. militaire en landschapsvormgeving valt wilde natuur, ver weg van mensen en het

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 142 Vluchten of vechten Vis à Vis 143

Duurzaamheid is dan misschien hét bedrijven geweest, die serieus toegewijd richting in, en is deze klaar om een steeds modewoord van onze tijd, maar als begrip was aan het werken op een duurzamer belangrijkere rol te spelen in de ontwikkeling omvat het thema’s die essentieel zijn voor manier, wat – gegeven de zaken waar van omgevingen die niet alleen zorgen ons voortbestaan en dat van alle andere het om gaat: de planten, het milieu, de dat het milieu niet verslechtert, maar veel levende wezens op onze planeet. Lange natuur – niet zal verbazen. Zij vormden de sterker: een uitgesproken positief effect tijd zijn tuin- en landschapsarchitectuur ideeënrijke voorhoede, zij creëerden een sorteert. Groene daken, duurzame stedelijke als geheel niet beter geweest in het proeftuin voor materialen en werkwijzen en waterbeheerssystemen en stadsbossen zijn ontwikkelen van duurzame werkwijzen dan waren de paradepaardjes van succesvolle enkele van de maatregelen en middelen die welke beroepsgroep ook. Maar er is altijd manieren van aanpak. Dankzij hen slaat horen bij dit betrekkelijk nieuwe terrein van een kleine minderheid aan individuen en deze hele bedrijfsgroep nu een andere milieuverbetering. Vis à Vis heeft sinds 1994 niet alleen tuinen voor privépersonen ontworpen en aangelegd, maar ook voor organisaties, scholen, bedrijven en gemeentelijke instellingen. ‘Vanaf de oprichting,’ zegt Margo van Beem, ‘hebben we ervoor Vis gekozen alleen met duurzame materialen te werken… dat was niet altijd de makkelijkste manier. De onbekendheid met sommige à materialen, de slechte verkrijgbaarheid en soms de kwaliteit ervan, waren hindernissen die we in het begin moesten overwinnen.’ Doordat Vis de duurzaamheidsbeweging steeds meer aanhang krijgt, vooral onder jonge mensen, is het vinden van kwalitatief goede materialen nu een stuk makkelijker. Ook verwachten klanten – en overheidsinstanties – steeds vaker dat duurzaamheid centraal staat in de tuin- en landschapsarchitectuur.

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 144 Vluchten of vechten Vis à Vis 145

Maximaal recyclen is natuurlijk het hergebruiken van een gebouw of andere structuur. Dit is het geval met de tuin die Margo en haar zakenpartner Emiel Versluis maakten voor een klant met een appartement in een oud Waterliniefort.

Een houten terras en bijna wilde, weelderige, vochtminnende planten verbinden de tuin met de gracht die erlangs loopt. Kleine vaste planten zijn verweven met hoger groeiende soorten. Dit is een beplanting die bedoeld is om iedere beschikbare plek te vullen met leven. In veel Nederlandse tuinen kun je niet om water heen, maar vanuit de duurzaamheidsgedachte is dat niet alleen iets prettigs, er is ook een praktisch doel: water zo leiden, beheersen en begeleiden dat over- stromingen worden voorkomen en stroomsnelheden in het terrein worden beperkt. Je kunt in tuinen groene daken op bouwwerken aantreffen die de waterafvoer reduceren, samen met systemen die het water voor later gebruik opvangen. Het idee van de natuurlijke zwemvijver wordt uiteraard omarmd als ideale methode om praktisch gebruik te combineren met een natuurlijke moerasbeplanting. Het beplante gedeelte van zo’n natuurlijke zwemvijver zorgt voor het filteren en zuiveren van het zwemwater. Vooral de rechte lijn van de toegepaste oeverplanten zorgt voor een heel effectvolle, vage overgang van de natte oever naar de beplante, droge border. Sommige duurzame tuinelementen hebben een uitstraling die anders is dan die in de vaak nog gebruikelijke, ‘keurige’ tuinen, zoals met aarde gevulde stenen blokken waarin gras kan groeien. Die zorgen voor een effect dat het midden houdt tussen een hard oppervlak en een gazon. Dat kan verwarrend zijn voor wie de dingen graag duidelijk heeft. Het werkt als doeltreffende ‘poreuze bestrating’. Water kan daar doorheen in de grond wegzakken. Een ander item is de ‘wand van massieve boomstammen’, een perfecte leefplek voor wilde flora en fauna. Maar als zo’n constructie wat ouder wordt, kan het voortschrijdende rottingsproces niet ieders smaak zijn.

01

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 146 Vluchten of vechten Vis à Vis 147

05 Een fraaie stuw tussen twee waterniveaus

06 Deze pergola leidt naar een oranjerie

07 Cultivars van soorten etageprimula’s (sleutelbloemen) uit de Himalaya

08 Een fraai vormgegeven detail

09 Een zitplek die als een pier boven water uitsteekt

03 05

06

02 04 07

Er wordt bij Vis à Vis ook over worden vormgegeven. Om er nodig zijn, zijn er steeds 01 het materiaalgebruik soms iets in te bouwen met hout meer duurzaam geoogste Cultivars van Hosta en Rodgersia omringen radicaal gedacht, wat heel dat heel veel langer meegaat is hardhoutsoorten beschikbaar traditioneel geknotte verfrissend is om te horen. dus verspilling. Zacht hout met gekomen. Margo noemt Robinia wilgen ‘We proberen zo min mogelijk een kortere levensduur is dan als alternatief voor tropisch 02 materialen te gebruiken,’ zegt veel economischer. Dat is een hardhout, in Europa gekweekte Een watergeultje loopt recht door een houten Margo, en ‘we denken na over groot verschil in benadering Douglasspar en tamme terras de levensduur van projecten; met de zogenaamde groene kastanje, maar ook Accoya. 03 we vragen ons af hoe lang projecten waarin eiken- of Dat laatste is hout van Pinus Hartlelie (Hosta ze werkelijk mee moeten. teakhout wordt toegepast. Die radiata dat wordt behandeld sieboldiana ‘Bigdaddy’) en kastanjebladige astilbe Duurzaamheid betekent niet laatste zijn heel duurzaam, met azijnzuur, wat het extreem (Rodgersia aesculifolia) altijd dat materialen extreem maar ze worden na een paar duurzaam maakt. Namaakhout, 04 lang mee moeten gaan en het jaar toch vaak afgebroken en vervaardigd uit gerecycled Brede, begroeide voegen is juist verstandig om te kijken als afval afgevoerd als een plastic kan er heel overtuigend tussen bestrating kunnen wat precies nodig is. Een nieuwe huiseigenaar de tuin als echt hout uitzien en het is de drainage bevorderen stadstuintje bijvoorbeeld zal anders wil aanpakken. Als er buitengewoon duurzaam. eens in de zoveel tijd opnieuw toch duurzamere materialen 08 09

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 148 Vluchten of vechten Vis à Vis 149

‘Ik ben de architectonisch vormgever, Margo is “mijn plantenvrouw”,’ zegt Emiel. ‘Ik denk na over welke sfeer een tuin moet krijgen, en teken het ontwerp, terwijl zij het technisch uitwerkt en de beplanting toevoegt. Die beplanting is tegenwoordig ons sterkste verkoopargument.’

01 02 03

Margo en Emiel ontmoetten elkaar toen in plaats van borden kleine maquettes en aan de nu overbekende tuinshow in wetenschap op tuinbeplantingen. Voor ze voor Ruurd van Donkelaar werkten, stonden van tuinontwerpen die we Chaumont-sur-Loire, Frankrijk. Margo en Emiel zijn zijn benadering en die die toen een klein, gespecialiseerd hadden gerealiseerd, of een ‘Hollandse Misschien waren we toen pioniers,’ van Ruurd van Donkelaar veel geschikter tuincentrum runde. Daar waren ze tuinbadkamer’ als parodie op de Engelse zegt Emiel. Het genoemde, behoorlijk voor de huidige situatie dan die van Piet vooral zaterdags en tijdens vakanties tuinkamerstijl. Door de heg kon je gluren eigentijdse lijstje inspiratieprojecten Oudolf, omdat zij de onderlinge relaties bezig, terwijl ze hun opleiding deden. naar de tuin van de buren en kijken of het maakt duidelijk dat Vis à Vis meer in van planten en hun verband met de fauna Hij herkende hun tekentalent en liefde gras daar groener was dan dat van jou... de lijn werkt van landschapsarchitecten benadrukken – ze vinden dat zij ecologisch voor planten, nam ze onder zijn hoede Iedereen die dat zag, ging glimlachend weg, dan van tuinontwerpers. ‘Maar ik heb gezien veel authentieker bezig zijn. en nam ze mee naar andere kwekerijen. heel anders dan de norse gezichten die je bij heel veel over planten geleerd,’ zegt hij, In de praktijk betekent dit dat Tochtjes werden ondernomen naar die gelegenheden meestal ziet.’ ‘en onze tegenwoordige ontwerpen waar maar enigszins mogelijk inheemse botanische en andere openbare tuinen, ‘Ik ben de architectonisch vormgever, gaan nu vooral over planten, maar we planten worden toegepast, maar ze staan waaronder enkele Duitse experimentele Margo is “mijn plantenvrouw”,’ zegt Emiel. hebben geen favorieten. Ik denk dat het er pragmatisch genoeg in om te weten dat tuinen (Sichtungsgarten Weihenstephan ‘Ik denk na over welke sfeer een tuin moet belangrijk is naar het geheel te kijken en dit niet altijd wenselijk is, bijvoorbeeld bij München en Sichtungsgarten krijgen, en teken het ontwerp, terwijl zij niet naar speciale soorten.’ Hij wil graag niet in kleine tuinen, waar esthetische Hermannshof in Weinheim). Uiteindelijk het technisch uitwerkt en de beplanting extra benadrukken dat Margo en hij meer zaken belangrijk zijn. De beschikbaarheid begonnen ze gedrieën een bedrijf met toevoegt. Die beplanting is tegenwoordig naar de totale begroeiing kijken dan naar van wilde planten bij commerciële een ontwerpstudio. Dat heeft enkele jaren ons sterkste verkoopargument.’ Hij individuele planten: ‘We leerden naar kwekerijen is vaak wat beperkt, hoewel die 04 geduurd. In 2004 stapte Ruurd uit deze beschrijft hoe hij tijdens zijn studie met natuurlijke vegetaties te kijken en die verkrijgbaarheid tegenwoordig wat lijkt toe onderneming. ‘We bedachten de naam architectuur in aanraking kwam. ‘Ik keek naar tuinen te vertalen, om planten op een te nemen. Vis à Vis (van aangezicht tot aangezicht) naar architectuur en kunst en ik wilde natuurlijker manier toe te passen, zoals in omdat we de directe relatie met de klant iets anders doen… Ik werd geïnspireerd het boek van Hansen en Stahl (Die Stauden wilden benadrukken,’ legt Margo uit. ‘In door bezoeken aan het Parc Citroën (een und ihre Lebensbereiche).’ die tijd waren tuinen heel architecturaal toonaangevend park, ontworpen door Margo deed haar vroegste inspiratie, en met weinig oog voor ecologie,’ voegt een aantal architecten en de invloedrijke haast onvermijdelijk, op uit boeken van 01 Witte dovenetel Emiel toe, ‘of ze waren erg Engels- Franse beplantingsontwerper Gilles Elisabeth de Lestrieux, een buitengewoon (Lamium album) romantisch geïnspireerd. Ik had een Clément) waarin een combinatie van een productieve tuinschrijfster (36 tuinboeken) 02 opleiding aan een kunstacademie gevolgd totaalplan met kleine postzegeltuinen, gedurende het laatste kwart van de 20ste Kardoen (Cynara en wilde daarom iets meer eigentijds. Ik aan Museum Insel Hombroich (een eeuw. Deze had een voorkeur voor de zeer cardunculus) was weg van moderne materialen zoals uitgestrekt, mysterieus, en op kunst Engels-romantische stijl. Verder werd 03 cortenstaal, gegalvaniseerd metaal en hun gerichte installatie in Noordrijn-Westfalen, Margo beïnvloed door Henk Gerritsen, Grote kattenstaart kleurtoepassingen, gecombineerd met Duitsland) waar kunst en natuur zowel wiens ervaringen met de Priona Tuinen (Lythrum salicaria ‘Blush’) natuurlijke planten.’ binnen als buiten kunnen worden ervaren, werden verspreid via boeken samen met 04 Roze winterpostelein Pratend over die eerste jaren aan de postindustriële projecten in het zijn partner, de fotograaf Anton Schlepers, (Montia sibirica) is eetbaar herinnert Emiel zich ‘dat we naar tuin- Duitse Roergebied (vroeger een regio en met Piet Oudolf. Zijn benadering was 05 shows gingen waar we een stand hadden voor zware industrie), aan (opnieuw) de sterk op wilde bloemplanten gericht en op Bloeiende wilde planten uit in de vorm van een soort tuintafel waarop Sichtungsgarten Hermannshof in Weinheim de toepassing van elementaire ecologische de bosrand 05

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 150 Vluchten of vechten Vis à Vis 151

01 05 De biologische De begroeiing varieert filtratierand bij een per plek afhankelijk natuurlijke zwemvijver van het al dan niet intensief belopen 02 Zo wordt regenwater van 06 het dak naar het natte Een hoekje van een fraai deel van de tuin geleid aangelegd stuk wetland

03 07 Een stapelwandje van Duizendknoop (Persicaria stammetjes is een amplexicaulis) bloeit ’s ideale leefplek voor zomers maandenlang ongewervelde dieren 08 04 Helder, biologisch Het is de bedoeling gezuiverd water! dat deze bestrating begroeid raakt

01 05 06

02

08

03 04 07

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 152 Vluchten of vechten Vis à Vis 153

02 03

01

De kroon op het werk van De Wilde Weelde is een vakgroep van Neder- in Europa weinig aangeboden. Het is een Emiel en Margo is de tuin op landse bedrijven die zo duurzaam mogelijk fenomeen dat tussen het inschakelen van een een halve hectare grond die willen werken. Het Wilde Weelde-project tuinontwerper en het hebben van een tuinman maakt deel uit van de Tuinen van Appeltern, in zit. Meestal treedt Margo als zodanig op. ze ontwierpen en aanlegden waarin een groot aantal voorbeeldtuinen De eigenaar van een nieuw door Vis à Vis voor de Wilde Weelde Wereld is samengebracht om tuinliefhebbers te aangelegde tuin wordt door haar al pratend in Appeltern. inspireren; het is het grootste tuinideeënpark door een serie praktische trainingssessies heen in Europa. De Wilde Weelde is zelf ook een geleid: ‘We kunnen samen snoeien, verplanten, project, namelijk van de Stichting Oase mulchen enzovoort,’ zegt Margo. ‘Tuiniers 05 (ter bevordering van natuurlijke tuinen, leren om te herkennen wat er bij de tuin hoort parken en plantsoenen) die al sinds 1993 en wat onkruid is dat je moet verwijderen. duurzaam en milieu- en natuurvriendelijk We kunnen je leren experimenteren met één- tuinieren promoot, met grote nadruk op en tweejarige planten, bolgewassen, groenten gemeenschapsprojecten en educatie. of andere planten.’ Het is zelfs mogelijk om Vis à Vis legde in de Wilde Weelde een speciaal handboek voor de nieuwe 01 Het ontwerp voor de Wereld onder andere een tuin aan rond tuineigenaar samen te stellen. ‘Het is een tuin voor de Wilde een natuurlijke zwemvijver met enkele relatie die voor beide partijen voordelig is,’ Weelde Wereld indrukwekkende muren en terrassen, zegt ze. ‘Je leert mensen om met plezier met 02 gebouwd met hergebruikte bakstenen en en in hun tuin bezig te zijn, en de ontwerper Een intrigerend hellend andere materialen. Het project is absoluut blijft betrokken bij de ontwikkeling ervan en pad over het water niet bedoeld om alleen privétuiniers te kan de eigenaar helpen die in de juiste richting 03 inspireren. Een belangrijk deel van de te sturen.’ Muren van hergebruikt bestratingsmateriaal ecologischetuinenbeweging in Nederland is altijd gericht geweest op institutionele Een liefde voor eigentijdse materialen 04 Stijf ijzerhard (Verbena gebruikers zoals scholen en organisaties en stijlen gaat meestal niet samen bonariensis), een in de samenleving. Het onderhoud van met een naturalistische beplanting, uitstekende vlinderlokker dergelijke terreinen is ofwel in handen van maar Vis à Vis laat zien dat 05 professionals of van vrijwilligers. Allemaal dit in wezen een sterke en effectvolle Eenjarige wilde bloemen in een gebiedje met sterk hebben ze belang bij het zeer indrukwekkende combinatie is, vooral als die wisselende habitats educatieprogramma van de Stichting Oase. samengaat met een aanpak die

06 Voor privétuiniers biedt Vis à Vis een is gestoeld op de toepassing van Dotterbloemen interessante service aan, namelijk tuin- duurzame middelen. (Caltha palustris), wilde planten voor wetlands coaching. Dit is in de Verenigde Staten een of natte oevers heel gebruikelijke dienstverlening, maar wordt 04 06

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN De Nederlandse zakelijkheid 155

Een van de dingen die een bezoeker aan Nederland bijna overal opvalt, is het overheersend kunstmatige van het landschap. Er zijn heel veel rechte lijnen. Het is allemaal erg netjes: de bomen staan op regelmatige afstanden langs de wegen; dijken strekken zich kilometers lang door het landschap uit – maar altijd onder exact dezelfde hellingshoek; enorme velden liggen op precies DE hetzelfde niveau met ploegvoren van alweer gelijke hoogte; kaarsrechte sloten en kanalen doorsnijden het land zo ver als je kunt kijken NEDERLANDSE (of in ieder geval zo ver als de volgende brug het zicht toelaat); stukjes bos waarbij het al van verre duidelijk is dat iedere boom volgens een vast ZAKELIJKHEID stramien werd geplant.

Toegegeven, dit geldt voor bepaalde streken stoelt. De huidige, zacht hellende dijken, koud, heel vermoeid, en soms volkomen meer dan voor andere. In gebieden die al die grenzen aan een afwateringssloot wanhopig was. veel langer worden bewoond, zijn de velden van – zo lijkt het – kilometerslang precies Over dit landschap heen vliegen is kleiner en onregelmatiger van vorm, dijken dezelfde breedte, en die plotseling overgaan misschien de beste manier om ervan te kronkelen wat vaker en zijn niet allemaal in een monocultuur van glanzend raaigras leren genieten. Maar die ervaring blijft voor even hoog. Er zijn meer verrassingen en waar geen eind aan lijkt te komen, zijn de meesten van ons waarschijnlijk beperkt het is vaak duidelijk dat er al vele eeuwen het resultaat van bijna duizend jaar tot het aankomen op of het vertrekken stukje bij beetje werd gegraven, beplant ervaring: met graven, palen heien, zeegras van Schiphol. Google Earth kan een en omdijkt. De meest recent op het oogsten, rijshout vlechten, met kruiwagens virtuele vervanging daarvan betekenen. water gewonnen gebieden kunnen bijna sjouwen, hozen en droogmalen, bomen Kaarten missen de beleving, maar kunnen onthutsend kunstmatig overkomen: enorme snoeien, rietdekken, zaaien en al die verhelderend werken. Drones en kerktorens velden, geen bochten of krommingen, een duizenden andere werkzaamheden waar bieden een indrukwekkend, maar meer uniformiteit die je bijna nergens anders op een landschap uit ontstaat. De recht- vertekend beeld. Al deze beelden van de wereld tegenkomt. lijnigheid en doelmatigheid van het bovenaf laten mogelijk wel de werkelijke Het grote verschil tussen oude moderne Nederlandse landschap zijn het betekenis tot je doordringen van het en nieuwe landschappen laat zien dat resultaat van miljoenen dagen menselijke gezegde ‘God schiep de wereld, maar de de monumentale schaal van de nieuwe ervaring. Heel veel daarvan werd opgedaan Nederlanders schiepen Nederland’. landschappen op een enorme ervaring en doorstaan terwijl men heel nat, heel

VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 156 De Nederlandse zakelijkheid De Nederlandse zakelijkheid 157

‘God schiep de wereld, bloemen in een sloot, een lichte bocht Polders uit de 20ste eeuw kunnen zo het uit de polder werd gepompt. Deze in een kanaal, een onregelmatig plukje omvangrijk zijn dat het lastig is ze als noodzakelijke samenwerking is steeds meer maar de Nederlanders bomen aan de horizon. Dit zijn echt op zodanig te herkennen. ingebakken geraakt in de Nederlandse de tekentafel ontworpen landschappen. Veel polders zijn ontstaan door politieke cultuur. In de jaren 1990 werd de schiepen Nederland.’ Ze zorgen weliswaar voor een uitstekende een kanaal rond een meer of een gebied term ‘poldermodel’ zelfs gebruikelijk voor waterkering, een ongelooflijk hoog niveau met natte grond te graven. Zo’n kanaal het bewerkstelligen van politieke consensus van voedselproductie en kaarsrechte vormt een ring (met een ringdijk aan met een pragmatische erkenning van wegen, maar voor veel mensen – in de de buitenzijde), waaruit water werd verschillen. loop der jaren voor steeds meer mensen weggepompt tot een niveau waarop het Terwijl polderlandschappen vaak – werken ze ook vervreemdend. De oude vooral het terugdringen van het water wereld met bloemrijke weiden en bochtige vertegenwoordigen, met als doel het sloten, omzoomd door oude, overhangende opeisen van land voor gebruik door de knotwilgen, komt veel gemoedelijker en mens, hebben de rivierlandschappen aantrekkelijker over. een defensiever karakter. Veel van het Nederlandse grondgebied was ooit over- stromingsgebied wanneer de rivieren zich gedurende natte perioden in het landschap enorm konden verbreden. 04 09 20ste eeuw ontstond een pragmatischer na hun omweg naar de Noordzee.. aanpak. Waterbouwkundige ingenieurs en De belangrijkste oplossing om water hydrologen begonnen meer waardering tegen te houden zijn polders. Dat zijn te krijgen voor het gegeven dat natuurlijk door dijken omringde stukken land die meanderende rivieren meer (hoog) lager liggen dan het land eromheen. In een water kunnen bevatten dan kunstmatig polder vind je meestal een aantal kanalen gekanaliseerde en dat moerasgebieden en veel drainagesloten die water aan het waardevolle bergingsgebieden voor water 01 gebied onttrekken dat vervolgens kan kunnen zijn. In de vroege jaren 2000 worden weggepompt. Vroeger gebeurde dat 06 ontstonden de plannen voor ‘Ruimte voor Wanneer je rondreist, zijn er momenten met windmolens, daarna met stoomkracht de Rivier’, een programma dat de verhoging dat het moderne Nederlandse landschap, en ten slotte met diesel- of elektrische land in de polder droog genoeg was om en versterking van dijken combineert met vooral in gebieden zoals Flevoland (voltooid gemalen. De vroegste polders moeten klein gebruikt te kunnen worden. Vervolgens het toewijzen van gebieden waar rivieren omstreeks 1968), op een abstracte manier zijn geweest, de kanalen eromheen met werden er afwateringssloten door de bij hoge waterstanden een uitweg kunnen als bijzonder mooi kan worden ervaren: 03 de hand gegraven in de middeleeuwen. polder gegraven om deze verder te vinden. In sommige gevallen werden en het vlakke land, de herhaling van vormen, Door de tijd heen zijn ze steeds groter draineren. Soms werden er in de polder worden daarbij boerderijen en land dat het spel van het lage licht. Op dat vlakke De belangrijkste reden voor al deze geworden en de vormen rechtlijniger. In extra dijken aangelegd om te voorkomen door vorige generaties moeizaam op het land kan textuur tot stand worden gebracht intensieve landinrichting is de bescherming wat oudere polders zie je vaak een wirwar dat, als de buitendijk zou breken, de hele water bevochten was, opgeofferd. Soms door rijen gewassen, geoogste aardappels tegen overstroming van het land dat voor van ontwateringssloten. Polders zijn zo polder verloren zou gaan. Het aanleggen 07 zijn deze nieuwe gebieden in beschermde die nog moeten worden afgevoerd, of een groot deel onder zeeniveau ligt. Daar bepalend dat de term ‘polderlandschap’ van polders vraagt samenwerking tussen natuurgebieden veranderd, wat de cirkel terreinen die duidelijk door machines is alles aan ondergeschikt. Historisch wordt gebruikt om ze te beschrijven. Hoe landeigenaars, aangrenzende gemeenten Toen als gevolg van de inpolderingen en rond maakt: natuurlijke omgevingen zijn bewerkt. Na een poosje is iedere gezien betekende dit dat veel bevaarbare ouder het landschap, des te meer variatie er en de mensen die leefden in het gebied dijkenbouw de overstromingsgebieden creëren als middel en noodzakelijkheid. onregelmatigheid een verademing: wilde rivieren en kanalen op een omslachtige is en des te ingewikkelder het slotenstelsel. waar het water doorheen stroomde als (uiterwaarden) steeds meer werden manier bevaren moesten worden. Met ingeperkt, werden de rivieren in steeds name moest voorkomen worden dat er nauwere stroombeddingen gedwongen. gaten in de beschermende duinenrij langs Tijdens de overstromingen werden zand en de kust zouden ontstaan. Als dat zeer slib aan de buitenranden waar het water arbeidsintensief overladen van goederen langzamer stroomde, afgezet, zodat er als 01 06 Het teeltplan voor het Een afgeoogste akker met zich mee bracht, moest dat maar. het waterpeil zakte zandbanken (bekend als eerste jaar (1935) in achter een dijk Dat was namelijk nodig als een schip oeverwallen) achterbleven en het rivierbed de Wieringermeer 07 in een kanaal op het ene waterniveau zelf ook hoger kwam te liggen. Als de rivier 02 Aardappelen, klaar om geen vaarwater op een ander niveau opnieuw aanzwol, was dit natuurlijk een Een windmolen in afgevoerd te worden een omgeploegde kon bereiken. Alles moest dan worden potentieel gevaar voor de mensen die aan akker, Flevoland 08 overgeladen – meestal met mankracht de andere kant van zo’n oeverwal woonden. De regelmaat van een 03 polderlandschap – op een ander schip dat zich op dat Voor veel woongemeenschappen werden Populieren, op andere niveau bevond. Dit was vaak het het bedwingen en beheersen van rivieren gelijke onderlinge 09 afstand geplant Het verdwijnpunt in de geval bij een dam, een element dat in tal even cruciaal als het inpolderen was voor verte, Flevopolder van plaatsnamen voor zou komen, zoals andere. 04 Het Van Starkenborgh- Rotterdam en Amsterdam. Bij de laatste Overal ter wereld leidde het kanaal plaats werden de overgeladen goederen managen van overstromende rivieren 05 aangevoerd op of van schepen die aan kades tot regulering en bedijking, vaak ook tot Een akker met in de Zuiderzee lagen te wachten, voor of kanalisering. In de latere jaren van de voederbieten 02 05 08

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 158 De Nederlandse zakelijkheid De Nederlandse zakelijkheid 159

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 160 De Nederlandse zakelijkheid Donders! & van der Heiden 161 ‘Heel Nederland is bijna een particuliere tuin,’ zegt Pierre van der Heiden. ‘Het hele landschap is rationeel vormgegeven, is ontworpen, en zelfs herhaaldelijk opnieuw ontworpen. Alle natuur is hier kunstmatig. Ze leren ons op school dat alles ontworpen en aangelegd kan worden zoals jij dat wilt, wat in zekere zin fantastisch is.’ Pierre reageert, zoals zoveel mensen in dit land, echter ook ambivalent, als hij daaraan toevoegt: ‘Na de Tweede Wereldoorlog speelde er een proces van rationalisering en consolidatie. Dat veranderde het landschap enorm en bracht ons land rijkdom, maar doordat Holland een product is geworden, is de biodiversiteit verloren gegaan.’ Hij ziet particuliere tuinen duidelijk als een toevluchtsoord, een schuilplaats waarin je een beter gevoel van evenwicht krijgt.

Het samenwerkingsverband onder de verrast door niveauveranderingen (in een tijd samengewerkt. De nauwe band die ze naam Donders! & van der Heiden is uiterst vlak landschap is iedere niveauverandering hebben ontwikkeld verklaart het een en succesvol. De website van het tweetal al betekenisvol), zoals bestrating op een ander over hun manier van ontwerpen die vermeldt een groot aantal projecten, in alle hoger niveau dan begroeide tuindelen de meeste mensen heel bijzonder vinden. Donders! maten, van kleine stadstuinen tot forse met bodembedekkers, bijvoorbeeld ‘Ik ontmoet of bezoek zelden landelijke tuinen. Een bezoek aan hen maagdenpalm (Vinca-soorten). Op die klanten of kom op plekken,’ zegt Pierre. ‘Ik om enkele van hun tuinen te zien wordt beplanting kun je niet lopen, met als heb een vorm van autisme,’ verklaart hij, kiezen uit heel veel, en een wandeling psychologisch effect dat het lijkt alsof je suggererend dat het beter is dat hij geen door de straten van Apeldoorn, hun beider langs water loopt. contact met klanten heeft. Monique is het woonplaats, wordt algauw bijna een soort In sommige tuinen hebben vaste gezicht van hun bedrijf naar buiten toe. ‘Zij afvinken van projecten, als Monique planten de overhand, vaak in dezelfde is de ogen en oren,’ zegt Pierre. ‘Monique Donders terloops opmerkt: ‘Die daar rechthoekige blokvormen die de buxus of ontvangt de informatie die we nodig & van der hebben we ook gedaan, je kunt over de taxus aanneemt – grote, bijna overdreven hebben van de klanten, selecteert dat en haag heen kijken als je wilt.’ weelderige perken vol vaste planten, die speelt dat aan mij door… ze filmt dingen… Hun stijl berust op moderne, heldere sterk contrasteren met de strakke lijnen als ze met (echt)paren werkt moeten beiden lijnen, eenvoudige, maar dikwijls vrij en de terughoudendheid van de rest aanwezig zijn als ze met haar spreken… ze lange, grafische blokken van in vorm van de tuin. Sommige groepen vaste geeft alles aan mij door, ik neem alles op gesnoeide heesters (vaak buxus). Veel planten kunnen ook heel minimalistisch wat zij daarbij voelt, mijn antennes werken van hun tuinen zou je als minimalistisch overkomen, zoals in een stadstuin waar dan op volle kracht… we kennen elkaar zo kunnen omschrijven, voor klanten die alles een lange rij Persicaria amplexicaulis in de goed. Het is niet zonder risico,’ geeft hij Heiden eenvoudig willen houden en niet veel in nazomer flink opvalt (in combinatie met toe, ‘maar het houdt me scherp. Door zo de tuin willen werken. Er is overduidelijk een paar andere, eerder bloeiende soorten). te werken krijg ik niet de achtergrondruis een verband met de hoge organisatiegraad Monique Donders en Pierre van der door, maar alleen de feiten van Monique. Zij van het rationele Nederlandse agrarische Heiden kennen elkaar al meer dan dertig concentreert zich op wat belangrijk is.’ landschap. Soms word je in hun tuinen jaar en hebben gedurende de helft van die

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN

164 De Nederlandse zakelijkheid Donders! & van der Heiden 165

01 Minimalisme in de tuin gedetailleerde plannen en overzichten in 3D, wat maar nodig is.’ ‘Soms,’ vult Monique 02 Het ontwerp voor deze aan, ‘moet je de klanten bij de hand nemen kleine stadstuin om duidelijk te maken wat we voorstellen.

03 Ze snappen het niet altijd meteen, we Betonnen platen in moeten vaststellen hoe ver we bij onze drie maten klanten kunnen gaan. Sommigen laten zich 04 makkelijk afschrikken.’ De platen lijken te drijven op een zee van Het geheim van het succes van het kleine maagdenpalm stel in wat velen in dit vak – of ook wel (Vinca minor) daarbuiten – een nogal vreemde manier 05 van werken zouden kunnen vinden, is De niet-woekerende dat ze elkaar van haver tot gort kennen bamboe Fargesia ‘Jiuzhaigou’ en dat tuinen altijd een centraal punt in hun relatie hebben gevormd. ‘We vullen elkaar volkomen aan en vertrouwen elkaar volledig, we zouden dit niet los van elkaar kunnen doen,’ zegt Pierre. ‘Toen we jong waren,’ zegt hij, ‘reisden we veel door Europa, bezochten tuinen. We kwamen dan op onze motor aanzetten, in onze leren motorpakken; mensen vonden ons soms heel verrassend, omdat we zo jong waren en op een motor reden… we hebben zoveel gezien.’ Als inspiratiebronnen noemt hij Villa Gamberaia bij Florence, de Ephrussi de Rothschild-tuin in Saint-Jean- Cap-Ferrat en de Chelsea Flower Show in Londen. 03

01 02

‘Als we het aan de klant Over het ontwerpen zelf vertelt Pierre: deur en daar zitten dan weer tien andere ‘In gedachten en met gesloten ogen ga ik achter. Het is als een boom met oneindig voorleggen, is het nooit een perceel binnen, open mijn ogen, kijk veel vertakkingsmogelijkheden. Zoals een compromis, het is 360 graden om me heen en sluit ze dan het nu gaat voel ik me veel zekerder dat weer. De indruk die ik daarbij opdoe is ik op het goede spoor zit. Daar komt nog een mogelijkheid waar een impressie. Ik voel die plek aan. Dat iets bij: als ik niet op het juiste spoor zit, je net zo lang aan werkt noemen we de essentie ervan en dat is kan ik teruggaan naar een punt waar ik wat ik nodig heb. Iedere plek, of die nu een andere beslissing kan of moet nemen. tot het goed is… we mooi of lelijk is, laat een zekere emotie Die mogelijkheid om terug te gaan, te bieden NOOIT opties…' achter en die moet ik aanvoelen. Het doet heroverwegen en dan weer vooruit te er niet toe of die essentie goed of slecht is. gaan op een ander spoor, maakt een Als ik het gevoel heb dat ik die essentie te groot verschil met hoe ik eerder in mijn pakken heb, volgt er opnieuw een gesprek carrière te werk ging.’ Als hij een ontwerp met Monique om duidelijk te krijgen dat heeft gemaakt, beschrijft hij ‘dat ik alles we hetzelfde voelen en dat is het punt met Monique doorneem. We moeten het waarop ik op mezelf terugval en de tuin volkomen eens zijn over het eindresultaat… ontwerp. Vroeger,’ zegt Pierre, om zijn soms is dat een heel gevecht. Als we het ontwerpproces extra te verduidelijken, ‘zou aan de klant voorleggen, is het nooit een ik aan het ontwerpen slaan en kon dan niet compromis, het is een mogelijkheid waar kiezen uit eindeloos veel mogelijkheden… je net zo lang aan werkt tot het goed is… als een huis met tien deuren. Open een we bieden NOOIT opties… we komen met 04 05

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 166 De Nederlandse zakelijkheid Donders! & van der Heiden 167

01 02

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 168 De Nederlandse zakelijkheid Donders! & van der Heiden 169

01 Rode zonnehoed (Echinacea purpurea ‘Pica Bella’), siermarjolein (Origanum ‘Rosenkuppel’), stijf ijzerhard (Verbena bonariensis)

02 Egelzonnehoed (Echinacea pallida)

03 Rode zonnehoed (Echinacea purpurea) en lichtblauwe Russische salie (Salvia yangii) kleuren een border in hartje zomer

04 Koele uitgestrekte grasvlakken contrasteren sterk met de kleurrijke borders

05 Egelzonnehoed (Echinacea pallida) domineert in dit deel van de border

06 Vanaf midden zomer worden zaadhoofden visueel steeds belangrijker

07 Een afwisseling van borders met gazons

03 04 06

Pierre heeft ongetwijfeld een maar nu is uitsluitend Ruurd van ijzersterk voorstellingsvermogen. Donkelaar erbij betrokken. Die maakt ‘Wanneer ik een tuin ontwerp,’ niet alleen de beplantingsplannen, zegt hij, ‘heb ik daarvan een maar stelt voor iedere klant ook een voorstelling van vijf jaar later boek samen, een gepersonaliseerd in mijn hoofd. Daarom vind handboek met afbeeldingen van ik het moeilijk als een klant de planten en informatie erover, enthousiast is over een nieuwe aanwijzingen voor verzorging en tuin… Ik denk dan “Bel me over onderhoud, evenals informatie een paar jaar maar en wees over biodiversiteit en het land van dan enthousiast”.' herkomst. Het is voor klanten een middel om wat kennis op te doen en Monique voegt eraan toe: ‘Ik kan een aanmoediging om van de tuin door een jonge tuin heen kijken.’ De met de planten te gaan houden, en organisatie luistert nauw. ‘Ik begeleid dat in hun gezin en familie door te de hoveniers,’ zegt Monique, ‘ik weet geven. ‘Ruurd wordt erbij betrokken waarvoor we bij wie moeten zijn, als het ontwerp klaar is en er met dat is vaste prik.’ We bespreken de de klant overlegd wordt welk type voor haar gebruikelijke gang van beplanting hij/zij wil en de mate zaken tijdens een etentje in een van onderhoud waar hij/zij blij Chinees restaurant. Ze werkt met mee is. Bijna iedere keer noteer 05 een groepsapp op haar mobiel om ik de woorden “onderhoudsarm” de samenwerking met de uitvoerders en “privacy",' zegt Ruurd. ‘Ik moet te coördineren, ‘wat een heel effec- weten wat er op de betreffende plek tieve manier is om iedereen erbij mogelijk is om een beslissing te te betrekken,’ zegt ze, ‘inclusief de kunnen nemen over het gevoel dat klanten, maar Pierre zit er niet bij.’ de beplanting moet creëren… Pierre Het stel heeft vaak met ontwerpt de verschillende ruimtes, een beplantingsadviseur gewerkt, ik vul ze in.’ Hij vertelt dat hij een 07

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 170 De Nederlandse zakelijkheid Donders! & van der Heiden 171

systeem gebruikt dat ontwikkeld werd door Hansen en Stahl, twee Duitse onderzoekers die hele series beplantingscombinaties samenstelden op basis van zowel habitat als het onderhoudsniveau. Hun systeem maakte het voor heel wat landschaps- en tuinontwerpers in Duitsland mogelijk om complexe beplantingen te creëren. Omdat dit oorspronkelijk werd ontwikkeld voor het landklimaat in Beieren, heeft Ruurd het aangepast aan het wat mildere zeeklimaat in Nederland. ‘Soms stel ik groepsbeplantingen samen,’ zegt hij, ‘soms gemengde combinaties met tussenbeplanting, soms met planten in lagen. Negentig procent van de planten die ik toepas, is heel betrouwbaar,’ zegt hij, ‘maar ik houd van minstens tien procent avontuur.’ Hij doelt op planten waar hij bijvoorbeeld minder vertrouwd mee is of die minder voorspelbaar zijn.

‘Ik houd van de heldere lijnen van Holland,’ zegt Pierre, ‘Die zorgen voor een soort helderheid in mijn denken, maar het is belangrijk dat Ruurd erbij is betrokken omdat strakke lijnen eenvoudig en rustig zijn, maar de beplanting laat je de seizoenen ervaren, verwelking waarderen. Zijn 01 beplanting verzacht de harde lijnen.’

In recentere opdrachten lijken de vaste planten meer uit de kaders te breken, worden de harde lijnen en ruige grafische stukken gras en houtsnippers teruggedrongen. In sommige tuinen vind je nu behoorlijk uitgebreide en verschillend gemengd samengestelde vakken met vaste planten. Door een evenwicht te creëren tussen de grafische strengheid van de belijning en de natuurlijke chaos van begroeiing geven Donders en Van der Heiden misschien op microformaat uitdrukking aan de creatieve spanning tussen het in Nederland overwegende tekentafellandschap en het sterke verlangen naar een wat minder gereguleerde natuur.

01 Het ontwerp voor hun privétuin

02 Van bovenaf is de structuur van de tuin goed te zien

03 Een blokvormige haag in contrast met de zachte vormen van vaste planten 02 03

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN 172 De Nederlandse zakelijkheid Donders! & van der Heiden 173

01 De lange haag trekt een grens in de tuin

02 Witte lijnen zorgen voor verband tussen de verschillende elementen

03 Doorkijkje met rode zonnehoed (Echinacea purpurea) en beemdkroon (Knautia macedonica)

01

04 05 04 In deze tuin zijn geometrische verbanden bepalend

05 Varens en het blad van vaste planten contrasteren met harde lijnen

06 Duitse pijp (Aristolochia macrophylla) is een van de betrouwbaarste, winterharde, klimmende bladplanten

03

02 06

GEÏNSPIREERD DOOR CULTUURLANDSCHAPPEN VAN LANDSCHAP NAAR TUIN