360 REIZEN

TOSCANE Fabian Takx

Reiservaringen op jouw maat Inhoud

Inleiding 8

Zo werkt 360° 10

Reizen naar en door Toscane 14

Praktische informatie 22

Toscane in de geschiedenis 34

Toscanes culinaire alfabet 38

Toscane in 6 dagen 59

Toscane in 12 dagen 61

Register 338

Top 10 Top 10 Top 10

Toscane Toscane Toscane bezienswaardig actief for kids 64 68 72

2 Logeren in Toscane

Florence 47 > Rondom Florence 48 > Lucca en Massa-Carrara 50 > Pisa en Livorno 51 > Grosseto 53 > Siena 55 > Arezzo 56

Eten en drinken in Toscane

Florence 126 > Rondom Florence 162 > Lucca en Massa-Carrara 200 > Pisa en Livorno 236 > Grosseto 268 > Siena 304 > Arezzo 336

Top 10 Top 10 Top 10

Toscane Toscane for Toscane for free shopaholics by night 76 80 84

3 Inhoud

Florence 88 Rondom Florence 130

Pisa en Livorno 204

Lucca en Massa-Carrara 166 Grosseto 238

4

Pisa en Livorno

Bezienswaardig Actief For kids 206 220 224

10

bezienswaardig

360 pisa en livorno > bezienswaardig

Pisa > duomo en Piazza dei Miracoli

is een wonderlijk gebouw, een prachtvoorbeeld bezienswaardig van Pisaans-romaanse bouwkunst. Doordat Pisa handeldreef in het hele mediterrane gebied en 130 Pisa > duomo islamitische ambachtslieden meewerkten in de bouw, is de invloed van de Oriënt onmiskenbaar Piazza del Duomo > 56100 Pisa > 22 dec.-6 jan. dag. 10.00-12.45 u en 14.00-18.00 u; nov. en febr. aanwezig. De geometrische patronen in de me- dag. 10.00-12.45 u en 14.00-17.00 u; maart dag. daillons op de benedenverdieping en de zuilen 10.00-18.00 u, 23-29 maart dag. 9.00-19.00 u; vanaf in het interieur doen aan het Alhambra denken. 30 maart dag. 9.00-20.00 u; april-sept dag. 10.00- 20.00 u; okt. dag. 10.00-19.00 u. > Maar er zijn ook vroegchristelijke, Grieks-By- € 2/gratis/combiticket dom, baptisterium en zantijnse en Lombardische invloeden. camposanto € 10 > Kaart F13 Binnen staat een marmeren kansel van Giovanni Pisano, gemaakt in 1302-1310. Ook Ook aan de kathedraal, de duomo, is eeuwen- Christus op de troon met Maria en Johannes, het lang gebouwd. In 1064 werd de eerste steen gouden mozaïek in de apsis, is de moeite waard. gelegd, maar er is nog tot de 14de eeuw aan Aan het einde van het middenschip hangt een doorgewerkt. En na een grote brand in 1595 bronzen kroonluchter uit 1587 die bekendstaat moesten grootscheepse restauraties worden als ‘Galileo’s lamp’ omdat Galileo Galilei hier- uitgevoerd. Zelfs in de 19de eeuw werden nog mee zijn theorieën over de slingerbeweging zou wijzigingen aangebracht. De dom is gewijd aan hebben geverifieerd. Al zijn er ook mensen die Santa Maria Assunta of Maria-Tenhemelopne- beweren dat hij die met een lamp in de campo- ming; vandaar het Mariabeeld op het dak. Het santo heeft uitgetest.

12 pisa en livorno > pisa > duomo · pisa > battistero

Pisa > Piazza dei Miracoli

De Piazza dei Miracoli of het Plein der Wonderen, dankt haar naam aan de dichter Gabriele d’Annunzio (1863-1938). Ze staat overigens beter bekend als de Campo dei Miracoli en de of- ficiële naam is Piazza del Duomo. De gebouwen op het plein, dat meer wegheeft van een uitgestrekt gazon, zijn neergezet tijdens de glorietijd van Pisa. Van de 11de tot de 13de eeuw voerde de maritieme republiek handel met Spanje en Noord-Afrika, iets wat je terugziet in de architectuur van de dom, het baptisterium en de campanile of beroemde scheve toren. Behalve romaanse en gotische stijlelementen zijn er Moorse invloeden zichtbaar, zoals het ingelegde marmer in abstracte, geometrische patronen met de bekende arabesken. Het hele plein glanst door het veelvuldige gebruik van wit carrara- marmer, toen al het duurste bouwmateriaal dat er was. Het grasveld werd aangelegd in de 19de eeuw, toen veel huizen en kleinere gebouwen zijn afge- broken om het zicht op de monumentale gebouwen te ‘verbeteren’. Het is een wonder dat de site in de Tweede Wereldoorlog gespaard is gebleven. In 1987 werd het plein uitgeroepen tot UNESCO-werelderfgoed.

131 Pisa > baptisterium ogende schoonheid, in het midden van de lichte, cirkelvormige ruimte bij de doopvont gaat staan. Piazza dei Miracoli > 56100 Pisa > dec.-jan. dag. 10.00-17.00 u; nov. en feb. dag. Iedereen is dan al op klemmende toon om 10.00-17.00 u; maart dag. 9.00-18.00 u; april-sept. stilte verzocht en de vier toegangspoorten zijn dag. 8.00-20.00 u; okt. dag. 9.00-19.00 u > gesloten. Plots verheft ze haar stem. Met haar € 5 > Kaart F13 gezang demonstreert ze de formidabele akoes- Het baptisterium is met een omtrek van meer tiek van de ruimte. dan 107 meter en een hoogte van bijna 55 meter de grootste doopkapel van Italië. De bouw startte in de 12de eeuw, waardoor een groot deel romaans is. Maar de kapel, gewijd aan Johannes de Doper, werd pas afgewerkt in de 13de eeuw door Nicola en Giovanni Pisano. Zij bouwden het bovenste gedeelte en de loggia. Nog in de 14de eeuw zijn er veranderingen doorgevoerd, bijvoorbeeld aan de koepel. Het interieur is van een serene eenvoud, met een fraaie doopvont en een mooie preekstoel uit 1255-1260 van Nicola Pisano, de vader van Giovanni. Het was de eerste vrijstaande kansel ooit. Een wonder Pisa > Battistero geschiedt als een suppoost, een nogal streng

13 pisa en livorno > plattegrond

1 2 3 SS439 4 E80 151 Vinci Parco Regionale Migliarino 159 San Giuliano Fucecchio San Rossore Massaciuccoli 149 Terme Santa Croce Arno Pisa Vicopisano sull’Arno 175 151 D 148 SS67 150 SS67 Montopoli Mare Tirreno Arno Aeroporto Pontederra Internazionale Cascina San Galileo Galilei 167 Miniato

150 SGC Firenze-Pisa-Livorno 176 Tirrenia E80 SS224 Ponsacco Corazzano

171

140 141 142 143 177 158 Livorno Peccioli 164 165 151 Casciana Terme Antigano Montenero 170 E Costa degli E80 Quercianella Etruschi SR439 149 152 153 136 137 138 139 178 Volterra Castiglioncello 169 SS1 179 Riparbella

Vada SR68 Cecina Montescudaio Cecina 154 144 Guardistallo 162

F Marina di Bibbona

155

Marina di SR439 Castagneto Carducci 161 Castagneto Carducci

San Vincenzo 163 Massa Maritima Campiglia Marciana 146 Marina Portoferraio Marittima E80 Procchio 182 Marciana San Martino G Capraia Isola Poggio Populonia 147 145 Parco Nazionale Arcipelago Toscano Riotorto Capoliveri 156 157

Isola d’Elba 172 Gavorrano Piombino Follonica

14 pisa en livorno > plattegrond

V Via ia hgo R Napol indi 13 14 i 15 16 V ia Dami an Via o C o P e h l a iesa l le o v r Via e ia m n a h o i g a go G l R hi P in u d di r ndhi a i e Vi Mi a nc a i i a B a P o V V olo a n i a g i P a G Bi na V e ia g

r z m V z in E Vi o al K i e

gi T r i at

Lip i M e a a h ri p V enz ar ut h

u ia a r t L in

e p i a A L l L u u Vi c o l a F c V Fi l n a ra hese M i nc a

t e a e s 183

Is co o V Ri Vi a v Ga s Vi

n m l o

V l a nd i V

ia Contess e i o e l

P o i Via Fr

d a ance a sco

Rismondo e

a . a R t

M i a o t i ilde V M on

V asc s P m m

o Via e

a i l d n i d

Cattedrale i se i P n

i r i

o ianch a

134 V n ta P

B

a le o f V

di Pisa V te he o t anto S r i

i S c e l

a n i

gi n a

ar e o i V

Piazza del p

el Br

i H Via Papar 131 p

u o a

ia M I

130 Piazza San L Via d n a

Duomo V e V V ia e ia di i

r elli Z i m V Francesco V t Pr t S. atale Battistero di ia o a r o 132 d Vi V io ll Torre di a a San Giovanni Ca e rdi t Pisa nale Maffi Ven n Via Largo del o h go V P M Fo

ietr e V sco V V V o Parlascio ia V i t a ia ia di Pratale a V Vi lo

i o

i a o C a Vi e tt S s i o y a s r lo

. To o ar io a D C S m a n A ap m e V n poni . Z F e lfieri

o a S elle S i i sco t i i l a l tud i Vi

a a n l V i h p M V V e S V i Fo ia A G at t V G p ngelo G a ia Vit t . alli Tassi i V i a i o o

i a tt n V

a . San Gi ori

os ta r C

V e a g .

s p te B o i iu p ri e G . n B

a S e Alfier

a V. a to i h i V usepp o do t u .B

a u l a rio i n

m o .

è a Via e i o P ol

d P n S o S Via delle g F i V a a n o o

C o i G r l Vi R an n v arl Giacomo i

a e Medaglied’Oro a r m B t a n A i to V ri C o a r t o

r e t l

r r t

o s

e t a Leopardi r e e r hguccione a

duc t V ’Ap

a o i a e

d s o l Vi ie a B o u r

t

c V b t a C M Piazza Martiri della Libertà i i aco

u G h r Q V Via della Faggiola ia o V . c V o . e

i D ia l V z i b i

a l i V t

o l Via Orto Botanico z lm part i to i

i a ni F S e Parin z p V usep

r ia i a Gi

V d a a e a e i Vi

i M i l i o Via P ille V

aolo a e S a

avi Via e Parini V ia

p 133 V Mare Via S. Lorenzo u sep V Co l S Via Giu a c rsi V n

i

de a a i i R a

l c ia

m o n

s en o S

Piazza dei n m sc t o o

o d

a l a C a

CV E o

R . Via S. Giovanni Bo n V at i el

a V

V. Pasquale a Battelli t Cavalieri

d a i Via Angelo a

i o

hlisse l i o

e e e e a

Giovanni Bosco V .

ia S M V

V Vi V V n c l 173 F Paoli F ia Set a i R

uc i

A i l r

a a a

l i s

e a

u

a i s r d

s D

i M n B

a i c s

e t a i n Via S. n o

dr i e

c sc c a

n ViaGiovan

o i ance r V Fr m F ar .

e tt S

Volt i h a i V VV.

V . Francesco A i i s V a i i S o c

c i o Can e a . a S l o Vi h d i t L V ia ia l a a d d E l ’Ar T e i u o ma G an a od V a ci Piazza v nt V 183 e o ol d tto d b o e l i i V. r o n l a a r D ia ’ R o i A e a Dante m v o a l r a Cavalcae V T At d G a i i e vari

n c n r

i r i Via n alli m i fi ia io L n Alighieri c o i

d d pe

a S i Piazza i Via Mar c t

V

o 174 E e rd p

C r i ra d r a i i G e li h i g M Mercanti e a ’Ac o

Francesco d i i V o a d

so a h i use l i i r a V V

a Ve c O S t’ u V . t n i Momi T a c Gi

nza S e E . pie imo

Carrara V. della Sa . s

n l V a a gli O L r i e u

r a e p e i o d 181 g V

Vi p o Via Mario a S

T an n i r a d Vi re l d i e n o o p d Canavari

to ic arn n iar e V

a . N g o G n i e S n a a l i l n

a e e g

Vi Lu otti V d e i ia

in Vicolo . ia o l z F

V ac P 173 R V h i Vi G r

io co D a o a n i c to del Vigna ig Via Palest

n a ro i n i n l ov A a M V t V. Giuseppe o ce tie o 135 ri b n a V Giusti V. delle o s . a Maio a n de i s co ll V d n e i b ldi s i V 168 B B a o ba R F P L e u d b ari a i n l

. u ll s el G o a

o Mecherini n e e d g c i s i a T h B pp mi

n rt V rn o e e i el tt s n t co ia Ponte di o r o u a i

e a Pie Mezzo M ri V. Gereschi G i n l b Via ed ia i

m e T t V So a os r i ic nt

G e o n Arno e B l a a G l o li a Lu o Livia f t

f rn e a n S

e a li g r

l ro

V a r g a io a

n l a a r i

ino u e t n

i I o

al

L G 160 V o Betti

a e ic D

G M Enr na o s Via le s

dda a al Vi G a i s e

la M o r e il a

a e t a n

i V

ViaV dei i V o o V

Somari u n

n C gh G V

r a

s a a i

e Via la l a inc e e o ilei

S

Nunziatina P r

V

p B

Sonnino . a e d p a Lungarno Sidney i a i a . P o s

Via F S l V nzo q ia o e V V n

V ia 183 V u

S

S ia V. dei al M . S e A V a B Torti

. hi e Gi L

nt M c an a a n Carabottaia i e i L i

r c r r a n i u o d z n r i o i a ’ a r a V ol n t A a rd o t r t b nc z i f g s Via o n n es a o n e i G o a n v

a l B r

e tonio tali L i r del ti

i I o n l sco C r a io ia v o Via della Foglia t ia S int Ponte della e

V e V o Fortezza T i so ia Vicolo i V B d llo Via Tor e

r B n Ci d P c a e la r V a V s sa l i i i ne u

C c i i C r Via Alessandro a a ia a a ll

n V o Co r i a n i i z m Scaramucci V d

s i V V

i n i n e Nios n o sco i t

nce pi e a l . n V o a Fra Manzoni a B Via Silvio i i V v B o

A Luschi l . b r l

o i ur u g

S o n i h Via S. Giuseppe T F o et

i t Via Massimo n G m V

u o z to o o r i ose n a z a

Cottolengo p o i R

B d i S

d’Azglio i r

p n o o V .

fi M o a

e Via Giovanni 183 l t

ili an C

n o i S i

F rd c l o d Maria Lavagna . a e i h io ci 180 o e R e Mazzini V G p a L l Corso Italia nc i Via Cosim o e Via Giuseppe a Ip sci V o d a n e a n i Via N i Giardino Scotto r g in 183 a 148 V o Bixio 166 Piazza li g S Giuseppe n c ci u a atteuc

L l M

Via Piazza Vittorio Viale Bene z Carlo V de

Cesa tto Croce Toniolo i Via

re Ba . Via Giuliano

ttisti A Emanuele II

Pellico Ponte della lfr da Sangallo

Via SilvioVia ti

e Vittoria atteot M i

d Viale Francesco Bonaino Piazza Francesco Via Giacomo

V n

o 173 ina i p Domenico Guerrazzi ll C Piazza Caduti ia e ata S s la la Gug o H ni Vi i di Cefalonia R a A el t m L o er d u li t ig V u Divisione Acqui el li V o o B Gramsci V i n m o ia Q e dr a V u Via Antonio g aran s da o p tola p n C i u a a a p Piazza della V cc o arlo l A I i i s r e Vi a s ti n g ria Fi e t d n ia a igu Stazione lip l a o e e L p r l V o A cesc Ca G l l C F e li or a u P Stazione rid i o t i o V t a a V

ni ni a d g o ia

Pisa Centrale neo L a g d S a Fran e . M i u l al ic o n h n ai e V Anto V n R le g g ia a a ia d i o V o C r i e av V n g al o c l c c i av G a S ia s c Via Q d V. Mar u alz ua i Via co Po a a ranto S. F lo d V la G il iale M i iu ip a o o s po l t to o d a t V Cor n ell i ia r go e V ue id P d o iag a Gius ni ge ns t e t . a i S e l C a V V M o pp ia ia ucc v i F Arno à G in a io i a r i c E e Fr l n d mi ti I a n a v a i a l i a i V a V C Pisa

15 bezienswaardig

132 Pisa > Campanile of scheve toren

Al bij het begin van de bouw van de campanile Piazza del Duomo > 56100 Pisa > nov.-febr. dag. 9.40-17.40 u, 22 dec.-7 jan. in 1173 waren er problemen. Toen er drie verdie- dag. 9.00-19.00 u; maart dag. 9.00-19.00 u; 23-29 maart pingen af waren begon de toren al te verzakken. dag. 9.00-19.00 u; april-sept. dag. 9.00-21.00 u; okt. dag. 9.00-19.00 u > €15 > Vanaf 1275 voegden bouwmeesters Giovanni di Kaart F13 > www.opapisa.it Simone en Giovanni Pisano er nog drie verdie- pingen aan toe die ze naar de andere kant lieten Het bekendste monument van Pisa is de overhellen om de toren weer ‘recht te trekken’. 55 meter hoge scheve klokkentoren van de In 1350 volgde het bovenste gedeelte met de kathedraal. Als je de toren wilt bezoeken, moet klokken. Dit laatste deel staat 2,25 meter uit het je vooraf een tijdvak reserveren en mag je er niet lood, en de hele toren heeft een hellingshoek langer dan 30 minuten op. Bovendien worden van meer dan vijf graden, maar de toestand is slechts relatief kleine groepen bezoekers per gestabiliseerd. Overigens is de vorm van de to- tijdvak toegelaten om verdere verzakking tegen ren volgens historici waarschijnlijk afgeleid van te gaan. Al is een bezoek vandaag de dag een minaret. Pisa had immers veel contacten helemaal veilig. met de Moren in het Middellandse Zeegebied.

133 Pisa > hortus botanicus Via Luca Ghini 5 > 56126 Pisa > nov.-febr., ma.-vr., 8.00-17.00 u, za. 8.00-13.00 u; maart-okt. ma.-vr. 8.00-17.30 u., za. 8.00-13.00 u. > € 2,50 > Kaart F13 > www.ortobotanicoitalia.it/toscana/pisa/

Vlak bij de Campo dei Miracoli ligt de oudste universitaire plantentuin van Europa. Hij werd in 1453 gesticht door Luca Ghini, een illuster plant- en natuurkundige, en wordt nog steeds gebruikt voor onderwijs. Het botanisch museum heeft alle plantenverzamelingen bewaard die onderzoekers door de eeuwen heen hebben aangelegd. Je kunt hier een arboretum bezichtigen, een cedertuin, een kruidentuin, een watertuin, een tuin met knol- en wortelplanten, een kas met succulenten en een serre met tropische planten. De verzameling Egyptische planten, bomen en

heesters laat zien hoe belangrijk egyptologie is Pisa > Campanile of scheve toren voor de universiteit van Pisa.

16 pisa en livorno > pisa > campanile of scheve toren · pisa > palazzo reale

134 Pisa > Il camposanto campo santo. De burgerij liet zich hier nog tot in Piazza del Duomo > 56100 Pisa > de 18de eeuw begraven. dec.-jan. dag. 10.00-17.00 u; nov. en feb. dag. 10.00-17.00 u; maart dag. 9.00-18.00 u; april-sept. dag. 8.00-20.00 u; okt. dag. 9.00-19.00 u > 135 Pisa > Palazzo Reale € 5 > Kaart F13 Lungarno Antonio Pacinotti 46 > 56126 Pisa > ma.-za. 9.00-14.00 u > € 5/€ 2,50/ gratis > Aan de noordelijke zijde van het plein ligt het Kaart G13 > www.sbappsae-pi.beniculturali.it camposanto, een monumentaal kerkhof in een 13de-eeuws klooster. De begraafplaats is een Het Palazzo Reale is een robuust stadspaleis luisterrijke ode aan de dood: grafstenen op de aan de Arno met een weelderig interieur waar vloer van de kruisgang, tombes, grafmonu- ooit de Medici’s neerstreken, maar ook de menten en sarcofagen langs de muur. Op deze Lotharingers en de Savoyes. Het gebouw van plaats zou aartsbisschop Ubaldo Lanfranchi na Bernardo Buontalenti (1531-1608) is nu een de vierde kruistocht in 1202 50 scheepsladingen museum met schilderijen van Rafaël, Rosso heilige grond van de Golgothaberg hebben Fiorentino van Bronzino en beelden van Antonio laten storten. Sindsdien staat de plek voor de Canova, maar ook met huisraad, zoals tapis- inwoners van Pisa bekend als een heilig veld of serieën van de Medici’s.

Pisa > Camposanto

17 eten en drinken

Gavorrano SS1 Follonica 57 Seggiano 360 Puntone Ombrone Arcidosso grosseto E80

Punta Ala Roselle > Castiglione della Pescaia 52 53 54

eten en drinken Roccalbegna Grosseto

Sorana Alberese Saturnia Sovana Marina di Fiora Alberese SS1 Montemerano Pitigliano SS74 56 Parco Regionale della Maremma Mare Tirreno Manciano Albegna

E80 SS74

Laguna di Orbetello Capalbio Porto Santo Stefano Orbetello Terrarossa Capalbio Scalo SS1 SS312 Monte Argentario 58 Porto Ercole Giglio Campese Isola del Giglio 55

53 Grosseto > eten en drinken Cantina di Piazza del Sale Piazza del Mercato 16 > 58100 Grosseto > 52 Grosseto > €€ 0564.427.828 > Kaart H5 > www.cantinadipiazzadelsale.com Ristorante Grantosco Via Solferino 4 > 58100 Grosseto > 0564.260.27 > Wijnproeven met een hapje. dag. 12.00-14.30 u en 19.00-22.00 u > Kaart H5 > www.ristorantegrantosco.it 54 Grosseto > €€ Ristorante Canapone Uitstekend restaurant in het centrum van Piazza Dante 3 > 58100 Grosseto > 0564.245.46, Grosseto met authentieke en innovatieve reserveren ook via 339.296.3558 > Kaart H5 > vis- en vleesspecialiteiten uit de Maremma, ristorantecanapone.blogspot.nl maar ook cinta senese en cinghiale (everzwijn) in Morellino di Scansano (de rode wijn waar Moderne interpretatie van de Toscaanse keuken de Maremma zo trots op is). Gemoedelijke in een stijlvol decor, met een enoteca ernaast Toscaanse aankleding. voor een fijn aperitief. Reserveren aanbevolen.

18 grosseto > grosseto > ristorante grantosco · orbetello > ristorante trattoria la grotta del pescatore

55 Porto Ercole > Il Pellicano €€€ 57 Seggiano > €€ > €€€ Località Sbarcatello > 58019 Porto Ercole > Il Silene di Roberto Rossi 0564.858.111 > dag. > Kaart J5 > Località Il Giardino > 58038 Seggiano > www.pellicanohotel.com 0564.950.026 > ma. gesl. > Kaart G6 > www.ilsilene.it Het menu van dit restaurant met twee Miche- linsterren verandert voortdurend, maar heeft Uitstekend restaurant. Ideaal na het bezoeken altijd een exotisch tintje. Il Pellicano hoort bij het van de Giardino di Daniel Spoerri. Eigenaar gelijknamige luxueuze hotel. Roberto Rossi vertelt graag over de lokale cucina, zijn locanda waar je kunt overnachten, de 56 Manciano > Da Caino €€€ kookcursussen (van minimaal drie dagen) die hij organiseert, zijn olijfolie en het lunchrestaurant Via della Chiesa, 4 > Montemerano > 58050 Manciano > 0564.602.817 en dat hij in Spoerri’s feeërieke tuin uitbaat. 327.359.4882 > Kaart I6 > www.dacaino.it

58 Orbetello > Ristorante €€ Twee Michelinsterren, erg goede vleesgerech- Trattoria La Grotta del Pescatore ten, fantastische wijnkelder. Met drie kamers Via delle Fonti 9 > 58015 Orbetello > ‘voor gasten die besluiten te blijven na het 0564.835.265 > Kaart J5 > diner’. Moderne, ‘lichte’ en inventieve interpre- taties van evergreens als cinta senese, wild zwijn, Degelijke trattoria met lokale gerechten. lam en kabeljauw.

Porto Ercole > Il Pellicano

19