zot geweld dwaze maagd

La vierge folle Mad maiden 1

7, 10 en 12 december 1907. De Californische danseres Isadora Duncan (1877-1927) en haar School voor Kallisthenie treden op in de Brusselse Muntschouwburg. Rik Wouters en zijn vrouw Nel Duerinckx wonen een voorstelling bij. (‘Kallisthenie’ is afgeleid van de Oudgriekse woorden voor ‘schoonheid’ en ‘kracht’).

De affiche vermeldt het hele programma, behalve het slotnummer: de Skythendans van de componist Gluck. Duncan laat zich onder meer inspireren door Oudgriekse dansen om een nieuwe dansstijl te introduceren en het dansen als kunst op te waarderen.

Met de Skythendans maakt Duncan volgens Nel indruk op Wouters. Het inspireert hem tot het maken van ‘Het Zotte Geweld/De Dwaze Maagd’ het beeld uit 1912 dat zijn carrière mee in een stroomversnelling brengt. Nel poseert er naar eigen zeggen tot uitputtens toe voor.

Annonce de la troisième et dernière Announcement for the third and last matinee représentation d’Isadora Duncan et son performance of Isadora Duncan and her Ecole de Callisthénie School of Calisthenics

7, 10 et 12 décembre 1907. La danseuse cali- 7, 10 and 12 December 1907. The Californian fornienne Isadora Duncan (1877-1927) et son dancer Isadora Duncan (1877-1927) and her Ecole de Callisthénie se produisent au Théâtre School of Calisthenics performed in the Brus- de la Monnaie à Bruxelles (le mot ‘callisthénie’ sels Munt theatre. Rik Wouters and his wife Nel est formé à partir des mots en grec ancien Duerinckx attended one of these performanc- pour ‘beauté’ et ‘force’). Rik Wouters et son es. (“Calisthenics” is derived from the ancient épouse Nel Duerinckx assistent au spectacle. Greek words for “beauty” and “strength”.)

L’affiche reprend tout le programme, sauf le The poster lists the entire programme, except numéro de clôture : la danse des Scythes du for the closing number, the Dance of Scythes compositeur Gluck. Duncan s’inspire notam- by the composer Gluck. Duncan was inspired ment de danses grecques anciennes pour among others by ancient Greek dances to introduire un nouveau style de chorégraphie et introduce a new style of dance and elevate élever la danse moderne au rang de discipline dance as an art. artistique. According to Nel, Wouters was quite impressed Selon Nel, Duncan et sa Danse des Scythes with Duncan’s Dance of the Scythes. It inspired Anoniem, font forte impression sur Wouters. Elles lui him to create’ The Mad Maiden, his sculpture Troisième et dernière matinée de Mme Isadora Duncan et inspirent sa sculpture La vierge folle de 1912 from 1912, which would launch his career. Nel les élèves de son école de callisthénie, De Munt, Brussel qui va lancer sa carrière. De ses propres dires, said he made her pose for it endlessly. Nel pose jusqu’à l’épuisement pour cette œuvre. 2

Philips Galle naar ontwerp van Pieter Bruegel, De parabel van de wijze en dwaze maagden, Uitgegeven door Hiëronymus Cock, Museum Mayer van den Bergh, Antwerpen

In deze voorstelling brengt Pieter Bruegel de evangelische parabel van de vijf wijze en vijf dwaze maagden in beeld. De eerste zijn ijverig bezig en hun olielampen blijven branden. De dwaze maagden dansen lichtzinnig op de muziek van een doedelzakspeelster en hun gerief ligt werkloos op de grond. De olielampen zijn leeg. “Geef ons van jullie olie, want onze lampen doofden uit,” staat onderaan in het Latijn. Het antwoord is: “Geen denken aan, anders hebben we er allebei niet genoeg.”

In de bovenste helft is duidelijk voor wie Christus de hemelpoort opendoet op de dag des oordeels… (Op de trap van de vijf dwaze maagden staat voor alle La parabole des vierges sages et The Parable of the Wise and Foolish Virgins duidelijkheid in het Latijn: “Ik ken u niet.”). des vierges folles (after Peter Brueghel the Elder) Pierre Bruegel met ici en scène la parabole Here Peter Brueghel represents the evangeli- Er zijn in de kunst nogal wat voorstellingen van de évangélique des dix vierges et cinq vierges cal parable of the five wise and the five foolish folles. Les premières sont industrieuses et virgins. The former are working hard and their Dwaze en Wijze Maagden. Dwaasheid wordt daarin telkens leurs lampes à huile brûlent en permanence. oil lamps continue to burn. The five foolish weer geïllustreerd door zorgeloos genieten, Les vierges folles dansent avec insouciance virgins dance to the music of a bagpipe player zoals dansen, en wijsheid door werklust. sur la musique d’un joueur de cornemuse and their tools lie untouched on the ground. et négligent leurs tâches ménagères. Leurs Their oil lamps are empty. “Give us some of lampes à huile sont vides. “Donnez-nous your oil, because our lamps have gone out” un peu de votre huile, nos lampes se sont reads the inscription in Latin at the bottom éteintes,” lit-on en latin sous la gravure. La of the print. “Certainly not. What if there isn’t réponse des vierges sages : “Non, il n’y en enough for us and you”, the others replied. aurait pas assez pour nous et pour vous.” In the top part it becomes clear for whom La partie supérieure montre clairement à qui Christ will open the gates of heaven on the le Christ ouvre les portes du Paradis le jour day of judgement. (On the staircase of the du Jugement Dernier… Sur l’escalier des cinq five foolish virgins the artist clarifies this by vierges folles, il est écrit en latin : “Je ne vous adding in Latin: “I don’t know you.”). connais pas.” There are several representations in art of the La parabole des dix vierges est très présente Wise and Foolish Virgins. Foolishness is always dans l’art plastique. La folie des vierges est illustrated in the form of carefree pleasure, toujours illustrée par la jouissance insouciante such as dancing, while wisdom is represented comme la danse, la sagesse par l’amour du as industriousness.” travail. 3 PROJECTIEBOX 1

Sporen van Isadora Duncan

Met haar revolte tegen de balletconventies stond Isadora Duncan aan de wieg van de ‘moderne dans’. Toch bleven maar enkele seconden filmbeeld van haar bewaard: ze danst in het park om de uitgedoste burgerij te vermaken. Vroege dansfotografie toont geen bewegend lichaam, enkel poses die de danseres lang genoeg kon aanhouden.

Duncan richtte dansscholen op tot in Sint-Petersburg. Van generatie op generatie werden haar choreografieën doorgegeven. In de Verenigde Staten dansen leerlingen op enkele plekken nog steeds haar repertoire, op het podium of in het park.

Ook in Vlaanderen werd de roep om een nieuwe danspedagogie gehoord. In de jaren 1930 was Duncan er nog slechts een verre inspiratiebron en waren de blikken gericht op de Duitse ‘moderne Tanz’ of ‘Ausdruckstanz’. Lea Daan, Isa Voss en hun leerlingen lieten zich filmen op de Antwerpse heide. Bij hen ook Jeanne Brabants, die later het Ballet van Vlaanderen stichtte.

Traces de Isadora Duncan Traces of Isadora Duncan

En révolte contre les conventions du ballet Isadora Duncan revolted against the conven- classique, Isadora Duncan est à l’origine de la tions of ballet, creating a new type of “mod- ‘danse moderne’. On ne connaît pourtant d’elle ern dance”. And yet only a few seconds of que quelques secondes de séquences filmées, film of this dance pioneer still exist. Here she dansant dans un parc pour le plaisir de la is dancing in a park, entertaining a bourgeois bonne bourgeoisie. Des photos plus anciennes audience that is dressed to the nines. Early n’offrent que les poses que la danseuse pouvait dance photography did not portray the moving tenir assez longtemps pour être saisies par la body, focusing instead on those poses which chambre photographique. a dancer could hold long enough.

Duncan créa des écoles de danse en peu Duncan founded dance schools all over the partout, jusqu’à Saint-Pétersbourg. Ses cho- world, even in Saint-Petersburg in Russia. régraphies ont été transmises de génération Her choreographies have been handed down Fragmenten: en génération. Des élèves d’écoles de ballet for generations. In some places in the United Isadora Duncan op een tuinfeest, filmfragment, uit: DansTijd. Dansgeschiedenis in 64 fragmenten. américaines dansent encore son répertoire sur States, pupils still perform her repertoire, on Theater Instituut Nederland, Amsterdam, 2009 scène ou dans un parc. the stage or in the park. Arnold Genthe, reeksen “Isadora Duncan dancing” en “Isadora Duncan dancers”, foto’s, Library of Congress, Washington Son appel à une nouvelle approche pédago- In Flanders, dance schools also heeded the Lea Daan [Paula Gombert] en G. Van Wingerden, fragmenten uit Kunst- en Lekendans, film, gique de la danse fut aussi entendu en Flandre. call for a new approach to dance pedagogy. regio Antwerpen, 1936. Privécollectie. Duncan n’était dans les années 30 qu’une In the Thirties, Duncan was almost all but for- Isa Voss [Maria Voorspoels], fragmenten uit filmopnames, regio Antwerpen, [jaren 1930]. Privécollectie. lointaine source d’inspiration et les regards gotten in Flanders and all eyes were trained on Fragmenten uit reconstructies en nieuwe creaties door Dances by Isadora o.l.v. Catherina Gallant, New York. étaient tournés vers la ‘moderne Tanz’ ou German “moderne Tanz” or “Ausdruckstanz”. The Isadora Duncan Archive, www.isadoraduncanarchive.org ‘Ausdruckstanz’ allemande. Lea Daan, Isa Voss Lea Daan, Isa Voss and their students were Dance of the Furies (Gluck) i.s.m. MIT Dance Troupe, Boston, 1997 et leurs élèves se faisaient filmer sur la lande filmed dancing on the heath outside Antwerp. Lullaby - Waltz, op. 39/2 (Brahms), Boston, 2014. Patricia Adams (d) en Sarah Takagi (pno) anversoise. Parmi eux, Jeanne Brabants, qui Here they are joined by Jeanne Brabants, who Ode to Apollo & to Dionysus (Schubert) en Wave (Chopin), Green-Wood Cemetery, New York, 31 mei 2014 (film: N. Lesy) fonda plus tard le Ballet de Flandre. went on to found the Royal Ballet of Flanders. 4

Edgar Degas, Danseuse, grande arabesque, troisième temps, Bronsgieter: Adrien-Aurélien Hébrard, Musée d’Orsay, Parijs

Edgar Degas, Danseuse, grande arabesque, troisième temps, Bronsgieter: Adrien-Aurélien Hébrard, Musée d’Orsay, Parijs

Na de dood van Edgar Degas (1834-1917) trof men in zijn atelier een groot aantal beeldjes in was en klei aan. Een deel daarvan is postuum in brons gegoten. (Bij leven stelde Degas maar één beeld tentoon: De 14-jarige danseres. Daarvoor stond het Belgische meisje Marie Van Goethem model.)

De atelierbeeldjes waren studies, zoals schetsen en tekeningen. Degas pakte er niet mee uit. Zijn hele leven lang zocht hij hoe hij bewegingen van het Rondreizende Spaanse dansers waren in de 19de eeuw populair, menselijk lichaam en variaties daarop in beeld kon brengen, met veel en ook in het balletrepertoire werden Spaanse dansen opgenomen. aandacht voor het bijzondere en onconventionele. Er was zelfs sprake van een heuse ‘hispanomanie’.

De klassieke balletdanseressen van de Parijse opera behoorden tot zijn ‘studie- Spaanse dansen waren een vorm van exotisme, waardoor het materiaal’. Vandaar het belang van het thema ‘dans’ in zijn werk. (Degas zocht aanvaardbaar werd om met uitdagende en sensuele bewegingen te werken. ook obsessief hoe hij rennende paarden in zijn kunst kon vatten). Dat was ook het geval met meer oriëntaalse dansen.

Dit beeld is gegoten naar een ontwerp van Edgar Degas (1834-1917), maar dan na zijn dood. Het model werd aangetroffen in zijn atelier. Danseuse, grande arabesque, troisième temps Dancer, third great arabesque

À la mort d’Edgar Degas (1834-1917), on trouva After the death of Edgar Degas (1834-1917), his dans son atelier quantité de statuettes en heirs found a large number of clay and wax fig- cire et en argile. Une partie de ces pièces urines in his studio. Some of these were cast in fut coulée dans le bronze. (Degas n’exposa bronze after his death. During his lifetime Degas de son vivant qu’une seule statue : La petite only exhibited one sculpture, his “Little dancer Danseuse espagnole Spanish dancer danseuse de 14 ans, pour laquelle posa la aged fourteen”. A Belgian girl named Marie Van petite Belge Marie Van Goethem.) Goethem posed for this. Les danseuses espagnoles itinérantes étaient In the nineteenth century, travelling Spanish très populaires au 19e siècle et leurs danses dancers were popular and Spanish dances Ces statuettes étaient des études, au même The atelier figurines were studies. In that sense étaient souvent reprises dans le répertoire were also included in the ballet repertoire. titre que ses croquis et dessins. Degas ne les they were very similar to sketches and drawings. classique. On parlait même d’une véritable In fact, “hispanomania” was rampant at exposait pas. Toute sa vie durant, il chercha Degas did not exhibit them. He spent his whole ‘hispanomanie’. the time. à rendre les mouvements du corps humain et life trying to understand how he could portray the leurs variations, souvent à la recherche de movements of the human body and variations Les danseuses espagnoles apportaient une Spanish dances were a form of exoticism, l’exceptionnel, du non-conventionnel. on this theme, paying a lot of attention to the forme d’exotisme qui rendait acceptables les making it acceptable to incorporate chal- striking and the unconventional. mouvements provocants et sensuels. C’était lenging, sensual movements in art. The same Les danseuses de ballet classique de l’Opéra de aussi le cas des danses orientales. applied to oriental dances. Paris faisaient partie intégrante de sa ‘matière He also studied the ballet dancers of the Paris d’étude’. D’où l’omniprésence de la danse dans opera. Hence the importance of the theme of Cette statue a été coulée à titre posthume This statue is cast after a design by Edgar son œuvre. (Mais Degas cherchait aussi à “dance” in his work. Degas also obsessively stud- d’après une sculpture d’Edgar Degas (1834- Degas (1834-1917), after his death. The model capter le mouvement des chevaux au galop.) ied how to capture running horses in his paintings. 1917) trouvée dans son atelier après sa mort. was found in his studio. 5

Auguste Rodin, Nijinski, Bowman Sculpture, Londen

In 1912 was Auguste Rodin (1840-1917) onder de indruk van de Russische sterdanser-choreograaf Vaslav Nijinski (1889-1950), die danste op Claude Debussy’s L’après-midi d’un faune. Rodin was eerder al gefascineerd door de Amerikaanse danseressen Fuller en Duncan, en door dansers uit het Verre Oosten. Zij reikten hem een nieuw, ‘exotisch’ repertoire aan van gebaren en bewegingen.

Nijinski poseerde in juli 1912 voor Rodin, die schetsen van hem maakte. Naar verluidt deed Nijinski dat om de beeldhouwer te danken voor zijn steun in de controverse over de Ballets Russes, hun vele mannelijke dansers en het veronderstelde barbarisme van de Russische dansen.

In dit beeld ving Rodin het moment waarin de danser zijn lichaam klaarmaakt om een sprong te maken. Kenners wezen er later op dat de voorgestelde beweging geen deel uitmaakte van Nijinski’s repertoire.

Nijinski Nijinsky

En 1912, Auguste Rodin (1840-1917) tombe In 1912, Auguste Rodin (1840-1917) was sous le charme du danseur et chorégraphe inspired by a performance of the Russian russe Vaslav Nijinski (1889-1950), qui danse dancer-choreographer Vaslav Nijinsky notamment L’après-midi d’un faune de (1889-1950), who danced to Claude Debussy’s Claude Debussy. Rodin était déjà fasciné par L’après-midi d’un faune. Rodin was previously les Américaines Fuller et Duncan et par les fascinated by the American dancers Fuller danseurs d’Extrême-Orient. Tous lui fournirent and Duncan and dancers from the Far East. un nouveau répertoire ‘exotique’ de gestes et They presented a new, “exotic” repertoire of mouvements. gestures and movements.

Nijinski posa en juillet 1912 pour des croquis Nijinsky posed for Rodin in July 1912, who de Rodin, semble-t-il pour remercier le sketched him. It is said that he did this to sculpteur de son soutien dans la controverse thank the sculptor for his support in the con- que suscitèrent les Ballets Russes, leurs troversy about the Ballets Russes, their many nombreux membres masculins et le soi-disant male dancers and the supposed barbarism of barbarisme des danses russes. the Russian dancers.

Rodin capte ici l’instant où le danseur se Rodin captures the moment in which the prépare à sauter. Des connaisseurs pointèrent dancers prepares to leap in this sculpture. plus tard le fait que ce fameux mouvement ne Connoisseurs later pointed out that this figurait pas dans le répertoire de Nijinski. movement was not part of Nijinsky’s repertoire. 6

Egide Rombaux, Venusberg, Museum voor Schone Kunsten, Gent

De Venusberg staat centraal in een middeleeuwse sage: Venus houdt met haar nimfen hof in een berg, waar ze door haar schoonheid mensen naartoe lokt. Die leiden er een wellustig leven in zonde en zijn daardoor verdoemd.

Het conflict tussen een zinnelijk leven en alles wat daartegenover staat (ratio, religie, vergeestelijkte liefde) is het hoofdthema van de opera Tannhäuser van Richard Wagner, genoemd naar de hoofdpersoon: een kunstenaar die de lof zingt van de zinnelijke liefde, maar gered wordt door de vrouw voor wie hij een vergeestelijkte liefde koestert. In de Parijse versie voorzag Wagner in een Bacchanale op de Venusberg. Hij was ontgoocheld door de uitvoering door balletdansers, die bleven steken in de weinig expressieve conventies van hun genre. In 1904 zal Isadora Duncan een wildere versie choreograferen voor een opvoering in Bayreuth.

De Brusselaar Egide Rombaux (1865-1942) was internationaal actief en maakte tal van beelden voor de openbare ruimte. Veel van zijn werk hoort thuis in de symbolistische sfeer, waarin de figuren staan voor (on)deugden.

Mont de Vénus Venus Mountain

Le Mont de Vénus occupe une place prépon- The Venusberg Mountain is a key location in a dérante dans une fable médiévale : la déesse medieval saga. Here Venus holds court with de la beauté entourée de sa cour de nymphes her nymphs in a mountain to which she draws attire les hommes sur le Mont de Vénus, où ils y mortals with her beauty. They live in sin here, mènent une vie de luxure et se damnent. revelling in debauchery and are thus doomed to perdition. Le conflit entre la vie des sens et tout ce qui s’y oppose (la raison, la religion, l’amour The conflict between a sensual life and spirituel) constitue le thème principal de l’opéra everything that opposes it (rationality, Tannhäuser de Richard Wagner, du nom du hé- religion, spiritual love) is the main theme of ros, un artiste qui prône l’amour physique, mais Richard Wagner’s opera Tannhäuser, which is est sauvé de la perdition par la femme pour qui named after its main character, a minstrel il nourrit un amour platonique. Dans la version knight who sings about sensual love but parisienne, Wagner inclut une Bacchanale sur le is saved by the woman for whom he feels Mont de Vénus. Il est déçu par la performance spiritual, true love. Wagner originally included des danseurs de ballets, qui semblent a Bacchanalian feast on the Venus Mountain prisonniers des conventions inexpressives de in the version that was presented in Paris. He leur discipline. Isadora Duncan en fait en 1904 was disappointed about the execution by the une chorégraphie beaucoup plus libre pour une ballet dancers who stayed within the confines représentation à Bayreuth. of their genre, with very little expression. In 1904, Isadora Duncan choreographed a more Le sculpteur bruxellois Egide Rombaux (1865- daring version for a performance in Bayreuth. 1942) travailla un peu partout dans le monde et produisit quantité d’œuvres pour l’espace The Brussels artist Egide Rombaux (1865- public. Beaucoup d’entre elles relèvent du 1942) worked internationally, creating several symbolisme car ses personnages incarnent les sculptures for public space. A lot of his work vertus et pêchés. has a more symbolist feel to it, with the sculptures representing the virtues and vices. 7 8

Dansen werd in de Grieks-Romeinse Vanaf 1892 treedt de Amerikaanse oudheid onder meer in verband danseres Loïe – eigenlijk Mary Louise – gebracht met de extatische cultus Fuller (1862-1928) in Europa op met haar voor de god Dionysus/Bacchus. meterslange zijden kostuums, die ze met Dansen was ook een geliefd onder- lange stokken doet wapperen. Om het werp in de decoratie. Dit is een diepe theatrale effect te vergroten pioniert drinkschaal (skyphos) voor wijn, ze ook met projecties van kleurlicht en Dionysus’ drank. spiegeleffecten.

Filosofen als Plato wezen dat soort In Amerika wordt ze al bekend met haar Anoniem, Zwartfigurige skyphos uit Attica, dansen af. Zij pleitten voor decent eerste choreografie (1892): de serpentine Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel dansen. Dat pleidooi zal tot in de dance. Ze verhuist naar Parijs, waar ze 20ste eeuw blijven klinken. In het optreedt in de Folies Bergère. Fuller begin van die eeuw wordt de Oudgriekse danscultuur gebruikt om het dansen introduceert ook Isadora Duncan in op te waarderen. Europa. Ze leeft samen met Gabrielle (Gab) Bloch. Een filosoof als Nietzsche wilde de strenge traditionele moraal overboord gooien Raoul Larche, De Dans. Loïe Fuller, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten en doorleefd en ‘dionysisch dansen’: dansen als een jawoord tegen het leven! van België, Brussel De Franse beeldhouwer Raoul Larche Nietzsche gebruikte de term ‘dansen’ vooral in figuurlijke zin, maar zijn geschriften (1860-1912) laat zich door haar inspireren inspireerden ook Isadora Duncan, net als de Oudgriekse vazen en reliëfs. voor dit bronzen art-nouveaubeeld, een lamp met de gebogen lijnen en ritmische patronen die bij die stijl (en bij Fuller) Duncan was dé inspiratiebron voor Rik Wouters’ Het Zotte Geweld / De Dwaze passen. Hij had er veel succes mee. Veel kunstenaars zullen proberen om Maagd. Fullers spectaculaire dans in hun kunst te vatten.

Skyphos à figures noires de type attique Black-glaze skyphos from Attica La Danse The Dance

Dans l’Antiquité gréco-romaine, les danses In Greek Antiquity dance was among others La danseuse américaine Mary Louise – alias From 1892, the American dancer Loïe – étaient associées au culte extatique du dieu associated with the ecstatic cult of Dionysus/ Loïe – Fuller (1862-1928) se produisit à partir actually Mary Louise – Fuller (1862-1928) Dionysos/Bacchus. Elles étaient aussi un Bacchus. Dancing was also a favourite theme de 1892 en Europe avec ses amples costumes gave several performances in Europe in élément décoratif privilégié. Le syphos est in decoration. This is a deep drinking vessel en soie qu’elle faisait tourbillonner avec her silk costumes, which were made of yards une coupe à boire profonde pour le vin, la (skyphos) for wine, Dionysus’s favourite drink. de longs bâtons. Et pour accentuer l’effet of fabric, and which she moved using rods. boisson de Dionysos. théâtral de ses performances, elle utilisait She enhanced the dramatic effect using Philosophers such as Plato rejected this type les projections de lumières et les effets de projections of coloured light and mirror Des philosophes comme Platon condamnaient of dance, arguing favour of decent dancing. miroirs, faisant par là figure de pionnière. effects. ce type de danse, recommandant davantage This argument would continue well into the de décence. Ce jugement moral perdura twentieth century. In the Twenties, ancient Elle était déjà connue en Amérique avec sa In America she soon became famous with jusqu’au 20e siècle. De fait, la culture de la Greek dancing culture was used to elevate première chorégraphie (1892): la serpentine her first choreography (1892), the Serpentine danse dans la Grèce antique est utilisée au the standard of dance. dance. Elle s’établit à Paris, où elle dansa aux Dance. She moved to Paris, where she also début du 20e siècle pour élever cette disci- Folies Bergère. Fuller fit également connaître performed at the Foliès Bergère. Fuller also pline au rang de l’art. The philosopher Nietzsche wanted to do away Isadora Duncan en Europe. Elle partageait sa launched Isadora Duncan in Europe.She lived with the strict, traditional morals, preferring a vie avec Gabrielle (‘Gab’) Bloch. with Gabrielle (Gab) Bloch. Un philosophe comme Nietzsche considérait more expressive style of “Dionysian dancing”. cette vue moraliste des ‘danses dionysiaques’ Dancing as an acceptance of life! Nietzsche Le sculpteur français Raoul Larche (1860-1912) The French sculptor Raoul Larche (1860-1912) dépassée et superflue et voyait plutôt dans la used the term “dancing” in the figurative s’en inspira pour ce bronze Art nouveau, une was inspired by Fuller for this bronze Art danse un hymne à vie ! Nietzsche utilisait sou- sense of the word for the most part but his lampe aux lignes fluides et motifs rythmiques Nouveau sculpture, a lamp with curved lines vent le terme ‘danser’ au sens figuré, mais ses writings also inspired Isadora Duncan, as did propres à ce style et aux mouvements de and rhythmic patterns, which match this écrits inspirèrent Isadora Duncan au même titre ancient Greek reliefs and vases like this one. la danseuse américaine. Il connut un grand style (and Fuller). It was quite successful. que les vases et bas-reliefs antiques grecs. succès. Quantité d’autres artistes tentèrent Many artists would attempt to capture Fuller’s Duncan was the source of inspiration for de capter dans leur discipline la danse spectacular dance in their art. Duncan fut quant à elle la source d’inspiration Rik Wouters’s Mad Maiden. spectaculaire de Loïe Fuller. pour la Vierge folle de Rik Wouters. 9 10

Zoals veel kunstenaars in the roaring twenties (de roerige jaren 1920) probeert ook de Spaanse schilder-beeldhouwer Pablo Gargal- lo (1881-1934) de essentie van een dynamisch bewegende danseres in een statisch beeld te vatten. Zijn elegante ballerina-op-pointe is een assemblage van ijzeren platen met holtes. Het gezichtloze beeld is een voorbeeld van ‘kubistisch realisme’.

Gargallo deelt zijn atelier even met de grote kubist Pablo Picasso, een vriend van hem. Hij maakt veel maskers. In het Antwerpse Middel- Jules Schmalzigaug, heimmuseum staat zijn bekende Licht + Spiegels en Menigte: Interieur van een populaire balzaal in Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen beeld: De profeet.

Niet toevallig was dit werk van de Antwerpenaar Jules Schmalzigaug (1886- 1917) voor het eerst te zien in een futuristische galerij in Rome. Schmalzigaug maakte in 1912 in Parijs kennis met de Italiaanse futuristen en hun dynamische actiekunst. Snelheid werd de nieuwe schoonheid. Nog datzelfde jaar vestigde Schmalzigaug zich in Venetië.

Zijn schilderijen zijn abstracte composities met lijnen en kleurvlekken. Pablo Gargallo, De Danseres, Ze ademen sfeer, licht en beweging, en dat bereiken ze door de lijnvoering, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel de afgeronde figuren, een waaier aan kleuren, optische vibraties… Dit werk verbeeldt een Antwerpse balzaal.

La danseuse The Dancer Lumière + miroirs et foule : Intérieur d’une Light + Mirrors and Crowd: Interior of a salle de bal populaire à Anvers popular ballroom in Antwerp Comme bien d’autres artistes des années Like many artists in Roaring Twenties, 20 (les Années folles), le peintre et sculpteur the Spanish painter-sculptor Pablo Gargallo Cette œuvre de l’Anversois Jules Schmalzigaug This work by the Antwerper Jules Schmalzi- espagnol Pablo Gargallo (1881-1934) essaye de (1881-1934) tried to capture the essence (1886-1917) est présentée pour la première gaug (1886-1917) was first shown in a futuris- rendre dans une œuvre statique l’essence des of a dynamically moving dancer in a static fois dans une galerie futuriste de Rome. tic gallery in Rome. In 1912, Schmalzigaug was mouvements d’une danseuse. Sa gracieuse sculpture. His elegant ballerina ballerina on Schmalzigaug découvre les Futuristes italiens introduced to the dynamic action art of the ballerine sur pointes est un assemblage de pointes is an assemblage of iron plates with et leur art dynamique à Paris en 1912. Il s’établit Italian futurists in Paris. Speed became the plaques métalliques évidées. Cette sculpture cavities in them. The faceless sculpture is a la même année à Venise. new standard of beauty. Schmalzigaug moved sans visage est un modèle du ‘réalisme cubiste’. good example of “cubist realism”. to Venice that same year. Ses tableaux sont des compositions abstraites Gargallo partageait son atelier avec le grand Gargallo briefly shared his studio with the de lignes et de taches de couleurs exprimant la His paintings are abstract compositions of artiste cubiste Pablo Picasso, qui était son Cubist painter Picasso, who was a friend. lumière et le mouvement, un dynamisme qu’il lines and colour planes. They exude a sense ami. Il produisit quantité de masques. Sa You can see his well-known sculpture The atteint par la rupture des lignes, les rondeurs of light, movement and atmosphere, with the célèbre sculpture Le prophète est exposée au Prophet in Antwerp’s Middelheim Museum. des personnages, une riche gamme de couleurs linework, the rounded figures, the panoply of Musée Middelheim à Anvers. et des effets optiques de vibrations. Cette colours and the optic vibrations. This work œuvre représente une salle de bal d’Anvers. depicts an Antwerp ballroom. 11

Pieter Bruegel I, De dans der bruid, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

Bruegels feestende en dansende plattelanders gaan lijnrecht in tegen de heersende burgerlijke deugden: hard werken, godsvrucht en ingetogenheid, beschaving. Dat blijkt ook uit hun dansstijl. In de wirwar lijken ze ‘zot te draaien’, in bewegingen zonder begin of eind.

Dit is het tegendeel van een ingetogen dans zoals burgers die dansten. De armen en soms ook benen zwieren in de lucht, mannen en vrouwen swingen er samen op los en gaan loos… Burgers die schilderijen als deze bestelden, ontdekten een omgekeerde wereld. Zo hoorde het niet voor wie deftig wilde leven. Bruegel lijkt zich vooral te hebben geamuseerd met wat hij zag. La danse de la mariée The Wedding Dance De bruid uit de titel is de vrouw in het zwart zonder hoofddoek. Les campagnards dansant et faisant la fête Brueghel’s peasants, who are seen dancing Dit paneel is een vrij getrouwe kopie van Bruegels origineel in font clairement un pied-de-nez aux vertus and celebrating in this print, are completely The Detroit Institute of Arts. Het is een van de vele kopieën. prêchées par la classe dominante : le travail, opposed to the prevailing bourgeois virtues of la dévotion, la pudeur, la civilité. Leurs danses hard work, piety and modesty, of civilisation. effrénées semblent leur ‘tourner la boule’. Their style of dance also hints at this. They seem to be endlessly turning, their bodies La danse dans les campagnes est tout à fait whirling, in movements that seem to have no à l’opposé des danses toutes en retenue des beginning or no end. bourgeois. Les bras et parfois les jambes des danseurs s’agitent dans les airs, les hommes This is exactly the opposite of a temperate et les femmes perdent toute retenue... Les style of dance, which the upper classes riches acheteurs de ces toiles découvraient preferred. Here arms and legs are flying un monde à l’envers. De tels comportements through the air, men and women are dancing étaient pour eux inconciliables avec une vie together, to their heart’s content. The upper pieuse. Bruegel quant à lui était plutôt amusé classes who commissioned paintings such as par ces scènes. this one discovered a different world. This was not a distinguished lifestyle. Brueghel, above La mariée du titre est la femme en noir sans all, seems to have been very entertained by coiffe. Ce panneau est une copie assez fidèle what he saw. de l’original de Bruegel, qui se trouve au Detroit Institute of Arts. C’est une des multi- The bride is the woman in the black, without ples copies de ce tableau. a headscarf. This panel is a relatively faithful copy of Brueghel’s original, which is in the collection of The Detroit Institute of Arts. It is one of many copies. 12 13

Henri de Toulouse-Lautrec, Anoniem, Troupe de Mlle Églantine, De dans der deugden, Letterenhuis, Antwerpen Musea & Erfgoed Mechelen

Het Parijse avond- en nachtleven van Montmartre staat centraal in het werk Het is een zedige, beheerste rei- of rondedans die twaalf jonge vrouwen in van de Franse schilder en graficus Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901): de kostbare gewaden hier uitvoeren. Onbeheerst en onzedig danste je met de cafés, cabarets en concertzalen, danseuses, prostituees… Zijn promotieaffiches benen omhoog, zoals boeren deden. werden een symbool voor de belle époque. Er ontstonden in die tijd dankzij de evoluerende techniek meer mogelijkheden voor kleurendruk en grote formaten. Pal in het midden staat Jezus, met de wereldbol in zijn linkerhand. Hij maakt een zegenend gebaar. Twaalf personificaties van deugden omringen hem, zo- Deze energieke affiche maakte Toulouse-Lautrec voor de cabaretdanseres als de teksten aangeven: hoop, ootmoedigheid, matigheid, rechtvaardigheid, Jane Avril, een vriendin van hem, voor haar optreden met het kwartet Troupe de naastenliefde, trouw aan God... Het zijn er evenveel als de apostelen en de Mlle Églantine in het Palace Theatre in Londen. Ook de namen van de overige poorten die toegang geven tot het nieuwe Jeruzalem. danseressen worden vermeld: Églantine, Cléopatre, Gazelle. De teksten in de banderollen zijn gericht tot Christus. Ze lijken hem te vleien. Toulouse-Lautrec gebruikt een minimum aan details voor een maximum aan dyna- Het onderschrift in Oud-Nederlands verklaart het tafereel: de maagden willen miek en beweging. De danseressenbenen wijzen de kijker als het ware de tekst aan. Jezus als bruidegom. Het beeld van de vele bruiden en de ene bruidegom Christus was ook zeer verspreid in het vrouwelijke kloosterdom.

Troupe de Mlle Églantine Troupe de Mlle Églantine La danse des vertus autour du Christ The dance of virtues around Christ

La vie nocturne de Montmartre occupe une The work of the French painter and graphic C’est une pieuse ronde que douze jeunes filles Twelve maidens in costly robes perform a very place centrale dans l’œuvre du peintre et litho- artist Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901) richement vêtues exécutent ici avec mesure, modest, controlled dance in this painting. graphe français Henri de Toulouse-Lautrec portrays nightlife in Paris, its cafés, cabarets en total contraste avec les danses effrénées Uncontrolled, immodest dance involved lifting (1864-1901) : les cafés, les cabarets et les and concert halls, its danseuses and prosti- et impulsives des paysans, qui exigeaient your legs while dancing, like the peasants. salles de concert, les danseuses, les prosti- tutes. His promotional posters epitomise the qu’on lève haut les jambes. tuées… Les affiches publicitaires qu’il dessina Belle Epoque. At the time, posters could be Jesus stands in the centre of the circle, devinrent un symbole de la Belle Epoque. printed in more colours and larger sizes as a Au centre, le Christ tient la Terre dans sa main holding an orb. He gestures as if to bless Les techniques d’impression évoluaient et result of the developing print techniques. gauche. Il bénit les douze incarnations des them. He is surrounded by twelve per- offraient de nouvelles possibilités en matière vertus qui l’entourent, énumérées dans les sonifications of virtue, as indicated by the de couleurs et de formats. Toulouse-Lautrec created this dynamic poster légendes : espérance, modestie, tempérance, inscriptions: hope, humility, temperance, for one of his friends, the cabaret dancer justice, charité, foi... Douze sont également justice, charity, loyalty to God… There are just Toulouse-Lautrec dessina cette affiche Jane Avril, for her performance with the les apôtres et les portes qui mènent à la as many virtues as apostles and the gates vibrante de dynamisme pour son amie la Troupe de Mlle Églantine quartet at the Palace nouvelle Jérusalem. that grant access to the new Jerusalem. danseuse de cabaret Jane Avril, à l’occasion Theatre in London. The names of the other de sa performance avec le quatuor de la dancers are also listed, namely Églantine, Les textes des banderoles s’adressent au Christ The texts in the banderoles are directed at Troupe de Mlle Églantine au Palace Theatre à Cléopatre and Gazelle. et semblent l’aduler. La légende en néerlandais Christ and seem to flatter him. The inscription Londres. L’affiche mentionne les trois autres ancien fournit une explication de la scène : les in old Dutch explains the scene. The maidens danseuses : Églantine, Cléopâtre, Gazelle. Toulouse-Lautrec uses a minimum of details vierges veulent Jésus comme époux. L’image wanted to become brides of Christ. to create maximum dynamics and movement. des multiples épouses du Christ était aussi très This representation of Christ with many brides Toulouse-Lautrec obtient avec un minimum The dancer’s legs direct the viewer’s gaze to répandue dans les couvents. was typically found in nunneries. de détails un effet optimal de dynamisme et the text. de mouvement. Les jambes des danseuses semblent pointer vers le texte. 14 15

Ook de Luikse schilder en boek- illustrator Armand Rassenfosse (1862-1934), een vriend van Félicien Rops, was gefascineerd door danseressen als Isadora Duncan. Hij stelde hen in allerlei houdingen voor: “Ik droom er alleen maar van danseressen te tekenen,” schreef Rassenfosse zelf.

Hij gebruikte diverse technieken: tekening, ets, aquarel en ook olie- Georges Lemmen, Loïe Fuller, verf, zoals hier. Behalve ballerina’s Privécollectie tekende en schilderde hij oriëntaalse danseressen, danseressen die in ‘Oudgriekse stijl’ dansen, zoals Naar verluidt probeert het Amerikaanse publiek al bij het eerste optreden Duncan, en de Ballets russes. van de experimentele danseres Loïe Fuller in de V.S. haar bewegingen luidkeels te benoemen: een vlinder! Een orchidee! Of: een spook, Armand Rassenfosse, In de pose van dit model herkennen La danseuse au ruban rose, een vogel, een vlam, het noorderlicht…! De danseres wordt door zulke Fonds Armand Rassenfosse, we zowel de traditie van het metaforen als het ware ‘ontmenselijkt’. Collectie Koning Boudewijnstichting variété-dansen (met lint) als de houdingen van beeldjes/studies De Belgische impressionist en pointillist Georges Lemmen (1865-1916) is van Degas en zelfs Wouters’ een van de vele kunstenaars die de spectaculaire serpentinedans van Het Zotte Geweld / De Dwaze Maagd. Fuller proberen te ‘vangen’, hier met potlood en op papier. Elders, bijvoor- beeld op affiches, wordt Fuller als een erotiserende Salome voorgesteld. Hoewel ze in meters stof was gehuld.

Loïe Fuller Loïe Fuller La danseuse au ruban rose The dancer with the pink ribbon

Dès la première performance de la danseuse At the first performance by the experimental Le peintre et illustrateur liégeois Armand The Liège-based painter and book illustrator expérimentale, le public américain aurait dancer Loïe Fuller in the U.S.A. the American Rassenfosse (1862-1934), un ami de Félicien Armand Rassenfosse (1862-1934), a friend of exprimé à haute voix ce qu’il croyait voir dans audience started calling out suggestions Rops, était lui aussi fasciné par les danseuses Félicien Rops, was fascinated by dancers such ses gracieux mouvements : un papillon, une for what she was portraying: a butterfly! comme Isadora Duncan. Il les représentait as Isadora Duncan. He represented them in orchidée ! Ou encore un fantôme, un oiseau, An orchid! Or a ghost, a bird, a flame, the dans toutes sortes de positions : “Je ne a variety of poses: “I only dream of drawing une flamme, une aurore boréale... nortern lights! These metaphors in a sense pense qu’à dessiner des danseuses,” écrit-il. dancers”, Rassenfosse wrote. La danseuse est comme déshumanisée par “dehumanised” the dancer. de telles métaphores. Il utilisait comme ici diverses techniques – He used various techniques for this: drawing, The Belgian Impressionist and Pointillist dessin, eau-forte, aquarelle, peinture à l’huile engraving, watercolour and oils, as is the case Le peintre impressionniste et pointilliste belge Georges Lemmen (1865-1916) is one of the – pour peindre des ballerines, mais aussi des here. In addition to ballerinas he also drew Georges Lemmen (1865-1916) figure parmi les many artists who tried to capture Fuller’s danseuses orientales, des danseuses dans and painted oriental dancers, dancers who nombreux artistes qui tentèrent de capter la spectacular “serpentine dance”, here with le style grec antique comme Duncan et les dance in an “ancient Greek” style like Duncan danse serpentine de Fuller, ici au crayon sur pencil on paper. Elsewhere, for example on Ballets russes. and the Ballets russes. papier. Fuller apparaissait ailleurs, sur des posters, Fuller is represented as an affiches par exemple, en Salomé érotique, eroticised Salome although she was clad in On reconnaît dans la pose de ce modèle à la In this model’s pose, we can recognise the alors même que son corps était drapé dans yards of fabric. fois la tradition de la danse de variété avec tradition of dance hall dancing (with a ribbon) des mètres de tissu. turbans, les positions des ballerines de Degas and the attitudes of figurines/studies by et jusqu’à la Vierge folle de Wouters. Degas and even Wouters’s The Mad Maiden. 16

Wassily Kandinsky, ‘Tanzkurven: Zu den Tänzen der Palucca’, In: Das Kunstblatt, Paul Westheim, Potsdam, jg. 10, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen / Privécollectie

Een aantal beeldende kunstenaars legde zich de eerste decennia van de 20ste eeuw toe op het weergeven van de essentie van de dansbeweging, in een min of meer abstracte vorm. (Realistisch documenteren lieten ze aan fotografen en filmers over).

De Russische schilder en grondlegger van de abstracte kunst Wassily Kandinsky (1866-1944) maakte ‘analytische tekeningen’ van dansposes door Ausdrucks- tänzerin Palucca. Ze zijn gebaseerd op foto’s van Charlotte Rudolph en ze tonen hoe nauw Palucca’s stijl aansloot bij de esthetica van Bauhaus. Zowel de tekeningen als de foto’s verschenen in het tijdschrift Das Kunstblatt. Tanzkurven: Zu den Tänzen der Palucca’, in: Tanzkurven: Zu den Tänzen der Palucca’, in: Danseres en choreografe Gert Palucca (1902-1993) was Das Kunstblatt Das Kunstblatt opgeleid in de Duits-expressionistische danstaal van Divers artistes du début du 20e siècle In the early twentieth century a number pionier Mary Wigman. Ze stond in nauw contact met s’attachent à saisir l’essence du mouvement of visual artists started representing the leraren van Bauhaus, die haar stijl bewonderden. de danse sous une forme plus ou moins abs- essence of the movement of dance, in a traite, et souvent en documentant leur travail rather abstract form. (They left the realistic avec des photos ou des extraits de film. documentation of dance to film and photo).

Le peintre russe et fondateur de l’art abstrait The Russian painter and founder of abstract Vassily Kandinsky (1866-1944) produisait des art Wassily Kandinsky (1866-1944) created ‘dessins analytiques’ de poses de la ‘danseuse “analytical” drawings of dance poses by de l’expression Gret Palucca. Ils sont basés sur Ausdruckstänzerin Palucca, using photos by des photos de Charlotte Rudolph et montrent Charlotte Rudolph. They show how closely à quel point le style de Palucca adhérait à Palucca’s style matched the aesthetics of l’esthétique du Bauhaus. Les dessins comme Bauhaus. The drawings and photos were les photos parurent dans le magazine de published in the journal Das Kunstblatt. Das Kunstblatt. The dancer and choreographer Gert Palucca La danseuse et chorégraphe Gert Palucca (1902-1993) was trained in the German (1902-1993) avait été initiée à la danse expressionist dance style of the dance expressionniste de la pionnière Mary Wigman. pioneer Mary Wigman. She befriended the Elle fréquentait les professeurs du Bauhaus, Bauhaus teachers, who admired her style. qui admiraient son style de danse. 17

Antoine Bourdelle, Isadora, Musée Bourdelle, Parijs

De Franse beeldhouwer en schilder Emile-Antoine Bourdelle (1861-1929) is een van de vele kunstenaars die begeesterd was door de Amerikaanse danseres Isadora Duncan. Hij had haar in 1903 leren kennen op een banket voor Auguste Rodin.

In 1909 woonde Bourdelle de opvoering van Iphigeneia in Tauris bij. Daarna probeerde hij obsessief Duncans bewegingen, houdingen en gebaren in 150 inkttekeningen te vatten. Hem sprak vooral de ‘terugkeer naar de natuur’ aan die zij propageerde, en de idee dat voorstellingen uit de oudheid daarbij konden helpen.

Bourdelle werkte meestal uit het geheugen. Voor enkele tekeningen heeft Duncan zelf geposeerd. De vele schetsen die hij van haar bewegingen maakte – zonder accessoires of details – dienden onder meer als voorbereiding voor beelden (vaak in de publieke ruimte).

Isadora Isadora

Le sculpteur et peintre français Emile-Antoine The French sculptor and painter Emile-Antoine Bourdelle (1861-1929) était un de ces nom- Bourdelle (1861-1929) is one of the many breux artistes fascinés par la danseuse artists who were inspired by the American américaine Isadora Duncan, dont il avait fait dancer Isadora Duncan. He met her in 1903 at la connaissance en 1903 lors d’un banquet en a banquet for Auguste Rodin. l’honneur d’Auguste Rodin. In 1909, Bourdelle attended Duncan’s perfor- Après avoir assisté en 1909 à son spectacle mance of Iphigeneia in Tauris. Afterwards he Iphigénie en Tauride, Bourdelle va tenter obsessively attempted to capture Duncan’s de manière presque obsessive de croquer movements, poses and gestures in 150 ink en 150 dessins à l’encre les mouvements, drawings. He was mainly attracted to “the positions et gestes d’Isadora Duncan. Il était return to nature”, which she promoted and the particulièrement touché par le retour à la idea that representations from Antiquity could nature que défendait la danseuse et l’idée help achieve this. que les représentations de danses antiques pouvaient y contribuer. Bourdelle mainly worked from memory. Duncan posed for a few drawings herself. The many Bourdelle travaillait essentiellement de mé- drawings he made of her movements – moire. Duncan posa elle-même pour certains without accessories or details – were used as de ses dessins. Les nombreux croquis qu’il fit preparatory sketches for sculptures (often in de ses mouvements – des croquis épurés et public space). sans accessoires – lui servirent notamment de modèles pour des sculptures, souvent destinées à l’espace public. 18

Eadweard Muybridge, Woman Dancing. Animal locomotion, Victoria and Albert Museum, Londen

Deze beeldenreeks is een vroege getuige (1887) van hoe experimentele Woman Dancing (Fancy) Woman Dancing (Fancy) fotografie het dansende lichaam in beeld kon brengen, in een tijd toen Cette séquence d’images (1887) témoigne This series of images is an early example het nemen van een foto gemiddeld twee tot tien seconden duurde... des premières expérimentations de la (1887) of how experimental photography por- We zien Kate Larrigan, een “danseuse from New York”, door de ogen photographie pour décomposer le mouvement trayed the dancing body at a time when taking de danse, à une époque où il fallait de deux à a photo took two to ten seconds on average... van de Brits-Amerikaanse fotograaf Eadweard Muybridge (1830-1904), dix secondes pour prendre une photo... Nous Kate Larrigan, a “danseuse from New York”, is geboren als Edward James Muggeridge. De man nam vaker een y voyons Kate Larrigan, une danseuse de portrayed here by the British-American pho- andere naam aan, zoals ook ‘Helios’, Oudgrieks voor ‘zon’. New York, à travers le regard du photographe tographer Eadweard Muybridge (1830-1904), anglo-américain Edward James Muggeridge born as Edward James Muggeridge. He often (1830-1904), alias Eadweard Muybridge. adopted other names, including “Helios”, the De kleurrijke avonturier Muybridge fotografeerde sinds 1876 L’homme prenait souvent un autre nom, Greek word for “sun”. galopperende paarden (en bewees als eerste dat daarbij op een comme Hélios, ‘soleil’ en grec ancien. Since 1876, the colourful adventurer moment de vier paardenbenen de grond niet raken), worstelende Muybridge, aventurier et personnage haut en Muybridge had been photographing horses mannen, dieren, een vrouw die in en uit bed stapt… couleurs, photographia à partir de 1876 des in motion (and was the first to prove that chevaux au galop (et fut le premier à prouver the four hooves of a galloping horse are off Voor de paarden gebruikte hij maar liefst 24 gesynchroniseerde que les quatre pattes du cheval ne touchent the ground at some point), wrestling men, camera’s. Met zijn fotografie inspireerde Muybridge plus le sol à un moment donné), de lutteurs, animals, a woman who gets in and out of bed. onder meer Rodin, Degas en Francis Bacon. d’animaux, d’une femme se couchant et se le- He uses 24 synchronised cameras to make vant... Pour les chevaux, il utilisa 24 chambres his horse photos. Muybridge’s photos inspired Hij staat ook bekend om zijn indrukwekkende landschapsfotografie. photographiques synchronisées. Les photos such artists as Rodin, Degas and Francis de Muybridge inspirèrent notamment Rodin, Bacon. He is also renowned for his impressive Degas et Francis Bacon. Il est également landscape photos. connu pour ses magnifiques paysages. 19

De Belgische danseres Marguerite Op de foto danst de 19-jarige Acarin (1904-1999) liet zich in haar Akarova Chopins Mazurka. Strakke dansstijl onder meer inspireren door lijnen en hoekige houdingen de geometrische avant-gardekunst contrasteren met gebogen curves van een groep Brusselse kunstenaars. en lichaamsdelen. Die sloten zich aan bij internationale Abstractie en sensualiteit in één tendensen, zoals De Stijl. Haar man, beeld, zou je kunnen zeggen. Marcel-Louis Baugniet (1896-1995), Haar outfit versterkt die dubbelheid. bedacht voor Acarin haar Russisch ogende artiestennaam Akarova, omdat Akarova speelde in op een nieuw zij de Ballets russes bewonderde. vrouwbeeld uit de jaren 1920: dat van de garçonne of New Woman, Baugniet was een modernistisch met onder meer kortgeknipt haar. schilder, graficus en ontwerper. Ook na hun scheiding in 1928 bleven Aram Alban (1883-1961) was een ze bevriend. Akarova en Baugniet Aramees-Egyptisch-Franse ontwierpen samen haar kostuums en modernistische portretfotograaf decors, en zij speelt de hoofdrol in die in de jaren 1920 in Brussel en schilderijen en gravures van hem. De Parijs actief was. geposeerde foto’s geven de indruk dat Marcel-Louis Baugniet, Aram Alban, Pochoir, Akarova dansant, Choreography for the ‘Mazurka’ of Frédéric Chopin, Akarova’s dans bestond uit CIVA Stichting, Brussel Akarova in a costume of Marcel-Louis Baugniet, abstracte, wat hoekige houdingen CIVA Stichting, Brussel en gebaren zonder veel emoties. Eigentijdse critici spraken van een ‘levend geometrisch kunstwerk’, maar ook van ‘purisme en hedonisme’.

Akarova dansant Akarova dancing Akarova dans une Mazurka de Chopin Akarova in Chopin’s “Mazurka”, in a costume designed by Marcel-Louis Baugniet La danseuse belge Marguerite Acarin (1904- The style of dancing of the Belgian dancer Sur la photo, Akarova, qui a 19 ans, danse une 1999) s’inspire notamment de l’art géomé- Marguerite Acarin (1904-1999), among others, Mazurka de Chopin. Des lignes sobres et des In this photo, the 19-year old Akarova is trique d’avant-garde d’un groupe d’artistes was inspired by the geometric avant-garde art positions des bras à angle droit contrastent dancing to Chopin’s Mazurka. The sleek lines bruxellois, proches de courants internationaux of a group of Belgian artists. Their work was in avec les courbes gracieuses de son corps. and angular poses contract with the curves comme De Stijl. Son mari, Marcel-Louis line with certain international movements, such L’abstrait et la sensualité réunis, en quelque of her body and body parts. Abstraction Baugniet (1896-1995), lui trouva son nom as De Stijl. Her husband, Marcel-Louis Baugniet sorte. La tenue de la danseuse contribue and sensuality in one image. Her outfit only d’artiste à consonance russe Akarova parce (1896-1995), came up with a more Russian à cette dualité. Akarova incarne la nouvelle underscores this ambiguity. qu’elle admirait les Ballets russes. sounding name for her, Akarova, because she image de la femme des années 1920 : celle de admired the Ballets Russes so much. la garçonne ou Nouvelle Femme, qui a adopté Akarova adopted the new style for women Baugniet était un peintre, lithographe et une coupe de cheveux courte. of the 1920s, that of the garçonne or New créateur moderniste. Baugniet et sa femme Baugniet was a Modernist painter, graphic Woman, chopping off her hair. restèrent bons amis même après leur divorce designer and designer. They remained friends Aram Alban (1883-1961) était un photo- en 1928. Akarova et Baugniet dessinaient even after their divorce in 1928. Akarova and graphe moderniste franco-égyptien d’origine Aram Alban (1883-1961) was an Aramaic- ensemble ses costumes et les décors de ses Baugniet designed her costumes and sets to- araméenne travaillant à Bruxelles et Paris Egyptian-French Modernist portrait photo- ballets et elle jouait le rôle principal dans les gether and she featured in some of his paintings dans les années 20. grapher, who worked in Paris and Brussels tableaux et gravures de l’artiste. Les photos and engravings. The general impression of these in the Twenties. donnent l’impression que la danse d’Akarova posed photos is that Akarova’s dance style con- consistait en poses anguleuses, abstraites sisted of abstract, somewhat angular poses and et en gestes plutôt dépourvus d’émotions. gestures, without much emotion. Contemporary Les critiques de l’époque parlent d’une ‘œuvre critics praised this “living geometric artwork”, d’art géométrique vivante’, mais aussi de using term such as “purism and hedonism” when ‘purisme et hédonisme’. describing her performances. 201 2

Liber cronicarum cum figuris et ymaginibus ab inicio mundi (Dance macabre) Anoniem, Het beeld van Rik Wouters is het uitgangspunt van de expo en ook het ideale Etruskische danseres, Koninklijke Musea voor Kunst en beeld om de museumklas mee te starten Na het weghangen van jassen en Geschiedenis, Brussel rugzakken, gaan we met de klas direct naar de exporuimte op -2 en nemen plaats op de rode kussens rond dit beeld. Welkom op de tentoonstelling Zot Geweld... (+ wat kan/mag in de expo...) Wat zien we? Via een vraag-Rode draad doorheen de musuemklas wordt het zoeken naar wat ‘zot’ is en wat ‘normaal’. Misschien is iets ‘zots’ op de ene plek of moment wel iets ‘normaal’ op een andere plek of moment ...is iets zot in evenwicht? zotte en normale Het lijkt erop dat Etruskische vrouwen meer vrijheden hadden dansen, naar de exporuimte op -2 en nemen plaats op de rode kussens rond en rechten hadden dan hun Griekse en Romeinse tijdgenotes dit beeld. Welkom op de tentoonstelling en opvolgsters. Er is sprake van een grote mate van gelijkheid tussen man en vrouw. Vrouwen namen deel aan het openbare leven en ook aan festiviteiten waarbij volop werd gemusiceerd en gedanst. Ook bij begrafenissen werd ritueel gedanst.

Bronzen beeldjes komen in heel Etrurië voor. Ze dienden onder meer als votiefbeelden en stellen offerende en biddende mensen voor, maar ook priesters, krijgers, atleten, goden, dieren … Een aantal bronzen beeldjes toont vrouwelijke acrobaten, muzikanten en danseressen. Het is niet uit te maken of het om beroepsdanseressen gaat.

De parabel van de wijze en dwaze maagden De parabel van de wijze en dwaze maagden

In deze voorstelling brengt Pieter Bruegel de In deze voorstelling brengt Pieter Bruegel de Danseuse étrusque Etruscan dancer evangelische parabel van de vijf wijze en vijf evangelische parabel van de vijf wijze en vijf dwaze maagden in beeld. De eerste zijn ijverig dwaze maagden in beeld. De eerste zijn ijverig Les femmes étrusques avaient apparemment It seems that Etruscan women were freer and bezig en hun olielampen blijven branden. De bezig en hun olielampen blijven branden. De plus de droits et de libertés que leurs had more rights than their Greek and Roman dwaze maagden dansen lichtzinnig op de dwaze maagden dansen lichtzinnig op de contemporaines grecques et romaines. contemporaries and successors. Men and muziek van een doedelzakspeelster en hun muziek van een doedelzakspeelster en hun Il y avait dans cette société une grande women were also considered more equal in gerief ligt werkloos op de grond. De olielampen gerief ligt werkloos op de grond. De olielampen égalité entre hommes et femmes. Les femmes Etruscan society. Women took part in public zijn leeg. “Geef ons van jullie olie, want onze zijn leeg. “Geef ons van jullie olie, want onze participaient à la vie publique et aux festivi- life and in the festivities, which involved a lot lampen doofden uit,” staat onderaan in het lampen doofden uit,” staat onderaan in het tés, qui étaient largement accompagnées de of music and dance. Ritual dances were also Latijn. Het antwoord is: “Geen denken aan, Latijn. Het antwoord is: “Geen denken aan, danses et de musique. Les rituels funéraires performed at funerals. anders hebben we er allebei niet genoeg.” anders hebben we er allebei niet genoeg.” eux-mêmes incluaient des danses. Bronzes have been found throughout Etruria. In de bovenste helft is duidelijk voor wie In de bovenste helft is duidelijk voor wie Toute l’Etrurie produisait des figurines en They were used as votive sculptures and bronze, qui servaient d’images votives, avec represent sacrificing and praying people, as Christus de hemelpoort opendoet op de dag Christus de hemelpoort opendoet op de dag leurs illustrations de personnes présentant well as priests, warriors, athletes, gods and des oordeels… (Op de trap van de vijf dwaze des oordeels… (Op de trap van de vijf dwaze des offrandes ou priant, mais aussi de creatures. Some of these bronze sculptures maagden staat voor alle duidelijkheid in het maagden staat voor alle duidelijkheid in het prêtres, guerriers, athlètes, dieux, animaux... represent female acrobats, musicians and Latijn: “Ik ken u niet.”) Latijn: “Ik ken u niet.”) Il y avait également des figurines de femmes dancers. It is impossible to make out whether acrobates, musiciennes et danseuses. these were professional dancers. Er zijn in de kunst nogal wat voorstellingen Er zijn in de kunst nogal wat voorstellingen On ne sait pas à ce jour s’il s’agissait de van de Dwaze en Wijze Maagden. Dwaasheid van de Dwaze en Wijze Maagden. Dwaasheid danseuses professionnelles. wordt daarin telkens weer geïllustreerd door wordt daarin telkens weer geïllustreerd door zorgeloos genieten, zoals dansen, en wijsheid zorgeloos genieten, zoals dansen, en wijsheid door werklust. door werklust. 21 PROJECTIEBOX 2

Sporen van hedendaagse dans

Hedendaagse dans stelt niet zelden normen over ideale lichamen of rationeel gedrag aan de orde, met snijdend ‘danstheater’ of in abstracter werk. Het eerste deel van de projectie confronteert het werk van choreograaf Alain Platel met opnames van zogenaamd ‘hysterische’ patiënten door de Leuvense arts en professor Arthur Van Gehuchten van begin 20ste eeuw. De theatrale en als ‘exhibitionistisch’ omschreven bewegingen werden gedeeltelijk uitgelokt door de aandacht van de artsen. De filmpjes zijn een inspiratiebron voor Platel sinds vsprs (2006).

Van andere choreografen zijn in het tweede deel van de projectie fragiele maar beheerste (Vanrunxt), of energieke en zelfs dierlijke lichamen (Vandekeybus) te zien. Aspecten van de extase worden gefileerd: de verleiding tot de roes door Dionysus/Bacchus (Decorte), de overgave aan de lach (Gruwez)…

Het tweede deel van de projectie confronteert ook de troeven en beperkingen van foto’s en bewegend beeld in vergelijking met een dansvoorstelling. Je ziet diverse formats: van dansfilm en voorstellingscaptatie tot promotrailer en journaalitem, nog het enige bewegende spoor van Traces de danse contemporaine Traces of contemporary dance Jan Decortes Bakchai uit 2010.

La danse contemporaine n’impose pas de Contemporary dance often questions norms normes du corps idéal ou de comportement about ideal bodies or rational behaviour, with rationnel. Elle s’apparente au théâtre dansé cutting-edge “dance theatre” or in more et à l’abstraction. La première partie de la abstract work. The first part of the projection projection confronte le travail du chorégraphe confronts the work of the choreographer Alain Alain Platel à des images de patients ‘hysté- Platel with film clips of so-called “hysterical” riques’ tournées par le professeur de médecin patients by the Leuven doctor and professor de Leuven Arthur Van Gehuchten au début Arthur Van Gehuchten, which were made in du 20e siècle. Les mouvements théâtraux the early twentieth century. The theatrical Fragmenten deel 1: taxés d’exhibitionnisme des patients étaient movements, which were described as “exhibi- en partie déclenchés par l’attention des tionist”, were partly prompted by the doctors’ Arthur Van Gehuchten, Chorée hystérique - Crise hystérique, fragmenten uit filmopnames van patiënten, Leuven, tussen 1905 en 1914. médecins. Ces courts-métrages inspirent le attention. The films have gone on to inspire Alain Platel, fragmenten uit opnames van: chorégraphe Alain Platel depuis sa production Platel since vsprs (2006). - tauberbach, les ballets C de la B & Münchner Kammerspiele, 2014 vsprs (2006). - Out of Context – for Pina, les ballets C de la B, 2010 The second part of the projection shows frag- - Wolf, les ballets C de la B, 2003 La deuxième partie de la projection montre ile albeit controlled (Vanrunxt) or energetic met Fabrizio Cassol, pitié!, les ballets C de la B, 2009 (fragment uit Jörg Jeshel en Brigitte Kramer, Passion. des corps de danseurs à la fois fragiles et and even animalistic bodies (Vandekeybus). Last stop Kinshasa, documentaire. Nachtaktiv Film, 2010) maîtrisés (Vanrunxt), ou énergiques et même Aspects of ecstasy are closely examined and - C(H)ŒURS, les ballets C de la B & Teatro Real Madrid, 2012 animaux (Vandekeybus) et donne à voir divers analysed. The seduction until intoxication met Fabrizio Cassol, vsprs, les ballets C de la B, 2006 (fragment uit Sophie Fiennes, VSPRS. Show & Tell, aspects de l’extase : l’appel à la débauche de sets in by Dionysus/Bacchus (Decorte), the documentaire. Les ballets C de la B, ZDF, Arte, 2008) Dionysos/Bacchus (Decorte), l’abandon au surrender to laughter (Gruwez)… rire (Gruwez)… Fragmenten deel 2: The second part of the projection also Jan Decorte, Bloet, Bakchai (2010) en Much dance (2014): Journaal-item, VRT, 8/1/2010, muziekfragment (Bach) en Elle met aussi en avant les atouts et confronts the strengths and limitations of productiefoto’s (Danny Willems) contraintes de la photo et de l’image animée photos and moving images compared with Lisbeth Gruwez & Maarten Van Cauwenberghe, AH/HA, Voetvolk, 2014: fragment en still uit voorstellingscaptatie, face à un spectacle de danse. Divers formats a dance performance. Various formats are Les Brigittines, 11/10/2014 y sont présentés : du film de danse à la shown, from dance films and recordings of Marc Vanrunxt, Real, So Real, Kunst/Werk, 2015: trailer (Jan Bosteels/Beeldstorm) en productiefoto’s (Raymond bande-annonce et au sujet de journal télévi- performances to promotional trailer and news Mallentjer). Muziek: M. Feldman, Three Voices. Marie De Corte (dans) & Els Mondelaers (zang) sé, seule trace animée de la chorégraphie de items, the only filmed trace of Jan Decorte’s Wim Vandekeybus, Blush, film, Ultima Vez, 2004, fragment en productiefoto’s van diverse voorstellingen (Danny Willems. Jan Decorte Bakchai (2010). Bakchai from 2010. 22 23

Venus, de Romeinse godin van de Edgar Degas (1834-1917) tekende, liefde en de seksuele aantrekkings- schilderde en hij boetseerde ook kracht, werd ook beschouwd als het beeldjes, met veel aandacht voor toppunt van vrouwelijke schoon- de wereld van zijn tijd. Een vijfde heid. Beelden van haar zijn er in van zijn oeuvre bestaat uit naakten. een aantal poses: frontaal naakt en Daarbij concentreert hij zich op met de handen zedig voor borsten de weergave van beweging, onder en genitaliën (de Venus pudica of meer van balletdanseressen. zedige Venus), gehurkt, met een doek om haar benen, haar haar Dit brons heeft een merkwaardige uitwringend… Grote Venusbeelden ontstaansgeschiedenis, zoals stonden in tempels en ook in bad- op één na alle beelden op Degas’ huizen en openbare gebouwen. naam. Het is na zijn dood gegoten, met als model een wassen beeldje. Deze kleine voorstelling van de Dat werd in zijn atelier gevonden, naakte Venus beantwoordt aan samen met zowat honderd andere. facetten van het antieke schoon- heidsideaal voor vrouwen: brede Degas boetseerde zijn atelier- Anoniem, heupen, een wat bollende buik, Edgar Degas, beeldjes als hulpmiddel om een Venus, kleine borsten, perfecte verhoudin- Zwangere vrouw, houding vast te leggen. Bijvoor- Koninklijke Musea voor Kunst en Koninklijk Museum voor Geschiedenis, Brussel gen. Daar kwamen nog bij: een bleke Schone Kunsten Antwerpen beeld wanneer die moeilijk vol te en rimpelloze huid, grote ogen, lang houden was voor het model, of voor golvend haar, witte tanden … een toevallige beweging of gebaar. Die pose gebruikte hij dan in zijn schilderijen en pastels.

Vénus Venus Femme enceinte Pregnant Woman

Vénus, déesse romaine de l’amour et de Venus, the Roman Goddess of love and sexual Edgar Degas (1834-1917) dessine, peint et Edgar Degas (1834-1917) drew, painted and l’attraction physique, était aussi considérée appeal, was considered the epitome of female modèle en s’inspirant essentiellement du he also created sculptures, paying a lot of comme l’idéal de la beauté féminine. Elle a beauty. Sculptures of her come in several monde qui l’entoure. Un cinquième de ses attention to the world around him. A fifth of été sculptée dans diverses poses : nue de poses: a frontal nude with her hands folded œuvres sont des nus. Il s’attache à rendre his body of work consists of nudes in which he face, ses mains couvrant pudiquement sa demurely over her breasts and genitals (Venus le mouvement, celui des ballerines en primarily concentres on the representation of poitrine et son pubis (la Venus pudica), pudica or the modest Venus), kneeling, with particulier. movement, among others of ballet dancers. accroupie avec un voile autour des jambes, a cloth wrapped around her legs, wringing her tordant ses cheveux... De grandes statues hair… Large Venus sculptures could be found Ce bronze a une histoire singulière, comme This bronze has a remarkable history, like all de Vénus ornaient les temples, les thermes in temples, in baths and in public buildings. toutes les sculptures de Degas à l’exception the sculptures that are attributed to Degas, et les bâtiments publics. d’une. Il fut coulé après sa mort, sur base barring one. It was cast after his death, using This tiny representation of a nude Venus d’une sculpture de cire trouvée avec une a wax figurine, which was found after his Cette petite représentation de Vénus nue est corresponds with all the features of the bonne centaine d’autres dans son atelier. death in his studio, without about one hundred conforme aux canons de la beauté antique : antique beauty ideal. She has well-developed other ones. hanches larges, ventre rond, seins menus, hips, a little tummy, small breasts, the ratio Degas modelait ses sculptures d’atelier proportions parfaites. Et encore une peau is perfect. Women also had to have pale skin, pour mieux saisir un mouvement, une pose Degas sculpted all his studio figurines in order pâle et lisse, de grands yeux, une longue without wrinkles, large eyes, long luscious particulièrement difficile à tenir pour le to better capture a pose. For example, when chevelure ondoyante, des dents blanches... hair, white teeth… modèle par exemple, ou un geste inattendu the pose was too difficult to maintain for the difficile à saisir chez un modèle vivant. Il model, or for a sudden movement or gesture. reprenait la pose dans ses toiles et pastels. He would then use this pose in his paintings and pastel drawings. 24

Naakte vrouwen op hoge leeftijd zijn uiterst zeldzaam in de beeldhouwkunst. Dit aangrijpende beeld van Auguste Rodin (1840-1917), wiens werk Rik Wouters goed kende, maakte deel uit van zijn De poorten van de hel, de monumentale bronzen poort van het Parijse museum voor decoratieve kunst (1887).

Rodin, die zelf Michelangelo bewonderde, hergebruikte het motief ook later nog. Het beeld bestaat in marmer en in brons. We kennen de 82-jarige vrouw die model stond. Het beeld is geïnspireerd door een 15de-eeuws gedicht van François Villon waarin een vrouw jammert over haar vergane schoonheid. De vertaalde titel luidt: Zij die ooit de mooie vrouw was van de helmenmaker.

Het voorhoofd rimpelig en kaal, Auguste Rodin, de kin verdubbeld, dof de ogen, Celle qui fut la belle heaulmière, Musée Français de la Carte à Jouer, de lokken grijs, de wenkbrauw kaal; Issy-les-Moulineaux de blik die kooplui heeft bedrogen, vervallen zonder mededogen. De neus gekromd, behaard het oor, de mond waarvoor eens mannen vlogen, nu droog en bloedeloos en goor!

Celle qui fut la belle heaulmière The Beautiful Helmet-Maker’s Wife

Les femmes d’un grand âge sont très rarement Elderly nudes are very rare in sculpture. représentées nues dans la sculpture. Cette This moving sculpture by Auguste Rodin statue émouvante d’Auguste Rodin (1840- (1840-1917), with whose work Rik Wouters 1917), dont Rik Wouters connaissait bien was very familiar, was part of his Gates to Hell, l’œuvre, est un élément de la porte monumen- the monumental bronze gate of the Parisian tale en bronze du Musée des Arts décoratifs museum for the decorative arts (1887). de Paris, la Porte de l’Enfer (1887). Rodin, who was a great admirer of Michel- Rodin, lui-même grand admirateur de Michel- angelo, used the motif again afterwards. Ange, réutilisa ce thème pour des statues en The sculpture exists in marble and bronze. marbre et bronze. On connaît l’identité de la We also know the 82-year old woman who femme de 82 ans qui posa pour lui. posed for this sculpture.

L’œuvre s’inspire d’un poème du 15e siècle The sculpture is inspired by a fifteenth- de François Villon dans laquelle une ancienne century poem by François Villon in which a courtisane déplore les ravages du temps : woman mourns her former beauty. Les regrets de la belle heaulmière. The title is: The Beautiful Helmet-Maker’s Wife Speaks to the Prostitutes. Quand me regarde toute nue, Et je me voy si très-changée, Now wrinkled forehead, hair gone grey, Pauvre, seiche, maigre, menue, Sparse eyelashes, eyes so dim, Je suis presque toute enragée. That laughed and flashed once every way. Qu’est devenu ce front poly, And reeled their roaming victims in. Ces cheveulx blonds, sourcilz voultyz, Nose bent from beauty, ears thin. Grand entr’œil, le regard joly, Hanging down like moss, a face. Dont prenoye les plus subtilz ; Pallid, dead and bleak, the chin Furrowed, a skinny-tipped disgrace. 25

Rik Wouters, Dromerij, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

In 1907 dong de 25-jarige Rik Wouters, die was opgeleid als beeldhouwer, naar de prestigieuze Godecharleprijs voor beeldhouwkunst. Hij wilde een danseres voorstellen die haar ene voet kruiselings voor de andere zet, licht achterover leunt en haar armen in de hoogte achterwaarts strekt. Dat is min of meer de vijfde basispositie van het klassieke ballet.

In haar memoires beschrijft zijn vrouw en model Nel hoe ze, ziek, haar armen niet omhoog kon houden. Hierdoor veranderde de geplande danseres in deze naakte vrouw. Ze is meer dan levensgroot. Of het verhaal klopt, is niet bekend.

Dromerij boetseerde Wouters eerst in klei, daarna mouleerde hij het in gips en vervolgens werd het in brons gegoten, in maar één bronzen exemplaar. Her en der zijn de afdrukken van het mes en de duim van de beeldhouwer te zien. Zo’n ‘geaccidenteerd’ oppervlak biedt kansen voor een spel met het licht, zoals in Wouters’ schilderijen.

Rêverie Dreaming

En 1907, Rik Wouters a 25 ans. Il a suivi une In 1907, 25-year old Rik Wouters, who had formation de sculpteur, et espère remporter trained as a sculptor, participated in a le prestigieux Prix Godecharle de la sculpture. competition for the prestigious Godecharle Son intention est de représenter une dan- Prize for sculpture. He wanted to represent seuse croisant un pied devant l’autre, légè- a dancer who crosses one foot before the rement penchée en arrière et levant les bras. other, leaning slightly backwards and raising C’est plus ou moins la cinquième position de her arms in an attitude. This position more base du ballet classique. or less resembles the fifth basic position in classic ballet. Sa femme et son modèle Nel écrit dans ses mémoires qu’elle était malade et ne pouvait In her memoirs his wife and model Nel lever les bras. La danseuse devint donc cette describes how she was ill and was therefore femme nue, plus grande que nature. Ce fait unable to hold her arms up. As a result, the n’a pas pu être confirmé. dancer morphed into this female nude. She is larger than life. We have no idea whether this Wouters fit d’abord cette sculpture en argile story is true. qu’il moula dans du plâtre, puis coula dans le bronze en un seul exemplaire. On y décèle çà Wouters initially modelled Dreaming in clay, et là des marques du couteau et du pouce then in plaster, after which it was cast in du sculpteur. Une telle surface accidentée bronze, in just one bronze copy. Here and se prêtait parfaitement aux jeux de lumière there you can make out the imprints of the de ses toiles. sculptor’s thumb and the intaglio of the knife. An “accidented” surface like this one offers opportunities for the light to reflect on it, as is the case in Wouters’s paintings. 26

Gustave Moreau, Venus, Musée Gustave Moreau, Parijs

Thema’s uit de Grieks-Romeinse mythologie (en de Bijbel) vormen de hoofdmoot in de meer dan 8000 werken van Gustave Moreau (1826-1898), wiens Parijse atelier nu een museum is.

De schilder Moreau beeldhouwde ook, vooral in was. Zoals veel kunstenaars was hij na een Italiëreis onder de indruk van Grieks-Romeinse beeldhouwkunst. Moreau verzamelde in Parijs afgietsels van befaamde beelden, zoals de Laocoöngroep en de Belvedere Torso uit de Vaticaanse Musea. Hij bezat ook een collectie foto’s van antieke beelden.

De gespierde Belvedere Torso behoort tot de meest invloedrijke beelden uit de beeldhouwkunst. Michelangelo bevorderde torso’s tot een beeldtype en Auguste Rodin maakte enkele befaamde vrouwelijke torso’s. Moreaus Venus lijkt wel een vrouwelijke variant van de Belvedere Torso.

Vénus Venus

Les thèmes de la mythologie gréco-romaine Themes from Greek-Roman mythology (and (et biblique) constituent l’essentiel des the Bible) are the main themes in the more quelque 8 000 œuvres de Gustave Moreau than 8,000 works which Gustave Moreau (1826-1898), dont l’atelier parsien est (1826-1898) left in his Paris studio, which aujourd’hui un musée. has since been turned into a museum.

Le peintre Moreau était aussi sculpteur sur But Moreau was also a sculptor, mainly cire. Comme beaucoup d’artistes, il avait working in wax. Like many artists, he travelled été très impressionné par la statuaire gré- to Italy where he was inspired by Greek- co-romaine lors d’un voyage en Italie. Moreau Roman sculpture. In Paris, Moreau collected rassembla à Paris une collection de plâtres de copies of famous sculptures, such as the statues célèbres, comme le groupe du Lao- Laocoön group and the Belvedere Torso in the coon et le Torse du Belvédère des Musées du Vatican museums. He also owned a collection Vatican. Il possédait également une collection of photos of antique sculptures. de photos de statues antiques. The muscular Belvedere Torso is probably one Le torse musclé dit Torse du Belvédère of the most influential sculptures we know. compte parmi les sculptures qui ont exercé Michelangelo sculpted endless torsos, while la plus grande influence sur les artistes. Auguste Rodin created several famous female Michel-Ange éleva les torses au rang de torsos. Moreau’s Venus resembles a female sculptures à part entière et Auguste Rodin variant of the Belvedere Torso. produisit quelques torses féminins célèbres. La Vénus de Moreau pourrait être une version féminine du Torse du Belvédère. 27 28

Anoniem, Sater of Pan, Musée Royal de Mariemont, Morlanwelz

Saters, faunen en de god Pan waren in de oudheid creaturen die verbonden werden met de natuur, losbandigheid, vrij- postigheid, muziek ook. Als ze al niet als halve dieren werden voorgesteld, met hoorns en bokkenpoten.

Schoonheden zijn deze mans- figuren niet echt, en dat werd ook Rik Wouters, niet verwacht. Ze zien er dikwijls Naaktstudie, Koninklijk Museum voor wat krampachtig uit en lijken Schone Kunsten Antwerpen te springen, dansen, lopen… Ze maken vaak ook hun op- wachting bij bacchanalen en Met dit vrouwelijke naakt dat met opgeheven armen doende is met haar haar, aanverwante feestelijkheden, sluit Rik Wouters zich aan bij een motief uit de Grieks-Romeinse oudheid: de waarop ze volgens de mythen godin Venus die pas uit bad komt en haar haar uitwringt. Dat wordt hier een niet zelden nimfen lastigvallen. tafereel uit het leven zoals het dagelijks is.

Geheel op z’n Wouters laat de schilder het licht het werk doen. De achtergrond is nauwelijks uitgewerkt. Het blauw wekt de suggestie van water. Zoals Het Zotte Geweld / De Dwaze Maagd is dit werk van 1912.

Satyre/Pan Satyr/Pan Etude de nu Nude Study

Les satyres, faunes et le dieu Pan étaient Satyrs, fauns and the god Pan were all creatures Rik Wouters traite dans ce nu de femme se With this nude study of a women who has dans l’Antiquité des créatures associées à who, in Antiquity, were associated with nature, relevant les cheveux un thème de l’Antiquité raised her arms to do her hair, Rik Wouters la nature, la débauche, l’effronterie... et la debauchery, brash behaviour and music. Some gréco-romaine : la déesse Vénus sortant du refers to a motif from Greek-Roman Antiquity, musique. Quand ils n’étaient pas représentés artists went even further, representing them as bain et tordant sa chevelure. Il en fait ici une namely that of the goddess Venus who has just en êtres mi-homme, mi-bête, avec cornes et half-animals, with the horns and legs of a goat. scène du quotidien. finished bathing and is wringing out her hair. pieds de boucs. Here this becomes a scene from daily life. These male figures are not exactly beautiful, Comme toujours chez Rik Wouters, la lumière Ces hommes-animaux ne sont pas vraiment nor were they expected to be. They often look est mise pleinement à contribution.Le fond du As usual, the painter Wouters focuses on the des beautés. Ce n’était d’ailleurs pas le somewhat forced and seem to leap, dance, tableau est à peine traité. Seul le bleu suggère light. The background is scarcely developed. but. Ils ont souvent l’air crispé et semblent run… They frequently appear at Bacchanalian l’eau. Comme la Vierge folle, cette toile date The colour blue suggests water. Like Het Zotte sauter, danser, courir... Ils participent aux feasts and other related festivities, where, de 1912. Geweld this work dates from 1912. bacchanales et autres fêtes de ce genre, et according to the myths, they often accosted poursuivent les nymphes de leurs ardeurs. nymphs. 29 30

Toen de Nederlandse schilder Jan Sluijters (1881-1957) dit naakt schilderde in 1912 – het jaar waarin Rik Wouters zijn Het Zotte Geweld / De Dwaze Maagd maakte – was hij sinds een zestal jaar terug van een verblijf in Italië en Parijs, waar hij kennismaakte met het felle fauvis- me. Sluijters was ook een bewonde- raar van Vincent Van Gogh. Dat blijkt uit het felle en opmerkelijke coloriet van dit doek, de opvallende borstel- streken en de grillige contouren van het vrouwenlichaam.

Curator Herwig Todts: “In Parijs had Sluijters ook geleerd dat de prostituees die Edgar Degas en Henri de Toulouse-Lautrec hadden geschilderd, veel opwindender ogen Jan Sluijters, dan academische naakten.” Rik Wouters, Gehurkt naakt, Naakte vrouw, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen Omstreeks 1910 schilderde Sluijters meermaals zijn nieuwe vriendin Greet Van Cooten, naakt en in een verleidelijke pose. Met dikke omtreklijnen schetste Rik Wouters een stevige, wijdbeense vrouw in een wat bizarre houding, zonder gezicht. Of beter: met een hoofd waarvan het gezicht is zwart gemaakt. Femme nue Female Nude Achter haar lijkt haar schaduw op te doemen.

Le peintre néerlandais Jan Sluijters (1881- When the Dutch painter Jan Sluijters (1881- 1957) peignit ce nu en 1912 – l’année où 1957) painted this nude in 1912 – the same Rik Wouters produisait sa Vierge folle – six year in which Rik Wouters sculpted his Mad ans après un séjour en Italie et à Paris, où il Maiden – he had returned to the Netherlands avait découvert le fauvisme. Sluijters était six years earlier after spending time in Italy également un grand admirateur de Vincent and Paris, where he was introduced to Fau- Van Gogh, comme en témoignent la palette vism. Sluijters also admired Vincent Van Gogh, vive de cette toile, le trait de pinceau et les as is evidenced from the striking and bright contours fantaisistes du corps féminin. colours of the canvas, the open brushwork and the erratic contours of the female body. Le commissaire Herwig Todts : “Sluijters avait aussi découvert à Paris que les prostituées Curator Herwig Todts: “In Paris, Sluijters had qu’avaient peintes Edgar Degas et Henri also learned that the prostitutes that Edgar de Toulouse-Lautrec étaient visuellement Degas and Henri de Toulouse-Lautrec had Nu accroupi Nude Woman Squatting beau- coup plus stimulantes que les nus painted looked much more exciting than académiques.” academic nudes.” Rik Wouters a dessiné à traits épais une Rik Wouters used a broad outline to draw this femme nue aux solides jambes, dans une sturdy, wide-legged, faceless woman in a Vers 1910, Sluijters fit plusieurs tableaux de Around 1910, Sluijters painted several nude pose quelque peu étrange, et sans visage. somewhat strange pose. Or actually, her face sa petite amie Greet Van Cooten, nue et portraits of his new girlfriend, Greet Van Cooten, Ou plutôt un visage noirci. Derrière elle, son is blacked out. Her shadow seems to loom up prenant une pose provocatrice. in a seductive pose. ombre est presque menaçante. behind her. 311 2

Liber cronicarum cum figuris et ymaginibus ab inicio mundi (Dance macabre) Jacques Sonck, Het beeld van Rik Wouters is het uitgangspunt van de expo en ook het ideale Zonder titel, beeld om de museumklas mee te starten Na het weghangen van jassen en Fotomuseum provincie Antwerpen rugzakken, gaan we met de klas direct naar de exporuimte op -2 en nemen plaats op de rode kussens rond dit beeld. Welkom op de tentoonstelling Zot Geweld... (+ wat kan/mag in de expo...) Wat zien we? Via een vraag-Rode draad doorheen de musuemklas wordt het zoeken naar wat ‘zot’ is en wat ‘normaal’. Misschien is iets ‘zots’ op de ene plek of moment wel iets ‘normaal’ op een andere plek of moment ...is iets zot in evenwicht? zotte en normale dansen, naar de exporuimte op -2 en nemen plaats op de rode kussens rond Portretfotograaf Jacques Sonck (1949) brengt bij voorkeur dit beeld. Welkom op de tentoonstelling markante mensen in beeld: niet-alledaagse personages, archetypen, excentriekelingen vaak. Hij doet dat analoog en in zwart-wit, en zonder dat hij als fotograaf oordeelt, melancholisch of ironisch wordt, of sensatie zoekt.

Sonck zelf zegt over zijn straat- en studioportretten: “Mensen moeten echt iets extra hebben iets heel speciaals, voor ik ze voor mezelf wil fotograferen. Ik ben portretfotograaf, maar ik kies mijn modellen zelf.” Naar zijn eigen zeggen wordt deze sociale-portret fotograaf geïnspireerd door het werk van de Amerikaanse fotografe Diane Arbus (1923-1971) en de Duitser August Sander (1876-1964).

De parabel van de wijze en dwaze maagden De parabel van de wijze en dwaze maagden

In deze voorstelling brengt Pieter Bruegel de In deze voorstelling brengt Pieter Bruegel de evangelische parabel van de vijf wijze en vijf evangelische parabel van de vijf wijze en vijf dwaze maagden in beeld. De eerste zijn ijverig dwaze maagden in beeld. De eerste zijn ijverig Sans titre Untitled bezig en hun olielampen blijven branden. De bezig en hun olielampen blijven branden. De dwaze maagden dansen lichtzinnig op de dwaze maagden dansen lichtzinnig op de Le portraitiste Jacques Sonck (1949) photo- The portrait photographer Jacques Sonck muziek van een doedelzakspeelster en hun muziek van een doedelzakspeelster en hun graphiait de préférence des excentriques, des (1949) likes to portray striking figures that personnes hors du commun, des archétypes. are different. The people he photographs are gerief ligt werkloos op de grond. De olielampen gerief ligt werkloos op de grond. De olielampen Ses clichés en noir et blanc sans prise de often archetypes or eccentrics. He uses black zijn leeg. “Geef ons van jullie olie, want onze zijn leeg. “Geef ons van jullie olie, want onze position du photographe sont mélancoliques, and white film and analogue cameras, without lampen doofden uit,” staat onderaan in het lampen doofden uit,” staat onderaan in het ironiques ou recherchent la sensation. judging his sitters, without becoming melan- Latijn. Het antwoord is: “Geen denken aan, Latijn. Het antwoord is: “Geen denken aan, cholic or ironic or striving for sensation. anders hebben we er allebei niet genoeg.” anders hebben we er allebei niet genoeg.” Sonck à propos de ses portraits de rue et de studio : “Je dois détecter chez mes modèles Sonck says the following about his street In de bovenste helft is duidelijk voor wie In de bovenste helft is duidelijk voor wie quelque chose de très spécial avant d’avoir and studio portraits: “People really need Christus de hemelpoort opendoet op de dag Christus de hemelpoort opendoet op de dag envie de les photographier. Je suis portrait- to have that something extra, something des oordeels… (Op de trap van de vijf dwaze des oordeels… (Op de trap van de vijf dwaze iste, mais je choisis moi-même mes modèles.” very special, which inspires me to take their maagden staat voor alle duidelijkheid in het maagden staat voor alle duidelijkheid in het Cet humaniste dit avoir été influencé par la photo. I may be a portrait photographer but I Latijn: “Ik ken u niet.”) Latijn: “Ik ken u niet.”) photographe américaine Diane Arbus (1923- choose my own models”. This social portrait 1971) et l’All mand August Sander (1876-1964). photographer was, among others, inspired by Er zijn in de kunst nogal wat voorstellingen Er zijn in de kunst nogal wat voorstellingen the work of the American photographer Diane Arbus (1923-1971) and the German August van de Dwaze en Wijze Maagden. Dwaasheid van de Dwaze en Wijze Maagden. Dwaasheid Sander (1876-1964). wordt daarin telkens weer geïllustreerd door wordt daarin telkens weer geïllustreerd door zorgeloos genieten, zoals dansen, en wijsheid zorgeloos genieten, zoals dansen, en wijsheid door werklust. door werklust. 32

Heinrich Aldegrever De 7 planeten - Venus, Collections artistiques de l’Université de Liège

We kijken frontaal naar de naakte godin van de liefde, Venus, met haar hoofd in profiel. Ze houdt met haar ene hand het handje van Cupido vast (het jongetje met pijlen en boog) en met haar andere een gouden beker. Achter haar zitten op het bed twee geliefden te doen waar Venus voor staat: elkaar knuffelen.

Deze gravure komt uit een reeks van zeven waarin de renaissance-kunstenaar Heinrich Aldegrever (1502-ca. 1561) de toen bekende planeten voorstelde in de gedaante van antieke goden: Apollo, Diana, Mars, Mercurius, Jupiter, Saturnus en Venus. Aldegrever is zichtbaar beïnvloed door zijn landgenoot Albrecht Dürer, en zijn Venus herinnert ook aan de robuuste (bijna-) naaktfiguren van zijn oudere tijdgenoot Jan Gossaert, die in onze streken pionierde met antieke naakten.

Het is voor Aldegrever duidelijk nog zoeken naar de ideale naaktvoorstelling.

Vénus (de la série Les sept planètes) Venus (from the series ‘The seven planets’)

Nous sommes face à la déesse de l’amour, This is a frontal representation of a nude Ve- Vénus, nue et le visage de profil. Elle tient nus, the goddess of love, whose face is seen par la main Cupidon (l’enfant à l’arc et aux in profile. She holds Cupid’s hand (the boy with flèches) et a dans l’autre main une timbale the bow and arrows) in one hand and a golden d’or. Derrière elle, deux amoureux assis sur cup in the other. Behind her are two lovers on un lit s’enlacent. the bed, doing exactly what Venus dictates, namely making love. Cette gravure provient d’une série de sept dans lesquelles l’artiste de la Renaissance This print is one of a series of seven, in which Heinrich Aldegrever (1502-vers 1561) donne the Renaissance artist Heinrich Aldegrever aux planètes connues à l’époque les traits des (1502-c. 1561) represented the planets that dieux antiques : Apollon, Diane, Mars, Mercure, had been discovered by then as the gods of Jupiter, Saturne et Vénus. Aldegrever est Antiquity, namely Apollo, Diana, Mars, Mercury, clairement influencé par son compatriote Jupiter, Saturn and Venus. Aldegrever was Albrecht Dürer, et sa Vénus rappelle aussi les visibly influenced by another German robustes personnages presque nus de son artist, Albrecht Dürer, and his Venus is also contemporain Jan Gossaert, pionnier dans reminiscent of the robust (almost) nudes of nos contrées de la peinture de nus antiques. his older contemporary, Jan Gossaert, who was the first to create antique nudes in the Aldegrever est ici manifestement encore en Low Countries. quête du nu idéal. Aldegrever was clearly still searching for the ideal representation of a nude. 33 34

Lucas Cranach (1472-1553) schilder- de veel Bijbelse en mythologische personages en taferelen: Eva, Venus, nimfen, het Parisoordeel… Hij was in 1509 de eerste benoorden de Alpen die de liefdesgodin Venus naakt en levensgroot schilderde.

De Grieks-Romeinse oudheid diende lang als alibi voor het afbeelden van naakten. Die van Cranach zijn sensueel en meteen herkenbaar. Picasso bewonderde ze om hun gracieuze lijnenspel.

De functie van naakten was dubbel: ze trekken de blik aan en tegelijk waarschuwen ze. Dat is onder meer Lucas Cranach, Eva, het geval voor deze Eva die Adam de Peter Paul Rubens, Anatomische Studie, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen appel aanreikt. De zondeval was een Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen van Cranachs meest populaire voor- stellingen, vaak met Adam erbij. Zo Van Rubens (1577-1640) is bekend dat hij tijdens zijn jarenlange verblijf in kon je legitiem zowel een mannelijk Italië als twintiger heel veel schetsen maakte, onder meer naar antieke als een vrouwelijk naakt schilderen. naakten. Die gebruikte hij als een soort van databank van beelden, die hij later in zijn schilderijen kon gebruiken. Dat deed hij ook intens. De correcte weergave van lichaamshoudingen, spieren en beweging was essentieel voor een schilder als hij, die hield van dynamiek.

In een tekst schrijft Rubens dat de antieke beeldhouwkunst voor een moderne kunstenaar het vertrekpunt moet zijn en dat je moet proberen ook Eve Eve het inwendige van het lichaam te vatten en te begrijpen. Lucas Cranach (1472-1553) peint quantité Lucas Cranach (1472-1553) painted several de scènes bibliques et mythologiques : Eve, Biblical and mythological characters and Vénus, des nymphes, le Jugement de Paris… scenes, including Eve, Venus, nymphs, the Il fut le premier des artistes au nord des Alpes Judgment of Paris and so on. He was the first à peindre Vénus nue grandeur nature (1509). artist to the north of the Alps to paint a life- Muscles Muscles size nude Venus (1509). L’Antiquité gréco-romaine servit longtemps à On sait que Rubens (1577-1640) produisit We know that Rubens (1577-1640) created justifier la représentation de corps nus. Les For centuries, Greek-Roman Antiquity was quantité de croquis pendant son long séjour several sketches during his many years in Italy nus de Cranach frappent particulièrement par used as an excellent excuse to depict nudes. en Italie, de nus antiques notamment. Le in his early twenties, inspired among others leur sensualité. Picasso les admirait pour leurs Cranach’s nudes and sensual and easy to jeune peintre se constitua un stock d’images, by antique nudes. He relied on these sketches courbes gracieuses. recognise. Picasso admired these works for dans lequel il puisa largement toute sa vie like an image database, which he would the gracious linework. pour ses tableaux. La reproduction minutieuse subsequently incorporate in his paintings. The Le nu avait une double fonction : il attirait le des positions du corps, des muscles et des correct representation of poses, muscles and regard et servait de mise en garde. C’est Nudes had a double function: they attract the mouvements était essentielle pour un peintre movement was crucial for a painter like Rubens, notamment le cas de cette Eve tendant la gaze and also serve as a warning. This is the passionné par la dynamique comme lui. who painted such energetic, dynamic paintings. pomme à Adam. La Chute originelle était case, among others for this Eve, who hands un des thèmes les plus traités par Cranach. Adam an apple. The Fall from Grace was one Rubens écrit que la statuaire antique est la Rubens writes that antique sculpture should La présence d’Adam sert d’alibi à la peinture of Cranach’s most popular themes, often also base de départ de la peinture et qu’un artiste be the starting point for any modern artist d’un nu féminin. featuring Adam. It was a legitimate way of moderne doit essayer de comprendre et saisir and that you should also try to capture and painting both a male and a female nude. jusqu’à la structure interne du corps. understand the body’s inner workings. 35

In de laatste drie jaar van zijn leven maakte de jonggestorven tekenaar, schilder en beeldhouwer Amedeo Modigliani (1884-1920) een reeks van dertig vrouwelijke naakten. De rechtstaande en zittende figuren ogen eerder gereserveerd, de liggende en ‘onpersoonlijkte’ daarentegen lijken zich aan de kijker ‘aan te bieden’. Dit doek, met warmkleurig decor en tapijt, behoort tot de eerste soort.

Modigliani wekte met zijn naakten opschudding in Parijs. Zijn meest intieme portretten zijn die van twee geliefden: Béatrice Hastings en Jeanne Hébuterne.

Hij liet zich onder meer inspireren door Afrikaanse sculpturen, cycladische beeldjes uit de Griekse oudheid en symbolistische teksten, en ook door voorgangers-naaktschilders van Titiaan tot Manet en Cézanne. De gestileerde ovale gezichten, de langgerekte halzen en de tot omtreklijnen herleide amandelogen behoren tot zijn vormentaal.

Nu assis Seated nude

Le dessinateur, peintre et sculpteur Amedeo In the last three years of his life, the Modigliani (1884-1920) produit dans les trois draughtsman, painter and sculptor Amedeo dernières années de sa courte existence une Modigliani (1884-1920), who died young, série de trente nus féminins : des femmes created a series of thirty female nudes. debout et assises plutôt réservées, des The standing and seated figures look rather figures allongées dépersonnalisées qui reserved. The reclining and “impersonal” semblent au contraire s’offrir au spectateur. nudes, meanwhile, seem to “offer” them- Cette toile au décor en teintes chaudes avec selves to the observer. This canvas, with its tapis relève de la première catégorie. Les nus warm background and rug, belongs to the de Modigliani firent scandale dans la bonne former category. Modigliani caused quite a société parisienne. Ses portraits les plus stir in Paris with his nudes. His most intimate intimes sont ceux de deux femmes qu’il aima : portraits depict his two lovers, Béatrice Béatrice Hastings et Jeanne Hébuterne. Hastings and Jeanne Hébuterne.

Modigliani s’inspirait des sculptures africaines, Modigliani was inspired among others by de l’art cycladique de l’Antiquité grecque, African sculptures, Cycladic figurines from de textes symboliques et d’artistes passés Greek Antiquity, symbolic texts and prede- maîtres dans la peinture de nus, de Titien à cessors who also painted nudes, such as Manet et Cézanne. Son langage esthétique Titian, Manet and Cézanne. Typical features est aisément identifiable, avec ses figures of his formal language include the stylised, féminines aux visages ovales stylisés, longs oval faces, the elongated necks and the blank cous gracieux et yeux en amande réduits à almond-shaped eyes, which have no pupils or un contour. irises. This is a luscious nude. Amedeo Modigliani, Zittend naakt, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen 36

Foto’s van Gerhard Riebicke in: Hans Surén, Mensch und Sonne: arisch-olympischer Geist, Berlijn, 11e druk, 1936,KU Leuven, Universiteitsbibliotheek Werner Suhr, Der nackte Tanz, Hamburg, Robert Laurer Verlag, Musea & Erfgoed Mechelen

In het interbellum hadden nudisme en naturisme – Freikörperkultur – in Duitsland veel aanhang, zowel politiek rechts als links. De nieuwe maatschappij moest volgens de beoefenaars starten met de bevrijding en de disciplinering van het gezonde, mooie lichaam.

De Duitse fotograaf Gerhard Riebicke (1878-1957) specialiseerde zich in sport, dans en naturisme. Zijn foto’s verschenen in Duitse magazines en boeken. Op de foto in Der Nackte Tanz maken twee mannen en een vrouw een uitbundige sprong. Auteur Werner Suhr, een danscriticus, promootte het naturisme. Zijn werk belandde in 1938 op de lijst van verboden boeken. Der Nackte Tanz, Der Nackte Tanz, De militaristische blotelijvencultus van Hans Surén (1885-1972) vond À l’entre-guerre, le nudisme et le naturisme During the years in between the two World wel steun bij de nationaal-socialisten. Net als Riebicke sloot hij zich (Freikörperkultur) sont très populaires en Wars nudism and naturism – Freikörperkultur aan bij Hitlers NSDAP. Surén stond in voor educatieve Allemagne, à droite comme à gauche de – was endorsed across the entire political programma’s ter bevordering van een gezond lichaam. l’échiquier politique. La Nouvelle Société doit spectrum. Practitioners felt that the new so- commencer par la libération du corps et la ciety had to start by liberating and disciplining discipline corporelle. the healthy, beautiful body. Zonlicht, naaktheid en gezond leven worden in dit boek Le photographe allemand Gerhard Riebicke The German photographer Gerhard Riebicke gepromoot als dé weg naar een gelukkig leven, zowel voor (1878-1957) s’était spécialisé dans le sport, (1878-1957) specialised in sport, dance, individuen als voor een gemeenschap, een Volk. la danse et le naturisme. Ses photos étaient and naturism. His photos were published in publiées dans des magazines et livres German magazines and books. In the photo in allemands. Sur la photo dans Der Nackte Tanz, Der Nackte Tanz two men and a woman leap deux hommes et une femme nus font un grand exuberantly. The author Werner Suhr, a dance saut dynamique. Le naturisme était prôné par critic, promoted naturism. In 1938, his book l’écrivain et critique de danse Werner Suhr. was banned. Son ouvrage fut mis à l’index en 1938. The national-socialists did, however, endorse Le culte militariste du naturisme d’Hans Surén the militarist nude body cult of Hans Surén (1885-1972) était en revanche du goût des (1885-1972). Like Riebicke, he joined Hitler’s Nazis. Tout comme Riebicke, Surén avait rejoint NSDAP. Surén was in charge of all educational le parti national-socialiste d’Hitler. Il était programmes to promote a healthy body. chargé des programmes éducatifs promouvant un corps sain. In this book, sunlight, nudity and healthy living were promoted as the way toweards a Soleil, nudité et vie saine sont prônés dans ce happy life, both for individuals as well as for a livre comme l’unique moyen d’atteindre le bon- community, a Volk. heur de l’individu, de la co munauté, du Volk. 37

In de naakten die Karel Appel eind jaren 1950 borstelde is de toen al beroemde Cobra-kunstenaar op zijn best. Met vlotte penseelstreken en palletmesvegen geeft hij vorm aan de wellust. Barbaars naakt lijkt wild gecomponeerd, maar is beheerst. Het kleurenpallet is beperkt: een sombere achtergrond van diep- zwarten en nachtblauw met daarop een wit ‘lichaam’ verhevigd met helgele en vuurrode kleurvlakken. Enkele zwarte contouren geven hoofd, borsten, vagina en dijen van een vrouw aan.

Appel creëert een dubbelzinnig beeld van de vrouw. Is het een liefdesver- klaring aan het lichaam of een afrekening? Of is het gewoon een festijn van bevrijde schilderkunst en een ode aan de verf? “Ik schilder als een barbaar in deze barbaarse tijd,” zei hij in De werkelijkheid van Karel Appel, de iconische film van Jan Vrijman uit 1962 over hem.

Veel dichter bij zot geweld kun je niet komen.

Nu barbare Barbarian Nude

Karel Appel est déjà connu à la fin des années In the nudes which Karel Appel created at the 1950. Le cofondateur du mouvement Cobra end of the Fifties, the Cobra artist, who was révèle son talent de peintre dans ses nus already famous at the time, is at his best. He croqués de quelques traits de pinceau et de portrays sensual lust with deft brushwork and couteau à palette. La composition appa- swift movements of his pallet knife. While the remment hâtive de ce Nu barbare est en fait composition of Barbarian nude may look wild parfaitement étudiée. Sa palette est réduite at first glance, it is actually very controlled. : un fond sombre de noir profond et bleu nuit The artist uses a limited range of colours: sur lequel ressort un corps blanc relevé de a dark background of deep blacks and the touches vives de jaune et rouge. La tête, les deepest blue, with a white “body”, which has seins, le sexe et les cuisses d’une femme sont been brightened up with vibrant yellow and suggérés de quelques contours noirs. fiery red colour planes. The few black contours indicate the outline of a head, breasts, vagina Appel nous livre une image ambiguë de la and thighs of a woman. femme. Faut-il y voir une déclaration d’amour au corps féminin ou un règlement de compte ? Appel creates an ambiguous picture of a Ou tout simplement une bacchanale d’art woman. Is this a declaration of love to the pictural, une ode à la peinture ? “Je peins body or is he settling a score? Or is this just a comme un barbare en ces temps barbares,” perfect example of liberated painting and an Karel Appel, déclare-t-il dans le beau film De werkelijkheid ode to paint? “I paint like a barbarian in these Barbaars naakt, van Karel Appel (La réalité de Karl Appel), que barbarian times”, he famously said in De wer- SMAK, Gent lui consacre Jan Vrijman en 1962. kelijkheid van Karel Appel, the iconic film which Jan Vrijman made about him in 1962. Vous ne pouvez pas obtenir beaucoup plus proche de la Vierge Folle. You cannot approximate a mad maiden any better than this. 38

Kati Heck, Muse kommt flöten... (saftiger Freund Pegasus), Stichting De Arend - Courtesy Tim Van Laere Gallery, Antwerpen

Dit monumentale schilderij van de Duits-Belgische kunstenares Kati Heck (1979) wordt bevolkt door een vrouw met een paar- denkop. Dat verwijst naar het gevleugelde paard Pegasus uit de Griekse mythologie en naar Jordaens’ schilderij hiervan. Ze wordt omringd door (zatte? gedrogeerde?) jonge mensen en iemand die wortelschiet. Verder zijn er een wind blazende wolk (de fluitende ‘Muse’ uit de titel?), een oudere man die verdacht op een kunstverzamelaar lijkt, en twee arendachtige vogels.

Het tafereel is typisch voor Hecks absurdistische universum. Muse kommt flöten... Muse kommt flöten... De fotorealistisch uitgewerkte portretten contrasteren met (saftiger Freund Pegasus) (saftiger Freund Pegasus) schetsmatige en onafgewerkte partijen. Centraal bovenaan staat Cette toile monumentale de l’artiste belgo- This monumental painting by the German- ‘kann man’. Is in de picturale werkelijkheid alles mogelijk en allemande Kati Heck (1979) s’articule autour Belgian artist Kati Heck (1979) portrays a toegelaten? Hoe dan ook, het punkachtige werk van Heck d’une femme à tête de cheval. Elle est woman with a horse’s head, in reference to the inspirée du cheval ailé Pégase de la mytho- winged horse Pegasus in Greek mythology and sprankelt van zottigheid en (gefingeerd) pervers geweld. logie grecque et du tableau de Jordaens sur Jordaens’s painting of it. She is surrounded by le même thème. Elle est entourée de jeunes (drunken? drugged?) youngsters and someone hommes (saouls? drogués ?) dont un prend who is taking root. We also see a cloud racine, d’un nuage soufflant du vent (la Muse blowing wind (the whistling “Muse” in the jouant de la flûte du titre ?), d’un homme âgé title?), an elderly man who looks suspiciously qui ressemble à un collectionneur d’art et de like an art collector and two eagle-like birds. deux oiseaux. This scene is typical of Heck’s absurdist La scène est caractéristique de l’univers universe. The photo-realistic portraits absurde de Kati Heck. Le photoréalisme des contrast with the unfinished, sketch-like parts portraits contraste avec des éléments of the painting. At the top centre of painting schématiques et inachevés. Tout est-il the artist has written “kann man”. permis dans la réalité picturale ? Cette Is everything possible and admitted in picto- œuvre d’inspiration punk regorge quoi qu’il rial reality? Regardless, Heck’s punk-like work en soit d’une folle énergie et d’une violence is teeming with fun, madness and (feigned) faussement perverse. perverted violence. 39

Auguste Leveque, Bacchanaal, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

Voor en na 1900 zijn voorstellingen van saters, bacchanten of maenaden (vrouwelijke volgelingen van de Grieks-Romeinse wijngod Dionysus) en nimfen populair in de kunst. Hun bacchanalen waren woeste en losbandige orgieën die met de cultus van Dionysus of Bacchus verbonden waren.

Reeds in de 16de en 17de eeuw waren bacchanalen geliefd in de schilderkunst. We kennen er van Rubens, Poussin, Jordaens en veel andere kunstenaars… Zo’n antiek onderwerp was een alibi om volop naakten in de meest uiteenlopende poses te kunnen schilderen.

Auguste Levèque (1866-1921) plaatst zich in die traditie met Bacchanale Bacchanal deze monumentale wriemeling van hoofdzakelijk vrouwelijke Les représentations artistiques de satyres, Before and after 1900 representations of naakten. Ook Jef Lambeaux’ Dolle lied (1898; nr. 41 op nymphes, bacchantes et ménades (les satyrs, bacchantes or maenads (female deze tentoonstelling) is hiervan een voorbeeld. accompagnatrices du dieu du vin Dionysos) followers of the Greek wine god Dionysus) étaient très populaires au tournant du and nymphs were very popular in art. vingtième siècle. Les bacchanales au nom Their bacchanals were ferocious and Rik Wouters’ Zotte Geweld lijkt wel weggelopen uit dit werk. de Dionysos ou Bacchus devenaient de debauched orgies, which were associated véritables orgies. with the cult of Bacchus or Dionysus.

Les bacchanales sont un sujet cher aux In the sixteenth and seventeenth centuries peintres depuis le 16e siècle. Nous en bacchanals were a favourite theme for connaissons de Rubens, Poussin, Jordaens painters. Rubens, Poussin, Jordaens and et bien d’autres. Un thème antique tel que several other artists created similar paintings. celui-ci était une occasion de montrer des This antique theme was the perfect alibi for corps nus dans les poses les plus diverses. painting nudes in a variety of poses.

Auguste Levèque (1866-1921) s’inscrit dans Auguste Levèque (1866-1921) followed this cette tradition avec cette toile où fourmillent tradition with this monumental painting of des nus essentiellement féminins. La folle writhing female nudes. Jef Lambeaux’s Dolle chanson de Jef Lambeaux (1898 ; n° 41 dans lied (1898; no. 41 in this exhibition) is also cette exposition) en est un autre exemple. an example of this.

La Vierge folle de Rik Wouters semble sortir Rik Wouters’ Mad Maiden would have felt tout droit de ce tableau. equally at home in this work. 40

Pipilotti Rist, I’m not the girl who misses much < Ich bin nicht das Mädchen, das viel vermisst >, Hauser & Wirth Courtesy the artist, Hauser & Wirth and Luhring Augustine

I’m Not The Girl Who Misses Much van de Zwitserse kunstenares Pipilotti Rist (1962) dateert van 1986, de MTV-tijd. Rist danst en springt in het rond – vergelijk met Het Zotte Geweld – en zingt I’m not the girl who misses much.

Dat is een aanpassing van de eerste regel van Happiness is a Warm Gun, een Lennon-song uit 1968 voor de kunstenares Yoko Ono, zijn vrouw: She’s not a girl who misses much. Naar Rists eigen zeggen oefende Ono’s werk invloed uit op haar.

In de postproductie versnelde en vertraagde Rist het afspelen. Hierdoor verhoogde en verlaagde ze haar stem en verschijnen er strepen met een abstraherend effect. De videokwaliteit heeft een I’m Not The Girl Who Misses Much I’m Not The Girl Who Misses Much hoog huis-tuin-en-keuken- gehalte en Rist speelt als een amateur met de mogelijkheden van de toenmalige homevideo. I’m Not The Girl Who Misses Much de l’artiste I’m Not The Girl Who Misses Much by the Swiss Maar alles wat fout lijkt te gaan, is bedoeld. suisse Pipilotti Rist (1962) date de 1986, artist Pipilotti Rist (1962) dates from 1986, l’époque de MTV. Rist danse et saute en ronde, the MTV era. Rist dances and leaps around comme La vierge folle, et chante I’m not the the room – her movements are reminiscent of Rists performance doet denken aan de ‘zotte’ bewegingen van girl who misses much. The Mad Maiden – singing I’m not the girl who misses much. Valeska Gert uit de jaren 1920 (zie 58). Dit is slapstick, softporno en Il s’agit d’une adaptation de la première ‘artistiek verantwoord naakt’ in één. phrase de Happiness is a Warm Gun, une This phrase is an adaptation of the first line chanson écrite par John Lennon en 1968 of Happiness is a Warm Gun, a Lennon song pour son épouse, l’artiste Yoko Ono : She’s from 1968 for his wife, the artist Yoko Ono: not a girl who misses much. Rist dit avoir été She’s not a girl who misses much. Rist said influencée par l’œuvre d’Ono. she was influenced by Ono’s work.

Rist a accéléré et ralenti la scène en postpro- In the post-production Rist speeded up and duction, sa voix produisant des aigus et des slowed down sequences of the film, so her graves qui donnent à l’image une dimension voice alternates between a high pitched abstraite. La vidéo est très clairement de squeal and a funereal dirge. Fluctuating lines production artisanale et Rist joue avec le also appeared, which have an abstract effect. potentiel de la vidéo de l’époque à la manière The quality of the video resembles that of a d’un amateur, mais tout est voulu, jusqu’au home video and Rist toyed with the potential moindre défaut. of this medium at the time. But the effect is deliberate although it seems as if a lot of La performance de Rist évoque les mouve- things have gone wrong. ments incontrôlés de Valeska Gert dans les années 1920 (voir 58) et relève à la fois de la Rist’s performance is reminiscent of the farce, du porno soft et du nu artistique. “crazy” movements of Valeska Gert in the Twenties (see 58). This is slapstick, soft porn and “artistic nudity” all in one. 41

Jef Lambeaux, Het dolle lied, M-Museum Leuven

Dit werk is geïnspireerd op een Oudgrieks thema. Het stelt een oude sater of faun voor. Hij luistert met plezier naar het ‘schuine’ lied dat een bacchante in zijn oor zingt en duwt een kind weg: het is geen lied voor kinderoren… De voorstelling was gedurfd. Van Jef Lambeaux (1852-1908) kennen we ook de beeldengroep Saters en bacchanten en beelden van naakte nimfen. Maar hij is vooral bekend om zijn reuzereliëf van de Menselijke Driften (Jubelpark, Brussel).

Van déze beeldengroep, Het dwaze lied (ook wel Het dolle lied), maakte hij verschillende versies. In 1898 bestelde de stad Brussel een variant voor de publieke ruimte (nu aan de Palmerstonlaan). Het beeld gaf aanstoot, onder meer omdat het “onbetamelijk was voor kinderen”. Lambeaux wekte met zijn werk wel vaker opschudding.

La folle chanson The bawdy song

Cette œuvre est inspirée d’un thème de This work was inspired by an ancient Greek l’Antiquité grecque. Elle présente un vieux theme. It represents an old satyr or faun. He satyre ou faune. Il écoute avec plaisir le chant is visibly amused by the “bawdy” song that grivois qu’une bacchante lui chante à l’oreille a Bacchante is singing in his ear and pushes et repousse un enfant : ce ne sont pas des away a child. This is definitely not a song for chants pour les oreilles innocentes... children’s ears. This was a very bold sculpture. La représentation est osée. On connaît aussi Jef Lambeaux (1852-1908) also created the de Jef Lambeaux (1852-1908) le groupe sta- sculpture group Satyrs and Bacchantes and tuaire Satyres et bacchantes et des statues several sculptures of nude nymphs. He is de nymphes nues. Mais il est aussi connu mainly known for his giant relief of The Human pour son immense bas-relief des Passions Passions (Jubelpark/Parc du Cinquantenaire, humaines (Parc du Cinquantenaire, Bruxelles). Brussels).

Il fit diverses versions de l’ensemble La He created several versions of this group of folle chanson. La Ville de Bruxelles lui en sculptures, entitled The foolish song (or also commanda en 1898 une variante pour l’espace The bawdy song). In 1898, the City of Brussels public (aujourd’hui sur l’avenue Palmerston). commissioned a different version to be La statue fit scandale, étant notamment installed in public space (currently in Palmer- jugée ‘impropre à être exposée au regard des stonlaan/Avenue Palmerston). The sculpture enfants’. Les œuvres de Lambeaux soule- was considered “unfit for children”, causing vaient fréquemment l’indignation du public quite a commotion. But this was not unusual bien pensant. for Lambeaux, whose work was perceived as quite controversial at the time. 42

Berlinde De Bruyckere, V. Eeman, Belfius Art Collection Foto: Mirjam Devriendt

Een figuur waarvan we enkel de voeten en een stuk onderbeen zien – en een vermoeden van een gebogen hoofd – staat op een omgekeerde waskuip. Ze is bedekt met een lichtkleurig, met bloemen bedrukt deken. Dat kan deze onherkenbare en dus onpersoonlijke dekenvrouw zowel verwarmen als verstikken.

Vooraan opent het deken zich. Verschuilt de figuur zich uit schaamte, of wordt haar het zicht op de buitenwereld ontnomen? Wil of mag ze niet gezien worden? Is de vrouw naakt? Is ze slachtoffer (een deken suggereert dakloosheid, slacht- offerschap, vluchtelingen).

De kuip lijkt wel een schavot. Het gaat dus niet over baden, maar over iets onrustwekkends. Dat soort tegenstellingen suggereert in het werk van Berlinde De Bruyckere (1964) ‘de melancholie van de erotiek’: weten en niet-weten, zien en niet-zien, tonen en verbergen gaan hand in hand. Het vertrouwde en herkenbare wordt letterlijk dubbelzinnig.

V. Eeman V. Eeman

Une figure dont on ne voit que les pieds et le A figure of which we can only distinguish the bas de la jambe et devine la tête inclinée est feet and part of the calf – and the hint of a debout sur une lessiveuse renversée. Elle est bent head – is standing on a wash-tub that drapée dans une couverture de couleur claire has been turned over. Her body is covered à fleurs, qui peut aussi bien protéger du froid with a light-coloured blanket, with a floral qu’étouffer ce personnage sans identité. print. It can both warm her and asphyxiate this unrecognisable and therefore impersonal La couverture bée à l’avant. La figure se blanket woman. cache-t-il par honte ou est-elle interdite de communication avec le monde ? Choisit-elle The blanket is open at the front. Is the figure de ne pas se montrer ? Est-elle nue ? Est-ce ashamed and therefore hiding or is her view une victime ? La couverture suggère le statut of the world around her obscured? Are we not de sans-abri, de réfugié. allowed to see her? Does she not want to be seen? Is the woman naked? Is she a victim? La bassine pourrait aussi bien être un The blanket suggests that she is homeless, a échafaud. Elle évoque davantage le danger victim, a refugee. que le bain. Ce genre d’images antagoniques dans l’œuvre de Berlinde De Bruyckere (1964) The tub resembles a scaffold. The subject is reflète ‘la mélancolie de l’érotisme’ : savoir not bathing but something more unsettling. et ignorer, voir et ne pas voir, montrer et These opposites in the work of Berlinde De dissimuler vont toujours de pair chez la Bruyckere (1964) hint at “the melancholy of plasticienne, suscitant l’ambiguïté face à des eroticism”: to know and not know, to see and objets qui nous sont pourtant familiers. not see, to show and conceal. The familiar and the recognisable literally becomes ambiguous. 43

Joachim Koester, The Place of Dead Roads, Courtesy the artist and Jan Mot, Brussel

In deze video zet de Deense kunstenaar Joachim Koester (1962) ons door het gebruik van het idioom van de western (en ook wel de slapstick) op het verkeerde been: het geweld dat we verwachten wordt een soort van ‘zotheid’. Typische bewegingen uit de wereld van de westerns worden een vreemdsoortige dans. Zijn inspiratie haalde Koester bij de psychoanalist Wilhelm Reich: “Every muscular contraction contains the history and meaning of its origin.”

De dansers nemen poses aan, trekken en richten een pistool, vallen aan en verdedigen zich in een schijnbaar ongecontroleerde stroom van schokkende bewegingen, door een doolhof van gangen.

The Place of Dead Roads The Place of Dead Roads De titel en het idee haalde Koester uit de roman Wild West van William S. Burroughs, waarin de in 1899 doodgeschoten cowboy Le plasticien danois Joachim Koester (1962) In this video the Danish artist Joachim nous présente ici le langage du western (et Koester (1962) misleads us by using the idiom Kim Carsons uit zijn dode lichaam probeert te ontsnappen. de la farce) sous un angle singulier, si bien of the western (and slapstick). The violence que la violence que nous y associons devient we expect becomes a sort of “folly”. Typical une sorte de folie. Les mouvements typiques movements of the world of westerns are com- des westerns prennent l’aspect d’une étrange bined into a strange sort of dance. Koester danse. Koester s’inspire du psychanalyste was inspired by the psychoanalyst Wilhelm Wilhelm Reich, pour qui chaque contraction Reich: “Every muscular contraction contains musculaire contient l’histoire et le sens de son the history and meaning of its origin.” origine. The dancers adopt poses, draw a pistol and Les danseurs évoluant dans un labyrinthe de aim, attack and defend themselves in a couloirs prennent des poses, tirent une arme seemingly uncontrolled flow of contracted et visent, tombent et se défendent dans un movements, through a maze of corridors. flux apparemment incontrôlé de mouvements syncopés. Koester took the title and the idea from William S. Burroughs’s novel, Wild West, in Koester a tiré l’idée et le titre de sa vidéo du which the cowboy Kim Carsons, who was shot roman The Western Lands de William S. Burroughs, in 1899, tries to escape from his dead body. dans lequel le cowboy Kim Carsons, abattu en 1899, tente de s’échapper de son cadavre. 44

Anoniem, naar Pieter Brueghel (I), Pelgrims van Meulebeek, Rijksmuseum, Amsterdam

Op deze tekening naar een schilderij van Bruegel moeten (vrouwelijke) pelgrims onder begeleiding van doedelzakmuziek in de Sint-Jansprocessie in Molenbeek dwangmatig dansen. Mannen houden hen in toom. Volgens het opschrift zijn ze een jaar lang genezen van de sintjansziekte als ze erin slagen over de brug te dansen of te springen. De sintjans- of sintvitusziekte werd later als ‘epilepsie’ maar ook wel als ‘danszucht’ of ‘massahysterie’ geïdentificeerd.

Was ‘ongecontroleerd bewegen’ nu een uiting van bezetenheid? Van een geestelijke of fysieke ziekte? Van sociaal protest? Pèlerins de Meulebeek The Pilgrims of Meulebeek Stedelijke overheden wisten het in de 16de eeuw vaak ook niet. Sur ce dessin d’après une toile de Bruegel, des This drawing, after a Brueghel painting, Dansprocessies boden een uitweg: zo kon je mensen volgens femmes atteintes d’épilepsie (qu’on appelait depicts female pilgrims who dance compul- communément danse de Saint-Guy ou danse sively to bagpipe music in the procession regels laten dansen. Of hoe je dansen met dansen kon bedwingen. de Saint-Jean) font sous la contrainte le of St. John in Molenbeek. Men control their pèlerinage Saint-Jean à Molenbeek, ferme- progress through the streets. Bruegels tekening stelt een oud dansdilemma op scherp: is dansen ment tenues par des hommes. Le cortège est accompagné de joueurs de cornemuse. According to the inscription, people were dwaas en gek makend, of is het bevrijdend en genezend? considered to have been cured of St. John’s Is het bedreigend of een uitlaatklep? Selon la légende, elles seront guéries de Dance for over a year if they succeeded in la danse de Saint-Guy pour un an si elles dancing or leaping across the bridge. parviennent à passer le pont en dansant Later, St. Vitus’s or St. John’s Dance was ou en sautant. La danse de Saint-Guy était identified as “epilepsy” or “dancing mania” aussi appelée ‘hystérie de masse’ ou ‘fureur or “mass hysteria”. de la danse’. Were “uncontrolled movements” an expres- Ces mouvements incontrôlés étaient-ils sion of madness? Of a mental or physical dis- l’expression d’un être possédé par le diable ease? Or were they a form of social protest? ? D’une maladie mentale ou physique ? In the sixteenth century, the town authorities D’insubordination ? Les autorités communales also often had no idea what to make of such du 16e siècle étaient bien perplexes devant ce behaviour. Dance processions often provided phénomène. Les processions de danse per- a way out, allowing the authorities to let mettaient de faire danser ces ‘déséquilibrés’ people dance according to the rules. Or how selon les règles. Ou comment traiter la danse to control dance with dance. par la danse... Brueghel’s drawing zooms in on an age-old Le dessin de Bruegel pose un dilemme très dance dilemma: did dance make people crazy ancien : la danse est-elle une activité dé- and mad or did it have healing and liberating viante qui rend fou, ou un acte thérapeutique properties? Or was it menacing and a way to libérateur? Représente-t-elle une menace let off steam? pour la société ou sert-elle d’échappatoire ? 45

Félicien Rops, La mort qui danse, Musée provincial Félicien Rops, Namen

De femme fatale wordt in de tweede helft van de 19de eeuw een begrip: zo’n vrouw was letterlijk fataal omdat ze ziektes verspreidde en dus dodelijk kon zijn. Dat boezemde angst in.

Rops combineert hier een ziekelijk, ‘dansend’ lichaam van een ballerina-prostituee met het gezicht van de dood, dat ons spottend aankijkt. Dit is een dansend skelet! Haar verleidingsaccessoires zijn een bloemenhoed, doorschijnende onderrok, kousen(band) en hakschoenen.

Plezier, ook in de vorm van dansen, brengt ziekte en dood, en is dus gevaarlijk. Rops’ tekening werd intens nagevolgd. Zelf speelt ze met de oude voorstelling van de dodendans.

La Mort qui danse Death dancing

Le concept de la femme fatale apparaît à la In the second half of the nineteenth century, deuxième moitié du 19e siècle : une femme the concept of the femme fatale became fatale répandait les maladies et pouvait tuer. more widespread. These women were literally C’était donc un être dangereux. fatal because they spread diseases, which could kill and this inspired fear. Rops associe ici le corps malade d’une ballerine, ou plutôt une ‘danseuse’ au sens Rops combines a sickly, “dancing” body of a péjoratif de l’époque, au visage de la Mort ballerina-prostitute with the face of death, qui nous regarde d’un air moqueur. C’est en which eyes us mockingly. This is a dancing fait un squelette qui danse ! Ses instruments skeleton! Her instruments of seduction de séduction : un chapeau à fleurs, un jupon include a flower hat, a transparent underskirt, transparent, des porte-jarretelles et des stockings and a garter and high heels. chaussures à talons. Pleasure, also in the form of dance, causes Le plaisir, y compris celui de la danse, répand la disease and death and is therefore maladie et la mort et est donc nocif. Le dessin dangerous. Rops’s drawing was copied de Rops a été largement repris. Il nous livre une many times. It also refers to the age-old version grinçante de la Danse de la Mort. representation of the danse macrabre. 46

Uit de late middeleeuwen kennen we veel voorstellingen met dansende skeletten. Vaak gaat het om de Dood die iemand ten dans nodigt en meevoert: arme zondaars, maar ook machthebbers en clerici. Voorstellingen van deze Totentanz of danse macabre lezen als een stripverhaal. De moraal: iedereen sterft, van welke sociale stand ook. Je moet dus altijd voorbereid zijn.

Een andere voorstelling komt uit het volksgeloof en is geïnspireerd door de Apocalyps: de doden staan om middernacht op uit hun graf, dansen op het- kerkhof en maken nieuwe slachtoffers. In Hartmann Schedels uitgebreid geïllustreerde Liber chronicarum (ook Neurembergkroniek ge- noemd) beeldt illustrator Michael Wolgemut zo’n scène af.

Het is niet toevallig dat men de do(o)d(en) laat dansen: dansen (en ook dans- muziek) was voor middeleeuwse auteurs en gezagsdragers ontuchtig en des duivels. De stap naar dans als brenger van ziekte en dood was klein.

Dodendans Dance of Death

Les squelettes exécutant une danse inspirent Several late medieval representations of les artistes depuis le bas Moyen-Age. Il s’agit skeletons dancing are extant. Often Death souvent de la Mort invitant des humains à la invites someone to the dance. Poor beggars, suivre dans la ronde : les pauvres pécheurs, but also men of power and the clergy. mais aussi les puissants et les membres du The representations of this Totentanz or clergé. Les représentations de cette danse danse macabre are almost like a comic strip. macabre se lisent comme des bandes The moral is very simple: everyone will dessinées. La morale : tout le monde meurt, eventually die, regardless of their social quel que soit son rang dans la société. Il faut status so one must always be prepared. donc toujours s’y préparer. Another often used representation was Une autre représentation, qui découle des inspired by popular belief and the apocalypse. croyances populaires, s’inspire de l’Apocalypse : The dead rise from their graves at midnight, les morts se relèvent à minuit, dansent dans dance in the cemetery and make new victims. le cimetière et font de nouvelles victimes. In Hartmann Schedel’s extensively illustrated On retrouve une telle scène de l’illustrateur Liber chronicarum (also called Chronicle of Michael Wlegemut dans le Liber chronicarum the World) the illustrator Michael Wolgemut (également appelé Chronique de Nuremberg) depicts such a scene. d’Harmann Schedel. It is no coincidence that Death and the dead L’image de la Mort (ou des morts) esquissant were depicted dancing. Medieval authors, the Michael Wolgemut, Danse Macabre, In: Liber cronicarum des pas de danse ne doit rien au hasard : clergy and the authorities considered dance cum figuris et ymaginibus ab inicio mundi, Hartmann Schedel, la danse et la musique étaient considérées immoral and even sinful. The association with Neurenberg,Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen comme des instruments du diable, des dance as a harbinger of disease and death expressions de débauche. De là à voir dans was easily made. la danse une maladie contagieuse et mortelle, il n’y avait qu’un pas. 47 48

James Ensor (1860-1949) had iets met ballet. Zo werd in 1924 in Antwerpen zijn ballet-pantomime La gamme d’amour (Poppenliefde) opgevoerd. Hij componeerde dat voor de Eerste Wereldoorlog, mét decors en kostuums. Een groot succes was het niet. Met name de muziek vonden critici maar mager.

Deze weinig aan de verbeelding overlatende kleurpotloodtekening diende als ontwerp voor Ensors Anoniem, schilderij Maskers en danseressen Romeinse olielamp met dansende menade, uit 1934 (50 x 60 cm). Vooraan maakt Koninklijke Musea voor Kunst een balletdanseres met wijde rok en Geschiedenis, Brussel een buiging naar enkele clowneske figuren. Op de vloer liggen maskers, De cultus van de god Dionysus of Bacchus, de Griekse god van de wijn, James Ensor, zoals vaker bij Ensor. Alles lijkt zich in de extase en het genot, dringt ook in het oude Rome door. Met het begrip Balletscène, een decor te bevinden met een soort ‘Bacchanalia’ duiden de Romeinen de orgiastische feesten ter ere van hem aan. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen hemelvaart van bipsen. Op een bepaald moment worden die zelfs verboden.

Balletdanseressen werden in de 19de De vrouwen die Bacchus vergezellen en hem vieren heten maenaden of bac- eeuw geassocieerd met immoraliteit chanten. In de mythen staan zij bekend om hun uitzinnige en gewelddadige en prostitutie. gedrag, waarbij ze dieren uiteenrijten en hun rauw vlees eten. Dat is wat deze wild dansende maenade aan het doen is.

Vergelijk haar achterover hellende houding gerust met Rik Wouters’ Het Zotte Scène de ballet Ballet scene Geweld / De Dwaze Maagd.

James Ensor (1860-1949) avait des affinités James Ensor (1860-1949) was fascinated avec le ballet. Il écrivit même une pantomime, with ballet. In 1924, his ballet-pantomime La gamme d’amour, qui fut exécutée à Anvers La gamme d’amour (Puppet Love) premiered. en 1924. Il avait composé le ballet avant la He composed it before World War I, and even Lampe à huile romaine avec ménade dansant Roman oil lamp with a dancing maenad Première Guerre et en avait conçu les décors designed the sets and costumes. et les costumes. Ce ne fut pas un grand It was not exactly a great success. The critics Le culte du dieu Dionysos, le dieu grec du vin, The cult of Dionysus or Bacchus, the Greek succès car les critiques trouvaient la musique were especially vitriolic about the quality of de l’extase et du plaisir s’imposa aussi dans god of wine, ecstasy and pleasure, also un peu mince. the music. la culture romaine, qui lui donna le nom de became popular in ancient Rome. The Romans Bacchus. Les Bacchanales désignaient les used the term “Bacchanalia” to designate the Ce dessin plutôt explicite servit de modèle This colour pencil drawing, which does not fêtes orgiaques en son honneur. Elles furent orgiastic parties that were held in his honour. pour la toile d’Ensor Masques et danseuses leave much to the imagination, was a pre- même un temps interdites. At some point, these were even banned. de 1934 (50 x 60 cm). Au premier plan, une paratory drawing for Ensor’s painting Masques danseuse de ballet à jupe ample fait une and Dancers from 1934 (50 x 60 cm). Les femmes qui accompagnent Bacchus et The women who accompany Bacchus and révérence à quelques personnages In the foreground a ballet dancer with a wide le vénèrent s’appellent des ménades ou des celebrate with him are called maenads or grotesques. Au sol, gisent des masques, un skirt makes a reverence in front of several bacchantes. Elles sont connues pour leur bacchantes. In the myths their excessive, élément très présent chez Ensor. La scène clown-like figures. Masques are strewn on comportement incontrôlable et violent, tuant even violent behaviour is reputed. They tear se déroule dans un décor de fesses charnues the floor, as is frequently the case in Ensor’s les animaux à main nue et mangeant leur apart animals and eat their raw flesh, which s’élevant au Ciel. work. Everything seems to be part of a set, chair crue. C’est précisément ce qu’est en is exactly what this wildly dancing maenad with a sort of ascension of behinds. train de faire cette ménade. is doing. Au 19e siècle, les ballerines étaient associées à l’immoralité et assimilées à des prostituées. In the nineteenth century, ballet dancers Son corps arqué en arrière en arrière rappelle Feel free to compare her arched pose with Le terme ‘danseuse’ prenait donc une conno- were frequently associated with immorality la position de la Vierge Folle de Rik Wouters. that of Rik Wouters’s Mad Maiden. tation péjorative. and prostitution. 49 50

Rik Wouters, Rik Wouters, Rustende vrouw, Suzanna en de grijsaards, Koninklijk Museum voor Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen Schone Kunsten Antwerpen

Wouters tekende snel en onophoudelijk, met veel aandacht en talent voor De mooie Suzanna begluurd door twee oude mannen terwijl ze zich de weergave van het licht en zijn verschillende ‘bewegingen’ en intensiteiten. klaarmaakt om een bad te nemen is een verhaal uit het Oude Testament. Ook in zijn tekeningen is z’n vrouw Nel meestal het hoofdpersonage. Daarin doen de twee heerschappen haar oneerbare voorstellen. Volgens haar liep Rik haar voortdurend achterna door hun (kleine) huis, Het verhaal was bijzonder populair in de beeldende kunst. met het potlood in de aanslag. Rik Wouters maakt er in deze schets een dreigend tafereel van, met centraal Dit is een ingekleurde tekening waarin Wouters het rustende vrouwenlichaam in een interieur een bijna naakte vrouw die bij een teil zit. Van op de met enkele lijnen penseelde en daar doorzichtige aquarelverf op aanbracht. wenteltrap wordt ze begluurd door twee nauwelijks uitgewerkte mansfiguren. Het resultaat is een ‘transparant’ lichaam. De lichte kamer met het bed als Zij zit nietsvermoedend in het licht, met achter zich het donkere gat van een tweede hoofdpersonage bestaat vooral uit kleurvlekken: de planken vloer, openstaande deur. een kast(?), het behangsel(?)…

Femme se reposant Resting Woman Suzanne et les vieillards Susannah and the Elders

Wouters produisait en continu des dessins Wouters was always drawing, with quick La belle Suzanne épiée par deux vieillards Two elders spy on the beautiful Susannah rapides avec un grand talent pour capter les strokes and a lot of attention and talent for alors qu’elle s’apprête à prendre un bain est as she prepares to take a bath. This story effets de lumière, ses mouvements et ses the representation of the light and its various un épisode de l’Ancien Testament. Les deux is taken from the Old Testament. The two intensités. Son épouse est presque toujours “movements” and intensities. He usually drew hommes lui font des propositions malhonnêtes. men then proceed to make her an indecent le personnage principal. Selon elle, Rik la his wife Nel. She said that Rik would contin- Cette scène était extrêmement populaire proposal. The story was very popular in the suivait partout dans leur petite maison, uously follow her around their small house, dans l’art plastique. visual arts. prêt à la croquer au crayon. always holding his pencil ready to draw her. Rik Wouters en fait dans ce croquis une scène In this sketch, Rik Wouters turns it into a Wouters a dessiné ici le corps féminin au This is a coloured drawing, in which Wouters plutôt inquiétante, avec au centre une femme menacing scene, featuring an almost naked repos en quelques lignes puis les a colorées à painted the resting female body in just a few presque nue assise à côté d’un baquet. woman who is sitting in the centre of an l’aquarelle, produisant ainsi un corps presque brush strokes, applying a wash of transparent Deux figures masculines à peine dessinées interior next to a tub. She is spied upon from transparent. La chambre claire avec le lit en watercolour over it. The result is a “transpar- l’observent du haut d’un escalier en colimaçon. the winding staircase by two male figures, deuxième élément dominant est rendue en ent” body. The light room, with the bed in it, Elle est innocemment assise en pleine lumière, who have barely been developed. She sits in taches de couleurs : le plancher, une armoire is the second character in this drawing and avec derrière elle le trou noir d’une porte the light, unsuspecting, with the dark hole of (?), le papier peint (?)… mainly consists of colour planes: the wooden ouverte. an open door behind her. floor, a cabinet (?), the wallpaper (?)… 51

Aubrey Beardsley, The Stomach Dance In: Oscar Wilde, Salomé: drame en un acte, Paris, s.n. 1920, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen

In 1891 verscheen van Oscar Wilde (1854-1900) de eenakter Salome, eerst in het Frans. De Engelse vertaling, met illustraties van Aubrey Beardsley, volgde in 1894.

Salome is in het Nieuwe Testament de vrouw die op het verjaardags- feest van Herodes komt dansen. Dat valt zo in de smaak dat ze een wens mag doen. Haar moeder, Herodias, fluistert Salome in dat ze het hoofd van de door haar gehate Johannes moet brengen. En zo gebeurt. De Bijbelse Salome was in het fin de siècle zowat hét voorbeeld van de erotiserende femme fatale.

Hier brengt Beardsley de buikdansende Salome in beeld. Haar blik lijkt kil, haar borsten en buik zijn ontbloot. Haar tepels hebben de vorm van (groene) anjers, in Wildes tijd een embleem van homomannen. De muziek komt van de rijkelijk fallisch ogende dwerg onderaan.

The Stomach Dance The Stomach Dance

La pièce en un acte Salomé d’Oscar Wilde In 1891, Oscar Wilde (1854-1900) published (1854-1900) parut en 1891, en français a tragedy in one act, called Salome, initially initialement. Sa traduction anglaise illustrée in French. The English translation, with illus- par Aubrey Beardsley suivit en 1894. trations by Aubrey Beardsley, was published in 1894. Salomé est dans le Nouveau Testament la femme qui danse pour l’anniversaire d’Hérode In the New Testament Salome is the woman Antipas. Sa performance plaît tellement au who danced on Herod’s birthday. He was so tétrarque qu’elle est invitée à exprimer un impressed with her dancing that he granted vœu. Sa mère Hérodiade lui souffle à l’oreille her a wish. Her mother, Herodias, whispered de réclamer la tête de Jean Baptiste. On la lui into Salome’s ear that she should ask for the présente sur un plateau. La Salomé biblique head of Saint John the Baptist, whom she est à la fin du dix-neuvième siècle l’archétype hated. And that is what happened. At the end de la femme fatale. of the nineteenth century, the biblical Salome was the epitome of the erotic femme fatale. Beardsley présente ici Salomé exécutant une danse du ventre. Son regard est froid, sa poi- Here Beardsley portrays a belly-dancing Sa- trine et son ventre sont nus. Les bouts de ses lome. Her eyes seem cold, her breast and belly seins ont la forme d’œillets (verts), emblème are uncovered. Her nipples have the shape of des homosexuels à l’époque d’Oscar Wilde. (green) carnations, which, in Wilde’s theme, Un nain aux formes clairement phalliques joue was the emblem used by gay men. A very d’un instrument. phallic dwarf at the bottom of the drawing accompanies her, with music. 52 53

De onderneming Gabilla werd in 1910 in Parijs gesticht door Henriette Jeanne Gabilla, een Syrische parfumiste die ook voordien al creaties maakte. Gabilla was vooral in het interbellum succesvol en produceerde behalve parfums ook andere schoonheidsmiddelen. In 1969 stopte het bedrijf zijn activiteiten.

De naam van het parfum La vièrge olle is geïnspireerd door het toneelstuk van Henry Bataille Anoniem, waarin een jonge vrouw verliefd La femme nue, wordt op een gehuwde oudere man. Letterenhuis, Antwerpen Het parfum kwam een jaar na het stuk op de markt: 1911. In 1908 creëerde de Franse schrijver Henry Bataille (1872-1922) zijn toneelstuk Dormoy, La femme nue, met in de hoofdrol zijn toenmalige vrouw, de populaire Reclameaffiche voor de parfums Tango en La vièrge folle van het merk Gabilla, In: L’Illustration, Parijs, 8 Belgische actrice Berthe Bady (1872-1921). Het stuk werd het jaar nadien oktober 1927, Musea & Erfgoed Mechelen in Antwerpen opgevoerd.

Met zijn stuk wilde Bataille de bourgeoisie voor het hoofd stoten. Het vertelt het verhaal van het schildersmodel Lolette. Zij laat een oude schilder in de steek voor een jongere man. Maar zodra die succes oogst, laat hij haar vallen.

Uiteraard ging het Parijse publiek driftig op zoek naar wie achter de personages schuilging. La femme nue werd ook enkele keren verfilmd.

Affiche publicitaire pour les parfums Tango Advertising poster for two perfumes, La femme nue La femme nue et La vierge folle de la marque Gabilla Tango and La vièrge folle by Gabilla L’écrivain français Henry Bataille (1872-1922) In 1908, the French author Henry Bataille La maison Gabilla avait été créée en 1910 Gabilla was founded in 1910 in Paris by Henriette crée en 1908 sa pièce La femme nue, avec (1872-1922) wrote the play La femme nue, à Paris par Henriette Jeanne Gabilla, une Jeanne Gabilla, a Syrian perfumer who had dans le rôle principal son épouse de l’époque, starring his then wife, the popular Belgian parfumeuse syrienne qui avait déjà quelques already created other perfumes before this. l’actrice belge à succès Berthe Bady (1872- actress Berthe Bady (1872-1921). The play was créations de parfums à son nom. Elle vendait Gabilla was mainly successful during the years 1921). La pièce fut montée un an plus tard performed one year later in Antwerp. également des produits de beauté et elle in between the two World Wars and produced à Anvers. connut un grand succès à l’entre-guerre. beauty products in addition to perfumes. The Bataille wanted to shock the bourgeoisie with La parfumerie cessa ses activités en 1969. company ceased to operate in 1969. Bataille s’en prend ici à la bourgeoisie en his play, which tells the story of the painter’s racontant l’histoire d’un modèle de peintre, model Lolette who leaves an old painter for Le nom du parfum La vierge folle s’inspire de The name of the perfume La vièrge folle is in- Lolette, qui quitte un vieux peintre pour un a younger man. He, however, drops her the la pièce d’Henry Bataille sur le thème d’une spired by Henry Bataille’s play, in which a young homme plus jeune, qui l’abandonnera à son minute he becomes successful. jeune femme follement éprise d’un homme woman falls in love with an older, married man. tour lorsque la fortune lui sourira. marié. Le parfum sortit en 1911, un an après The perfume was launched to market one year Naturally Parisian audiences started theoris- la pièce. after the play premiered, namely in 1911. Le public parisien était naturellement curieux ing about who inspired the play’s characters. de savoir qui avait inspiré ces personnages. A number of film adaptations of La femme nue La femme nue fit aussi l’objet de quelques films. were also made. 54

Georges Eekhoud, Les pittoresques: La guigne, Raymonne, Une vierge folle. Sonnets, Librairie des bibliophiles, Parijs, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen

In 1879 verschijnt een gedichtensuite van de Belg Georges Eekhoud (1854-1927) met de titel Une vierge folle. Eekhoud voert in vier lange gedichten de zestienjarige Jeanne op. In de eerste verzen wordt zij aangemaand maagd te blijven en een godvruchtig leven te leiden. Maar Jeanne wordt verliefd op de flinke boerenzoon André en op den duur kussen ze elkaar. Jeanne, in vertwijfeling omdat ze van het rechte pad afdwaalt, snijdt André de keel over.

Eekhoud stelt de tragische gevolgen van overdreven godsvrucht en deugdzaamheid tegenover de weldaden van de aardse liefde. Of Rik Wouters het gedicht van Eekhoud kende weten we niet. Zes jaar voor Eekhoud schreef ook Arthur Rimbaud een gedicht met de titel Une vièrge folle. Les pittoresques: La guigne – Raymonne – Les pittoresques: La guigne – Raymonne – Une vièrge folle – Sonnets Une vièrge folle – Sonnets

Le Belge Georges Eekhoud (1854-1927) publie In 1879, the Belgian poet Georges Eekhoud en 1879 un recueil de poèmes intitulé Une (1854-1927) published a series of poems enti- vierge folle, quatre longs poèmes dédiés à la tled Une vierge folle (A Mad Maiden). Eekhoud jeune Jeanne. Les premiers vers recommandent portrayed sixteen-year old Jeanne in four long à la jeune fille de 16 ans de rester vierge et poems. In the first verses, she is encouraged de mener une vie pieuse. Mais Jeanne tombe to remain a virgin and lead a pious life. But amoureuse du jeune et beau paysan André et Jeanne falls in love with the peasant boy un jour, ils échangent des baisers. Prise de André and finally they kiss. Ultimately Jeanne, remords pour s’être écartée du droit chemin, who is concerned about straying from the Jeanne coupe la gorge d’André. right path, ends up killing André.

Eekhoud met ici en opposition les consé- Eekhoud represents the tragic consequences quences tragiques d’une piété excessive et of excessive piety and virtue, contrasting les bienfaits de l’amour charnel. On ignore them with the benefits of earthly love. We si Rik Wouters connaissait ces poèmes have no idea whether Rik Wouters was familiar d’Eekhoud. Six ans avant Eekhoud, Arthur with Eekhoud’s poem. Six years previously, Rimbaud avait lui aussi écrit un poème Arthur Rimbaud also penned a poem entitled intitulé Une vierge folle. Une vièrge folle. 55 56

Henri Bataille, La vierge folle: pièce en quatre actes, In: L’illustration théâtrale: journal d’actualités dramatiques, Paris, vol. 150,Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen

In 1910 ging in Parijs het spraakmakende toneelstuk La vierge folle (De dwaze maagd) van de Franse schrijver Henry Bataille (1872-1922) in première. Het werd nadien ook in België opgevoerd, onder meer in Oostende, Antwerpen en Brussel. De Franse titel gebruikte Rik Wouters voor zijn beeld Het Zotte Geweld / De Dwaze Maagd.

Rik Wouters, Liggend naakt, Het drama gaat over een jonge vrouw die met een getrouwde man een Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen hartstochtelijke verhouding aangaat. Dat is het Tannhäuser-thema, over de egocentrische liefde (de jonge vrouw) tegenover de onbaatzuchtige liefde (de toegewijde echtgenote).

Het stuk kreeg bijval, maar volgens sommige critici toonde de auteur wel heel veel sympathie voor de ongeremde passie van de jonge vrouw.

La vierge folle. Pièce en quatre actes La vièrge folle. Pièce en quatre actes

La première de la pièce La vierge folle de In 1910, the play La vierge folle (The mad l’écrivain français Henry Bataille (1872-1922) maiden) by the French author Henry Bataille eut lieu à Paris en 1910. Cette pièce fut (1872-1922) premiered in Paris, causing quite ensuite montée en Belgique, à Ostende, a furore. It was subsequently also performed Anvers et Bruxelles. Elle inspira à Rik Wouters in Belgium, among others in Ostend, Antwerp le titre de sa statue La vierge folle. and Brussels. Rik Wouters used the French title for his sculpture The Mad Maiden. Cette pièce dramatique sur une jeune femme entretenant une relation amoureuse passion- The drama centres on a young woman, who née avec un homme marié reprend le thème becomes embroiled in a passionate liaison de Tannhäuser, de l’amour égocentrique de la with a married man. This is the Tannhäuser jeune femme opposé à l’amour désintéressé theme and the opposition between egocentric de l’épouse dévouée. love (the young woman) and selfless love (the devoted wife). La pièce eut du succès, mais de l’avis de certains critiques, l’auteur montrait beaucoup While the play received acclaim, some critics trop de complaisance pour la passion effrénée felt the author showed an inordinate amount de la jeune femme. of sympathy for the young woman’s unbridled Rik Wouters, Naakt en bloemen, passion. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen 57

Marlene Dumas, Blind Joy, Indian Summer, Mis-Cast, Sailors Dream, Slight Delight, Collectie M HKA - Collectie Vlaamse Gemeenschap

De vijf aquarellen uit de Pin-up series van Marlene Dumas (1953) tonen anonieme vrouwen. De waterverf en inkt zijn uitgelopen, maar ondanks de vervaging blijven de poses van de pin-up en het sexappeal herkenbaar. Dumas vertrok voor deongemakkelijke beelden van polaroidfoto’s die ze maakte in een Amsterdamse stripclub, en van centerfoldfoto’s uit pornografische tijdschriften.

Zelf zegt de kunstenares er dit over: “Ik gebruik alle goedkope trucs om aandacht te trekken: ogen die je aankijken, genitaliën die te zien zijn of met opzet bedekt worden. Dat is de primitieve aantrekking van de herkenning. Het beeld als prostituee. Je wordt gedwongen ja of nee te zeggen.”

Het is haar interpretatie van een eerbiedwaardig thema uit de traditie waarin tonen en verbergen spanningsvelden creëerden: het vrouwelijk naakt. Hier in een anonieme stripteasetent: “I am an artist who uses secondhand images and firsthand emotions.”

Blind Joy – Indian Summer – Mis-Cast Blind Joy – Indian Summer – Mis-Cast – Sailor’s dream – Slight delight Sailor’s dream – Slight delight

Les cinq aquarelles de la série Pin-up de The five watercolours in Marlene Dumas’s Marlene Dumas (1953) montrent des ano- (1953) Pin-up series depict anonymous nymes. L’aquarelle et l’encre ont coulé, mais women. The paint and ink are watery and en dépit du flou ainsi créé, on décèle dans les have been dragged out. In spite of the poses le pouvoir de sédction des pin-up. fading, the poses of the pin-up and the Dumas s’est basée sur les images peu claires sex appeal are still recognisable. Dumas de photos polaroids qu’elle avait prises dans used polaroid photos which she made in an un club de striptease d’Amsterdam et de Amsterdam strip-club and centrefold photos pinups nues des pages centrales dans les from porn magazines for these paintings, magazines pornographiques. which generate unease.

L’artiste à propos de cette série : “Je me sers The artist has this to say on the subject: In de grosses ficelles pour attirer l’attention : my work I use all the cheap tricks of attract- des yeux qui vous fixent, des sexes s’offrant ing attention; eyes looking at you, sexual à la vue ou au contraire dissimulés. C’est parts exposed or deliberately covered... l’attraction primitive de la reconnaissance. the primitive pull of recognition; the image L’image prostituée, qui vous contraint à dire as prostitute. You are forced to say “yes” oui ou non.” or “no...”

C’est là son interprétation artistique du thème It is her interpretation of an honourable traditionnel du nu féminin qui joue sur les theme from the tradition in which showing champs de tension créés par la révélation et and concealing always have created la dissimulation. Ici dans l’anonymat d’un club tensions: the female nude. Here in the de strip-tease : «Je suis une artiste qui utilise anonymity of a striptease club “I am an des images de seconde main et des émotions artist who uses second-hand images and de première main.” first-hand emotions.” 58

Valeska Gert, Die Frau in Taumel des Lasters, Uit: Cabaret Berlin. Die wilde Bühne 1919-1933

De Berlijnse dadaïstische danseres en cabaretartieste Valeska Gert (1892-1978) baart in de jaren 1920 opzien met haar performances. Ze verbeeldt een verkeersongeval, boksers, een stervende… Wanneer ze een orgasme danst, haalt het publiek er de politie bij. In 1933 moet ze als telg van een joodse familie Duitsland verlaten en migreert ze naar de V.S. Bij haar terugkeer in de late jaren 1940 is ze nagenoeg vergeten.

Daar komt in de jaren 1970 verandering in als de kunstenares, inmiddels een tachtiger, in talkshows verschijnt. De Duitse punkbeweging ‘adopteert’ haar dan als een van hen. Ze sterft in 1978. In 1985 vindt over haar een tentoonstelling plaats in de Akademie der Künste in Berlijn. De jaren nadien wordt ze meer en meer beschouwd als een belangrijke Die Frau im Taumel des Lasters Die Frau im Taumel des Lasters voorloper van de hedendaagse dans- en performancescene. La danseuse et vedette de cabaret berlinoise The Berlin-based Dadaist dancer and cabaret Valeska Gert (1892-1978) fait couler de l’encre artist Valeska Gert (1892-1978) caused quite dans les années 1920 avec ses performances a commotion with her performances in the dadaïstes. Elle incarne un accident de voiture, Twenties. She portrayed a road accident, des boxeurs, un mourant... Le jour où elle boxers, a dying woman… When she chose to danse l’orgasme, le public outragé fait venir perform an orgasm, however, the audience la police. Issue d’une famille juive, elle quitte called the police. In 1933, she was forced to l’Allemagne en 1933 et émigre aux Etats-Unis. leave Germany being Jewish and emigrated to Elle tombe pratiquement dans l’oubli à son the U.S.A. Upon her return in the late Forties, retour à la fin des années 40. she was almost forgotten.

Mais les choses changent dans les années 70, This changed in the Seventies, when the lorsque l’artiste, alors octogénaire, est invitée artist, who was 80 at the time, made her first dans des talkshows. Le mouvement punk alle- appearance in talk shows. The German punk mand se saisit de ce personnage et l’adopte. movement “adopted” her as one of them. She Valeska Gert meurt en 1978. Une exposition died in 1978. In 1985, an exhibition about Gert lui est consacrée à l’Académie des Arts de was held in the Akademie der Künste in Berlin. Berlin en 1985. Elle est dès lors plus ou moins Since then, Gert is increasingly considered considérée comme une pionnière de la danse as a major predecessor of the contemporary et de la performance contemporaine. dance and performance scene. 59

Auguste Rodin, Iris, studie met hoofd, Bowman Sculpture, Londen

Dit beeld van Auguste Rodin (1840-1917) verwekte schandaal. Hij ontwierp het in 1891 en maakte in 1895 een versie zonder hoofd en linkerarm. Het stelt Iris voor, in Griekse mythen de pijlsnelle boodschapster van de goden. Die naamgeving kwam later. Zelf noemde Rodin het werk ook Een andere stem. Eerst was het bedoeld om te komen aanvliegen in een beeldengroep voor Victor Hugo, en dus niet om rechtop te staan.

De opschudding kwam door de pose, die de blik op de genitalia richt. Dat doet denken aan Gustave Courbets Origine du monde. Dat schilderij uit 1866 bevond zich lang in een privécollectie.

Rodin stond bekend om de weinig academische houdingen van zijn beelden. Deze Iris lijkt gewichtloos en vol energie. Ze herinnert aan bewegingen van de Franse cancan en gymnastische oefeningen.

Iris, étude avec tête Iris, study of a head

Cette œuvre de Auguste Rodin (1840-1917) fit This sculpture by Auguste Rodin (1840-1917) scandale. Il la conçut en 1891 et en fit en 1895 caused quite a scandal. He designed it in 1891 une version sans tête et bras gauche. Elle and created a headless version without a left représente Iris, messagère des dieux grecs. arm in 1895. It represents Iris, the swift-foot- Ce nom lui fut donné plus tard. Rodin l’appelait ed messenger of the Greek gods. Rodin only lui-même Une autre voix. Le personnage ailé named this sculpture at a later stage. He also devait initialement voler dans un groupe sta- frequently referred to it as Another Voice. In- tuaire pour Victor Hugo : la pièce n’était donc itially, he had intended to include it in a group pas conçue pour être exposée à la verticale. of sculptures as a monument to Victor Hugo. The statue was not in a vertical position, but La pose d’Iris, qui attire le regard vers son would swoop down. sexe, suscita un grand émoi. Elle évoque la fameuse toile de Gustave Courbet Origine du It was the pose that gave cause for conten- monde. Ce tableau de 1866 resta longtemps à tion as it automatically directed the gaze to l’abri des regards, dans une collection privée. the genitals of the sculpture. In that sense, it is similar to Gustave Courbet’s Origine du Rodin était connu pour les poses peu acadé- monde. This painting from 1866 was privately miques de ses sujets. Cette Iris semble légère owned for quite some time. comme une plume et pleine d’énergie. Elle rappelle les mouvements des danseuses de The postures of Rodin’s sculptures were not French cancan et des gymnastes. really academic. This sculpture seems weight- less and is teeming with energy. She reminds us of the dance movements of the French cancan and of gymnastic exercises. 60 61

Thomas Vinçotte, Kleine herder met geitje, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

Rik Wouters, De nimf, Musea & Erfgoed Mechelen

De nimf is een van de weinige beeldhouwwerken uit de Mechelse jaren van Rik Wouters. De kunstenaar begon in 1904 te werken aan dit beeld, waarmee hij de Godecharleprijs in de wacht hoopte te slepen. In 1905 voltooide hij het in Watermaal. Van het volledige beeld zijn enkele bronzen afgietsels bekend.

Dit gipsen fragment toont het hoofd en de schouders van de nimf. Het is, voor zover bekend, het enige bewaarde onderdeel van het origineel. Jonge herders die al fluitspelend geiten en schapen hoeden, Nadat hij dit beeld had gemaakt, zette Wouters zijn activiteit als beeldhouwer zijn een bucolisch motief uit de Grieks-Romeinse oudheid. voort in dezelfde stijl. Het past in de idealisering van het idyllische leven op het platteland.

De ongewone houding zien we terugkomen in Het Zotte Geweld. Het motief inspireerde de Belgische beeldhouwer Thomas Vinçotte (1850- 1925) tot deze uiterst beweeglijke en vrolijke marmeren beeldengroep, met een wel erg jong ogend, putto-achtig, naakt herdertje. De 19de-eeuwse burger hield van dit soort lieflijke beelden in zijn interieur.

La nymphe, The nymph

La nymphe est une des rares sculptures de The nymph is one of the few sculpture from Rik Wouters pendant ses années à Malines. Rik Wouters’s Mechelen period. The artist Petit pâtre avec chèvre A Young Shepherd and Goat L’artiste commença cette œuvre en 1904 commenced work on this sculpture in 1904, avec l’espoir de remporter le Prix Godecharle. hoping it would win him the Godecharle prize. Le petit pâtre qui garde des chèvres et des Young shepherds who tend their goats and Il l’acheva à Watermael en 1905. On connaît In 1905, he completed it in Watermaal. moutons tout en jouant de la flûte est un sheep while playing the flute are a bucolic l’existence de quelques bronzes coulés à A few bronze casts have been preserved of thème bucolique qui provient de l’Antiquité motive from Greek-Roman Antiquity. This is partir de la pièce intégrale. the complete sculpture. gréco-romaine. Cette image d’Epinal a consistent with the idealisation of an idyllic largement été exploitée dans l’art plastique country lifestyle. Ce fragment en plâtre montre la tête et les This plaster fragment depicts the nymph’s pour idéaliser la vie champêtre. épaules de la nymphe. C’est pour autant que head and shoulders. As far as we know, it is The motif inspired the Belgian sculptor l’on sache le seul vestige de l’original. Après the only part of the original to have been Le motif a inspiré au sculpteur belge Thomas Thomas Vinçotte (1850-1925) to create this cette création, Wouters poursuivit son activi- preserved. After creating this sculpture, Vinçotte (1850-1925) ce groupe de statues en very energetic and cheerful group of marble té de sculpteur dans le même style. Wouters continued to work in the same style. marbre de personnages joyeux et dynamiques sculptures, with a nude shepherd, who looks avec un très jeune pâtre nu qui pourrait être quite young and almost resembles a putto. On retrouve la même attitude singulière chez This unusual pose is also reflected in The Mad un putto. Le bourgeois du 19e siècle était The nineteenth-century bourgeoisie loved this la Vierge folle. Maiden. friand de ce genre de sculptures. type of charming sculpture, which was used for decorative purposes. 62

naar Jean de Bologne (Giambologna), Mercurius, Nationale Loterij, Brussel

Het maniërisme houdt van dynamiek, wervelingen, kronkelingen, ‘verlengingen’ en enigszins gewrongen en moeilijke houdingen. De Frans-Vlaamse beeldhouwer Jean de Boulogne (1529-1608) is een belangrijke vertegenwoordiger van die 16de-eeuwse stijl. Bekende werken van hem tonen niet toevallig fysiek geweld. En dus complexe lichaamshoudingen: De Sabijnse Maagdenroof, Hercules en de centaur, Samson en de Filistijnen… Giambologna werkte zowat zijn hele leven aan het hof van de Medici in Firenze.

Mercurius is de Romeinse god van de handel en de bode van de goden. In die hoedanigheid komt hij van hoog aanvliegen. Je herkent hem aan zijn vleugelschoenen, zijn typische ronde hoofddeksel en zijn staf. Hier is hij naakt en staat hij in een soort van arabeske op zijn tenen. Het beeld was bestemd om boven op een fontein te staan. Dit exemplaar naar Jean de Boulogne dateert uit de 19de eeuw. Originelen, in vier versies, staan onder meer in Parijs (Louvre) en Firenze (Museo Nazionale del Bargello).

Mercure Mercury

Le maniérisme se nourrissait de dynamisme, Mannerism loves dynamism, swirling and de tournoiements, de volutes, de courbes winding movements, “extensions” and et autres poses complexes et difficiles. somewhat contorted and difficult poses. The L’œuvre du sculpteur franco-flamand Jean French-Flemish sculptor Jean de Boulogne de Boulogne (1529-1608) est caractéristique (1529-1608) was an important representative de ce mouvement artistique du 16e siècle. La of this sixteenth-century style. Some of his violence physique et les attitudes corporelles most famous works depict physical violence alambiquées sont présentes dans ses œuvres which results in complex positions of bodies. les plus connues : Le Rapt des Sabines, Her- They include The Rape of the Sabine Women, cule et le centaure, Samson et les Philistins… Hercules and the Centaur, Samson and the Giambologna travailla pratiquement toute sa Philistines. Giambologna spent his whole life vie à la Cour des Médicis, à Florence. working at the Medici court in Florence.

Mercure est le dieu romain du commerce et le Mercury is the Roman god of trade and the messager des dieux. Il arrive donc toujours du messenger of the gods. As such he swoops ciel. On le reconnaît à ses sandales ailées, son down on us. He can be recognised by his chapeau rond (le pétase) et le caducée. Il est winged shoes, his typical round hat and his ici nu et une sorte d’arabesque couvre ses or- staff. Here he is nude and stands on his toes teils. La statue devait couronner une fontaine. in an arabesque. The sculpture was created Cet exemplaire d’après Jean de Boulogne for a fountain. This copy after Jean de date du 19e siècle. Des originaux, en quatre Boulogne dates from the nineteenth century. versions, figurent notamment au Louvre et au The originals (in four different versions) can Museo Nazionale del Bargello de Florence. be found in Paris (Louvre) and Firenze (Museo Nazionale del Bargello). 63 64

Na de Tweede Wereldoorlog lijkt het De periode van de grote vernieu- erop dat beeldhouwers weer meer wingen in de beeldhouwkunst vanaf klassieke balletdanseressen in rust- 1880 – met kunstenaars als Rodin, pose voorstellen. In Europa waren Degas en ook Rik Wouters – is nog de Duitse moderne-dansbeweging altijd een ijkpunt. Veel kunstenaars en het bijbehorende idealisme bouwen er hun eigen oeuvre op of ideologisch ‘verbrand’ geraakt. zetten er zich tegen af. Het ballet was een veilig symbool van stabiliteit en traditie. Peter Rogiers (1967) kwam midden jaren 1990 in de belangstelling Balletdanseressen kon je als met een sculptuur geïnspireerd op kunstenaar tonen in een van hun Degas’ Petite danseuse. Hij pakt de klassieke poses. Deze naakte bal- sculpturale uitdagingen aan waar lerina van de Italiaanse kunstenaar ook Wouters al mee bezig was: Giacomo Manzu (1908-1991) staat de illusie van beweging maar dan op de tippen van haar tenen. met een klein steunvlak, zwaarte en gewichtloosheid, statisch en Als docent in Salzburg (vanaf 1955) bewegend, liggend en staand… Giacomo Manzu, Danspas, ontmoette Manzu daar zijn latere Peter Rogiers, Hybrid Lucidity, Koninklijk Museum voor Collectie Cigrang Frères - Courtesy Tim Van Schone Kunsten Antwerpen vriendin, vrouw en muze Inge Laere Gallery, Antwerpen Tot en met zijn recente werken Schabel, danseres aan de opera van (in de zomer van 2016 te zien in het de stad. Zij inspireerde hem ook tot Antwerpse Middelheimpark) is het het maken van danskostuums. gevecht met de zwaartekracht en de poging om beeldhouwwerken gewichtloos of zwevend te maken, een constante in Rogiers’ werk.

Pas de danse Dance Step Hybrid Lucidity Hybrid Lucidity

Les sculpteurs de l’après-guerre semblent After World War II, sculptors started to La période des grands mouvements dans la The period of the major innovations in sculp- davantage présenter les danseuses de ballet represent classic ballet dancers more often in sculpture qui se dessinent à partir de 1880 ture from 1880 onwards – with artists such as au repos. La danse moderne allemande et a resting pose. In Europe, the German modern avec des artistes comme Rodin, Degas et Rik Rodin, Degas and also Rik Wouters – is still a l’idéalisme qu’elle véhicule ne sont plus à dance movement and the idealism that was Wouters est toujours une référence. De nom- turning point in sculpture. Many artists start l’ordre du jour après la Seconde Guerre mon- associated with it had been ideologically breux artistes bâtissent leur œuvre sur leurs from this point or choose to take another diale et le ballet classique est un symbole plus contaminated. Ballet was a safe symbol of prémisses ou au contraire en s’y opposant. direction. rassurant de stabilité et de tradition. stability and tradition. Peter Rogiers (1967) se fit connaître au milieu In the mid-Nineties, Peter Rogiers (1967) Un plasticien ne peut montrer une ballerine Artists found it easy to portray ballet dancers des années 1990 avec une sculpture inspirée became famous with a sculpture inspired by que dans une des nombreuses poses in one of their many traditional, classic poses. de la Petite danseuse de Degas. Il relève les the Petite danseuse of Degas. He tackled classiques du ballet. Cette danseuse nue du This nude ballerina, by the Italian artist défis artistiques qui obsédaient Rik Wouters : the sculptural challenges that Wouters was sculpteur italien Giacomo Manzu (1908-1991) Giacomo Manzu (1908-1991), stands on the l’illusion du mouvement sur un support de also already thinking about: the illusion of est sur la pointe des pieds. tips of her toes. petite taille, la pesanteur et l’apesanteur, le movement, with a small support, weight and statique et le dynamique, la position couchée weightlessness, static and moving, reclining Enseignant à Salzburg à partir de 1955, Manzu was teaching in Salzburg (from 1955) et debout… and standing… Manzu y rencontre sa muse et future épouse where he met his girlfriend, who would go on Inge Schabel, danseuse à l’opéra de la ville. to become his wife and muse. Inge Schabel Jusque dans ses créations récentes (à voir à In this recent works (on display in Antwerp’s Elle va également lui inspirer la création de was a dancer in the city’s opera. She also l’été 2016 au Musée Middelheim à Anvers), le Middelheim Museum in the summer of 2016), costumes de danse. inspired him to create dance costumes. combat avec la force de gravité et la recherche the struggle with gravity and the attempt d’œuvres sculptées flottantes restent des to create weightless or floating sculptures constantes dans le travail artistique de Rogiers. continues unabated. 65

Paul Gees, Horizontaal in balans, Courtesy the artist

Evenwichtskunstenaar Paul Gees (1949) maakt van het spelen met gewicht en evenwicht, spanning en zwaartekracht ‘zijn’ thema. Zijn installatie voor Zot Geweld/Dwaze Maagd telt drie houten balken, dik en smal, gestapeld in elkaars verlengde. Drie rotsachtige stenen houden ze in evenwicht.

De constructie hangt aan het plafond en ‘zweeft’ zowat drie meter boven de grond. Net als Wouters’ beeld balanceert ze op één punt, maar dus niet op de grond. De stabiliteit is of lijkt precair. Alsof het werk elk moment kan neerstorten, bijvoorbeeld als het even tocht. Juist deze onzekerheid zorgt voor plastische en fysieke spanning.

Horizontaal in balans Horizontal in balance Ingenieur Dirk Jaspaert: “Er is in Gees’ werken een grote excentriciteit, L’artiste de l’équilibre Paul Gees (1949) fait The artist Paul Gees (1949) likes to play with die wordt gecompenseerd door tegengewichten. Zoals bij een kraan. du jeu du poids et du contrepoids, de la weight and equilibrium, tension and gravity, Je moet daarbij uiteraard het passende materiaal kiezen: zwaar tension et de la gravitation ‘son’ thème. Son “his” theme. His installation for “Zot Geweld/ tegenover licht, wat dan weer de intensiteit van de asymmetrie installation pour La vierge folle est constituée Dwaze Maagd” comprises three wooden de trois poutres en bois, deux épaisses et une beams, which are wide and narrow, and which verhoogt. Paul Gees werkt niet toevallig vaak met een combinatie mince, tenues ensemble par des pierres. have been stacked, one above another. Three van hout, steen, staal…” rock-like stones keep them in balance. La construction est suspendue au plafond, flottant à trois mètres du sol. Comme la The structure is suspended from the ceiling sculpture de Wouters, elle est équilibrée sur and “floats” about three metres above the un seul point, ici hors sol. Sa stabilité semble ground. Like Wouters’s sculpture, it balances précaire, et on a l’impression que l’œuvre peut on one point, but not on the ground. Its sta- s’écrouler à tout moment, sous l’effet d’un bility is or seems precarious. As if the work courant d’air par exemple. C’est précisément could come crashing down at any moment, for cette incertitude qui confère à l’installation sa example if there is a current of air.It is this tension plastique et physique. uncertainty which creates a plastic and physical tension. Dirk Jaspaert ingénieur : “Il y a dans les œuvres de Gees une très grande excentricité, Engineer Dirk Jaspaert: “Gees’s works are very qui est compensée par des contrepoids. eccentric, but this is offset by the counter- Comme une grue. Le choix des matériaux est weights. Like with a crane in a sense. Obviously évidemment très important, car il met en you need to choose the right material for this: opposition le poids et la légèreté, augmentant heavy versus light, which in turn only serves ainsi l’intensité de l’asymétrie. Paul Gees to increase the intensity of the asymmetry. utilise donc souvent une combinaison de Which is why Paul Gees likes to combine ma- matériaux : bois, pierre, acier...” terials such as wood, stone, steel, and so on.” 66

Bruce Nauman, Clown Torture (Dark and stormy night with laughter), SMAK, Gent

“It was a dark and stormy night. Three men were sitting around a campfire, One of the men said, ‘Tell us a story Jack.’ And Jack said, ‘It was a dark and stormy night. Three men were sitting around a campfire. One of the men said, ’Tell us a story, Jack‘. And Jack said, ‘It was a dark and stormy night.”

“C’était par une nuit noire d’orage. “It was a dark and stormy night Trois hommes étaient assis autour d’un feu de Three men were sitting around a campfire, camp. L’un d’eux dit : ‘Raconte-nous une histoire One of the men said, ‘Tell us a story Jack.’ And Jack. Alors Jack dit : c’était par une nuit noire Jack said, ‘It was a dark and stormy night. Three Dit is een compactere versie van een ruimtevullende installatie d’orage. Trois hommes étaient assis autour d’un men were sitting around a campfire. van de Amerikaan Bruce Nauman (1941). Op twee tegenover elkaar feu de camp. L’un d’eux dit : Raconte-nous One of the men said, ’Tell us a story, Jack‘. opgestelde monitors lacht een als nar geschminkte vrouw une histoire, Jack. Alors Jack dit : c’était par And Jack said, ‘It was a dark and stormy night.’” met zotskap op continu en aanstekelijk. Op de andere une nuit noire d’orage’.” monitor verschijnt een clown. Hij lacht en balanceert op één been – zoals Het Zotte Geweld De Dwaze Maagd – Dark and Stormy Night with Laughter Dark and Stormy Night with Laughter terwijl hij het eindeloze verhaaltje vertelt. Ceci est une version plus compacte d’une This is a more compact version of a large monumentale installation de l’Américain spatial installation by the American artist Nauman put vaak ideeën uit het alledaagse, het theatrale en de Bruce Nauman (1941). Deux écrans se font Bruce Nauman (1941). Two monitors face each entertainmentindustrie, en hij werkt graag met herhalingen. face : sur l’un, une femme grimée en fou du other. On one, a woman who has been made roi avec bonnet rit aux éclats, sur l’autre, up to look like a fool with a fool’s cap, laughs Door z’n geschminkte masker wordt de clown een soort onpersoonlijke un clown rit en se balançant sur une jambe continuously and infectiously. A clown appears abstractie. Daardoor kan hij tegelijk grappig en wreed zijn. comme la Vierge Folle tout en racontant une on the other screen. He laughs and stands Maar hij is ook een melancholische figuur, eenzaam in zijn histoire sans fin. on one leg – like The Mad Maiden – while narrating his story in an endless loop. streepjespak en met zijn gekke grollen. Nauman puise souvent dans le quotidien, l’univers du théâtre et l’industrie des divertis- Nauman often drew on daily life, the theatre sements pour créer des œuvres répétitives. and the entertainment industry and liked Nauman solt met zijn tragiek. De clown valt bijna neer bij de Le masque fait du clown une sorte d’abs- repetitive sequences. The clown becomes eindeloze, absurde herhaling van het cirkelverhaal. traction, un caractère à la fois comique et an impersonal abstraction with his painted Ondertussen blijft de vrouwelijke nar op de andere monitor maar inquiétant. Mais le clown est aussi une figure mask, allowing him to be both funny and cruel. mélancolique malgré ses facéties, solitaire But he is also a very melancholy figure, in his lachen. Humor wordt horror, lachen om wordt lachen met. dans son costume rayé. striped suit with his pranks.

Nauman joue avec la dimension tragique Nauman plays with this tragic aspect. The du clown, condamné à répéter en boucle clown almost falls down as a result of the les frasques absurdes de la piste de cirque. endless, absurd repetition of this circular sto- Sur l’autre écran, la femme continue à rire. ry. In the meantime, the woman on the other L’humour devient horreur, le rire dérision. screen continues to laugh. Humour turns to horror, laughing becomes laughing at. 67

Alexander Whitley, Beheld Filmopname: Justin Jones Candoco Dance Company London

Claire Cunningham, 12 Candoco Dance Company London

Op de schermen zijn fragmenten te zien uit voorstellingen van de gastchoreografen Claire Cunningham en Alexander Whitley met de Londense Candoco Dance Company (‘Candoco’ staat voor ‘Can do company’). Candoco maakt producties met professionele dansers met en zonder fysieke beperking.

De videofragmenten tonen sterke staaltjes stabiliteit-in-beweging, waarin het lichaam, verlengd en ondersteund door krukken of rolstoelen, een soort van assemblage wordt

Curator Staf Vos in de catalogus bij de tentoonstelling: “Vandaag problematiseren choreografen opvattingen over gender, het ‘mooie’ lichaam en de ‘artistieke’ beweging. Candoco Dance Company Candoco Dance Company Het alledaagse en ordinaire handelende lichaam mag evengoed in de schijnwerpers als het erotische, uitgeputte, gehandicapte, Les écrans montrent des fragments de On the screens you can see excerpts from ballets de Claire Cunningham et Alexander performances created by two guest choreo psychiatrische of dierlijke, zonder morele of artistieke verkettering.” Whitley montant une chorégraphie avec la graphers of the London-based Candoco troupe londonienne Candoco Dance Company Dance Company (“Candoco” stands for “Can (pour ‘Can do company’.) Candoco produit do company”), i.e., Claire Cunningham and des chorégraphies incluant des danseurs Alexander Whitley. Candoco works with pro- professionnels handicapés. Les fragments fessional dancers, with and without physical montrent des exemples forts de stabilité disabilities. The video excerpts show some en mouvement, le corps prolongé par des outstanding feats of stability in movement, béquilles ou une chaise roulante devenant in which the body, which is extended or une sorte d’assemblage. supported by wheelchairs or crutches, transforms into a type of assemblage. Le commissaire Staf Vos dans le catalogue de l’exposition : “Les chorégraphes actuels Curator Staf Vos in the exhibition catalogue: remettent en question des idées reçues “Nowadays choreographers are raising sur le genre, la beauté et le mouvement questions and theorising on gender, the artistique. Le corps sous tous ses aspects “beautiful” body and the “artistic” movement. a sa place dans la danse contemporaine : The everyday body, in its ordinary workings, érotique, épuisé, bestial, handicapé, tordu should also be portrayed as well as the erotic, par les troubles psychiatriques, sans qu’entre the exhausted, the disabled, the psychiatric en jeu une quelconque morale ou mise au ban or animal body, without giving rise to moralor artistique.” artistic condemnation.” 681 2

Liber cronicarum cum figuris et ymaginibus ab inicio mundi (Dance macabre) Rik Wouters, Het beeld van Rik Wouters is het uitgangspunt van de expo en ook het ideale Het zotte geweld, Belfius Art Collection beeld om de museumklas mee te starten Na het weghangen van jassen en rugzakken, gaan we met de klas direct naar de exporuimte op -2 en nemen plaats op de rode kussens rond dit beeld. Welkom op de tentoonstelling Zot Geweld... (+ wat kan/mag in de expo...) Wat zien we? Via een vraag-Rode Het Zotte Geweld/De Dwaze Maagd van Rik Wouters (1882-1916) is een draad doorheen de musuemklas wordt het zoeken naar wat ‘zot’ is en wat iconisch beeld in de Belgische beeldhouwkunst. Het is geïnspireerd door een ‘normaal’. Misschien is iets ‘zots’ op de ene plek of moment wel iets ‘normaal’ Brussels optreden van de Amerikaanse danseres Isadora Duncan in 1907. op een andere plek of moment ...is iets zot in evenwicht? zotte en normale Het beeld straalt volop levenslust, dynamiek en intensiteit uit. dansen, naar de exporuimte op -2 en nemen plaats op de rode kussens rond Kwam dit naakt er na een lange zoektocht? Of is het het resultaat van een dit beeld. Welkom op de tentoonstelling geïnspireerde ingeving? Volgens Nel Duerinckx, Riks vrouw, het eerste. Zij stond naar eigen zeggen heel lang model.

Het oorspronkelijke beeld in klei en een eerste afgietsel in gips zijn niet bewaard. De eerste bronzen versie is nog tijdens het leven van Wouters gegoten (Museum van Elsene). Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen verwierf zijn bronzen exemplaar in 1920. Het staat sinds 1952 aan de ingang van het Middelheimmuseum. Een derde bronzen exemplaar behoorde tot de verzameling van dokter Désiré Jaumai (nu Le Musée en Plein Air du Sart-Tilman, Universiteit van Luik). Een vierde staat in Lyon (Musée des Beaux-Arts).

De parabel van de wijze en dwaze maagden De parabel van de wijze en dwaze maagden La vierge folle The Mad Maiden In deze voorstelling brengt Pieter Bruegel de In deze voorstelling brengt Pieter Bruegel de La vierge folle de Rik Wouters (1882-1916) est The Mad Maiden by Rik Wouters (1882-1916) evangelische parabel van de vijf wijze en vijf evangelische parabel van de vijf wijze en vijf une œuvre phare de la sculpture belge. Elle is an iconic example of Belgian sculpture. It dwaze maagden in beeld. De eerste zijn ijverig dwaze maagden in beeld. De eerste zijn ijverig est inspirée d’un spectacle à Bruxelles que la was inspired by a performance in Brussels in bezig en hun olielampen blijven branden. De bezig en hun olielampen blijven branden. De danseuse américaine Isadora Duncan donna 1907 of the American dancer Isadora Duncan. dwaze maagden dansen lichtzinnig op de dwaze maagden dansen lichtzinnig op de à Bruxelles en 1907. Cette statue rayonne de The sculpture exudes joie de vivre, dynamism muziek van een doedelzakspeelster en hun muziek van een doedelzakspeelster en hun joie de vivre, de dynamisme et d’intensité. and intensity. Was this work the outcome of Fut-elle le fruit d’une longue quête artistique a lengthy process? Or simply of a moment of gerief ligt werkloos op de grond. De olielampen gerief ligt werkloos op de grond. De olielampen ou d’un trait de génie ? Nel Duerinckx, la inspiration? According to Nel Duerinckx, the zijn leeg. “Geef ons van jullie olie, want onze zijn leeg. “Geef ons van jullie olie, want onze première épouse de Rik, prétendait avoir posé artist’s wife, the first suggestion is nearer to lampen doofden uit,” staat onderaan in het lampen doofden uit,” staat onderaan in het très longtemps pour cette œuvre. the truth. She posed for this sculpture endlessly. Latijn. Het antwoord is: “Geen denken aan, Latijn. Het antwoord is: “Geen denken aan, anders hebben we er allebei niet genoeg.” anders hebben we er allebei niet genoeg.” La sculpture originale en argile et le premier The original clay model and a first cast in moulage en plâtre ont disparu. La première plaster have not been preserved. The first In de bovenste helft is duidelijk voor wie In de bovenste helft is duidelijk voor wie version en bronze fut coulée du vivant de bronze was cast during Wouters’ lifetime Christus de hemelpoort opendoet op de dag Christus de hemelpoort opendoet op de dag Wouters (Musée d’Ixelles). Le Musée des (Museum of Elsene/Ixelles). The Royal Museum des oordeels… (Op de trap van de vijf dwaze des oordeels… (Op de trap van de vijf dwaze Beaux-Arts d’Anvers fit l’acquisition de cet of Fine Arts Antwerp purchased its bronze cast maagden staat voor alle duidelijkheid in het maagden staat voor alle duidelijkheid in het exemplaire en 1920. La statue figure depuis in 1920. In 1952, it was moved to the entrance Latijn: “Ik ken u niet.”) Latijn: “Ik ken u niet.”) 1952 à l’entrée du Musée Middelheim. Un of the Middelheim sculpture museum where troisième bronze appartient à la collection du it still stands today. A third bronze copy was Er zijn in de kunst nogal wat voorstellingen Er zijn in de kunst nogal wat voorstellingen docteur Désiré Jaumain (aujourd’hui Musée en part of the collection of Doctor Désiré Jaumain Plein Air du Sart-Tilman, Université de Liège). (currently Le Musée en Plein Air du van de Dwaze en Wijze Maagden. Dwaasheid van de Dwaze en Wijze Maagden. Dwaasheid Un quatrième est exposé au Musée des Sart-Tilman, University of Liège). A fourth copy wordt daarin telkens weer geïllustreerd door wordt daarin telkens weer geïllustreerd door Beaux-Arts de Lyon. can be found in Lyon (Musée des Beaux-Arts). zorgeloos genieten, zoals dansen, en wijsheid zorgeloos genieten, zoals dansen, en wijsheid door werklust. door werklust. L ijst van 12. Letterenhuis, Antwerpen Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in 48. © Koninklijke Musea voor Kunst en afbeeldingen 13. © Stad Mechelen - Musea & Erfgoed - Flanders vzw, foto Dominique Provost, Geschiedenis, Brussel Foto: IPARC Hugo Maertens en d/arch 49. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten 14. © Stad Mechelen - Musea & Erfgoed - 31. Fotomuseum provincie Antwerpen - Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in Liste des images Foto: Dries Van den Brande Bewaargeving: Vlaamse Gemeenschap Flanders vzw, foto Dominique Provost, - Foto: Jacques Sonck Hugo Maertens en d/arch 15. Uit: Joost De Geest (red.), Armand Rassen- List of images fosse, Brussel: Editions Racine, 2005 – 32. Collections artistiques de l’Université 50. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Foto: Luc Schrobiltgen, Brussel. de Liège Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in Flanders vzw, foto Dominique Provost, 16. Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, 33. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Hugo Maertens en d/arch Antwerpen Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in 51. Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, 17.© Musée Bourdelle - Foto: Roger-Viollet Flanders vzw, foto Dominique Provost, Hugo Maertens en d/arch Antwerpen 18. © Victoria and Albert Museum, Londen 34. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten 52. © Stad Mechelen - Musea & Erfgoed 19. CIVA Stichting, Brussel Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in 53. Letterenhuis, Antwerpen 20. © Koninklijke Musea voor Kunst en Flanders vzw, foto Dominique Provost, 54. Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Geschiedenis, Brussel Hugo Maertens en d/arch Antwerpen 1. De Munt, Brussel 21. Out of Context – for Pina (Alain Platel, les 35. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten 55. Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, 2. Museum Mayer van den Bergh, Antwerpen ballets C de la B, 2010) © Chris Van der Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in Antwerpen 3. Theater Instituut Nederland, Amsterdam / Burght Flanders vzw, foto Dominique Provost, 56. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Library of Congress, Washington / 22. © Koninklijke Musea voor Kunst en Hugo Maertens en d/arch Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in The Isadora Duncan Archive, Geschiedenis, Brussel 37. SMAK, Gent Flanders vzw, foto Dominique Provost, www.isadoraduncanarchive.org 23. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten 38. Courtesy Tim Van Laere gallery, Antwerpen Hugo Maertens en d/arch 4. Acquis grâce à la générosité des héritiers Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in 39. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten 57. Courtesy Collection M HKA de l’artiste et des Hébrard, 1931 - © RMN- Flanders vzw, foto Dominique Provost, Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in 59. Courtesy of Bowman Sculpture, Londen Grand Palais (Musée D’Orsay) Hugo Maertens en d/arch Flanders vzw, foto Dominique Provost, 60. © Stad Mechelen - Musea & Erfgoed 5. Courtesy of Bowman Sculpture, Londen 24. © MFCJ / F. Doury Hugo Maertens en d/arch 61. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten 6. Museum voor Schone Kunsten, Gent © 25. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten 40. Courtesy the artist, Hauser & Wirth, Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in www.lukasweb.be - Art in Flanders vzw, Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in Luhring Augustine Flanders vzw, foto Dominique Provost, foto Dominique Provost Flanders vzw, foto Dominique Provost, 41. Museum M Leuven © www.lukasweb. Hugo Maertens en d/arch 7. © Koninklijke Musea voor Kunst en Hugo Maertens en d/arch be - Art in Flanders vzw, foto Dominique 62. Nationale Loterij, Brussel Geschiedenis, Brussel 26. © RMN-Grand Palais (Musée Gustave Provost 63. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten 8. © Gillion Crowet - Foto: Bruno Piazza Moreau) - Foto: Franck Raux 42. Belfius Art Collection - Foto: Mirjam Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in 27. © Musée royal de Mariemont - Foto: M. 9. © Koninklijke Musea voor Schone Kunsten Devriendt Flanders vzw, foto Dominique Provost, van België, Brussel - Foto : J. Geleyns - Lechien 43. Courtesy the artist and Jan Mot, Brussel Hugo Maertens en d/arch Ro scan 28. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten 64. Collectie Cigrang Frères - Courtesy Tim Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in 44. Rijksmuseum 10. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Van Laere gallery, Antwerpen Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in Flanders vzw, foto Dominique Provost, 45. © Musée Félicien Rops 65. Paul Gees Flanders vzw, foto Dominique Provost, Hugo Maertens en d/arch 46. Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Hugo Maertens en d/arch 29. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen 66. SMAK, Gent 11. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in 47. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten 67. Candoco Dance Company Londen - Foto: Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in Flanders vzw, foto Dominique Provost, Antwerpen © www.lukasweb.be - Art in Rachel Cherry / Candoco Dance Company Flanders vzw, foto Dominique Provost, Hugo Maertens en d/arch Flanders vzw, foto Dominique Provost, Londen - Foto: Hugo Glendinning Hugo Maertens en d/arch 30. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Hugo Maertens en d/arch 68. Belfius Art Collection Onze partners | notre partenaires | our partners