P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA

DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz JARACZEWO (582)

Warszawa 2005 Autorzy: Jacek Gruszecki*, Bartłomiej Kuźmicki*, Aleksandra Dusza***, Anna Pasieczna***, Krystyna Wodyk**, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska***

Redaktor regionalny: Jacek Koźma** we współpracy z Krzysztofem Seifertem***

Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid- Maciejowska***

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A., ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Przedsiębiorstwo Geologiczne Polgeol S.A., ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

*** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83-

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa, 2005 Spis treści I. Wstę p (B. Kuźmicki) ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (B. Kuźmicki) ...... 4 III. Budowa geologiczna (B. Kuź micki)...... 7 IV. Złoż a kopalin (J. Gruszecki)...... 11 1. Surowce ilaste: ...... 11 2. Kreda jeziorna ...... 13 3. Kruszywo naturalne...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Gruszecki) ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (J. Gruszecki) ...... 16 VII. Warunki wodne (B. Kuźmicki) ...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska ...... 21 1. Gleby (A. Dusza., A. Pasieczna) ...... 21 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 23 IX. Składowanie odpadów (K. Wodyk)...... 25 X. Warunki podłoża budowlanego (J. Gruszecki)...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (B. Kuźmicki) ...... 37 XII. Zabytki kultury (B. Kuź micki)...... 39 XIII. Podsumowanie (J. Gruszecki)...... 40 XIV. Literatura...... 41

I. Wstęp

Przy opracowywaniu arkusza Jaraczewo Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Jaraczewo Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2000 w Częstochowskim Przedsię- biorstwie Geologicznym (Dominiak, 2000). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z in- strukcją opracowania MGP w skali 1:50 000 (Instrukcja..., 2005). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowania odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmującej się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przy- rodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodaro- waniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofi- zjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wielkopolskim Urzędzie Woje- wódzkim w Poznaniu i jego delegaturze w Kaliszu, Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabyt- ków w Poznaniu, Instytucie Upraw i Nawożenia Gleb w Puławach oraz Przedsiębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA S.A. Wykorzystano również informacje uzyskane w starostwach powiatowych, urzędach gmin i od użytkowników złóż, uzupełnione i zweryfi- kowane w czasie wizji terenowej. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych systemu MIDAS, ściśle związanej z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Jaraczewo wyznaczony jest współrzędnymi 17o15’ i 17°30’ długości geograficznej wschodniej oraz 51o50’ i 52o00’ szerokości geograficznej północnej.

4 Administracyjnie omawiany teren leży w południowej części województwa wielkopolskiego i obejmuje fragmenty czterech powiatów: śremskiego z gminą Książ Wielkopolski, gostyńskiego z gminą i miastem Borek Wielkopolski oraz gminą Pogorzela, jarocińskiego z gminami: Jaraczewo, Jarocin i miastem Jarocin, oraz krotoszyńskiego z gminą i miastem Koźmin Wielkopolski. Położenie arkusza Jaraczewo na tle jednostek fizycznogeograficznych (Kondracki, 2002) ilustruje figura 1. Zgodnie z tym podziałem obszar omawianego arkusza należy do prowincji Niż Środkowoeuropejski, podprowincji Niziny Środkowopolskie, makroregionu Nizina Południowowielkopolska, mezoregionu Wysoczyzna Kaliska. Wysoczyzna Kaliska jest bardzo rozległa i ma charakter równiny z licznymi naturalny- mi i sztucznymi ciekami. Przeważnie nie posiadają one tradycyjnie uformowanych dolin, lecz tworzą kanały. Jedynym ciekiem formującym dolinę jest potok Lubieszka, płynący we wschodniej części arkusza. Powierzchnia terenu została ukształtowana na skutek działalności lodowca. Podłoże stanowią gliny zwałowe zlodowacenia Warty. Lokalne deniwelacje omawianego terenu wynoszą 10-20 m. Na północy arkusza zaznacza się wyraźne obniżenie terenu dochodzące do 30 m. Stanowi je dolina Obry. Prawie cały obszar arkusza znajduje się na wy- sokości 120-140 m n.p.m. i lekko obniża się w kierunku północno-zachodnim. Najwyższym punktem na arkuszu jest niewielkie wzniesienie o wysokości 157,3 m n.p.m., znajdujące się w południowo-wschodniej jego części, w miejscowości Obra Stara. Najniżej położony jest punkt reperowy na Kanale Obry w części północno-zachodniej. Jego rzędna wynosi 90,5 m n.p.m. Na utworach moreny dennej zlodowacenia Warty (glinach zwałowych) wytworzyły się gleby o wysokiej przydatności rolniczej. Grunty o bonitacji w klasie od I do IVa zajmują oko- ło 70% powierzchni arkusza. W dolinie Kanału Obry i na północ od Zalesia, w północno-zachodniej części arkusza oraz w dolinie potoku Lubieszka, w okolicach miejscowości Wielichowo i Sapieżyn wy- kształciły się łąki na glebach pochodzenia organicznego. Stanowią one około 2% powierzchni arkusza. Omawiany obszar pod względem klimatycznym leży w dzielnicy środkowej (Kondrac- ki, 1988). Zaznacza się tu wpływ oceanicznych mas powietrza typu polarno-morskiego, na- pływających z północnego zachodu. Objawia się to długim okresem wegetacyjnym (210- 220 dni), ciepłym i wilgotnym latem oraz krótką i łagodną zimą. Czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi od 50 do 80 dni. Temperatura dla lipca wynosi 17,8°C, a dla stycznia -2,2°C.

5 Wpływ mas kontynentalnych powoduje, że opady są niższe od średniej krajowej (635 mm/rok) i wynoszą 566 mm/rok.

Fig. 1 Położenie arkusza Jaraczewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 − granica podprowincji; 2 − granica makroregionu; 3 − granica mezoregionu Prowincja: Niż Środkowoeuropejski Podprowincja: Pojezierze Wielkopolskie Makroregion: Pojezierze Wielkopolsko-Kujawskie Mezoregion Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego: 315.56 – Równina Wrzesińska, Makroregion: Pradolina Warciańsko-Odrzańska Mezoregion Pradoliny Warciańsko-Odrzańskiej: 315.64 – Kotlina Śremska Makroregion: Pojezierze Leszczyńskie Mezoregiony Pojezierza Leszczyńskiego: 315.82 –Pojezierze Krzywińskie, 315.84 – Wał Żerkowski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Południowowielkopolska Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.11 – Wysoczyzna Leszczyńska, 318.12 – Wysoczyzna Kaliska, 318.13 – Dolina Konińska, 318.16 – Równia Rychwalska

6 Bardzo dobre warunki glebowe i dobre warunki klimatyczne przyczyniły się do rolni- czego rozwoju tego terenu. W krajobrazie przeważają pola uprawne i łąki. Dominują wielko- obszarowe uprawy: rzepaku, kukurydzy, buraków cukrowych i pszenicy, a także hodowle: bydła i trzody chlewnej. Rolnictwo stanowi podstawę rozwoju gospodarczego. Dominują zakłady z branży rolno-spożywczej: przetwórstwa mięsnego, ubojnie i magazyny zbożowe. Dzięki dobrej ko- niunkturze rolnictwa rozwijają się również zakłady usługowe oraz techniczne, budowlane i handel. Funkcjonują, przejęte przez prywatnych przedsiębiorców, byłe Państwowe Gospo- darstwa Rolne w: Siedmiorogowie, Góreczkach, Bruszkowie, Siedleminie. Głównymi ośrod- kami gospodarczymi są Jarocin, będący siedzibą powiatu oraz Jaraczewo, siedziba gminy. W granicach arkusza leży również fragment Borku Wielkopolskiego oraz północne obrzeża Koźmina Wielkopolskiego. Obydwa miasta są również siedzibami gmin. Pomimo istnienia prężnie rozwijających się firm dużym problemem jest bezrobocie, które wynosi około 20% (powiat gostyński: 19,4%, jarociński: 24,3%, krotoszyński: 19,4% - wg GUS stan na 31.12.2004 r.). Obszar arkusza charakteryzuje się niską gęstością zaludnienia, poniżej średniej krajowej (122 os/km2 - wg GUS) i wynosi około 65 os/km2. Lasy zajmują około 15% powierzchni arkusza. Przeważnie są to bory suche i świeże, gdzie większość stanowi sosna i dąb. Rzadziej, w obniżeniach występują grądy. Do reliktów należą lasy łęgowe, występujące na terenach podmokłych i okresowo zalewanych. Większe kompleksy leśne występuję w północno-wschodniej części arkusza, w okolicach Jarocina oraz w południowej w okolicach Szymanowa i Pogorzałek Małych. Sieć komunikacyjna jest bardzo dobrze rozwinięta. Przez Jarocin prowadzi magistrala kolejowa Poznań-Katowice oraz linia do Leszna. Przez obszar arkusza prowadzą dwie drogi wojewódzkie: Jarocin-Głogów (nr 34) i Poznań-Sieradz (nr 42).

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Jaraczewo została przedstawiona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Jaraczewo (Szałamacha, 2001). Obszar arkusza Jaraczewo w całości położony jest w granicach monokliny przedsudec- kiej. Jej podłoże stanowią gnejsy i granitognejsy proterozoiczne.

7 Paleozoiczne utwory karbonu górnego to silnie zaburzone piaskowce drobnoziarniste, ciemnoszare z mułowcami i iłowcami. Zalegają one na głębokości od 2647 – 2828 m w okolicach Jaraczewa do 2191,0 m niedaleko Borzęciczek. Miąższość karbonu przekracza 150 m. Perm reprezentowany jest przez piaskowce i zlepieńce czerwonego spągowca oraz cztery cyklotemy cechsztynu. Strop osadów permu znajduje się na głębokości od 3155-2372,5 m na północnym wschodzie do 1850 – 2191 m na południu, a jego maksymalna miąższość wynosi 933 m. Trias tworzą osady pstrego piaskowca (iłowce, mułowce, piaskowce), wapienia muszlowego (wapienie z przewarstwieniami iłowców i mułowców oraz wkładkami dolomi- tów i anhydrytów), kajpru i retyku (iłowce, mułowce i piaskowce z wkładkami gipsów i an- hydrytów). Łączna miąższość utworów triasu wynosi od 1550 m na północnym wschodzie do 1865 m na północnym zachodzie. Osady jury to: iłowce, mułowce i piaskowce, a także wapienie piaszczyste. Na większo- ści powierzchni arkusza Jaraczewo w profilu występują tylko osady jury dolnej i środkowej. Jedynie w północno-wschodnim fragmencie arkusza, w strefie rowu Cielcza-Klęka-Jarocin, nawiercono osady jury górnej (wapienie piaszczyste i margle wapniste). Miąższość utworów jury na północ od Jarocina dochodzi do 689,5 m, a ich strop zalega, bezpośrednio pod skałami trzeciorzędu, na głębokości od 130 (Jarocin) – 170 m (Jaraczewo) do 200 m (pozostała część arkusza). Utwory trzeciorzędowe (paleogen + neogen)1 stanowią podłoże dla skał czwartorzędo- wych, a w miejscowościach Góra, Brzostów i Jaraczewo znajdują się na powierzchni terenu. Oligoceńskie piaskowce, piaski kwarcowe i piaski kwarcowe z glaukonitem należą do utwo- rów paleogeńskich i osiągają miąższość od 14 do 41,3 m. Neogen to utwory miocenu i pliocenu, których strop zalega na rzędnej od 23,1 m n.p.m. w Jaraczewie do około 110 m n.p.m. w rejonie ich wychodni. Miocen dolny i środkowy re- prezentują piaski kwarcowe, przewarstwione iłami z lignitem oraz cienkie warstwy i soczewki węgla brunatnego. Miąższość całej serii wynosi od 20 do 62 m. Miocen dolny reprezentują formacje: rawicka i ścinawska, występują dwie grupy pokładów: III – ścinawska i II – łużyc- ka. Miocen środkowy to formacje: pawłowicka, adamowska i częściowo poznańska. Wy- kształciły się tu trzy grupy pokładów węgli brunatnych: IIA – lubińska, I – środkowopolska,

1 W związku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tekście objaśniającym do arkusza zachowuje się dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzeciorzędu) sygnalizowane są w nawiasach.

8 IA – oczkowicka. Utwory miopliocenu wykształcone są w postaci kompleksu warstw poznań- skich. Są to iły pstre szare, zielone i niebieskie z przewarstwieniami mułków, piasków zielo- nych oraz iły płomieniste. Ich maksymalna miąższość wynosi około 100 m w okolicach Jaro- cina i Jaraczewa. Osady czwartorzędowe (plejstoceńskie i holoceńskie) o maksymalnej miąższości do 100 m pokrywają prawie całą powierzchnię arkusza, z wyjątkiem wychodni mioplioceńskich iłów (Fig. 2). Osady plejstocenu związane są ze zlodowaceniami: południowopolskimi, środkowopol- skimi i północnopolskimi. Zlodowacenia południowopolskie (Nidy i Sanu) reprezentowane są przez dwie sekwen- cje: piasków i żwirów wodnolodowcowych (dolnych), glin zwałowych, piasków i żwirów wodnolodowcowych (górnych) oraz mułków i piasków zastoiskowych. Utwory te nie wystę- pują na powierzchni. Pierwszy poziom jest silnie zdenudowany i posiada pełny profil jedynie w okolicach Jarocina. Jego miąższość wynosi tam 12 – 30 m. Gliny zwałowe zlodowacenia Sanu występują jedynie na południu, a interglacjalne osady piasków i żwirów rzecznych oraz mułków i piasków jeziornych tego zlodowacenia – w obrębie doliny kopalnej w zachodniej części arkusza w okolicach Borku Wielkopolskiego i Siedmirogowa. Miąższość glin wynosi od 9,7 do 12,7 m, a osadów rzecznych i zastoiskowych do 36 m. Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane są przez osady zlodowaceń Odry i Warty. Utwory zlodowacenia Odry osiągają maksymalną miąższość – 37 m w okolicach Jarocina, a ich strop, na południu zalega na wysokości ok. 80 m n.p.m., w centrum 90- 110 m n.p.m., a na północy 120 m n.p.m. Gliny zwałowe zlodowacenia Warty występują na powierzchni terenu w południowej i centralnej części arkusza Jaraczewo, tworząc zwartą po- krywę w postaci wyrównanej wysoczyzny o lekkim nachyleniu północno-wschodnim. Miąż- szość glin waha się od 5 do 50 m. Natomiast piaski i żwiry lodowcowe występują na powierzchni w wielu miejscach. Ich miąższość w okolicach Goliny dochodzi do 4 m. Pagórki w okolicach Obry Starej zbudowane są z piasków i żwirów moreny czołowej. W dolinie rzeki Pogony występują piaski i mułki kemów, w okolicach Potarzycy i Ruska piaski i żwiry moren martwego lodu, a w dolinach: Rdęcy, Orli, Lubieszki i Pogony piaski i żwiry wodnolodowcowe. Osady zlodowacenia Wisły znajdują się w północnej części omawianego arkusza. Wy- stępują tu piaski i żwiry wodnolodowcowe o miąższości od 4 do 8 m oraz mułki i piaski zastoiskowe (na południe od Jaraczewa) o miąższości około 7 m. Gliny zwałowe zajmują teren po południowej i północnej stronie pradoliny Obry. Nie tworzą jednak ciągłego poziomu,

9 a w okolicach Łobzowca osiągają miąższość do 8,6 m. Piaski i żwiry lodowcowe związane są genetycznie z glinami zwałowymi zlodowacenia Wisły. Natomiast piaski oraz żwiry wodnolodowcowe i moren czołowych występują na północnym brzegu pradoliny Obry.

Fig. 2 Położenie arkusza Jaraczewo na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986)

Czwartorzęd, holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 – piaski akumulacji eolicznej; plejstocen: 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 – piaski i żwiry ozów, 5 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej oraz pisaki, żwiry, głazy i gliny zwałowe w strefie akumulacji czołowolodowcowej stadiału głównego zlodowacenia północnopolskiego, 6 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 7 – iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 8 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej oraz głazy, żwiry i gliny zwałowe w strefie akumulacji czołowolodowcowej stadiału mazowiecko-podlaskiego zlodowacenia środkowopolskiego. Trzeciorzęd, pliocen: 9 – iły, iłowce, piaski lokalnie z wkładkami węgli brunatnych. 10 – kry utworów starszych od czwartorzędu: trzeciorzę- dowych

10 Czwartorzęd nierozdzielony to: piaski eoliczne (na północ od Góry i Brzostowa oraz w okolicach: Ług, Potarzycy, Szymanowa i Bolesławowa) i zwietrzelinowe (okolice Wyrębi- na i Międzyborza). Obszary tarasów zalewowych, dolin rzecznych i zagłębień terenu pokryte są osadami holocenu. Piaski oraz iły i mułki rzeczne (mady) tarasów zalewowych występują przede wszystkim w szerokiej pradolinie Obry. Zalegają one także w dolinach mniejszych cieków: Czarnego Rowu i Lubieszki. Miąższość tych utworów wynosi od 5 do 10 m. W Pradolinie Obry dodatkowo wytworzyły się namuły torfiaste, torfy, a w miejscu zbiornika słodkowodne- go w okolicach Panienki gytia i kreda jeziorna. Miąższość namułów dochodzi do 4,5 m, a kredy i gytii do 6,5 m.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Jaraczewo znajduje się siedem udokumentowanych złóż kopalin pospolitych: dwa surowców ilastych, jedno kredy jeziornej oraz cztery kruszywa naturalnego, a dwa złoża piasków zostały wykreślone z Bilansu zasobów (tabela 1).

1. Surowce ilaste:

W północnej i północno-zachodniej części arkusza znajdują się dwa złoża iłów ceramiki budowlanej: „Brzostów” i „Góra”. Są to mioplioceńskie iły barwy pstrej, oliwkowej i szarej, występujące w formie pokładowej. Podstawowe parametry złóż i kopalin przedstawiono w tabeli 2. Złoże „Brzostów” występuje w północno-zachodniej części arkusza, w pobliżu miejscowości Brzostów i Roszków (Morkowska, 1987). Zostało ono udokumentowane w kategorii B dla pierwszego poziomu eksploatacyjnego oraz w kategorii C1 dla drugiego i trzeciego poziomu eksploatacyjnego. W nadkładzie, na powierzchni 3,77 ha występują jako kopalina towarzy- sząca piaski o zasobach 243 tys. ton, które częściowo uznano za surowiec przydatny do schudzania iłów. Posiadają one średnią miąższość 3,3 m. Średnia zawartość frakcji pylastej wynosi 55,15%, frakcji drobnoziarnistej 43,86%, średnioziarnistej 0,43% i gruboziarnistej 0,56%. Zawartości marglu nie stwierdzono. Iły ze złoża „Brzostów” są przeznaczone do produkcji wyrobów cienko- i grubościennych oraz elementów drążonych.

11 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geo- Stan Numer Wiek logiczne bi- Wydobycie Klasyfikacja złóż Kategoria zagospodaro- Zastosowanie Przyczyny złoża Rodzaj kompleksu lansowe ( tys. t, Nazwa złoża rozpoznania wania kopaliny konfliktowości na kopaliny litologiczno (tys. t, tys. tys. m3*) złoża złoża mapie -surowcowego m3*) Klasy Klasy 1 – 4 A - C wg stanu na rok 2003 (Przeniosło, 2004) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Panienka kj Q 348,1 C1 N - Sr 3 B Gl, L 2 Zalesie p, pż Q 1348 C1* N - Skb 4 A - i(ic) MPl 497* B, C 3* Scb 4 Góra 1 G 4 A - p Q 31 B - Skb

5 Brzostów i (ic) MPl 3281* B, C1 G 25* Scb 4 A - 6 Zalesie II p Q 75 C1 G 6 Skb 4 A -

7 Cząszczew p Q 244 C1 G ** Skb 4 A - 12 12 8 Szymanów p Q 90 C1 G 1 Skb 4 A - Panienka p Q - ZWB - - - - - Panienka III p Q - ZWB - - - - -

Rubryka 3: kj – kreda jeziorna i gytia, p – piaski, pż – piaski i żwiry, i(ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorzęd, MPl – miopliocen Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C1; C1*– złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: złoża: G –zagospodarowane, N –niezagospodarowane, ZWB – skreślone z bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej, zamieszczonej w mate- riałach archiwalnych) Rubryka 8: ** - wydobycie od 2004 r. Rubryka 9: Sr – rolnicze, Skb – kruszyw budowlanych, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10: udokumentowane złoża: 3 – rzadkie tylko w regionie, w którym występuje udokumentowane złoże; 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, L – ochrona lasów

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze oraz jakościowe kopaliny złóż iłów ceramiki budowlanej Parametr Brzostów Góra 1 2 3 od do śr. od do śr.

kat. B kat. C1 kat. B kat. C1 kat. B kat. C1 Powierzchnia (ha) 22,25 5,66 Grubość nadkładu (m) 0,2 7,0 1,6 0,0 0,6 1,4 5,0 0,3 1,4 Miąższość złoża (m) 1,7 28,0 18,0 2,9 9,0 10,4 17,5 6,4 15,3 zawartość margla w ziarnach o∅>0,5 mm 0,0 8,77 0,24 0,0 0,01 0,048 0,063 0,0005 0,0003 (%) skurczliwość wysycha- 4,3 11,3 8,8 9,2 9,3 12,3 11,8 11,4 10,3 nia (%) wartość wody zarobo- 18,1 33,4 26,2 27,9 - 35,1 - 32,6 - wej (%) optymalna temperatura 950 wypału(ºC) nasiąkliwość w wyrobie 2,4 13,7 9,0 8,6 7,9 12,7 10,9 10,6 9,2 (%) wytrzymałość na ści- 10,55 32,3 23,55 13,33 26,05 32,77 27,87 22,79 26,83 skanie (MPa)

Złoże „Góra” udokumentowano w dwóch polach: pole północne o powierzchni 3,78 ha w kategorii B i pole południowe o powierzchni 1,87 ha w kategorii C1 (Nowak, Przysłup, 1996). Parametry wymienione w tabeli 2 dotyczą pola północnego (udokumentowanego w kat. B) i pola południowego (udokumentowanego w kat. C1). Surowiec przeznaczony jest do produkcji: cegły pełnej, dziurawki i kratówki. W nad- kładzie jako kopalinę współwystępującą udokumentowano w kategorii B piaski do celów budowlanych o zasobach 37 tys. ton. Występują one w północnej i północno-wschodniej części pola północnego oraz poza jego granicami. Powierzchnia złoża piasków wynosi 0,62 ha, średnia miąższość kopaliny to 3,5 m, zawartość ziarn o średnicy poniżej 2 mm wynosi średnio 95,7%, a pyłów mineralnych 3,7%. Zarówno złoże „Brzostów” jak i „Góra” uznano za małokonfliktowe.

2. Kreda jeziorna

Położone w północnej części arkusza czwartorzędowe złoże kredy jeziornej i gytii „Pa- nienka” (Teisseyre, Herkt, 1989) stanowią luźne węglanowe osady powstałe w skutek che- micznego lub biologicznego odwapnienia wód jeziornych, obfitych w kwaśny węglan wapnia i osadzone w dawnych zbiornikach wodnych. Udokumentowano je w kategorii C1 na powierzchni 10,26 ha, przy średniej miąższości kopaliny 3 m i grubości nadkładu 1 m. Zasado- wość ogólna w przeliczeniu na CaO wynosi średnio 40,84%, a wilgotność naturalna 67,6%.

13 Złoże jest zawodnione i występuje w formie pokładowej. W nadkładzie jako kopalina towa- rzysząca występuje torf o średniej miąższości 1 m, charakteryzuje się on wartością pH od 7,5 do 7,7 i zawartością popiołu od 20,1 do 49,5%. Zarówno kreda jeziorna jak i torf znajdują zastosowanie w rolnictwie do nawożenia gleb. Złoże „Panienka” uznano za konfliktowe ze względu na położenie w obrębie lasów i łąk wytworzonych na glebach pochodzenia organicznego.

3. Kruszywo naturalne

Kopalinę stanowią czwartorzędowe piaski i żwiry oraz piaski związane z akumulacją rzeczno-lodowcową, mogące znaleźć zastosowanie w budownictwie. Złoża występują w formie pokładowej.

Złoże piasków „Zalesie II” udokumentowano w kategorii C1 na powierzchni 1,38 ha (Szuszkiewicz, 2002). Miąższość złoża wynosi od 1 do 5,7 m, średnio 3,47 m, średnia gru- bość nadkładu to 0,28 m, a stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża - 0,08. Zawartość ziaren o średnicy poniżej 2 mm (punkt piaskowy) wynosi od 77,6 do 99,6 %, średnio 89,6%, a zawartość pyłów mineralnych od 1,5 do 8,7%, średnio 4,3%. Jest ono częściowo zawodnione. Złoże piasków i piasków ze żwirem „Zalesie” udokumentowano w formie karty reje- stracyjnej na powierzchni 9,25 ha (Woźnicka, 1990). Charakteryzuje się ono miąższością od 5,5 do 10,7 m, średnio 8,6 m. Występują tutaj dwa poziomy kopaliny. Pierwszy o średniej miąższości 4,3 m stanowią piaski, a drugi o średniej miąższości również 4,3 m to piaski i żwi- ry. Średnia grubość nadkładu wynosi 0,9 m. Zawartość ziarn poniżej 2 mm dla poziomu pia- sków i żwirów wynosi od 49,5 do 79,4%, średnio 69,9%, a dla poziomu piasków od 83,4 do 100,0%, średnio 94,3%. Nasiąkliwość kruszywa piaszczysto-żwirowego wynosi od 1,2 do 3,8%, a zawartość ziarn słabych i zwietrzałych od 3,1 do 12,7%. Złoże jest częściowo zawodnione. Złoże piasków „Cząszczew” udokumentowano na powierzchni 1,64 ha (Szulc, 2003). Charakteryzuje się ono następującymi parametrami: miąższość od 4,4 do 9,6 m, średnio 7,6 m, grubość nadkładu od 0,4 m do 0,6 m, średnio 0,5 m, stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża 0,07, zawartość ziarn o średnicy poniżej 2 mm od 89,4 do 98,0%, średnio 94,4% i zawartość pyłów mineralnych od 0,6 do 1,8%, średnio 1,2%. Złoże jest suche. Złoże piasków „Szymanów” udokumentowano na powierzchni 1,96 ha (Szulc, 2002). Charakteryzuje się następującymi średnimi parametrami: miąższość - 2,7 m, grubość nadkła-

14 du - 0,3 m, stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża - 0,11, zawartość ziarn o średnicy poniżej 2 mm - 99,9%, zawartość pyłów mineralnych - 4,2%. Złoże jest suche. Wszystkie cztery złoża kruszywa naturalnego zaliczono do małokonfliktowych. W obrębie arkusza Jaraczewo znajdują się dwa złoża skreślone z bilansu zasobów z powodu wyczerpania się zasobów przemysłowych. Należą do nich złoża kruszywa naturalnego: „Panienka” (Morawska, 1976) i „Panienka III” (Przechera, Donaj, 1983).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Jaraczewo eksploatowanych jest pięć złóż kopalin. Koncesje na eksploatację złóż iłów ceramiki budowlanej: „Góra” (ważną do 2013 r.) i „Brzostów” (ważną do 2007 r.) posiada Krotoszyńskie Przedsiębiorstwo Ceramiki Budow- lanej „CERABUD” S.A. Złoże „Góra” posiada obszar górniczy o powierzchni 6,12 ha i teren górniczy o powierzchni 11,87 ha. Eksploatacja prowadzona jest jednym poziomem. Rozpoczęto ją oko- ło 1870 r., kiedy to powstała cegielnia „Góra”. Dziś jest to już obiekt zabytkowy i nie prowadzi się tam wypału cegły. Powojenną eksploatację rozpoczęto w 1956 r., kiedy to na nowo udokumentowano złoże „Góra”. Obecnie urobek przewozi się do cegielni w Roszkowie, gdzie stanowi dodatek uszlachetniający do kopaliny pochodzącej ze złoża „Brzostów”. Wy- stępujący w nadkładzie piasek zbywany jest na bieżąco dla lokalnych celów budowlanych.. Planowane jest zamknięcie złoża i po rekultywacji przeznaczenie obiektu na cele rekreacyjne (kąpielisko). Złoże „Brzostów” eksploatowane jest w sposób ciągły trzema poziomami wydobyw- czymi. Pozyskana kopalina, po schudzeniu pyłami stanowi surowiec do produkcji wyrobów cienko i grubościennych oraz drążonych. Są one wytwarzane w cegielni zlokalizowanej w miejscowości Roszków. Utworzony w 1997 r. obszar górniczy ma powierzchnię 33,76 ha, teren górniczy – 37,65 ha. W południowej części złoża zlokalizowane jest zwałowisko pia- sków wydobywanych w trakcie zdejmowania nadkładu. Piaski te zostały udokumentowane jako kopalina towarzysząca (dla schudzania iłów). Obecnie są one składowane ze względu na niską jakość (tabela 3). Osoby fizyczne posiadają koncesje na eksploatację trzech złóż kruszywa naturalnego. Wydobycie prowadzone jest jednym poziomem eksploatacyjnym, a kopalina jest sprzedawa- na odbiorcom bez przeróbki. Dla złoża „Zalesie II” w 2002 r. utworzono obszar górniczy o powierzchni 1,38 ha i teren górniczy o powierzchni 2,1 ha. Koncesja jest ważna do 16.09.2012 r.

15 Tabela 3 Odpady mineralne Możliwe Nr Kopalnia Powierzch- Miejscowość Ilość odpadów sposoby obiektu (nazwa) Rodzaj nia Gmina w tys. m3, wykorzysta- na Użytkownik odpadów zwałowiska Powiat (stan na rok 2003) nia mapie (zakład) (ha) odpadów 1 2 3 4 5 6 7 8 „Brzostów” Krotoszyńskie Przedsiębior- Brzostów do celów 1 stwo Ceramiki Jarocin Ek 0,8 6,5 1,0 budowlanych Budowlanej jarociński „Cerabud” S.A.

Rubryka 4: Ek - odpady eksploatacyjne Rubryka 6: składowanych Rubryka 7: wykorzystanych

Na fragmencie złoża „Cząszczew”, w 2004 r. ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 0,51 ha. Teren górniczy ma powierzchnię 2,44 ha, a koncesja jest ważna przez 10 lat. W 2004 r. wydobyto 3 tys. ton piasków. Obszar i teren górniczy o powierzchni 1,96 i 3,01 ha utworzono dla złoża „ Szymanów” w 2003 r. Koncesja na jego eksploatację jest ważna do 27.09.2012 r. Niekoncesjonowana eksploatacja piasków prowadzona jest okresowo w okolicach Sto- łowej. W minionych latach eksploatowane były złoża piasków: „ Panienka” (1977 – 1989 r.) i „Panienka III” (1983 – 1991 r.), a wyrobiska po nich zostały zrekultywowane.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Jaraczewo wyznaczono jeden obszar perspektywiczny dla węgla brunatnego i jeden dla piasków. W obrębie tego ostatniego wyznaczono obszar prognostyczny. Na zachód od miejscowości Zalesie (Jasińska, 1972) wyznaczono obszar perspektywiczny dla piasków. Nawiercono tu piaski drobnoziarniste z niewielkimi wkładkami żwirów. Kruszywo ma miąższość średnio 9,7 m i występuje pod nadkładem gleby o grubości 0,3 m. Kopalina może być przydatna w budownictwie. Obszar prognostyczny nr I (tabela 4) obejmuje rejon, gdzie wykonano badania jakościowe piasków. W zachodniej części arkusza wyznaczono perspektywę występowania węgli brunatnych. Na obszarze tym stwierdzono występowanie pięciu grup mioceńskich pokładów węgla brunatnego: ścinawskich, łużyckich, lubińskich, środkowopolskich i oczkowickich (Kasiński,

16 Twarogowski, 1988). Są to węgle miękkie, ziemiste i ksylitowo-ziemiste, nadające się do spalania. To wielopokładowe złoże węgla zalega na powierzchni około 18000 ha i rozciąga się także na sąsiednich arkuszach: Gostyń (581) i Kobylin (618). Całkowite zasoby oszaco- wane w kategorii D2 wynoszą 142 560 tys. ton. Obliczono je dla pokładów węgla brunatnego o miąższościach powyżej 3 m i współczynniku grubości nadkładu do miąższości poniżej 12:1. Średnia sumaryczna miąższość węgla wynosi 29,7, a średnia grubość nadkładu - 203,5 m. Badań jakościowych kopaliny nie wykonano. Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych

Średnia Grubość Nr Wiek Zasoby grubość kompleksu obszaru Powierzchnia Rodzaj kompleksu Parametry w kat. Zastosowanie nad- litologiczno- na (ha) kopaliny litologiczno- jakościowe D kopaliny kładu surowcowego 1 mapie surowcowego (tys. t) (m) śr. (m)

pkt. piaskowy: śr. 96,0% I 2,8 p Q 0,3 9,7 431,9 Skb zaw. pyłów min. śr. 5,6%

Rubryka 3: p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 9: Skb – kruszywo budowlane

Poszukiwania kredy jeziornej po wschodniej stronie drogi z Zalesia do Panienki dały wynik negatywny (Teisseyre, Herkt, 1989). Gytię wapienną nawiercono w pojedynczych otworach, a jej miąższość nie przekraczała 1 m. W pozostałych otworach nie nawiercono utworów węglanowych lub nawiercono gytię ilastą o zasadowości ogólnej znacznie poniżej 40%. Prace zwiadowcze za surowcem ilastym do produkcji glinoporytu prowadzono w okolicach Bruczkowa (Marsz, 1972). Przebadane gliny nie nadają się do produkcji glinoporytu ze względu na zbyt dużą zawartość frakcji żwirowej (4%) i piaskowej (70,4%). Negatywne wyniki dały poszukiwania kruszywa naturalnego w okolicach miejscowo- ści: Zalesie, Góra, Jaraczewo, Roszków, Obra Stara i Sapieżyn. W miejscowości Zalesie, pod- czas prac dokumentacyjnych złoża kruszywa naturalnego „Zalesie”, nawiercono wokół niego gliny i piaski pylaste (Woźnicka, 1990). Po południowej stronie drogi nawiercono piaski pylaste i gliniaste oraz stwierdzono iły zalegające na głębokości od 1,8 do 2,7 m (Tomalak, 1989). Na południowy zachód od miejscowości Jaraczewo na głębokości od 0,3 m do 0,8 m nawiercono gliny (Gawroński, 1990). W okolicach miejscowości Góra nawiercono jedynie frakcję kamienistą i glinę zwałową (Kokociński, Przybył, 1969). Niedaleko Roszkowa pod

17 nadkładem piasków drobnoziarnistych i glin o miąższości około 2 m zalegają iły mioplioceń- skie (Kokociński, Przybył, 1969). W miejscowości Obra Stara nawiercono piaski gliniaste i gliny piaszczyste (Paziak, Szapliński, 1977). W pobliżu Sapieżyna, bezpośrednio pod glebą występują gliny i piaski zaglinione (Tomalak, 1989).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Jaraczewo leży w dorzeczu Odry, prawie w całości w zlewni Warty. Tylko południowy i południowo-zachodni fragment odwadniany potokiem Rdęca oraz kilko- ma bezimiennymi ciekami należy do zlewni Baryczy. Obie zlewnie rozdziela dział wodny II rzędu. Sieć rzeczna jest dobrze rozwinięta. Stanowią ją głównie, równomiernie rozmieszczone, bezimienne potoki i rowy melioracyjne. Do ważniejszych cieków należy: Obra, Kanał Obry, Czarny Potok, Lubieszka oraz Pogona. Większość cieków należących do zlewni Warty i płynących w granicach arkusza Jaraczewo maja ujście w Obrze i Kanale Obry. Obszar źró- dłowy Obry znajduje się w pobliżu miejscowości Obra Stara, a poprzez sieć rowów, na pół- nocy arkusza łączy się z dorzeczem Lubieszki. Rzeka Obra wraz z Kanałem Obry stanowi jeden z dłuższych dopływów Warty. W 1999 r. został oddany do użytku zbiornik retencyjny „Roszków”. Jego powierzchnia wynosi 34 ha, a użytkowa pojemność 616 tys. m3. Został on wybudowany w celu unormowa- nia przepływów rzeki Lubieszki, stanowiąc równocześnie zabezpieczenie przeciwpowodzio- we. W ostatnich pięciu latach wody powierzchniowe badane były w 2001 r. w dwóch prze- krojach w miejscowości Jaraczewo: jeden: na rzece Obrze, a drugi na Kanale Obry. W Jara- czewie wody Obry były pozaklasowe (wg klasyfikacji z 1991 r.). Ponadnormatywne stężenia wykazywały: potas, azot azotynowy i azotanowy, fosforany. Zbyt wysokie było również mia- no coli (Pułyk, Tybiszewska, 2002). Niskie stężenie tlenu rozpuszczonego oraz wysokie war- tości stężeń potasu i azotu azotynowego były powodem zakwalifikowania wód Kanału Obry do wód pozaklasowych. Głównymi zanieczyszczeniami są substancje dostarczone do wód w wyniku intensywnej hodowli trzody chlewnej oraz nawożenia gleb. W całym województwie wielkopolskim obserwowany jest trend poprawy jakości wód powierzchniowych. Wynika to z rozbudowy sieci kanalizacyjnej, modernizacji istniejących

18 oczyszczalni ścieków i budowy nowych. Prawdopodobne jest, że w granicach arkusza Jara- czewo jakość wód płynących również uległa poprawie.

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne na omawianym arkuszu, który położony jest w rejonie wielkopolskim, zostały scharakteryzowane na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Jaraczewo (Pilarski, 2002). Wydzielono tu trzy piętra wodonośne: czwarto- rzędowe, neogeńskie i jurajskie, Piętro czwartorzędowe tworzą dwa poziomy: gruntowy i międzyglinowy. Poziom gruntowy tworzą piaski i żwiry związane z akumulacją rzeczną. Miąższość warstwy wodonośnej wynosi około 20 m, a jej strop zalega na głębokości do 5 m. Zwiercia- dło ma charakter swobodny. Wydajność potencjalna studni wynosi 30 – 60 m3/h. Poziom ten zasilany jest bezpośrednio przez wody opadowe i posiada więź hydrauliczną z ciekami po- wierzchniowymi. Brak izolacji jest przyczyną wysokiej podatności na zanieczyszczenia. Za- sięg tego poziomu ogranicza się do doliny Kanału Obry, w północnej części arkusza. Na mapie zaznaczono duże ujęcie komunalne tych wód w Górze. Poziom międzyglinowy związany jest z osadami wodno-lodowcowymi. Miąższość warstw wodonośnych wynosi średnio 18 m. Zalegają one pod grubą warstwą glin. Rozprze- strzenienie tego poziomu jest niewielkie i ogranicza się do doliny kopalnej o kształcie i lokalizacji pokrywającej się ze współczesną doliną rzeki Pogona i strukturą kopalną Golina- Potarzyca. Zwierciadło wody ma charakter subartezyjski. Duże ujęcia tego poziomu znajdują się w: Potarzycy i Siedmirogowie. Oba funkcjonują na potrzeby wodociągów zaopatrujących w wodę okoliczne wsie. Dla ujęcia komunalnego w Wałkowie o wydajności 27 m3/h, przy depresji 4,8 m ustanowiono zewnętrzną strefę ochrony pośredniej. Głównym użytkowym poziomem wodonośnym (piętra neogeńskiego) jest poziom mio- ceński występujący na obszarze prawie całego arkusza Jaraczewo. Stanowią go, występujące na głębokości od 120 do 180 m piaski drobno- i średnioziarniste, lokalnie przedzielone war- stwami węgli brunatnych. Poziom ten jest w pełni izolowany od powierzchni ziemi kilkudzie- sięciometrowym kompleksem iłów i glin. Miąższość warstwy wodonośnej wynosi średnio 25 m, a zwierciadło ma charakter subartezyjski i stabilizuje się na rzędnej około 90 m n.p.m. Wydajność potencjalna dla studni kształtuje się w granicach od 30 do 70 m3/h. Duże ujęcia tego poziomu znajdują się w: Jaraczewie i Jarocinie. Wody piętra czwartorzędowego i neogeńskiego należą do wód średniej jakości (wg klasyfikacji z 1995 r.). Wykazują one podwyższone zawartości żelaza i manganu. Wymagają

19 więc jedynie prostego uzdatniania. Jakość wód poziomu gruntowego jest jednak nietrwała ze względu na brak naturalnej izolacji przed migracją zanieczyszczeń z powierzchni terenu.

Fig. 3 Położenie arkusza Jaraczewo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 − obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 − obszar najwyższej ochrony (ONO); 3 − granica GZWP w ośrodku - porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 150 – Pradolin Warszawa – Berlin (Koło – Odra), czwartorzęd (Q); 308 – Zbiornik międzymorenowy rzeki Kania, czwartorzęd (Q), 309 – Zbiornik międzymorenowy Smorzew – Chwaliszew – Sulmierzyce, czwartorzęd (Q), 311 – Zbiornik doliny kopalnej rzeki Prosny, czwartorzęd (Q)

Jurajskie piętro wodonośne budują warstwy piasków i piaskowców przeławiconych mu- łowcami i iłowcami. Zalega ono na głębokości 247 m, a miąższość warstw wodonośnych wynosi 39 m. Zwierciadło ma charakter subartezyjski i stabilizuje się na rzędnej 94 m n.p.m. Jedyne duże ujęcie tego poziomu znajduje się w Koźminie Wielkopolskim. Wody piętra ju- rajskiego charakteryzują się dobrą jakością i są zdatne do celów pitnych po zastosowaniu pro- stych zabiegów oczyszczających. W obrębie arkusza Jaraczewo nie występują główne zbiorniki wód podziemnych (Fig. 3).

20 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 582-Jaraczewo zamiesz- czono w tabeli 5. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przeciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

21 próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Tabela 5 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość Wartość przeciętnych zawartości przeciętnych (median) w glebach w glebach na (median) obszarów Wartości dopuszczalne stężeń w glebie arkuszu 582- w glebach na niezabudowanych lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Jaraczewo arkuszu 582- Polski 4) Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Jaraczewo

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa

<2 mm <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja – woda Mineralizacja Grupa A 1) królewska HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 26-50 29 27 Cr Chrom 50 150 500 2-6 5,5 4 Zn Cynk 100 300 1000 21-42 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 1,5 2 Cu Miedź 30 150 600 2-6 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 2-6 4 3 Pb Ołów 50 100 600 10-17 12 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-<0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 582-Jaraczewo 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 6 Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 6 żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Miedź 6 tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wy- ą Hg Rtęć 6 ł czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowa- mi, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nie- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru użytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane arkusza 582-Jaraczewo do poszczególnych grup zanie- z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków czyszczeń (ilość próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych,

3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilość próbek

Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem z dnia 9 września 2002 r.).

22 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 5). Przeciętne zawartości większości badanych pierwiastków w glebach arkusza są zbliżone do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wartości nieco wyższe zanotowano dla baru, chromu, miedzi i niklu. Pod względem zawartości metali wszystkie spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne użytkowanie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (Fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

23 582W PROFIL ZACHODNI 582E PROFIL WSCHODNI i. Znezscei ge pewatai rmeitócyi a bzre ruz Jara- arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4 Fig. Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma czewo (na osi rz osi (na czewo 5763828 5764659 5760378 5761708 m m 5757412 5754565 ę 5759669 dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5751490 5757927 5748725 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 24 24

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5763828 5764659 5760378 5761708 m m 5757412 5754565 5759669 5751490 5757927 5748725 0 1 2 3 4 5 6 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4

2 kBq/m2 kBq/m

Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 10 do około 53 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości dawek promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 20 do około 42 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej także około 30 nGy/h. Powierzchnię obszaru arkusza Jaraczewo budują utwory o generalnie niskich i mało zróżnicowanych wartościach promieniowania gamma. Są to głównie gliny zwałowe oraz utwory lodowcowe z okresu zlodowacenia środkowopolskiego. W północnej części arkusza występują utwory lodowcowe (gliny, piaski, żwiry i głazy) zlodowacenia północnopolskiego. W dolinach rzek występują plejstoceńskie i holoceńskie osady rzeczne (mady, mułki, piaski i żwiry) oraz podrzędnie utwory fluwioglacjalne i torfy. W profilu zachodnim najwyższe dawki promieniowania gamma (30-55 nGy/h) zarejestrowano w jego środkowej części, na obszarze zalegania zwartej pokrywy glin zwałowych. Najniższymi stężeniami promieniowania (<25 nGy/h) w tym profilu charakteryzują się osady rzeczne i wodnolodowcowe. W profilu wschodnim pomierzone dawki promieniowania gamma są mało zróżnicowane, gdyż wzdłuż tego profilu dominuje jeden typ utworów – gliny zwałowe. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od około 0,5 do około 5,2 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego wynoszą od około 0,9 do około 3,6 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary lokalizowania składo- wisk uwzględniono wymagania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 628) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Dz. U. Nr 61, poz. 549). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących

25 aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w zależno- ści od wyróżnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przy- rodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować wyróżnionych typów składowisk odpadów, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów potencjalnych składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb. Uwzględniając powyższe kryteria na terenie arkusza Jaraczewo wyznaczono: − obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania wszelkich typów składowisk odpa- dów, − obszary, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłożu (do głębokości 2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, − obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów jest możliwa, ale wymaga zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień, − tereny zdegradowane mechanicznie obejmujące przede wszystkim wyrobiska po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich badań i wykonaniu systemów zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, stanowią preferowane potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk odpadów (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowa- nych uwarunkowań (RWU) uwzględniając:

26 − izolacyjne właściwości podłoża – odpowiadające wymaganiom składowania wyróż- nionych typów odpadów (tabela 6), − przestrzenne warunkowe ograniczenia wynikające z przyjętych terenów ochronnych: (b – zabudowy i stref ochronnych związanych z infrastrukturą, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, z –złóż kopalin), Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składo- wisk przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąższość współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Dane i oceny zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Tło dla przedstawionych informacji na Planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Jaraczewo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Pilarski, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Stąd wydzielone wcześniej obszary o dobrej izolacyjności podłoża (POLS) mogą współwy- stępować z różnymi stopniami aktualnego zagrożenia czystości wód podziemnych.

27 Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Jaraczewo około 40% powierzchni zajmują tereny, na których obowiązuje bezwzględny zakaz lokalizowania wszystkich typów składowisk odpa- dów. Wydzielono je z uwagi na występowanie: − zwartych kompleksów leśnych o powierzchni powyżej 100 ha (między Jarocinem a Jaraczewem na północy oraz w południowej części arkusza między Szymanowem a Domanicami), − istniejącej strefy ochrony pośredniej ujęcia wód podziemnych „Borzęcice”, − erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w dolinach rzek: Obra, Kanału Obra, Lubieszka, Czarny Rów, Pogona, Rdęca i ich dopływów oraz małych dolinek denudacyjnych koło: Borzęciczek i Białego Dworu w południowej i w środkowej części obszaru Siedlemina i Rusko-Huby, − terenów źródliskowych (koło Obry Starej), podmokłych i lokalnie bagiennych, w tym łąk na glebach pochodzenia organicznego (w dolinach: Kanału Obry, Lu- bieszki i cieku na wschód od Koźmina oraz w obniżeniach: między Gałązkami a Koźminem i obok wsi Potarzyca), − zbiornika retencyjnego „Roszków”, jeziorka Parzęczewa a także stawów koło Chy- trowa i Panienki, − terenów o nachyleniu poniżej 10º, ale opadających bezpośrednio do doliny Lubiesz- ki, Obry, Czarnego Rowu (w północnej części obszaru arkusza), − terenów zwartej zabudowy mieszkaniowej miast: Jarocina, Koźmina, Borku Wielko- polskiego oraz siedzib gmin: Jaraczewa i Pogorzeli. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Potencjalne obszary preferowane do zlokalizowania składowisk odpadów wydzielono w rejonach występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoża, określone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 6). Wymagania te przewidują wystę- powanie co najmniej jednometrowej warstwy gruntów spoistych o współczynniku filtracji ≤1 x 10-7 m/s bezpośrednio w podłożu składowiska. Na badanym terenie takie warunki spełniają gliny zwałowe zlodowaceń północnopol- skich (Wisły) i środkowopolskich (Warty). Gliny zwałowe fazy leszczyńskiej zlodowacenia Wisły występują na obszarze wysoczyzny morenowej falistej w północnej części arkusza, po południowej i północnej stronie

28 doliny Obry. Nie tworzą one jednak ciągłego kompleksu, a maksymalna ich miąższość około 9 m została stwierdzona w rejonie Łobzowca. Gliny te są bardzo piaszczyste i zwietrzałe w stropie. Nieciągłość kompleksu glin może pogarszać jego właściwości izolacyjne. Zalegają one na piaskach i żwirach wodnolodowcowych lub osadach zastoiskowych (mułki i piaski) zlodowacenia Wisły bądź glinach zwałowych zlodowaceń środkowopolskich (zlodowacenia Warty i Odry). Mułki i piaski nie tworzą warstwy izolacyjnej. Z uwagi na stosunkowo słabe warunki izolacyjne (nieciągła i cienka warstwa gruntów spoistych) na obszarze arkusza Jaraczewo, szczególnie zagrożone są lokalne (płytsze) poziomy wód podziemnych, z których czerpią wodę studnie gospodarcze. Na południe poza zasięgiem fazy leszczyńskiej zlodowacenia Wisły, występują na powierzchni gliny zwałowe z okresu zlodowacenia Warty. Tworzą one rozległe płaty na obszarze płaskiej wysoczyzny morenowej w centralnej i południowej części obszaru arkusza. Ich miąższość kształtuje się w granicach od 5 do maksimum 50 m (w Borzęciczkach). Omawiane gliny zawierają miejscami w stropie drobne wkładki i soczewki piasków lub żwirów i są zwietrzałe. W spągu warstwy występują około 15 centymetrowej miąższości warstewki iłów neogeńskich oraz przemazy pyłowe z domieszką węgla brunatnego. Zalegają one bezpośred- nio na glinach zlodowacenia Odry i starszych zlodowaceń tworząc bardzo słabo przepusz- czalne pakiety o miąższości do 30 – 70 m lub na piaskach i żwirach wodnolodowcowych tego samego wieku. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Jaraczewo (Szałamacha, 1994, 2001) wystąpienia glin zwałowych oraz mio-plioceńskich iłów pstrych stanowią preferowane obszary lokalizowania składowisk. Miąższość warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowane zostały archiwalnymi profilami otworów wiertniczych (tabela 7). W granicach arkusza przeważają obszary o warunkach izolacyjnych podłoża zgodnych z wymogami dla składowisk odpadów obojętnych. Obszary o zmiennych warunkach izolacyjnych podłoża, w których warstwa izolująca jest pod przykryciem osadów piaszczysto-żwirowych (o miąższości do 2,5 m) lodowcowych i wodnolodowcowych, występują w rejonie Parzęczewa, Ruskowa, Leonowa, Łobzowa, Sko- kowa, Goli Drugiej, Jarocina, Potarzyc, Bolesławowa, Gałązek, Walerianowa i Białego Dwo- ru. Na obszarze arkusza Jaraczewo warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpa- dów związane są z: − istnieniem Obszaru Chronionego Krajobrazu „Krzywińsko-Osieckiego”,

29 − wyznaczeniem na mapie stref w odległości 1 km od zwartej zabudowy mieszkaniowej miast: Jarocina, Koźmina, Borku Wielkopolskiego oraz siedzib gmin: Jaraczewa i Pogorzeli, Tabela 7 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wyznaczonych obszarów lokalizowania składowiska Głębokość do zwierciadła wody podziemnej wystę- Nr otw. Profil geologiczny Miąższość pującego pod warstwą na mapie Archiwum warstwy izo- izolacyjną dokumenta- i nr otworu lacyjnej (m p.p.t.) cyjnej Strop (m) B zwierciadło zwierciadło warstwy Litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone (m p.p.t.) 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Glina 8,0 Piasek drobnoziarnisty Q 8,0 141,0 14,7 9,0 Ił pstry, konkrecje Ng 95,0 Ił, węgiel brunatny BH 1* 113,0 Węgiel brunatny, ił 5820071 122,0 Ił 134,0 Węgiel brunatny 140,0 Muły 141,0 Piasek 0,0 Nasyp Q 1,1 Ił Ng 17,4 142,2 10,2 18,5 Konkrecje, wapienie BH 20,5 Ił, konkrecje, wapienie 2* 5820035 113,7 Węgiel brunatny, ił 139,8 Piasek drobnoziarnisty 140,5 Piasek gruboziarnisty 142,2 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba 0,3 Glina 150,7 151,0 21,8 2,0 Glina zwałowa, otoczaki Q BH 9,5 Ił pstry, ił Ng 3* 5820040 111,0 Ił piaszczysty 112,5 Ił, węgiel brunatny 151,0 Piasek pylasty 154,0 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba 0,5 Glina Q 45,5 135,0 22,5 5,0 Ił pstry, ił Ng 46,0 Węgiel brunatny, ił BH 4* 55,0 Ił, konkrecje 5820059 118,0 Piasek drobnoziarnisty 120,0 Ił, węgiel brunatny 135,0 Piasek pylasty 136,0 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Nasyp 2,1 Glina zwałowa 11,4 13,5 4,0 BH 5* 13,5 Piasek gliniasty, średnioziarnisty 5820058 16,0 Glina zwałowa Q 46,0 Ił pstry, konglomerat Ng

30 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta 5,5 6,0 3,9 BH 6,0 Piasek drobnoziarnisty 6* 5820025 7,1 Glina piaszczysta Q 8,6 Piasek drobnoziarnisty, glina 10,5 Glina piaszczysta 0,0 Gleba, piasek 0,3 Piasek pylasty 99,1 99,8 10,7 0,7 Glina, piasek BH 7 3,7 Glina zwałowa, piasek 5820043 36,7 Glina zwałowa Q 39,4 Ił, ił pstry, ił pylasty Ng 99,8 Piasek drobnoziarnisty, pył 0,0 Gleba 0,2 Glina, otoczaki 2,1 8,5 2,0 2,3 Piasek średnioziarnisty BH 8* 2,7 Glina zwałowa Q 5820005 5,8 Piasek różnoziarnisty 6,5 Glina zwałowa 8,5 Piasek drobnoziarnisty, żwir 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta 40,5 130,0 59,0 3,0 Glina, otoczaki BH 9* 41,0 Głazy narzutowe 5820042 42,0 Glina, otoczaki Q 50,0 Ił pstry, konkrecje Ng 130,0 Piasek 0,0 Nasyp 1,2 Glina 2,9 n.w. n.w. BH 4,1 Piasek gliniasty 10* 5820039 5,0 Glina, otoczaki Q 28,2 Otoczaki 29,4 Glina, otoczaki 0,0 Gleba 0,5 Glina zwałowa, otoczaki 3,5 4,0 4,0 BH 4,0 Piasek, glina Q 11 5820050 5,0 Glina zwałowa, otoczaki 8,0 Żwir, glina, piasek gruboziarnisty 10,3 Glina zwałowa, otoczaki 0,0 Gleba 0,2 Glina 31,8 141,0 25,1 3,0 Glina zwałowa Q BH 32,0 Muły Ng 12* 5820078 34,0 Ił 38,0 Ił pstry, konkrecje, ił 128,0 Węgiel brunatny, muły, ił 141,0 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba 0,4 Glina piaszczysta 6,6 7,0 2,1 BH 13 2,0 Glina zwałowa 5820092 7,0 Piasek średnioziarnisty Q 13,0 Piasek ze żwirem 0,0 Gleba 0,4 Glina zwałowa Q 16,8 17,2 2,3 BH 14 3,5 Ił pstry Ng 5820003 17,2 Piasek pylasty 24,3 Ił pstry

31 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta 10,2 30,3 8,0 3,5 Glina Q BH 15 10,5 Ił piaszczysty Ng 5820015 14,5 Ił, ił piaszczysty 30,3 Piasek drobnoziarnisty 33,5 Ił 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta 19,2 n.w. n.w. BH 2,5 Glina 16* 5820089 3,2 Glina zwałowa Q 19,5 Muły Ng 26,1 Ił pstry 0,0 Gleba 0,3 Glina i margle 29,7 30,0 4,6 BH 17* 2,5 Glina zwałowa 5820074 30,0 Piasek drobnoziarnisty 43,0 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 1,1 Glina zwałowa 1,7 9,8 0,9 BH 2,8 Piasek drobnoziarnisty 18* 5820019 3,1 Glina zwałowa Q 9,8 Piasek średnioziarnisty, żwir 13,5 Glina zwałowa 0,0 Gleba 0,5 Glina zwałowa 21,9 22,4 1,8 BH 19 22,4 Żwir średnioziarnisty 5820002 23,1 Glina zwałowa Q 62,0 Ił pstry Ng 0,0 Gleba, otoczaki 0,8 Piasek drobnoziarnisty 19,5 47,0 10,2 2,5 Glina, otoczaki BH 20* 22,0 Otoczaki 5820038 23,0 Glina, otoczaki 47,0 Piasek pylasty Q 51,0 Ił Ng 0,0 Gleba 0,4 Glina piaszczysta 2,3 n.w. n.w. BH 2,7 Piasek średnioziarnisty 21 5820048 4,5 Muły 6,4 Piasek drobnoziarnisty 7,5 Glina piaszczysta Q 0,0 Gleba 0,5 Piasek gruboziarnisty Q 65,5 68,0 11,0 BH 22* 2,5 Glina zwałowa, otoczaki 5820030 68,0 Piasek ze żwirem, otoczaki 71,0 Glina zwałowa, otoczaki 0,0 Glina 0,2 Glina 1,8 64,0 42,3 BH 2,0 Żwir gliniasty Q 23 5820091 4,0 Glina zwałowa 64,0 Piasek średnioziarnisty 67,0 Glina zwałowa 0,0 Gleba BH 0,5 Glina zwałowa 31,5 n.w. n.w. 24* 5820055 32,0 Piasek ze żwirem i otoczaki 34,7 Glina Q

32 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Glina, margle 3,5 Glina zwałowa 53,6 53,6 21,5 BH 25* 53,6 Piasek drobnoziarnisty 5820084 57,8 Glina zwałowa Q 59,0 Ił pstry Ng 0,0 Glina 2,0 Glina zwałowa 70,0 97,0 12,0 33,0 Glina zwałowa, otoczaki BH 50,5 Glina, ił Q 26* 5820066 52,5 Ił Ng 65,0 Ił, wapienie 70,0 Ił 97,0 Piasek, muły

Objaśnienia: BH – Bank HYDRO * - otwór wiertniczy zlokalizowany również na MGP – Plansza B Wiek kopaliny: Q – czwartorzęd, Ng - neogen n.w. – nie nawiercono

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na obszarze objętym arkuszem takie warunki spełniają iły mio-plioceńskie. Osady mio– pliocenu odsłaniają się na powierzchni w północnej części arkusza w rejonie udokumentowanych złóż surowców ilastych „Brzostów” i „Góra”. Wykształcone w postaci iłów pstrych z przewarstwieniami mułków, piasków z konkrecjami marglistymi oraz iłów (warstwy po- znańskie). Miąższość serii poznańskiej wyznaczona w profilach otworów w rejonie północ- nym Jaraczewo-Jarocin przekracza 100 m, miejscami wynosi 0,0 – 50 m. Te znaczne miąż- szości pozorne, ich zmienność jest wynikiem erozji i zaburzeń glacitektonicznych (Szałama- cha, 1994, 2001). Niewielkie powierzchniowe wystąpienia iłów poznańskich w okolicy złóż „Góra” i „Brzostów” mogą spełniać wymagania dla składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalne) po przeprowadzeniu badań geologiczno-inżynierskich, stwierdzają- cych ciągłość warstw. Również obszary o zmiennych warunkach izolacyjnych podłoża, w są- siedztwie lub przylegające do w/w złóż oraz na zachód od Siedlemina, gdzie iły pstre zalegają pod przykryciem osadów piaszczysto-żwirowych lodowcowych i glin zwałowych (o miąższo- ści do 2,5 m). Istniejące zaburzenia glacitektoniczne mogą w sposób znaczący pogorszyć warunki izolacyjności podłoża. Ograniczenia warunkowe w obrębie wyznaczonych potencjalnych obszarów składowa- nia odpadów komunalnych związane są z: − terenem udokumentowanych złóż surowców ilastych „Brzostów” i „Góra” o wystę- pujących powierzchniach większych od 5 ha,

33 − pomnikiem przyrody żywej i parkiem podworskim w Siedleminie. Na północ od Kanału Obry i na południe (taras nadzalewowy Obry) sondami mecha- nicznymi (otw. nr 27 i 28) udokumentowano płytkie (do 6,0-6,5 m) występowanie utworów ilastych (neogeńskich) – tabela 7. Nawiercona miąższość iłów pstrych wynosi od 4 do 4,5 m. Szczegółowe badania geologiczne wykonane w rejonie tych otworów, pozwolą stwierdzić, czy spełniają wymagania dla składowisk odpadów komunalnych. Jeżeli nie, należy je wska- zać pod składowiska odpadów obojętnych. Osady zastoiskowe wykształcone są w postaci mułków i piasków, występują najczęściej w dolinach rzek. Analizowany obszar nie jest położony w zasięgu głównych zbiorników wód podziemnych (Kleczkowski, 1990). Problem lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych W północnej części arkusza, na obszarach w obrębie których dopuszczalna jest lokalizacja składowisk odpadów, wskazano pięć otworów wiertniczych, które udokumentowały płytkie (do 10 m) i miąższe (ponad 5 m) występowanie utworów ilastych. Na wschód od złoża iłów „Brzostów” w sąsiedztwie Roszkowa, w archiwalnych otworach nr 3 i 4 stwierdzono iły pstre odpowiednio: na głębokościach 9,5 m i 5,0 m, o miąższościach 101,5 i 41,0 m. Teren punktowego nawiercenia serii ilastej przylega do obszaru wskazanego pod składowisko odpadów komunalnych. W sąsiedztwie Jaraczewa (otwór nr 1 i 2) i w rejonie miejscowości Łobez (otwór nr 29) – (tabela 7), nawiercono iły neogeńskie już na głębokości 1,0 m i miąższości od około 18 do ponad 100 m. Najgłębiej, bo na 9,0 m stwierdzono je w otworze nr 1, w sąsiedztwie otworu nr 2, gdzie występują one na głębokości 1,1 m. Te znaczne różnice w głębokościach zalegania iłów świadczą o występujących tu zaburzeniach glacitektonicznych. W nadkładzie występują gliny zwałowe i osady piaszczyste zlodowaceń północnopolskich. Być może wyniki szczegółowego rozpoznania geologiczno-inżynierskiego i hydroge- ologicznego pozwolą na lokalizację składowisk odpadów niebezpiecznych, a jeżeli nie, nale- ży je rekomendować pod składowiska odpadów komunalnych. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Na podstawie dostępnych materiałów archiwalnych można przyjąć, że najkorzystniejsze warunki pod względem geologicznym i środowiskowym dla lokalizacji potencjalnych skła- dowisk odpadów występują w północnej części arkusza, od Jaraczewa po Roszków, na obrze- żach wysoczyzny morenowej, gdzie iły pstre występują płytko lub na powierzchni terenu. W rejonie Roszkowa (otwór nr 3 i 4) na zachód od wychodni iłów poznańskich w Brzostowie,

34 pod warstwą glin zwałowych o miąższości od 4,5 do 9,2 m zalegają bezpośrednio iły neogeń- skie o łącznej miąższości około 117 – 151 m. Różnica między nawierconym a ustalonym zwierciadłem wód podziemnych wynosi około 130 m (otwór nr 3) i 112 m (otwór nr 4). Bardzo dobre warunki izolacyjne występują w południowej części arkusza. Zwarty fragment płaskiej wysoczyzny morenowej zbudowany jest z nierozdzielonych glin zwało- wych zlodowaceń: środkowopolskich (zlodowacenia Warty i Odry) i miejscami starszych (zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) o łącznej miąższości od około 30 m w Siedmiorogach (otwór nr 17) do 54 m w Koźminie (otwór nr 25) i 65 m w Borzęciczkach (otwór nr 22). Równie dobre warunki dla składowisk mają tereny w rejonie Bruczkowa i Goliny, gdzie miąższość warstwy izolacyjnej wynosi od 27,0 (otwór nr 16) do 40 m (otwór nr 9), a różnica między nawierconym a ustalonym zwierciadłem wód podziemnych wynosi 71 m (otwór nr 9). W rejonie na wschód od Koźmina (otwór nr 26) leżą one bezpośrednio na iłach poznań- skich, co w sumie daje kompleks izolacyjny o miąższości 70 m. O dobrej izolacyjności pod- łoża świadczy także znaczna różnica głębokości między nawierconym (30 – 97 m p.p.t.) a ustalonym (5 – 22 m p.p.t.) zwierciadłem wód podziemnych. Gliny zwałowe pokrywające wysoczyzny lodowcowe są poprzecinane przez cieki i drenaż (styl budowy obszaru). Szczegółowa lokalizacja składowiska powinna być poza stre- fami obniżeń tworzącymi system odwodnienia powierzchniowego. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na potencjalnych obszarach lokalizacji składowisk odpadów znajdują się trzy wyrobiska związane z eksploatacją (trwającą lub zaniechaną) surowców ilastych. W dnie i skarpach wyrobisk kopalni iłów poznańskich „Góra” i „Brzostów” niezbędne jest zachowanie wymaganej miąższości warstwy izolacyjnej (przy pozostawieniu 5 m warstwy możliwe jest składowanie nawet odpadów niebezpiecznych po uprzednim przeprowadzeniu badań izolacyjności gruntów). Na obszarach nieposiadających naturalnej warstwy izolacyjnej przedstawiono jedno wyrobisko związane z eksploatacją kruszywa naturalnego na złożu „Szymanów”. Wyrobisko to może być traktowane jako potencjalna nisza dla składowania odpadów obojętnych, po wykonaniu niezbędnych badań geologicznych i zastosowania sztucznych barier izolacyjnych w formie zabezpieczeń. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny

35 odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowisk odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoża budowlanego

Na obszarze arkusza Jaraczewo warunki geologiczno-inżynierskie podłoża budowlanego przedstawiono z pominięciem obszarów: lasów, gleb chronionych (I-IVa klasy bonitacyjnej), łąk na glebach pochodzenia organicznego, zbiorników wodnych, udokumentowanych złóż kopalin oraz terenów zwartej zabudowy miejskiej i zabytkowych zespołów architektonicznych. Wyróżniono dwa rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Najkorzystniejsze warunki dla budownictwa znajdują się w rejonie występowania grun- tów niespoistych średnio zagęszczonych i zagęszczonych. Są to piaski i żwiry wodnolodowcowe i lodowcowe zlodowacenia Wisły (północna część powierzchni arkusza) i Warty (środ- kowa i południowa część powierzchni arkusza oraz okolice Zalesia). W rejonach tych zwier- ciadło wody gruntowej znajduje się głębiej niż 2 m od powierzchni terenu. Pozostałe korzystne warunki tworzą grunty spoiste półzwarte i twardoplastyczne reprezentowane przez skonsolidowane gliny piaszczyste zlodowacenia Warty i małoskonsolidowane gliny zlodowacenia Wisły, a także skonsolidowane mioceńskie iły pstre z okolic Roszkowa i Góry, jednak w tych dwu obszarach (ze względu na podatność iłów na pęcznienie) konieczne jest wykonanie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej, która pozwoli na ocenę warunków posadowienia pla- nowanych obiektów budowlanych. Obszary o warunkach utrudniających budownictwo znajdują się na gruntach słabono- śnych, przede wszystkim w dolinach rzecznych i rejonie Kanału Obry. Są to holoceńskie

36 grunty organiczne, mady oraz luźne piaski rzeczne. Na tych terenach zwierciadło wody gruntowej stabilizuje się płycej niż 2 m od powierzchni terenu. Utrudnienia dla budownictwa wy- stępować mogą także na luźnych piaskach eolicznych w okolicach Szymanowa i Góry.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Jaraczewo jest niewiele obiektów przyrodniczych podlegających ochronie. Najcenniejsze są gleby wysokich klas bonitacyjnych (I- IVa), które zajmują około 70% powierzchni arkusza, a lasy 15%. Niewielką powierzchnię zajmują łąki wytworzone na glebach pochodzenia organicznego. Największy ich kompleks znajduje się w północno- zachodnim fragmencie arkusza, w dolinie Kanału Obry.

Fig. 5 Położenie arkusza Jaraczewo na tle systemu ECONET (Liro, 1998)

system ECONET 1 − granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 19M –Doliny Środkowej War- ty, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 27k – Śremski Warty, 37k - Prosny

37 W zachodniej części znajduje się fragment Krzywińsko-Osieckiego Obszaru Chronio- nego Krajobrazu, utworzonego w 1989 r. Chroniony jest tu urozmaicony krajobraz pojezierzy południowej Wielkopolski oraz liczne gatunki flory i fauny. Całkowita powierzchnia obszaru wynosi 71425 ha, a kontynuuje się on na arkuszach: Gostyń (581), Śrem (544), Czempiń (543), Krzywiń (580) i Kościan (542). Tabela 85 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Pogorzela L - „Dąbrowa-Pogorzela” 1 R Dąbrowa * gostyński (50) Jarocin 2 P Cząszczew 1967 Pż - dwa dęby szypułkowe jarociński Jaraczewo Pż - olsza czarna, bluszcz po- 3 P Góra* 1980 jarociński spolity Góra* Jaraczewo 4 P 1980 Pż - lipa drobnolistna jarociński Góra* Jaraczewo 5 P 1980 Pż - dąb szypułkowy jarociński Góra* Jaraczewo 6 P 1980 Pż - dąb szypułkowy jarociński Góra* Jaraczewo 7 P 1980 Pż - dąb szypułkowy jarociński Góra* Jaraczewo 8 P 1980 Pż - wiąz szypułkowy jarociński Góra* Jaraczewo 9 P 1980 Pż - wiąz szypułkowy jarociński Jarocin Pn - G - dwa głazy: granitowy 10 P Jarocin 1956 jarociński i gnejsowy Jaraczewo 11 P Jaraczewo* 1980 Pż - lipa drobnolistna jarociński Jaraczewo 12 P Jaraczewo* 1980 Pż - sosna wejmutka jarociński Jaraczewo 13 P Jaraczewo 1980 Pż - dąb szypułkowy jarociński Jaraczewo 14 P Smolarnia 1956 Pż - dąb szypułkowy jarociński Jarocin 15 P Siedlemin* 1978 Pż - dąb szypułkowy jarociński Koźmin Wiel- 16 P Góreczki kopolski 1965 Pn - G - głaz granitognejsowy krotoszyński Koźmin Wiel- 17 P Góreczki kopolski 1965 Pż - dąb szypułkowy krotoszyński

Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P − pomnik przyrody, Rubryka 3: *w parku podworskim Rubryka 5: * - obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny rodzaj pomnika przyrody: Pż − żywej, Pn – nieożywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

38 W południowo-zachodniej części zaznaczono granice projektowanego rezerwatu leśne- go „Dąbrowa-Pogorzela” o powierzchni 50 ha (tabela 8). Ochronie ma tu podlegać bór świeży o zdecydowanej przewadze dębu, gdzie wiek drzew często przekracza sto lat. Rezerwat kon- tynuować się będzie na arkuszu Krotoszyn (619). Na terenie arkusza znajduje się czternaście pomników przyrody żywej i dwa przyrody nieożywionej (tabela 8). Najciekawsze są głazy narzutowe „Kamienie księcia Radolina” o obwodach od 1050 – do 1200 cm i wysokości około 100 cm. Na terenie arkusza nie wyznaczono obszarów podlegających ochronie w systemie krajowej sieci ekologicznej ECONET (Fig. 5)i obiektów chronionych Europejskiej Sieci Ekolo- gicznej Natura 2000.

XII. Zabytki kultury

Z wielu stanowisk archeologicznych i obiektów zabytkowych znajdujących się na arkuszu Jaraczewo na mapie zaznaczono obiekty znajdujące się na liście Wojewódzkiego Kon- serwatora Zabytków w Poznaniu. Pierwsze ślady bytności człowieka odkryto niedaleko miejscowości Gola, gdzie znajduje się cmentarzysko z epoki żelaza (kultura pomorska). Na południe od Jaraczewa znajduje się cmentarzysko kultury grobów skrzynkowych, na południowy wschód od Roszkowa cmentarzysko ciałopalne. Grodziska średniowieczne odkryto niedaleko miejscowości: Łobez, Sie- dlemin i Golina. Na obszarze arkusza znajdują się trzy miasta, a w dwóch z nich (Jarocin i Borek Wiel- kopolski) ustanowiono zabytkowe zespoły architektoniczne Jarocin prawa miejskie otrzymał w 1257 r. Rozwój miasta związany jest z położeniem na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych z Wrocławia do Torunia i z Poznania do Kalisza. W granicach zespołu architektonicznego znajduje się neoklasycystyczny kościół Chrystusa Króla z 1930 r. Większa część tego zespołu z pozostałymi obiektami zabytkowymi znajduje się na arkuszu Jarocin (583). Borek Wielkopolski prawa miejskie otrzymał 1392 r. Swój rozwój zawdzięcza gospo- darności swoich właścicieli – rodom: Bińskich, Rozdrażewskich, Nieświastowskich. Miasto rozwinęło się jako ośrodek handlowy i produkcyjny, mniej jako rolniczy. W zabytkowym centrum (w większości na arkuszu Gostyń) znajduje się kościół św. Stanisława Biskupa wraz z bramą i plebanią.

39 We wsi Zimnowoda zabytkowym zespołem architektonicznym objęty jest ruralistyczny układ zabudowy kompleksu parkowo-pałacowego, a także poszczególne jego obiekty: spichlerz, stodoła oraz zespół parkowo-pałacowy. Zabytkowe obiekty architektoniczne znajdują się w większości parków podworskich w miejscowościach: Jaraczewo (dwór), Góra (dwór i zespół folwarczny), Łowęcice (dwór), Siedlemin (dwór), Siedmirogów (dwór, spichlerz, dwie kapliczki), Rusko (dwór) i Borzęcicz- ki (pałac). Park podworski objęty ochroną konserwatorską znajduje się w Nowej Cerekwicy. Do zabytków architektonicznych należą także: domy mieszkalne w centrum Jaraczewa, oficyna dworska w Golinie i pałac ze spichlerzem w Bruczkowie. Zabytkiem technicznym jest piec wypałowy typu Hoffmana z XIX wieku w cegielni w Górze oraz budynek stacji kolejowej Góra-Parzęczew. Cenne obiekty sakralne to kościoły wraz z wyposażeniem: późnoklasycystyczny św. Marii Magdaleny z późnobarokową wieżą w Jaraczewie, Najświętszej Maryi Panny w Górze, Świętej Trójcy w Noskowie, św. Wojciecha w Rusku, św. Andrzeja Apostoła z dzwonnicą w Golinie i św. Marcina Biskupa w Borzęciczkach oraz kapliczka w Zalesiu.

XIII. Podsumowanie

Pod względem gospodarczym obszar arkusza Jaraczewo ma charakter typowo rolniczy. Gleby chronione zajmują około 70% jego powierzchni, lasy 15%, a łąki na glebach pochodzenia organicznego – 2%. Przemysł związany jest z przetwórstwem rolno-spożywczym i techniczną obsługą rolnictwa. Na obszarze omawianego arkusza udokumentowano siedem złóż kopalin pospolitych: cztery kruszywa naturalnego, jedno kredy jeziornej i dwa iłów ceramiki budowlanej. W 2004 roku eksploatacja była prowadzona w trzech złożach kruszywa naturalnego: „Zalesie II”, „Cząszczew” i „Szymanów”. Eksploatowano również dwa złoża iłów ceramiki budowlanej: „Góra” i „Brzostów”. W granicach obszaru perspektywicznego wyznaczono obszar prognostyczny dla kruszywa naturalnego, przydatnego w budownictwie i drogownictwie. Wytypo- wano również jeden obszar perspektywiczny dla węgla brunatnego (energetycznego). Głównym użytkowym piętrem wodonośnym jest czwartorzęd, gdzie znajdują się ujęcia wód podziemnych stanowiących podstawowe źródło zaopatrzenia w wodę ludności i miejscowego przemysłu. W mniejszym stopniu wykorzystywany jest także mioceński i jurajski poziom wodonośny. Na obszarze arkusza Jaraczewo w okolicy Góry i Brzostowa, gdzie na powierzchni wy- stępują wychodnie iłów poznańskich, możliwa będzie lokalizacja wszystkich typów składo-

40 wisk odpadów, jednakże wcześniej należy przeprowadzić szczegółowe badania geologiczno- inżynierskie, gdyż jest to obszar z zaburzeniami glacitektonicznymi. Preferowane obszary lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i być może niebezpiecznych występują w pół- nocnej części arkusza, między Jaraczewem a Roszkowem w rejonie wychodni i płytkiego zalegania iłów pstrych. Preferowane obszary lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wy- stępują głównie w południowej i północnej części arkusza. Naturalna warstwa izolacyjna wy- kształcona w stropie z glin zwałowych: fazy leszczyńskiej zlodowacenia Wisły (północna część) i zlodowacenia Warty (środkowa i południowa część obszaru arkusza), a niżej starszych glin zwałowych i mio-plioceńskich iłów pstrych. Miąższość kompleksów izolacyjnych może dochodzić nawet do 70 m (w południowej części) i 150 m w północno-wschodniej. Wy- typowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych in- westycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Na obszarze arkusza znajduje się jeden obszar chronionego krajobrazu oraz projektowany rezerwat przyrody. Liczne są zabytki kultury, mniej pomniki przyrody. Ocenie warunków geologiczno-inżynierskich poddano około 12% powierzchni omawianego arkusza. Przeważają warunki korzystne dla budownictwa, a ich większe obszary wy- stępują w północnej części arkusza. W regionalnych planach perspektywicznych przewiduje się dalszy rozwój turystyki i rolnictwa oraz związanego z nim przemysłu, przy jednoczesnych różnego rodzaju przedsię- wzięciach proekologicznych.

XIV. Literatura

DOMINIAK S., 2000 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski arkusz Jaraczewo, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GAWROŃSKI J., 1990 - Sprawozdanie z wykonanych prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie miejscowości Jaraczewo, Arch. Geol. Wlkp. Urz. Wojew. w Poznaniu Delegatura w Kaliszu. INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005, Państw. Inst. Geol., Warszawa. JASIŃSKA T., 1972 - Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych kruszywa naturalnego w miejscowości Panienka, Arch. Geol. Wlkp. Urz. Wojew. w Poznaniu De- legatura w Kaliszu.

41 KASIŃSKI J., TWAROGOWSKI J., 1988 – Dokumentacja geologiczna poszukiwań złóż węgla brunatnego w rejonie Pogorzela, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. KLECZKOWSKI. A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KOKOCIŃSKI M., PRZYBYŁ A., 1969 - Orzeczenie o wynikach prac geologiczno - zwiadowczych na terenie powiatu Jarocin, województwo poznańskie, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 1988 - Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. KONDRACKI J., 2002 - Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN. LIRO A. (red.), 1998 - Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARSZ K., 1972 - Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za surowcem ilastym przydatnym do produkcji glinoporytu na terenie powiatu Gostyń, woj. poznańskie, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MORAWSKA J., 1976 - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego "Panienka"

w kat. C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MORKOWSKA J., 1987 - Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża iłów ceramiki budowlanej Brzostów, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

NOWAK Z., PRZYSŁUP S., 1996 - Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. B i C1 złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej „Góra”, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa PAZIAK B., SZAPLIŃSKI A., 1977 - Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za złożami kruszywa naturalnego na terenie województwa kaliskiego, Arch. Przeds. Geol. PROXIMA S.A., Wrocław. PILARSKI P., 2002 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Jaraczewo, Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZECHERA Ł., DONAJ B., 1983 - Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Pa- nienka III” dla potrzeb budownictwa, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa.

42 PRZENIOSŁO S. (red.), 2004 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2003 r., Państw. Inst. Geol., Warszawa. PUŁYK M, TYBISZEWSKA E, 2002 - Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2001, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. RÜHLE E., 1986 - Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Wyd. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. – 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stężeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. – 1994– Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. SZAŁAMACHA, B., 2001 - Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Jaraczewo, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa

SZULC S., 2002 - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego w kat. C1 „Szyma- nów”, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SZULC S., 2003 - Dokumentacja złoża kruszywa naturalnego w kat. C1 „Cząszczew", Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZUSZKIEWICZ K., 2002 - Dokumentacja złoża kruszywa naturalnego „Zalesie II" w kat.

C1, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TEISSEYRE M., HERKT J., 1989 - Dokumentacja geologiczna złoża kredy jeziornej „Pa-

nienka” w kategorii C1, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TOMALAK E., 1989 - Sprawozdanie z prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym pro- wadzonych na terenie działania RDP w Jarocinie w rejonie miejscowości Zalesie I i II, gm. Jaraczewo, Wola Książęca, gm. Kotlin Wałków, gm. Koźmin Cząszczew, gm. Jarocin woj. Kaliskie, Arch. Geol. Wlkp. Urz. Wojew. w Poznaniu Delegatura w Kaliszu. WOŹNICKA E., 1990 - Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego "Zalesie", Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.