Spolecznosct4.Pdf

Społeczność międzynarodowa w obliczu przemian: ujęcie wieloaspektowe

Tom 4

Redakcja Aleksandra Kordonska Roman Kordonski

Olsztyn – Lwów 2020

Publikacja ukazała się drukiem w ramach współpracy międzynarodowej Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie i Wydziału Stosunków Międzynarodowych, Lwowskiego Uni- wersytetu Narodowego im. Iwana Franki

Recenzenci: Prof. dr hab. Sergiusz Terepiszczy, Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M.P. Dragomanowa w Kijowie Dr hab. Waldemar Tomaszewski, prof. UWM Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Projekt okładki: dr Rostyslav Romaniuk

Społeczność międzynarodowa w obliczu przemian: ujęcie wieloaspektowe, Tom 4, A. Kordonska, R. Kordonski (red.), Instytut Nauk Poli- tycznych UWM w Olsztynie, Olsztyn–Lwów 2020, 278 s.

ISBN 978-83-66259-15-7

Prezentowana publikacja naukowa zawiera wyniki badań naukowców reprezentujących różne dyscypliny naukowe i podejmujących w rozdziałach swojego autorstwa problematykę z obszaru zainteresowania stosunków mię- dzynarodowych, politologii, bezpieczeństwa, prawa, ekonomii oraz historii. Celem redaktorów niniejszego tomu było rozwinięcie współpracy międzyna- rodowej pomiędzy ośrodkami naukowymi w Polsce i na Ukrainie. Redaktorzy niniejszej pracy zbiorowej oddają Czytelnikom książkę, która stanowi kolejny krok we współpracy naukowej polsko-ukraińskiej. Ży- wią oni także nadzieję, na dalsze jej kontynuowanie i rozwijanie w przyszłości. Odpowiedzialność za treść artykułów ponoszą autorzy.

Data publikacji: 4.09.2020.

SPIS TREŚCI

Wstęp ...... 5

CZĘŚĆ I. SPOŁECZNOŚĆ MĘDZYNARODOWA WOBEC WYZWAŃ WSPÓŁCZESNOŚCI

Teresa Sasińska-Klas Wyzwania komunikacyjne w globalnej wiosce ...... 8

Teresa Astramowicz-Leyk Хартія основних прав Європейського Союзу ...... 22

Oleksii Kokoriev Відповідність країн Балтії принципу толерантності як передумови поступу Об‟єднаної Європи ...... 32

Marcin Chełminiak Rosja na forum Rady Państw Morza Bałtyckiego. Wymiar soft security ...... 50

Klaudia Kudławiec Reforma strefy euro jako próba przezwyciężenia deficytu demokracji wśród społeczeństwa Unii Europejskiej ...... 63

Dominika Czapla Europeizacja administracji publicznej na poziomie krajowym oraz europejskim ...... 77

Witold Górny Auxiliary units of local government as a tool for managing big cities – an outline of issues and challenges (practical and research) ...... 88

Kateryna Savranska Tightening Control: Media and Internet Censorship in the Russian Federation in 2018-2019 ...... 101

Taras Polovyi Маргіналізація білоруського націоналізму в російських інтернет-ЗМІ (на прикладі lenta.ru та regnum) ...... 113

Wojciech Fabiszewski Czerwiec 76‟ jako przyczynek do konsolidacji sił prodemokratycznych w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej ...... 124

Monika Machowska Konflikt narracji historycznych na przykładzie działań diaspory ormiańskiej w USA i Turcji w setną rocznicę Genocydu ...... 135

Dominika Dróżdż Cyberbezpieczeństwo, cyberterroryzm, cyberprzestępczość ...... 149

Robert Dębiński Bezpieczeństwo religijne w Polsce w czasie epidemii koronawirusa w 2020 r...... 158

CZĘŚĆ II. SPOŁECZNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA W UJĘCIU POLITYCZNO-SPOŁECZNYM

Majka Łojko Pomoc społeczna jako instytucja polityki społecznej w Polsce na tle przemian społeczno-gospodarczych ...... 178

Tetiana Khlivniuk Зміна завдань соціальної політики на тлі викликів глобальної пандемії COVID-19 ...... 191

Konrad Węgliński Wybrane zmiany w polskim prawie spółek wprowadzone w związku z pandemią wirusa COVID-19 ...... 202

Jakub Klepański The problem of a coronavirus pandemic in the speeches of deputies of the Law and Justice parliamentary club in the Sejm of the Republic of Poland ...... 213

Katarzyna Oberda Success and efficiency – paradigmatic and syntagmatic analysis of psychological terms ...... 230

Sylwia Zubrzycka The functioning of volunteering in the second half of the 20th century – selected examples ...... 243

Daniel Dziedzic Istota profilaktyki społecznej policji ...... 255

Wojciech Fabiszewski Sposoby wypełniania zadania resocjalizacji osadzonych ...... 265

Wstęp

Środowisko międzynarodowe ulega ciągłej transformacji, dlatego coraz trudniejsza wydaje się analiza obecnych oraz prognoza przyszłych skutków zachodzących zmian. Polityczne, społeczne, gospodarcze procesy, które rozgrywały się na przestrzeni lat, dziś mogą niepokoić swoją intensywnością. Rozwój gospodarki światowej i zmiany systemów politycznych, nabierają charakteru tendencji globalnych. Globalne i regio- nalne procesy mają bezpośrednie przełożenie na struktury społeczne, a wręcz jednostkowe państw. Zmiany zachodzące w społeczeństwie istot- nie wpływają na życie człowieka, jego sposób bycia oraz próby odnajdy- wania się we współczesnej rzeczywistości. Przyczyn tych zmian należy upatrywać w światowych trendach odnoszących się do społeczeństwa międzynarodowego w wymiarze globalnym – traktujących świat, jako „system naczyń połączonych”, gdzie reakcja w jednym punkcie globu, ma swoje konsekwencje w innych rejonach świata. Wydaje się, że początków zmian należy również upatrywać w załamaniu się dwubiegunowego ładu międzynarodowego i zakończeniu ery zimnowojennej. Niniejsza publikacja jest kontynuacją rozważań nad problematyką o charakterze interdyscyplinarnym. Publikacja stanowi efekt pracy nau- kowców, którzy prowadzą badania w ramach swoich dyscyplin naukowych. Uczestnikami owej refleksji są przedstawiciele z polskich ośrodków naukowych, a także osoby związane z uczelniami ukraińskimi. Publikacja została podzielona na dwie części. Część pierwsza mieści rozważania autorskie dotyczące społeczno- ści mędzynarodowej wobec wyzwań współczesności. W sposób szczegó- łowy przedstawiono: wyzwania komunikacyjne w globalnej wiosce (Tere- sa Sasińska-Klas); analizę dotyczącą Karty praw podstawowych Unii Eu- ropejskiej (Teresa Astramowicz-Leyk); analizę dotyczącą tolerancji w państwach bałtyckich (Oleksii Kokoriev); Rosję na forum Rady Państw Morza Bałtyckiego – wymiar soft security (Marcin Chełminiak); rozwa- żania nad reformą strefy euro jako próba przezwyciężenia deficytu demokracji wśród społeczeństwa Unii Europejskiej (Klaudia Kudławiec); euro- peizację administracji publicznej na poziomie krajowym oraz europejskim (Dominika Czapla); jednostki pomocnicze samorządu terytorialnego jako narzędzie zarządzania dużymi miastami (Witold Górny); analizę dotyczącą cenzury mediów i internetu w Federacji Rosyjskiej w latach

2018-2019 (Kateryna Savranska); marginalizację białoruskiego nacjona- lizmu w rosyjskich mediach internetowych na przykładzie lenta.ru oraz regnum (Taras Polovyi); czerwiec 76‟ jako przyczynek do konsolidacji sił prodemokratycznych w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (Wojciech Fa- biszewski); konflikt narracji historycznych na przykładzie działań diaspory ormiańskiej w USA i Turcji w setną rocznicę Genocydu (Monika Ma- chowska); cyberbezpieczeństwo, cyberterroryzm, cyberprzestępczość (Dominika Dróżdż); bezpieczeństwo religijne w Polsce w czasie epidemii koronawirusa w 2020 r. (Robert Dębiński). Część druga mieści rozważania autorskie dotyczące społeczności międzynarodowej w ujęciu polityczno-społecznym. W sposób szczegóło- wy przedstawiono: pomoc społeczną jako instytucję polityki społecznej w Polsce na tle przemian społeczno-gospodarczych (Majka Łojko); zmia- nę zadań polityki społecznej w wyniku pandemii COVID-19 (Tetiana Khlivniuk); wybrane zmiany w polskim prawie spółek wprowadzone w związku z pandemią wirusa COVID-19 (Konrad Węgliński); problem pandemii koronawirusa w wystąpieniach posłów klubu parlamentarnego Prawo i Sprawiedliwość w Sejmie RP (Jakub Klepański); paradygmatycz- ną i syntagmatyczną analizę terminów psychologicznych – sukces i efek- tywność (Katarzyna Oberda); funkcjonowanie wolontariatu w drugiej połowie XX wieku (Sylwia Zubrzycka); istotę profilaktyki społecznej policji (Daniel Dziedzic); sposoby wypełniania zadania resocjalizacji osadzonych (Wojciech Fabiszewski). Ważnym punktem odniesienia do proponowanego wydania stały się wnioski z poprzednich edycji wydawniczych, systematycznych badań naukowców z Polski oraz Ukrainy i pogłębionej refleksji nad aktualnymi problemami rozwoju społeczności międzynarodowej. Wieloaspektowość zakresu rozważań, przyczynia się do nowego spojrzenia na złożony charakter społeczności międzynarodowej oraz prowadzi do lepszego zrozumienia przeszłości. Złożoność aspektów badawczych determinuje do kontynuacji rozważań, a także wskazania nowych obszarów z zakresu tytuło- wej problematyki.

Zespół Redakcyjny

CZĘŚĆ I.

SPOŁECZNOŚĆ MĘDZYNARODOWA

WOBEC WYZWAŃ WSPÓŁCZESNOŚCI

Teresa Sasińska-Klas

Wyzwania komunikacyjne w globalnej wiosce

„Świat, który znaliśmy, przestał istnieć” (Politico1, wyd. z 9.05.2020)

Termin globalna wioska (ang. global village) używany współ- cześnie na szeroką skalę został wprowadzony do nauk społecznych w 1962 r. przez teoretyka procesów komunikowania masowego, kana- dyjskiego badacza związanego z University of Toronto Herberta Mars- halla McLuhana w książce The Gutenberg Galaxy (Galaktyka Gutenber- ga)2. W zamyśle autora – wprowadzony przez niego termin zwracał uwagę na zarysowujący się nowy trend rozwojowy sygnalizujący, że masowe media audiowizualne (w tym okresie była to, przede wszystkim, telewizja) w coraz większym stopniu obalają bariery czasowe i prze- strzenne, umożliwiając ludziom komunikację na masową skalę. Było to określenie metaforyczne odniesione do świata, który – według autora – od czasu powstania telegrafu i elektryczności – podlegał stopniowej kompresji. Wraz z upowszechnieniem się w XX wieku mediów masowych takich, jak radio, a następnie telewizja – w interpretacji McLuhana – świat zaczął stawać się coraz bardziej zredukowany aż do wymiarów wioski, w obrębie której czas i przestrzeń zaczęły sukcesywnie tracić na znaczeniu. Badacz twierdził, że ludzkość w II połowie XX wieku wkracza w „wiek informacji” a elektroniczne media, zwłaszcza da się to wyraźnie zauważyć w odniesieniu do telewizji, tworzą swoistą globalną wioskę, w której „środek przekazu sam jest przekazem” (tj. charakter środka komunikacji wywiera większy wpływ na odbiorcę niż sama przekazywa- na wiadomość)3.

 prof. dr hab. Teresa Sasińska-Klas, Instytut Dziennikarstwa, Mediów i Komunikacji Społecznej Uniwersytet Jagielloński, e-mail: [email protected] 1 Świat po koronawirusie według Politico, https://wiadomosci.onet.pl/politico/swiat-po- koronawirusie-wedlug-politico-biura-zakupy-zywnosc-euro-podroze-wszystko-to/pkw- km6z [9.05.2020]. 2 M. McLuhan, Galaktyka Gutenberga, Warszawa 2017 (oryginalne wydanie: Gutenberg Galaxy. The Making of Typographic Man, University of Toronto, Toronto 1962). 3 Ibidem. 8

Propozycja McLuhana przyjęcia tak głęboko otwartej perspektywy w analizie procesu rozwoju mediów – w kontekście rozwoju społecz- nego – postulująca, że proces komunikowania z wykorzystaniem me- diów elektronicznych przyjmuje w coraz większym stopniu globalny charakter wzbudziła w momencie opublikowania książki oraz przedstawienia przez badacza cyklu wykładów wygłoszonych w różnych ośrod- kach uniwersyteckich Kanadzie i w USA żywe zainteresowanie jako pewnego rodzaju prowokacja intelektualna, ale nie spotkała się w śro- dowisku badaczy procesu komunikowania z entuzjastycznym czy apro- batywnym przyjęciem. Częściej wskazywano, że są to poglądy autora nieco za daleko wybiegające w przyszłość, bardziej „na wyrost”, a proces globalizacji rysuje się jako dość odległa i nie do końca jednoznaczna perspektywa rozwojowa. Do końca jego aktywności naukowej (zmarł w Toronto w 1980 r.) dość sceptycznie odnoszono się do tej propozycji intelektualnej autora. Współcześnie – należy to wyraźnie podkreślić – Marshall McLuhan uznawany jest za jednego z najwybitniejszych teoretyków komunikowania masowego i mediów, a koncepcja globalnej wioski nie budzi już większych sprzeciwów i wątpliwości; wręcz odwrotnie – rozwijana jest i pogłębiana w rozbudowanej interdyscyplinarnej perspektywie w obszarze nauk społecznych. Prognozowanie na początku lat sześćdziesiątych XX wieku tego, że telewizja ma szansę stać się medium o globalnym znaczeniu wydawa- ło się badaczom jednak bardziej kontrowersyjną prowokacją intelektu- alną niż zalążkiem nowego trendu rozwojowego4. Z upływem czasu i po- stępującym rozwojem technologicznym stało się jednak tak, jak przewi- dywał Marshall McLuhan, procesy globalizacji zaczęły powoli nabierać mocy i znaczenia w wymiarze, przede wszystkim, ekonomicznym, kultu- rowym, a także politycznym. Rozważania autora stały się dopiero w latach 1990-tych – wraz z nadejściem rewolucji cyfrowej – przedmiotem wnikliwej i pogłębionej refleksji na istotą procesów globalizacji5. Współ- cześnie nikt już nie kwestionuje tego procesu, wydaje się być czymś oczywistym, natomiast oceny dotyczące stopnia efektywności procesu

4 Do krytyków koncepcji globalnej wioski Marshalla McLuhana zaliczyć można m.in. włoskiego filozofa i pisarza Umberto Eco, francuskiego mediologa i filozofa Regisa De- brey‟a i in. 5 Więcej na ten temat w pracy M. McLuhana, Zrozumieć media: Przedłużenia człowieka, Warszawa 2004 (wersja oryginalna: Understanding Media: The Extensions of Man, McGraw-Hill, New York 1964). 9

globalizacji są zróżnicowane zarówno w środowisku badaczy procesów zmiany społecznej, jak i w odbiorze społecznym. Oceny te nabierają często aktywnego charakteru, gdy wskazujemy, że powstają i aktywizują się ruchy społeczne wspierające proces globalizacji i przyglądamy się, jak działają na coraz szerszą skalę i w coraz szerszym wymiarze globali- ści. Z drugie strony, zauważamy rosnący opór społeczny wymierzony przeciwko procesowi globalizacji oraz podejmowanie różnych form ak- tywności, demonstracji, protestów wypowiadanych pod hasłami anty- globalistycznych programów i postulatów. Współcześnie w przestrzeni publicznej funkcjonują obok siebie zarówno globaliści, jak i antyglobali- ści i trudno oszacować których jest więcej, a których mniej. Oba powyżej wskazane wymiary aktywności społecznej znajdują się w ostatnich latach na ścieżce wzrostu. To dobrze czy źle? – można zadać sobie pytanie i zastanowić się do czego to wszystko prowadzi.

Globalizacja vs. glokalizacja Cywilizacja współczesna sygnalizuje nowe zjawiska i procesy, któ- re wkraczają w obieg społeczny na niespotykanie dotąd szeroką skalę, coraz częściej globalną. Trudno jest przewidzieć natomiast docelowe skutki tak intensywnego tempa rozwoju nowych zjawisk i procesów. W rozważaniach nad procesami globalizacji podejmowanymi przez poli- tologów, ekonomistów, socjologów, antropologów kulturowych, badaczy komunikowania przeważał dotychczas pogląd, że dokonujący się postęp technologiczny – równolegle – skoncentrowany był także na wypracowywaniu instrumentów, które w pewnym stopniu pozwolą na poddanie tych procesów kontroli i zarazem umożliwią zapanowanie nad zagroże- niami, które mogą ujawnić się w przyszłości6. Prowadzona od wielu dziesięcioleci przez badaczy7 analiza współ- zależności zdarzeń zachodzących w odległych od siebie zakątkach świata

6 Więcej na ten temat zob.: E. Wnuk-Lipiński, Swiat międzyepoki. Globalizacja-demokracja-państwo narodowe, Warszawa 2004. 7 Między innymi pisali na ten temat: D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, W.W. Behrens III, Granice wzrostu, Warszawa 1973; a następnie: D.H. Meadows, D.L.Meadows, J. Randers, The Limits of Growth; the 30-year update, Chelsea Green Publishing Inc., White River Junction, VT 2004; J. Naisbitt, P. Aburdene, Megatrends 2000. Ten Direc- tions for the 1990s, New York 1990; J. Naisbitt, D. Naisbitt, China‟s Megatrends; The 8 Pillars of a New Society, New York 2010; A. Toffler, Trzecia fala, Warszawa 1997; J. Muszyński, Megatrendy a polityka, Wrocław 2001; Frost & Sullivan's report: „World‟s Top Global Mega Trends to 2025 and Implications to Business, Society and Cultures, www.frost.com [11.05.2020]. 10

skłaniała do przyjęcia perspektywy analitycznej zorientowanej na do- strzeganie paralelności, podobieństw, współwystępowania zjawisk i pro- cesów zachodzących w lokalnych punktach świata, które kiedyś żyły swoim życiem lokalnym, odseparowane od innych przestrzenią i czasem niezbędnym do pokonania tej odległości8. Zaproponowana przez kana- dyjskiego medioznawcę Marshalla LcLuhana wizja rozwoju telewizji prowadzącego do powstania globalnej wioski wkomponowywała się w logikę tego typu rozważań wskazujących, że obserwujemy zmierzch, odchodzenie w przeszłość jednej epoki, a – w to miejsce – tworzenie się nowej, w której media odgrywać będą znaczącą rolę w zbliżaniu i od- działywaniu wzajemnym procesów społecznych zachodzących w różnych regionach świata9. Globalizacja w tym znaczeniu oznaczać miała pogłębiający się proces integracyjny w skali całego świata, co obserwowano i diagnozo- wano na przestrzeni lat. Możemy stwierdzić po kilkudziesięciu latach aktywnej obecności procesów globalizacji w przestrzeni publicznej, że w jej wyniku dokonuje się zmiana polegająca na kompresji świata i in- tensyfikuje się poczucie jedności świata jako całości. Procesy globalizacyjne pogłębiają się w konsekwencji rozwoju technologii informacyjno- komunikacyjnych, rozwoju środków transportu oraz powiązanej z nimi gospodarki. To obecnie niekwestionowany kierunek działań i powiązań wzajemnych prowadzący do zmiany. Istotne znaczenie w tym procesie dotyczy także kwestii natury świadomościowej. Chodzi tu o to, by – w perspektywie globalnej – powstawała świadomość wspólnoty odnie- siona do konsekwencji, jak i zagrożeń wynikających z przebiegu różnych procesów m.in. takich, jak np. globalny konflikt, katastrofy kosmiczne, katastrofy ekologiczne, światowy terroryzm, pandemia, itp., która sty- mulować będzie obywateli do współdziałania, w tym także w wymiarze globalnym. W zamyśle McLuhana globalna wioska prowadzić miała do zespalania, ujednolicania i upodabniania obywateli względem siebie. I dzieje się to współcześnie – co łatwo zauważamy – za pośrednictwem i z wykorzystaniem na szeroką skalę mediów masowych oraz rozwijają- cych się technologii informacyjnych zaangażowanych w ten proces.

8 Więcej na ten temat można znaleźć w rozważaniach Samuela P. Huntingtona, The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century, Norman – London 1991, a także we wcześniejszych rozważaniach Immanuela Wallersteina, The Capitalist World-Econo- my, Cambridge 1979. 9 M. McLuhan, Zrozumieć media, op. cit., s. 111. 11

Glokalizacja jest natomiast terminem powstałym z połączenia dwóch wyrazów: globalny i lokalny. Jej znaczenie wyjaśnia socjolog amerykański Roland Robertson w książce „Globalization: Social Theory and Global Culture”10, gdy pisze, że oznacza ona adaptację globalnych działań do warunków lokalnych. Dewizą tego procesu jest hasło: Think globally, act locally (myśl globalnie, działaj lokalnie) otwierające na aktywność obywateli zarówno w wymiarze ponadkrajowym, ponadnarodowym, jak i regionalnym czy lokalnym. Glokalizacja – jako reakcja na procesy globalizacyjne – w toku procesu rozwoju wypracowała na przestrzeni lat właściwą sobie specyfi- kę polegającą na wypracowywaniu własnego miejsca i tożsamości. Cho- dzi tu o utrzymywanie różnorodności kulturowej przy jednoczesnym wspieraniu i promocji treści kultur rozwijanych w wymiarze lokalnym czy regionalnym. W ofertach programowych w mediach mogą to być tre- ści zorientowane na lokalny bądź regionalny rynek odbiorczy, a w ślad za tym podejmowane są instytucjonalne rozwiązania temu służące, jak np. powstają i działają w przestrzeni publicznej lokalne media, regional- ne stacje radiowe czy telewizyjne. Podobna sytuacja zachodzi w sferze działalności politycznej rozwijanej w takim wymiarze przestrzennym, a zarazem podkreślającej kulturowe wartości oraz specyfikę lokalnych czy regionalnych instytucjonalnych form funkcjonowania obywateli w przestrzeni publicznej. Globalna wioska współcześnie to rezultat procesów globalizacji, które rozwinęły się dynamicznie, wręcz agresywnie od lat sześćdziesią- tych XX wieku do chwili obecnej i zarazem procesów glokalizacyjnych, które spowodowały, że nie tylko zachowało się, ale i rozwija w świecie cyfrowym wiele inicjatyw o lokalnym czy regionalnym charakterze, któ- re aktywizują obywateli w działania podejmowane w mikro- i mezo-skali. Należy jednak odnotować, że procesy globalizacyjne osiągnęły wyraź- ną przewagę i skuteczność oddziaływania w porównaniu do procesów glokalizacyjnych, których w wymiarze ilościowym jest znacznie mniej i nie osiągnęły tak wysokiej widoczności w sferze publicznej, jak globalizacja. Tych pierwszych jest więcej i osiągnęły niewątpliwie spektakular- ny sukces oraz skalę zasięgu, a zarazem wykreowały także i więcej zagro- żeń o globalnym zasięgu i sile rażenia.

10 R. Robertson, Globalization: Social Theory and Global Culture”, London 1992. 12

Swiat, w rozumieniu całej ludzkości zamieszkującej na planecie ziemia, od początku 2020 r. znalazł się w bezpośrednim zasięgu proce- sów, które ujawniły globalny wymiar. Dotyczy to ujawniającego się z nie- spotykaną siłą rosnącego zagrożenia pandemią koronawirusa COVID- 19, który – w konsekwencji gwałtownego rozprzestrzeniania się trwają- cego do chwili obecnej – wykreował rosnące poczucie strachu, lęku i obawy przed jego następstwami rejestrowanymi w wymiarze globalnym. W tym miejscu należy stwierdzić, że globalizacja pandemii, której doświadczamy aktualnie, urzeczywistniła się w skali niespotykanej dotychczas w procesie rozwoju społecznego i nie sposób przewidzieć, jakie to przyniesie docelowe rezultaty dla populacji zamieszkującej na wszystkich kontynentach. Koszty społeczne tego globalnego zagrożenia na dzień dzisiejszy stanowią wielką niewiadomą.

Zagrożenia globalne a megatrendy Próba identyfikacji zagrożeń globalnych stała się – po ataku pandemii koronawirusa COVID-19 w chińskim mieście Wuhan pod koniec 2019r. i jego gwałtownym przemieszczaniu się w różne regiony świata – ze zwiększoną siłą pilnym wyzwaniem intelektualnym dla świata, w którym wprawdzie już wcześniej prognozowano przyszłe negatywne konsekwencje procesu globalizacji odniesione głównie do kwestii ekonomicznych, demograficznych i polityczno-ustrojowych, jednak czynio- no to w sposób mało efektywny. Siła ostrzegania przed zagrożeniami w niewystarczającym stopniu dotyka tego, że rozwój współczesny na chwilę obecną, jak i w przyszłości charakteryzować się będzie kumula- tywnością zagrożeń. Rozpoznanie ich może pomóc tworzeniu systemów ułatwiających ich zwalczanie, a co najmniej ich łagodzenie. Ten gwał- towny proces uświadamiania sobie tego efektu rozwoju w zachodzącego w warunkach globalizującego się świata, z którym mamy na chwilę obecną do czynienia, zmusza do podjęcia intensywnego myślenia długo- okresowego oraz tworzenia strategii rozwoju/regresu uwzględniających potencjalne skutki w przypadku biernego oczekiwania. Kompleksowe, a zarazem nieuniknione podejście do analizy poszerzającego się zakresu zagrożeń globalnych, które – uświadamiamy to sobie – stały się faktem społecznym, prowadzi do dwóch niezbędnych w realizacji celów:

1) rozpoznania i próby zrozumienia systemu czy mechanizmów obejmujących różne rodzaje współwystępujących (nie pojedyn- czych, ale masowych) zagrożeń, 2) uświadomienie, że w przeciwdziałaniu ich pojawienia się bądź zwalczaniu tych, które już występującą w globalnej przestrzeni niezbędne jest współdziałanie w wymiarze ponadnarodowym; walka z zagrożeniami globalnymi nie może być skutecznie realizowana w granicach jednego regionu czy państwa (glokalizacja jest niewystarczającą ofertą realizacyjną), ale wymaga pewnego minimum solidarności międzynarodowej, co jest całkowicie nowym, niesprawdzonym dotąd wyzwaniem wymagającym podjęcia natychmiastowego działania11. W związku z tym rodzi się nieuniknione pytanie: jakie mechanizmy i siły odpowiedzialne są współcześnie za występowanie zagrożeń globalnych? Wiele z nich występowało już wcześniej, ale skala i dynamika była bardziej ograniczona. A obecnie uświadamiamy sobie, że skala zagrożeń i ich agresywność w przebiegu oraz skala ich rozprzestrzeniania się nabierają coraz większego tempa i nie potrafimy na to zareago- wać z wystarczającym wyprzedzeniem, a następnie zapanować nad przebiegiem ujawniającego się z wielką siłą zagrożenia. Ujawniające się w przeszłości zagrożenia występowały na ogół w swoistej izolacji i doty- czyły tylko niektórych państw, regionów czy grup społecznych, czyli były bardziej glokalne niż globalne. Obecnie to się wyraźnie zmienia. Mamy aktualnie do czynienia z bardziej progresywnym i bez cienia wątpliwości globalnym trendem dotyczącym kumulatywności i progresywności za- grożeń. Źródeł tego procesu należy szukać w konsekwencjach, jakie wyzwoliła dotychczasowa ewolucja globalizacji, uruchomiając na nie- spotykaną dotychczas skalę siły społeczne, rynkowe, polityczne, które powiązane z rosnącą rewolucją cyfrową i zmianami w procesach komunikowania objęły większość państw i obywateli świata. To nowa i nie w pełni jeszcze zdiagnozowana jakość globalizacji, nacechowana bardziej optymistycznym spojrzeniem niż zorientowana na prognozowanie nie wyłącznie pozytywnych skutków, ale także potencjalnych i dość realnych

11 Więcej na ten temat pisze Jerzy Kleer w artykule Zagrożenia globalne: próba identyfikacji w czasopiśmie „Przyszłość. Świat-Europa-Polska. Future: World, Europe, Poland” wydanym przez „Komitet Prognoz, Polska 2000 Plus” przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk. Wydanie poświęcone tematowi: Zagrożenia globalne barierami rozwoju, nr 2/26/ 2012, s. 14 i nast. 14

zagrożeń, o czym przekonujemy się żyjąc od niedawna w świecie korona wirusa i adaptując się do wymuszonej zmiany. Co ta zmiana uświadamia obywatelom globalnej wioski? 1) Fakt, że współwystępująca globalizacja oraz rewolucja cyfrowa, pociągające za sobą zmiany w systemie obiegu informacji, mimo licznych zagrożeń, które już się ujawniły, a także dadzą o sobie znać w następnych dziesięcioleciach, będzie posiadała trwały charakter. Nie oznacza to braku zmian czy modyfikacji w przebiegu tych procesów. Niemniej jednak źródeł zmiany na- leży oczekiwać w większym stopniu w procesie komunikowania o globalnych zagrożeniach, które wchodzą do kanonu wiedzy o współczesnym świecie niż zagrożeniach per se. 2) Gospodarka rynkowa poszerzy się w stopniu większym i głęb- szym, niż to ma miejsce obecnie, o gospodarkę opartą na wiedzy (to bezdyskusyjne) i komunikacji (dotychczas w niewielkim, a na pewno w niewystarczającym stopniu uznanej za po- trzebną i docenianej). 3) Państwa jako podmioty działania w dalszym stopniu stanowić będą trwały element struktury światowej, ale podlegać będą coraz głębszym przemianom. Dotyczyć one będą ponadnarodo- wych (np. kontynentalnych) i międzynarodowych powiązań. Powodować to będzie pogłębianie się zróżnicowania w zakresie pozycji i roli silnych ekonomicznie, nowocześnie rozwiniętych gospodarczo państw oraz tych słabszych, mniejszych, nie nadą- żających wystarczająco aktywnie za tempem i rozmiarem zmian dokonujących się w wymiarze globalnym12. Zauważyć należy, że ta zmieniająca się na naszych oczach sytuacja w przebiegu procesów globalnych staje się stymulującym wyzwaniem dla Unii Europejskiej, która ma szansę stać się w przyszłości bardziej aktywnym, niż obecnie, podmiotem na scenie między- narodowej13. Czas pokaże, czy tak się stanie. Zauważamy, że megatrendy tak, jak były dotychczas tworzone i odniesione do przewidywania przyszłości, obejmując zjawiska analizo-

12 Ibidem, s. 15-16. 13 Zob. Komunikat z badań nr 50/2017: Jakiej Unii chcą Polacy?, CBOS, Warszawa, kwie- cień 2017. 15

wane w długiej perspektywie czasowej, są obarczone ryzykiem błędu. Czy da się tego uniknąć? – nie. Przewidywanie przyszłości zawsze wy- dawało się być interesującą pokusą intelektualną i budziło zainteresowanie badaczy, futurologów, polityków, pisarzy. Wizja globalnej wioski, fascynacja od kilkudziesięciu lat części badawczy w środowisku nauk społecznych i ekonomicznych procesami globalizacji, to przykłady spojrzenia w przyszłość, w to, co nas czeka i próba uchwycenia potrzeb społecznych następnych pokoleń obywateli z uwzględnieniem zmieniającego się otoczenia i kontekstu kulturowego, rozwoju innowacyjności, roli technologii w procesie zmiany, a także potencjalnych kierunków modernizacji państwa, czyli przewidywań doty- czących rozwoju cywilizacyjnego świata. Współczesne wizje rozwojowe, zarysowywane megatrendy, nad którymi aktualnie dyskutujemy powstawały począwszy od lat 60-tych XX wieku, a na coraz szerszą skalę od lat 80-tych i opierały się na prze- świadczeniu o możliwości długoterminowego przewidywania, a następ- nie kontrolowania trendów poprzez zarządzanie przyszłością. Termin megatrendy został użyty po raz pierwszy przez J. Naisbitta w 1982 r.14 Procesowi tworzenia megatrendów towarzyszyła – co należy podkreślić – także sceptyczna refleksja o niemożności prognozowania wynikającej z narastającego tempa zmian, roli czynników niemożliwych do przewi- dzenia, jak np. skutki – dla procesów globalizacji – ataku terrorystycznego w USA w dniu 11 września 2001 r., nieprzydatności prognozowania opierającego się na analizie jednego, konkretnego trendu wskazując, że zmiana jednego z czynników może wywołać liczne konsekwencje, co spowoduje, że tworzona wizja przyszłości będzie ulegać znacznej modyfikacji. I w jakiej sytuacji znajdujemy się obecnie? Pojęcie megatrendów z biegiem lat i częstości jego stosowania uległo zakresowemu poszerzeniu i najczęściej wskazuje się – podążając za J. Pajestką – na jego trzy konstytutywne cechy: - „pewne typy złożonych urządzeń społeczno-instytucjonalnych, wykształcone historycznie w procesie spontanicznym, uzyskujące prag- matyczne potwierdzenie sprawności,

14 J. Naisbitt, Megatrendy. Dziesięć nowych kierunków zmieniających nasze życie, Poznań 1997. 16

- utrzymujące cechę względnej trwałości, uzasadniającą antycy- powanie kontynuacji, nie wykluczające procesu dalszej zmienności ewo- lucyjnej, - mające silną tendencję rozprzestrzeniania się w skali uniwersal- nej, dążąc do objęcia całej cywilizacji ludzkiej”15. Zwraca się obecnie w większym stopniu uwagę na to, że tworzenie megatrendów może być przydatne, bowiem pozwala opisać różne aspekty życia ludzkiego, pozwala na określanie trendów dotyczących wielkich grup, np. państw czy społeczeństw wobec określonych zjawisk takich, jak ekologia, ale także i mniejszych (np. przemiany stylu życia w jakiej zbiorowości). Megatrendy mogą być przydatnym narzędziem do zary- sowania kierunku zmian, jakie będą zachodzić w przyszłości16. Badacze przestrzegają jednak, że w prowadzonych analizach pokładane są jednak zbyt wielkie nadzieje, zwłaszcza w odniesieniu do konstruowanej wizji przyszłych zmian. Często uznaje się je za rodzaj prawdy objawionej, wyrocznię, że tak się stanie. A przecież niekoniecznie tak się musi zda- rzyć. Logika procesów rozwojowych podąża własnym scenariuszem i niekoniecznie potwierdza w praktyce nawet najbardziej atrakcyjne konstrukcje trendów, których słabością najczęściej jest niedostateczne uwzględnianie wpływu otoczenia, uwarunkowań kulturowych, możliwo- ści ewolucji trendu czy ramy horyzontu czasowego. Słabością w tworzeniu megatrendów jest ich silniejsze zorientowanie na zjawiska pozytyw- ne, a w słabszym bądź znikomym stopniu na zjawiska negatywne. Mega- trendy sygnalizujące przyszłe zjawiska negatywne prowokują do zasta- nowienia się, czy istnieje sposób umożliwiający ludzkości odwrócenie negatywnego trendu?17 A nie każdy trend rozwojowy ma charakter pro- gresywny, należy również, a może przede wszystkim, zwracać uwagę na trendy negatywne.

15 J. Pajestka, O orientację na przyszłość w reformach polskich. Megatrendy cywilizacyjne a proces transformacji systemowej, Warszawa 1994, s. 29. 16 Więcej na ten temat pisze Konrad Prandecki w artykule Rola megatrendów w przewidywaniu przyszłości, opublikowanym w czasopiśmie „Przyszłość. Świat-Europa-Polska. Future: World, Europe, Poland” wydanym przez Komitet Prognoz, „Polska 2000 Plus” przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk. Wydanie poświęcone tematowi: Zagrożenia globalne barierami rozwoju, nr 2/26/2012, s. 84 i nast. 17 Ibidem, s. 90. 17

Komunikacja w erze cyfrowej – rola mediów Zgodnie z tym, co opisywał w latach 60-tych XX wieku Marshall McLuhan, rozszerzenie wrażliwości obywateli o media, a także nowe technologie informacyjno-komunikacyjne zmieniło cały system, w któ- rym funkcjonujemy jako obywatele, a także również nasz sposób funkcjonowania we współczesnej nam epoce cyfrowej. Zmiany te można porównać do swoistej infekcji, rodzaju choroby, która rozprzestrzenia się w organizmie społeczeństwa. Objawia się pogłębiającym się zaburze- niem równowagi między zmysłami i ich przebodźcowaniem18. W naukach przyrodniczych, jak i w medycynie wyrażany jest pogląd, że mózg człowieka nie potrafi przystosować się do tak szybkiego tempa zmian. Jako obywatele obserwujemy rozprzestrzenianie się najróżniejszych chorób, będących rezultatem rozwoju cywilizacyjnego, z czego wiele z nich posiada wyraźne podłoże psychiczne19. Ta hipoteza o pogłębiają- cych się skutkach zmian psychicznych pozostających pod wpływem otoczenia, w którym żyjemy potwierdza się, weryfikuje się z wynikiem pozytywnym. Zauważamy i upewniamy, że tak się dzieje. Zrealizowane zosta- ły już badania, których wyniki wskazują, że media społecznościowe mają związek z niektórymi rodzajami chorób, np. coraz bardziej poszerzającą się zakresowo depresją20. Co się składa na te rezultaty? Można wskazać na jedną z spośród wielu przyczyn, polegającą na coraz częstszym byciu „atakowanym” przez nadmiar informacji i bodźców, co – w konsekwencji – osłabia nasze zdrowie psychiczne – i tym samym cały system od- pornościowy społeczeństwa. Aktualnie ten stan psychologiczny dotyka- jący całościowo system komunikacyjny społeczeństwa jest spowodowa- ny faktyczne występującą pandemią biologicznego wirusa COVID-19. Z tego powodu jako obywatele globalnej wioski musimy nie tylko przy- stosować się do życia w nowym świecie „social distancingu” powstałego z przyczyn sytuacyjnych (pandemia), ale konieczne jest także dla każde- go obywatela żyjącego zasięgu cyfrowego otoczenia opanowanie wiedzy

18 M. McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenia człowieka, Warszawa 2004, s. 111. 19 Według WHO liczba zachorowań na takie choroby cywilizacyjne, jak depresja czy schizo- frenia nasila się. Zob. opracowanie Kancelarii Senatu, Zdrowie psychiczne w Unii Euro- pejskiej, Warszawa 2019, https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/175/ plik/ot-674_zdrowie_psychiczne.pdf [20.04.2020]. 20 Zob. Badania Królewskiego Stowarzyszenia na rzecz Zdrowia Publicznego: Facebook niszczy twoje zdrowie psychiczne, https://forsal.pl/artykuly/1432479,facebook-niszczy- twoje-zdrowie-psychiczne-infografika.html [3.10.2019]. 18

dotyczącej „informacyjnego zakażenia”, które może mieć równie niebezpieczne skutki, gdy z tej wiedzy nie skorzystamy dla własnej ochrony. Marshall McLuhan pisał na początku lat sześćdziesiątych XX wieku o konieczności zapewnienia sobie odporności na nowe przedłużenia zmysłów, czyli media. Doświadczenia obywateli żyjących w ostatnich dziesięcioleciach dotyczące ich korzystania z mediów – zwłaszcza nowych nowych mediów w ujęciu zaproponowanym przez Paula Lewinso- na21, których McLuhan nie mógł opisywać, bowiem ich nie było, pozwa- lają przypuszczać, że nie wszystko potoczyło się tak, jak prognozowali to autorzy megatrendów. Te prognozy nie w pełni się lub w niewielkim stopniu się potwierdziły. Aktywnie współwystępujące we współczesnym nam – jako odbiorcom mediów – żyjącym w środowisku cyfrowym post- prawdy, fake newsy, bańki informacyjne, rosnąca na znaczeniu mowa nienawiści (ang. hate speech), nasilające się choroby cywilizacyjne wy- wołane zostały w ciągu ostatnich kilkunastu lat nowym stylem życia, wypracowanym w nowym, zdigitalizowanym, otoczeniu. To zmiana, i to bardzo głęboka, która jednoznacznie zaprzecza istnieniu zbiorowej od- porności na szum i ferment komunikacyjny, nawet, jeśli znaczna część obywateli żyjących w globalnej wiosce potrafi sobie z tym poradzić.

Refleksje końcowe: ku czemu globalizacja prowadzi? Według McLuhana lekarstwem/antidotum na zmiany wywołane życiem w globalnej wiosce mogą być takie formy działalności, jak ak- tywność artystyczna czy edukacyjna22. Stanowią one sfery życia człowie- ka, które sprzyjają wykształceniu się w nas jako jednostkach, a zarazem w systemie odpornościowym społeczeństwa, pewnej otwartości i zarazem elastyczności w zakresie i działania. Nie ma bowiem nic bardziej destrukcyjnego niż sztywne sądy o świecie i statyczne, oporne na zmiany nastawienie do rzeczywistości. Jak pisze kanadyjski medioznawca, te zasoby świetnie się sprawdzają w przystosowaniu się do stałego środo- wiska. Jednak należy mieć na uwadze również i to, że nasze otoczenie stale się zmienia – i to coraz szybciej23. Otwarte na świat myślenie stanowi pewnego rodzaju szczepionkę. Stałe uczenie się i zaangażowanie w to, co dzieje się otoczeniu pozwala lepiej zrozumieć zachodzące prze-

21 P. Lewinson, New New Media, Boston 2009. 22 M. McLuhan, Zrozumieć media…, op. cit., s. 111-112. 23 Ibidem, s. 112 i nast. 19

miany i wypracować odpowiednie nastawienie do zmieniającej się rze- czywistości, ułatwia nam jako obywatelom, odbiorcom mediów przezwy- ciężyć niepewność spowodowaną życiem w warunkach płynnej rzeczy- wistości, o której pisał Anthony Giddens24, a następnie Zygmunt Bau- man25. Problemem jest to, że nie wszyscy obywatele posiadają dostęp do tych narzędzi, do nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych, które tak głęboko zmieniają nas jako obywateli, a zarazem odbiorców mediów żyjących w otoczeniu cyfrowym. Powoduje, że w świecie nowych nowych mediów, nie słabną, lecz tworzą się nowe podziały społeczne. Globalizacja, jak i antyglobalizacja nie powstrzymała tych procesów.

Bibliografia Bauman Z., Liquid Modernity, Polity Press, Cambridge 2000, (wydanie polskie: Płynna nowoczesność, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006). Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2001 (tytuł w oryginale: Modernity and Self-Identity. Self and Society in the Late Modern Age, 1991). Huntington S.P, The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Cen- tury, University of Oklahoma Press, Norman – London 1991. Kleer J., Zagrożenia globalne: próba identyfikacji, „Przyszłość. Świat-Europa- Polska. Future: World, Europe, Poland” 2012, nr 2(26) [Komitet Prognoz, Polska 2000 Plus” przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk. Wydanie tematyczne: Zagrożenia globalne barierami rozwoju]. Komunikat z badań nr 50/2017: Jakiej Unii chcą Polacy?, CBOS, Warszawa, kwiecień 2017. Lewinson P., New New Media, Pearson, Boston 2009. McLuhan M., Galaktyka Gutenberga, Wydawnictwo Narodowe Centrum Kul- tury, Warszawa 2017 (wersja oryginalna: Gutenberg Galaxy. The Making of Typographic Man, University of Toronto, Toronto 1962). McLuhan M., Zrozumieć media: Przedłużenia człowieka, Wydawnictwa Nau- kowo-Techniczne, Warszawa 2004 (wersja oryginalna: Understanding Me- dia: The Extensions of Man, McGraw-Hill, New York 1964). Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J., Behrens W.W., Granice wzrostu, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1973. Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J., The Limits of Growth; the 30-year update, Chelsea Green Publishing Inc., White River Junction, VT 2004. Muszyński J., Megatrendy a polityka, Wydawnictwo alta 2, Wrocław 2001.

24 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowocze- sności, Warszawa 2001. 25 Z. Bauman, Liquid Modernity, Cambridge 2000. 20

Naisbitt J., Aburdene P., Megatrends 2000. Ten Directions for the 1990s, Wil- liam & Morrow Company, Inc., New York 1990 (wydanie polskie: Mega- trendy. Dziesięć nowych kierunków zmieniających nasze życie, Wydawnic- two Zysk i S-ka, Poznań 1997). Naisbitt J., Naisbitt D., China‟s Megatrends; The 8 Pillars of a New Society, Harper Collins, New York 2010. Pajestka J., O orientację na przyszłość w reformach polskich. Megatrendy cywilizacyjne a proces transformacji systemowej, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1994. Prandecki K., Rola megatrendów w przewidywaniu przyszłości, „Przyszłość. Świat-Europa-Polska. Future: World, Europe, Poland” 2012, nr 2(26) [Ko- mitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk. Wydanie tematyczne: Zagrożenia globalne barierami rozwoju]. Robertson R., Globalization: Social Theory and Global Culture”, SAGE Publica- tions, London 1992. Toffler A., Trzecia fala, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997. Wallerstein I., The Capitalist World-Economy, Cambridge University Press, Cambridge 1979. Wnuk-Lipiński E., Swiat międzyepoki. Globalizacja-demokracja-państwo narodowe, Wydawnictwo ZNAK i Instytut Studiów Politycznych PAN, War- szawa 2004. Netografia: Facebook niszczy twoje zdrowie psychiczne, forsal.pl, https://forsal.pl/artykuly/1432479,facebook-niszczy-twoje-zdrowie-psychiczne-infografika.html/. Frost & Sullivan's report: 'World's Top Global Mega Trends to 2025 and Impli- cations to Business, Society and Cultures, www.frost.com/. Kancelaria Senatu, Biuro Analiz, Dokumentacji i Korespondencji, Zdrowie psychiczne w Unii Europejskiej, Opracowania tematyczne OT – 674, Warszawa 2019, https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/175/plik/ ot-674_zdrowie_psychiczne.pdf/. Świat po koronawirusie według Politico, https://wiadomosci.onet.pl/politico/ swiat-po-koronawirusie-wedlug-politico-biura-zakupy-zywnosc-euro-podroze-wszystko-to/pkwkm6z/.

Teresa Astramowicz-Leyk

Хартія основних прав Європейського Союзу

Хоча Європейське співтовариство вугілля та сталі, Європей- ське економічне співтовариство та Європейська спільнота атомної енергії (Євратом) на початках своєї діяльності не займалися пи- таннями прав і свобод людини, Європа інтегрувалася навколо цієї проблематики. Організацією, яка об‟єднала європейські країни навколо беззаперечних цінностей на той час була Рада Європи, заснована в 1949 р. Співтовариства зосереджувались, передусім, на економічних питаннях. Ще в 1979 р. з‟явилася концепція приєд- нання Спільноти до Конвенції про захист прав людини та основних свобод. Однак, ідея не була затверджена Європейською Радою і меморандум Європейської Комісії від 4 квітня 1979 р. був відхиле- ний. Вважалося, що лише держави (а отже, первинні суб‟єкти між- народного права), що належать до Ради Європи, можуть бути учас- никами Європейської конвенції про права людини.

Основні права З огляду на відсутність єдиного акту, що регулював би пи- тання захисту прав людини у правовому законодавстві Співтова- риств, національні конституційні трибунали ще у 1970-х рр. вияви- ли високу активність у цій сфері. При цьому, вагому роль відіграв Федеральний конституційний суд Німеччини, згідно з рішенням якого від 29 травня 1974 р. (т.зв. Solange I), контроль за виконан- ням учасниками органів Спільноти узгоджених дій щодо каталогу основних прав, гарантованих конституцією, здійснюватиметься Федеральним конституційним судом до розробки Спільнотами та прийняття Європейським Парламентом каталогу основних прав. Приклад Федерального конституційного трибуналу Німеччини наслідували конституційні суди інших держав-членів, які прийня-

 dr hab. Teresa Astramowicz-Leyk, prof. UWM, Instytut Nauk Politycznych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie / Тереза Астрамович-Лейк, доктор політичних наук, професор, Інститут політичних наук, Вармінсько-Мазурський Університет в м. Оль- штин (Польща), e-mail: [email protected] 22

ли подібні рішення. У 1980-х рр., поряд із розширенням напрямів діяльності Спільнот, політичними змінами та прийняттям нових членів, виникла потреба створити систему ключових принципів щодо основних прав. Підписавши у 1986 р. Єдиний європейський акт держави-члени заявили у його преамбулі, що основні права є одним із стовпів демократії. Унаслідок цього відбулося відкли- кання повноважень конституційних судів держав-членів щодо ви- рішення цих питань. У постанові Solange II від 22 жовтня 1986 р. зазначено, Федеральний конституційний суд Німеччини припиняє своє право контролювати дотримання основних прав, доки Євро- пейське співтовариство, особливо рішення Європейського Трибу- налу Справедливості, гарантує ефективний захист основних прав від дій органів Співтовариств, тим самим виносячи рішення, що основні права були гарантовані у практиці Співтовариств1. Незва- жаючи на зміни договору, що розширюють аспект захисту основ- них прав, а також ініціативи конституційних трибуналів, все ще існувала потреба створити єдиний каталог основних прав, що стали би частиною права Співтовариства. Внутрішні реформи Співтова- риств означали поглиблення змін в законодавстві спільнот. Однією з найважливіших змін, яка дала змогу брати участь у процесі прийняття рішень у Спільнотах, було запровадження загальних виборів до Європейського парламенту у 1979 р.2 Рефор- ма виборчої системи почала формувати поняття європейського громадянства, а отже, питання громадянських прав були нерозри- вно пов‟язані з проблемою прав людини та основних свобод.

До створення Хартії основних прав У першій половині 1990-х рр. відродилася ідея щодо приєд- нання Спільноти до Європейської конвенції про захист прав люди- ни та основних свобод. Цього разу Європарламент підтримав цей намір. Однак, Суд Європейського Союзу у своєму висновку, вида- ному 28 березня 1996 р., виключив таку можливість, мотивуючи це тим, що приєднання Співтовариства до Європейської конвенції про захист прав людини та основних свобод вимагатиме внесення змін до Договору про створення Європейського співтовариства.

1 S. Hambura, M. Muszyński, Karta Praw Podstawowych, Bielsko-Biała 2001, s. 7. 2 F. Jasiński, Karta Praw Podstawowych, Warszawa 2003, s. 47. 23

Перші юридично зобов‟язальні норми, що стосується демок- ратичних цінностей та прав людини, викладені не лише в преам- булі, а безпосередньо в положеннях, містяться в Маастрихтському договорі (ang. Treaty on European Union). Поступово правові акти, що стосуються прав людини, почали відігравати важливу роль у за- конодавстві Європейського Союзу. Природним наслідком такого процесу стала поява ідеї Хартії основних прав як сукупності осно- вних прав ЄС, завданням якої було посилити питання захисту та доповнити каталог прав, з урахуванням розвитку права, науки й техніки, а також з огляду на появу нових загроз правам людини. Потреба створити узгоджений документ була актуальною також через перспективу приєднання до ЄС, як спільноти цінностей, ко- лишніх соціалістичних держав, позбавлених таких правил протя- гом десятиліть3. У 1995 р. доповідь Вестендорпа4 також підкреслю- вала необхідність приєднання Громад до Європейської конвенції з прав людини Ради Європи, посилення антидискримінаційної клаузули в Договорах, розробки каталогу прав людини та санкціо- нування будь-яких порушень5. З метою підготовки каталогу основних прав у 1995 р. Євро- пейська комісія обрала так званий Комітет мудреців на чолі з ко- лишньою прем‟єр-міністром Португалії – М. де Лурд Пінтасільго. Цей комітет відповідав за підготовку звіту про захист прав людини в Європейському Союзі. Звіт був представлений Комісії в березні 1996 р. У ньому йшлося про необхідність скласти каталог основних прав та вмістити його в Амстердамському договорі6, що розробляв- ся на той час. Під час роботи над Договором було запропоновано додати дві статті. У світлі першої Союз повинен був визнати основ- ні права. Друга стаття полягала у запровадженні положень, які санкціонують порушення прав людини будь-якою державою- членом. У відповідь на ці пропозиції Президент Комісії Ж. Сантер запропонував надати Суду відповідні повноваження.

3 Після СССР держави, що здобули повний суверенітет, поступово приєдналися до Ради Європи та її Європейської конвенції про захист прав людини та основополож- них свобод. 4 Доповідь Вестендорпа – документ, названий на честь голови групи роздумів – Кар- лоса Вестендорпа, підготовлений у 1995 р. для розробки Стратегії Європи 2000. 5 F. Jasiński, op. cit., s. 59. 6 Ibidem, s. 122. 24

Європейський парламент брав активну участь у створенні спільного каталогу прав людини. Однією з найважливіших ініціа- тив у цій галузі була резолюція ЄП від 8 квітня 1997 р., яка набула форми всеосяжного документу, у якому аж 165 пунктів стосувалися захисту прав людини. Парламент закликав створити юридично обов‟язковий акт, відповідно до законодавства Співтовариства, який гарантував би права людини всіх поколінь7. Після Амстердамського договору продовжено обговорення питання про приєднання Союзу до Європейської конвенції з прав людини або розроблення документу Співтовариства, що регулюва- тиме захист прав людини. Деякі держави-члени та Європейська комісія виступали за приєднання до Конвенції Ради Європи8. Од- нак перемогли тенденції до проведення ґрунтовних реформ у праві Співтовариства шляхом прийняття Конституційного договору. Важливою частиною цього документу мала бути Хартія основних прав Європейського Союзу – документ, що створює каталог прав людини та механізми їхнього захисту. Ідею приєднання Хартії до Конституційного договору висло- вив в 1995 р. німецький політик з Соціал-демократичної партії Ні- меччини професор Ю. Мейєр. У 1999 р. міністр закордонних справ Німеччини Й. Фішер заявив, що Німеччина пропонує довгостроко- вий розвиток Європейської хартії основних прав. На його думку, Хартія основних прав повинна містити основні права та свободи, процесуальні права, гарантовані Європейською конвенцією з прав людини та, зокрема, загальні принципи права Співтовариства. Хартія повинна була доповнити каталог прав і свобод з урахуван- ням еволюції права та появи нових галузей науки і техніки та за- провадити нові стандарти, наприклад, щодо захисту персональних даних, біотехнології та захисту навколишнього середовища. Це ма- ло стати зібранням основних прав у Європейському Союзі9. Затяжний процес підготовки каталогу індивідуальних прав для Європейського Союзу зумовив необхідність створення органу, який займався би істотною частиною робіт. З ініціативи Міністерс- тва юстиції Німеччини та Представництва Європейської Комісії

7 Ibidem, s. 60-61. 8 Ibidem, s. 70. 9 S. Hambura, M. Muszyński, Traktat o Unii Europejskiej z komentarzem. Karta Praw Podstawowych, Bielsko-Biała 2001, s. 9-10. 25

в Німеччині 27 квітня 1999 р. відбулася нарада під гаслом: До нової Хартії основних прав. Тим самим, було висловлено потребу у за- кріпленні прав людини ЄС, як основних принципів, на яких він ґрунтується10. Європейська Рада на саміті в Кельні 3-4 червня 1999 р. підт- римала ідею створення Хартії. Під час саміту в Тампере, що відбув- ся 16-17 жовтня 1999 р., було створено спеціальний орган під на- звою Конвент, який мав розпочати роботу над Хартією. До його складу ввійшли 15 делегатів глав держав та урядів, 16 членів Євро- пейського парламенту, 30 членів національних парламентів та 1 представник Європейської комісії11. На форумі Конвенту могли висловити свої думки численні експерти, представники Європей- ського суду, Економічного та соціального комітету, Комітету регіо- нів та соціальних груп. Було також запропоновано залучити до праці у якості спостерігачів делегатів Ради Європи та Європейсько- го суду з прав людини. Колишній президент Німеччини Р. Герцог став президентом Конвенту і 17 грудня 1999 р. в Брюсселі урочисто відкрив початок його роботи. Він зазначив, що підготовлений текст не одразу стане юридично обов‟язковим документом, але свого часу він неодмінно стане таким12. Представники держав та урядів вважали, що зміст Хартії повинен включати: основні права та обо- в‟язки, процесуальні права, що містяться в Європейській конвенції про права людини; економічні та соціальні права, що випливають з Європейської соціальної хартії та Хартії громади соціальних прав працівників; права, що випливають із конституційних розпоря- джень держав-членів; загальні принципи права Співтовариства; права, які належать особам, через отримання ними європейського громадянства13. Перше засідання Конвенту відбулося 17 січня 2000 р., під час якого запропоновано пленарний календар на 2000 р. Перше засі- дання відбулося 1-2 лютого 2000 р., на якому розглядалися проце- дурні питання. Наступні чотири засідання, які відбулися в лютому та березні того ж року, були неофіційними, оскільки вони прохо-

10 F. Jasiński, op. cit., s. 130. 11 Ibidem, s. 10. 12 S. Hambura, M. Muszyński, Traktat o Unii Europejskiej z komentarzem, Bielsko-Biała 2001, s. 11. 13 F. Jasiński, op. cit., s. 131. 26

дили як частина робочої групи, створеної для обговорення катало- гу цивільних та політичних прав. На засіданні робочої групи, яке відбулося 3-4 травня 2000 р., відбулася дискусія на тему горизон- тальних застережень14, які застосовуватимуться до Хартії. Під час зустрічі, скликаної 5-6 травня, Конвент ініціював обговорення про- екту Хартії. Варто згадати, що 6 червня, у рамках дня відкритих дверей, неурядові організації були запрошені до участі в обгово- ренні, а 19 червня представники країн-членів ЄС мали можливість коментувати цей документ. Наступні засідання, що проводилися регулярно аж до останньої зустрічі 2 жовтня 2000 р., стосувалися всіх особистих, громадянських, політичних та соціальних прав15. Початковий проект статей Хартії був представлений Редак- ційним комітетом та представником Європейської Комісії після консультацій із Секретаріатом Європейської Ради. Цей проект вра- ховував пропозиції та зауваження членів Конвенту й спостерігачів. Згодом документ був переданий на затвердження до Європейської ради. Варто підкреслити, що важливим принципом роботи над по- ложеннями Хартії, було зобов‟язання відкритості, що дало змогу громадськості отримувати доступ до документів та слухати прова- дження16. Після шістнадцяти пленарних засідань 2 жовтня 2000 р. Конвент прийняв офіційний текст Хартії. Від час роботи проводи- лися широкі консультації, в т.ч. з неурядовими організаціями, оскільки текст, що обговорювався мав відобразити цінності щодо прав і свобод людини, широко поширені в європейській спільноті. Документ був офіційно проголошений 7 грудня 2000 р. під час саміту в Ніцці. Текст Хартії від імені Європейського парламенту підписали президент Н. Фонтана, президент Комісії Р. Проді та Ж. Ширак – тодішній президент Європейської Ради17. Текст документа був опублікований 18 грудня 2000 р. в Офіційному журналі Європей- ських Співтовариств18. Варто зазначити, що серед членів Конвенту, крім експертів з питань права, були люди без підготовки, необхід-

14 Горизонтальна умова вимагає від Союзу врахувати вимогу сприяти високому рівню зайнятості, забезпечити належний соціальний захист та боротися із соціаль- ним відчуженням. 15 F. Jasiński, op. cit., s. 139-140. 16 Ibidem, s. 133-134. 17 У другій половині 2000 року Франція головувала в Європейському Союзі. 18 F. Jasiński, op. cit., s. 141. 27

ної для створення правових актів. Як наслідок, це призвело до надмірної політизації процесу створення Хартії19. Що стосується сфери застосування основних прав, Ц. Мік вважає, що права люди- ни, основні права, основні свободи та громадянські права у сфері права ЄС створюють одну якість, й щодо них слід застосовувати принцип термінологічної єдності та неподільності20.

Хартія основних прав Хартія основних прав – це міжвідомчий документ, який під- писали Європейський Парламент, Європейська Рада та Європейсь- ка Комісія. Він не є юридично обов‟язковим актом, та не створює нових повноважень Союзу в галузі прав людини, а також не роз- ширює наявні (стаття 51). Складається з преамбули та 54 статей, розділених на сім розділів. Хартія містить права і свободи, які кла- сифікуються як особисті та політичні, соціальні, економічні, куль- турні, а також колективні й процесуальні права. У преамбулі Хартії підкреслюється, що Європейський Союз „побудований на неподільних, загальнолюдських цінностях людсь- кої гідності, свободи, рівності та солідарності; ґрунтується на прин- ципах демократії й верховенства права. Встановлюючи громадянс- тво Союзу та створюючи зону свободи, безпеки та справедливості, воно ставить людину в центр своєї діяльності”21. Збереження і роз- виток цих цінностей відбуватиметься за поваги до різноманітності культур і традицій народів Європи, „(...), а також до національної ідентичності держав-членів та організації їхньої публічної влади на національному, регіональному й місцевому рівнях (...)”22. Ця частина Хартії підтверджує права, що випливають із кон- ституційних традицій та міжнародних зобов‟язань, спільних для всіх держав-членів, таких як: Договір про Європейський Союз, До- говори про співтовариство, Європейська конвенція з прав людини, Соціальна хартія спільнот та Ради Європи, постанови Суду Євро- пейських Співтовариств та Європейського суду з прав людини.

19 Ibidem, s. 135. 20 C. Mik, Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 2000, s. 444. 21 Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, [w:] T. Astramowicz-Leyk (red.), Mię- dzynarodowe systemy ochrony praw i wolności człowieka, Olsztyn 2009, s. 409. 22 Ibidem, s. 409. 28

Варто пам‟ятати, що Хартія основних прав не надає Європей- ському Союзу додаткових повноважень, а також не обмежує внут- рішній конституційний порядок держав-членів. Натомість зобов‟я- зує органи ЄС та держави-члени пам‟ятати у контексті спільної по- літики про те, що слід дотримуватися цих основних прав громадян й загальних принципів. Спочатку документ не мав юридичної сили та обов‟язкового характеру для країн-членів ЄС, а був елементом м‟якого законодав- ства Союзу. Він лише покладав на членів та органи ЄС моральний обов‟язок поважати визначені ним права та цінності. Після підпи- сання Хартії неодноразово висували вимоги вчинити її юридично обов‟язковою, щоб вона стала одним із документів законодавства ЄС. Такі прагнення були висловлені в резолюції, прийнятій парла- ментом у грудні 2000 р. щодо результатів засідання Європейської ради в Ніцці, та були підтверджені в резолюції від 2001 р. про Ні- цейський договір та майбутнє Європейського Союзу. Питання про стан захисту прав людини в ЄС у 2000 р. також обговорювалося в Європейському парламенті. У своїй доповіді Т. Корніллет про- аналізував й інтерпретував окремі статті Хартії, представивши стан їхньої відповідності у країнах ЄС. У висновках він підкреслив, що положення Хартії застосовуються як робочий інструмент, однак вони у той же час є прикладом для законодавства Союзу. Також зазначалося, що стан захисту прав людини в державах-членах не досяг достатнього рівня і вимагає закріплення юридичних рекоме- ндацій Хартії та надання відповідних інструментів для їхнього впровадження у національних правових системах. Варто підкрес- лити, що депутати врахували положення Хартії при визначенні процедур законодавчого провадження, у результаті яких був ство- рений принцип експертизи нормативно-правових актів з точки зо- ру їхньої відповідності до Хартії основних прав23. Європейська Комісія, з метою санкціонування положень Ха- ртії, видала 13 травня 2001 р. розпорядження для всіх своїх допо- міжних та консультативних органів, у якому рекомендувала всео- сяжне застосування її положень у всіх прийнятих діях та аналіз актів крізь призму їхньої відповідності до Хартії24. Тенденція зі

23 F. Jasiński, op. cit., s. 153-154. 24 Ibidem, s. 162. 29

зростання значення Хартії набула більш вираженого характеру і почала впливати на політику Союзу. Допуск участі членів НУО в роботу над текстом Хартії дав змогу отримати цінні зауваження та пропозиції від громадян Союзу – предмета його прав, що, тим самим, посилило її значення й легітимізувало як загальний право- вий порядок ЄС. Обсяг захисту прав людини, запропонований Хартією, є дуже широким, але варто підкреслити його значення для національної ідентичності держав-членів. Це відображено в принципі недиск- римінації, який стосується всієї суті документа. Заборона дискри- мінації за мовою, статтю, расою, кольором шкіри, інвалідністю, етнічним чи соціальним походженням, належністю до національ- ної меншини, сексуальної орієнтації, релігії чи переконань, полі- тичних поглядів, повинна поважатися Союзом, його інституціями та органами держав-членів25. Хартія основних прав – це компроміс щодо посилення захис- ту прав людини в Європейському Союзі, що залишається поза сфе- рою його прямої політики. Звідси випливає концепція не вклю- чення Хартії до Ніццейського договору і, таким чином, не надання їй юридичної сили. Непрямою причиною такого рішення був страх перед надмірним зміцненням структур ЄС26. Це відображено у змі- сті статті 51: „Хартія не створює жодної нової компетенції чи за- вдання для Співтовариства чи Союзу, а також не змінює компетен- ції та завдання, викладені в Договорах”27. Варто підкреслити, од- нак, що істотне значення Хартії виявилося у щораз ефективнішому функціонуванні системи механізмів контролю та нагляду за захис- том основних прав у Європейському Союзі. Його положення були реалізовані в рамках практики подання Комітетом з питань свобо- ди та внутрішніх справ до Парламенту щорічного звіту про здійс- нення прав людини в ЄС28.

25 A. Malicka, Ochrona mniejszości narodowych – standardy międzynarodowe i rozwią- zania polskie, Wrocław 2004, s. 78 i n. 26 J. Menkes, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej a Konstytucja Europy, „Stu- dia Europejskie” 2001, nr 2, s. 26-27. 27 S. Hambura, M. Muszyński, Karta Praw Podstawowych…, op. cit., s. 31. 28 Ibidem, s. 43. 30

Висновки Хартія основних прав має обов‟язкову силу Лісабонського договору, підписаного 13 грудня 2007 р. Він набув чинності 1 груд- ня 2009 р., після ратифікації державами-членами ЄС. Однак Вели- кобританія, Польща та Чехія ухвалили додатковий протокол, як частину Лісабонського договору, який обмежує захист громадян Статутом ЄС про основні права. Президент Л. Качинський, і уряд були свого часу противниками визнання Хартії основних прав. Рішення щодо приєднання Польщі до так званого Британського протоколу про обмеження використання Хартії було підтримане також наступним урядом країни, прем‟єр-міністром якого був Д. Туск. Варто пам‟ятати, що британські сумніви стосувалися тру- дових та соціальних питань, а Польща висловлювала занепокоєння щодо нав‟язування їй моральних норм. Можна сподіватися, що Польща остаточно прийме Хартію основних прав і забезпечить кращий захист прав людини в країні. Зміст Хартії основних прав піддається критиці29, але, безперечно, вона містить широкий ката- лог прав людини, захищаючи її від дій держави.

Бібліографія Astramowicz-Leyk T., Międzynarodowe systemy ochrony praw i wolności człowieka, Olsztyn 2009. Brachowicz M., Dlaczego Karta Praw Podstawowych UE budzi sprzeciw?, „Międzynarodowy Przegląd Polityczny” 2007, nr 3. Hambura S., Muszyński M., Traktat o Unii Europejskiej z komentarzem. Karta Praw Podstawowych, Bielsko-Biała 2001. Jasiński F., Karta Praw Podstawowych, Warszawa 2003. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, [w:] T. Astramowicz-Leyk (red.), Międzynarodowe systemy ochrony praw i wolności człowieka, Olsztyn 2009. Malicka A., Ochrona mniejszości narodowych – standardy międzynarodowe i rozwiązania polskie, Wrocław 2004. Menkes J., Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej a Konstytucja Euro- py, „Studia Europejskie” 2001, nr 2. Mik C., Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki, War- szawa 2000.

29 M. Brachowicz, Dlaczego Karta Praw Podstawowych UE budzi sprzeciw?, „Międzyna- rodowy Przegląd Polityczny” 2007, nr 3, s. 5-45. 31

Oleksii Kokoriev

Відповідність країн Балтії принципу толерантності як передумови поступу Об’єднаної Європи

Європейський Союз (ЄС) позиціює толерантність однією з важливих передумов свого функціонування. ЄС спрямований на утвердження цінності „Іншого”, цінності різноманітності, значу- щості „інакшості”, права на плюралізм поглядів. Держави-учасни- ці ЄС є підписантами Декларації принципів толерантності (1995). Однак попри загальну зорієнтованість на правову державу та лі- беральну демократію1, нині усі держави-учасниці ЄС більшою чи меншою мірою стикаються з викликами порушення прав і свобод „Інших” у форматах гендерної, вікової, освітньої, міжетнічної, расової, релігійної, політичної, сексуальної та іншої дискриміна- ції. Мова про сегрегацію, расизм, ксенофобію, мігрантофобію, ромофобію, гомофобію, наростання мови ненависті тощо. Право- радикальні актори, неорасисти, релігійні фундаменталісти, сексу- альні шовіністи, ксенофоби, етноцентристи та інші деструктивні групи відкрито відкидають принцип толерантності. Навіть біль- ше, окремі високопосадовці подекуди вдаються до мови ненавис- ті, прояви якої залишаються безкарними. Усе це є викликом полі- тиці ЄС з утвердження цінності толерантності як елемента основи поступу об‟єднаної європейської спільноти. Відтак, на порядку денному ЄС стоїть питання ефективного запобігання та протидії інтолерантності.

 dr Oleksii Kokoriev, Odeska Narodowa Akademia Łączności im. A.S. Popowa (Ukraina) / Олексій Кокорєв, кандидат філософських наук, викладач Коледжу зв‟язку та інформатизації, Одеська національна академія зв‟язку ім. О.С. Попова, e-mail: [email protected] 1 Винятком є ті держави-учасниці ЄС (найперше, Угорщина та Польща), які в оста- ннє десятиліття здійснили неліберальний розворот. Для цього процесу характерні консервативно-націоналістичні настрої, активізація мови ненависті, ксенофобія, антимігрантські настрої тощо.

Масштабність проблеми інтолерантності в ЄС засвідчують результати опитувань громадської думки. Зокрема, за даними опитування Євробарометра з питань дискримінації2, респонденти з країн ЄС вказали на випадки дискримінації в їх країнах ромів (61%), утиски за етнічним походженням і кольором шкіри (59%), сексуальною орієнтацією (53%), релігією та віросповіданням (47%), неповносправністю (44%), віком (40%) та статтю (35%). Водночас наголосимо, що міра увиразненості конкретних видів інтолерантності істотно різнить держави ЄС. Згадані прояви інто- лерантності характерні й „молодим” демократіям Балтії. При цьому Естонія, Латвія та Литва стоять як перед спільними викли- ками, так і демонструють відмінності у проявах інтолерантності, а також механізмів запобігання та протидії їй. Ці процеси потре- бують вивчення.

Відповідність Естонії принципу толерантності як передумови поступу об’єднаної Європи Національне законодавство Естонії та імплементація цією державою міжнародних норм спрямовані на запобігання та про- тидію зусиллями інститутів держави та громадянського суспільс- тва будь-яким проявам дискримінації. Однак на практиці уповні запобігти цьому не вдається. Найперше відзначимо, що на наявність проблем у площині толерантності естонців значною мірою впливає історичний чин- ник, адже довготривало на цих землях панували чужинці: данці, німці, шведи, росіяни (царський і радянський періоди). Особливо травматичною була радянська окупація, результати якої відчутні досі, найперше – у площині політичної культури населення. Од- нак попри сильний зовнішній вплив Естонія зберегла культурну, мовну та ін. ідентичність. Це пояснює, чому Естонія (як і Латвія) обрала модель етнонаціонального самозахисту, яка спрямована на забезпечення привілейованого становища титульного етносу через жорсткі умови набуття громадянства, мовну, кадрову полі- тику.

2 Special Eurobarometer 493. Report on Discrimination in the European Union, http://data.europa.eu/88u/dataset/S2251_91_4_493_ENG [20.04.2020].

Після проголошення незалежності (а особливо після прове- дення у 1993 р. псевдореферендуму та сепаратистської спроби відокремитися від Естонії трьох міст – Нарви, Сілламяе і Кохтла- Ярве3) було посилено політику щодо російськомовної меншини Естонії. Критики такого курсу Естонії вбачали в цьому дискримі- націю та інтолерантність. Курс на євроінтеграцію пом‟якшив полі- тику Естонії в цьому питанні, позаяк ЄС вимагав перегляду поряд- ку набуття громадянства російськомовним населенням. З 2015 р. Естонія послабила мовні вимоги для осіб, старших 65 років. З 2016 р. дозволено автоматичне надання естонського громадянс- тва дітям, народженим в Естонії, незалежно від громадянства їх батьків4. Відтак, якщо у 1992 р. 32% тих, хто проживав на терито- рії Естонії, не мали громадянства, у 2014 – 6,5%, то на початок 2020 р. – 5,3%. Однак відзначимо, що від часу набуття Естонією членства в ЄС, політика інтеграції найперше російськомовного населення не завше була результативною. Мова, найперше, про те, що в частини власників „сірих” паспортів (а це переважно стар- ші вікові групи) знизилася мотивація вивчати естонську мову та глибоко інтегруватися в естонську спільноту, адже від 2004 р. во- ни користуються усіма правами громадян ЄС. В частині релігійної толерантності відзначимо, що на кон- ституційному рівні в Естонії закріплено свободу віросповідання; криміналізовано розпалювання релігійної ненависті, дискримі- нація за релігійною ознакою. Загалом релігійна толерантність в Естонії висока, а прояви релігійної нетерпимості фіксуються не- часто5. Чутливою темою в Естонії є прояви антисемітизму, адже практично усі євреї у цій країні до січня 1942 р. були вбиті. Саме Естонію нацисти оголосили першою в Європі „Juden Frei” („тери- торією, звільненою від євреїв”). Занепокоєння єврейської громади викликали нещодавні ініціативи Консервативної народної партії Естонії (EKRE) щодо повернення пам‟ятника естонському солдату

3 Північно-східний регіон Естонії довгий час був культурно і медійно ізольований від Естонії. 4 ECRI Report on Estonia (fifth monitoring cycle), Strasbourg 2015, c. 9. 5 Estonia 2018 International Religious Freedom Report, https://www.state.gov/wp- content/uploads/2019/05/ESTONIA-2018-INTERNATIONAL-RELIGIOUS-FREE- DOM-REPORT.pdf [22.06.2020].

(монумент солдатам Естонського легіону СС), який був візуалізо- ваний у нацистській формі. Низка інших злочинів, які є проявом інтолерантності, наприклад, осквернення монумента жертвам Голокосту в с. Калеві-Лійва поблизу Таллінна; на нього було нане- сено свастику, нацистське привітання (серпень 2018 р.); оскверне- ння надгробків на старовинному єврейському кладовищі Рахумяе у Таллінні (червень 2019 р.) та ін. У багатьох країнах ЄС серед гострих проблем у площині то- лерантності є дискримінація та соціальна ізоляція ромів. Щодо Естонії, то ромська громада тут нечисленна (0,1% населення). За- звичай естонським ромам доступне державне медичне страхуван- ня та освіта. Однак рівень освіти серед ромської громади – низь- кий, а відтак рівень безробіття – високий. Наявними є проблеми в площині повноцінної інтеграції ромів в естонське суспільство; щодо ромів зберігаються руйнівні стереотипи6. Особливо гострою в більшості регіонів планети є проблема толерантності до сексуальних меншин. Хоча Естонія вважається більш ліберальною до ЛГБТІ-спільнот, ніж інші країни Балтії, дискримінації та упередження щодо цієї групи донедавна були широко увиразнені в естонському суспільстві. Водночас інститут держави перед вступом Естонії до ЄС у 2004 р. привів національ- не законодавство у відповідність з нормами ЄС в частині неприпу- стимості різних форм дискримінації за сексуальною орієнтацією. Одностатеві стосунки в Естонії декриміналізовані ще у 1992 р. З 2002 р. трансгендерам в Естонії було дозволено змінювати юри- дичну стать й ім‟я. З 2006 року Кримінальний кодекс Естонської Республіки санкціонує публічне розпалювання ненависті на осно- ві сексуальної орієнтації. Представники сексуальних меншин мо- жуть служити в війську Естонії. Однак найбільший поступ Естонії в площині протидії інто- лерантності щодо сексуальних меншин досягнуто прийняттям у 2014 р. (вступив у дію у 2016 р.) закону „Про спільне проживан- ня (співжиття)”, що уможливило легалізацію стосунків людьми, що живуть без реєстрації шлюбу. Цей акт став першим проявом легалізації цивільного партнерства на пострадянському просторі.

6 M. Viies, Estonia. Promoting Social Inclusion of Roma. A Study of National Policies, Tallinn 2011, c. 3.

Мова про альтернативу традиційному шлюбу, яка уможливлена зокрема й для одностатевих пар. Відтоді в Естонії юридично офо- рмлюються одностатеві союзи (реєструються нотаріально), а го- мосексуальні пари зрівняні в правах із гетеросексуальними, які живуть у цивільному шлюбі. Підкреслимо, у випадку гомосексуа- льних пар йдеться не про шлюб, а саме про одностатеве цивільне партнерство. Водночас тема одностатевих стосунків залишається контроверсійною в естонській спільноті. Безумовно, толерантність до сексуальних меншин в Естонії хоч повільно, але зростає. У порівнянні з іншими країнами Балтії, рівень гомофобії в Естонії є значно нижчий. Тут реалізується зна- чно більше програм, спрямованих на запобігання їй. Однак, у ви- словлюваннях окремих представників влади, політичних і гро- мадських діячів консервативного, клерикального, праворадикаль- ного спрямування увиразнена інтолерантність до сексуальних меншин. Відзначимо, що в Естонії відсутнє законодавче унормуван- ня проблеми мови ненависті, хоча проблеми, зумовлені нею, оче- видні в естонському суспільстві. Зустрічаються расистські тези в соціальних мережах, державні інституції неналежно реагують на гомо-, трансфобні висловлювання політиків, недостатньою є звіт- ність про випадки расової, гомофобної та трансфобної інтолерант- ності, неналежним є рівень підготовки поліції та суддів для нале- жного реагування на мову ненависті, наявні проблеми щодо ко- ординації заходів для привернення уваги суспільства до проблеми мови ненависті та запобігання їй. На цих нерозв‟язаних пробле- мах Естонії наголошує Європейська комісія проти расизму та не- терпимості7. Водночас не можна залишати непоміченим, що зуси- ллями державних і недержавних áкторів Естонії упродовж бага- тьох років проводиться чимало соціальних кампаній проти раси- зму, гомофобії тощо, що сприяє зміцненню толерантності естон- ців. Важливим чинником висхідної інтолерантності є прихід до влади у багатьох державах ЄС радикальних, популістських полі- тичних сил, активізація неліберального сегмента громадянського

7 ECRI Report on Estonia (fifth monitoring cycle), Strasbourg 2015.

суспільства. Естонія не є винятком: праві популістські, євроскеп- тичні партії останніми роками представлені в її парламенті. Зок- рема, партія ЕКRЕ, програма якої побудована на популізмі та гаслі „Естонія – для естонців”, за результатами своєї ж першої виборчої кампанії (2015 р.) пройшла до Рійґкоґу (8% голосів ви- борців), а на наступних виборах (2019 р.) уже набрала 18% голосів виборців. Це найбільше зростання представленості у парламенті з-поміж усіх естонських партій. І це попри те, що члени партії EKRE увиразнюють мізогіністичні, антисемітські, ксенофобні, го- мофобні та расистські настрої8. Така ситуація є тривожним марке- ром для характеристики ціннісного виміру естонського суспільст- ва. Очільники EKRE ще до входження партії до Рійґикоґу озвучу- вали інтолерантні меседжі, як-от „If You're Black, Go Back!”9. Сьо- годні ж позиція партії та її лідерів є ще жорсткішою: виступ проти мігрантів загалом – не залежно від кольору їх шкіри та країни походження.

Толерантність vs інтолерантність: кейс Латвії як увираз- нення ціннісної та інституційної амбівалентності У Стратегії сталого розвитку Республіки Латвія на період до 2030 р. („Latvija 2030”) толерантність визначена одним зі страте- гічних принципів розвитку держави. Водночас у трактуванні зміс- тового наповнення толерантності у цьому документі зроблено вказівку на доволі вузький перелік сфер зменшення соціального відчуження та дискримінації: „нерівність доходів, вікова та генде- рна дискримінація на ринку праці, етнічні упередження та мовні інституційні перешкоди”10. Однією з найгостріших для Латвії в площині інтолерантно- сті та дискримінації залишається проблема громадянства, яка має історичне коріння. У Латвії (як і в Естонії) інституціалізовано ста- тус негромадянина, який за бажання особи змінюється шляхом натуралізації. Цей статус унеможливлює реалізацію низки прав людини, за що і критикується. Латвійські негромадяни, на відміну

8 B. Bathke, Estonia Battles Its Elected Racists, „Foreign Policy” 2019, 18 Julу. 9 Conservative Politician: If You're Black, Go Back, https://news.err.ee/107416/conservative-politician-if-you-re-black-go-back [04.05.2020]. 10 Sustainable Development Strategy of Latvia until 2030, Riga 2010, c. 8.

від естонських, не можуть голосувати на місцевих виборах. Не- громадяни у своїй більшості сприймають такий статус як дискри- мінацію, а виконання вимог для набуття громадянства – як при- ниження та обмеження прав людини; це додає гостроти проблемі. Якщо провести паралель з Естонією, то в Латвії нині відсоток не- громадян в структурі населення є вдвічі вищий, однак чисельність негромадян усе ж зменшується: 1995 р. – 28% негромадян, 2011 – 14,1%, 2017 – 11,4%, 2019 – 10,7%, 2020 – 10,4%. Інституції ЄС неодноразово критикували Латвію за наявні- сть дітей-негромадян. Попри те, що їх кількість незначна11, однак така ситуація є неприйнятна з позиції сучасного розуміння прав дитини та їх захисту. Сейм Латвійської Республіки (17 жовтня 2019 р.) все ж прийняв історичне рішення: усі, народжені з 1 січня 2020 р. на території Латвії, автоматично мають право на грома- дянство цієї держави, для чого достатньо звернення одного з ба- тьків. Відтак, завдяки змінам щодо громадянства новонародже- них кількість негромадян поступово зменшуватиметься. Однією з найгостріших у Латвії є інтолерантність за сексуа- льною орієнтацією. З 1992 р. одностатеві відносини є легалізовані. Представники сексуальних меншин мають право служити в вій- ську. Однак одностатеві пари не можуть укласти шлюб, усиновити дитину, зареєструвати одностатеве цивільне партнерство як аль- тернативу шлюбу (як в Естонії). У Конституції Латвійської Респуб- ліки опосередковано закріплено заборону одностатевих шлюбів: ст. 110 визначає сім‟ю саме як союз чоловіка та жінки. Представ- ники сексуальних меншин в Латвії незмінно стикаються з додат- ковими юридичними та соціальними викликами. Значний від- соток жителів Латвії з позиції соціального консерватизму мають упередження щодо представників нетрадиційної сексуальної орі- єнтації. Найгостріше інтолерантність щодо сексуальних меншин проявлялася в ході публічних заходів,як-от Riga Pride. Втім, оста- нніми роками у ході проведення таких заходів гомофобія була менш виражена, однак акції незмінно проходять за залучення великої кількості правоохоронців.

11 2016 р. – 47, 2017 р. – 51, 2018 р. – 33 дитини.

Законодавча ініціатива щодо інституціоналізації в Латвії цивільного партнерства була подана до латвійського Сейму ще 30.01.2015 р., однак відхилена. Втім такою законопроєктною іні- ціативою в латвійській спільноті було започатковано дискусію на цю чутливу для країни тему12. У 2019 р. такий законопроєкт про цивільне партнерство було розглянуто парламентом, однак не підтримано. Дослідження Євробарометра 2019 р.13 щодо проблем дис- кримінації зафіксувало низький рівень толерування латвійцями одностатевих відносин: лише 25% опитаних погодилися, що такі взаємини є нормальними; натомість 68% вказали на їх неприйня- тність. Однак на запитання, чи повинні представники ЛГБТІ-спі- льноти мати рівні з гетеросексуалами права, латвійські респонде- нти виявили більшу терпимість: 49% погодилися з рівністю в пра- вах, 43% – заперечили. Водночас саме у Латвії рівень інтолерант- ності до сексуальних меншин є найвищий у групі країн Балтії. Особливо чутливими в частині толерантності/інтолерант- ності в Латвії залишаються питання, пов‟язані з історичною спа- дщиною країни, особливо – періодом Другої світової війни. Най- перше, мова про щорічні марші (16 березня) в Ризі, які прово- дяться з метою вшанування членів місцевого легіону Waffen-SS. Станом на початок 2020 р. у різних країнах світу проживало бли- зько 400 легіонерів, частина з них – на території Латвії. В латвій- ській спільноті немає єдності щодо ставлення до легіонерів та по- літики держави щодо них. На це звертала увагу Європейська комі- сія проти расизму та нетерпимості14. Європейські інституції з ро- зумінням підходять до того, що частина громадськості Латвії роз- глядає діяльність легіону не як солідаризацію з нацизмом, а як боротьбу з радянським режимом за відновлення суверенітету кра- їни, однак ECRI ще у 2012 р. озвучила занепокоєння спробами ви- правдати бойові дії легіону Waffen-SS, оскільки це може загрожу- вати розпалюванням ксенофобії, антисемітизму та нетерпимості.

12 M. Miķelsone, Debates: Par un pret partnerattiecību reģistrāciju Latvijā, https://ir. lv/2015/3/2/par-un-pret-partnerattiecibu-registraciju-latvija/ [06.05.2020]. 13 Special Eurobarometer 493, Report on Discrimination in the European Union, 2019, http://data.europa.eu/88u/dataset/S2251_91_4_493_ENG [20.05.2020]. 14 ECRI Report on Latvia (fourth monitoring cycle), Strasbourg 2012, c. 7, 24-25.

ООН, Європейський парламент, єврейські організації та інші ін- ституції також неодноразово озвучували занепокоєння щодо за- ходів на зразок Дня пам‟яті латвійських легіонерів. Втім, попри озвучені оцінки ECRI в Латвії продовжують традицію пам‟ятних заходів, присвячених неофіційному Дню пам‟яті латвійських легі- онерів, які воювали в Другій світовій війні. Такі заходи завше су- проводжуються більшими чи меншими інцидентами, що потре- бує посилення заходів з підтримки правопорядку. Останніми роками в Латвії на вимогу інституцій ЄС зросла увага держави до проявів мови ненависті. Зміни, які відбувають- ся, переважно проявляються в законодавчих новаціях, зумовле- них міжнародними зобов‟язаннями Латвії. Зокрема, у 2014 р. до Кримінального кодексу Латвійської Республіки внесені поправки, які передбачили кримінальну відповідальність за розпалювання соціальної ворожнечі за ознакою статі, віку, втрати працездатнос- ті тощо. Расистський мотив був доповнений національним, етніч- ним, релігійним. Тобто, було розширено коло уразливих до мови ненависті груп. Попри те, що перелік уразливих груп не є вичерп- ним, парламент не включив сексуальну орієнтацію до числа за- хищених ознак. І це попри високий рівень гомофобії в Латвії. Окрім того, відзначимо, що дедалі більшу проблему нині станови- ть розпалювання мови ненависті в Інтернеті. Водночас публічної інформації про злочини на ґрунті нена- висті, зафіксовані у Латвії, є недостатньо. Офіційні дані є обмеже- ні, а кількість відкритих кримінальних проваджень щодо право- порушень, скоєних на ґрунті мови ненависті, залишається незнач- ною. Статистика органів влади про кількість правопорушень, ско- єних з мотивів расової ненависті, ксенофобії та гомофобії, відріз- няється від неофіційної статистики, яку формують латвійські пра- возахисні НУО15. Також відзначимо, що поширеною в Латвії тен- денцією є небажання жертв злочинів, скоєних на ґрунті ненавис- ті, заявляти про них правоохоронним органам. Причиною цього є недостатні урядові програми щодо підтримки жертв злочинів, скоєних на ґрунті ненависті.

15 A. Kamenska, Lifecycle of a hate crime. Country report for Latvia, Rīga 2017, c. 6.

Після європейської міграційної кризи у 2015 р. особливо уразливими до ксенофобії та відчуження в Литві є біженці з-поза меж Європи16. Латвія прийняла 374 біженців (квота ЄС була вста- новлена у кількості 550 осіб). Латвія була однією з тих держав, які активно підтримали у 2017 р. ініціативу польського прем‟єр- міністра Д. Туска про скасування практики ЄС визначати країнам- учасницям квоти на прийняття біженців. Натомість Латвія підт- римала Угоду між ЄС та Туреччиною щодо прийняття останньою біженців (реадмісію) в обмін на фінансову допомогу від країн- учасниць ЄС. В оцінках ставлення до біженців в Латвії показовим є факт, що більшість осіб, розміщених у Латвії за квотами ЄС, невдовзі переїздили – переважно до Німеччини або ж скандинав- ських держав. Отже, стійкість принципу толерантності для Латвії наразі є викликом. Проблемними в частині просування принципу толе- рантності та запобігання проявам інтолерантності в Латвії, на на- шу думку, є, найпереше, збереження високого відсотка негрома- дян в структурі населення Латвії та найвищий у групі країн Балтії рівень інтолерантності до сексуальних меншин. Законодавство Латвії ще не уповні відповідає Загальній політичній рекомендації Європейської комісії проти расизму та нетерпимості № 7 у частині боротьби з расизмом та расовою дискримінацією. В органах пра- вопорядку відсутні спеціальні служби, які б допомагали жертвам мови ненависті. Зі сторони литовських високопосадовців та гро- мадських активістів бракує промоції контрмовлення в відповідь на расистську, гомо-/трансфобну мову ненависті. Зберігається маргіналізація ромської громади, особливо в частині зайнятості, надання державних медичних та освітянських послуг. Наявними є прояви антисемітизму, особливо в Інтернет-дискурсі. Попри невелику кількість біженців, прийнятих в останні роки Латвією, високим є рівень нетерпимості до шукачів притулку. На нашу думку, причини згаданих проблем Латвії не в оста- нню чергу лежать у площині політико-правової культури латвій- ців, у якій ще доволі сильно присутня нетерпимість до різномані- тності та не є стійкими неоліберально-демократичні цінності, на

16 Responding to racism in Latvia, Riga 2019, c. 2.

просування яких і є зорієнтований ЄС. Протидія інтолерантності залишається важливою складовою ще уповні незавершеної пост- соціалістичної демократизації цієї країни.

Соціальна тривожність і фобії на ґрунті інтолерантності: кейс Литви Реалізація принципу толерантності в Литві має давні тра- диції, що сягають часів Великого князівства Литовського. Литва була територією співіснування та взаємодії чисельних народів, культур і релігій. Однак нині очевидні глибоко вкорінені забобо- ни та новітні етнічні стереотипи, наявний страх перед імміграці- єю та новітніми викликами, які стимулюють деструктивні оцінки та дії, що інтолерантно посягають на гідність людини. Проблема інтолерантності набула нового звучання після приєднання Литви до ЄС, адже на цю державу було покладено нові обов‟язки реалізовувати політику ЄС, зокрема й в частині рівності, недискримінації, утвердження принципу толерантності тощо. Однак і через майже два десятиліття членства в ЄС наявна низка проблем в площині різноманітних фобій (ксенофобія, го- мофобія, мігрантофобія, ромофобія та ін.). Хоч Литва законодав- чо закріпила принцип толерантності, однак чітко не визначає його зміст. Це ускладнює розслідування випадків інтолерантності та притягнення винних до відповідальності. У громадській думці Литви увиразнена доволі висока інто- лерантність до ромів, сексуальних меншин, мігрантів, біженців. При цьому рівень толерантності литовців до людей інших рас і національностей значно вищий, аніж до представників інших релігій (нехристиянських). Це може свідчити про сильний релі- гійний консерватизм литовців, який може стати причиною зрос- тання, до прикладу, ісламофобії. Втім, такі впливи потребують моніторингових досліджень для підтвердження/спростування та- кої гіпотези. Після розпаду СРСР Литва обрала інший, ніж Латвія та Естонія, підхід до надання громадянства, й відтак у структурі на- селення відсутня група негромадян17. Вимоги до громадянства

17 J. Venkov, Not just a simple twist of fate: statelessness in Lithuania and Latvia, https://www.statelessness.eu/blog/ [14.06.2020].

в Литві були найбільш ліберальні з-поміж тих, що впроваджува- лися в державах Балтії після проголошення незалежності. Найча- стіше це пояснюється відносно низьким рівнем імміграції в Литву з інших теренів СРСР, унаслідок чого населення було етнічно од- норідніше18. 14,7% населення Литви належать до національних меншин: поляки (6,6%), росіяни (5,8%), білоруси (1,2%) і т. д. Нині немає підстав говорити про виражену нетерпимість у відносинах між представниками різних національностей у Литві, однак про- яви етнічної інтолерантності наявні19. Зокрема, найбільшою в Ли- тві є польська меншина (понад 200 тис. осіб) і питання її прав спричиняє загострення напруги між Литвою та Польщею. Поль- ща неодноразово заявляла про порушення прав своїх земляків на території Литви20. Запровадження у 2012 р. єдиної навчальної програми з литовської мови та державного іспиту стало певним викликом для учнів шкіл, де навчання ведеться мовами меншин, зокрема польською21. Відтоді актуалізувався дискурс, що реформа литовської освіти дискримінує учнів шкіл з навчанням мовами національних меншин. Проблема тримається в полі зору ЄС, зок- рема, у 2019 р. Рада Європи вкотре звернулася до влади Литви ухвалити всеосяжну правову базу для запобігання дискримінації учнів з-поміж національних меншин. Європейські інституції зве- рнули увагу на необхідність Литви узгодити з рамковою конвен- цією національне законодавство про використання мов меншин у відносинах з адміністративними органами, комерційних вивіс- ках і топографічних вказівках, написанні прізвищ та імен в офі- ційних документах. З позиції польської сторони, основними проблемами в пло- щині гарантування прав поляків Литви, є необхідність: 1) запро-

18 D. Budryte, Taming nationalism? Political community building in the post-Soviet Baltic States, Burlington 2005, c. 150. 19 D. Janušauskienė, Tolerancijos apraiškos Lietuvoje: vertybinės nuostatos tautinių mažumų atžvilgiu, „Socialinių mokslų studijos” 2012, № 5(2), с. 428. 20 Прикладом може слугувати відмова експрезидента Польщі Л. Валенси на знак протесту проти становища литовських поляків прийняти одну з найпочесніших нагород Литви – Великий хрест ордена Вітаутаса Великого. Польща найперше критикує положення нового литовського закону про освіту, за яким у школах національних меншин посилюється вивчення литовської мови. 21 У 2018 році було змінено законодавство про освіту: до 7 класу не менше 50% навчальних дисциплін викладаються литовською мовою, у 7-9 класах – 80%, 10-12 класах – 100% дисциплін.

вадження подвійних назв населених пунктів і вулиць/площ у ра- йонах, де поляки становлять третину та більше населення; 2) ле- галізації написання прізвищ литовських поляків відповідно до польської традиції. Водночас відзначимо, що в Литві наявні шко- ли з польською мовою викладання, функціонує філія Білостоць- кого університету з польської мовою викладання, збережене ви- вчення польської філології та підготовка учителів польської мови. Окремої уваги заслуговує проблема антисемітизму на тере- нах Литви. Найперше, антисемітизм увиразнений у публічних акціях праворадикальних політичних сил. Наприклад, у 2015 р. Литовський націоналістичний союз молоді організував ходу в Каунасі, на одязі окремих учасників якої був нанесений символ свастики. При цьому акція проходила біля історичного місця Кау- наської розправи 1941 р., коли було вбито кілька тисяч євреїв. Також у Литві зафіксовані факти вандалізму на литовських єв- рейських кладовищах та пам‟ятних місцях Голокосту. Антисеміт- ські нариси періодично з‟являються в національних газетах. Хоча негативні стереотипи щодо євреїв є доволі архаїчними у литовсь- кому суспільстві, вони періодично в тій чи іншій формі озвучу- ються. Побутовий антисемітизм зберігається переважно на рівні литовського фольклору. Інтолерантність у Литві проявляється й в ромофобії. Ромсь- ка громада є нечисельна – близько 3 тис. ромів (менше 0,1% насе- лення); литовські роми розселені країною й єдиним місцем їх компактного проживання є село Кіртімай (Kirtimai) поблизу Ві- льнюса, де проживає понад 500 ромів22. Власне цей населений пункт є концентрованим вираженням бідності та соціальної ізо- ляції, характерних литовським ромам. Литовські роми стикають- ся зі значними житловими проблемами. Європейські інституції неодноразово звертали увагу на потребу надання їм соціального житла, подолання забобонів ромів серед орендодавців житла23. З ініціативи мерії Вільнюса реалізовувалася „Програма соціальної інтеграції громади ромів у Вільнюсі (Кіртімай) на 2016–2019 ро- ки”. Примітно, що проєкт, кошторисом 700 тис. євро, обговорю-

22 A. Poviliunas, Lithuania. Promoting Social Inclusion of Roma, Brussels 2011, c. 4. 23 ECRI Conclusions on the Implementation of the Recommendations in respect of Lithuania subject to Interim Follow-Up, Strasbourg 2019, c. 5.

вався без залучення представників ромської меншини Литви; це приклад псевдоінтеграції ромів без залучення самих ромів24. Новою проблемою Литви в площині толерантності/інтоле- рантності є мігрантофобія. Литва зайняла доволі відсторонену позицію, коли ЄС опинився у 2015 р. перед викликом міграційної кризи. Відповідно до квоти ЄС, Литва повинна була прийняти 1105 біженців (згодом квота була переглянута – 1077 осіб). Станом на початок 2020 р. Литва прийняла лише 490 осіб25, багато з яких опісля виїхали до інших країн ЄС. Причинами цього є наявність у литовців доволі стійкого стереотипу, що шукачі притулку є пе- редусім економічними мігрантами. Саме з біженцями литовці по- в‟язують можливе зростання злочинності та безробіття, загост- рення соціальних проблем тощо. Жертвами мови ненависті у Литві, найперше, стають біже- нці, національні меншини та іноземні громадяни26. Зневажливі та необґрунтовані узагальнення періодично озвучуються щодо них ультранаціоналістичними, клерикальними та іншими радикаль- ними політичними áкторами. Попри те, що крайні праві партії в Литві не мають великої кількості прихильників, однак вони ак- тивно розвивають мову ненависті та підтримують різноманітні нерівності. Також литовські медіа в висвітлені певних питань час- то керуються деструктивними стереотипами, популяризуючи негативні образи певних меншин, біженців та ін. Нині мова нена- висті розпалюється передусім у кіберпросторі, наприклад, у ме- жах Facebook-груп, форумів, на які припадає 90% випадків мови ненависті27. Наразі ті зусилля, які докладає Литва для розв‟язання проблеми неорасистської, гомо-/трансфобної та ін. мови ненавис- ті, не є комплексним стратегічним баченням розв‟язання пробле- ми, а відтак – недостатньо ефективні. З-поміж пострадянських країн Балтії саме Литва є найбі- льш консервативна щодо сексуальних меншин, за що неоднора- зово критикувалася інституціями ЄС. Однією з причин цього є си-

24 V.F. Kiurė, A “Vilnius Model” for Roma Integration?, http://defendinghistory.com/ a-lithuanian-model-for-roma-integration/89892 [03.05.2020]. 25 Литва озвучила намір продовжувати долучатися (до 2022 р.) до програм пересе- лення для іноземців, які потребують притулку. 26 Responding to racism in Lithuania, Vilnius 2019. 27 N. Bitiukova, Hate Speech in Lithuania, Vilnius 2011, c. 7.

льний вплив католицької церкви. Невеликі спільноти представ- ників сексуальних меншин є лише у найбільших містах (Вільнюс, Каунас, Клайпеда). Кримінальне переслідування за одностатеві відносини в Литві скасували найпізніше з-поміж країн Балтії (1993 р.). Членство Литви в ЄС зобов‟язало її прийняти (2005 р.) законодавство, яке формально забороняє різні види дискриміна- ції, зокрема й сексуальну. У Литві (як і в Латвії) відсутнє юридич- не визнання одностатевих пар – ні реєстрації одностатевих шлю- бів, ні цивільного одностатевого партнерства (як в Естонії) немає. Громадськість незмінна у невисокій підтримці ідеї легалізації одностатевих шлюбів, а протиставлення гетеросексуальних і го- мосексуальних пар міцно укорінене в доволі консервативній куль- турі литовського соціуму. Опитування Євробарометра28 зафіксу- вало підтримку одностатевих шлюбів литовців на рівні 24% опи- таних (нижчий показник у державах ЄС зафіксований лише в Латвії, Румунії та Болгарії). Отже, хоча національне законодавство Литви та міжнарод- но-правові інструменти й спрямовані на запобігання інтолерант- ності, однак у цій країні увиразнені значні проблеми в частині утвердження принципу толерантності. Зокрема, недостатньо ефе- ктивно застосовуються правові механізми захисту прав та свобод людини і громадянина; в окремих питаннях компетентність пра- воохоронних і судових органів недостатня, найперше – у частині реагування на протиправні дії, скоєні на ґрунті ненависті, зі засто- суванням мови ненависті тощо; литовське суспільство займає до- волі пасивну позицію щодо неприпустимості інтолерантних прак- тик; характер культури литовців є доволі консервативним, а лібе- рально-демократичні цінності ще не є стійкими. У литовців ще сильно увиразнені страхи, деструктивні стереотипи та невиправ- дані фобії щодо щодо біженців та іноземних громадян. Державні інститути Литви наразі не демонструють стійкості в подоланні інтолерантності, сприяння інтеграції соціально виключених груп.

28 Special Eurobarometer 437, Discrimination in the EU in 2015, Report, file:///D:/Me- dia/Downloads/ebs_437_en%20(1).pdf [26.06.2020].

В частині утвердження в Литві принципу толерантності, ві- дмінність цієї країни від двох інших пострадянських країн Балтії (Естонії та Латвії) простежується, найперше, у відмінному підході до надання громадянства та значно вищому рівні гомофобії.

Висновки Коло проблем у площині толерантності/інтолерантності в пострадянських державах Балтії є схожим, хоча інтенсивність окремих з них має відмінності в силу національних особливостей, особливо пов‟язаних з механізмами надання громадянства. Спі- льним для країн Балтії є наявність проблем не лише на інститу- ційному рівні (невиконання окремих рекомендацій ЄС в частині просування принципу толерантності), а й на ціннісному рівні (на- селення не уповні сприйняло ліберально-демократичні цінності, на просування яких спрямований ЄС). У порівнянні з багатьма „молодими” демократіями Центра- льної та Східної Європи, найперше – країнами V4, Естонія, Литва та Латвія наразі не увиразнюють стрімку висхідну динаміку інто- лерантності, однак інститути держави цих країн не можна пози- ціювати як результативні та послідовні у зміцненні стійкості принципу толерантності. Це має наслідком стагнацію та навіть деякий регрес у протидії інтолерантності в етнонаціональних пи- таннях, запобіганні соціальним страхам (ромофобії, ісламофобії, мігрантофобії та ін.), поширенні мови ненависті тощо. Хоч на інституційному рівні в державах Балтії наявне чітке розуміння того, що запобігання та протидія інтолерантності є запорукою їх подальшого поступу в складі ЄС, однак на практиці спостерігаєть- ся деякий відхід від зобов‟язань, покладених членством у цьому союзі держав (Копенгагенські критерії). Такі деструктивні проце- си детермінуються низкою причин (особливості політичної куль- тури населення, недостатня активність ліберально-демократично- го сегмента громадянського суспільства, відсутність політичної волі провідних державних áкторів тощо) і розгортаються завдяки активізації новітніх популістських, радикальних, консервативно- клерикальних та ін. суб‟єктів політики на тлі наростання соціаль- но-економічних проблем у світі, а відтак – загальнопланетарного погіршення якості демократії.

Діяльність інститутів держави в пострадянських демократі- ях у розв‟язанні проблем, пов‟язаних з інтолерантністю, ми най- перше пов‟язуємо з особливостями політичної культури, ціннос- тями населення. Проблемою залишається ще доволі значна паси- вність спільнот країн Балтії у протидії інтолерантним практикам, чому сприяє панівний консервативний характер політико-право- вої культури громадян, нестійкість ліберально-демократичних цінностей громадян тощо. У політичній культурі населення країн Балтії ще увиразненою є нетерпимість до різноманітності, а лібе- рально-демократичні цінності, на просування яких власне і зоріє- нтований ЄС, не є стійкими. Саме зміну цінностей розглядаємо основою для зміцнення принципу толерантності у країнах Балтії. Окрім аксіологічного виміру проблеми, діяльність політич- них інститутів держав Балтії також не є достатньо ефективною через наявні нормативно-правові прогалини та невідповідності національних правових систем законодавству ЄС. Не виконуються окремі рекомендації ЄС, спрямовані на унеможливлення чи міні- мізацію інтолерантних деструктивних практик. Державні інститу- ти країн Балтії наразі не є послідовні в подоланні інтолерантності, інтеграції стигматизованих груп. Доказом того, що протидія інто- лерантності на інституційному рівні здійснюється недостатньо, є факт, що значна кількість осіб, які отримали статус біженців на території держав Балтії, невдовзі виїздять до інших суб‟єктів ЄС. Також гострою є проблема недостатньої компетентності правоо- хоронних і судових органів щодо реагування на протиправні дії, скоєні на ґрунті ненависті, зі застосуванням мови ненависті. З комплексу проблем, які виникають як на інституційному, так і на ціннісному рівнях у „молодих” демократіях Балтії, випли- вають наявні соціальні фобії, інтолерантність щодо сексуальних меншин, ксенофобія, наростання неорасистської, гомо-/транс- фобної та ін. мови ненависті тощо, а також інституційне безсилля держав ефективно запобігати та протидіяти їм. Ймовірність по- м‟якшення та подальшу перспективу розв‟язання наявного ком- плексу проблем інтолерантності в державах Балтії пов‟язуємо зі перспективою змін на аксіологічному рівні, лібералізацією полі- тичної культури громадян за одночасного поглиблення інститу- ційних перетворень відповідно до завдань ЄС.

Бібліографія Bathke B., Estonia Battles Its Elected Racists, „Foreign Policy” 2019, 18 Julу. Bitiukova N., Hate Speech in Lithuania, Vilnius 2011. Budryte D., Taming nationalism? Political community building in the post- Soviet Baltic States, Burlington 2005. Conservative Politician: If You're Black, Go Back, https://news.err.ee/107- 416/conservative-politician-if-you-re-black-go-back/. ECRI Conclusions on the Implementation of the Recommendations in respect of Lithuania subject to Interim Follow-Up, Strasbourg 2019. ECRI Report on Estonia (fifth monitoring cycle), Strasbourg 2015. ECRI Report on Latvia (fourth monitoring cycle), Strasbourg 2012. Estonia 2018 International Religious Freedom Report, https://www.state. gov/wp-content/uploads/2019/05/ESTONIA-2018-INTERNATIONAL- RELIGIOUS-FREEDOM-REPORT.pdf/. Janušauskienė D., Tolerancijos apraiškos Lietuvoje: vertybinės nuostatos tautinių mažumų atžvilgiu, „Socialinių mokslų studijos” 2012, № 5(2), c. 421-432. Kamenska A., Lifecycle of a hate crime. Country report for Latvia, Riga 2017. Kiurė V.F., A “Vilnius Model” for Roma Integration?, http://defendinghistory.com/a-lithuanian-model-for-roma-integration/89892/. Miķelsone M., Debates: Par un pret partnerattiecību reģistrāciju Latvijā, https://ir.lv/2015/3/2/par-un-pret-partnerattiecibu-registraciju-latvija/. Poviliunas A., Lithuania. Promoting Social Inclusion of Roma, Brussels 2011. Responding to racism in Latvia, Riga 2019. Responding to racism in Lithuania, Vilnius 2019. Special Eurobarometer 437. Discrimination in the EU in 2015. Report, file:///D:/Media/Downloads/ebs_437_en%20(1).pdf/. Special Eurobarometer 493. Report on Discrimination in the European Un- ion, http://data.europa.eu/88u/ dataset/S2251_91_4_493_ENG/. Sustainable Development Strategy of Latvia until 2030, Riga 2010. Venkov J., Not just a simple twist of fate: statelessness in Lithuania and Lat- via, https://www.statelessness.eu/blog/not-just-simple-twist-fate-statelessness-lithuania-and-latvia/. Viies M., Estonia. Promoting Social Inclusion of Roma. A Study of National Policies, Tallinn 2011.

Marcin Chełminiak

Rosja na forum Rady Państw Morza Bałtyckiego. Wymiar soft security

Po zakończeniu zimnej wojny zaczęło się zmieniać postrzeganie problematyki bezpieczeństwa międzynarodowego. Proces ten był zwią- zany z końcem rywalizacji pomiędzy USA i Związkiem Radzieckim, którą zdominował wyścig zbrojeń. Od lat 90. XX wieku w większym stopniu zaczęto zwracać uwagę na inne, pozamilitarne wymiary bez- pieczeństwa. Obecnie można wyróżnić dwa podejścia do pojęcia bez- pieczeństwa: tradycyjne, racjonalistyczne, skupiające się na obronie narodowego, suwerennego państwa przed zagrożeniami zewnętrznymi o charakterze wojskowym oraz właśnie pozimnowojenne, szersze uję- cie tej problematyki, biorące pod uwagę nie tylko zagrożenia i wyzwania militarne, ale także pozamilitarne, tj. bezpieczeństwo społeczne, ekonomiczne, ekologiczne. Przyspieszenie procesów globalizacji przy- czyniło się do nowego, bardziej zinternacjonalizowanego spojrzenia także na kwestie bezpieczeństwa1. W tym drugim rozumieniu zawiera się kategoria soft security (miękkiego bezpieczeństwa). Jest ona niewątpliwie związana z pojęciem ogólnego bezpie- czeństwa, które po raz pierwszy pojawiło się w raporcie komisji pod przewodnictwem premiera Szwecji Olofa Palmego, który w 1980 r. z ramienia ONZ został mediatorem w wojnie iracko-irańskiej: „W dniu 1 marca 1982 r. komisja Palmego opublikowała raport na temat media- cji w tym konflikcie, gdzie przedstawiono współczesną koncepcję ogól- nego bezpieczeństwa. Niektóre szkoły globalistyczne wciąż popierają tę koncepcję. Podkreśla ona wielowymiarowy charakter międzynarodo- wego bezpieczeństwa i obejmuje nie tylko „twarde”, ale i „miękkie” bezpieczeństwo oraz potrzebę uwzględnienia uzasadnionych interesów wąskiej grupy państw i wszystkich członków społeczeństwa światowe-

 dr hab. Marcin Chełminiak, prof. UWM, Instytut Nauk Politycznych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, e-mail: [email protected] 1 D. Kaźmierczak-Pec, Bezpieczeństwow rzeczywistości ponowoczesnej, „Rocznik Bez- pieczeństwa Międzynarodowego” 2014, nr 8, s. 103.

go. Podstawą instytucjonalną ogólnego bezpieczeństwa, według rapor- tu, muszą być nie tylko i nie tyle sojusze wojskowo-polityczne, ile globalne organizacje, takie jak ONZ”2. Po drugiej wojnie światowej współpraca między państwami w regionie Morza Bałtyckiego była w znacznej mierze ograniczona uwarunkowaniami geopolitycznymi i rywalizacją „zimnowojenną”. Przez region bałtycki przebiegała wówczas granica między dwoma przeciwstawnymi blokami polityczno-wojskowymi: NATO (Norwegia, Dania i RFN) oraz Układem Warszawskim (ZSRR, Polska i NRD). Do tego funkcjonowały w tym regionie państwa formalnie neutralne (Szwecja i Finlandia). To w sposób bezpośredni determinowało warunki i zakres kooperacji państw bałtyckich. Mogła ona dotyczyć tylko tych wspólnych przedsięwzięć, których realizacja nie naruszała rozległych międzynarodowych zobowiązań politycznych jej uczestników. Dotyczy- ło to również państw pozostających poza dwoma blokami. Ścisła współpraca w tym regionie nie mogła dotyczyć więc kwestii związanych z tzw. twardym bezpieczeństwem, natomiast była możliwa w niektó- rych obszarach soft security Do najważniejszych inicjatyw, w których uczestniczyły wówczas państwa z przeciwstawnych bloków oraz kraje neutralne należy zaliczyć przede wszystkim Konwencję Gdańską z 1973 r. oraz Konwencję Helisińską z 1974 r3. Obie te inicjatywy z powodu wyżej wspomnianych uwarunkowań nie mogły jednak obejmo- wać ścisłej współpracy politycznej czy też gospodarczej. Dotyczyły zatem problematyki związanej z ochroną środowiska i zasobami mor- skimi. W tej kooperacji brały udział również bałtyckie regiony Związku Radzieckiego. Od kilku lat w większości państw bałtyckich, również Rosji (obecnie jest to Ministerstwo Zasobów Naturalnych i Ekologii) powo- łane są ministerstwa zajmujące się ochroną środowiska i zasobów naturalnych, czy zajmujące się prowadzeniem polityki środowiskowej państwa. Ponadto istnieją rządowe agencje ochrony środowiska i kom- petentne laboratoria badawcze odpowiedzialne za kontrolę i monito- rowanie stanu środowiska naturalnego. W parlamentach funkcjonują

2 S. Wasiuta, System bezpieczeństwa międzynarodowego, [w:] O. Wasiuta, R. Klepka, R. Kopeć (red.), Vademecum bezpieczeństwa, Kraków 2018, s. 623. 3 Zob. M. Pietraś, The Institutionalizatiom of the International Ecological Cooperation in the Baltic Region, „Polish Political Science Yearbook” 1996, s. 107-131.

komisje i zespoły do spraw środowiska, które prowadzą własną polity- kę. Pomimo obecności podstawowych struktur państwa te różnią się jednak znacznie sposobem organizowania działań na rzecz środowiska. Państwa bałtyckie mają opracowane mniej lub bardziej szczegółowe programy dotyczące poprawy stanu środowiska, które jednak w dużym stopniu uzależnione są od programów politycznych oraz prawodaw- stwa w dziedzinie ochrony środowiska. Kwestia współpracy międzyna- rodowej jest niemal zawsze włączana w krajowe wysiłki na rzecz lepszego środowiska. W zachodnich częściach regionu programy ochrony środowiska mają dłuższą tradycję i są one realizowane już od lat 60. XX wieku4. Inaczej wygląda to w państwach postkomunistycznych, również w Rosji. Rosyjskie regiony bałtyckie, czyli obwód leningradzki i obwód kaliningradzki zostały włączone w sieć kooperacji subregionalnej dopiero po rozpadzie ładu jałtańsko-poczdamskiego, kiedy w Europie zmieniły się uwarunkowania międzynarodowe. Oba podmioty FR stały się przedmiotem internacjonalizacji rozumianej jako zespół „(...) dy- namicznych zjawisk i procesów międzynarodowych naszej epoki, które wykraczają poza bilateralne stosunki państw, obejmujące zarówno zamierzenia i cele szerszej aktywności podmiotów stosunków między- narodowych oraz tworzone przez nie normy i mechanizmy regulujące te stosunki, jak też konsekwencje ich funkcjonowania”5. Problemy związane z ich przyszłością stały się przedmiotem zainteresowania nie tylko ze strony organizacji międzynarodowych o zasięgu ponadregionalnym czy regionalnym, ale także tych o charakterze subregionalnym. Należy do nich zaliczyć przede wszystkim Radę Państw Morza Bałtyckiego (RPMB) oraz Związek Miast Bałtyckich (ZMB)6. Organizacje i ugrupowania skupiające państwa regionu Morza Bałtyckiego są wprawdzie słabo zinstytucjonalizowanymi mechani- zmami budowania nowych więzi między państwami oraz ich jednost-

4 R. Runiewicz-Jasińska, „Miękkie bezpieczeństwo” w Regionie Morza Bałtyckiego, „Rocznik Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy” 2014, t. 13/14, s. 279. 5 J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000, s. 179. 6 W regionie Europy Północnej funkcjonuje także Euroarktyczny Region Morza Barentsa. Organizacja ta skupia wprawdzie państwa regionu Morza Bałtyckiego (w tym również FR), ale jej działalność jest ograniczona do regionów nadmorskich znajdujących się nad Morzem Barentsa, a więc w przypadku FR chodzi tutaj: Obwód Murmański, Republikę Karelską, Republikę Komi, Obwód Archangielski oraz Autonomiczny Okręg Nieniecki.

kami terytorialnymi, ale z ogólnoeuropejskiej perspektywy w dłuższym okresie mogą mieć istotne znaczenie dla europejskiego ładu politycznego i tym samym dla przyszłości rosyjskich regionów7. Rada Państw Morza Bałtyckiego została powołana do życia w 1992 r. Dania i Republiki Federalnej Niemiec jeszcze w 1991 r. za- proponowały stworzenie ugrupowania w regionie bałtyckim w celu wspierania stabilizacji politycznej i gospodarczej8. Powołanie tej organizacji było nowym etapem w rozwoju współpracy między państwami nadbałtyckimi, który miał miejsce jeszcze w okresie zimnej wojny9. Główne cele RPMB zostały zapisane w dwóch dokumentach: Deklaracji Rady Państw Morza Bałtyckiego” i Zasadach Działania Rady Państw Morza Bałtyckiego. Należy do nich: wspieranie nowych instytucji demokratycznych, pomoc, współpraca gospodarcza i techniczna, kwestie humanitarne i zdrowotne oraz ochrona środowiska i kwestie związane z energetyką, transportem i łącznością, a ponadto kooperacja w sferze kultury, edukacji, turystyki i informacji10. Członkami Rady są: Dania, Estonia, Finlandia, Islandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Norwegia, Polska, Federacja Rosyjska (FR), Szwecja i Komisja Europejska (KE). Od 1999 r. RPMB może przyznawać status specjalnego obserwatora każ- demu podmiotowi zainteresowanemu współpracą. Do tej pory został on nadany, m.in.: USA, Francji, Holandii, Ukrainie i OECD11. Struktu- ra RPMB obejmuje: 1. Spotkania szefów rządów państw członkowskich. 2. Doroczne sesje na szczeblu ministrów spraw zagranicznych z udziałem przedstawiciela KE. Są one zwoływane w państwie sprawującym w danym roku przewodnictwo Rady. 3. Komitet Wyższych Urzędników złożony z przedstawicieli ministerstw spraw zagranicznych, który koordynuje i inicjuje nowe przedsięwzięcia oraz przygotowuje sesje Rady.

7 Por. R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa 1999, s. 258. 8 J. Gajewski, K. Szczepanik, Vademecum organizacji europejskich, Warszawa 2000, s. 265. 9 N. Uspienskij, S. Komissarow, Nowaja stranica sotrudnicziestwa w riegionie Bałtiki, „Mieżdunarodnaja Żizń” 1992, nr 11-12, s. 69. 10 Council of the Baltic Sea States. Innovative Cooperative for a Dynamic Region, Stock- holm 2003, s. 20-24. 11 J. Gajewski, K. Szczepanik, op. cit., s. 256.

4. Urząd Komisarza RPMB do spraw Instytucji Demokratycz- nych i Praw Człowieka. 5. Stały Sekretariat z siedzibą w Sztokholmie (funkcjonuje od 1998 r.). 6. Trzy grupy robocze: - ds. wspierania instytucji demokratycznych, - ds. bezpieczeństwa jądrowego i radiologicznego, - ds. współpracy gospodarczej. 7. Instytucja Task Force do spraw zwalczania przestępczości zor- ganizowanej. 8. Konferencje Parlamentarne przedstawicieli państw członkow- skich RPMB12. RPMB podejmuje także prace wspierające Komisję Helsińską (HELCOM) w realizacji programów dotyczących ochrony środowiska w regionie Morza Bałtyckiego, a szczególnie w unieszkodliwianiu zato- pionej broni chemicznej13. Istotną rolę odgrywała również instytucja akademicka, Eurofakultet założona w 1993 r. Problematyka będąca przedmiotem zainteresowania RPMB wpisuje się w kategorię soft security. Obejmuje m.in. kwestie związane z bezpieczeństwem społecznym definiowanym jako: „ całokształt dzia- łań prawnych, organizacyjnych realizowanych przez podmioty rządowe (krajowe i międzynarodowe), pozarządowe i samych obywateli, które mają na celu zapewnienie pewnego poziomu życia osobom, rodzinom i grupom społecznym oraz niedopuszczenie do ich marginalizacji i wykluczenia społecznego. Chodzi tu zwłaszcza o zapewnienie pomocy ludziom czasowo bądź trwale niezdolnym do pracy zawodowej, którzy znaleźli się na skutek własnej niezaradności w trudnej sytuacji życiowej lub padli ofiarą niezależnych od nich zdarzeń losowych (pożar, po- wódź, inne klęski żywiołowe). Istotne znaczenie ma tutaj uwaga o ko- nieczności wzmocnienia odpowiedzialności obywateli za los własny i rodzin, ponieważ walka z marginalizacją i nadrzędna rola państwa w tym procesie nie może kształtować postaw znanych jako wyuczony syndrom bezradności. Polega on na stopniowym zatracaniu umiejętno- ści radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych i sięganiu po po-

12 R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego..., s. 253. 13 Idem, Rola ugrupowań subregionalnych w nowym systemie bezpieczeństwa europejskiego, „Studia Europejskie” 2000, nr 1, s. 31.

moc instytucji pomocy społecznej w sytuacjach do tego nieuprawnio- nych. Drugim elementem bezpieczeństwa społecznego jest tworzenie warunków rozwojowych, chodzi tu zwłaszcza o aktywne uczestnictwo w tworzeniu dochodu (uczestnictwo w rynku pracy) jako podstawa do samodzielności ekonomicznej14. Można stwierdzić, iż: „bezpieczeństwo społeczne postrzegane jest z jednej strony w wymiarze egzystencjalnym jako ochrona podstaw życia ludzi, zaspokajanie ich potrzeb oraz umoż- liwianie realizacji aspiracji życiowych. Z drugiej strony związane jest z oceną działalności instytucji powołanych do minimalizowania różno- rodnych zagrożeń społecznych, o czym już wspomniano”15. Państwa tworzące RPMB na początku lat 90. widziały w niej instrument, który miał być ważnym elementem europejskich struktur współpracy, a nie alternatywą wobec nich. Poza tym Rada programowo nie miała zajmować się problematyką bezpieczeństwa wojskowego. Organy RPMB nie były też alternatywą dla istniejących, tradycyjnych kanałów współpracy bilateralnej między państwami16. Jedną z kwestii, która wzbudzała zainteresowanie wśród człon- ków RPMB była sprawa miejsca i roli rosyjskich regionów bałtyckich w nowych uwarunkowaniach międzynarodowych, także w kontekście soft security. Strona rosyjska na początku działalności RPMB więcej uwagi poświęcała jednak problemowi praw mniejszości rosyjskiej w republikach nadbałtyckich, niż perspektywom rozwoju nadmorskich regionów FR. Mimo tego Rada była jedną z pierwszych organizacji międzynarodowych, która wysłała do rosyjskiej enklawy swoją delega- cję. Latem 1992 r. przedstawiciele RPMB odwiedzający Kaliningrad przedstawili następujące przesłanki rozwoju tego obwodu:  wprowadzenie pluralistycznego systemu politycznego jako podstawy gospodarki rynkowej;  ścisłe związanie z EWG poprzez m.in. stworzenie rosyjskiego Euroregionu Königsberg;  przeprowadzenie prywatyzacji przez instytucje powiernicze;

14 M. Leszczyński, Bezpieczeństwo społeczne a współczesne państwo, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej” 2011, nr 2, s. 125. 15 J. Gierszewski, Bezpieczeństwo społeczne jako dziedzina bezpieczeństwa narodowego, „Historia i Polityka”, 2018, nr 23, s. 25. 16 F. Gołembski, A. Kupich, J. Wiejacz, Polska w ugrupowaniach regionalnych, „Rocz- nik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1992.

 włączenie obwodu kaliningradzkiego do projektów Via Baltica i Via Hanseatica17. Przedstawiciele państw członkowskich Rady Państw Morza Bał- tyckiego na II sesji ministerialnej RPMB w Helsinkach (16-17.03.1993) zajęli stanowisko wobec perspektyw współpracy z rosyjskimi regiona- mi nadmorskimi. W końcowym komunikacie stwierdzili, iż rozwój państw postkomunistycznych, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski oraz Fede- racji Rosyjskiej jest jednym z najważniejszych zadań Rady, a przyszła współpraca powinna się rozwijać zarówno na płaszczyźnie stosunków bilateralnych, jak i poprzez międzynarodowe instytucje finansowe. Autorzy dokumentu zwrócili również uwagę na rolę Komisji Europej- skiej oraz programów pomocowych PHARE i TACIS18. Problem rosyjskiej enklawy był poruszany już bezpośrednio na kolejnych spotka- niach RPMB. W 1994 r. podczas prezydencji estońskiej przedstawiciele Rady poparli rozwój regionalnych sieci transportu oraz przesyłu ener- gii, traktując je jako priorytetowe zadania mające pomóc w zintensyfi- kowaniu współpracy nadbałtyckiej. Z uznaniem odnieśli się do zwięk- szonego zainteresowania obwodu kaliningradzkiego udziałem w subregionalnych strukturach kooperacji. Członkowie Rady podkreślili, że członkostwo w RPMB będzie miało pozytywny wpływ na restruktury- zację gospodarczą i ekonomiczną oraz dostosowanie przemysłu wojskowego do potrzeb cywilnych19. Działalność Rady od początku jej powstania wpisywała się w politykę UE wobec FR, a zwłaszcza w jej koncepcję Wymiaru Północnego. Szefowie rządów RPMB popierając podpisane przez Unię w 1994 r. Porozumienie o Partnerstwie i Współ- pracy z Rosją, z zadowoleniem przyjęli także ustanowienie Specjalnej Strefy Ekonomicznej, traktując ten krok jako „(...) wkład w liberalizację handlu i rozwój gospodarczy całego regionu bałtyckiego”20. Kwestia obwodu stała się jednym z priorytetowych tematów w okresie prezydencji litewskiej (1998-1999). Litwa systematycznie

17 E. Wojnowski, Rola Obwodu Kaliningradzkiego w strategii geopolitycznej Federacji Rosyjskiej, [w:] Z. Anculewicz, J. Sobczak (red.), Europa a Rosja – opinie, konflikty, współpraca, Olsztyn 2003, s. 136-137. 18 Communique from Second Ministerial Session, Helsinki, 16-17.03.1993. 19 Ibidem. 20 „Stabilność, dobrobyt, solidarność”. Deklaracja przyjęta na szczycie Rady Państw Morza Bałtyckiego, Visby, 3-4.05.1996, „Zbiór Dokumentów MSZ” 1996, nr 2.

propagowała program współpracy regionalnej i transgranicznej21. Ówczesny minister spraw zagranicznych Litwy, Algirdas Saudargas stwierdził, iż RPMB odgrywa istotną polityczną rolę w regionie i może się przyczynić do poprawy stabilizacji i zaufania między państwami nadbałtyckimi oraz do rozwoju kaliningradzkiej enklawy22. Na 8. Sesji Ministerialnej RPMB, która się odbyła 14-15.06.1999 r. przedstawiciele państw członkowskich podkreślili znaczenie polityczne Wymiaru Pół- nocnego UE oraz Wspólnej Strategii UE wobec Rosji. Zdaniem auto- rów podsumowującego to spotkanie Komunikatu, Rosja w dalszym ciągu jest kluczowym elementem dla przyszłości Europy i jej stabilizacji. Dlatego też, jednym z ważniejszych zadań dla członków Rady powinno być wzmocnienie strategicznego partnerstwa między UE a FR23. Kwestie związane z poszerzeniem UE na Wschód były obecne na forum RPMB również podczas kolejnej, norweskiej prezydencji. W przygotowanym we wrześniu 1999 r. przez Kurta Vollebecaka, ministra spraw zagranicznych Norwegii Programie działania RPMB zwró- cono uwagę na potrzebę zacieśniania współpracy transgranicznej oraz gospodarczej w regionie Morza Bałtyckiego właśnie w kontekście wy- zwań, przed jakimi stanie obwód po rozszerzeniu Unii24. RPMB zwróciła większą uwagę na problematykę kaliningradzką w latach 2001-2002. Było to spowodowane dwoma czynnikami. Po pierwsze, był to okres, w którym negocjacje o przyjęcie do UE Polski i Litwy weszły w decydującą fazę. Poza tym, w połowie 2001 r. przewodnictwo w Radzie objęła FR. Już na początku rosyjskiej prezydencji, na posiedzeniu 10. sesji ministerialnej Rady Państw Morza Bałtyckie- go, która odbyła się w czerwcu 2001 r. minister spraw zagranicznych FR i jednocześnie przewodniczący RPMB, Igor Iwanow mówiąc o prio- rytetach nowej prezydencji podkreślił, iż głównym celem jest: zagwarantowanie kontynuacji istniejącej współpracy w ramach RPMB oraz

21 S. Huisman, A New European Union Policy for Kaliningrad, „Occasional Papers” March 2002, EU Institute for Security Studies, Paris 2002, s. 14. 22 A. Saudargas, Baltic Security is European Security, „NATO Review” Winter 1998, s. 5-6. 23 Komunikat z 8. sesji ministerialnej Rady Państw Morza Bałtyckiego. 14-15.06.1999, Połąga. „Zbiór Dokumentów MSZ” 1999, nr 1. 24 Program działania Rady Państw Morza Bałtyckiego. Raport Knuta Vollebaeaka, ministra spraw zagranicznych Norwegii, przewodniczącego RPMB przedstawiony podczas 8. konferencji parlamentarnej w sprawie współpracy w regionie Morza Bałtyckiego, Maaranhamina, 7.09.1999, „Zbiór dokumentów MSZ” 1999, nr 3.

wspieranie dalszego dialogu na temat najważniejszych dla regionu kwestii a także sformułowanie długoterminowych planów współpracy w regionie Morza Bałtyckiego. Jedną z najbardziej naglących spraw była, jego zdaniem, efektywna i owocna współpraca dotycząca obwodu kaliningradzkiego. Rosyjski minister dodał, iż problemy przyszłości enklawy są ściśle powiązane z całym regionem bałtyckim, a zadaniem członków RPMB jest znalezienie konstruktywnych i akceptowanych przez wszystkich rozwiązań25. Ważnym krokiem w tym kierunku miało być wprowadzenie w życie następujących rozwiązań, które się znalazły na Liście priorytetów i projektów Rady Państw Morza Bałtyckiego uchwalonej na konferencji ministerialnej, która odbyła się w kwietniu 2001 r. w Luksemburgu: 1) budowa nowych przejść granicznych (rów- nież w obwodzie kaliningradzkim); 2) usprawnianie procedur granicznych i szkolenie pracowników administracji celnej; 3) dalszy rozwój infrastruktury transportowej niezbędnej dla ekonomicznego rozwoju regionu nadbałtyckiego (trasy Via Baltica i Via Hanseatica); 4) promowanie współpracy subregionalnej z obwodem kaliningradzkim; 5) pomoc dla władz rosyjskiej enklawy w promowaniu strategii rozwoju obwodu we współpracy z innymi sąsiadami26. W dniach 5-6.03.2002 r. Rosjanie zorganizowali na terytorium obwodu kaliningradzkiego, w Swietłogorsku 11. sesję ministerialną RPMB. Dla strony rosyjskiej była to doskonała okazja dla przedstawienia swoich obaw dotyczących przyszłości enklawy. Władimir Jegorow, gubernator obwodu odnosząc się z zadowoleniem do faktu, iż Kalinin- grad stał się kluczową kwestią w dialogu politycznym UE i FR. Zwrócił jednak uwagę na niepewny los enklawy, która z jednej strony, została odcięta od Rosji, a z drugiej, poprzez wprowadzenie uregulowań z Schengen może zostać odseparowana także od Europy. Jego zdaniem kwestia wprowadzania wiz dla mieszkańców obwodu powinna stać przedmiotem zainteresowania także Komisarza RPMB ds. Rozwoju Demokratycznego27. Podobne stanowisko sformułował podczas tego

25 Outline of the Priorities of the Russian CBSS Presidency. Statement by Igor S. Iwanow. Hamburg, 7.06.2001. 26 Priorities and Projects Contribution of the Council of the Baltic Sea States to the „Ac- tion Plan for the Northern Dimension with External and Cross-border Policies of the European Union 2000-2003. April 2001. 27 Statement by Vladimir G. Jegorov, Governor of Kaliningrad Oblast, 11th Ministerial session of the CBSS, Svetlogorsk, 3-6.03.2002.

spotkania również I. Iwanow. Podkreślił znaczenie RPMB dla dialogu z zachodnimi partnerami oraz sąsiadami28. Kolejna przewodnictwo Rosji w RPMB miało miejsce w latach 2012-2013. Część głównych priorytetów dotyczyła także miękkiego bezpieczeństwa, szczególnie ochrona środowiska i zrównoważony roz- wój oraz civil security. W kontekście tej problematyki strona rosyjska podkreśliła konieczność zapewnienia bezpieczeństwa środowiska naturalnego obszarów przybrzeżnych i wód przybrzeżnych, w tym elimina- cję nagromadzonych szkód w środowisku oraz utworzenie skutecznej sieci monitorowania stanu zanieczyszczenia środowiska. Wskazano również na potrzebę opracowania makroregionalnej strategii adaptacji do zmian klimatu w celu opracowania zestawu instrumentów niezbęd- nych do oceny wyzwań związanych ze zmianami klimatycznymi. Pro- mowano także poprawę stanu środowiska poprzez intensyfikację realizacji projektów budowy oraz przebudowy komunalnych oczyszczalni ścieków, kanalizacji, sortowani odpadów; Zmniejszenie obciążenia biogennego jednolitych części wód i poprawa jakości wód naturalnych. W ramach realizacji tego celu w kwietniu 20113 r. zorganizowano m.in. High-level Conference of the Baltic Sea States on the Protection of the Baltic Sea Environment. W ramach kooperacji dotyczącej soft security w obszarze ekologii RPMB wspierała i promowała przedsięwzięcia państw nordyckich skierowane wobec północno-zachodnich, bałtyckich regionów FR. Przykładem tego były inicjatywy szwedzkie dotyczące tej sfery: 1) Projekt „Resilient and Ecological Approaches for Living Su- stainably”, którego celem było stworzenie sieci kształcenia międzykul- turowego między Szwecją, Rosją i Białorusią, ze szczególnym uwzględ- nieniem kwestii społeczno-ekologicznych i zrównoważonego stylu ży- cia. Projekt wspierał wzrost wiedzy, świadomości i dostępu do informacji związanych ze zrównoważonym stylem życia, redukcją odpadów i zrównoważonym zarządzaniem zasobami. Projekt promował tworzenie sieci międzysektorowych i międzynarodowych w ramach promocji zrównoważonego stylu życia. W projekcie tym partnerem było Nauko- we Centrum Bezpieczeństwa Ekologicznego z Sankt Petersburga.

28 Speech by Igor Ivanow, Minister for Foreign Affairs of the Russian Federation, Chair- man of the CBSS, Svetlogorsk, 3-6.03.2002.

2) Seminarium „Green Solutions and Technologies of Success for Sustainable regional and local development of the North West Rus- sia”, które zorganizowano w Pskowie w grudniu 2015 r. Dotyczyło ono promowanie zasad zrównoważonego rozwoju regionalnego i lokalnego w północno-zachodniej Rosji poprzez konsolidację kooperacji kluczowych podmiotów zajmujących się ekologią i promowanie najlepszych praktyk w zakresie współpracy trans granicznej oraz tworzenie sieci współpracy w regionie Morza Bałtyckiego. Ze strony rosyjskiej partnerem było Centrum Leontiewa z Sankt Petersburga. W ostatnich latach szereg wyzwań dotyczących sfery soft security w Europie jest związany z problematyką migracji i migrantów. Kwe- stia ta stanęła także na forum RPMB. W październiku 2017 r. RPMB razem z Ministerstwem Spraw Zagranicznych Finlandii opublikowała raport dotyczący bezpieczeństwa miękkiego w regionie Morza Bałtyc- kiego pt. „Soft security and migration in the baltic sea region”, w któ- rym poruszono również problemy dotyczące bezpośrednio FR. W do- kumencie wskazano, że jednym z głównych wyzwań przed którymi stoją państwa regionu jest kwestia migracji. W kontekście FR podkre- ślono, że w niektórych państwach liczba faktycznych uchodźców jest znacznie wyższa niż liczba osób uznawanych formalne jako uchodźcy. Jako przykład podaje się m.in. Rosję, gdzie przebywa ok. 1 milion osób z Ukrainy uznawanych za uchodźców, choć faktyczna liczba osób, które kwalifikowałyby się jako uchodźcy, zgodnie z Konwencją Genewską, wynosi 10 milionów. Tylko około 10% wszystkich uchodźców w Fede- racji Rosyjskiej uzyskało więc status uchodźcy. W samym Sankt Pe- tersburgu tylko 25 osób ma status uchodźcy, a około 16 tys. osób ma dodatkowe uprawnienia. Wskazano, że różne status takich osób wiąże się z różnymi uprawnieniami, a to z kolei wpływa na możliwość realnej integracji uchodźców ze społeczeństwem. Taki stan uznano, za nieko- rzystny zarówno dla poszczególnych uchodźców, jak i całego społe- czeństwa. W związku zalecono przyznanie wszystkim uchodźcom takich samych praw, niezależnie od tego, za jakiego „rodzaju” uchodźców są oni uznawani29. Od zakończenia zimnej wojny RPMB odgrywa istotną rolę w integracji państw i regionów bałtyckich. Jest ważnym forum wymiany

29 Report. Soft security and migration in the baltic sea region, CBSS, Helsinki 2017, s. 21.

poglądów dla państw, których interesy geopolityczne i geoekonomicz- ne nie zawsze są zgodne. Dotyczy to szczególnie państw UE, NATO oraz Federacji Rosyjskiej. Bałtyckie regiony Rosji od początku lat 90. XX wieku są włączone w sieć kooperacji transgranicznej i międzyre- gionalnej. Szereg kwestii związanych z miękkim bezpieczeństwem było także poruszanych na forum Rady, która z założenia nie zajmuje się twardym bezpieczeństwem. Część z nich, np. związana z ochroną śro- dowiska, migracją czy bezpieczeństwem społecznym dotyczyła bezpo- średnio także obwodu kaliningradzkiego czy obwodu leningradzkiego. Można jednak zauważyć, że pogorszenie relacji na linii Zachód-Rosja po aneksji Krymu i destabilizacji Donbasu przez FR wpłynęło także na poziom intensyfikacji kooperacji państw regionu Morza Bałtyckiego z FR.

Bibliografia Communique from Second Ministerial Session. Helsinki, 16-17.03.1993. Council of the Baltic Sea States. Innovative Cooperative for a Dynamic Region, Stockholm 2003. Gajewski J., Szczepanik K., Vademecum organizacji europejskich, Warszawa 2000. Gierszewski J., Bezpieczeństwo społeczne jako dziedzina bezpieczeństwa narodowego, „Historia i Polityka” 2018, nr 23. Gołembski F., Kupich A., Wiejacz J., Polska w ugrupowaniach regionalnych, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1992. Huisman S., A New European Union Policy for Kaliningrad, „Occasional Papers” March 2002, EU Institute for Security Studies, Paris 2002. Kaźmierczak-Pec D., Bezpieczeństwo w rzeczywistości ponowoczesnej, „Rocz- nik Bezpieczeństwa Międzynarodowego” 2014, nr 8. Komunikat z 8. sesji ministerialnej Rady Państw Morza Bałtyckiego, 14-15.06. 1999, Połąga. „Zbiór Dokumentów MSZ” 1999, nr 1. Kukułka J., Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000. Leszczyński M., Bezpieczeństwo społeczne a współczesne państwo, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej” 2011, nr 2. Outline of the Priorities of the Russian CBSS Presidency. Statement by Igor S. Iwanow. Hamburg, 7.06.2001. Pietraś M., The Institutionalizatiom of the International Ecological Coopera- tion in the Baltic Region, „Polish Political Science Yearbook” 1996. Priorities and Projects Contribution of the Council of the Baltic Sea States to the „Action Plan for the Northern Dimension with External and Cross- border Policies of the European Union 2000-2003, April 2001. Program działania Rady Państw Morza Bałtyckiego. Raport Knuta Vollebaea- ka, ministra spraw zagranicznych Norwegii, przewodniczącego RPMB przedstawiony podczas 8. konferencji parlamentarnej w sprawie współpra-

cy w regionie Morza Bałtyckiego, Maaranhamina, 7.09.1999, „Zbiór doku- mentów MSZ” 1999, nr 3. Report, Soft security and migration in the baltic sea region, CBSS, Helsinki 2017. Runiewicz-Jasińska R., „Miękkie bezpieczeństwo” w Regionie Morza Bałtyc- kiego, „Rocznik Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy” 2014, t. 13/14. Saudargas A., Baltic Security is European Security, „NATO Review” Winter 1998. Speech by Igor Ivanow, Minister for Foreign Affairs of the Russian Federation, Chairman of the CBSS, Svetlogorsk, 3-6.03.2002. Stabilność, dobrobyt, solidarność. Deklaracja przyjęta na szczycie Rady Państw Morza Bałtyckiego, Visby, 3-4.05.1996, „Zbiór Dokumentów MSZ” 1996, nr 2. Statement by Vladimir G. Jegorov, Governor of Kaliningrad Oblast, 11th Minis- terial session of the CBSS, Svetlogorsk, 3-6.03.2002. Uspienskij N., Komissarow S., Nowaja stranica sotrudnicziestwa w riegionie Bałtiki, „Mieżdunarodnaja Żizń” 1992, nr 11-12. Wasiuta S., System bezpieczeństwa międzynarodowego, [w:] O. Wasiuta, R. Klepka, R. Kopeć (red.), Vademecum bezpieczeństwa, Kraków 2018. Wojnowski E., Rola Obwodu Kaliningradzkiego w strategii geopolitycznej Federacji Rosyjskiej, [w:] Z. Anculewicz, J. Sobczak (red.), Europa a Rosja – opinie, konflikty, współpraca, Olsztyn 2003. Zięba R., Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa 1999. Zięba R., Rola ugrupowań subregionalnych w nowym systemie bezpieczeń- stwa europejskiego, „Studia Europejskie” 2000, nr 1.

Klaudia Kudławiec

Reforma strefy euro jako próba przezwyciężenia deficytu demokracji wśród społeczeństwa Unii Europejskiej

Zagadnienie deficytu demokracji w Unii Europejskiej (UE) pozostaje od dłuższego czasu głównym przedmiotem zainteresowania badaczy, zajmujących się problematyką integracji europejskiej. Mimo bogatej literatury przedmiotu temat ten jest wciąż podejmowany przez naukowców reprezentujących rozmaite dyscypliny naukowe, którzy dostrzegają coraz bardziej nowatorskie korelacje pomiędzy poziomem legitymizacji politycznej a skuteczną realizacją projektów integracyjnych. Jest to rezultatem różnorodności, zarówno w charakteryzowaniu pojęcia deficytu demokracji, jak i jego interpretowaniu. W ujęciu defi- nicyjnym deficyt demokracji można scharakteryzować jako brak dosta- tecznej kontroli społeczeństwa europejskiego nad sprawowaniem wła- dzy na szczeblu unijnym. Jest to w głównej mierze konsekwencją braku klasycznego trójpodziału władzy, istniejącego w państwach członkow- skich. O deficycie demokracji mówi się coraz częściej w odniesieniu do niewydolności instytucji unijnych oraz permanentnej rywalizacji po- między instytucjami międzyrządowymi a tymi, które funkcjonują na poziomie ponadnarodowym1. W tym kontekście należy podkreślić, że literatura przedmiotu rzadko podejmuje próbę analizy tego pojęcia w odniesieniu do moty- wów, dla których instytucje i organy unijne winny dążyć do coraz więk- szej demokratyzacji. Jednym z nich jest niewątpliwie intensyfikacja współpracy gospodarczej między państwami, której towarzyszy rosną- ca współzależność w obrębie Unii Gospodarczej i Walutowej (UGIW). Szereg nowych uprawnień będących w dyspozycji instytucji i organów

 mgr Klaudia Kudławiec, Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych, Uniwersy- tet Jagielloński, e-mail: [email protected] 1 K. Mizera, Deficyt demokratyczny w Unii Europejskiej, „Folia Iuridica Wratislaviensis” 2014, nr 3, s. 96-97.

unijnych implikuje tym samym konieczność zapewnienia większej przejrzystości i rozliczalności działań unijnych w gronie obywateli UE, którzy są szczególnie wrażliwi na kwestie tj. rosnące bezrobocie oraz nierówności w obrębie UE czy niedostateczny potencjał wzrostu gospodarczego ich krajów. Reformy gospodarcze winny więc być przeprowadzane w oparciu o oczekiwania społeczeństwa UE, które stanowi podstawowy czynnik pomyślnego rozwoju organizacji międzynarodo- wej, jaką jest UE. Głównym celem niniejszego artkułu jest odpowiedź na pytanie w jaki sposób reforma ustrojowa strefy euro może przyczynić się do większej legitymizacji działań unijnych wśród obywateli UE. W tym kontekście zostanie poddany szczegółowej analizie koncept Unii Go- spodarczej, który jest skierowany przede wszystkim do obywateli UE. W ślad za celem badawczym przyjęto następujące hipotezy badawcze. Pierwszą z nich jest stwierdzenie, że problemy gospodarczo-społeczne są jednym z kluczowych zagrożeń systemowych dla istnienia UE. Dru- ga hipoteza zakłada, że zakres zmian przewidzianych w projekcie Unii Gospodarczej obniży poziom deficytu demokracji w UE. Poszukiwanie sposobu na przezwyciężenie deficytu demokracji wśród społeczeństwa europejskiego stanowi jednocześnie próbę odpowiedzi na pytanie o ostateczny kształt polityczno-instytucjonalny UE. Badanie zostało przeprowadzone w oparciu o trzy metody jakościowe: analizę instytu- cjonalno-prawną, analizę systemową oraz studium przypadku.

Problematyka legitymizacji działań unijnych Mimo że demokracja jest immanentną częścią europejskiej kultury politycznej, projektowi integracji europejskiej od zawsze towarzy- szył niedostateczny poziom legitymizacji działań unijnych wśród obywateli UE. Założyciele Wspólnot Europejskich skupili się bowiem na efektywnym rozwiązywaniu problemów gospodarczych aniżeli na wy- pracowaniu skutecznych mechanizmów demokratycznych. Było to w zgodne z neofunkcjonalną teorią integracji europejskiej, akcentującą priorytetowe znaczenie zarządzania technokratycznego na szczeblu ponadnarodowym, dzięki czemu polityki wspólnotowe miały być z zało- żenia skuteczniejsze niż działania podejmowanie na poziomie narodo-

wym2. Legitymizacja działań unijnych była więc oparta na tzw. kredy- cie zaufania do instytucji o charakterze technokratycznym, których funkcjonowanie miało doprowadzić w dłuższej perspektywie czasu do dobrobytu wśród obywateli UE. Efektywny aparat wspólnotowy byłoby tym samym skutecznym narzędziem przeciwdziałającym deficytowi demokracji w UE3. Z perspektywy czasu jednak wiemy, że tak się nie stało. J.E. Stiglitz za jeden z kluczowych czynników takiej sytuacji uwa- ża konstrukcję UE, w ramach której główną rolę prawną i regulacyjną pełni KE, która nie jest wybierana w sposób bezpośredni4. Według S. Hixa podłoże deficytu demokracji w UE leży w braku demokratycznej polityki realizowanej na poziomie supranarodowym, przez co elek- torat europejski nie jest w stanie wybierać tych, którzy nim rządzą oraz tych, którzy tą politykę realizują. T.G. Grosse wskazuję natomiast na liczne braki instytucjonalne, będące przyczyną niskiej skuteczność polityk prowadzonych na szczeblu europejskim przyczyniając się w ten sposób do zwiększenia deficytu demokracji wśród obywateli UE5. Zgodnie z typologią zawartą w literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa rodzaje legitymizacji dla projektu europejskiego: input, czyli na wejściu procesu politycznego oraz output, znaną również jako legitymizacja utylitarna. Pierwsza z nich opiera się na mandacie pochodzą- cym z wyborów powszechnych bowiem skuteczne mechanizmy wyborcze stanowią integralną część ustroju demokratycznego. Legitymizacja output jest natomiast bezpośrednio skorelowana z pojęciem użytecz- ności, a więc rezultatem polityki sprawowanej na szczeblu ponadnarodowym. W warunkach prosperity gospodarczej zarówno społeczeń- stwo, jak i decydenci polityczni bagatelizują kwestie związane z proce- durami demokratycznymi przekładając użyteczność rozwiązań unijnych w stosunku do polityki poszczególnych państw członkowskich.

2 R. Jackson, G. Sorensen, Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Teorie i kierunki badawcze, Kraków 2010, s. 102-106. 3 K. Klaus, Pojęcie i źródła deficytu demokracji w Unii Europejskiej, „Studia Europej- skie” 2004, nr 2, s. 53. 4 J.E. Stiglitz, Euro. W jaki sposób wspólna waluta zagraża przyszłości Europy, tłum. G. Klimont, Warszawa 2017, s. 97-98. 5 T.G. Grosse, Systemowe uwarunkowania kryzysu strefy euro, [w:] J. Kundera (red.), Globalizacja, europejska integracja a kryzys gospodarczy, Wrocław 2011, s. 346-347.

W związku z tym przez długi okres legitymizacja utylitarna stanowiła podstawę autoryzacji politycznej dla Unii Europejskiej6. Następstwem kryzysów, zarówno tych o podłożu gospodarczym, jak i geopolitycznym było zakwestionowanie poglądu o wyższej sku- teczności działań unijnych. Zdano sobie wówczas sprawę z tego, że to polityczność wyborcza stanowi podstawę demokracji w UE a wyborcy odgrywają główną rolę w intensyfikacji procesów integracyjnych. Po- twierdzeniem niniejszej tezy była decyzja obywateli Wielkiej Brytanii o wyjściu z UE7 co świadczy również o tym, że głos społeczeństwa może sparaliżować dalsze postępy integracji europejskiej. Niejednokrotnie mieliśmy bowiem do czynienia analogiczną sytuacją, w trakcie której wykorzystanie mechanizmu referendum w przedmiocie wybranych aspektów polityki europejskiej unaoczniło wzrastającą skalę nastrojów antyeuropejskich8. Z analogiczną sytuacją mamy do czynienia podczas pandemii koronawirusa gdy brak skutecznych działań na poziomie europejskim powoduje wzrost eurosceptyzmu w większości państw należących do UE. Reasumując należy stwierdzić, iż poziom legitymizacja działań unijnych wśród społeczeństwa UE zależy w głównej mierze od polityczności wyborczej, która w zależności od „dobrej bądź złej koniunktury” w Unii Europejskiej sprzyja bądź utrudnia realizacje ważnych projektów integracji europejskiej9. W związku z tym rodzi się pytanie co wpływa na wzrost legitymizacji demokratycznej wśród obywateli UE, innymi słowy w jakich warunkach korzyści z partycypacji w procesie integracji europejskiej przewyższają nad negatywnymi konsekwencjami ograniczonej suwe- renności narodowej w sferze gospodarczo-politycznej. W tym celu po- ddano analizie sondaże Parlamentu Europejskiego, które są przeprowadzane w ramach Eurobarametru. Badania opinii publicznej kluczo- wą istotna rolę w formułowaniu wytycznych i podejmowaniu decyzji

6 T.G. Grosse, Czy instytucjonalizacja procesów integracji europejskiej ogranicza demokracje w Europie?, [w:] T. Kownacki, A. Wierzchowska (red.), Instytucjonalizacja procesów integracji europejskiej. Wybrane zagadnienia teoretyczne i funkcjonalne, Warszawa 2019, s. 81-83. 7 J.J. Węc, Dynamika reformy ustrojowej strefy euro w latach 2012-2016, „Politeja” 2016, nr 6, s.200-201. 8 W tym kontekście warto wymienić następujące referenda: duńskie i szwedzkie odno- śnie wprowadzenia euro, francuskie i holenderskie w sprawie europejskiej konstytucji oraz referendum akcesyjne w Norwegii. Zob. J.E. Stiglitz, op. cit., s. 98. 9 T.G. Grosse, Czy instytucjonalizacja…, op. cit., s. 83.

przez członków PE. Ich głównym celem jest poznanie oczekiwań obywateli, zarówno w stosunku do poszczególnych instytucji unijnych, jak i w odniesieniu do całej Unii Europejskiej. Na podstawie niniejszych sondaży można wyodrębnić obszary, które są szczególnie ważne dla obywateli UE i odgrywają główną rolę w legitymizacji działań unij- nych10. Badania opinii publicznej przeprowadzone w 2018 i 2019 r. po- kazały, że prawie połowa Europejczyków oczekuje większej ochrony od UE w dziedzinie zwalczania bezrobocia, ubóstwa i wykluczenia. Co więcej, aż dla 41% ankietowanych kluczową kwestią, która skłoniła ich do wzięcia udziału w wyborach do Parlamentu Europejskiego, była gospodarka i wzrost gospodarczy11. Z kolei 59% obywateli UE uważa, iż działania UE w obszarze walki z bezrobociem na obszarze wszystkich państw członkowskich są nieadekwatne12. Mimo że wyniki te różnią się znacząco w poszczególnych państwach członkowskich UE, można po- kusić się o tezę, że problemy ekonomiczne stanowią jedną z głównych hamulcowych integracji europejskiej, bowiem istnieje silna zależność pomiędzy dobrobytem społecznym a legitymizacją działań unijnych wśród obywateli UE. W tym kontekście należy podkreślić, iż miernikiem sukcesu każ- dego programu gospodarczego winien być jeden prosty czynnik – dobrobyt obywateli. Dobrobyt oznacza jednak coś więcej niż dochód, a sukcesu nie powinno się obwieszczać patrząc wyłącznie na poziom inflacji i Produktu Krajowego Brutto w poszczególnych państwach członkowskich, tak jak to robi Europejski Bank Centralny. Dla więk- szości ludzi ważnym składnikiem życia jest godziwa praca, bezpieczeń- stwo socjalne i stabilne zatrudnienie. Należy więc podjąć wszelkie dzia- łania by zapewnić nie tylko stabilność gospodarce europejskiej, lecz również by ta gospodarka była oparta na wzroście gospodarczym i cechowała się wysokim współczynnikiem zatrudnienia. Jest to szcze-

10 Eurobarometr – sondaże Parlamentu Europejskiego, https://www.europarl.europa.eu/poland/pl/strona_glowna/eurobarometr_1.html [24.04.2020]. 11 Eurobarometr: coraz więcej Polaków uważa, że ich głos liczy się w Unii Europejskiej, https://www.europarl.europa.eu/poland/pl/strona_glowna/eurobarometr_1/ eurobarometr-2019.html [24.04.2020]. 12 Eurobarometr: UE powinna podejmować więcej działań w walce z terroryzmem, bezrobociem i na rzecz środowiska, https://www.europarl.europa.eu/poland/pl/ stro- na_glowna/eurobarometr_1/eb_2018/eurobarometr-2018.html [24.04.2020].

gólnie ważne z uwagi na to, że ponad ¼ młodych ludzi pozostaje obecnie bez pracy, a tempo wzrostu gospodarczego jest co najwyżej śred- nie13.

Reforma strefy euro Z perspektywy czasu wiemy, że ustanowienie Unii Gospodarczej i Walutowej, opierającej się na wspólnej walucie a nieposiadającej zrębów unii gospodarczej było błędem zarówno pod względem politycznym, jak i ekonomicznym. Świadczy o tym chociażby fakt, że nie- spełna kilkanaście miesięcy kryzysu finansowo-gospodarczego z roku 2008 ujawniło deficyty instytucjonalne strefy euro oraz pokazało, ze europejska integracja walutowa nie spełniła pokładanych w niej na- dziei14. Euro miałoby być bowiem środkiem do osiągnięcia wyższego celu, jakim jest wspólnie dzielony dobrobyt i solidarność we wszystkich państwach członkowskich UE, a nie celem samym w sobie, dlatego należy podjąć wszelkie działania by struktura przyszłej UGIW służyła przede wszystkim nam – czyli społeczeństwu UE15. Wyrazem niniejszych dążeń jest reforma ustrojowa strefy euro, która rozpoczęła się w 2012 r. Jest ona realizowana w oparciu o trzeci raport Hermana Van Rompuya16, przyjęty w 2012 r. oraz tzw. raport pięciu przewodniczących z 2015 r.17 Głównym celem projektowanych zmian jest zagwarantowanie lepszych i bardziej sprawiedliwych wa- runków życia obywatelom wszystkich państw należących do UE. W ramach reformy przewiduje się utworzenie czterech nowych struktur w obrębie dotychczasowej UGIW: Unii Finansowej, Unii Gospodarczej, Unii Fiskalnej, a także zrębów Unii Politycznej18. Chodzi więc o wypra-

13 J.E. Stiglitz, op. cit., s. 19-20. 14 K. Kudławiec, Parlament Europejski wobec reformy strefy euro, [w:] A. Nitszke, J.J. Węc (red.), Podsumowanie VIII kadencji Parlamentu Europejskiego. Wyzwania integracji europejskiej w latach 2014-2019, Kraków 2019, s. 273. 15 J.E. Stiglitz, op. cit., s. 19. 16 Towards a genuine economic and monetary union, Report by President of the Euro- pean Council Herman van Rompuy, http://ec.europa.eu/economy_finance/crisis/documents/131201_en.pdf [25.04.2020]. 17 Komisja Europejska. Dokończenie budowy europejskiej Unii Gospodarczej i Waluto- wej. Sprawozdanie opracowane przez: Jeana‑Claude‟a Junckera w ścisłej współpracy z Donaldem Tuskiem, Jeroenem Dijsselbloemem, Mario Draghim i Martinem Schul- zem, Bruksela, 22 VI 2015 r. 18 J.J. Węc , Perspektywy zmian ustrojowych w Unii Europejskiej do 2025 r. Implikacje dla Polski, „Przegląd Zachodni” 2018, nr 1, s. 9.

cowanie takich unormowań prawnych, które nie tylko umożliwiłyby skuteczne rozwiązywanie problemów gospodarczych, lecz przede wszystkim stanowiłyby trwały, sprawiedliwy i demokratycznie usank- cjonowany fundament. Mając na uwadze to, że jednym z podstawowych wyzwań przed którym stoi Europa jest zagwarantowanie pełnego poziomu zatrudnienia oraz dynamicznego wzrostu gospodarczego we wszystkich państwach członkowskich UE, szczególne znaczenie dla obywateli UE ma utworzenie Unii Gospodarczej19. Mimo że koncept utworzenia Unii Gospodarczej został jako pierwszy przedstawiony w raporcie Hermana Van Rompuya, jego priorytetowe znaczenie w intensyfikacji integracji gospodarczej na konty- nencie europejskim zostało podkreślone dopiero w Raporcie Pięciu Przewodniczących. Autorzy dokumentu wyraźnie podkreślili, że należy podjąć niezbędne działania by doprowadzić do utworzenia rzeczywistej Unii Gospodarczej opartej na konwergencji, wzroście gospodarczym i zatrudnieniu. W tym celu postulowali oni o: po pierwsze, utworzenie systemu organów ds. konkurencyjności w każdym państwie członkow- skim UE, po drugie, uskutecznienie procedury dotyczącej zakłóceń równowagi makroekonomicznej i tym samym reorganizacje semestru europejskiego; po trzecie, wzmocnienie nacisku na zatrudnienie i kwestie socjalne. W ramach drugiego etapu reformy strefy euro, winno się podjąć niezbędne działania mające na celu nadanie procesowi konwergencji gospodarczej prawnie wiążącego charakteru. Realizacja powyż- szych zadań winna być przeprowadzana w oparciu o klasyczną metodę wspólnotowa, zgodnie z art. 294 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Eu- ropejskiej. Jest to szczególnie ważne bowiem zarówno Pakt Euro Plus, jak i pozostałe instrumenty będące odpowiedzią na kryzys zadłużenio- wy w strefie euro, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów z głownie z uwagi na to, że miały one międzyrządowy charakter20.

Proces legislacyjny w przedmiocie Unii Gospodarczej Mając na uwadze realizacje niniejszych postulatów, w pierwszej kolejności podjęto działania na rzecz usprawnienia procedury dotyczą- cej zakłóceń równowagi makroekonomicznej, będącej jednym z ele-

19 Komisja Europejska, Dokończenie budowy…, op. cit., s. 8-9. 20 Ibidem, s. 9-11.

mentów składowych semestru europejskiego. W tym kontekście pro- cedura ta winna być wykorzystywana nie tylko do wykrywania zakłó- ceń równowagi, lecz również do realizacji reform strukturalnych w po- szczególnych państwach członkowskich, które miałoby służyć promowaniu wzrostu i zatrudnienia. Novum stanowi również fakt, iż w ramach procedury zostaną podjęte działania mające na celu korektę za- równo deficytów zewnętrznych, jak i nadwyżek na rachunku obrotów bieżących, spowodowanych niedostatecznym popytem wewnętrznym bądź niskim potencjałem wzrostu. Jest to szczególnie ważne dla zapewnienia równowagi na obszarze całej UE, bowiem posiadanie nad- wyżki budżetowej przez jakiekolwiek państwo członkowskie skutkuje narastaniem deficytu w innych krajach należących do UE. Reorganiza- cja semestru europejskiego przewiduje również rozszerzenie upraw- nień PE i parlamentów narodowych w niniejszym obszarze21. W celu poprawy konkurencyjności w UE w drugiej kolejności rozpoczęto proces ustanawiania tzw. krajowych organów ds. konku- rencyjności. Organy te miałyby być niezależnymi podmiotami, upo- ważnionymi do oceny wysokości wynagrodzeń w państwach członkow- skich, biorąc pod uwagę poziom wydajności pracy, a także do monitorowania postępów w zakresie realizacji reform gospodarczych. Koor- dynacja działań niniejszych organów miałaby leżeć w gestii Komisji Europejskiej. Do chwili obecnej utworzono rady ds. produktywności w 10 państwach członkowskich strefy euro (Belgia, Holandia, Cypr, Finlandia, Francja, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Portugalia i Słowe- nia). Pozostałe państwa członkowskie strefy euro potwierdziły swój zamiar ustanowienia rad ds. produktywności, a Grecja, Malta i Słowa- cja znajdują się już na zaawansowanym etapie tego procesu. Ponadto trzy państwa członkowskie spoza strefy euro wyznaczyły lub ustanowi- ły podobne instytucje (Dania, Węgry i Rumunia)22. Kolejnym krokiem na drodze do zwiększenia konkurencyjności w UE było przyjęcie rozporządzenia w sprawie utworzenia programu wsparcia reform strukturalnych na lata 2017–2020. Środki finansowe przewidziane w ramach tego programu są skierowane zarówno do

21 J.J. Węc, Dynamika reformy…, op. cit., s. 185. 22 Sprawozdanie z postępu prac nad wdrażaniem zalecenia Rady z dnia 20 września 2016 r. w sprawie ustanowienia krajowych rad ds. produktywności, Bruksela, 27.02.2019 r. COM (2019) 152 wersja ostateczna, s. 2-4.

państw należących do strefy euro, jak i tych, które zamierzają do niej przystąpić. Ich głównym celem jest zmodernizowanie gospodarki, zwiększenie poziomu inwestycji oraz stworzenia nowych miejsc pracy poprzez zwiększenie finansowania ze środków funduszy strukturalnych i inwestycyjnych UE23. Trzecim obszarem zmian jest zwiększenie nacisku na problema- tykę zatrudnienia i kwestie socjalne w całej UE. Według ostatnich danych stopa bezrobocia w UE wynosi 6,6%, jednakże w takich pań- stwach jak Grecja, Hiszpania czy Włochy bezrobotni stanowią powyżej 10 procent całego społeczeństwa24. Sytuacja ta może ulec jednak dra- stycznemu pogorszeniu w związku z pandemią koronawirusa. Rządy państw członkowskich spodziewają się wzrostu bezrobocia w skali całej UE do poziomu 11%. Oznacza to, iż około 60 milionów miejsc w pracy jest zagrożonych redukcją25. W tym kontekście należy podkreślić, że następstwa kryzysu dotkną przede wszystkim młode pokolenie, dlatego podjęcie działań mających na celu usprawnienie funkcjonowania krajowych rynków pracy oraz systemów zabezpieczenia społecznego ma szczególne znaczenie dla obywateli UE. Mając na uwadze powyższe, Komisja Europejska postulowała o przeprowadzenie reform w następujących obszarach: zwiększenie zatrudnienia w każdej grupie wiekowej; zapobieżenie rozwarstwieniu między pracownikami; redukcję obciążeń podatkowych; szerszy wa- chlarz instrumentów służących wsparciu osób bezrobotnych by umoż- liwić im reintegracje z unijnym rynkiem pracy oraz poprawę systemu edukacyjnego w UE. Wśród rekomendacji znalazła się także: wzmożo- na integracja krajowych rynków pracy poprzez ułatwienie mobilności geograficznej i zawodowej; uskutecznienie unijnego systemu uznawa- nia kwalifikacji zawodowych oraz ułatwieniu dostępu do miejsc pracy

23 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/825 z dnia 17 maja 2017 r. w sprawie utworzenia Programu wspierania reform strukturalnych na lata 2017–2020 oraz zmiany rozporządzeń (UE) nr 1303/2013 i (UE) nr 1305/2013, Dz.U. UE L, 2017, nr 129, s. 1-16. 24 Polska z drugim najniższym bezrobociem w UE. Eurostat podał najnowsze dane, https://forsal.pl/artykuly/1457086,eurostat-bezrobocie-polska-z-drugim-najnizszym- bezrobociem-w-ue-eurostat-podal-najnowsze-dane.html [02.05.2020]. 25 M. Klimkowski, Ilu Europejczyków straci pracę z powodu koronawirusa?, https://zdrowie.wprost.pl/koronawirus/10316371/ilu-europejczykow-straci-prace-z- powodu-koronawirusa.html [02.05.2020].

w sektorze publicznym dla cudzoziemców26. Odnosząc się do kwestii socjalnych instytucje unijne winny dążyć do stworzenia skutecznego systemu ochrony socjalnej, zapewniającego wsparcie najbardziej wraż- liwym grupom społecznym oraz przeprowadzenia reformy systemów emerytalnych i systemów opieki zdrowotnej27. Odzwierciedleniem niniejszych postulatów jest tzw. Europejski Filar Praw Socjalnych, który został proklamowany w 2017 r. podczas szczytu społecznego w Göteborgu. Obejmuje on 20 praw i zasad, sta- nowiących podstawę sprawiedliwych i dynamicznie funkcjonujących rynków pracy oraz systemów zabezpieczeń społecznych. W 2019 r. roz- począł również swoją działalność Europejski Urząd ds. Pracy, czyli nowa agencja unijna odpowiedzialna za koordynację współpracy pomię- dzy krajowymi urzędami pracy oraz rozstrzyganie sporów transgra- nicznych odnośnie restrukturyzacji przedsiębiorstw prowadzących działalność w kilku państwach członkowskich. Działalność urzędu ma przyczynić się do większej harmonizacji krajowych systemów zabezpie- czeń społecznych28. W odpowiedzi na kryzys związany z koronawirusem, Komisja przedstawiła również wniosek dotyczący nowego programu reasekuracji bezrobocia w całej UE, opiewający na kwotę 100 miliardów euro. Zdaniem przywódców europejskich jest to niezbędny krok na drodze do wzmocnienia solidarności w UE podczas gdy w większości krajów doszło do wybuchu patriotyzmu gospodarczego29. Tak jak wspominano wcześniej, w ciągu najbliższych kilku lat mają zostać podjęte niezbędne działania dotyczące skodyfikowania procesu konwergencji gospodarczej. W tym kontekście przewiduje się harmonizacje przepisów w obszarze rynków pracy, konkurencyjności, otoczenia biznesu, administracji publicznej oraz niektórych aspektów polityki podatkowej (np. podstawy opodatkowania osób prawnych)30.

26 Komisja Europejska, Dokument dotyczący społecznego wymiaru Europy, Bruksela, 26 kwietnia 2017, COM (2017) 206 final, s. 8-20. 27 J.J. Węc, Dynamika reformy…, op. cit., s. 186. 28 M. Strzałkowski, Europejski Urząd ds. Pracy już działa, https://www.euractiv.pl/ section/gospodarka/news/europejski-urzad-ds-pracy-juz-dziala/ [03.05.2020]. 29 P. Tamma, EU makes new push for solidarity with E100 B unemployment scheme, https://www.politico.eu/article/eu-plans-reinsurance-scheme-as-jobless-numbers- explode/ [03.05.2020]. 30 J.J. Węc, Dynamika reformy…, op. cit., s. 187.

Koncept Unii Gospodarczej w programie politycznym Ursuli von der Leyen Plan utworzenia Unii Gospodarczej zajął również szczególnie miejsce w programie politycznym nowej przewodniczącej KE – Ursuli von der Leyen. Na wstępnie niniejszego dokumentu wyraźnie podkre- ślono, że prace nowej KE będą koncentrować się na wzmocnieniu spo- łecznego wymiaru gospodarki rynkowej, w ramach której na pierwszym miejscu stawią się na sprawiedliwość społeczną i dobrostan spo- łeczny. Realizacja niniejszego postulatu miałaby się rozpocząć od wzmocnienia podstawy gospodarki europejskiej, czyli małych i śred- nich przedsiębiorstw (dalej: MŚP). W tym zakresie przewiduję się utworzenie specjalnej strategii na rzecz MŚP oraz funduszu prywatno- publicznego specjalizującego się w pierwszych ofertach publicznych dla MŚP31. Kolejnym priorytetowym zadaniem jest opracowanie planu działania na rzecz pełnego wdrożenia europejskiego filaru praw socjalnych. W tym kontekście przewodnicząca KE zaproponowała: ustanowienie instrumentu prawnego gwarantującego każdemu pracownikowi unijnemu sprawiedliwą płacę minimalną, poprawę warunków pracy osób pracujących za pośrednictwem platform internetowych, opracowanie europejskiej gwarancji dla dzieci oraz przekształcenie gwarancji dla młodzieży w stały instrument walki z bezrobociem osób młodych. Unia gospodarcza winna być oparta na równości, dlatego jednym z priorytetów Komisji nowej kadencji będzie ustanowienie Unii Rów- ności. W tym celu należy opracować nową europejską strategię na rzecz równouprawnienia płci, a także nowe przepisy zakazujące dys- kryminacji32. Ostatnią kwestią odnosząca się do Unii Gospodarczej jest utworzenie wspólnej, skonsolidowanej podstawy opodatkowania osób prawnych, która zapewniłaby przedsiębiorstwom jednolity zbiór prze- pisów służących do obliczania podstawy opodatkowania w Unii Euro- pejskiej. Mimo że realizacja tego zadania wymaga wielu lat, jest ono

31 Unia, która mierzy wyżej. Mój program dla Europy. Kandydatka na przewodniczącą Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen. Wytyczne polityczne na następną kadencję Komisji Europejskiej (2019-2024), s. 9, https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/ political-guidelines-next-commission_pl.pdf [03.05.2020]. 32 Ibidem, s. 11-13.

niezwykle ważne dla głębszej integracji jednolitego rynku wewnętrzne- go, bowiem różnice w przepisach podatkowych są jedną z głównych hamulcowych wzrostu gospodarczego, zwłaszcza w strefie euro33.

Podsumowanie Plan ratowania euro powinien przyczynić się do osiągnięcia równo dzielonego dobrobytu i solidarności, które były częścią obietnicy stojącej za przyjęciem wspólnej waluty europejskiej. Jest to możliwe tylko w przypadku utworzenia rzeczywistej Unii Gospodarczej, opartej na solidarności, wysokim poziomie zatrudnienia oraz wzroście gospodarczym. Przeprowadzone badania jednoznacznie wykazały, że zakres zmian przewidzianych w ramach reformy strefy euro przyczyni się do większej legitymizacji działań unijnych wśród obywateli UE, zmniej- szając tym samym poziom deficytu demokracji na obszarze UE. Świad- czą o tym chociażby ambitne plany dotyczące utworzenia krajowych organów ds. konkurencyjności oraz programu wsparcia reform strukturalnych, a także proklamowanie Europejskiego Filaru Praw Socjal- nych, w ramach którego zostaną podjęte niezbędne działania mające na celu poprawę sytuacji pracowników mieszkających na terytorium państw członkowskich UE. Reformy te są skierowane przede wszystkim do nas, czyli obywateli UE. Analiza literatury przedmiotu oraz bieżących wydarzeń związa- nych z pandemią koronawirusa wykazała także, że kluczowy wpływ na poziom deficytu demokracji wśród społeczeństwa UE ma koniunktura gospodarcza, która sprzyja bądź utrudnia realizacje ważnych projektów integracji europejskiej. W związku z tym należy jednoznacznie stwier- dzić, że problemy gospodarczo-społeczne są jednym z kluczowych za- grożeń systemowych dla istnienia UE. Konstytuowaniu rzeczywistej Unii Gospodarczej winny jednak towarzyszyć równoległe działania zmierzające do utworzenia Unii Finansowej, Unii Fiskalnej oraz zrę- bów Unii Politycznej, będące częścią składową rzeczywistej UGIW., posiadającej solidne ramy instytucjonalne.

33 Ibidem, s. 14.

Bibliografia Eurobarometr – sondaże Parlamentu Europejskiego, https://www.europarl.europa.eu/poland/pl/strona_glowna/eurobarometr_1.html/. Eurobarometr: coraz więcej Polaków uważa, że ich głos liczy się w Unii Eu- ropejskiej, https://www.europarl.europa.eu/poland/pl/strona_glowna/ eurobarometr_1/eurobarometr-2019.html/. Eurobarometr: UE powinna podejmować więcej działań w walce z terroryzmem, bezrobociem i na rzecz środowiska, https://www.europarl.europa.eu/poland/pl/strona_glowna/eurobarometr_1/eb_2018/euro barometr-2018.html/. Grosse T.G., Czy instytucjonalizacja procesów integracji europejskiej ogranicza demokracje w Europie?, [w:] T. Kownacki, A. Wierzchowska (red.), Instytucjonalizacja procesów integracji europejskiej. Wybrane zagadnienia teoretyczne i funkcjonalne, Wydawnictwo Elipsa, Warszawa 2019. Grosse T.G., Systemowe uwarunkowania kryzysu strefy euro, [w:] J. Kundera (red.), Globalizacja, europejska integracja a kryzys gospodarczy, Wy- dawnictwo Instytutu Nauk Ekonomicznych Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2011. Jackson R., Sorensen G., Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Teorie i kierunki badawcze, Wydawnictwo Uniwerystetu Jagiellońskiego, Kraków 2010. Klaus K., Pojęcie i źródła deficytu demokracji w Unii Europejskiej, „Studia Europejskie” 2004, nr 2. Klimkowski M., Ilu Europejczyków straci pracę z powodu koronawirusa? , https://zdrowie.wprost.pl/koronawirus/10316371/ilu-europejczykow- straci-prace-z-powodu-koronawirusa.html/. Komisja Europejska, Dokończenie budowy europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej. Sprawozdanie opracowane przez: Jeana‑Claude‟a Junckera w ścisłej współpracy z Donaldem Tuskiem, Jeroenem Dijsselbloemem, Mario Draghim i Martinem Schulzem, Bruksela, 22 VI 2015 r. Komisja Europejska, Dokument dotyczący społecznego wymiaru Europy, Bruksela, 26 kwietnia 2017, COM (2017) 206 final. Kudławiec K., Parlament Europejski wobec reformy strefy euro, [w:] A. Nit- szke, J.J. Węc (red.), Podsumowanie VIII kadencji Parlamentu Europej- skiego. Wyzwania integracji europejskiej w latach 2014-2019, Wydawnic- two Księgarnia Akademicka, Kraków 2019. Mizera K., Deficyt demokratyczny w Unii Europejskiej, „Folia Iuridica Wra- tislaviensis” 2014, nr 3. Polska z drugim najniższym bezrobociem w UE. Eurostat podał najnowsze dane, https://forsal.pl/artykuly/1457086,eurostat-bezrobocie-polska-z- drugim-najnizszym-bezrobociem-w-ue-eurostat-podal-najnowsze- dane.html/. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/825 z dnia 17 maja 2017 r. w sprawie utworzenia Programu wspierania reform strukturalnych na lata 2017–2020 oraz zmiany rozporządzeń (UE) nr 1303/2013 i (UE) nr 1305/2013, Dz.U. UE L, 2017, nr 129.

Sprawozdanie z postępu prac nad wdrażaniem zalecenia Rady z dnia 20 września 2016 r. w sprawie ustanowienia krajowych rad ds. produktyw- ności, Bruksela, 27.02.2019 r. COM (2019) 152 wersja ostateczna. Stiglitz J.E., Euro. W jaki sposób wspólna waluta zagraża przyszłości Euro- py, tłum. G. Klimont, Wydawnictwo Krytyka Polityczna, Warszawa 2017. Strzałkowski M., Europejski Urząd ds. Pracy już działa, https://www.euractiv.pl/section/gospodarka/news/europejski-urzad-ds-pracy-juz-dziala/. Tamma P., EU makes new push for solidarity with E100 B unemployment scheme, https://www.politico.eu/article/eu-plans-reinsurance-scheme-as- jobless-numbers-explode/. Towards a genuine economic and monetary union, Report by President of the European Council Herman van Rompuy, http://ec.europa.eu/econo- my_finance/crisis/documents/131201_en.pdf/. Unia, która mierzy wyżej. Mój program dla Europy. Kandydatka na prze- wodniczącą Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen. Wytyczne polityczne na następną kadencję Komisji Europejskiej (2019-2024), https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/political-guidelines-next-com- mission_pl.pdf/. Węc J.J., Dynamika reformy ustrojowej strefy euro w latach 2012-2016, „Politeja” 2016, nr 6. Węc J.J., Perspektywy zmian ustrojowych w Unii Europejskiej do 2025 r. Implikacje dla Polski, „Przegląd Zachodni” 2018, nr 1.

Dominika Czapla

Europeizacja administracji publicznej na poziomie krajowym oraz europejskim

Europeizacja struktur państwowych w Polsce trwa od początku lat 90. Początkowo był to jedynie proces dostosowawczy, mający miejsce zarówno przed akcesją jak i po. Wówczas dotyczył przede wszystkim prawa, polityki, gospodarki, kultury oraz społeczeństwa obywatelskiego. W Polsce nastąpiła szeroka reorganizacja organów administracji państwowej oraz samorządowej. Część kompetencji decyzyjnych, które dotychczas leżały w wyłącznej gestii władzy państwowej zostało przeniesionych na szczebel europejski. W tym samym czasie Unia Eu- ropejska (UE) przechodziła głęboką reformę ustrojową spowodowaną długotrwałym kryzysem gospodarczym i politycznym, który w dużym stopniu odbił się na intensywności ówczesnych procesów integracyjnych. Odkąd Polska jest członkiem Unii Europejskiej stale wzrasta świadomość społeczeństwa na temat funkcjonowania organów pań- stwa, natury procesów integracyjnych, specyfiki prawa UE. Organy administracji krajowej po przystąpieniu do Unii Europejskiej stały się częścią administracji unijnej. Wynika to z faktu, że UE na poziomie krajowym nie posiada własnego aparatu administracyjnego. Członko- stwo wiąże się więc z koniecznością dostosowania struktury administracyjnej w taki sposób, aby umożliwiała ona wykonywanie zadań i celów UE. Proces wprowadzania zmian oraz dostosowywania istnie- jących struktur można nazwać europeizacją.

Kwestie definicyjne Europeizacja w swojej wąskiej definicji określana jest jako formalny i nieformalny wpływ Unii Europejskiej na państwa członkow- skie. Proces ten ma więc również wpływ na zmianę organizacji oraz funkcjonowania administracji publicznej. Zmiany w strukturach administracyjnych dokonywane są w związku z koniecznością implemen-

 mgr Dominika Czapla, Wydział Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych, Uniwersytet Warszawski, e-mail: [email protected]

tacji prawa UE oraz efektywnej realizacji polityk unijnych. Wprowa- dzane modyfikacje mają zarówno źródło oddolne – są inspirowane przez Komisję Europejską, ale również wynikają z chęci powielania dobrych praktyk pozostałych państw członkowskich UE. Owe zmiany są zazwyczaj stopniowe i zmierzają do ujednolicenia rozwiązań we wszystkich krajach1. Wciąż zauważalne zróżnicowania w organizacji administracji pomiędzy państwami członkowskimi wynikają z od- miennych tradycji historycznych, różnych kultur organizacyjnych, norm prawnych jak również formalnych i nieformalnych zachowań urzędników2. Europeizacja jest więc szerokim procesem adaptacyjnym dotyczącym państw narodowych, podmiotów gospodarczych, ale rów- nież obywateli. Artykuły naukowe dotyczące europeizacji najczęściej poruszają tematykę związaną z fenomenem tego procesu jako eksportu europejskiej władzy i systemu norm, opisem zjawiska transnacjonalizmu czyli tzw. dyfuzji norm oraz wzorców zachowań, procedurą dostosowywania się lokalnych aktorów do presji wynikającej z członkostwa w UE oraz analizą konsekwencji wynikających z członkostwa wpływających na polityki społeczne3. Aktualnie dominującą tendencją jest analizowanie procesu europeizacji w kontekście rachunku korzyści oraz ograniczeń wynikających z uczestnictwa w procesie integracji europejskiej. Najczęściej wymieniane przez badaczy europeizacji są cztery typy oddziaływań. Po pierwsze europeizacja top-down, która stanowi proces systematycznego oddziaływania prawa europejskiego na formalny i merytoryczny porządek administracyjno-prawny w danym państwie. Ów proces ma charakter bezpośredni i pośredni. Odbywa się przez wprowadzanie do porządku prawnego norm i zasad obowiązują- cych na szczeblu europejskim. Odnosi się to również do standardów i wzorców obowiązujących podczas stosowania własnych przepisów4.

1 P. Laegreid, R.S. Steinthorsson, B. Thorhallson, Europeanization of Central Govern- ment Administration in the Nordic States, „Journal of Common Market Studies” 2004, t. 42, nr 2, s. 350-352. 2 J.P. Olsen, The many faces of Europeanization, „Journal of Common Market Studies” 2002, nr 40 (5), s. 923-924. 3 K. Featherstone, C.M. Radaelli, The Politics of Europeanization, Oxford University Press, Oxford 2003, s. 15-20. 4 J. Jagielski, Europeizacja prawa administracyjnego materialnego, [w:] Z. Janku, Z. Leoński, M. Szewczyk, M. Waligórski, K. Wojtczak (red.), Europeizacja polskiego prawa administracyjnego, Wrocław 2005, s. 35.

Po drugie europeizacja może mieć charakter bottom-up. Dotyczy to sytuacji, gdy normy, wartości, przepisy wypracowane na szczeblu krajowym są przenoszone na szczebel europejski. Trzecim typem jest europeizacja horyzontalna, która zachodzi w poziomie i polega na wielo- stronnym oddziaływaniu na siebie poszczególnych państw członkow- skich. Ostatnim typem jest europeizacja ad extra, w której oddziały- wanie również ma charakter horyzontalny natomiast dotyczy szerszej grupy podmiotów. Wpływ na kształtowanie się polityki europejskiej mogą mieć także inne organizacje międzynarodowe lub państwa trzecie. Europeizacja odbywa się na trzech głównych płaszczyznach: standardów, zadań oraz rozwiązań organizacyjnych. Europeizacja standardów odnosi się do europejskiego modelu administracji publicznej, który jest oparty na wartościach i zasadach funkcjonowania państwa demokratycznego. Część ze standardów jest wynikiem ogól- nych procesów modernizacji, internacjonalizacji czy demokratyzacji. Europeizacja zadań administracji publicznej polega na dążeniu do uzyskania kompatybilności służb i organów funkcjonujących w po- szczególnych państwach członkowskich. Ta płaszczyzna europeizacji odnosi się zarówno do treści prawa, uczestnictwa w procesie decyzyjnym oraz współpracy w zakresie realizacji polityk unijnych. Po trzecie uczestnictwo w integracji europejskiej wymusza na państwach człon- kowskich UE ujednolicanie niektórych rozwiązań organizacyjnych czy proceduralnych. Prawo UE w tym zakresie, zgodnie z traktatową zasa- dą autonomii organizacyjnej, nie daje sztywnych zasad a jedynie wskazuje jakie instytucje powinny być zaangażowane w procedury decyzyj- ne. Europeizacja struktur administracyjnych na szczeblu krajowym Europeizacja administracji publicznej nie może być analizowana jedynie w kontekście prawa administracyjnego lub nauki o administracji. Równie istotne jest jej analizowanie przez pryzmat zarządzania publicznego, które łączy w sobie nauki ekonomiczne, politologię oraz nauki o zarządzaniu. W tym kontekście istotne jest również rozróżnie- nie pomiędzy normatywny, funkcjonalnym oraz strukturalnym aspek- tem europeizacji. Ów proces w największym stopniu dotyczy warstwy normatywnej. Na płaszczyźnie strukturalnej europeizacja może mieć

dwie formy. Po pierwsze prawo europejskie może bezpośrednio prze- widywać utworzenie pewnych organów lub instytucji, które będą odpowiedzialne za regulacji oraz kontrolę. Po drugie takie organy mogą być tworzone na szczeblu europejskim, co łączy się z przekazywaniem części kompetencji (władzy) na wyższy poziom zarządzania5. Ostatnia płaszczyzna – funkcjonalna odnosi się do zmiany procedur pod wpły- wem wspólnych standardów. Intensywność europeizacji na tym polu jest stosunkowo najłatwiejsza do zbadania, ponieważ większość z wprowadzanych w państwach członkowskich zmian wynika z zapisów europejskiego Kodeksu dobrej administracji. Na intensywność implementacji prawa UE w poszczególnych krajach niewątpliwie wpływa forma danego przepisu. Zależy od tego czy formuła danego prawa ma charakter bezwarunkowych lub czy w całości musi zostać on przeniesiony na poziom krajowy, czy implementacja daje możliwość pewnej swobody interpretacyjnej oraz czy prawo ma jedynie charakter drogowskazu. Implementacja twardego prawa unijnego odbywa się na zasadach izomorfizmu przymusowego łączonego z instytucjonalizmem racjonalistycznym6. Niniejsza koncepcja zakłada, że czynnikiem wpływającym na europeizację niektórych administracji krajowej jest duża asymetria władzy między szczeblem unijnym a szczeblem krajowym. Dominująca pozycja UE wobec pań- stw kandydujących wynika z faktu, że warunki członkostwa w organizacji każdorazowo ustalają dotychczasowi członkowie, a także koniecz- ności przyjęcia prawa europejskiego bez możliwości ich korekty czy dostosowania do warunków lokalnych. Inny rodzaj izomorfizmu stanowi transfer instytucji zewnętrznych. Ów transfer odbywa się zazwyczaj poprzez wymianę doświadczeń oraz wzajemną naukę. Nie jest obarczony presją, zwykle odbywa się na zasadach partnerskich. Kon- cepcja ta odnosi się do instytucjonalizmu konstruktywistycznego. Ten drugi kierunek umożliwia europeizację nowych państw członkowskich poprzez dobrowolne przyjmowanie wypracowanych na szczeblu europejskim instytucji, których wdrożenie wiąże się z osiągnięciem okre- ślonych korzyści dla gospodarki oraz społeczeństwa. W niniejszym

5 E. Chiti, The emergence of Community administration: the case of European agencies, „Common Market Law Review” 2000, vol. 37, s. 315-317. 6 C.M. Radaelli, Policy Transfer in the European Union, „Governance” 2000, t. 13, nr 1, s. 25-43.

rozwiązaniu istotną rolę odgrywa wspólnota wartości, która dopuszcza osiągnięcie wzajemnego dopasowania z uwzględnieniem lokalnych uwarunkowań7. Wnioskiem z powyższych rozważań jest fakt, że zakres europeizacji w przypadku twardego prawa unijnego jest większy niż w przypadku implementacji tzw. soft law. Można więc założyć, że rów- nież transfer miękkich form zarządzania w administracji jest mniejszy. Ponadto europeizacja ma silniejszy charakter w przypadku polityk o charakterze redystrybucyjnym, ponieważ umożliwia skuteczne dys- cyplinowanie poszczególnych państw członkowskich poprzez chociażby czasowe ograniczenie przekazywanej pomocy finansowej8. Europeiza- cja jest silniejsza także w sytuacji, kiedy zgodność pomiędzy transfero- wanymi instytucjami a uwarunkowaniami lokalnymi jest większa. W momencie, gdy lokalne tradycje i rozwiązania administracyjne są sprzeczne z organizacją administracji na szczeblu europejskim, postę- py europeizacji są mniejsze. W stosunkowo nowych państwach człon- kowskich, europeizacja ma intensywniejszy charakter niż w państwach tzw. starej Unii. Wynika to z faktu, że w państwach Europy Środkowo- Wschodniej odrzucono stare rozwiązania, jeśli chodzi o organizację administracji publicznej, co w znacznym stopniu zwiększyło otwartość na implementację nowych rozwiązań. Integracja tych państw z Unią Europejską stanowiła ówczesny priorytet władzy, co w znacznym stopniu ułatwiło transfer europejskich instytucji oraz metod zarządzania. Ponadto, kraje Europy Środkowo-Wschodniej przed akcesją do UE przechodziły głęboką transformację ustrojową, która wpłynęła na osła- bienie politycznego przywództwa oraz zmniejszyła skuteczność me- chanizmów kontrolnych niektórych ministerstw. W takiej sytuacji europeizacja rozwiązań europejskich na poziom krajowy mogła być sku- teczniejsza. W nowych państwach członkowskich wydatki na realizację poszczególnych polityk były stosunkowo mniejsze co dodatkowo zwiększało wpływ UE w tych dziedzinach funkcjonowania państwa9. Na intensywność europeizacji administracji publicznej w po- szczególnych państwach członkowskich mają wpływ również uwarun-

7 G. Schwellnus, The Adoption of Nondiscrimination and Minority Protection Rules in Romania, Hungary and Poland, [w:] F. Schimmelfening, U. Sedelmeier (red.), The Europeanization of Central and Eastern Europe, Ithaca 2005, s. 51-53. 8 T.G. Grosse, Europeizacja a lokalne uwarunkowania administracyjne, „Zarządzanie Publiczne” 2008, nr 1(3), s. 71. 9 Ibidem.

kowania wewnętrzne. Duże znaczenie w implementacji wzorców europejskich ma tradycja administracyjna oraz kultura polityczna. Istotne są również interesy społeczności lokalnej. Czynnikiem o dużym znaczeniu, zapewniającym sprawne wdrażanie rozwiązań europejskich na płaszczyźnie administracyjnej jest zbieżność interesów UE z interesami wpływowych grup społecznych w danym kraju10. Dominująca rola administracji rządowej w procesie integracji europejskiej w Polsce jest uzasadniona potrzebą zapewnienie efektywności realizacji niektórych zadań, szczególnie związanych z kwestiami gospodarczymi. Parlament działa wolniej, często poddawany jest presji politycznej i społecznej natomiast rząd posiada lepsze zaplecze ekspercie i doświadczonych urzędników stąd pogląd, że funkcjonowanie administracji jest spraw- niejsze11. Projekt integracji europejskiej od początku skierowany był w kierunku rządów państw członkowskich. Naturalnym jest więc wzmócnienie istotności polskiego rządu w warunkach integracji europejskiej. Administracja krajowa to nie tylko władza publiczna rozumiana jako instytucjonalny monolit. W przypadku realizacji coraz większej liczby polityk europejskich dotyczących kwestii finansowych, ochrony środowiska czy rynku pracy, uczestniczą także inne podmioty tj. publiczno-prawne organizacje wykonawcze czy podmioty prywatne. Są one odpowiedzialne za realizację powierzonych im zadań, których wykonywanie leży tradycyjnie w kompetencjach władzy publicznej. Proces ten można nazwać prywatyzacją zadań publicznych i jest on efektem europeizacji a także umiędzynarodowienia części procesów decyzyjnych oraz wykonawczych. Istotnym elementem europeizacji administracji publicznej jest odniesienie tego procesu do prawa administracyjnego. Oznacza ona wpływ prawa europejskiego na procesy stanowienia, stosowania oraz interpretacji prawa krajowego w tym zakresie. Przepisy krajowe, które są niezgodne z przepisami obowiązującymi na szczeblu europejskim powinny być uchylane. Ponadto prawo europejskie określa obowiązek wykładni przepisów krajowych w zgodzie z obowiązującym prawem

10 B. Steunenberg, A Policy Solution to the European Union‟s Transposition Puzzle: Interaction of Interest in Different Domestic Areas, „West European Politics” 2007, t. 30, nr 1, s. 23-49. 11 R. Mieńkowska-Norkiene, Efektywność koordynacji polityki europejskiej w Polsce, Warszawa 2014, s. 146.

unijnym. Zakres oraz treść obowiązków administracyjnych powinien być określany relatywnie do danego obszaru stosunków społecznych. Interesującym przykładem europeizacji administracji krajowej w okresie przedakcesyjnym była realizacji tzw. projektów twinningo- wych. Polegały one na zawieraniu umów o partnerstwie pomiędzy kra- jami UE i państwami aspirującymi do członkostwa, które następnie pomagały im w modernizacji poszczególnych elementów administracji oraz odpowiadały za szkolenia pracowników12.

Europeizacja struktur unijnych Tak jak wspomniano na początku artykułu, europeizacja administracji publicznej nie powinna być kojarzona jedynie z wpływem odgórnym Unii Europejskiej na struktury urzędnicze poszczególnych państw członkowskich. Ów wpływ jest również oddolny. UE to wyjąt- kowa sieć zarządzania, system wielopoziomowych, niehierarchicznych instytucji państwowych i niepaństwowych, formalnych i nieformalnych. UE charakteryzuje się więc brakiem wyraźnej hierarchii, która umożliwiałyby odgórne sterowanie procesami. Duży wpływ na decyzje podejmowane na szczeblu europejskim mają różnego rodzaju grupy interesu, organizacje pozarządowe oraz międzynarodowe korporacje. Decyzje podejmowane są w oparciu o nieustające negocjacje pomiędzy niezależnymi podmiotami. Brak hierarchiczności prowadzi do ko- nieczności kompromisów, które są rekompensowane zyskiem w innych dziedzinach. UE umożliwia poszczególnym podmiotom uczestnictwo w platformach wymiany doświadczeń przez co wzmacniane są niefor- malne sieci współpracy. Władza na szczeblu krajowym nie ma już charakteru dominującego. W UE proces zarządzania jest poniekąd ode- rwany od rywalizacji politycznej. Struktury europejskie wpływają na politykę realizowaną na szczeblu krajowym kosztem części suwerenno- ści państw narodowych. Władza krajowa jest więc sprawowana w mniej- szym stopniu, co oznacza ograniczenie zakresu treści poddawanych debacie publicznej13. W kontekście europeizacji rozumianej jako tworzenie administracji w ramach UE w sprawach z zakresu administracji publicznej

12 I. Lipowicz, Europeizacja administracji publicznej, „Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny” 2008, zeszyt 1, s. 10-11. 13 S. Hix, The transnational party federations, [w:] J. Gaffney (red.), Political parties and the European Union, Londyn 1996, s. 312-321.

można mówić o powstawaniu coraz silniejszych agencji wyscpecjalizo- wanych. Agencje to wyodrębnione jednostki organizacyjne, niebędące formalną częścią żadnej instytucji czy organu traktatowego, powoły- wane na podstawie prawa wtórnego. Dysponują własną administracją oraz zapleczem finansowym. Mają ściśle określone kompetencje o charakterze wspólnotowym14. Agencje wyspecjalizowane stanowią trwały element struktury instytucjonalnej UE. Z punktu widzenia organizacji stanowią element decentralizacji, ponieważ posiadają własny budżet, kompetencje oraz osobowość prawną. Natomiast z punktu widzenia państw członkowskich mają charakter centralizacyjny, ponieważ w pe- wien sposób konkretyzują kompetencje UE w danym zakresie. Agencje nie są klasycznymi organami administracyjnymi, gdyż nie wydają decyzji administracyjnych. Znaczna cześć agencji zajmuje się kwestiami związanymi z szeroko rozumianym bezpieczeństwem. Państwa człon- kowskie chętnie dzielą z UE swoje kompetencji w tym zakresie. Pod- stawę teoretyczną dla tworzenia tego typu struktur organizacyjnych upatruje się w złożeniach koncepcji new governance, która odnosi się do dużego udziału tzw. miękkiego prawa oraz samoregulacji niektórych kwestii. Koncentruje się na otwartej metodzie koordynacji oraz tworzeniu sieci powiązań (networkingu)15. Ów ewolucyjny proces tworzenia nowych organów administracyjnych w UE nie jest procesem zna- nym z klasycznej nauki prawa administracyjnego a elementem nowej koncepcji zarządzania. Zmiany w strukturze administracyjnej motywowane zarówno rewizją przepisów traktatowych jak i zmianą dominującego sposobu zarządzania politykami są w niewielkim stopniu zauważane przez spo- łeczeństwo. Administracja unijna z którą mogą mieć do czynienia obywatele dotyczy przede wszystkim dystrybucji środków z funduszy strukturalnych lub Wspólnej Polityki Rolnej. Natomiast funkcjonowanie innych organów tj. agencje regulacyjne nie jest obecne w świado- mości przeciętnego obywatela. Wprowadzone pod wpływem europeizacji zmiany w strukturze administracji są odbierane przez społeczeń- stwo jako zmiana procedur a nie ustroju administracji.

14 M. Niedźwiedź, Rola agencji europejskich w strukturze Unii Europejskiej, [w:] S. Dudzik (red.), Konstytucja dla Europy. Przyszły fundament Unii Europejskiej, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Kraków 2005, s. 303. 15 D. Geradin, N. Petit, The Development of Agencies at EU National Level: Conceptual Analysis and Proposals for Reforms, „Yearbook of European Law” 2004, nr 23, s. 43-45.

Udział w procesie integracji europejskiej niewątpliwie łączy ad- ministrację rządową z administracją unijną a także z prawodawcą unijnym. Urzędnicy z poszczególnych krajów członkowskich współpracują ponad granicami państwowymi oraz pełnią ważną funkcję doradczą i pomocniczą w procesie decyzyjnym odbywającym się w UE. Zasady dotyczące pełnienia służby cywilnej oraz udziału administracji w kreo- waniu polityki europejskiej są wspólne dla wszystkich państw człon- kowskich16. Odnosząc się do praktyki ostatnich kilku lat można wska- zać, że na poziomie europejskim tworzy się wspólna przestrzeń administracyjna. UE w wielu sytuacjach ma wciąż charakter międzyrządowy stąd odpowiedzialność za sprawność procesów decyzyjnych ciąży na aparatach administracyjnych poszczególnych państw. Istotna jest więc kwestia odpowiedniego przygotowania kadr politycznych i urzędni- czych. Realizowane zadania polityczne polegają na wyznaczaniu celów, definiowaniu priorytetów oraz prowadzeniu negocjacji na najwyższym szczeblu a także prezentowaniu go na forum instytucji europejskich. Zadania urzędnicze natomiast dotyczą analizy polityk UE, uzgadniania oraz wypracowywania stanowisk wewnętrznych w administracji, przy- gotowywania stanowisk negocjacyjnych dla polityków a także tech- nicznej realizacji zobowiązań.

Podsumowanie Europeizacja rozumiana jako formalny i nieformalny wpływ UE na administrację państw członkowskich stanowi wielotorowy transfer instytucji europejskich na poziom krajowy. Oprócz tzw. europeizacji przymusowej wynikającej z konieczności stosowania prawa unijnego, istnieje wiele mechanizmów miękkich związanych z przenoszeniem rozwiązań dotyczących zarządzania. Procesy transferu europejskich instytucji są silnie ograniczane przez miejscowe uwarunkowania instytucjonalne, interesy społeczne oraz kulturę polityczną i tradycję admi- nistracyjną danego państwa. Intensywność europeizacji administracji publicznej danego państwa zależy więc od siły presji zewnętrznej zwią- zanej również z nakładaniem sankcji za brak dostosowania, spójności instytucji zewnętrznych z tradycjami i normami obowiązującymi w da-

16 N. Półtorak, Europejskie kryteria, zasady, metody i formy wpływu na ustrój i funkcjonowanie administracji państw członkowskich, prawo administracyjne materialne i proceduralne państw członkowskich Unii Europejskiej, [w:] R. Hauser, Z. Niewiadom- ski, A. Wróbel (red.), System Prawa Administracyjnego, Warszawa 2014, s. 465.

nym kraju oraz od spójności interesów europejskich z interesami krajowymi w danej dziedzinie. Nie ulega wątpliwości, że członkostwo w Unii Europejskiej ma istotny wpływ na strukturę organizacyjną krajowych organów administracyjnych. Wpływa również na zakres oraz formę wykonywania za- dań względem podmiotów zewnętrznych. Ów proces to europeizacja, a więc implementacja porządku prawnego oraz instytucjonalnego UE na szczeblu krajowym oraz odwrotnie. Europeizacja wpływa na połą- czenie organizacyjne administracji rządowej z administracją europej- ską. Krajowy system administracyjny ma bezpośredni wpływ na inten- sywność integracji europejskiej w danym państwie. Model realizowany w Polsce jest podobny do modeli realizowanych w innych państwach członkowskich, ponieważ ogólne ramy ich kreowania zostały określone w prawie traktatowym. Kilkunastoletnie doświadczenie członkostwa Polski w strukturach unijnych pokazuje, że administracja krajowa po- czątkowo niewydolna pod wpływem głębokich reform została w znacznym stopniu usprawniona. Wciąż potrzebne są kolejne modyfikacje, szczególnie jeśli chodzi o warunki formalne oraz proceduralne, które umożliwiłyby zaangażowanie większej liczby urzędów centralnych w obsługę spraw unijnych. Polski model administracji nie jest wolny od wad takich jak nadmierna biurokratyzacja, niewydolne procedury, złe zarządzanie kadrami oraz brak priorytetyzacji spraw europejskich jednak wciąż się zmienia dostosowując do standardów europejskich.

Bibliografia Bulmer S., Lequense C. (red.), The Member States of the European Union, Oxford University Press, Oxford 2005. Chiti E., The emergence of Community administration: the case of European agencies, „Common Market Law Review” 2000, vol. 37, s. 309-343. Dudzik S. (red.), Konstytucja dla Europy. Przyszły fundament Unii Europej- skiej, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Kraków 2005. Featherstone K., Radaelli C.M., The Politics of Europeanization, Oxford Uni- versity Press, Oxford 2003. Gaffney J. (red.), Political parties and the European Union, Routledge, Lon- dyn 1996. Geradin D., Petit N., The Development of Agencies at EU National Level: Conceptual Analysis and Proposals for Reforms, „Yearbook of European Law” 2004, nr 23. Graziano P., Vink M.P. (red.), Europeanization. New Rearch Agendas, Pal- grave Macmillan, Rasingstoke 2008.

Grosse T.G., Europeizacja a lokalne uwarunkowania administracyjnej (przy- kład agencji wdrażających politykę rolną i rozwoju obszarów wiejskich w trzech nowych krajach członkowskich), „Zarządzanie Publiczne” 2008, nr 1(3), s. 69-90. Grzeszczak R., Proces europeizacji administracji krajowej na przykładzie modelu koordynacji spraw europejskich w Polsce, „Rocznik administracji publicznej” 2016, nr 2, s. 272-290. Herkt-Rynarzewska M., Proces kształtowania i wdrażania polityki europejskiej w miastach. Ocena poziomu europeizacji władz miejskich w Polsce, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań 2009. Hauser R., Niewiadomski Z., Wróbel A. (red.), System Prawa Administracyj- nego, C.H. Beck, Warszawa 2014. Janku Z., Leoński Z., Szewczyk M., Waligórski M., Wojtczak K. (red.), Europei- zacja polskiego prawa administracyjnego, Wydawnictwo Kolonia Limi- ted, Wrocław 2005. Knill C., Introduction: Cross-national policy convergence: concepts, approaches and explanatory factors, „Journal of European Public Policy” 2005, nr 12, s. 764-774. Laegreid P., Steinthorsson R.S., Thorhallson B., Europeanization of Central Government Administration in the Nordic States, „Journal of Common Market Studies” 2004, t. 42, nr 2, s. 347-369. Lipowicz I., Europeizacja administracji publicznej, „Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny” 2008, zeszyt 1, s. 5-17. Lipowicz I. (red.), Europeizacja administracji publicznej, Wydawnictwo Uni- wersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2008. Mieńkowska-Norkiene R., Efektywność koordynacji polityki europejskiej w Polsce, Wydawnictwo Aspra, Warszawa 2014. Olsen J.P., The Many Faces of Europeanization, „Journal of Common Market Studies” 2002, nr 40, s. 921-952. Radaelli C.M., Policy Transfer in the European Union, „Governance” 2000, t. 13, nr 1, s. 25-43. Riedel R., Europeizacja polityk publicznych w Polsce, Wydawnictwo Uniwer- sytetu Opolskiego, Opole 2015. Ruszkowski J., Wojnicz L., Multi-level governance w Unii Europejskiej, Insty- tut Politologii i Europeistyki Uniwersytetu Szczecińskiego, Instytut Europe- istyki Uniwersytetu Warszawskiego, Szczecin-Warszawa 2013. Schimmelfening F., Sedelmeier U. (red.), The Europeanization of Central and Eastern Europe, Cornell University Press, Ithaca 2005. Steunenberg B., A Policy Solution to the European Union‟s Transposition Puzzle: Interaction of Interest in Different Domestic Areas, „West Europe- an Politics” 2007, t. 30, nr 1, s. 23-49.

Witold Górny

Auxiliary units of local government as a tool for managing big cities – an outline of issues and challenges

This year, we are celebrating the 30th anniversary of the local government‟s reactivation in Poland. This anniversary is an opportunity to summarize and evaluate the legal and organizational solutions in this area. This also applies to the issue of structure and functional relationships within the internal organization of big cities. On the ground of local governments of many cities in Poland, fierce discussion has been going on for years devoted to the legitimacy of the functioning of auxiliary units as well as their number, competences and the funds at their disposal. Examples include in this context the ad hoc Commission for the Reform of Auxiliary Units of the City of Gdańsk, appointed by the City Council of Gdańsk in 20191 or the Kra- ków “Future Districts Forum” – a task force appointed by the Mayor of Kraków in as part of the implementation of the request of the City Council of Kraków2. Discussions held in the municipalities of big cities, although naturally marked politically, are a manifestation of the un- doubted concern of local governments for the high quality of public tasks at the level closest to the residents. The paradox of the intensification of urban movements in recent years with a simultaneous decrease in the effectiveness of the institution of social participation is a phenomenon affecting both Polish and

 MA Witold Górny, Jagiellonian University in Kraków (Poland) / mgr Witold Górny, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, e-mail: [email protected] 1 Resolution of the Gdańsk City Council of 9 January 2019 on the appointment of the composition of the ad hoc Commission for the Reform of Auxiliary Units of the City of Gdańsk. https://www.gdansk.pl/download/2019-01/121274.pdf [01.06.2020]. 2 Resolution of the Krakow City Council of June 26, 2019 on establishing the directions of action for the Mayor of the City of Krakow in the scope of initiating activities in the form of the District Future Forum together with the preparation of the final report. https://www.bip.krakow.pl/?dok_id=167&sub_dok_id=167&sub=uchwala&query=id% 3D24221&typ=u&metka=1 [01.06.2020].

foreign cities3. Relatively low voter turnout within the participatory budget4, as well as relatively small (significant differences are noticea- ble here5) interest in elections to units auxiliary municipal government show that although involving residents in the city management process is now an inevitable trend, the development of enabling mechanisms for this is not without disruptions and is a significant challenge for city authorities. In the face of such outlined phenomena, it seems to be highly justified to reflect on the contemporary role of local government auxiliary units and the mission they have to fulfil in the process of managing modern big cities. The scientific analysis leading to their outline will include three consecutive, related groups of considerations. And so, the first part of the article will cover a short description of auxiliary units of local government as a tool for managing big cities. Within its framework, issues of the historical genesis and evolution of auxiliary units, the legal conditions relating to them (national and international law) as well as organizational, competence and doctrinal aspects will be discussed. The second part of the considerations will focus on the juxtaposition of auxiliary units with all the phenomena that make up the dynamically changing reality of managing big cities. In this regard, the question of the role of auxiliary units in this process and their compatibility with the management mechanisms of big cities in the 21st century will be considered. The third and last part of the analysis will focus on noting the practical and theoretical importance of the analysed issues. The subject of local government auxiliary units is an important element of interdisciplinary research on the management of contemporary cities, which is becoming more and more common both in Poland and abroad. It seems, however, that the scientific activities conducted in this area, although inherently praiseworthy, should adopt a broader and more universal framework.

3 B. Quinn, A New Position for Civil Society and Citizens, [in:] L. Schaap, H. Daemen (eds.), Renewal in European Local Democracies, Wiesbaden 2012, p. 87. 4 A. Fabre, An Overview of Participatory Budgeting, Paris 2015, p. 13. 5 P. Swianiewicz, J. Krukowska, M. Lackowska, A. Kurniewicz, Błędne rondo marginalizacji? Jednostki pomocnicze samorządu w zarządzaniu dużymi miastami, Warszawa 2013, p. 28.

Auxiliary units of the local government of big cities Auxiliary units are a classic legal and organizational solution occurring in the self-governments of big cities both in Poland and abroad. The dynamic development of cities in the nineteenth century meant that some of them (primarily metropolises such as Paris and Vienna) decided to divide their territory into smaller elements to better and more efficiently carry out public tasks in their area. Over time, similar solutions began to be introduced in other cities. As a result, nowadays, the vast majority of European big cities have some form of local government auxiliary units6. Despite the universality of this phenomenon, on the European continent there is a significant diversity of legal and organizational solutions related to auxiliary units in big cities. These side effects relate in particular to issues such as: names of auxiliary units (e.g. districts, housing estates, urban districts), their number (from zero to several dozen), size (from several thousand to several hundred thousand inhabitants), way of appointing guardian bodies of auxiliary units (general elections or appointment by the city council), as well as public tasks assigned to them and a source of financing for their implementa- tion7. The functioning of the local government auxiliary units in big cities implements the provisions of the European Charter of Local Government8. The provision of art. 6 section 1 of this document of the Council of Europe states in this respect that “unless the more general provisions of the Act provide otherwise, local communities should be able to determine their internal administrative structure independent- ly, creating units adapted to specific needs and enabling effective man-

6 I. Bačlija, M. Haček, Political Perception of Urban Sub-Local Entities. A Comparison of Studies from Ljubljana and Swedish Cities, “Khamasin, Journal of American University in Cairo” 2009, no. 3, p. 35; P. Swianiewicz, J. Krukowska, M. Lackowska, A. Kurniewicz, op. cit., p. 56. 7 S.A.H. Denters, P.J. Klok, The Netherlands: in search of responsiveness, [in:] B. Denters, L. Rose (eds.), Comparing local governance. Trends and developments, Palgrave Macmillan, London 2005, p. 65; P. Swianiewicz, J. Krukowska, M. Lackowska, A. Kurniewicz, op. cit., p. 23. 8 P. Dobosz, Dylematy konstrukcyjne samorządności terytorialnej w Polsce w kontek- ście przestrzegania przez państwo wymogów Europejskiej Karty Samorządu Lokalne- go, [in:] M. Ofiarska (ed.), Europejska Karta Samorządu Lokalnego a prawo samorzą- du terytorialnego, Szczecin 2015, pp. 55-74.

agement”9. The above regulation is in this respect compatible with the provisions of the Polish Constitution, which provides in art. 169 section 4 that “the internal system of local government units is determined, within the limits of the acts, by their constitutive organs” and in art. 165 section 2 that “The independence of local government units is subject to judicial protection”10. Depending on the scope of independence of the municipal government‟s auxiliary competence unit, it may be a manifestation of the so-called decentralization of decentralization or additionally decentralization of decentralization11. The first of the above-mentioned phenomena occurs when the powers of auxiliary units do not arise from their administrative competences, but are transferred to them by the appropriate municipal government body. The second one occurs, however, when the auxiliary unit is equipped concerning the implementation of a specific public task in such a scope of competence and financial independence that makes it independent of the municipal government. Regardless of the choice of one of the above variants, the very functioning of the auxiliary units of the municipal self-government falls under one of the most important principles of organization and functioning of the modern European state, which is the principle of subsidiarity12. The division of the city into local government auxiliary units is a manifestation of the so-called vertical (vertical) subsidiarity, that is “assigning public tasks to this level of the public authorities system, which is the lowest situated within this system and at the same time is capable of performing given tasks”13. The literature on the subject indicates in this context that, taking into account the differences arising from the scope of independence of the auxiliary units, among their traditional tasks can be distinguished in particular: systemic and organizational, economic and property, budgetary and financial, administrative, opinion-making, consultation and representation and procedural14.

9 Journal of Laws 1994 No. 124 item 607. 10 Journal of Laws 1997 No. 78 item 483. 11 H. Izdebski, Jednostki pomocnicze gminy, „Przegląd Naukowy Disputatio” 2012, vol. 14, pp. 98-111. 12 H. Izdebski, Doktryny polityczno-prawne, Warszawa 2010, p. 215. 13 H. Izdebski, Jednostki…, op. cit., pp. 112-114. 14 M. Augustyniak, Jednostki pomocnicze gminy, Warszawa 2010, p. 191.

Evolution (revolution?) of the management of big cities The last several years have brought significant changes in the way big cities are managed. The public management model dominat- ing in most European countries in the form of the so-called good public governance is focused on the participation of stakeholders in the process of making decisions regarding the local community15. The consequence of referring his assumptions to urban areas is the inclusion in the traditional mechanisms of city management of such tools as, among others social consultations16, participatory budget17 or pri- vatization of the process of implementing public tasks by including social organizations (the so-called third sector). In addition to the already well-established tools in the practice of European municipalities, innovative solutions appear more and more often in line with the assumptions of the so-called responsive administration18, moving away from the traditional Weberian technocratic model of administration in favour of far-deliberative methods that develop the idea of civil society, including its digital version19. Some of the participatory methods of involving residents in the city management process have been legally sanctioned (including statutory). This testimony can be, among others amendment to the Polish act on municipal self-government in 201820 providing for making the civil budget an obligatory mechanism (and in a statutory minimum amount) for cities with district rights (art. 5a paragraph 5 of the Act on commune self-government). The dynamics of the evolution of the process of managing big cities, which has not been seen for many decades, is nowadays one of the most important challenges facing municipal governments. The authorities of big cities must not only join in the participatory process-

15 R.A.W. Rhodes, Understanding Governance. Policy Network, Governance, Reflexivity and Accountability, Maidenhead 1997, p. 46; H. Izdebski, Od administracji publicznej do public governnace, „Zarządzanie Publiczne” 2007, no. 1, p. 15; H. Izdebski, Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Warszawa 2009, p. 32. 16 R. Jones, E. Gammell, The Art of Consultation. Public Dialogues in a Noisy World, London 2009, p. 18. 17 B. Wampler, A guide to participatory budgeting, [in:] A. Shah (ed.), Participatory budgeting, Washington 2007, p. 73. 18 M. Stępień, Responsywna administracja publiczna, Toruń 2008, p. 17. 19 M. Gryczka, Rola Internetu w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego, „Manage- ment and Business Administration. Central Europe” 2012, no. 2(115), p. 112. 20 Journal of Laws 1990, No. 16, item 95, as amended.

es of grassroots taking place in their territories but should play an initiating, coordinating and steering role towards them21. The mission of municipal governments in this area forces the study of administrative law to significantly change the perception of the role of local government administration in urban areas, and perhaps even its complete redefinition. This necessity applies to both the administration in terms of object and subject22. The first of these dimensions requires the development of new forms of administration, corresponding to participatory processes, the development of urban movements and the progressing digitization of city management23. The proper direction of changes postulated in this context seems to be drawing on a managerial approach to learning of administration24 and a reference to the management of big cities of the concept of network state recognized in the theory of administrative law25. In the subjective dimension of local government administration, however, changes in the constitutional assumptions of the city government are necessary – adequate to the ongoing transformations of the city management process. This applies to both, postulated for years in the doctrine of local government law, flexibility in statutory regulations relating to the structure of municipal authorities26, as well as an

21 E. Knosala, Współczesna nauka prawa administracyjnego. Cele i metody badawcze, [in:] J. Boć, A. Chajbowicz (eds.), Nowe problemy badawcze w teorii prawa administracyjnego, Wrocław 2009, p. 313; E. Schmidt-Aßmann, Ogólne prawo administracyjne jako idea porządku. Założenia i zadania tworzenia systemu prawnoadministracyjnego, Warszawa 2011, p. 23. 22 J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Warszawa 2014, p. 39. 23 D. Szymańska, A. Lewandowska, M. Korolko, Cyfryzacja w miastach – idea, koncepcje i wdrożenia, Toruń 2019, p. 59. 24 J. Supernat, Administracja publiczna w świetle koncepcji New Public Management. Uwagi wstępne, [in:] E. Ura (ed.), Jednostka, państwo, administracja – nowy wymiar, Rzeszów 2004, p. 211. 25 J. Supernat, Koncepcja sieci organów administracji publicznej, [in:] J. Zimmermann (ed.), Koncepcja systemu prawa administracyjnego, Warszawa 2006, p. 119. 26 W. Kisiel, Prawo o ustroju samorządu terytorialnego: założenia gruntownej reformy, [in:] P. Kopyciński (ed.), Sprawne państwo. Propozycje zmian w funkcjonowaniu jednostek samorządu terytorialnego w Polsce, Kraków 2015, p. 19; M. Mączyński, Reforma ustroju samorządu terytorialnego: uwarunkowania, możliwości i konsekwencje zwięk- szenia samodzielności JST, [in:] P. Kopyciński (ed.), Sprawne państwo. Propozycje zmian w funkcjonowaniu jednostek samorządu terytorialnego w Polsce, Kraków 2015, p. 41.

in-depth reflection on lower-level organizational solutions27, which could measurably contribute to the synergy of local government and social participation mechanisms in big cities. Is the development of other manifestations of social participation (e.g. social consultations, participatory budgets, negotiating committees) in contradiction with the idea of auxiliary units or on the contrary – is their complement? Several scientific studies related to deliberative management tools for big cities indicate that they are most effective both in the social (attendance) and efficiency (feasibility) dimensions if they are institutionally based in the organizational structures of auxiliary units28. The practice of coexistence of auxiliary units of local government and mechanisms of social participation in big Polish cities seems to confirm these findings. A significant example in this context is the example of Krakow, where the two-pronged (separate votes for city-wide projects, separate for projects submitted in each of the eighteen districts) civic budget works much better in terms of smaller (cheaper) initiatives, but closer to residents. As a result of this finding, from 2020 as much as 80% (over PLN 25 million) of the total funds allocated by the city authorities for this task will be spent on projects selected in district voting29. Both this and many other examples from Poland and abroad show that there is no contradiction between the ideas of auxiliary units and social participation. On the contrary – these units are part of the phenomenon of deepening the awareness and social activity of inhabitants of big cities, creating a formalized, legally sanctioned platform for implementing their needs and plans within the local community.

Auxiliary units of local governments of big cities – between theory and practice As mentioned, the management of big cities is undergoing significant changes today. Processes taking place in this respect are noticed both by representatives of the practice of public administration

27 V. Ostrom, C. Tiebout, R. Warren, The Organization of Government in Metropolitan Areas. A Theoretical Inquiry, „American Political Science Review” 1961, no. 55, p. 833. 28 A. Röcke, Framing Citizen Participation: Participatory Budgeting in France, Germa- ny, and the United Kingdom, New York 2014, p. 80. 29 Kraków. 32 mln zł na budżet obywatelski 2020. Więcej pieniędzy na zadania dzielnicowe, https://dziennikpolski24.pl/krakow-32-mln-zl-na-budzet-obywatelski-2020- wiecej-pieniedzy-na-zadania-dzielnicowe/ar/c3-14830194 [01.06.2020].

and by representatives of the world of science. An example of a systemic reflection on the modern face of European cities and the challenges facing their authorities is the report prepared in 2011 on behalf of the European Commission by many distinguished specialists from research centers scattered across the continent, “Cities of the future – challenges, visions and perspectives”30. This document synthetically summarizes the multidimensional aspects of managing big cities in Europe, indicating in this regard several general recommendations. One of the most important statements are that: “new management methods are needed based on the delegation of powers to citizens, the involvement of all relevant stakeholders and the innovative use of social capital” and that it is necessary to: “combine formal administrative structures with flexible, informal management structures that corre- spond to the scale of occurrence of a given problem (territorial and time horizon)”31. The completely new look at the issue of city management, which is the theme of the Report, is reflected in the scientific and didactic activities of researchers from all over Europe. Over the past several years, many valuable scientific projects have been carried out focusing on selected - wider or narrower - issues related to the management of modern cities. Among the most interesting theories in this area, the concept of the so-called smart cities, involving the reference to urban issues of the general theory of the so-called sustainable development32. It is also significant in this context that „urban themes‟ have also become the subject of specialist academic courses. At many universities in Europe (including Poland), there are currently organizational units specialized in the issues of city management and conducting first, second and third-cycle studies and postgraduate studies in this area. By way of example, first-cycle studies under the title “City Management” conducted by the Department of City and Region Management at the

30 EC Report entitled “Cities of the future – challenges, visions of the perspective”, p. 5, https://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/pdf/citiesoftomorrow/c itiesoftomorrow_final_pl.pdf [01.06.2020]. 31 Ibidem, p. 7. 32 T. Hatuka, I. Rosen-Zvi, M. Birnhack, E. Toch, H. Zur, The Political Premises of Con- temporary Urban Concepts: The Global City, the Sustainable City, the Resilient City, the Creative City, and the Smart City, „Planning Theory & Practice” 2018, vol. 19, no. 2, p. 162; D. Sikora-Fernandez, Smarter Cities in Post-socialist Country: Example of Po- land, „Cities” 2018, vol. 78, p. 56.

Faculty of Management of the University of Łódź, postgraduate studies titled “Sustainable Urban Development Management” offered at the Kraków University of Technology or postgraduate studies titled “City Management” conducted by the University of Economics in Wrocław. These three examples clearly illustrate that the issue of city management is a modern and multifaceted topic. The multidimensional scientific reflection on city management taking place at the level of various disciplines did not, of course, bypass the issues of the systemic issues of this phenomenon, including the functioning of the auxiliary units of big cities‟ self-government. Na- tional literature rich in this substantive area33 and foreign34, however, has two significant limitations creating a research niche for the analysis in this field. The first of these is – common among the analyzes available in the scientific circulation, the issues of auxiliary units of self-governments of big cities – the focus of research on selected cases (cities). Analyzes referring to individual examples or their groups, although having very high cognitive value, do not allow them to deduce general conclusions that can be applied to managing a big city in genere. The non-review nature of these studies makes them an excellent source of knowledge about the specificity of support units in a given location, but cannot be a reliable reference point for broader reflection on them. The lack of extensive comparative considerations in this substantive area seems to be a glaring deficit and requires immediate correction. The second of cognitive limitations that characterize Polish and foreign literature on the subject is the too frequent focusing of its analyzes on the political solutions of the capital cities. This tendency, however understandable (the most advanced level of organizational and functional solutions in the capitals of the countries), precludes scientif- ically reliable referring of findings made in the course of conducted research to all big cities in Europe. State capitals, although the most advanced in terms of political system, are not a representative example

33 M. Augustyniak, op. cit.; H. Izdebski, Jednostki op. cit.; P. Swianiewicz, J. Krukowska, M. Lackowska, A. Kurniewicz, op. cit. 34 S.A.H. Denters, P.J. Klok, op. cit.; I. Bačlija, M. Haček, op. cit.; A. Ringeling, H. Daemen, L. Schaap, The Dynamics of Democratic Learning, [in:] L. Schaap, H. Daemen (eds.), Renewal in European Local Democracies, Wiesbaden 2012.

of city management mechanisms. The side effects resulting from their capital role in this respect make them a grateful subject of research, which, however, does not allow to create a universal model on their basis. The above-mentioned examples clearly prove that the issue of auxiliary units of local governments of big cities is a future issue not only on the practical level (as a potentially thoroughly modern tool for managing modern cities) but also theoretically (including didactic one). However, the considerations in this area should not – as has been the case so far – be limited to analyses of specific cases of apply- ing this mechanism, but should constitute a broader, comprehensive reflection. The appropriate starting point for this type of considerations may be managerial theories in administration sciences, taking into account which auxiliary units and their bodies could be treated as a platform for expressing opinions and striving for specific values by various stakeholders present in the social space of modern cities.

Conclusions The considerations in this article lead to the conclusion that the auxiliary units of local government – despite their over a hundred years of tradition – can still be an effective tool for managing big cities, both in Poland and abroad. However, significant socio-organizational changes taking place in the management of modern cities (including the expansion of tools for social participation on the one hand and the corresponding development of the idea of responsive administration on the other) mean that the traditionally understood councils of districts and estates may not keep up with the dynamically evolving reality. To prevent this, and what is more, to make the auxiliary units of the municipal self-government a kind of catalyst for the ongoing changes, it is necessary to look at this issue in a new way, manifesting itself both on the practical level (e.g. relevant changes in the acts of universally binding law and local law regulating the issues of functioning, competences and financing of auxiliary units) as well as theoretical (including scientific analysis and academic courses). It seems indisputable that this peculiar new opening should begin with the second of these spheres.

To introduce effective legislative solutions in the discussed scope, it is necessary to conduct a comprehensive analysis of the issues of local government auxiliary units and their functioning in the dynamically changing reality of managing big cities. As already mentioned, it is reasonable in this context to adopt a broad research approach, leading – in the optimal scenario – to the development of a modern, universal and holistic model of an auxiliary unit of a big city government. The modernity of the model is to manifest itself in adapt- ing it to the dynamically changing contemporary reality of managing big cities (including the progressive degree of participation, delibera- tion and responsiveness of this process). The universalism of the model is to consist of its compatibility, and hence its applicability to the vast majority of major Polish and European cities. The holistic nature of the model, however, has its source in the interdisciplinary research approach assuming the analysis of the legal conditions of managing big cities in the wider context of axiological, social, political, economic and organizational determinants. Only a sufficiently broad and abstract approach to the analysed issues will give a chance to formulate reliable and universal de lege ferenda postulates in the discussed scope, and thus create the possibility of bringing about a real synergy of auxiliary units and other – only seemingly competing with them – mechanisms of managing modern cities.

Bibliography Literature: Augustyniak M., Jednostki pomocnicze gminy, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010. Bačlija I., Haček M., Political Perception of Urban Sub-Local Entities. A Com- parison of Studies from Ljubljana and Swedish Cities, “Khamasin, Journal of American University in Cairo” 2009, no. 3. Denters S.A.H., Klok P.J., The Netherlands: in search of responsiveness, [in:] B. Denters, L. Rose (eds.), Comparing local governance. Trends and developments, Palgrave Macmillan, London 2005. Dobosz P., Dylematy konstrukcyjne samorządności terytorialnej w Polsce w kontekście przestrzegania przez państwo wymogów Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego, [in:] M. Ofiarska (ed.), Europejska Karta Samo- rządu Lokalnego a prawo samorządu terytorialnego, Uniwersytet Szcze- ciński Wydział Prawa i Administracji, Szczecin 2015, pp. 55-74. Fabre A., An Overview of Participatory Budgeting, Politics & Society, Paris 2015.

Gryczka M., Rola Internetu w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego, „Management and Business Administration. Central Europe” 2012, no. 2 (115), pp. 107-122. Hatuka T., Rosen-Zvi I., Birnhack M., Toch E., Zur H., The Political Premises of Contemporary Urban Concepts: The Global City, the Sustainable City, the Resilient City, the Creative City, and the Smart City, „Planning Theory & Practice” 2018, vol. 19, no. 2, pp. 160-179. Izdebski H., Od administracji publicznej do public governnace, „Zarządzanie Publiczne” 2007, no. 1. Izdebski H., Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Lexi- sNexis, Warszawa 2009. Izdebski H., Doktryny polityczno-prawne, Wolters Kluwer, Warszawa 2010. Izdebski H., Jednostki pomocnicze gminy, „Przegląd Naukowy Disputatio” 2012, vol. XIV. Jones R., Gammell E., The Art of Consultation. Public Dialogues in a Noisy World, Biteback Publishing Ltd., London 2009. Kisiel W., Prawo o ustroju samorządu terytorialnego: założenia gruntownej reformy, [in:] P. Kopyciński (ed.), Sprawne państwo. Propozycje zmian w funkcjonowaniu jednostek samorządu terytorialnego w Polsce, Uni- wersytet Ekonomiczny w Krakowie / Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków 2015. Knosala E., Współczesna nauka prawa administracyjnego. Cele i metody badawcze, [in:] J. Boć, A. Chajbowicz (eds.), Nowe problemy badawcze w teorii prawa administracyjnego, Kolonia Limited, Wrocław 2009. Mączyński M., Reforma ustroju samorządu terytorialnego: uwarunkowania, możliwości i konsekwencje zwiększenia samodzielności JST, [in:] P. Kopy- ciński (ed.), Sprawne państwo. Propozycje zmian w funkcjonowaniu jednostek samorządu terytorialnego w Polsce, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie / Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków 2015. Ostrom V., Tiebout C., Warren R., The Organization of Government in Metro- politan Areas. A Theoretical Inquiry, „American Political Science Review” 1961, no. 55. Quinn B., A New Position for Civil Society and Citizens, [in:] L. Schaap, H. Daemen (eds.), Renewal in European Local Democracies, Springer VS, Wiesbaden 2012. Rhodes R.A.W., Understanding Governance. Policy Network, Governance, Reflexivity and Accountability, Public Policy and Management, Maiden- head 1997. Ringeling A., Daemen H., Schaap L., The Dynamics of Democratic Learning, [in:] L. Schaap, H. Daemen (eds.), Renewal in European Local Democra- cies, Springer VS, Wiesbaden 2012. Röcke A., Framing Citizen Participation: Participatory Budgeting in France, Germany, and the United Kingdom, Palgrave Macmillan, New York 2014. Schmidt-Aßmann E., Ogólne prawo administracyjne jako idea porządku. Założenia i zadania tworzenia systemu prawnoadministracyjnego, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2011.

Sikora-Fernandez D., Smarter Cities in Post-socialist Country: Example of Poland, „Cities” 2018, vol. 78. Stępień M., Responsywna administracja publiczna, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008. Supernat J., Administracja publiczna w świetle koncepcji New Public Mana- gement. Uwagi wstępne, [in:] E. Ura (ed.), Jednostka, państwo, administracja – nowy wymiar, Mitel, Rzeszów 2004. Supernat J., Koncepcja sieci organów administracji publicznej, [in:] J. Zim- mermann (red.), Koncepcja systemu prawa administracyjnego, Wolters Kluwer, Warszawa 2006. Swianiewicz P., Krukowska J., Lackowska M., Kurniewicz A., Błędne rondo marginalizacji? Jednostki pomocnicze samorządu w zarządzaniu dużymi miastami, Elipsa Dom Wydawniczy, Warszawa 2013. Szymańska D., Lewandowska A., Korolko M., Cyfryzacja w miastach – idea, koncepcje i wdrożenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2019. Wampler B., A guide to participatory budgeting, [in:] A. Shah (ed.), Partici- patory budgeting, The World Bank, Washington 2007. Zimmermann J., Prawo administracyjne, Wolters Kluwer, Warszawa 2014. Legal Acts and documents: The European Charter of Local Self-Government, drawn up in Strasbourg on October 15, 1985 (Dz.U. 1994 nr 124 poz. 607). The Constitution of the Republic of Poland of 2 April 1997 (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483). Resolution of the Gdańsk City Council of 9 January 2019 on the appointment of the composition of the ad hoc Commission for the Reform of Auxiliary Units of the City of Gdańsk, https://www.gdansk.pl/download/2019- 01/121274.pdf/. Resolution of the Krakow City Council of June 26, 2019 on establishing the directions of action for the Mayor of the City of Krakow in the scope of initiating activities in the form of the District Future Forum together with the preparation of the final report, https://www.bip.krakow.pl/?dok_id=167- &sub_dok_id=167&sub=uchwala&query=id%3D24221&typ=u&metka=1/. EC Report entitled “Cities of the future – challenges, visions of the perspective”, https://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/- pdf/citiesoftomorrow/citiesoftomorrow_final_pl.pdf/. Webography: Kraków. 32 mln zł na budżet obywatelski 2020. Więcej pieniędzy na zadania dzielnicowe, https://dziennikpolski24.pl/krakow-32-mln-zl-na-budzet- obywatelski-2020-wiecej-pieniedzy-na-zadania-dzielnicowe/ar/c3-1483- 0194/.

100

Kateryna Savranska

Tightening Control: Media and Internet Censorship in the Russian Federation in 2018-2019

Nowadays, the media may be considered an integral part of the political system, since they play a central role in the communication of information, including that of political nature. New information technologies made the information publicly available to the masses throughout the world providing instant data transfer due to the lack of any state and administrative borders. Therefore, new media have altered the way of political communication, operations of the government institutions, as well as civic engagement. This has the effect of giving rise to legal relations that require the need for establishment of legal regulation of functioning of the media, including those in the Internet. However, legal framework is largely depended on social and political system, in which the media operate. For instance, liberal system implies the rights of civil society, pluralism of political power and freedom of speech, while authoritarian system is based on strong executive power that exercises supervision over all forms of social activity, investigates opposition and restricts any disruption of public order1. Siebert, Petter- son and Schramm, who tried to differentiate political organization of media systems in accordance with normative theories, support these considerations2. They considered a classification of conditions in which media can operate. The liberal theory refers to free media and pluralism

 MA Kateryna Savranska, PhD student, Doctoral School in the Social Sciences of Jagielloni- an University (Poland) / mgr Kateryna Savranska, Uniwersytet Jagielloński, e-mail: ksav- [email protected]  The article was created under the Mentoring Program of the Forum of Young Media Theorists and Communicologists of the Polish Communication Association / Artykuł powstał w ramach Programu Mentoringowego Forum Młodych Medioznawców i Komu- nikologów Polskiego Towarzystwa Komunikacji Społecznej. 1 M. Podolak, M. Żmigrodzki, System polityczny i jego klasyfikacje, [in:] M. Żmigrodzki, B. Dziemidok-Olszewska (ed.), Współczesne systemy polityczne, Warszawa 2013. 2 F. Siebert, T. Petterson, W. Schramm, Four Theories of the Press: The Authoritarian, Libertarian, Social Responsibility and Soviet Communist Concepts of What the Press Should Be and Do, Chicago 1956.

101

of opinions without the government interference3. The social responsibility theory invokes freedom of media, however, it provides for possible government oversight for media not serving the public good. The Soviet theory provides for the lack of private property and full control of the media by the government for the benefits of the people. Finally, the authoritarian approach defines that either publicly or privately owned media operate under the superiors‟ control4. In these conditions, media becomes the instrument to enhance authorities in the country, since the legitimacy for actions such as censorship or cancelation of license are justified and defined as protection of the people, and has to take prece- dence over the freedom of expression5. Many authors consider the Russian Federation an authoritarian state, because of a strong power of the president and the political elite, restrictions on civic participation, as well as tightening control over the media6. Since the media industry keeps pace with the global trends and operates online, certain restrictions also extended to this area. Thus, considering the last approach through the lens of digitalization in the media industry, it is worthwhile to recall the phenomenon of digital authoritarianism. It determines “the use of digital information technology by authoritarian regimes to surveil, repress, and manipulate domestic and foreign populations”7. In terms of Russian model of digital authoritarianism, it is important to mention that Russian superiors began the conquest of the Internet mainly by 1998. The adaption for the digital domain the surveillance technology (System of Operative-Search Measures) made it

3 D. Piontek, Normative media theories: the media in the new democracies, “Przegląd Politologiczny” 2016, no. 2. 4 R. Madhukar, H. Joshi, M. Joshi, E. Jainiti, R. Dubey, Sociology of media and communication, New Delhi 2018. 5 Ibidem. 6 See: J. Holzer, S. Balik, Postkomunistyczne reżimy niedemokratyczne. Badania nad przemianami teorii politycznej w okresie po transformacji ustrojowej, Kraków 2009; M. Słowikowski, Rozważania nad naturą reżimu politycznego współczesnej Rosji, [in:] S. Bieleń, A. Skrzypek (eds.), Rosja refleksje o transformacji, Warszawa 2010; L. Shevtsova, Russia‟s Hybrid Regime, “Journal of Democracy” 2001, no. 12(4); A. Bartnicki, Specyfika rosyjskiego autorytaryzmu, „Środkowoeuropejskie studia polityczne” 2011, no. 2; M. Lau- rinavičius, Putin‟s Russia: The Nature and Contradictions of the Regime, “Lithuanian Annual Strategic Review” 2015-2016, vol. 14. 7 A. Polyakova, C. Meserole, Exporting digital authoritarianism: the Russian and Chinese models, https://www.brookings.edu/research/exporting-digital-authoritarianism [12.08. 2019].

102

possible to monitor digital data of the Internet users8. The technology has been modified several times to take control of all possible data transmis- sion path and their content, including Internet traffic and telecom net- works9. One way to implement such a technological surveillance might be measures taken at the legislative level. There has been “a series of laws that de facto criminalize criticism of the government, legalize unfettered surveillance of citizens‟ online activities, and increase state control of the Russian internet” since 2000s10. However, systemic tightening control over the right to freedom of speech, access to information and confidenti- ality of correspondence has begun since 2012. In the context of authoritarian regime, such actions of the Russian government may be recognized as a sort of censorship. The research results of “Reporters without borders” on freedom of information show that situation has not changed considerably over the last five years11. Nowadays, Russia has the sad dis- tinction of ranking 149th (out of 180 countries) in the 2019 World Press Freedom Index due to latest legal regulations tightened control over media and the Internet12. The abovementioned issue of legislation has been frequently discussed in the media, civic and academic society. It is necessary to emphasize that criticism of Russian scientists is very restrained in relation to the adopted amendments to Federal laws regulating the media and the In- ternet13. Some works, on the contrary, support legislative changes, considering them as necessary measures to ensure national safety14. Howev-

8 Ibidem. 9 R. Morgus, The Spread of Russia‟s Digital Authoritarianism, [in:] AI, China, Russia, and the Global Order: Technological, Political, Global, and Creative Perspectives, 2018. 10 A. Polyakova..., Exporting digital authoritarianism... op. cit. 11 Reporters without borders, www.rsf.org/en/russia [12.08.2019]. 12 Ibidem. 13 N. Rozenberg, D. Belousova, Comparative analysis of internet freedom in Russia and the USA (according to Freedom House), “Science. Society. State” 2019, no. 7(2). 14 See: E. Tigranyan, “Antiterroristicheskiy paket” Yarovoy: reaktsiya rossiyskih i zarubezhnyih izdaniy, “Nauchnyie vedomosti BelGU. Ser. Gumanitarnyie nauki” 2018, no. 37 (1); I. Korshunov, Regulirovanie v internete: zaschita lichnosti ili ogranichenie svobodyi, “Izvestiya Sankt-Peterburgskogo gosudarstvennogo ekonomicheskogo universiteta” 2019; M. Rudik, D. Volkov, Spetsialnyie seti kak sredstvo rasprostraneniya ekstremizma, “Vest- nik Krasnodarskogo universiteta MVD v Rossii” 2017, no. 2(36).

103

er, some Western scholars consider the new amendments to Federal law as media and Internet censorship in Russian cyberspace15. Most of the works in this field draws attention to the social and political reasons for the adoption of laws that, to varying degrees, restrict freedom of speech in the country16. Among them are the following reasons: external information threats and alleged information warfare with the West, social protest against the Kremlin‟s policy and counteracting the outbreak of “colorful revolutions” in Russia. It is worth bearing in mind that due to the free access to information via Internet, as well as message exchange via social media citizens may gain information different from the government views. Therefore, it may be assumed that politicians need filtering the content of media, social networks and online media to maintain power. This requires a legal basis that will allow them to take public opinion under control. The aim of the article is to consider the content of changes in the legislation of Russia in the field of media and Internet media regulations in the last two years. At the outset, the article emphasizes the main provisions regarding the legal regulation of the media and the Internet. It then outlines the adopted amendments to the Federal laws that may have influenced freedom of expression in the country.

Methodology The study was conducted on the basis of doctrinal method of legal research, where the adopted amendments to the Federal laws that may have influenced freedom of expression within the country in past two years. Therefore, the research material was obtained in accordance with such criteria where the amendments:  modify laws of federal level;  should have passed between the beginning of 2018 and November 2019;

15 See: R. Ramesh, R. Raman, M. Bernhard, V. Ongkowijaya., L. Evdokimov, A. Edmundson, S. Sprecher, M. Ikram, R. Ensafi, Decentralized Control: A Case Study of Russia. For Net- work and Distributed Systems Security Symposium, 2020; M. Domańska, Zakneblować Runet, uciszyć społeczeństwo Kremlowskie ambicje „suwerenizacji” Internetu, www.osw. waw.pl [4.12.2019]. 16 Ibidem; G. Asmolov, Welcoming the Dragon: The Role of Public Opinion in Russian Internet Regulation, “Internet Policy Observatory” 2015; G. Simons, D. Strovsky, Censor- ship in Contemporary Russian Journalism in the Age of the War Against Terrorism. A Historical Perspective, “European Journal of Communication” 2006, no. 21(2).

104

 refer to media and Internet regulations;  contain preconditions to restrictions of freedom of expression and information. The following section describes the obtained results with reference to prerequisites to the adoption of the discussed amendments.

Review of legislative changes Applied changes concern access restrictions of websites containing inappropriate content and refer to addition to extremist information, foreign agents, fake news, disrespect for authorities, as well as counter- terror and public safety measures, and sovereign Internet. However, with view to understanding the latest changes, it is important to consider some relevant assumptions. The amendments to Federal law “On information, information technology and information protection” in December 2013 allow Federal Service for Supervision of Communications, Information Technology and Mass Media (abbreviated as Roskomnadzor) upon request of the Prose- cutor General or his deputies without a court to block Internet resources appealing for extremism and mass riots17. The empowerment of Ros- komnadzor began with the Federal law of 28 July 2012, adjusting the Federal law “On information” regarding restrictions and resumptions of access to information distributed via the Internet18. This led to the creation of the „Unified Register of Prohibited Websites” – a database of websites containing information prohibited for distribution in Russia. Thus, once a website containing prohibited information is included in the registry, the hosting provider must inform the website owner about the need to delete such information within 24 hours. The website can be excluded from the registry database in case of the removal of prohibited information. Otherwise, the access to the website may be blocked. Back to the changes applied in December 2013, the access to the online outlet also should be restored after removal of an inappropriate information. However, the only difference is the immediate restriction of access to such websites before notifying their owners. It is worth men- tioning that this law severely limits constitutional rights and freedoms of citizens, for the contained provisions may be called a censorship prohib-

17 Federalnyiy zakon №398-FZ, www.publication.pravo.gov.ru [30.12.2013]. 18 Federalnyiy zakon №139-FZ, www.publication.pravo.gov.ru [28.07.2012].

105

ited by Article 29 (part 5) of the Constitution. Partly because the legislation impeded the work of VPN services and anonymizers to avoid the possibility of bypassing blocked and restricted websites19. It has therefore decided to prosecute them for ignoring the law under the applied amendment to Administrative law in June 201820. There were also attempts to establish liability for dissemination of extremist information in the Internet (including publications and re- posts) in 201421. The amendment provided for monetary penalties, forced labor or imprisonment of up to five years. As the document fails to distinguish between intentional and unintentional dissemination of extremist information, in 2018 the President of the Russian Federation introduced a bill mitigating responsibility for such actions on the Internet in order to adjust legislation22. It is important to mention that the acts apply retro- spectively that means the review of existing cases. Therefore, there is thus far a fine of 10 thousand to 20 thousand rubles, mandatory work for up to 100 hours or administrative arrest for up to 15 days for dissemination of extremist information. However, one can face imprisonment for a period of two to five years in the case of recurring such activity within a year. In 2017 Russian legislation adopted an act on “foreign agents” that allows the Russian Ministry of Justice to call any foreign media as foreign agents if they are not registered in Russia and the source of their financing comes from abroad23. Furthermore, limitations and obligations of foreign media agents and their liability are regulated on the basis of provisions for non-profit organizations. This means the entities are object to provide information on their activities, funds and audit. A new amendment to the foreign agents‟ act was suggested in November 201924. Ac- cording to the proposed amendments, each individual (both Russians and foreigners) can be recognized as a media “foreign agent” if they dis- seminate information and are funded from abroad. These changes oblig- es the media and individuals to indicate that the information is created

19 Rossiyskaya gazeta, https://rg.ru/2017/11/01/vstupil-v-silu-zakon-o-zaprete-anonimaj zerov.html [1.11.2017]. 20 Federalnyiy zakon №155-FZ, http://publication.pravo.gov.ru [27.06.2018]. 21 Federalnyiy zakon №179, http://publication.pravo.gov.ru [28.06.2014]. 22 Federalnyiy zakon №519-FZ, http://publication.pravo.gov.ru [27.12.2018]; Federalnyiy zakon №521-FZ, http://publication.pravo.gov.ru [27.12.2018]. 23 Federalnyiy zakon №327-FZ, https://publication.pravo.gov.ru [25.11.2017]. 24 Zakonoproekt №345523-7, https://sozd.duma.gov.ru/bill/345523-7 [8.11.2019].

106

(also online) by a foreign media entity acting as a foreign agent. In case of any violations, an authorized body may restrict the access to the media outlet. It is important to note that the authorized body has included only 10 media entities, most of which are American25. Thus, one could speak of targeted choice of censorship's object. In March, 2019 legislators adopted two amendments. The first one forbids disseminating of false information in the media and Internet that “pose a threat to the social order, health or life of citizens, and critical infrastructure”26. According to the legislature, failure to comply with these regulations may result in financial penalties of 30,000 to 1.5 million rubles. The second one provides for restrictions on access to information “offending public morality and human dignity” and “expressing disrespect for society, the state, state symbols, the Constitution or bodies exer- cising state authority in the Russian Federation”27. Access to such a re- source can be limited for infringement of the provisions until the author removes indecent information. Moreover, the person who published this statement will face a fine (from 30,000 to 1.5 million rubles) or administrative arrest for up to 15 days. Similar act amending the Federal laws “On the Enforcement Proceedings” and “On Information” was adopted in April 2018. It authorizes court bailiffs to make an order limiting access to the information online that “discredit the honor and dignity of a citizen or business reputation of a legal entity” in case of refusal to delete this in- formation28. For this, Russian legislation also provides for criminal and administrative liability for “malicious non-enforcement” of a court deci- sion29. It should be noted that the above-mentioned amendments are of a general nature, for lawmakers do not give precise definitions of what may be considered a false information or insult. Hence, one can assume that there is a probability of arbitrary interpretation of the definitions and flexible application of provisions depending on the purposes of those authorized to implement restrictions. This may lead to punishment of

25 Ministerstvo yustitsii RF, https://minjust.ru/ru/deyatelnost-v-sfere-nekommercheskih- organizaciy/reestr-inostrannyh-sredstv-massovoy-informacii [15.11.2019]. 26 Federalnyiy zakon №27-FZ, http://publication.pravo.gov.ru [18.03.2019]. 27 Federalnyiy zakon №30-FZ, http://publication.pravo.gov.ru [18.03.2019]. 28 Federalnyiy zakon №102-FZ, http://publication.pravo.gov.ru [23.04.2018]. 29 Federalnyiy zakon №348-FZ, http://publication.pravo.gov.ru [2.10.2018].

107

citizens for any form of criticism of the state apparatus or any suspicion of creating a threat to social order. Other important changes apply to Yarovaya law. The legal act refers to a counter-terrorism law and separate laws regulating additional counter-terror and public safety measures. Most of the act‟s amendments including penal provisions on extremism and terrorist activity, as well as restrictions on missionary work, were enacted in July 201630. However, the innovations concerning communication and Internet regulations entered into force two years later. According to the Article 13, telecom providers must store the content of voice calls, SMS, images and text messages for a period of 6 months and the metadata on them for 3 years. Furthermore, pursuant to the new amendments in April 2018 they are required to store Internet traffic of users for the last 30 days during six months31. Companies should increase storage volume by 15% every year during five years. Data deletion is possible only after six months. Moreo- ver, in accordance with the law, Internet and telecom companies are obliged to disclose these communications, metadata and other necessary information to authorities (including Federal Security Services) on request and without a court order. The most striking illustration might be failed efforts to block the “Telegram” messenger because of the refusal of its owner (Pavel Durov) to allow government access to the platform‟s encrypted data32. In view of the foregoing, it can be assumed that the law has significant deficiencies. Among them are at least the costs of companies for the purchase of equipment needed to store large databases; the weakening of guarantees of constitutional rights of citizens associated with the inviolability of personal life; and a threat to information security due to the accumulation and storage of huge databases of personal information of citizens of the country33. One of the most essential modification of the Internet regulation in 2019 refers to the Federal law amending legislation “On information” and “On connection”34 that is set to come into effect on November 1, 2019.

30 Federalnyiy zakon, №374-FZ, https://rg.ru/2016/07/08/antiterror.html [6.07.2016]. 31 Postanovlenie Pravitelstva Rossiyskoy Federatsii №445, http://pravo.gov.ru [2.04.2018]. 32 Meduza, https://meduza.io/cards/v-rossii-snova-hotyat-vzyat-pod-kontrol-internet-a- kak-tam-paket-yarovoy-rabotaet [23.04.2019]. 33 Sovet pri Prezidente Rossiyskoy Federatsii po razvitiyu grazhdanskogo obschestva i pravam cheloveka, http://president-sovet.ru/presscenter/news/read/3151 [26.04.2016]. 34 Federalnyiy zakon №90-FZ, http://publication.pravo.gov.ru [01.05.2019].

108

The document provides for creation of an independent backup infrastructure supposing to help ensure the smooth operation of the Russian Inter- net segment in case of external threats. Therefore, the legislation defines rules for routing traffic, organizes monitoring of their compliance, and creates the opportunity to minimize the transfer of domestic data abroad35. It is worth noticing that Roskomnadzor may be endowed with greater power since the law provides for centralized traffic management under threats to the stability, security and integrity of the Internet. In peacetime, telecom operators will continue to control traffic and block prohibited content. Furthermore, according to the document Roskom- nadzor should create a national domain name system changing website names into network addresses. Coordination of domain names will be carried out by a NGO alongside with Roskomnadzor to form the Russian national domain zone. The law also introduces the need for regular exercises to identify threats and work out measures to restore the efficiency of the Russian Internet. This might led to a malfunction in form of losing Internet access. Although telecom operators can raise claims to the work of technical means of countering threats, the legislation eliminates the possibility to prosecute those responsible for the disruptions. Based on the foregoing, the law may raise concerns for several reasons. Firstly, the legislators present unclear intentions towards the purposes of the law. The explanatory note to the Federal act states that the bill was enacted by “invoking the aggressive nature” of the U.S. National Cybersecurity Strategy of 201836. This is attributed to “the principle of preserving peace through strength”, “unproven allegations of hacker attacks” and “penalties” for these actions by USA. Although the National Cybersecurity Strategy of the United States of America indeed describes the need of preservation of peace and deterrence of adversaries, the document does not call for offensive measures37. On the contrary, they stipu- late enhance defense capabilities in the face of emerging cyber threats to

35 Gosudarstvennaya duma, http://duma.gov.ru/news/44676 [1.05.2019]. 36 Ofitsialnyiy otzyiv Pravitelstva RF na proekt zakona №608767-7 “O vnesenii izmeneniy v nekotoryie zakonodatelnyie aktyi Rossiyskoy Federatsii”, http://sozd.duma.gov.ru/ download/DA8B338A-2435-4426-9BE0-085D02BC5D1A [1.02.2019]. 37 SEAL of the President of the United States, National cyber strategy of the United States of America, https://www.whitehouse.gov/wp-content/uploads/2018/09/National-Cyber- Strategy.pdf [1.09.2018].

109

global and American security. Secondly, despite the frequent reference of potential threats to the Russian segment of the Internet, a complete list of these threats was not provided. Thirdly, there may be concerns about gradual tightening of legislation in the field of media regulation and the Internet. Since it is not clear, for instance, whether previous failures in blocking “Telegram” messenger since April 2018, neglect of the prohibi- tion to use of VPN services and anonymizers, as well as some social and political aspects like protests and rating downgrades of the state apparatus could serve as a prerequisite to the law adoption38. Hence, it may be questioned what the guarantees are that the government will not abuse the law for their own purposes. Finally, technical side of this issue is also not clear. Deep packet inspection (DPI) technology used to filter the contents of network packets, as well as to prioritize traffic might lead to a slowdown in communication networks and disruption of network activities. On the one hand, such inconvenience can lead to complete control by the government. On the other hand, they can contribute to the losses of companies, which ultimately can impede the development of digitalization and technological innovation. These shortcomings were indicated in the amendments to the bill during its consideration, but they were not taken into account in the final version39.

Conclusions Authoritarian media theory reflects that the changes in the legislation of the Russian Federation in the field of media and Internet regulations in the last two years may be restrictive, for they indicate the tendency tightening the freedom of expression in the country. The research results emphasize the significant restrictions on constitutional rights of the citizens being a response of the authorities to the political and social aspects in form of mounting public dissatisfaction regarding worsening economic situation in the country. It is worth bearing in mind that the

38 A. Prokopenko, Zakon o suverennom runete. Kak on voznik i k chemu privedet, https://carnegie.ru/commentary/78928 [18.04.2018]. 39 Zaklyuchenie otvetstvennogo komiteta (Komitet Gosudarstvennoy Dumyi po informat- sionnoy politike, informatsionnyim tehnologiyam i svyazi), http://sozd.duma.gov.ru/ download/5207AA94-73ED-47B4-98C1-D81B89A63F97 [7.02.2019]; Ofitsialnyiy otzyiv Pravi- telstva RF na proekt zakona №608767-7 “O vnesenii izmeneniy v nekotoryie zakonodatelnyie aktyi Rossiyskoy Federatsii”, http://sozd.duma.gov.ru/download/DA8B3 38A-2435- 4426-9BE0-085D02BC5D1A [7.02.2019].

110

efforts of the government to maintain status quo within the country are believably based on Chinese model of digital censorship, which provides for “a state-controlled Internet and unprecedented high-tech repres- sion”40. For lack of necessary infrastructure and financial resources the Russian officials, however, sets a repressive legal regime, as well as intim- idates companies and civil society. Nevertheless, this approach enables the Russian authoritarians to enhance the regime and oppress any opposition. It leaves open the question of what will be the further technological development of the country under such conditions.

Bibliography Asmolov G., Welcoming the Dragon: The Role of Public Opinion in Russian In- ternet Regulation, “Internet Policy Observatory” 2015. Bartnicki A., Specyfika rosyjskiego autorytaryzmu. „Środkowoeuropejskie studia polityczne” 2011, nr 2. Domańska M., Zakneblować Runet, uciszyć społeczeństwo. Kremlowskie ambicje „suwerenizacji” Internetu, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/ ko- mentarze-osw/2019-12-04/zakneblowac-runet-uciszyc-spoleczenstwo- kremlowskie-ambicje/. Holzer J., Balik S., Postkomunistyczne reżimy niedemokratyczne. Badania nad przemianami teorii politycznej w okresie po transformacji ustrojowe, Kra- ków – Nowy Sącz 2009. Korshunov I.L., Regulirovanie v internete: zaschita lichnosti ili ogranichenie svobodyi, “Izvestiya Sankt-Peterburgskogo gosudarstvennogo ekonomicheskogo universiteta” 2019. Laurinavičius M., Putin‟s Russia: The Nature and Contradictions of the Regime. “Lithuanian Annual Strategic Review”, 2015-2016, vol. 14. Madhukar R.K., Joshi H., Joshi M., Jainiti E., Dubey R., Sociology of media and communication, Vikas, New Delhi 2018. Morgus R., The Spread of Russia‟s Digital Authoritarianism. In: AI, China, Rus- sia, and the Global Order: Technological, Political, Global, and Creative Per- spectives. Department of Defense of the United States of America, Joint Chiefs of Staff, 2018. Piontek D., Normative media theories: the media in the new democracies, “Prze- gląd Politologiczny” 2016, no 2. Podolak M., Żmigrodzki M., System polityczny i jego klasyfikacje, [in:] M. Żmi- grodzki, B. Dziemidok-Olszewska (eds.), Współczesne systemy polityczne, PWN, Warszawa 2013. Polyakova A., Meserole C., Exporting digital authoritarianism, https://www. brookings.edu/research/exporting-digital-authoritarianism/.

40 A. Polyakova, Exporting digital authoritarianism..., op. cit.

111

Ramesh R., Raman R., Bernhard M., Ongkowijaya V., Evdokimov L., Edmundson A., Sprecher S., Ikram M., Ensafi R., Decentralized Control: A Case Study of Russia, For Network and Distributed Systems Security Symposium 2020. Rozenberg N.V., Belousova D.A., Comparative analysis of internet freedom in Russia and the USA (according to Freedom House), “Electronic scientific journal “Science. Society. State” 2019, no. 7(2). Rudik M.V., Volkov D.V., Spetsialnyie seti kak sredstvo rasprostraneniya ekstremizma. “Vestnik Krasnodarskogo universiteta MVD v Rossii” 2017, no. 2(36). Shevtsova L., Russia‟s Hybrid Regime, “Journal of Democracy” 2001, no. 12(4). Siebert F.S., Petterson T., Schramm W., Four Theories of the Press: The Authori- tarian, Libertarian. Social Responsibility and Soviet Communist Concepts of What the Press Should Be and Do, Chicago 1956. Simons G., Strovsky D., Censorship in Contemporary Russian Journalism in the Age of the War Against Terrorism. A Historical Perspective. „European Jo- urnal of Communication” 2006, no. 21(2). Słowikowski M., Rozważania nad naturą reżimu politycznego współczesnej Rosji, [in:] S. Bieleń, A. Skrzypek (eds.), Rosja refleksje o transformacji, ASPRA-JR, Warszawa 2010. Tigranyan E.A., “Antiterroristicheskiy paket” Yarovoy: reaktsiya rossiyskih i zarubezhnyih izdaniy, “Nauchnyie vedomosti BelGU. Ser. Gumanitarnyie nauki” 2018, no. 37(1).

112

Taras Polovyi

Маргіналізація білоруського націоналізму в російських інтернет-ЗМІ (на прикладі lenta.ru та regnum)

„Национализм можно сравнить с джинном, выпущенным из бутылки. Он поднимает голову в Белоруссии из-за влияния Украины”.

Cенатор Ігорь Морозов газета „Взгляд”

Упродовж останніх років у середовищах білоруських і російсь- ких публіцистів, журналістів та науковців спостерігається значне пожвавлення інтересу до теми націоналізму в Республіці Білорусь. У період 1990-х – початку 2000-х років націоналізм в Білорусі, за визначенням російського дослідника проблем націоналізму Максі- ма Кірчанова, – належав до числа політично невидимих факторів1, а сам проект побудови національної держави пропонований націо- налістичними силами став неактуальним і поступився місцем про- російському. Після подій в Україні 2014 р. та зростання економічного і по- літичного тиску на Білорусь зі сторони Росії, поступово зазнали змін підходи білоруської влади до питання національної ідентичності, символів, мови та історії. Це дало підстави говорити про виникнен- ня феномену так званої „м‟якої білорусизації”, яку директор Білору- ського інституту стратегічних досліджень (BISS) Пьотр Рудковскі назвав: „ідеологією Білорусі в період російсько-українського конф-

 dr Taras Polovyi, Narodowy Uniwersytet „Politechnika Lwowska” (Ukraina) / Тарас Польовий, кандидат політичних наук, Kафедра міжнародна інформація, Національ- ний університет „Львівська політехніка”, e-mail: [email protected] 1 М. Кирчанов, Основные тенденции развития белорусского национализма во вто- рой половине 2010-х годов, „Вестник ВГУ. Серия: История. Политология. Социо- логия” 2019, №3, c. 67.

113

лікту”2. „М‟яка білорусизація” значним чином орієнтується на зміц- нення національної ідентичності, позначення розбіжності білорусь- ких інтересів від російських, перегляд історичного міфу, який підк- реслює відмінність білоруської історії від російської та позиціону- ється як альтернатива проросійським наративам всередині Білорусі. Варто, однак, зауважити, що зі сторони держави, даний про- цес має неоднозначний і непослідовний характер. Це дає підстави розцінювати його, радше, як обережну спробу внутрішньої консолі- дації навколо президента в умовах зовнішньої загрози та показового дистанціювання від Росії, аніж, як цілеспрямовану політику скеро- вану на розвиток і зміцнення національної свідомості громадян. Звернення до національних символів, історії та культури нега- тивно сприймаються російською стороною і трактується, як проти- ставлення „російськості” та відхід від так званого „русского міра”. У результаті, в російських інтернет-ЗМІ почали з‟являтися матеріа- ли, головною темою яких стала проблема ущемлення російської мо- ви в Білорусі, а також критика будь-яких проявів білоруського наці- оналізму. При цьому, збільшення кількості критичних матеріалів підпорядковане певній закономірності. Зростання антибілоруської риторики стало виразником загострення міждержавних відносин, зокрема, реакцією Росії на пом‟якшення відносин Білорусі із ЄС та США та наростання розбіжностей у російсько-білоруських відноси- нах. До прикладу, стосовно проблеми створення союзної держави Росії і Білорусі. Як відзначає білоруський науковець Александр Ко- сов, тема білорусько-російських протиріч актуалізується в ЗМІ РФ у періоди загострення міждержавних, нафтогазових, торгових чи ін- ших суперечок, що сприяє формуванню у росіян ще одного негатив- ного стереотипу щодо білорусів3. Згадана активність російських ЗМІ стала частиною інформа- ційної кампанії, ініційованої російською стороною, проти Республі-

2 P. Rudkouskі, Soft Belarusianisation. The ideology of Belarus in the era of the Russian- Ukrainian conflict, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/commentary_253-tv.pdf [20.04.2020]. 3 А. Косов, Ocвeщeниe coвpeмeнных poccийcкo-бeлopуccких oтнoшeний в cредствах массовой информации Рoccии, [в:] Наука – образованию, производству, экономике, Материалы 72-й регион. науч.-практ. конф. преподавателей, науч. сотрудников и аспирантов (Витебск, 20 февраля 2020 г.), ВГУ им. П.М. Машерова, Витебск 2020, c. 256.

114

ки Білорусь. Якщо раніше очевидна дезінформація та напади росій- ських ЗМІ на Білорусь були лише спорадичними і притаманними окремим маргінальним інтернет-ЗМІ, то, як зазначають автори про- веденого в серпні – листопаді 2016 р. моніторингу антибілоруської дезінформації і пропаганди в російських онлайн-ЗМІ, наукові спів- робітники центру EAST Андрей Єлісєєв та Вєроніка Лапутська, за останні місяці ряд російських інтернет-ЗМІ почали публікувати де- далі більше шовіністичних матеріалів, що відзначають зростання націоналістичних та антиросійських настроїв в республіці, містять принизливі твердження про білоруську державу, білоруський народ, мову, культуру та відкрито ставлять під сумнів суверенітет Білорусі4. Слід, також, відзначити, що нові технологічні можливості та готов- ність Росії витрачати великі суми грошей на пропагандистські мані- пуляції викликають реальну загрозу для світової спільноти, особли- во для сусідів РФ, таких як Україна та Республіка Білорусь5. Свідчен- ням чого є розгалужена мережа пропагандистських інтернет-ЗМІ. Одними із найпопулярніших російських ресурсів, на яких ро- зміщена значна кількість текстів присвячених темі білоруського націоналізму є Lenta.ru та Regnum, аналіз матеріалів яких здійснено у даній статті. Електронне періодичне видання Lenta.ru – одне з найпопуля- рніших російських новинних інтернет-ресурсів, яке висвітлює внут- рішньо-російські та події в світі. Білоруська тематика (як і україн- ська) розміщена в розділі „Бывший СРСР”. Відповідно до статистич- них даних за березень 2020 р., кількість переглядів ресурсу склала більше 598,7 млн. і 76 млн. відвідувачів6. Regnum – російське федеральне інформаційне агентство, яке розповсюджує новини про події в Росії і закордоном та публікує коментарі на теми соціально-політичного спрямування. За даними

4 А. Yeliseyeu, V. Laputska, Anti-Belarus disinformation in Russian media: Trends, features, countermeasure, EAST Center, December 2016, http://east-center.org/wp- content/uploads/2016/12/EAST-Media-Review.pdf [20.04.2020]. 5 I. Hurak, Political myths propagated by the Russian Federation in Ukraine, „Wschód Europy. Studia Humanistyczno-Społeczne” 2017, vol. 3(2), s. 13. 6 Звіт: основні показники відвідуваності, https://www.liveinternet.ru/stat/lenta.ru/ index.html?period=month [20.04.2020].

115

порталу LiveInternet.ru за березень 2020 р., кількість переглядів ре- сурсу склала майже 51,6 млн., а кількість відвідувачів – 20,4 млн7. Критерієм відбору джерел дослідження слугували їх масовість аудиторії та наявність статей присвячених темі білоруського націо- налізму. Такий підхід дозволив репрезентувати медійне бачення окремими російськими інтернет-ЗМІ проявів націоналізму в Білору- сі, а саме, намагання маргіналізувати дане явище та провести пара- лелі та аналогії з Україною. Вартим, на наш погляд, уваги є факт, що на цих ресурсах відносно Білорусі вживається назва „Белоруссия” тоді як офіційна назва держави закріплена в конституції – „Респуб- лика Беларусь” (Беларусь)8. Як показує моніторинг окремих публікацій на ресурсах Len- ta.ru та Regnum, загострення антибілоруської риторики, яку можна розцінювати як повноцінну інформаційну агресію, збіглося в часі із активними військовими діями в Україні, що мали гібридний харак- тер. А інформаційна війна є одним із елементів гібридної війни, яка починається саме із інформаційної агресії. Хронологічно, на вказаних ресурсах тема націоналізму в Біло- русі починає з‟являтися ще у 2014 р. Публікація „Лукашэнка – наш прэзідэнт”: белорусская власть заключает союз с националиста- ми”, у якій говориться, що проукраїнська позиція білоруської влади в питаннях Криму і Донбасу та пропаганда білоруської мови та істо- рії, зумовили зближення президента Александра Лукашенка із наці- оналістами. Автором відзначено, що „якщо Москва вважатиме за краще не помічати процеси, які відбуваються в Білорусі і буде про- довжувати справно спонсорувати режим Лукашенка, який стрімко „націоналізується”, то перетворення ще однієї „братньої республіки” у відверто антиросійську державу не змусить себе довго чекати”9. Активніше тема білоруського націоналізму продовжує з‟явля- тися у 2015-2016 рр.10 Каталізатором цього стали воєнні дії в Україні

7 Звіт: основні показники відвідуваності, https://www.liveinternet.ru/stat/regnum. ru/index.html?period=month [20.04.2020]. 8 Конституция Республики Беларусь, http://pravo.by/pravovaya-informatsiya/normativnye-dokumenty/konstitutsiya-respubliki-belarus/ [20.04.2020]. 9 К. Аверьянов-Минский, „Лукашэнка – наш прэзідэнт”: белорусская власть заклю- чает союз с националистами, https://regnum.ru/news/polit/18618.html [2.04.2020]. 10 К. Аверьянов-Минский, Почему российские „патриоты” оправдывают белорус- ский национализм?, https://regnum.ru/news/polit/1951084.html [20.04.2020]; Idem,

116

та частковий перегляд білоруською владою ставлення до національ- них символів та державної ідеології. У цей час опубліковано перші матеріали у яких говорилося про прояви націоналізму в республіці та участь білоруських добровольців у воєнних діях на території Укра- їни. У статті „Второй Белорусский фронт” опублікованій в січні 2016 р. на ресурсі Lenta.ru, акцентується увага на активізацію добро- вольчих об‟єднань націоналістів та відзначається, що війна на Дон- басі дала поштовх поширенню в республіці національної риторики. Вказано, що „влада Білорусі взяла на озброєння історичні символи, які традиційно використовувалися націоналістично налаштованою опозицією і раніше знаходилися під негласною забороною”. Станом на той період часу, автором зазначено, що „відкрита пропаганда націоналістичних гасел і екстремізму в Білорусі поки що радше ви- няток, ніж правило”11. 21 листопада 2016 р. на ресурсі Regnum опубліковано велику статтю під назвою „Общерусская культура как основа белорусской идентичности”, ключова думка якої зводиться до фрази, що „запере- чувати приналежність Білорусі до загальноросійського світу – озна- чає заперечувати власну білоруську історію”12. У тексті, з-поміж ін- шого, ідеться, також про те, „що ніякого білоруського націоналізму в республіці не існує. Насправді під виглядом білоруського націона- лізму, чи так званого литвинства, прихована польсько-шляхетська камарилья, метою якої є перетворення Білорусі у східні креси Поль- щі”13. Згодом, із погіршенням білорусько-російських відносин, по- в‟язаними, зокрема, з черговою нафтовою кризою та проблемами російсько-білоруської інтеграції, білоруський націоналізм став об‟єк- том жвавого інтересу авторів Lenta.ru та Regnum. У окремих публі- каціях цього періоду не лише дискредитується, а й ставиться під

Лживый антисоветизм белорусских националистов, https://regnum.ru/news/polit/ 1919334.html [20.04.2020]. 11 П. Юринцев, Второй белорусский „фронт”. В республике активизировались доб- ровольческие объединения националистов, https://lenta.ru/articles/2016/01/19/vikovanka/ [20.04.2020]. 12 Л. Криштапович, Общерусская культура как основа белорусской идентичности, https://regnum.ru/news/society/2207768.html [20.04.2020]. 13 Ibidem.

117

сумнів чи відкидається сам факт існування незалежної білоруської держави. Такий дискурс співзвучний із завданнями, які на думку ря- ду дослідників, спрямовані на дестабілізацію і дискредитацію самої концепції таких держав як Білорусь чи Україна та закріплення за ними іміджу failed state (провальних держав)14. Характерним для та- ких публікацій є використання риторики спрямованої на дискреди- тацію самої ідеї існування незалежної Білорусі, білоруського народу, як окремого етносу, носія власних цінностей та символіки, які підк- реслюють національну приналежність: „«білорусизатори» – руй- нівники цивілізаційної єдності білорусів і росіян, оскаженілі мовні русофоби і злісні противники Союзної держави, а, відповідно, руйні- вники і білоруської ідентичності. Їх можна назвати «білорусизатор- ськими» бандерівцями”15. Зазначимо, що просування у згаданих інтернет-ЗМІ міфу про „білоруських націоналістів-русофобів” є іден- тичним із підтримкою теми про „агресивних українських нацистів”. Чимала увага звертається на проблему білоруської мови16, ак- центується на переслідуванні за вживання російської мови в Білору- сі, стверджується, що „принципова «білоруськомовність» в перева- жній більшості випадків свідчить про цілком визначені політичні погляди носія”17. У публікаціях констатується, що „влада Білорусі проводить політику насильницької «білорусизації», переслідуючи противників насаджування «мови»”18. Наприклад, відсутність топо- німіки або реклами російською мовою позиціонується авторами публікацій, як кроки спрямовані на знищення російської мови в Білорусі19. Крім того, просувається ідея поділу білорусів на білору-

14 Belarus Security Blog, Рабочая поездка в Черновцы, https://bsblog.info/rabochaya- poezdka-v-chernovcy/ [20.04.2020]. 15 „Белорусизаторы” разрушают цивилизационное единство белорусов и русcких”, https://regnum.ru/news/2804878.html [20.04.2020]. 16 Д. Плотников, „Чтоб не поняли москали”. Белорусские националисты воюют с русским языком. Почему Лукашенко им не мешает?, https://lenta.ru/articles/ 2020/02/18/kulturkampf/ [20.04.2020]; Idem, Мовный приговор. Пока Лукашенко говорит о дружбе с Россией, белорусов штрафуют за русский язык, https://lenta. ru/articles/2019/08/14/belorussization/ [20.04.2020]. 17 В. Зотов, Не опять, а мова. Повторит ли Белоруссия путь Украины, запрещая русский язык, https://lenta.ru/articles/2017/07/01/mova/ [20.04.2020]. 18 Программистку из Минска оштрафовали за „оскорбление языка”, https://regnum.ru/news/polit/2865683.html [20.04.2020]. 19 Уничтожение русского языка в Белоруссии – плевок в лицо белорусскому народу, https://regnum.ru/news/society/2576004.html [20.04.2020].

118

ськомовних і російськомовних, яких намагаються протиставляти одні одним: „За рахунок російськомовних платників податків офор- млена зовнішня реклама „рідної мови” – рідною мовою влада Біло- русії називає мову лінгвістичної меншості”20. Слід відзначити, що така політтехнологія уже була апробована в Україні і, цілком імовір- но, може бути застосована відносно Білорусі. Загалом, будь-які прояви національної ідентичності відобра- жаються авторами Lenta.ru та Regnum у негативному світлі. Зокре- ма, зростання популярності білоруського національного одягу та орнаменту, на переконання авторів статей, свідчать про те, що „бі- лоруський націоналізм розвивається за українським взірцем, про що, з-поміж іншого, свідчать щорічні „Дні вишиванок”, які відбува- ються в Білорусі за підтримки влади”21. „Українські „свідомі” від бі- лоруських „свядомих” принципово нічим не відрізняються. Та ж ру- софобія, та ж містечковість і багато іншого – аж до „днів вишиван- ки”. Різниця в орнаментах „вишиванок”, перетворених в елемент по- літичного культу, говорять не стільки про розбіжності, скільки про спільність політтехнологій, застосовуваних і в Україні, і в Білорусі”22. При цьому, відповідальність на зростання націоналістичних тенденцій та „насаджування” політики „білорусизації” покладається на президента Александра Лукашенка „лейтмотивом націоналісти- чної риторики якого після 2014 р. стала фраза „ми нє русскіє, ми бе- лорусскіє”23. Підтримуючи необхідність впровадження „здорового націоналізму”24, президент Білорусі вдався до так званого ідеологіч- ного маневру. Одним із виявів чого стала зміна підходу білоруської влади до відзначення подій загальнодержавного масштабу. Наприклад, заборона проведення в Мінську 9 травня 2018 р. проросійської акції „Бессмертный полк” та заміна її схожою за фо-

20 Ibidem. 21 П. Юринцев, Тянет на красное, https://lenta.ru/articles/2016/05/06/vishivanka/ [20.04.2020]; В. Зотов, Батькины нацисты. Белорусские правые зачищают страну от России. Лукашенко не против, https://lenta.ru/articles/2018/04/03/belonazi/ [20.04.2020]. 22 С. Артеменко, В Белоруссии легально прославляют гитлеровских пособников, https://regnum.ru/news/society/2832872.html [20.04.2020]. 23 Д. Плотников, Мовный приговор. Пока Лукашенко говорит о дружбе с Россией, белорусов штрафуют за русский язык, https://lenta.ru/articles/2019/08/14/belorussization/ [20.04.2020]. 24 Лукашенко выступил за „здоровый национализм” в учебниках, https://gazetaby. com/post/lukashenko-vystupil-za-zdorovyj-nacionalizm-v-uchebnikax/ [20.04.2020].

119

рматом офіційною акцією „Беларусь помнит”, в якій взяв участь президент Білорусі Александр Лукашенко. Російська сторона в своїй заяві звинуватила білоруське керівництво у „націоналізмі”, підтрим- ці колаборантів та розділенні білоруського, російського і інших на- родів СРСР, які разом боролися проти німецько-фашистських загар- бників25. Резонансний ефект в російських ЗМІ, в тому числі на Len- ta.ru та Regnum, мало проведення 25 березня 2018 р. в Мінську „Дня Волі”, відзначення 100-річчя проголошення Білоруської народної республіки, яке до цього мало виражений антивладний характер і придушувалося білоруською владою. Зміна ставлення до відзначе- ння „Дня Волі”, сприяння в організації заходів „по суті окреслило кардинальну відмінність відносин правлячого режиму і прихильни- ків націоналістичних рухів”26. На сайті Lenta.ru опубліковано велику критичну статтю „Ба- тькины нацисты. Белорусские правые зачищают страну от Рос- сии. Лукашенко не против”, присвячену відзначенню „Дня Волі” 2018 р. в Мінську. Показово, білорусів, що відзначали цю подію на- звано „батькиними нацистами”. При цьому, у посиланні на статтю міститься слово „belonazi” („nazi” – нацисти, а не націоналісти). Це є характерним для такого штибу публікацій, оскільки, внаслідок маніпуляції і підміни понять між цими словами, фактично, ставить- ся знак рівності. У статті нав‟язується, типова для таких публікацій думка про те, що білоруська влада пішла на союз із націоналістами „необандерівцями” та „нацистами”27, які стали визначати вектор розвитку суспільства, а їх установки усе глибше проникають в дер- жавну ідеологію28. Крім того, прогнозується, що при збереження існуючих факторів, парадигма розвитку білоруської держави та сус- пільства мінятиметься в плані зростання націоналістичних тенден- цій, що описує контури пост-лукашенківської Білорусі і не дає підс- тав для оптимізму29.

25 В Минске не разрешили акцию „Бессмертный полк”. Российское информагент- ство: это „метастазы необандеровщины”, https://belsat.eu/ru/news [20.04.2020]. 26 В. Зотов, Не опять, а мова, op. cit. 27 Ю. Баранчик, Пойдут ли белорусские власти на стратегический союз с необан- деровцами?, https://regnum.ru/news/polit/2384465.html [20.04.2020]. 28 В. Зотов, Батькины нацисты. Белорусские правые зачищают страну от России. Лукашенко не против, https://lenta.ru/articles/2018/04/03/belonazi/ [20.04.2020]. 29 Ibidem.

120

Характерною для переважної більшості публікацій є підкрес- лена зверхність авторів, менторське ставлення та іронічний тон, що втілюється у намаганні позначити провінційність національно оріє- нтованих діячів чи певних явищ та вживанні характерних виразів: „націоналістичні пігмеї”, „свядомі”, „містечкові націоналісти”, „міс- течкові русофоби” та ін. Проводячи паралелі з Україною та назива- ючи Білорусь – „Україною-2”, автори публікацій намагаються дифе- ренціювати національно орієнтованих білорусів із їх „гнилим русо- фобським нутром прикритим вишиванками, квітчастими діалекти- змами, густо присмаченими запозиченнями з ідишу та польської мови”30 і „правильних” білорусів орієнтованих на цінності так звано- го „русского міра”. Зокрема, вказується на русофобську діяльність в середині Білорусі, спрямовану на те „аби білоруси відвернулися від Росії, російської мови і російської культури в цілому, перестали вва- жати себе частиною «Русской цивілізації», «Русского міра»”31. У контексті спроб поділу білорусів за мовною ознакою, полі- тичними та ідеологічними установками слід вказати і на протистав- лення білорусів, які живуть в Білорусі і білоруську діаспору, „яку завжди відзначав надзвичайний градус містечкового націоналіз- му”32. Тих, які „їздять в оршанських автобусах” і тих, „які хочуть їх насильно ощасливити із Варшави, Клівленда, Брюселя”33. Таким чином, спроба аналізу контенту вказаних інтернет-ЗМІ, присвяченого темі націоналізму в Білорусі дає підстави стверджува- ти, що характерною рисою для статей на дану тематику є однознач- не негативне трактування цього явища та його маргіналізація. У розглянутих публікаціях зустрічаються часті співставлення та по- рівняння українського та білоруського націоналізмів, припущення, що в Білорусі події можуть розгортатися за українським сценарієм, демонструється зверхнє та іронічне ставлення авторів матеріалів до білоруської національної символіки, мови та державності. Окремим

30 С. Артеменко, Украина-2: русофобы в Белоруссии продолжают травлю неугод- ных, https://regnum.ru/news/polit/2863477.html [20.04.2020]. 31 С. Артеменко, „Белорусизация”: противопоставление русского языка „родному”, https://regnum.ru/news/society/2697106.html [20.04.2020]. 32 К. Аверьянов-Минский, Белорусская диаспора – оплот национализма и русофо- бии, https://regnum.ru/news/polit/1943509.html [20.04.2020]. 33 С. Артеменко, „Белорусизация”: противопоставление русского языка „родному”, https://regnum.ru/news/society/2697106.html [20.04.2020].

121

публікаціям притаманним є намагання розділити білорусів за мов- ною ознакою, політичними та ідеологічними установками чи краї- ною проживання. При цьому, тема націоналізму – лише складова інформаційної антибілоруської кампанії, яка за прийомами та вико- ристовуваною риторикою є практично аналогічною із антиукраїнсь- кими інформаційною кампанією згаданих російських ЗМІ. Аналізуючи дискурс, у якому на Lenta.ru та Regnum розгляда- ється проблематика проявів націоналізму в Білорусі, можна конста- тувати, що будь-які спроби апелювати до власної історії, культури чи мови, намагання зміцнювати національну самосвідомість білорусь- ких громадян, трактується авторами як русофобія, „містечковий націоналізм” та наростаюча загроза „русскому міру”. Фактично, ви- користання такої риторики означає відмову в праві на проведення самостійної внутрішньої політики, власних ідеологічних установок та ціннісного вибору.

Бібліографія Belarus Security Blog, Рабочая поездка в Черновцы, https://bsblog.info/ rabochaya-poezdka-v-chernovcy/. Yeliseyeu А., Laputska V., Anti-Belarus disinformation in Russian media: Trends, features, countermeasure. EAST Center, December 2016, http:// east-center.org/wp-content/uploads/2016/12/EAST-Media-Review.pdf/. Hurak I., Political myths propagated by the Russian Federation in Ukraine, „Wschód Europy. Studia Humanistyczno-Społeczne” 2017, no. 3(2), pp. 13-38. Rudkouskі P., Soft Belarusianisation. The ideology of Belarus in the era of the Russian-Ukrainian conflict, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/ commentary_253-tv.pdf/. Аверьянов-Минский К., Белорусская диаспора – оплот национализма и русофобии, https://regnum.ru/news/polit/1943509.html/. Аверьянов-Минский К., Лживый антисоветизм белорусских национали- стов, https://regnum.ru/news/polit/1919334.html/. Аверьянов-Минский К., „Лукашэнка – наш прэзідэнт”: белорусская вла- сть заключает союз с националистами, https://regnum.ru/news/polit/ 1861891.html/. Аверьянов-Минский К., Почему российские «патриоты» оправдывают бе- лорусский национализм?, https://regnum.ru/news/polit/1951084.html/. Артеменко А., „Белорусизация”: противопоставление русского языка „родному”, https://regnum.ru/news/society/2697106.html/. Артеменко С., В Белоруссии легально прославляют гитлеровских пособни- ков, https://regnum.ru/news/society/2832872.html/. Артеменко С., Украина-2: русофобы в Белоруссии продолжают травлю неугодных, https://regnum.ru/news/polit/2863477.html/.

122

Баранчик Ю., Пойдут ли белорусские власти на стратегический союз с необандеровцами?, https://regnum.ru/news/polit/2384465.html/. „Белорусизаторы” разрушают цивилизационное единство белорусов и русcких”, https://regnum.ru/news/2804878.html/. В Минске не разрешили акцию „Бессмертный полк”. Российское информа- гентство: это „метастазы необандеровщины”, https://belsat.eu/ru/ news/v-minske-ne-razreshili-aktsiyu-bessmertnyj-polk-rossijskoe-inform- agentstvo-eto-metastazy-neobanderovshhiny/. Звіт: основні показники відвідуваності, Lenta.ru, https://www.liveinternet. ru/stat/lenta.ru/index.html?period=month/. Звіт: основні показники відвідуваності, Regnum.ru, https://www.livein ternet. ru/stat/ regnum.ru/index.html?period=month/. Зотов В., Батькины нацисты. Белорусские правые зачищают страну от России. Лукашенко не против, https://lenta.ru/articles/2018/04/03/ belonazi/. Зотов В., Не опять, а мова. Повторит ли Белоруссия путь Украины, запрещая русский язык, https://lenta.ru/articles/2017/07/01/mova/. Кирчанов М., Основные тенденции развития белорусского национализма во второй половине 2010-х годов, „Вестник ВГУ. Серия: История. Поли- тология. Социология” 2019, №3, c. 67-71. Конституция Республики Беларусь, http://pravo.by/pravovaya-informa tsiya/normativnye-dokumenty/konstitutsiya-respubliki-belarus/. Косов А., Ocвeщeниe coвpeмeнных poccийcкo-бeлopуccких oтнoшeний в cредствах массовой информации Рoccии, [в:] Наука – образованию, производству, экономике, Материалы 72-й регион. науч.-практ. конф. преподавателей, науч. сотрудников и аспирантов (Витебск, 20 февраля 2020 г.), ВГУ им. П.М. Машерова, Витебск 2020, c. 255-256. Криштапович Л., Общерусская культура как основа белорусской идентич- ности, https://regnum.ru/news/society/2207768.html/. Лукашенко выступил за „здоровый национализм” в учебниках, https://gazetaby.com/post/lukashenko-vystupil-za-zdorovyj-nacionalizm-v-uchebnikax/123000/. Плотников Д., Мовный приговор. Пока Лукашенко говорит о дружбе с Рос- сией, белорусов штрафуют за русский язык, https://lenta.ru/articles/ 2019/08/14/belorussization/. Плотников Д., „Чтоб не поняли москали”. Белорусские националисты воюют с русским языком. Почему Лукашенко им не мешает?, https:// lenta.ru/articles/2020/02/18/kulturkampf/. Программистку из Минска оштрафовали за „оскорбление языка”, https:// regnum.ru/news/polit/2865683.html/. Уничтожение русского языка в Белоруссии – плевок в лицо белорусскому народу, https://regnum.ru/news/society/2576004.html/. Юринцев П., Второй белорусский „фронт”. В республике активизирова- лись добровольческие объединения националистов, https://lenta.ru/articles/2016/01/19/vikovanka/. Юринцев П., Тянет на красное, https://lenta.ru/articles/2016/05/06/vishivanka/.

123

Wojciech Fabiszewski

Czerwiec 76’ jako przyczynek do konsolidacji sił prodemokratycznych w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej

Polska po II wojnie światowej znalazła się w strefie wpływów Związku Radzieckiego. Autorytarny system rządów został oparty na konstytucji wzorowanej na ustawie zasadniczej ZSRR. Kolejne posu- nięcia władzy oraz ograniczanie praw człowieka i wolności demokratycznych spowodowało rozbicie opozycji wywodzącej się z przedwojen- nych partii politycznych. Wzrastające niezadowolenie z sytuacji ekonomicznej i politycznej kilkukrotnie doprowadziło do buntów przeciwko władzy, które zostały brutalnie stłumione. W 1965 r. w Poznaniu doszło do protestu robotników ze względów ekonomicznych jednak nie niósł on za sobą zbyt wielu postulatów politycznych. Zupełnie inny przebieg miał kolejny duży bunt – Marzec 68‟. Opierał się on na postu- latach politycznych jednak nie został poparty przez ogół społeczeństwa. Studenci i inteligencja nie zyskała wsparcia robotników co miało swoje następstwa w Grudniu 70‟. Wówczas to robotnicy walczący o sprawy bytowe nie otrzymali wystarczającego poparcia innych grup społecz- nych. Mimo tego, że wystąpienia w 1956, 1968 i 1970 r. były ważne w historii walki o wolność to kluczowy dla rozpoczęcia procesu demokratyzacji był strajk z 1976 r.

Czerwiec 1976 Na początku czerwca 1976 r. władza odniosła sukces jakim była wizyta na wysokim szczeblu w RFN. Podpisano liczne umowy oraz uzyskano nowy kredyt. W związku z udaną wizytą władza postanowiła podjąć kroki związane z regulacją cen. Dotychczasowe zamrożenie cen powodowało coraz większe dysproporcje między kosztami, a zyskami co zdecydowanie hamowało rozwój gospodarczy. Wcześniejsza propo-

 mgr Wojciech Fabiszewski, doktorant, Instytut Nauk Politycznych, Uniwersytet War- mińsko-Mazurski w Olsztynie, e-mail: [email protected]

124

zycja zmiany cen w grudniu 1970 r. z punktu widzenia ekonomicznego była słuszna jednak nie rozłożenie jej na etapy spowodowało gwałtow- ny wzrost cen i obniżenie stopy życiowej co spowodowało protesty1. Edward Gierek we wspomnieniach zauważa, że gospodarka socjali- styczna nie rozwiązała problemu podwyżek cen ponieważ były one anachroniczne i nie miały samoregulatorów. Jedynym rynkiem, który miał wolne ceny był „zieleniak”, a wyznaczanie cen przez centralne komisje zaszczepione ze wzorców radzieckich było głównym ograniczeniem gospodarki, a także jedną z przyczyn rozpadu systemu socjali- stycznego2. W całym okresie rządów Gierka władza pamiętając wydarzenia na wybrzeżu obawiała się podjęcia tej decyzji w strachu przed robotnikami ponieważ inteligencję można było zlekceważyć jako nie- groźną siłę co pokazał właśnie rok 19703. W dniu 24 czerwca 1976 r. władza poinformowała o wprowadzeniu podwyżek cen żywności (m. in. cukru o 100%, mięsa o 69%, masła o 50%, drobiu o 30%), które okazały się drastyczne dla mas robotniczych. Skutek mógł być tylko jeden – strajki i protesty4. Mimo zalecanych przez Sejm konsultacji z załogami zakładów pracy 25 czerwca rozpoczęły się w całym kraju akcje protestacyjne i strajkowe. Do przerw w pracy doszło w około 50 zakładach w 10 województwach. Największe „zakłócenia w produkcji” miały miejsce w Radomiu, Ursu- sie i Płocku, gdzie doszło do wielotysięcznych manifestacji5. W Radomiu akcję strajkową podjęli pracownicy Zakładów Meta- lowych im Generała Waltera. Po nieudanych rozmowach z dyrekcją postanowiono o zawiadomieniu innych fabryk, do których wysłano przedstawicieli wykorzystując przemysłowe wózki akumulatorowe. O godzinie 10.00 spod bramy „Waltera” wyruszył kilkutysięczny po- chód, który udał się pod Komitet Wojewódzki PZPR6. Jak zauważaj Jan Józef Lipski po raz kolejny w momencie wybuchu strajku robotni- czego jako centrum władzy uznawane są siedziby partyjne, a nie orga-

1 J.J. Lipski, KOR, Warszawa 2006, s. 115-116. 2 J. Rolicki, Edward Gierek: Przerwana dekada. Wywiad rzeka, Warszawa 1990, s. 106. 3 J.J. Lipski, op. cit., s. 117. 4 W. Żebrowski, Ewolucja systemu politycznego Polski w latach 1918-2007, Olsztyn 2008, s. 285. 5 A. Friszke, Polska. Losy państwa i narodu. 1939-1989, Warszawa 2003, s. 339. 6 S. Kawalec, Demokratyczna opozycja w Polsce. Wydarzenia Czerwcowe i rok działal- ności Komitetu Obrony Robotników, Nowy Jork 1982, s. 6-7.

125

nów państwa co tylko podkreśla fasadowość demokracji w czasach PRL7. Do tłumu domagającego się ponownego obniżenia cen wyszedł jeden z sekretarzy, który obiecał odpowiedzieć na postulaty za około 2 godziny po pilnej konsultacji z centralą. Gęstniejący, zniecierpliwiony tłum po godzinie 12.00 wyznaczył swoich delegatów, którzy mieli wejść do budynku i zorientować się na jakim etapie są rozmowy8. Po wejściu do budynku robotnicy zastali tylko pracowników najniższego szczebla oraz funkcjonariuszy cywilnych milicji. Rozpoczęli oni krążyć po budynku zwiedzając niedostępne do tej pory biura dygnitarzy partyjnych. Znaleźli również bufet, który był bardzo dobrze zaopatrzony w towary od pewnego czasu coraz trudniej dostępne w sklepach takie jak puszki z szynką co tylko podniosło nastroje. Około godziny 13.00 rozpoczęło się demolowanie budynku, a przez okna wyrzucany był sprzęt biurowy czy telewizory. Po zniszczeniu wnętrza około godziny 15.00 podpalono gmach, a do płonącego budynku tłum nie dopuścił straży pożarnej9. Po południu grupa niezidentyfikowanych osób przeszła ulica Że- romskiego, która była główną ulicą handlową Radomia wybijając witryny sklepowe. Nie zostali oni ujęci przez milicję, a sprawa ta miała prawdopodobnie służyć propagandzie. W późniejszych wzmiankach medialnych nie wspominano o płonącym komitecie, który mógłby budzić skojarzenia z sytuacją na Wybrzeżu zanim Edward Gierek został I sekretarzem. Wybicie szyb i sugerowanie rozbojów oraz kradzieży miało być usprawiedliwieniem działań milicji, które rozpoczęły się około 1710. Interweniujące ZOMO na żądanie Gierka pozbawione było broni palnej o czym zdecydowano na wypadek zamieszek jeszcze przed dniem ogłoszenia podwyżek cen11. Rozpoczęła się pacyfikacja demonstracji i do godziny 19 miasto było opanowane przez milicję. Zatrzyma- no około 2 tysiące osób. Przeprowadzana akcja wyróżniała się brutal- nością ponieważ ZOMO używało długich gumowych pałek wzmocnio- nych metalowym prętem. W czasie rozbijania demonstracji atakowano wszystkich niezależnie od płci, wieku oraz faktycznego udziału w prote- ście. Na komendach w stosunku do zatrzymanych stosowano tak zwa-

7 J.J. Lipski, op. cit., s. 118. 8 S. Kawalec, op. cit., s. 7. 9 J.J. Lipski, op. cit., s. 118. 10 J. Karpiński, Płonie komitet. Grudzień 1970-Czerwiec 1976, [bmw] [brw], s. 174. 11 J. Rolicki, op. cit., s. 107.

126

ne ścieżki zdrowia, które polegały na przeprowadzaniu aresztowanego między dwoma szpalerami funkcjonariuszy, którzy bili przechodzącego pałkami. W taki sam sposób starano się wymusić zeznania12. W nocy miasto było patrolowane przez liczne oddziały milicji. W wyniku pobi- cia przez taki patrol zginął Jan Brożyna. Pomimo dużej brutalności była jeszcze jedna ofiara wypadków czerwcowych i przesłuchań przez Służbę Bezpieczeństwa – ks. Roman Kotlarz. W wyniku budowy bary- kady przed gmachem PZPR zginęło także dwóch robotników przygnie- cionych przyczepą ciągnika13. Wydarzenia w Ursusie miały podobny przebieg jak w Radomiu, jednak ze względu na to, że odbywały się na osiedlu fabrycznym, a nie w centrum miasta wojewódzkiego miały zdecydowanie mniejszą skalę. Pracownicy Zakładów Metalowych URSUS produkujących traktory zażądali rozmowy z władzami. W wyniku odrzucenia tych postulatów robotnicy wyszli na pobliskie tory gdzie postanowili rozkręcić i pociąć palnikami szyny, a także wykoleić stojącą nieopodal lokomotywę. Takie działanie uniemożliwiło ruch pociągów na najważniejszych trasach kolejowych Warszawa-Poznań-Berlin oraz Warszawa-Łódź-Katowice- Wiedeń. Wieczorem robotników zaatakowała milicja, która biła rów- nież przechodniów. Poziom brutalności był podobny do tego w Rado- miu14. Większa część akcji w Ursusie przebiegała spokojnie, a do naj- większych incydentów poza blokadą kolei możemy zaliczyć uderzenie w twarz dyrektora zakładów przez jedną z protestujących kobiet oraz zatrzymanie samochodu z dostawą cukru i jaj, które rozdano chęt- nym15. Trzecim miastem, w którym skala robotniczych wystąpień była większa był Płock. Robotnicy z Petrochemii Płockiej oraz Fabryki Ma- szyn Żniwnych produkującej kombajny po wiecach na terenie zakła- dów ruszyli tłumnie pod siedzibę Komitetu Wojewódzkiego i rozpoczę- ło trwającą do wieczora manifestację, która została rozpędzona przez milicję. Poza wybiciem kilku szyb nie zanotowano większych zajść jednak relacje z Płocka były mniej liczne i mniej szczegółowe16.

12 J.J. Lipski, op. cit., s. 119-120. 13 Ibidem. 14 J. Karpiński, op. cit., s. 174-175. 15 S. Kawalec, op. cit., s. 7. 16 Ibidem, s. 8.

127

Jeszcze 25 czerwca w wieczornym wydaniu Dziennika Telewi- zyjnego premier Jaroszewicz nie wspominając o zamieszkach stwier- dził, że w czasie przeprowadzonych konsultacji w zakładach pracy pa- dło tyle wniosków i uwag, że rząd nie jest w stanie ich szybko przeana- lizować wobec czego wycofuje się z wprowadzenia podwyżki. W kolejnych dniach zajścia w Radomiu i Ursusie były przedstawione jako chu- ligańskie zakłócanie konsultacji, a w kraju odbyły się wiece, na których potępiano warchołów i wichrzycieli. Największy taki wiec odbył się na warszawskim Stadionie Dziesięciolecia 29 czerwca17. Władze szacowa- ły, że w samym tylko Radomiu straty sięgały 150 milionów złotych na co składał się spalony budynek komitetu i zdemolowane oraz splądro- wane sklepy. Dla oddania skali Edward Gierek w swojej „spowiedzi życia” wspomniał, że wówczas popularny maluch kosztował 69 tysięcy złotych miało dać wyobrażenie strat18. Jeszcze w sierpniu 1976 r. wprowadzono reglamentację towarów – tzw. kartki na cukier. Porównując Wydarzenia Czerwcowe z Grudniem ‟70 wydaje się, że reakcja robotników była dużo szybsza niż na Wybrzeżu, gdzie po- czątkowo odbywały się masówki w zakładach. Również zasięg strajków by dużo większy, a należy pamiętać, że trwały one w zasadzie jeden dzień. Można zatem przypuszczać, że gdyby nie osiągniecie zakładane- go celu mogłoby dojść do niespotykanych w PRL wydarzeń na skalę ogólnopolską. Władza wobec porażki postanowiła represjonować uczestników wydarzeń. W wyniku strajku szacunkowo pracę straciło od kilku do kilkunastu tysięcy osób. Zatrzymano blisko 2500 osób z czego blisko 400 skazano na areszty i grzywny. Wobec 500 osób toczyły się postę- powania sądowe, a sądy doraźne skazywały uczestników zajść na 10 lat pozbawienia wolności19.

Komitet Obrony Robotników Inną postawę niż w grudniu 1970 r. zaprezentowały grupy inte- lektualistów i studentów. Ogłosiły one liczne oświadczenia solidarność z robotnikami, a pierwsze z nich w 20 rocznicę Poznańskiego Czerwca. Był to tak zwane oświadczenie 14, które podpisało 14 sygnatariuszy

17 W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2015, Warszawa 2017, s. 381. 18 J. Rolicki, op. cit., s. 107. 19 J.J. Lipski, op. cit., s. 127-128.

128

wcześniejszego listu przeciw zmianom w konstytucji. Domagali się oni rzeczywistej reprezentacji robotników, skutecznych związków zawodowych, a także wolności prasy. Podobny wydźwięk miały inne oświad- czenia i listy, które stały się formą porozumień społecznych mających kształtować dalszą działalność. W liście 11 domagano się natomiast demokratycznego sposobu sprawowania władzy – wolnych związków zawodowych, wolnych wyborów i wolnej prasy20. Po wydarzeniach czerwcowych nie tylko partia zabrała głos, ale zaczynało organizować się również społeczeństwo. Przeprowadzono zbiórki mające poprawić sytuację materialną zwalnianych robotników, a także organizowano pomoc prawną dla czekających na rozprawę sądową. Chociaż działania te były nieoficjalne zataczały coraz szersze kręgi a w akcje włączyli się historycy z UW oraz działacze harcerscy z Warszawy, Lublina i Gdańska21. Akcją pomocy robotnikom z Ursusa początkowo kierował Anto- ni Macierewicz, historyk i wykładowca z UW, który wcześniej działał w harcerstwie. To właśnie z pomocą harcerzy, a także Henryka Wujca czy Piotra Naimskiego pomagał rodzinom robotników, którzy stracili pracę. Pomoc ta polegała często na pomocy finansowej, prawnej w postaci tworzenia pism z wnioskami o rewizje wyroków czy też na pomocy fizycznej jak wrzucenie węgla lub opieka nad dziećmi. Po kilku pró- bach udało się rozszerzyć akcję o Radom, gdzie skala represji była znacznie większa. W Radomiu koordynacją akcji zajęli się między innymi Zbigniew Romaszewski i Mirosław Chojecki. Akcja tutaj polegała na pomocy w czasie procesów poprzez prowadzenie żmudnych śledztw i szukanie świadków, a także wyjaśnianiu wypadków śmiertelnych, aby wywalczyć renty czy odszkodowania. Niezależnie od działań w Warsza- wie i Radomiu w Gdańsku prowadzono zbiórkę pieniędzy, którą koor- dynował Bogdan Borusewicz22. Prowadzone akcje skupiły wielu opozycjonistów z różnych śro- dowisk – narodowo-katolickich czy też lewicujących komandosów. Podpisy wielu z nich widniały na Liście 59 czy też czerwcowym oświad- czeniu 14. Wśród działaczy pojawiła się koncepcja powołania komitetu, który będzie rozliczał między innymi zbiórki pieniężne. Rozpoczęto

20 J. Karpiński, op. cit., s. 176. 21 W. Roszkowski, op. cit., s. 382. 22 S. Kawalec, op. cit., s. 22-23.

129

więc działania przygotowawcze, a 4 września odbyło się spotkanie oko- ło dwudziestu osób, które miały wejść w skład organizacji. Byli to przedstawiciele świata literatury i nauki, działacze starszego i średnie- go pokolenia oraz młodzież. Po przedstawieniu skali problemów, w toku dyskusji podjęto decyzję o powołaniu komisji przygotowawczej. Sama koncepcja komitetu w ocenie uczestników nie mogła być jedynie demonstracją polityczną, która zakończy się wyrokami więzienia, ale miała nieść realną pomoc23. Ostatecznie wobec lawinowo rozwijającej się akcji 23 września ogłoszony został Apel do społeczeństwa i władz PRL, który stał się podstawą działania dla Komitetu Obrony Robotni- ków. Pod apelem podpisało się 14 osób, a w kolejnych miesiącach dołą- czały kolejne. KOR miał również liczne grono współpracowników24. Od samego początku KOR działał jako jawna organizacja cho- ciaż władza traktowała go jako nielegalny. Wobec członków KOR prowadzono działania zastraszające jednak działały one dalej. Celem KOR była bezwarunkowa amnestia dla wszystkich skazanych za udział w demonstracjach 25 czerwca 1976 r. oraz przywrócenie do pracy. Działania KOR dalej skupiały się na pomocy finansowej dla rodzin dotkniętych represjami czy aresztowaniami. Do września 1977 r. udzie- lono pomocy 600 rodzinom na sumę ponad 3 milionów złotych. Człon- kowie KOR uczestniczyli również jako obserwatorzy na procesy sądowe robotników by wykazać swoją solidarność, a także pełnić społeczną kontrolę nad przestrzeganiem prawa25. Wydawano również komuni- katy, które miały za zadanie przełamać monopol informacyjny pań- stwa, a także stały się kroniką wydarzeń. Opisane w nich represje czy działania władz w trakcie Wydarzeń Czerwcowych pozwoliły na zachowanie wielu danych w porównaniu do Grudnia ‟7026. Dużym ciosem dla środowisk opozycyjnych była sprawa śmierci Stanisława Pyjasa, którego ciało znaleziono 7 maja 1977 r. w Krakowie. Był to student oraz współpracownik KOR. Organizacje opozycyjne zorganizowały manifestację i obchodny żałobne co spotkało się z ostrą kontrą ze strony władzy. Próbowano rozbić KOR poprzez aresztowanie 6 członków KOR oraz 4 współpracowników. Aresztowania nie zatrzy-

23 J.J. Lipski, op. cit., s. 135-137. 24 S. Kawalec, op. cit., s. 24-26. 25 A. Friszke, op. cit., s. 343. 26 J. Karpiński, op. cit., s. 183-185.

130

mały jednak działalności organizacji. W lipcu po amnestii więzienia opuścili ostatni skazani za udział w Wydarzeniach Czerwcowych, a zwolniono także aresztowanych korowców27. W związku z uwolnieniem wszystkich skazanych Komitet Obro- ny Robotników 26 września 1977 r. wydał oświadczenie o rozszerzeniu działalności i zmianie nazwy na Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”. Pod oświadczeniem podpisało się 23 z 26 ówczesnych człon- ków. Zadaniami nowego komitetu była walka z represjami z powodów politycznych i prześladowaniami, walka z łamaniem praworządności i pomoc pokrzywdzonym, walka o zabezpieczenie praw i wolności obywatelskich, a także popieranie wszelkich inicjatyw dążących do realizacji praw człowieka28.

Ruch Ochrony Praw Człowieka i Obywatela Równolegle do działalności KOR, który początkowo działał jedynie w obronie robotników część opozycjonistów postanowiła powo- łać Ruch Ochrony Praw Człowieka i Obywatela. Jego powstanie zostało ogłoszone 26 marca 1977 r. poprzez odczytanie deklaracji założyciel- skiej, w której powołano się na Powszechną Deklarację Praw Człowie- ka, Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka, Akt Końcowy KBWE oraz konstytucję. Działalność ruchu miała opierać się na ujawnianiu łama- nia prawa, udzielanie pomocy poszkodowanym czy też propagowanie wiedzy o prawach jakie obywatele mają zagwarantowane. Nie była to formalna organizacja – nie posiadała władz, ani członkostwa jednak miła być otwarta dla wszystkich chętnych. Na konferencji odczytano również listę sygnatariusz deklaracji na której znaleźli się również dzia- łacze KOR, jednak część z nich wycofała swoje poparcie29. ROPCiO działał dynamicznie do wiosny 1978 r. jednak konflikt między jego przywódcami – Leszkiem Moczulskim i Andrzejem Czumą – dopro- wadził do rozłamu. Powstały z niego dwie grupy – Ruch Młodej Polski z liderem Andrzejem Hallem działający głownie w Gdańsku oraz Kon- federacja Niepodległej Polski z Leszkiem Moczulskim na czele, która opowiadała się przeciw socjalizmowi i Związkowi Radzieckiemu30.

27 A. Friszke, op. cit., s. 344. 28 J. Karpiński, op. cit., s. 185. 29 A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL 1945-1980, Londyn 1994, s. 387-389. 30 A. Friszke, Polska…, s. 347.

131

Pozostała działalność opozycyjna Opozycjoniści rozwijali również nieoficjalny obieg prasy. Do pe- riodyków poza zasięgiem cenzury należały Biuletyn Informacyjny, U Progu, Głos, studenckie Indeks i Bratniak, literacki Zapis czy Puls, związany z ROPCiO Gospodarz czy związany z KOR Robotnik. To ostatnie pismo miało największy nakład, a we wrześniu 1979 r. opubli- kowano w nim „Kartę praw robotniczych”, która wzywała do tworzenia niezależnych organizacji robotniczych31. W podziemiu działało również Towarzystwo Kusów Naukowych skupiające kilkudziesięciu naukowców i pisarzy, którzy za pomocą tajnych wykładów tak zwanego Latającego Uniwersytetu propagowali niecenzurowaną wiedzę zwłaszcza historyczną. Ponadto w ośrodkach akademickich działały Studenckie Komitety Solidarności, które po- czątkowo rozwijały się dynamicznie. Szacunkowo w organizacjach opozycyjnych w drugiej połowie lat 70. działało na stałe około tysiąca osób, a kolejny tysiąc angażował się w doraźne akcje32. Ważnym momentem, który dawał nowe instrumenty walki o poszanowanie wolności i praw człowieka było ratyfikowanie przez Radę Państwa 3 marca 1977 r. Paktów Praw Człowieka ONZ czyli Międzyna- rodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynaro- dowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, które od tego momentu stały się obowiązującym w Polsce prawem i powinny być respektowane33. Ciekawą inicjatywą, która mogła odegrać ważną rolę w dalszej walce było powstanie komitetów założycielskich Wol- nych Związków Zawodowych. Pierwszy taki komitet powstał w Katowi- cach z inicjatywy Kazimierza Świtonia 23 lutego 1978 r. W kwietniu powstał WZZ Wybrzeże, który skupiał w sobie przedstawicieli inteli- gencji – Andrzej Gwiazda, Bogdan Borusewicz oraz robotników Anna Walentynowicz, Lech Wałęsa, którzy byli liderami. W październiku powstał natomiast WZZ Pomorza Zachodniego. W związku z tym obejmowały one swoim obszarem jedne z najbardziej uprzemysłowio- nych terenów kraju. Opublikowana przez pismo Robotnik Karta Praw Robotniczych stała się wyznacznikiem działania tych organizacji34.

31 J. Karpiński, op. cit., s. 185-186. 32 A. Friszke, Polska…, s. 348. 33 W. Roszkowski, op. cit., s. 389. 34 J.J. Lipski, op. cit., s. 446-447.

132

Rola Kościoła Sytuacja Kościoła, który po protestach przeciwko zmianom kon- stytucyjnym stał się dla wielu sprzymierzeńcem opozycji uległa popra- wie 16 października 1978 r. kiedy biskup krakowski kardynał Karol Wojtyła został wybrany papieżem. Było to ogromne zaskoczenie dla całego świata ponieważ głową Kościoła Katolickiego została osoba spoza Włoch, a dodatkowo z kraju socjalistycznego. Dla przywódców europejskich był to również znak, że Europa mimo podziałów jest jedno- ścią. Władze PRL uznały, że wybór należy uznać za dobry dla Polski między innymi dlatego, że poprawi nastroje społeczne. W inauguracji pontyfikatu Jana Pawła II wziął udział przewodniczący Rady Państwa Jabłoński, który został przyjęty również na audiencji. Papież i prymas zaczęli zabiegać o organizację pielgrzymki do Polski. Ostatecznie odby- ła się ona w czerwcu 1979 r. i była ważnym wydarzeniem nie tylko dla ludzi wierzących. W czasie swojego pobytu Jan Paweł II kilkukrotnie nawiązał do polskiej polityki między innymi wspominając powstanie warszawskie w czasie, którego Polska została opuszczona przez sprzy- mierzone potęgi, a także apel o tym, żeby społeczeństwo nie zwątpiło i nie zniechęciło się bo to podcina korzenie, z których wyrasta. Reakcje władz były dwuznaczne ponieważ z jednej strony witały papieża, a z drugiej strony starały się manipulować przekazem. Społeczeństwo w czasie papieskiej pielgrzymki doskonale pokazało jedność i wierność ideałom, które zaowocowały w kolejnych latach35.

Podsumowanie Wyniszczone II wojną światową polskie społeczeństwo w wyniku decyzji światowych mocarstw już od 1944 r. musiało walczyć o moż- liwość głoszenia swoich poglądów. Stopniowa budowa systemu autory- tarnego oznaczała jednoczesne stopniowe ograniczanie praw człowieka i wolności obywatelskich. Wprowadzony terror w okresie stalinizmu spowodował całkowite rozbicie opozycji. Poznański Czerwiec był waż- nym wydarzeniem w drodze do budowy struktur opozycyjnych w PRL. Chociaż sam bunt nie miał podłoża politycznego, ale ekonomiczne przyczynił się do zmiany władzy, która musiała pójść na ustępstwa chcąc dalej realizować swoje założenia. Gomułkowska epoka, która

35 W. Roszkowski, op. cit., s. 394-398.

133

rozpoczęła się od chwilowej odwilży pozwoliła na kiełkowanie myśli rewizjonistycznej. Nie były to jeszcze postulaty i pomysły odejścia od systemu socjalistycznego, ale propozycje jego usprawnienia. Walki wewnętrzne wśród władz partyjnych umożliwiły wybuch pierwszego buntu, którego hasła miały charakter polityczny. Kolejne wydarzenie krwawy grudzień na Wybrzeżu łączył ze sobą elementy walki ekonomicznej i politycznej jednak nadal brakowało jedności klas społecz- nych, która objawiła się po Wydarzeniach Czerwcowych. To właśnie od Radomia, Ursusa i Płocka rozpoczęła się erozja systemu socjalistycznego, który umożliwił budowę ruchu społecznego sprzeciwu. Jednak gorsza sytuacja gospodarcza Polski u schyłku lat 70. sprawiła, że opozycja otrzymała szansę na konsolidację i przekroczenie wcześniej nieo- siągalnych granic. Jawna możliwość działania, tworzenie własnych wydawnictw, a także możliwość pokazania na własnym przykładzie, że istnieje inny sposób prowadzenia debaty w życiu publicznym stały się sposobem na walkę z monopolem partyjnym. Z pozoru niewielka li- czebnie grupa nie została rozbita przez władze, które uznały, że będzie to większy koszt społeczny niż jej tolerowanie. Opozycja zaczynała poprzez rozpowszechnianie wolnościowych idei jednoczyć różne środowi- ska, które do tej pory wydawały się mieć odmienne cele co w niedale- kiej przyszłości okazało się jej siłą.

Bibliografia Friszke A., Opozycja polityczna w PRL 1945-1980, Londyn 1994. Friszke A., Polska. Losy państwa i narodu. 1939-1989, Warszawa 2003. Karpiński J., Płonie komitet. Grudzień 1970-Czerwiec 1976, [bmw] [brw]. Kawalec S., Demokratyczna opozycja w Polsce. Wydarzenia Czerwcowe i rok działalności Komitetu Obrony Robotników, Nowy Jork 1982. Lipski J.J., KOR, Warszawa 2006. Roszkowski W., Historia Polski 1914-2015, Warszawa 2017. Rolicki J., Edward Gierek: Przerwana dekada. Wywiad rzeka, Warszawa 1990. Żebrowski W., Ewolucja systemu politycznego Polski w latach 1918-2007, Olsztyn 2008.

134

Monika Machowska

Konflikt narracji historycznych na przykładzie działań diaspory ormiańskiej w USA i Turcji w setną rocznicę Genocydu

Dnia 12 grudnia 2019 r., Senat Stanów Zjednoczonych przyjął rezolucję uznającą za ludobójstwo czystki etniczne dokonane w latach 1915-1923 przez Turków w Imperium Osmańskim. To wydarzenie było ukoronowaniem kilkudziesięcioletniej batalii prowadzonej przez mniejszość ormiańską w USA, która wcześniej uzyskała podobne deklaracje w 49 stanach federacji. Dla 11 milionowej diaspory Ormian starania na rzecz podtrzymywania pamięci o Genocydzie i walka o jego rozpoznanie stanowi obecnie jeden z najważniejszych elementów budowania wspólnej pan-ormiańskiej tożsamości. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie inicjatyw podejmowanych w przestrzeni publicznej USA, które wprowadziły do dyskusji medialnej konfliktowe wersje wspólnej historii Ormian i Turków oraz tragedię ludobójstwa. Diaspora ormiańska osiągnęła sukces w upo- wszechnieniu wiedzy o Genocydzie na skalę jakiej nie udało się po- przednim pokoleniom imigrantów, mimo wieloletniej działalności politycznej, naukowej i edukacyjnej. Szczególnie przyczyniły się do tego obchody setnej rocznicy ludobójstwa Ormian, utworzenie fundacji charytatywnej i nagrody imienia Aurory Mardiganian, zaangażowanie Kim Kardashian West oraz produkcja i promocja filmu The Promise. Reakcja strony tureckiej uruchomiła ciąg wydarzeń w przestrzeni In- ternetu, aktywnie angażując w dyskusję społeczności imigrantów tureckich, ormiańskich i greckich. USA przez dekady unikały jednoznacznego określania ludobój- stwem czystek etnicznych z 1915 r. W prowadzonej od lat wojnie z terroryzmem Turcja jest postrzegana jako sprzymierzeniec w regionie, dodatkowo w okolicach Adany znajduje się Incirlik Air Base, z której

 mgr Monika Machowska, doktorantka, Uniwersytet Jagielloński, e-mail: monika.ma- [email protected]

135

korzystają siły USA, przechowując tam głowice jądrowe. Sukces Arme- noamerykanów jest tym bardziej wart odnotowania, że są oni relatywnie niewielką mniejszością etniczną i nawet przyjmując za Rubenem A. Safrastyanem1 najwyższe szacowania podawane przez Ministerstwo do Spraw Diaspory Republiki Armenii, można mówić o około 1,5 miliona osób wobec ponad 329 milionów mieszkańców USA2. Ormiańskie grupy interesu bazują głównie na działalności oddolnej, a mimo to Zbi- gniew Brzeziński uznał lobby Armenian Americans za jedną z trzech najbardziej efektywnych etnicznych grup nacisku obok żydowskiej i kubańskiej3. W przeciwieństwie do nich, blokujące uznanie Genocydu lobby tureckie posiada dofinansowanie ze strony rządu Recepa Erdo- gana i w samym 2018 r. na swoją działalność, jak wylicza Center for Responsive Politics, poniosło koszty ponad 8,8 miliona dolarów4. Za- trudnia bowiem profesjonalne firmy i agencje wizerunkowe, w tym kontrowersyjną Livingston Group5. Kwestia interpretacji, nazewnictwa oraz ilości ofiar wydarzeń z lat 1915-1923 od dziesięcioleci stanowi przedmiot gorącego sporu. Warto zaznaczyć, iż sam twórca terminu „ludobójstwo”, Rafał Lemkin, w wywiadzie udzielonym telewizji CBS podkreślił, iż masakra Ormian była jednym z wydarzeń, które stanowiły dla niego bezpośrednią inspi- rację6. Definicja oparta na wydanej przez niego w 1944 roku książce The Axis Rule in Occupied Europe została przyjęta przez Organizację Narodów Zjednoczonych rok później i określiła mianem ludobójstwa „zorganizowane działania, mające na celu zniszczenie grupy narodowej, religijnej lub rasowej poprzez atak na życie jej członków, ich wol-

1 R.A. Safrastyan, Armenian Community of USA: Lobbing and Geopolitics, [w:] R.A. Safrastyan, J. Turłukowski (red.), Polsko – armeński rocznik z zakresu historii, prawa i nauk politycznych, Instytut Prawa Wschodniego im. Gabriela Szerszeniewicza, 2019, s. 18-24. 2 Populacja w 2019 r., za Urzędem Statystycznym USA, https://www.census.gov/popclock/ [25.04.2020]. 3 K. Oświęcimski, Lobby etniczne a polityka zagraniczna USA. Wybrane przykłady, Kraków 2014, s. 138. 4 https://www.opensecrets.org/fara/countries/22 [21.04.2020]. 5 M.W. Thompson, An Ex-Leader in Congress Is Now Turkey‟s Man in the Lobbies of Capitol Hill, “New York Times”, 17.10.2007, https://www.nytimes.com/2007/10/17/ washington/17lobby.html?mtrref=www.google.com&gwh=54E45800D348CF53FEE- 2A8C32FD41123&gwt=pay&assetType=PAYWALL [21.04.2020]. 6 Wywiad z R. Lemkinem, CBS w 1949 r., https://vimeo.com/125514772 [18.04.2020].

136

ność, własność oraz ze względu na przynależność do tejże grupy”7. Mimo to, kolejne rządy Turcji prowadzą intensywną działalność w przestrzeni międzynarodowej w celu blokowania rezolucji, czy ustaw uznających masakry dokonane na terenie Imperium Osmańskiego jako zaplanowane ludobójstwo. Finansują także publikacje i działalność stron internetowych mających za zadanie podważać liczebność ofiar oraz przebieg tragicznych wydarzeń. Przykładem jest witryna Fact Check Armenia, aktywna na wielu portalach społecznościowych, pu- blikująca liczne filmy na swoim kanale serwisu You Tube. Poddaje ona pod dyskusję zasadność używania określenia ludobójstwo, a także przekonuje, iż mniejszość ormiańska nie była ofiarą lecz agresorem, gdyż działalność partyzantek i terrorystów ormiańskich bezpośrednio przyczyniła się do eskalacji przemocy z rąk Kurdów i Turków. W tak prowadzonej narracji byli oni zmuszeni do działań o charakterze obronnym, zwłaszcza, że buntownicy mieli być wspierani przez wrogie siły, w tym Rosję, Francję i Wielką Brytanię.8 Kolejnym przykładem walki z ormiańską narracją dotyczącą Genocydu stała się batalia sądowa Doğu Perinçeka, tureckiego polityka, ukazująca skalę kontrowersji dotyczących nazewnictwa i interpretacji faktów historycznych. Perinçek podczas kilku konferencji w Szwaj- carii w 2005 r. poddawał w wątpliwość ludobójstwo Ormian, określając je publicznie mianem „międzynarodowego kłamstwa”. Dwa lata póź- niej sąd w Lozannie uznał go winnym dyskryminacji rasowej i skazał na karę grzywny, na co polityk złożył skargę do Europejskiego Trybu- nału Praw Człowieka (ETPC)9. Zarzucił Szwajcarii naruszenie jego prawa do wolności wypowiedzi i sprawę tę wygrał w 2013 roku. Trybu- nał orzekł, iż nie doszło do podżegania do nienawiści wobec Ormian. Dlatego wypowiedzi Doğu Perinçeka nie mogą być rozumiane jako naruszające godność członków tej społeczności, co zgodnie z obowiązu- jącym prawem podlegałoby karze. W uzasadnieniu wyroku znajduje się stwierdzenie, że spór dotyczył wąskiego pojęcia prawnego, które trudno udowodnić i nie istnieje obecnie ogólna zgoda co do faktu ludobój-

7 Rafal Lemkin Defines Genocide, http://genocidewatch.net/2013/03/14/raphael- lemkin-defines-genocide-2/ [18.04.2020]. 8 1915 Tragedy. Armenian Revolts in Anatolia, kanał video Fact Check Armenia, www.youtube.com/watch?v=rLl020zkS5o [20.04.2020]. 9 Orzeczenie w sprawie Perincek przeciwko Szwajcarii, http://www.hfhr.pl/publication/orzeczenie-w-sprawie-perincek-przeciwko-szwajcarii/ [18.04.2020].

137

stwa Ormian, na którą sądy mogłyby się powołać. W opinii ETPC badania historyczne charakteryzuje dyskusyjność, tak więc naruszono prawo do wolności wypowiedzi skarżącego. Setna rocznica Genocydu, stała się dla ormiańskiej mniejszości wyjątkowym pretekstem do przypomnienia tragedii przodków i plat- formą wyrażania postulatów o jego rozpoznanie na poziomie między- narodowym. Diaspora w USA, druga pod względem liczebności po rosyjskiej i najbardziej aktywna pod względem politycznym, podjęła w tym celu działania na szeroką skalę. Ich efektem stała się medialna batalia z Turcją, w której obie strony posłużyły się milionowymi pro- dukcjami filmowymi, reklamami prasowymi, zaangażowaniem spo- łeczności na portalach internetowych, a nawet wsparciem postaci show-biznesu. Magazyn Time, dokładnie w dzień setnej rocznicy Genocydu opublikował bardzo osobisty felieton autorstwa celebrytki Kim Kar- dashian West pod tytułem Armenian Genocide Victims Should Never Be Forgotten10. Gwiazda nawiązuje w nim do swoich korzeni i rodzin- nego doświadczeniu Genocydu, nawołując do uznania faktu ludobój- stwa przez rząd turecki. Była to kontynuacja kwietniowej podróży do Armenii, podczas której wykorzystując swoją siłę wpływu Kardashian zapewniła kilkudniowemu pobytowi w Republice wyjątkowe zainteresowanie mediów na poziomie światowym. Na długo przed wylotem do Erywania na kontach w mediach społecznościowych poświęcała wiele uwagi kwestiom ormiańskim, a ta specyficzna „pielgrzymka” do kraju przodków stała się głównym tematem osobnego odcinka popularnego reality show Keeping Up with the Kardashians. Reportaże z Armenii w najlepszym czasie antenowym emitowały niemal wszystkie amery- kańskie wiadomości, dodatkowo zelektryzowane obecnością męża Kim, wzbudzającego kontrowersje i uwielbianego przez tabloidy rapera Kanye Westa. Trudno oszacować dokładny finansowy ekwiwalent dzia- łań Kardashian, lecz niewątpliwie nie tylko były one warte miliony dolarów, lecz przede wszystkim przedstawiły międzynarodowej opinii publicznej kwestię Genocydu i Republikę Armenii.

10 K. Kardashian, Armenian Genocide Victims Should Never Be Forgotten, “Time”, 24.04.2015, https://time.com/3835074/kim-kardashian-west-armenian-genocide/ [24.04.2020].

138

Jubileusz 2015 r. stał się także okazją do działań w przestrzeni humanitarnej łącząc rozsiane społeczności ormiańskich emigrantów i ojczyznę. W imieniu ocalałych i jako wyraz wdzięczności wobec osób, które przysłużyły się do ich uratowania, Vartan Gregorian, Noubar Afeyan i Ruben Vardanyan powołali do życia Aurora Humanitarian Initiative. Nazwa amerykańskiej fundacji nawiązuje do imienia Aurory Mardiganian, przypominając jej postać i wkład w rozpowszechnianie wiedzy o Genocydzie. Głównym celem organizacji jest niesienie pomocy potrzebującym na całym świecie w ramach kilku uzupełniających się programów trwających do 2023 r. Są to: Aurora Prize for Awakening Humanity corocznie przyznawana osobie, która w szczególny sposób przyczyni się do ratowania życia ludzkiego. 100 LIVES Initiative pod- trzymująca pamięć o ważnych postaciach i wydarzeniach w historii Ormian, Aurora Dialogues, Aurora Humanitarian Index, oraz Gratitu- de Project. Pierwsza gala przyznania nagrody Aurory odbyła się 24 kwietnia 2016 r., wybierając na jej zwycięzcę Marquerite Maggie Ba- rankitse z Burundi. Wszystkie te wydarzenia wzmocniły ormiańską narrację poświę- coną tragedii lat 1915-1923 i w odpowiedzi, rok później turecka organizacja FactCheckArmenia wykupiła reklamę w Wall Street Journal11 nawołującą Ormian do „mówienia prawdy”, sugerując manipulację faktami historycznymi. Zainwestowała także w billboardy i tablice świetlne w prestiżowych lokalizacjach, np. na Times Square na Man- hattanie, a nad Nowym Jorkiem dodatkowo 20 kwietnia 2016 r. prze- leciały wynajęte samoloty prezentujące napis #LET HISTORY DECI- DE. Ta inicjatywa wywołała powszechne głosy sprzeciwu i jak podają różne źródła Armenian Educational Foundation lub sama Kim Kar- dashian West wykupiła całą stronę w weekendowym wydaniu New York Times, na której pojawił się list jej autorstwa, opublikowany wcześniej w mediach społecznościowych. Tytuł brzmiał #StraightUp Genocide Denial Cannot Be Allowed12, a celebrytka wprost zarzuciła kłamstwo i manipulację z inspiracji rządu Turcji. Uderzyła w samą ideę

11 WSJ runs massive ad denying Armenian genocide, 21.04.2016, www.rt.com/news/ 340446-wsj-ad-denies-armenian-genocide/ [27.14.2020]. 12 Kim Kardashian takes out full – page ad in New York Times to slam Wall Street Journal, www.accc.org.uk/kim-kardashian-slams-wall-street-journal-with-full-page-ad- in-new-york-times/ [27.04.2020].

139

rzekomej „merytorycznej dyskusji” używanej jako hasło przewodnie na portalu FactCheckArmenia, w praktyce polegającej wyłącznie na za- przeczaniu tragedii Ormian. Kardashian posunęła się dalej wyrażając opinię, iż podobne podejście w amerykańskiej przestrzeni medialnej jest nie do pomyślenia w odniesieniu do poddawania w wątpliwość faktu Holokaustu i zamachów z 11 września 2001 r. W tym samy roku miał swoją międzynarodową premierę film The Promise. Autorami scenariusza byli Terry George i Robin Swicord. T. George wielokrotnie podejmował w swojej twórczości kwestie przemocy, konfliktów zbrojnych i ich konsekwencji – min. wyreżyserował w 2004 r. Hotel Rwanda poświęcony ludobójstwu w Afryce. Centralną osią The Promise uczynił romantyczny trójkąt, ale stał się on tylko pretekstem do przedstawienia rzezi Ormian dokonanej w 1915 r. przez Turków. Odtwórcami głównych ról byli Oscar Isaac, Christian Bale oraz Charlotte Le Bon. Za produkcję odpowiadały dwie firmy – Survi- val Pictures i Phoenix Pictures. Film został laureatem nagrody im. Armina T. Wegnera za rok 2017. The Promise został w całości sfinansowany z prywatnych środ- ków Kirka Kerkoriana, co zamknęło się w kwocie 90 milionów dola- rów, jednak fundator zmarł przed rozpoczęciem zdjęć. Zaczął planować produkcję już w 2010 r.13, a dwa lata później powołał do życia Survival Pictures, by uniknąć ewentualnych prób wstrzymania prac lub wywie- rania nacisku na złagodzenie wymowy filmu14. W wywiadzie dla telewizji CBS aktor Ch. Bale podkreślił, iż miliarder w przeszłości wielokrotnie i bez skutku inicjował produkcję dokumentów o Genocydzie15. Rzeczywiście, w ciągu kilku dziesięcioleci za każdym razem, gdy pojawiały się projekty filmów w całości dotyczących masakr dokona- nych na Ormianach, Grekach pontyjskich i Asyryjczykach w Imperium Osmańskim, wywoływały one negatywne reakcje rządu Turcji. W latach 30. XX wieku MGM planowało ekranizację książki Franza Werfela The Forty Days of Musa Dagh, lecz ówczesny turecki ambasador Me-

13 P.A. Shakarian, The Armenian Genocide Finally Gets Its Due With the Film „The Promise‟, “The Nation”, 13.10.2016, https://www.thenation.com/article/the-armenian- genocide-finally-gets-its-due-with-the-film-the-promise/ [29.04.2020]. 14 Wywiad ze współproducentem, Eric Esrailian dla „Movieguide”, https://www.youtube.com/watch?v=gOObZF9tcy4 [29.04.2020]. 15 Christian Bale and Oscar Isaac on war drama “The Promise”, 20.04.2017, CBS, https://www.youtube.com/watch?v=wB6lK-NaPEM [29.04.2020].

140

hmet Munir Ertegun wywierał presję zarówno na Departament Stanu USA jak i bezpośrednio na studio filmowe, by się z tego wycofano16. Kanadyjski producent filmowy Atom Egoyan pracował w 2002 r. nad Araratem poświęconym Genocydowi i jak twierdził, otrzymywał wiele pogróżek, a nawet usłyszał, że powstanie filmu może się odbić na Or- mianach mieszkających w Turcji. Podczas dystrybucji Araratu nacjo- nalistyczne bojówki prowadziły akcję zastraszania właścicieli kin i w konsekwencji odwołano wiele planowanych seansów17. Jednak jest faktem, iż pojedyncze wątki dotyczące Genocydu, a nawet większe frag- menty narracji sporadycznie pojawiały się w kinematografii, by wy- mienić: America America Elii Kazana (1963), Nahapet Henrika Ma- layan‟a (1977), Lark Farm (2007) Paolo i Vittorio Taviani oraz The Cut (2014) Fatiha Akina. Poza nagrodzonym Oscarem i Złotym Globem filmem Kazana, żaden z nich nie dotarł jednak do szerokiej publiczno- ści w USA. Cały dochód uzyskany z projekcji The Promise miał zostać prze- kazany na cele charytatywne, lecz film odnotował rekordową stratę około 101 milionów dolarów18. Co należy podkreślić, od początku nie był traktowany jako projekt komercyjny, miał być narzędziem promo- wania określonej wizji, narracji o Genocydzie. Jego jedynym zadaniem było zwrócenie międzynarodowej uwagi na kwestię ludobójstwa Or- mian. Już we wstępnej fazie prac T. George i K. Kerkorian spotkali się z przyszłymi członkami ekipy filmowej, by uświadomić im, iż nie pla- nują sztampowej hollywoodzkiej superprodukcji. Odtwórcy głównych ról Ch. Bale i O. Isaac przyznawali w wywiadach, że podobnie jak miliony Amerykanów, nie mieli pojęcia o tym, co dokonało się w 1915 r. w Imperium Osmańskim i film stał się dla nich żywą lekcją historii. Na ile adekwatną oceniła Ara Sarafian, dyrektorka londyńskiego oddziału Gomidas Institute. Zrecenzowała The Promise jako tekst kultury ade-

16 M. Bobelian, Children of Armenia: A Forgotten Genocide and the Century-Long Struggle for Justice, Nowy Jork 2009, s. 83. 17 C. Buckley, Battle Over 2 Films Reflects Turkey‟s Quest to Control a Bitter History, “New York Times”, 20.04.2017, https://www.nytimes.com/2017/04/20/movies/the- promise-the-ottoman-lieutenant-turkey-armenian-genocide.html [25.04.2020]. 18 Całkowite koszty produkcji i dystrybucji wyniosły 113 milionów dolarów, natomiast film zarobił niecałe 12 milionów dolarów, A. D‟Alessandro, What Were The Biggest Bombs At The 2017 B.O.? Deadline Most Valuable Blockbuster Tournament, 29.03. 2018, https://deadline.com/2018/03/king-arthur-geostorm-monster-trucks-the-promise-the-great-wall-box-office-losses-1202354934/ [28.04.2020].

141

kwatnie odpowiadający prawdzie historycznej. Dodatkowo zwróciła uwagę, iż przywołuje on często pomijany, pozytywny element, zwraca- jąc uwagę, że wśród muzułmańskich sąsiadów znaleźli się także Ci, którzy stanęli po stronie ofiar19. Promocji filmu towarzyszyła akcja w social mediach #KeepThe- Promise powiązana z postacią Chrisa Cornella, będącego autorem wio- dącej piosenki w ścieżce dźwiękowej The Promise, o tym samym tytule. Skomponował ją na prośbę producenta Erica Esraliana także z powo- dów rodzinnych – przodkowie jego żony, pontyjscy Grecy byli ofiarami rzezi w 1915 r. Utwór został wydany w formie singla, z którego dochód został przeznaczony dla International Rescue Comittee (IRC). Tragicz- nie zmarły Ch. Cornell stał się pierwszym laureatem nagrody Promise Award, która miała być od 2017 r. cyklicznie przyznawana piosenkom, filmom i programom telewizyjnym, w szczególny sposób zwracającym uwagę na problemy łamania praw człowieka. Na premierze filmu w Los Angeles licznie pojawiły się gwiazdy i celebryci, w tym Cher i siostry Kardashian. Kim, na swoich kontach w mediach społecznościowych, opublikowała kilka poświęconych mu wpisów, w tym bezpośredni apel skierowany do fanów: „Jestem taka dumna z The Promise. Proszę, pójdźcie na niego i zobaczcie w końcu historię Ormian”20. W czasie trwania show Keeping Up with the Kar- dashians umieszczano dodatkowo jego krótką, darmową zapowiedź. W tym samym czasie The Promise padł ofiarą, ataku internetowych trolli. Kampania masowych negatywnych recenzji zaczęła się jeszcze przed projekcjami w kinach i pierwszymi opublikowanymi opi- niami krytyków filmowych. Dziennikarze prześledzili historię tysięcy jednogwiazdkowych ocen na portalu IMDb21 i odkryli, że działania w sieci rozpoczęły się na tureckich stronach (jak np. Incisozluk), na których mobilizowano użytkowników, by obniżali noty produkcji w serwisach IMDb i You Tube. Mając świadomość, że te oceny zostaną

19 P.A. Shakarian, op. cit. 20 So proud of the movie #ThePromise Everyone please go see it and finally hear the story of the Armenian people, 12.04.2017, https://twitter.com/kimkardashian/status/852355218196975616?refsrc=email&s=11 [28.04.2020]. 21 Ch. Hooton, Christian Bale Armenian Genocide film gets 55 121 1-star ratings on IMDb off just three public screenings, „The Independent”, 25.10.2016, https://www. independent.co.uk/arts-entertainment/tv/news/the-promise-film-christian-bale-armenian-genocide-imdb-turkey-oscar-isaac-a7378881.html [28.04.2020].

142

powiązane z tytułem już na zawsze, dokonywano tzw. downvote, czyli nieuzasadnionego merytorycznie wyboru najniższych możliwych na danej stronie wartości. Takie działania można traktować jako współ- czesną, zakamuflowana forma cenzury w cyberprzestrzeni, trudną do zwalczenia, ponieważ portale internetowe są w stanie określić skąd pochodzą tak nadawane oceny, ale już nie mogą ich zablokować. W ostatnich latach stała się ona prawdziwą plagą rynku filmowego, lecz w przypadku The Promise trudno jednoznacznie ocenić rzeczywi- stą skalę wpływu na wynik finansowy produkcji, ponieważ mamy do czynienia z równie mocno zmobilizowaną diasporą ormiańską, która także posiadała możliwość działań w przestrzeni wirtualnej. Wiele mówi zestawienie głosów internautów: średnia ocen w USA tuż po ataku w 2017 roku ostatecznie wyniosła 5,5 gwiazdki na 10 możliwych, natomiast w pierwszych dniach sierpnia 2019 roku 6,1 przy oddanych w sumie ponad 164 000 głosów22. Nieoczekiwanie, w mediach społecznościowych, w marcu 2017 r. w obronie filmu stanął Michael He, student ekonomii na Uniwersytecie Harvarda. W 2015 r. He wyjechał na wymianę stypendialną do zupeł- nie mu nieznanej Armenii i na własną rękę zaczął poznawać historię oraz kulturę tego kraju. Na pamiątkę lokalnych podróży przygotowy- wał krótkie, amatorskie filmy i po powrocie do USA zaczął umieszczać je w mediach społecznościowych wraz z dodatkowymi komentarzami w języku chińskim. Ku jego zaskoczeniu, video przewodnik po Erywa- niu osiągnął 150 000 widownię, a w jednym z wpisów zarekomendo- wała go sama Kim Kardashian. W telewizji i prasie pojawił się dzięki apelowi na You Tube, w którym skrytykował turecką akcję downvote wymierzoną w The Promise. Dziennikarzowi The Armenian Weekly powiedział: „Jeśli mogę mieć swój udział w rozpowszechnianiu wiedzy o ludobójstwie i niesprawiedliwości, jeśli jeszcze taka działalność w zasadzie nie wymaga wysiłku i nie zabiera dużo czasu, natomiast przynosi znaczący efekt – zrobię to z radością”23. Niewątpliwie w spo- sób niezamierzony przyczynił się do promocji ormiańskiej wersji wyda-

22 Strona IMDB, https://www.imdb.com/title/tt4776998/ratings?ref_=tt_ov_rt [28.04.2020]. 23 D. Khodanian, Getting to Know Michael He: The „Armenia Enthusiast‟, “The Armeni- an Weekly”, 28.04.2017, https://armenianweekly.com/2017/04/28/getting-to-know- michael-he/ [29.04.2020].

143

rzeń z lat 1915-1923 także pośród widzów z Azji. Dziennikarz Dickran Khodanian podsumował tę sytuację słowami: „W świecie, w którym social media mają moc docierania do mas bez większych przeszkód, starania Michaela by skierować uwagę (na film i Armenię) nie przeszły niezauważone”24. Podczas pracy nad The Promise, na planie filmowym pojawił się Joe Berlinger. Efektem jego starań jest dokument Intent to Destroy, który składa się z naprzemiennie montowanych scen z filmu fabular- nego oraz uzupełniających narrację materiałów historycznych. Składa się on z trzech części Death, Denial i Depiction i poza samym ludobój- stwem Ormian reżyser podnosi kwestię konsekwentnego, wieloletnie- go zaprzeczania Genocydowi ze strony Turcji i wywieranych przez nią nacisków na arenie międzynarodowej. W tym samym czasie, co The Promise na ekranach amerykań- skich kin pojawił się The Ottoman Lieutenant, którego produkcję współfinansowała Turcja. Autorem scenariusza był Jeff Stockwell, re- żyserem Joseph Ruben. W głównych rolach obsadzono Michiela Huis- mana, Herę Hilmar, Josha Harnetta i Bena Kingsleya. Za sfinansowa- nie przedsięwzięcia odpowiadała firma Eastern Sunrise Films której jednym z udziałowców, jak twierdził filmowiec Mike Medavoy, był syn obecnego prezydenta Turcji, Bilal Erdogan25. Zbieżność dat premier z produkcją K. Kerkoriana nie była przypadkowa. Z łatwością można zidentyfikować także kilka wspólnych cech obu filmów. Główne role powierzono hollywoodzkim aktorom, wykorzystano podobne schematy fabuły, wydarzenia odbywają się w tym samym miejscu i nieodległym przedziale czasowym. Co ciekawe kilkukrotnie zmieniano datę pierwszej projekcji The Ottoman Lieutenant tak, by odbyła się jak najbliżej The Promise. Jak twierdził T. George, dokonano starań, by materiały promocyjne łatwo kojarzyły się ze sobą, wprowadzając w błąd potencjalnych widzów26. Krytycy zarzucali The Ottoman Lieutenant, że próbuje rozmyć winę oprawców, lub wręcz wprost zakłamuje historię i jest zwykłym

24 Ibidem. 25 A. Ritman, M. Galuppo, The Promise vs. The Ottoman Lieutenant: Two Movies Battle Over the Armenian Genocide, “The Hollywood Reporter”, 21.04.2017, https://www.hollywoodreporter.com/news/promise-ottoman-lieutenant-two-movies-battle-armenian- genocide-996196 [29.04.2020]. 26 Ibidem.

144

narzędziem propagandy27. Dziennikarz Slant Magazine w swojej recenzji określił tę agendę słowami: „Bardziej niż sztampowość melo- dramatu rzuca się w oczy sposób, w jaki The Ottoman Lieutenant po- mija dokonanie czystek przez siły osmańskie. (…) i sugeruje, że wszyscy ponoszą winę, a jeśli tak jest, to nikogo nie można pociągnąć do odpo- wiedzialności. W ten sposób, prowadzonymi działaniami wojennymi próbuje rozmyć fakt zaplanowanego ludobójstwa”28. Ze strony diaspory w bojkot filmu zaangażowała się Armenian Youth Federation publikując oświadczenie, iż manipuluje on faktami historycznymi – np. sugerując w dialogach wypowiadanych przez po- stacie, że przemoc była formą samoobrony przed ormiańskimi bun- townikami, którzy zdradziecko współpracowali z Rosjanami. „Przez sto lat państwo tureckie niestrudzenie pracowało nad tym, by usunąć z pamięci ludobójstwo Ormian, zamiast przyznać się do prawdy z prze- szłości. Turcja próbuje ją wymazać, by uprawomocnić teraźniejszość. Projekt zaprzeczania ludobójstwu jest opłacany przez państwo i wbu- dowany w jego politykę wewnętrzną oraz relacje zagraniczne. Różnymi działaniami Turcja kontynuuje nadawanie nowego kształtu historii – przesuwa odpowiedzialność demonizując ofiary”29. Jedna z organizacji diaspory greckiej, American Hellenic Council, dołączyła do tych protestów utrzymując, iż The Ottoman Lieutenant programowo wprowadza widzów w błąd przedstawiając ofiary ludobójstwa jako współ- winne czystek etnicznych30. W mediach pojawiały się informacje, że podczas produkcji The Ottoman Lieutenant dochodziło do wielu nadużyć. Przykładem są naciski inwestorów na ograniczenie przedstawień tureckiej przemocy wobec Ormian, ostateczny montaż nadzorował turecki producent, a efekt końcowy był niezgodny z wizją reżysera. W post produkcji wy-

27 C. Buckley, op. cit. 28 K. Watson, Review: The Ottoman Lieutenant, 07.03.2017, https://www.slantmaga- zine.com/film/the-ottoman-lieutenant/ [29.04.2020]. 29 AYF – YOARF Eastern U.S. Releases Statement on „The Ottoman Lieutenant‟, https://anca.org/ayf-yoarf-eastern-u-s-releases-statement-on-the-ottoman-lieutenant/ [29.04.2020]. 30 K. Kolasa-Sikiaridi, The American Hellenic Council Calls for Boycott of Film „The Ottoman Lieutenant‟ for Denying Greek, Assyrian and Armenian Genocide, 21.03. 2017, https://usa.greekreporter.com/2017/03/21/the-american-hellenic-council-calls - for-boycott-of-film-the-ottoman-lieutenant-for-denying-greek-assyrian-and-armenian- genocide/ [29.04.2020].

145

cięto np. dialogi, które bezpośrednio nawiązywały do masakr. Wielu członków ekipy filmowej wyrażało przekonanie, że film stracił na prze- kazie artystycznym, natomiast zyskał znacząco na propagandowym. Jako wymowne odebrano zachowanie J. Rubena, który odmówił wzię- cia udziału w jego promocji. Michael Steel, asystujący reżyser i współ- producent filmu rzucił światło na szczegóły tego wydarzenia „Wiedział, że oni (strona turecka) mogą przejąć kontrolę nad edycją, ale to było coś, co po prostu musiał przyjąć do wiadomości. Joe był tak rozsier- dzony ich wersją, że nawet podjął próbę usunięcia swojego nazwiska z napisów, ale w końcu dotarło do niego, że kontrakt, który podpisał zobowiązał go do zachowania dyskrecji”31.Jeśli chodzi o oceny w serwi- sie IMDb, na film finalnie oddało głos 22 823 osoby, z czego 44,4% wybrało najwyższą notę i ledwie 14,8% najniższą. Średnia wyniosła 6,7 na 10 gwiazdek32. Jak widać na powyższych przykładach w ciągu kilku ostatnich lat Amerykanie stali się w przestrzeni publicznej świadkami „ideolo- gicznych pojedynków”, które mają na celu zaprezentowanie odmien- nych wersji trudnej historii dzielonej przez dwa narody – ormiański i turecki. Obywały się one w prasie, na ulicach amerykańskich metro- polii, na niebie Nowego Jorku, poprzez wykupione reklamy i na koniec sięgnięto po wielomilionowe hollywoodzkie produkcje filmowe. Na tym starciu najbardziej zyskała diaspora ormiańska, ponieważ nie tylko udało się jej uzyskać rezolucję rozpoznającą Genocyd wydaną przez Senat USA, ale w roku jubileuszowym skupić na tragedii Ormian zainteresowanie międzynarodowych mediów. Warto przypomnieć, iż Re- cep Erdogan w 2014 r. jako pierwszy przywódca Turcji złożył potom- kom ludobójstwa kondolencje i przyznał, iż wielu Ormian straciło życie w latach 1915-1923. Jest to niewątpliwie ważny krok, nawet jeśli przez rząd turecki nadal podtrzymywana jest narracja, że stali się oni ofiarami działań wojennych wraz z innymi obywatelami Imperium Osmańskiego (także Turkami), nie zaś zaplanowanego ludobójstwa33. Niewątpliwie minie wiele czasu, zanim uda się ostatecznie wypracować

31 C. Buckley, op. cit. 32 Jak widać nie prowadzono tak intensywnej akcji downvote jak w przypadku The Pro- mise, https://www.imdb.com/title/tt4943322/ratings?ref_=tt_ov_r [3.04.2020]. 33 Turkey offers condolences to Armenia over WWI killings, 23.04.2014, BBC, https://www.bbc.com/news/world-europe-27131543 [30.04.2020].

146

kompromis. Ostatnia dekada wyraźnie wskazała, że międzynarodowa opinia publiczna przemianom tej konkretnej dyskusji będzie się przy- glądać głównie w przestrzeni mediów, nie zaś rozstrzygnięć historyków i badaczy. Być może kolejne jej „bitwy” będą wygrywane dzięki celebry- tom takim jak Kim Kardashian West, a siłą decydującą sstaną się nie tyle merytoryczne wymiany poglądów, co zaangażowana społeczności i przyznawane przez nią przysłowiowe „lajki”.

Bibliografia AYF – YOARF Eastern U.S. Releases Statement on „The Ottoman Lieutenant‟, https://anca.org/ayf-yoarf-eastern-u-s-releases-statement-on-the-ottoman -lieutenant/. Bobelian M., Children of Armenia: A Forgotten Genocide and the Century- Long Struggle for Justice, Dimon & Schuster, Nowy Jork 2009. Buckley C., Battle Over 2 Films Reflects Turkey‟s Quest to Control a Bitter History, “New York Times”, 20.04.2017, https://www.nytimes.com/2017/ 04/20/movies/the-promise-the-ottoman-lieutenant-turkey-armenian-genocide.html/. Christian Bale and Oscar Isaac on war drama “The Promise”, 20.04.2017, CBS, https://www.youtube.com/watch?v=wB6lK-NaPEM/. D‟Alessandro A., What Were The Biggest Bombs At The 2017 B.O.? Deadline Most Valuable Blockbuster Tournament, 29.03.2018, https://deadline. com/2018/03/king-arthur-geostorm-monster-trucks-the-promise-the- great-wall-box-office-losses-1202354934/. Hooton Ch., Christian Bale Armenian Genocide film gets 55 121 1-star ratings on IMDb off just three public screenings, „The Independent”, 25.10.2016, https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/tv/news/the-promise-film-christian-bale-armenian-genocide-imdb-turkey-oscar-isaac-a737- 8881.html/. Kardashian K., Armenian Genocide Victims Should Never Be Forgotten, “Ti- me”, 24.04.2015, https://time.com/3835074/kim-kardashian-west-armenian-genocide/. Khodanian D., Getting to Know Michael He: The „Armenia Enthusiast‟, “The Armenian Weekly”, 28.04.2017, https://armenianweekly.com/2017/04/ 28/getting-to-know-michael-he/. Kim Kardashian takes out full – page ad in New York Times to slam Wall Street Journal, www.accc.org.uk/kim-kardashian-slams-wall-street-journal-with-full-page-ad-in-new-york-times/. Kolasa-Sikiaridi K., The American Hellenic Council Calls for Boycott of Film „The Ottoman Lieutenant‟ for Denying Greek, Assyrian and Armenian Genocide, 21.03.2017, https://usa.greekreporter.com/2017/03/21/the- american-hellenic-council-calls-for-boycott-of-film-the-ottoman-lieutenant-for-denying-greek-assyrian-and-armenian-genocide/. Orzeczenie w sprawie Perincek przeciwko Szwajcarii, http://www.hfhr.pl/ publication/orzeczenie-w-sprawie-perincek-przeciwko-szwajcarii/.

147

Oświęcimski K., Lobby etniczne a polityka zagraniczna USA. Wybrane przy- kłady, Wydawnictwo WAM, Kraków 2014. Rafal Lemkin Defines Genocide, http://genocidewatch.net/2013/03/14/raphael-lemkin-defines-genocide-2/. Ritman A., Galuppo M., The Promise vs. The Ottoman Lieutenant: Two Mov- ies Battle Over the Armenian Genocide, “The Hollywood Reporter”, 21.04.2017, https://www.hollywoodreporter.com/news/promise-ottoman- lieutenant-two-movies-battle-armenian-genocide-996196/. Safrastyan R.A., Armenian Community of USA: Lobbing and Geopolitics, [w:] R.A. Safrastyan, J. Turłukowski (red.), Polsko – armeński rocznik z zakresu historii, prawa i nauk politycznych, Instytut Prawa Wschodniego im. Gabriela Szerszeniewicza, Warszawa 2019. Shakarian P.A., The Armenian Genocide Finally Gets Its Due With the Film „The Promise‟, “The Nation”, 13.10.2016, https://www.thenation.com/article/the-armenian-genocide-finally-gets-its-due-with-the-film-the-promise/. So proud of the movie #ThePromise Everyone please go see it and finally hear the story of the Armenian people, 12.04.2017, https://twitter.com/kim- kardashian/status/852355218196975616?refsrc=email&s=11/. Strona IMDB, https://www.imdb.com/title/tt4776998/ratings?ref_=tt_ov_r/. Thompson M.W., An Ex-Leader in Congress Is Now Turkey‟s Man in the Lobbies of Capitol Hill, “New York Times”, 17.10.2007, https://www.nytimes.com/2007/10/17/washington/17lobby.html?mtrref=www.google.co m&gwh=54E45800D348CF53FEE2A8C32FD41123&gwt=pay&assetType =PAYWALL/. Turkey offers condolences to Armenia over WWI killings, 23.04.2014, BBC, https://www.bbc.com/news/world-europe-27131543/. Urząd Statystycznym USA, https://www.census.gov/popclock/. Watson K., Review: The Ottoman Lieutenant, 07.03.2017, https://www.slan- tmagazine.com/film/the-ottoman-lieutenant/. WSJ runs massive ad denying Armenian genocide, 21.04.2016, www.rt.com/ news/340446-wsj-ad-denies-armenian-genocide/. Wywiad ze współproducentem, Eric Esrailian dla „Movieguide”, https://www. youtube.com/watch?v=gOObZF9tcy4/. Wywiad z R. Lemkinem, CBS w 1949 r., https://vimeo.com/125514772/. 1915 Tragedy. Armenian Revolts in Anatolia, anał video Fact Check Armenia, www.youtube.com/watch?v=rLl020zkS5o/.

148

Dominika Dróżdż

Cyberbezpieczeństwo, cyberterroryzm, cyberprzestępczość

Bezpieczeństwo to brak zagrożenia dla jakiegokolwiek dobra prawnego i osobistego człowieka, co umożliwia normalne funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie1. Ponieważ stan bezpieczeństwa jest niemierzalny, to główną cechą zapewnienia go jest sposób przestrzegania go w społeczeństwie, w tym przez władze państwa. To główna potrzeba państwa i systemów międzynarodowych. Współcześnie dla do- kładnego określenia tej dziedziny dodaje się przymiotniki, dzięki któ- rym wskazuje się, że chodzi np. o bezpieczeństwo publiczne, międzyna- rodowe, energetyczne, narodowe, państwowe2. Celem państw jest zagwarantowanie własnego bezpieczeństwa, pokoju, trwałości, integral- ności państwa3. Cyberbezpieczeństwo (ang. cybersecurity) jest zespołem zagad- nień związanych z zapewnianiem ochrony w obszarze cyberprzestrzeni. Z pojęciem cyberbezpieczeństwa związana jest między innymi ochrona przestrzeni przetwarzania informacji oraz zachodzących interakcji w sieciach teleinformatycznych4. Cyberbezpieczeństwo w wymiarze cyberprzestrzeni to proces polegający na korzystaniu przez pracowników z jak najbardziej aktualnych programów zabezpieczających dane przed zagrożeniami interne- towymi. Cyberbezpieczeństwo w tym aspekcie opiera się również na niewchodzeniu na takie witryny internetowe, które są szczególnie na-

 dr Dominika Dróżdż, Społeczna Akademia Nauk, Łódź, e-mail: drdrdomik@gmail. com 1 Z. Ciekanowski, J. Nowicka, H. Wyrębek, Bezpieczeństwo państw w obliczu współcze- snych zagrożeń, Siedlce 2016, s. 15. 2 Ibidem. 3 B. Wiśniewski, Teoria demokratycznego pokoju, [w:] R. Zięba, S. Bieleń, J. Zając (red.), Teorie i podejście badawcze w naukach o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2015, s. 48; T. Hoffmann, Wybrane aspekty cyberbezpieczeństwa w Polsce, Poznań 2018, s. 37. 4 Cyberbezpieczeństwo, https://mfiles.pl/pl/index.php/Cyberbezpiecze%C5%84stwo [11.04.2019].

149

rażone na ataki cyberprzestępców, a także na unikaniu podawania w internecie szczegółowych danych firmy do wiadomości publicznej5. Dla zrozumienia terminu cyberbezpieczeństwa niezbędne jest zdefiniowanie cyberprzestrzeni (ang. cyberspace, cybernetics space), która to cyberprzestrzeń rozumiana jest jako „przestrzeń przetwarzania i wymiany informacji tworzona przez systemy teleinformatyczne, określone w art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyza- cji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (Dz.U. Nr 64, poz. 565, z późn. zm.) wraz z powiązaniami pomiędzy nimi oraz relacjami z użytkownikami”6. Ochrona cyberprzestrzeni jest związana integralnie z ochroną infrastruktury krytycznej. Spraw tych dotyczy z kolei ustawa o zarządzaniu kryzysowym7. Zakres pojęciowy cyberbezpieczeństwa obejmuje więc zagadnienia związane z bezpieczeństwem cyberprzestrzeni, czyli zachodzących na jej obszarze procesów przetwarzania informacji i interakcji w sieciach teleinformatycznych. Antonimem pojęcia bezpieczeństwa podmiotu jest pojęcie za- grożenie podmiotu8. Zagrożenie odnosi się do sfery świadomościowej danego podmiotu (którym może być osoba, grupa społeczna, naród). Do zagrożeń naturalnych należą: epidemie chorób zakaźnych ludzi i zwierząt, wstrząsy sejsmiczne, masowe występowanie gryzoni, wyładowania atmosferyczne. Do zagrożeń cywilizacyjnych mogą nale- żeć np. katastrofy, awarie techniczne, terroryzm9. Zagrożenia terrorystyczne są działaniami celowymi, zamierzo- nymi, niszczycielskimi przeprowadzanymi przez człowieka lub okre- śloną grupę ludzi. Skutkiem działania terrorystycznego mogą być np. choroby zakaźne, skażenie środowiska, zniszczenie budowli10. Terro- ryzm jest działaniem nieregularnym pomiędzy stronami, z których

5 M. Borysewicz, J. Michalik, Cyberbezpieczeństwo przemysłowych systemów sterowania, „Bezpieczeństwo pracy” 2007, nr 10. 6 Por. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 kwietnia 2012 r. w sprawie Krajowych Ram Interoperacyjności, minimalnych wymagań dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w postaci elektronicznej oraz minimalnych wymagań dla systemów teleinformatycznych, (Dz.U. z dnia 16 maja 2012 r.). 7 T. Hoffman, Wybrane aspekty cyberbezpieczeństwa w Polsce, Poznań 2018, s. 47. 8 E. Kołodziński, Wprowadzenie do zarządzania bezpieczeństwem, Katedra Informatyki Stosowanej WNT UWM w Olsztynie, Olsztyn 2018, s. 1, www.uwm.edu.pl/kiseko- [email protected] [12.03.2019]. 9 Ibidem. 10 Por. ibidem, s. 5.

150

jedna jest strukturą państwa. Terroryzm jest terminem na użycie siły lub przemocy w stosunku do osób lub własności w celu zastraszenia, przymuszenia lub okupu11. Z wojskowego punktu widzenia terroryzm jest działaniem dywersyjnym na szczeblu strategicznym, realizowanym głównie taktycznymi sposobami, środkami i metodami12. Cyberterroryzm jest jednym z najważniejszych ogniw terroryzmu. Cyberterroryzm to „politycznie umotywowany atak bądź groźba ataku na komputery, sieci informacyjne, którego celem jest doprowadzenie do zniszczenia infrastruktury oraz zastraszenie lub wymuszenie na rządach lub ludziach dalekosiężnych politycznych lub społecznych celów”13. Kolejnym przejawem stosowania cyberterroryzmu jest stoso- wanie ataków elektronicznych14. Odkąd nastąpił rozwój pojęć prowadzących do terminu „nowego terroryzmu”, który został wprowadzony przez naukowców z Institute for the Study of Conflict, wtedy zaczęto wypracowywać na przełomie stuleci rezultat badań w ramach RAND Copration. Okazało się, że jest to także zjawisko rzeczywistości wirtualnej15. Rzeczywistość ta wyznacza sieciowy charakter organizacji. Twórcą pojęcia cyberterroryzm był w 1997 r. Barry C. Collin, który zde- finiował to pojęcie jako połączenie cybernetyki i terroryzmu16. W tym samym roku definicję cyberinternetu stworzył także Mark Politt17. Definicja jest powiązana z późniejszą definicją przyjętą przez Stany Zjednoczone. Na określenie definicji cyberterroryzmu w Tytule 22 Kodeksu Karnego tego państwa w kodeksie karnym stanowi się, że

11 B. Bolechów, Terroryzm w świecie dwubiegunowym, Toruń 2002, s. 34. 12 Z. Ciekanowski, J. Nowicka, H. Wyrębek, op. cit., s. 93. 13 T. Bąk, Rodzaje terroryzmu, [w:] T. Bąk, Z. Ciekanowski, L. Szot, (red.), Determnanty bezpieczeństwa człowieka a rozwój regionalny, PWSTE, Jarosław 2013, s. 43. 14 A. Chrobiński, Walka informacyjna, jako fundamentalny składnik działalności terrorystycznej w przyszłości, E-debiuty. Por. S. Serwiak, Cyberprzestrzreń jako źródło zagrożenia terroryzmem, [w:] E. Pływaczewski (red.), Przestępczość zorganizowana w ujęciu praktycznym, Zakamycze 2005, s. 589; Z. Ciekanowski, J. Nowicka, H. Wyrębek, op. cit., s. 121. 15 Ibidem. 16 Był on naukowcem z Instytutu Bezpieczeństwa i Wywiadu. Zob. S. Serwiak, Cyberprze- strzreń jako źródło zagrożenia terroryzmem, [w:] E.W. Pływaczewski (red.), Przestęp- czość zorganizowana w ujęciu praktycznym, Zakamycze 2005, s. 590. 17 Był on agentem specjalnym FBI. Dla niego cyberterroryzm to „zaplanowany, politycznie umotywowany atak przeprowadzony przez subnarodowe grupy lub tajnych agentów przeciwko informacjom, systemom komputerowym i innym, co skutkuje przemocą wobec niemilitarnych celów”. Por. ibidem, s. 590.

151

„terroryzm to zaplanowana, politycznie zmotywowana przemoc podję- ta przez subnarodowe grupy lub tajnych agentów przeciw niemilitar- nym celom, zwykle mająca wpłynąć na opinię publiczną”. Cyberterro- ryzm jest nowym wcieleniem starego zjawiska. Do takiego wniosku można dojść biorąc pod uwagę poprzednie definicje przyjęte w Stanach Zjednoczonych18. Pojęcie cyberterroryzmu powstało zatem w 1997 r. Definicje cyberterroryzmu mają charakter zawężający w stosunku do pierwowzoru definicji terroryzmu. Cyberterroryzm ma być starym wcieleniem starego zjawiska, jak podsumował S. Serwiak. Autor ten zwrócił uwagę, iż najpoważniejszym zarzutem, jaki można sformułować w stosunku do tych definicji, to „niebezpieczeństwo stosowania zbyt szerokiej wy- kładni do powyższych definicji”19. Przy takiej interpretacji działalność społeczników zamieszczających w internecie protesty przeciwko mini- sterstwom może skończyć się na ich problemach. W innych państwach takie zachowanie społeczników polegające na zablokowaniu stron mi- nisterialnych jest w demokracjach akceptowalną metodą, formą mani- festacji20. Wojna internetowa jest traktowana jako kontynuacja wojny21. Jest tu także problematyka tzw. wojny informacyjnej. Zagadnienie to dotyczy państw rozwiniętych technologicznie i dotyczyć może nowych rodzajów broni lub nowego wymiaru konfliktów międzynarodowych22. Internet w tym zakresie może służyć dla siania nienawiści, dla celów propagandowych, przeprowadzania wojny psychologicznej23. Poważne skutki może spowodować także samo włamanie się do sieci i przetwarzanie danych systemowych. Efektem takiego działania mogą być straty materialne, wywołanie chaosu, paniki. Atak w sieci nabiera rozgłosu. Atak ma masowego odbiorcę, nie prowadzi do śmierci

18 Por. ibidem, s. 591 19 Ibidem. 20 Ibidem, s. 592. 21 A. Warchoł, Cyberwojna, element futurologii czy rzeczywistości?, [w:] E. Fogelzang - Adler, E. Sadowska (red.), Wybrane problemy bezpieczeństwa, t. 2, Kraków 2018, s. 40. 22 Por. S. Serwiak, Cyberprzestrzreń jako źródło zagrożenia terroryzmem, [w:] E. Pły- waczewski (red.), Przestępczość zorganizowana w ujęciu praktycznym, Zakamycze 2005, s. 589. 23 Z. Ciekanowski, J. Nowicka, H. Wyrębek, op. cit., s. 121; B. Hołyst, Terroryzm, t. 1, Warszawa 2011, s. 754-765.

152

wielu osób, choć może spowodować szok u ludzi, zwłaszcza gdy za- mieszczane są w nim akty egzekucji24. Pojawiło się także pojęcie „cyberwojna”25. Pojęcie to nie ma jednej akceptowalnej dla wszystkich naukowców definicji. Trudno jest ustalić aparat pojęciowy powszechnie do zaakceptowania w obszarze walki w cyberprzestrzeni26. Wojna cybernetyczna jest częścią wojny in- formacyjnej27. Z dobrodziejstw postępu korzysta coraz więcej państw, także tych, które dotąd nie dysponowały dostępem do najnowocześniejszych osiągnięć z dziedziny zaawansowanych technologii28. Powoduje to jednak postępujące uzależnienie od technologii informatycznych. Ataki cybernetyczne na Gruzję i Litwę klasyfikowane są jako cyberwojny29. Powoduje to jednak postępujące uzależnienie od technologii informatycznych. Sprawia również, że coraz więcej państw staje w obliczu wzrastającego zagrożenia nową formą terroryzmu, a mianowicie cyberterroryzmu. Dla określenia tej formy działalności terrorystycznej uży- wane jest określenie „cyberterroryzm”, „terroryzm informacyjny” lub „hi-tech terroryzm”. O niebezpieczeństwie aktów terrorystycznych po- pełnionych za pomocą systemów komputerowych (terroryzm informacyjny), a wymierzonych w życie i zdrowie ludzi, bezpieczeństwo publiczne oraz środowisko naturalne30. W Brazylii tuż przed Igrzyskami Olimpijskimi w Rio de Janeiro z 2016 r. grupa osób znająca się jedynie z internetu wychwalała w nim Państwo Islamskie, sugerując użycie broni, materiałów wybuchowych, trucizny (której te osoby nie miały). Niemniej jednak po długich policyjnych staraniach i poszukiwaniach tych osób przez policję brazylijską (początkowo szukano islamistów), Sąd w Kurdybie skazał 7 osób z Bra- zylii za przygotowywanie zamachu terrorystycznego. Żadna z tych osób

24 Ibidem. Zob. także: B. Hołyst, op. cit., s. 754-765. 25 Wojna jest postrzegana jako konflikt zbrojny przez badaczy z Wydziału Badań nad Pokojem i Konfliktami Uniwersytetu w Uppsali ze Szwecji ze Sztokholmskiego Instytutu Badań nad Pokojem (SIPRI), Definicji wojny jest wiele. Terminu tego używa się również w przenośni, np. gdy mówimy o „wojnie z ubóstwem”, „wojnie klasowej”, czy też „zimnej wojnie”. A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006, s. 467. 26 A. Warchoł, op. cit., s. 40. 27 Z. Ciekanowski, J. Nowicka, H. Wyrębek, op. cit., s. 143. 28 Ibidem, s. 174. 29 Por. A. Warchoł, op. cit., s. 39, 47. 30 T. Szubrycht, Cyberterroryzm jako nowa forma zagrożenia terrorystycznego, „Zeszy- ty Naukowe AMW” 2005, rok XLVI, nr 1(160), s. 175.

153

nie należała do Islamistów. Skazani usłyszeli wyroki od 5 do 15 lat pozbawienia wolności31. Mogą się zdarzyć i takie zagrożenia w internecie kreowane przez nieznanych sobie ludzi. Twierdzi się bowiem, że władze w Azji zdołały rozprawić się z sieciami terrorystycznymi, działającymi pod nazwami JI, Alkaida, IS. Naukowcy z Azji uważają, że terroryści wciąż stanowią zagrożenie32. Terroryści szukają bowiem dostępu do różnych osób przez internet, zwłaszcza kobiet z innego państwa (np. z Singapuru), twierdząc, że potrzebne są one do pracy będącej w innym kraju (np. w Indonezji), a one z kolei poszukują pracy w innym państwie33. Skoro terroryści mają działać za pomocą „sprawniejszego narzędzia przeciwko silniejszemu przeciwnikowi”, a silniejszym narzędziem jest państwo34, którego ta kobieta jest obywatelką, to taka kobieta staje się przedmiotem zainteresowania terrorystów. Następnie przeprowadzają w tym miejscu atak terrorystyczny. Jedną z metod Państwa Islamskiego w Malezji jest zaangażowa- nie całej rodziny na rzecz ustanowienia Kaifatu35. Terroryści zdobywają informacje w internecie na przykład o planach w architekturze, czy najsłabszych miejscach w ochronie budynku36, a potem przeprowadza- ją zamachy. Osobą, która przeprowadziła taki zamach był Aba Turab, który został skazany za zniszczenie światowego kulturowego dziedzic- twa w Timbuku. Został on skazany za zbrodnie wojenne, a w ich ramach za terroryzm37. Zjawiska cyberwojny należy odróżnić od innych zagrożeń cyber- netycznych, jak postrzegają to Agnieszka Warchoł i Tomasz Szu- brycht38. Osoby uznane za terrorystów miały możliwość wprowadzenia do sieci wirusów bądź tzw. robaków39. Nie można traktować każdego niepożądanego w skutkach wpływu na działalność w cyberprzestrzeni

31 D. Dróżdż, Terror oraz terroryzm międzynarodowy i globalny z prawnego punktu widzenia, część II, Szczecin 2020, s. 63. 32 Por. ibidem. s. 43. 33 Por. ibidem, s. 53. 34 BBC, Terroryzm – zagrożenie globalne czy lokalne, www.bbc.com, s. 9. 35 D. Dróżdż, Terror…, op. cit., s. 50. 36 Z. Ciekanowski, J. Nowicka, H. Wyrębek, op. cit., s. 150. 37 D. Dróżdż, African States and the International Criminal Court, [w:] A. Kordonska, R. Kordonski, Ł. Muszyński, D. Kamilewicz-Rucińska (red.), Trendy przestrzeni międzyna- rodowej w wymiarze globalnym i regionalnym, tom 2, Lwów – Olsztyn 2018, s. 89-90. 38 Por. A. Warchoł, op. cit., s. 40. 39 Ibidem, s. 120.

154

jako terroryzmu. Chodzi tu o działalności hackerskie nastolatków, dzia- łania wymierzone w bazy danych czy w sieci komputerowe, tworzenie wirusów komputerowych40. W Polsce jest stosunkowo niewielka liczba ataków cybernetycz- nych41, co ma wiązać się z niewiedzą osób odnośnie do cyberataków, niejasności tych ataków, brakiem specjalistów, którzy mogliby prze- prowadzać takie zamachy42. Cyberprzestępczość odnalazła miejsce dla siebie w kodeksie karnym wśród przestępstw przeciwko ochronie informacji, które zostały ujęte w XXXIII rozdziale polskiego kodeksu karnego. Przepisami sank- cjonującymi naruszenia w cyberprzestrzeni są m.in.: art. 267, w któ- rym określona została penalizacja „hackingu” polegającego na włamy- waniu się do systemów komputerowych po uprzednim pokonaniu za- bezpieczeń oraz art. 268 i art. 268 a, które sankcjonują naruszenia po- rządku w cyberprzestrzeni, które polegają na usuwaniu, modyfikacji i uszkadzaniu plików. Odnieść się tu należy także do przepisów art. 268a $ 2-3 k.k, kiedy przestępstwa te ścigane są na wniosek pokrzyw- dzonego. Problematyki tej dotyczą także artykuły 269 i 269a k.k, które sankcjonują naruszenie cyberprzestrzeni w formie sabotażu kompute- rowego. Pierwszy z tych artykułów sankcjonuje niszczenie, uszkadza- nie, usuwanie lub zmienianie danych informatycznych o szczególnym znaczeniu dla obronności kraju, bezpieczeństwa w komunikacji, funkcjonowania administracji rządowej lub instytucji państwowej, w tym samorządu terytorialnego43. Ponadto Rozporządzenie o Ochronie Da- nych Osobowych przewiduje kary dla firm, które nie wprowadzają działań koniecznych do uzyskania bezpieczeństwa danych wewnętrz- nych. Akt prawny przewiduje dotkliwe kary za incydenty związane z wyciekiem danych osobowych w firmie. Przedmiotem ustawy, która weszła w życie 28 sierpnia 2018 r. jest organizacja krajowego systemu cyberbezpieczeństwa i określenie zadań oraz obowiązków podmiotów wchodzących w jego skład. Ustawa reguluje również kwestie sprawowania nadzoru i kontroli przestrzegania jej przepisów oraz tryb ustanawiania Strategii Cyberbezpieczeń-

40 T. Szubrycht, op. cit., s. 178-179. 41 Z. Ciekanowski, J. Nowicka, H. Wyrębek, op. cit., s. 121. 42 Por. J. Adamski, Nowe technologie, w służbie terrorystów, Warszawa 2007, s. 102. 43 T. Hoffman, op. cit., s. 116-117.

155

stwa Rzeczypospolitej Polskiej. Treść ustawy określa zarówno podmioty będące uczestnikami krajowego systemy cyberbezpieczeństwa, jak i ich obowiązki. Reasumując, powszechny dostęp do sieci komputerowej spowo- dował rozwój przestępczości internetowej. Walka z cyberprzestępczo- ścią wymaga zatrudnienia specjalistów zajmujących się tą tematyką na wysokim poziomie. Poradzenie sobie z jedną problematyką nie oznacza zakończenia pracy tych osób, związanej z koniecznością zaznajomienia się z nowymi problemami związanymi z cyberterroryzmem.

Bibliografia Bałut D., Budek K., Cyberbezpieczeństwo dla przedsiębiorców. Nowa era zagrożeń, „Marketingbiznes” 2018. Bąk T., Rodzaje terroryzmu, [w:] T. Bąk, Z. Ciekanowski, L. Szot (red.), De- termnanty bezpieczeństwa człowieka a rozwój regionalny, PWSTE, Jaro- sław 2013. BBC, Terroryzm – zagrożenie globalne czy lokalne, www.bbc.com/. Bolechów B., Terroryzm w świecie dwubiegunowym, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002. Borysewicz M., Michalik J., Cyberbezpieczeństwo przemysłowych systemów sterowania, „Bezpieczeństwo pracy” 2007, nr 10. Chrobiński A., Walka informacyjna, jako fundamentalny składnik działalno- ści terrorystycznej w przyszłości, Centralna Grupa Badań Psychologicz- nych w Bydgoszczy, E-debiuty. Ciekanowski Z., Nowicka J., Wyrębek H., Bezpieczeństwo państw w obliczu współczesnych zagrożeń, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Siedlce 2016. Cyberbezpieczeństwo, https://mfiles.pl/pl/index.php/Cyberbezpiecze%C5%- 84stwo/. Dróżdż D., African States and the International Criminal Court – selected issues, [w:] A. Kordonska, R. Kordonski, Ł. Muszyński, D. Kamilewicz- Rucińska (red.), Trendy przestrzeni międzynarodowej w wymiarze globalnym i regionalnym, Tom 2, Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki, Lwów – Olsztyn 2018. Dróżdż D., Terror oraz terroryzm międzynarodowy i globalny z prawnego punktu widzenia, część II, Wydawnictwo My book, Szczecin 2020. Heywood A., Politologia, PWN, Warszawa 2006. Hoffman T., Wybrane aspekty cyberbezpieczeństwa w Polsce, FNCE, Poznań 2018. Hołyst B., Terroryzm, tom 1, Wydawnictwo Prawnicze Lexis-Nexis, Warszawa 2011. Kołodziński E., Wprowadzenie do zarządzania bezpieczeństwem, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn 2018, www.uwm.edu.pl/kise- [email protected]/.

156

Łabocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2003. Serwiak S., Cyberprzestrzreń jako źródło zagrożenia terroryzmem, [w:] E.W. Pływaczewski (red.), Przestępczość zorganizowana w ujęciu praktycznym, Zakamycze 2005. Szubrycht T., Cyberterroryzm jako nowa forma zagrożenia terrorystycznego, „Zeszyty Naukowe AMW” 2005, rok XLVI, nr 1(160). Warchoł A., Cyberwojna, element futurologii czy rzeczywistości?, [w:] E. Fo- gelzang-Adler, E. Sadowska (red.), Wybrane problemy bezpieczeństwa, tom 2, Europejskie Stowarzyszenie Promocji Nauki i Rozwoju, Wydział Po- litologii Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN, Kraków 2018. Wiśniewski B., Teoria demokratycznego pokoju, [w:] R. Zięba, S. Bieleń, J. Zając (red.), Teorie i podejście badawcze w naukach o stosunkach mię- dzynarodowych, Warszawa 2015. Akty prawne: Ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o krajowym systemie cyberbezpieczeństwa. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 kwietnia 2012 r. w sprawie Krajo- wych Ram Interoperacyjności, minimalnych wymagań dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w postaci elektronicznej oraz minimalnych wymagań dla systemów teleinformatycznych, Dz. U. z dnia 16 maja 2012 r.

157

Robert Dębiński

Bezpieczeństwo religijne w Polsce w czasie epidemii koronawirusa w 2020 r.

W definicji ustawy o stanie klęski żywiołowej z dnia 18 kwietnia 2002 r. można przeczytać, że przez klęskę żywiołową rozumie się kata- strofę naturalną lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo śro- dowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem1. Przez ka- tastrofę naturalną rozumie się zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe wystę- powanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, po- wodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiorni- kach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi czy też działanie innego żywiołu2. Jednym z rodzajów katastrofy naturalnej jest „masowe wystę- powanie choroby zakaźnej”. Nie ma wątpliwości, że to kryterium zosta- ło spełnione w czasie trwania epidemii w Polsce w 2020 r. Podjęcie decyzji o wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej ma doniosłe konsekwencje, bo oznacza nadanie jeszcze większych uprawnień organom władzy publicznej. Także wprowadza jasny mechanizm odpowiedzial- ności odszkodowawczej dla osób i przedsiębiorców dotkniętych konsekwencjami takiego stanu. Dziwne jest to, że sprawujący władzę w Pol- sce nie zdecydowali się na podjęcie tego kroku, powołując się rzekomo na argument praw i wolności obywatelskich, które przecież i tak są już ograniczone.

 dr Robert Dębiński, Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, e-mail: [email protected] 1 Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r o stanie klęski żywiołowej, Dz.U. 2002 Nr 62 poz. 558, art. 3 ust. 1, pkt 1. 2 Ibidem, art. 3 ust. 1, pkt 2.

158

Gwarancje prawa do wolności sumienia i religii zawarte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. określa stosunki pomiędzy Państwem, a osobą ludzką jako podmiotem gwarancji prawa do wolności sumienia i religii. Istotne znaczenie dla tych gwarancji ma zawarta w art. 30 generalna deklaracja, że: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiąz- kiem władz publicznych”3. Źródłem wolności, praw człowieka i obywatela jest przyrodzona i niezbywalna godność osoby ludzkiej. Nie wynika ona z woli jakiegokolwiek organu władzy publicznej, a nawet z woli piastuna władzy zwierzchniej czyli Narodu4. Wolność i prawa człowie- ka mają swoje uzasadnienie w człowieczeństwie i godności człowieka. Godności tej nikt nie może nadać, ani pozbawić. Człowiek nie może też nadać jej sobie samemu, ani wyrzec się jej, ponieważ posiada ją przez sam fakt bycia człowiekiem. Jest ona wpisana w naturę człowieka, dlatego jest niezbywalna. Wolności i praw nie ustanawia się, lecz de- klaruje, gwarantuje i chroni. Do ustawodawcy należy jedynie właściwe ich ujęcie w system sformułowań normatywnych. Poszanowanie god- ności człowieka jest obowiązkiem nie tylko władz publicznych, ale tak- że podmiotów prywatnych. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. w art. 53 stanowi: „1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. 2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modli- twę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w za- leżności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”5. Zgodnie z art. 53 ust. 1 ustawy zasadniczej, prawo do wolności sumienia i religii zostało zagwarantowane każdemu człowiekowi. W ten sposób nastąpiło nawiązanie do art. 30 Konstytucji, który wska-

3 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 Nr 78 poz. 483, art. 30. 4 Ibidem, art. 4. 5 Ibidem, art. 53.

159

zał przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka jako źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Koncepcja ta jest zgodna z postanowieniami aktów prawa międzynarodowego. Wolność w sprawach religijnych i światopoglądowych podobnie, jak inne wolności jest w nich gwarantowana każdemu człowiekowi6. Przedmiotem gwarancji konstytucyjnych jest wolność sumienia i religii. Termin zaczerpnięty z umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka. Oznacza to, że wolność religii nie jest tylko prawem obywatelskim, lecz prawem człowieka7. Wolność religii, która przysługuje każdemu człowiekowi obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii. Art. 53 ust. 2 Konstytucji wymienia sposoby uzewnętrzniania przekonań religijnych przez: 1. uprawianie kultu – chodzi zarówno o kult prywatny, jak i publiczny, czyli sprawowany wspólnie z innymi w sposób określony przez hierarchię kościelną; 2. modlitwę – chodzi o jedną z form kultu; 3. uczestniczenie w obrzędach – chodzi o uczestniczenie w ob- rzędach religijnych, takich jak udział w Mszy św., w ceremonii pogrze- bowej itp.; 4. praktykowanie – spełnianie takich aktów religijnych, jak przyjmowanie sakramentów, sakramentaliów, przestrzeganie postów, wykonywanie aktów pokutnych; 5. nauczanie – przekazywanie prawd wiary i zasad moralności przy użyciu słowa mówionego, druku i innych środków społecznego przekazu. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują, to znaczy np. korzystanie z posługi kapelana przez chorych w szpitalach, przez żołnierzy w koszarach, więźniów w więzieniach, uczniów z pomocy nauczycieli religii w szkołach. Ponadto Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 57 zapewnia każdemu wolność organizowania pokojo- wych zgromadzeń i uczestniczenia w nich. Ograniczenie tej wolności

6 A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2008, s. 63. 7 J. Krukowski, Kościół i Państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000, s. 293.

160

może określać jedynie ustawa. Wolność zgromadzeń polega na swobo- dzie organizowania publicznych i prywatnych spotkań odbywanych niejednokrotnie „na świeżym powietrzu” oraz uczestniczeniu w nich, bez względu na cel jaki posiadają8. Sposoby uzewnętrzniania przekonań religijnych wymienione w Konstytucji nie stanowią wyczerpanego katalogu, ale otwartego. Prawo do wolności sumienia i religii wiąże się ściśle z możliwością uzewnętrzniania przekonań religijnych. Obowiązkiem Państwa jest stworzenie takich instrumentów prawa, aby każdy człowiek miał zagwarantowane bezpieczne wyznawanie swojej religii.

Ograniczenia prawa do wolności sumienia i religii na mocy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. w art. 31 stanowi: „1) Wolność człowieka podlega ochronie prawnej. 2) Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. 3) Ograni- czenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”9. Pojęcie wolności użyte w wyżej wymienionym artykule, może być rozumiane jako „wolność od czegoś”, czyli w aspekcie negatywnym, jak i „wolność do czegoś” w aspekcie pozytywnym. Wolność w aspekcie negatywnym to przestrzeń, w której dana osoba jest chroniona przed ingerencją w jej zachowania ze strony innych podmiotów, także Pań- stwa. Wolność w aspekcie pozytywnym to przestrzeń, w której osoba może swobodnie, bez żadnych nacisków, zgodnie ze swoją wolą podjąć określone działania. Jest rzeczą oczywistą, że prawa, a zwłaszcza wol- ności nie mogą być nieograniczone. Dlatego pojawia się potrzeba wy- znaczenia ich granic. W przypadku prawa do wolności sumienia i religii, Konstytucja określa dopuszczalne ograniczenia jedynie w stosunku

8 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008, s. 138. 9 Konstytucja…, art. 31.

161

do uzewnętrzniania religii. „Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób”10. Zapis dokonany w art. 53 ust. 5 stanowi niejako powtórzenie zapisu art. 31 ust.3 mówiącego o możliwości zastosowania ograniczeń w demokratycznym państwie. Wolność w zakresie wewnętrznym nie może być ograniczana. Jedynie działania podejmowane przez człowieka w zakresie ze- wnętrznym mogą podlegać ograniczeniom. Dopuszczalność ograniczeń wolności uzewnętrzniania religii uzależniona jest przede wszystkim od spełnienia warunków natury formalnej. Wprowadzenie takich ograni- czeń może dokonać się wyłącznie w drodze uchwalenia ustawy, a nie na podstawie rozporządzenia. Unormowanie to, ze względu na tryb uchwalania ustaw, stanowi ważną gwarancję, że wolność ściśle związa- na z godnością człowieka nie będzie ograniczana w sposób arbitralny11. Konstytucja określa również materialne podstawy legalności ograniczeń wolności uzewnętrzniania religii. Tego typu ograniczenia mogą zostać wprowadzone tylko w konkretnych sytuacjach, „gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób”12. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na zapis dokonany w De- klaracji o wolności religijnej – Dignitatis humanae uchwalonej na Soborze Watykańskim II: „społeczeństwu cywilnemu przysługuje prawo do bronienia się przeciwko nadużyciom, jakie mogłyby się pojawiać pod pretekstem korzystania z wolności religijnej, troska o taką obronę jest szczególnym obowiązkiem władzy cywilnej; musi się to jednak dokonywać nie w sposób arbitralny, ani nie przez niesprawiedliwe sprzyjanie jednej tylko ze stron, ale wedle norm prawnych, dostosowa- nych do obiektywnego porządku moralnego; przestrzeganie tych norm jest niezbędne dla skutecznego zabezpieczania praw wszystkich obywateli i ich harmonijnego współżycia, dla właściwej troski o godziwy po- kój publiczny, polegający na uporządkowanym współżyciu w atmosfe- rze prawdziwej sprawiedliwości, oraz dla należytego strzeżenia moral- ności publicznej. Wszystko to stanowi podstawowy element dobra

10 Ibidem, art. 53 ust. 5. 11 A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo…, op. cit., s. 67. 12 Konstytucja, art. 53 ust. 5.

162

wspólnego i wchodzi w skład pojęcia porządku publicznego. Poza tym trzeba strzec obyczaju zachowywania integralnej wolności w społe- czeństwie, według którego to obyczaju należy przyznać człowiekowi jak najwięcej wolności, a ograniczać ją tylko wtedy i tylko w takim stopniu, jak jest to konieczne”13.

Prawo do wolności religijnej w czasie stanu nadzwyczajnego w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. w art. 228 stanowi: „1. W sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpo- wiedni stan nadzwyczajny: stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej. 2. Stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko na podstawie ustawy, w drodze rozporządzenia, które podlega dodatkowemu podaniu do publicznej wiadomości. 3. Zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres, w jakim mogą zostać ograniczone wolności i prawa człowieka i obywatela w czasie poszczególnych stanów nadzwyczajnych, określa ustawa. 4. Ustawa może określić podstawy, zakres i tryb wyrównywania strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela. 5. Działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa. 6. W czasie stanu nadzwyczajnego nie mogą być zmienione: Konstytucja, ordynacje wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samo- rządu terytorialnego, ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych. 7. W czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzane referendum ogólnokrajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory Prezy-

13 Sobór Watykańskim II, Deklaracja o wolności religijnej – „Dignitatis humanae”, [w:] Sobór Watykańskim II, Konstytucje, Dekrety, deklaracje, Tekst polski, Poznań 2002, n. 7.

163

denta Rzeczypospolitej, a kadencje tych organów ulegają odpowied- niemu przedłużeniu. Wybory do organów samorządu terytorialnego są możliwe tylko tam, gdzie nie został wprowadzony stan nadzwyczajny”14. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. zawiera narzę- dzia na wypadek, gdyby normalne funkcjonowanie Państwa było za- kłócone w bardzo poważnym stopniu. Ograniczenia w dziedzinie wol- ności i praw człowieka i obywatela, które mają związek z wprowadzeniem stanu nadzwyczajnego powinny być najmniejsze i trwać jak naj- krócej. Są to zatem przepisy nie tylko wprowadzające szczególne zasady działania władz publicznych, lecz chroniące obywateli przed nadu- życiami władzy mogącymi mieć miejsce pod pretekstem walki z nie- bezpieczeństwem wobec, którego stanęło Państwo i naród15. Konstytucja wymienia trzy rodzaje stanów nadzwyczajnych: stan wojenny, stan wyjątkowy i stan klęski żywiołowej. Rodzaj wpro- wadzonego stanu nadzwyczajnego zależy od charakteru zagrożeń. Od- powiedniemu typowi zagrożeń odpowiada tylko jeden, właściwy rodzaj stanu nadzwyczajnego. W art. 228 ust. 1 określa warunki, w których może być wprowadzony jeden z trzech wymienionych stanów. Musi zatem pojawić się sytuacja szczególnego zagrożenia dla Państwa i obywateli. Chodzi o zagrożenie wyjątkowe, nadzwyczajne. Z zagrożeniami tzw. zwykłymi, Państwo i obywatele mają często do czynienia. Ich po- jawienie się, nie uzasadnia wprowadzenia stanu nadzwyczajnego. Wprowadzenie zaś stanu nadzwyczajnego jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy odwrócenie zagrożeń lub usunięcie ich skutków nie jest możliwe w warunkach normalnego funkcjonowania instytucji pań- stwowych, przestrzegania wszystkich wolności i praw człowieka i obywatela oraz spełniania zwykłych obowiązków nałożonych ustawami16. Art. 228 ust. 2 Konstytucji stanowi, że stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko na podstawie ustawy. Oznacza to, że szczegó- łowe warunki wprowadzenia określonego stanu nadzwyczajnego oraz jego reżimu prawnego określa tylko ustawa. Jednak w drodze rozpo- rządzenia, które podlega dodatkowemu podaniu do publicznej wiado- mości.

14 Konstytucja, art. 228. 15 P. Winczorek, Komentarz…, op. cit., s. 427. 16 Ibidem, s.428.

164

Art. 228 ust. 3 stanowi, że zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres, w jakim mogą zostać ograniczone wolności i prawa człowieka i obywatela w czasie poszczególnych stanów nadzwyczajnych określa ustawa. Przepis ten określa granice, poza które nie mogą wyjść uregulowania ustaw dotyczących stanów nadzwyczajnych. Usta- wy te mogą w dopuszczonym Konstytucją zakresie ograniczać wolności i prawa człowieka i obywatela. Jednak mogą to być jedynie takie ograniczenia, które są „ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moral- ności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”17. Art. 233 Konstytucji stanowi: „1. Ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw czło- wieka i obywatela w czasie stanu wojennego i wyjątkowego nie może ograniczać wolności i praw określonych w art. 30 (godność człowieka), art. 34 i art. 36 (obywatelstwo), art. 38 (ochrona życia), art. 39, art. 40 i art. 41 ust. 4 (humanitarne traktowanie), art. 42 (ponoszenie odpo- wiedzialności karnej), art. 45 (dostęp do sądu), art. 47 (dobra osobi- ste), art. 53 (sumienie i religia), art. 63 (petycje) oraz art. 48 i art. 72 (rodzina i dziecko). 2. Niedopuszczalne jest ograniczenie wolności i praw człowieka i obywatela wyłącznie z powodu rasy, płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urodzenia oraz majątku. 3. Ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw czło- wieka i obywatela w stanie klęski żywiołowej może ograniczać wolności i prawa określone w art. 22 (wolność działalności gospodarczej), art. 41 ust. 1, 3 i 5 (wolność osobista), art. 50 (nienaruszalność mieszkania), art. 52 ust. 1 (wolność poruszania się i pobytu na terytorium Rzeczypo- spolitej Polskiej), art. 59 ust. 3 (prawo do strajku), art. 64 (prawo wła- sności), art. 65 ust. 1 (wolność pracy), art. 66 ust. 1 (prawo do bez- piecznych i higienicznych warunków pracy) oraz art. 66 ust. 2 (prawo do wypoczynku)”18. Postanowienia zawarte w art. 233 mają szczególne znaczenie dla określenia zakresu ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela

17 Konstytucja, art. 31 ust. 3. 18 Ibidem, art. 233.

165

w czasie trwania stanów nadzwyczajnych. Stwarzają one gwarancje nienaruszalności niektórych wolności i praw człowieka i obywatela nawet wówczas, kiedy Państwo musi sięgnąć do innych instrumentów sprawowania władzy publicznej niż instrumenty zwykłe. W art. 233 ust. 1 zawarta jest lista wolności i praw człowieka i obywatela, których w czasie stanu wojennego i wyjątkowego nie można ograniczać nawet ustawą. Wśród nich znajduje się prawo do wolności sumienia i religii. Art. 233 ust. 2 stanowi przedłużenie zasad równości wobec prawa i równego traktowania przez władze publiczne wszystkich ludzi. Ponadto zapis ten zawiera zakaz dyskryminacji, który jest nawiąza- niem do art. 32 Konstytucji: „1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. 2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, spo- łecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny”19. Wprowadzenie ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie trwania stanu nadzwyczajnego jedynie np. z powodu wyznania lub jego braku byłoby przejawem dyskryminacji. Oczywiście przyczyn dyskryminacji może być wiele. Na otwarty katalog wskazuje zapis art. 32 ust. 2. Art. 233 ust. 3 dotyczy ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w stanie klęski żywiołowej. W art. 233 ust. 1 zawarta jest lista wolności i praw, których nie można ograniczać nawet ustawą w czasie stanu wojennego i wyjątkowego, to w art. 233 ust. 3 wskazano na wolności i prawa, które mogą podlegać ograniczeniom. Jednak na liście wolności i praw człowieka i obywatela, które można ograniczać ustawą, nie znajduje się prawo do wolności sumienia i religii. Skoro prawo do wolności sumienia i religii nie występuje w katalogu wolności i praw człowieka i obywatela, które można ograniczać ustawą w stanie klęski żywiołowej, to zostaje objęte gwarancją ochrony przed ograniczeniami. Podobnie też pozostaje objęte gwarancją ochrony przed ograniczeniami, prawo do wolności sumienia i religii w czasie stanu wojennego i wyjątkowego. Zatem dodatkowych ograniczeń wolności religijnej nie uspra- wiedliwia nawet wprowadzenie któregokolwiek stanu nadzwyczajnego.

19 Ibidem, art. 32.

166

Art. 233 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r wyraźnie stanowi, że ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw czło- wieka i obywatela w związku z wprowadzeniem określonego stanu nadzwyczajnego, nie może limitować prawa do wolności sumienia i religii20.

Łamanie zasad bezpieczeństwa religijnego w Polsce przy okazji walki z epidemią koronawirusa Dnia 13 marca 2020 r na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej ogłoszono stan zagrożenia epidemicznego. W związku z wystąpieniem epidemii, ustanowiono określone ograniczenia, nakazy i zakazy. Roz- porządzeniem Ministra Zdrowia z wyżej wskazanego dnia, wprowadzono między innymi w § 5 ograniczenie dotyczące sprawowania kultu w miejscach publicznych, w tym w budynkach i innych obiektach kultu religijnego. W myśl tego dokumentu w § 6 narzucono, aby w trakcie sprawowania kultu religijnego na danym terenie lub w danym obiekcie znajdowało się łącznie, zarówno wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń, nie więcej niż 50 osób, wliczając w to uczestników i osoby sprawujące kult religijny21. Dnia 31 marca 2020 r. weszło w życie Rozporządzenie Rady Mi- nistrów w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii. Na podstawie tego dokumentu w § 9 narzucono, aby w trakcie sprawowania kultu religijnego, w tym czynności lub obrzędów religijnych, na danym terenie lub w danym obiekcie znajdowało się łącznie, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz pomieszczeń, nie więcej niż: 5 uczestników, oprócz osób sprawujących kult religijny lub osób dokonujących pochowania lub osób zatrudnionych przez zakład lub dom pogrzebowy w przypadku pogrzebu22. Ponadto we wspomnianym Rozporządzeniu Rady Ministrów w § 17 zakazano korzystania z pełniących funkcje publiczne i pokrytych

20 A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo…, op. cit., s. 67. 21 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego, Dz.U. 2020 poz. 433. 22 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 marca 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii, Dz.U. 2020 poz. 566.

167

roślinnością terenów zieleni23. Zapis ten wskutek złej interpretacji, nadgorliwości i niezrozumienia urzędników doprowadził do zamknię- cia cmentarzy, zaś w przypadku funkcjonariuszy policji i straży miej- skiej do niesłusznego karania osób odwiedzających groby swoich bli- skich. Dnia 19 kwietnia 2020 r. zostało podpisane kolejne Rozporzą- dzenie Rady Ministrów w sprawie ustanowienia określonych ograni- czeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii. Na podstawie tego dokumentu w § 9 narzucono, aby w trakcie sprawowania kultu religijnego, w tym czynności lub obrzędów religijnych, w budynku użyteczności publicznej przeznaczonym na potrzeby kultu religijnego znajdował się 1 uczestnik na 15 m2 powierzchni tego budynku, oprócz osób sprawujących kult religijny. W przypadku pogrzebu zaś, na cmentarzu znajdowało się nie więcej niż 50 uczestników podczas jednego pogrzebu, oprócz osób sprawujących kult religijny, osób dokonujących pochowania lub osób zatrudnionych przez zakład lub dom pogrzebowy24. Dnia 16 maja 2020 r. weszło w życie kolejne Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, na- kazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii. Na podstawie tego dokumentu w § 8 zapisano, aby: „(…) od 17 maja 2020 r. w trakcie sprawowania kultu religijnego, w tym czynności lub obrzę- dów religijnych, w budynku użyteczności publicznej przeznaczonym na potrzeby kultu religijnego znajdował się 1 uczestnik na 10 m2 powierzchni tego budynku, oprócz osób sprawujących kult religijny, z wyjątkiem takiego budynku o powierzchni mniejszej niż 50 m2, w którym dopuszcza się jednoczesne przebywanie 5 uczestników, oprócz osób sprawujących kult religijny, (…) na cmentarzu znajdowało się nie więcej niż 50 uczestników podczas jednego pogrzebu, oprócz osób sprawujących kult religijny, osób dokonujących pochowania lub osób zatrudnionych przez zakład lub dom pogrzebowy”25.

23 Ibidem. 24 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 kwietnia 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii, Dz. U. 2020 poz. 697. 25 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 maja 2020 r. w sprawie ustanowienia okre- ślonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii, Dz.U. 2020 poz. 878.

168

W § 13. 1. wspomnianego dokumentu do odwołania zakazano zgromadzeń organizowanych w ramach działalności kościołów i innych związków wyznaniowych oraz imprez, spotkań i zebrań niezależnie od ich rodzaju. Konstytucja w art. 31 ust. 3 stanowi: „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”26.Ustawowe ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Czasowe zawieszenie możliwości korzystania z określonych konstytucyjnych praw jest więc możliwe jedynie po wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego. Z uwagi na fakt, że go nie wprowadzono, dla oceny konstytucyjności wprowadzanych ograniczeń aktualne pozostają więc standardy wynikające z art. 31 ust. 3 Konstytucji27. Wyżej wymienione rozporządzenia wprowadzają czasowe ograniczenia w sprawowaniu kultu religijnego w miejscach publicznych. Jednak przepisy te wkraczają w sferę wolności religii zagwarantowanej w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej – „Każdemu zapewnia się wol- ność sumienia i religii”28. Prawo do wolności uzewnętrzniania religii może być ograniczone jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Wolność religii została wymieniona w art. 233 Konstytucji jako jedna z wolności, które nie mogą podlegać ograniczeniom w stanach nadzwyczajnych. Przejawem wolności religijnej jest prawo do uczestniczenia w obrzędach religijnych. Prawo to, może zostać ograniczone jedynie w ustawie. W konsekwencji żaden organ władzy wykonawczej, w tym

26 Konstytucja, art. 31 ust. 3. 27 Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich Adama Bodnara do Premiera Mateusza Mora- wieckiego dotyczące rozporządzenia Rady Ministrów z 31 marca 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii, https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/Pismo%20do%20Prezesa%20Ra- dy%20Ministr%C3%B3w.%203.04.2020.pdf [15.05.2020]. 28 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, Nr 78 poz. 483, art. 53 ust. 1.

169

Rada Ministrów, nie może określać granic wolności uzewnętrzniania religii29. Poza tym wszelkie ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii nie mogą mieć formy zakazu. Stanowi to bowiem ograniczenie istoty wolności zagwarantowanej w art. 53 Konstytucji. W związku z ograniczeniami w sprawowaniu kultu religijnego w miejscach publicznych wierni, a zarazem obywatele Rzeczypospolitej Polskiej zgłaszają do Rzecznika Praw Obywatelskich problem niespra- wiedliwości i nieproporcjonalności wprowadzanych ograniczeń. Wąt- pliwości budziło wprowadzenie limitu obecności 5 osób w pomieszcze- niach sprawowania kultu religijnego w sytuacji, gdy więcej osób mogło przebywać np. w sklepach, na targowiskach, w środkach transportu. W standardowej wielkości autobusie mogło jednocześnie przebywać do 25 osób, zaś na danym terenie lub w danym obiekcie kultu religijnego znajdowało się łącznie, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz pomiesz- czeń, nie więcej niż 5 uczestników. Porównując powierzchnię autobusu do powierzchni kościołów, można zauważyć nielogiczność zastosowa- nych regulacji i brak zachowania jakichkolwiek proporcji we wprowadzonych zarządzeniach. Od 18 maja 2020 r w restauracjach, barach i kawiarniach poza obsługą może przebywać 1 osoba na 4 m2. W budynku użyteczności publicznej zaś, przeznaczonym na potrzeby kultu religijnego może znajdować się 1 uczestnik na 10 m2. Jest to brak rów- nego traktowania osób wierzących w porównaniu z pasażerami oraz klientami sklepów i marketów. Czytając rozporządzenia odnosi się nieodparte wrażenie, jakoby większym zagrożeniem dla rozprzestrzeniania koronawirusa było uczestniczenie w nabożeństwach niż robienie zakupów w sklepach wielkopowierzchniowych, czy korzystanie ze środków transportu publicznego. Wszyscy obywatele powinni być równi wobec prawa i traktowani w taki sam sposób. Każdy człowiek żyjący na terenie Rzeczypospolitej Polskiej powinien mieć zagwarantowane prawo do wolności sumienia i religii oraz bezpieczeństwo religijne nie zależnie od poglądów, prze- konań i przynależności religijnej. Gwarancje te, powinny także obowią- zywać w czasie trwania epidemii oraz słusznej i potrzebnej walki z koronawirusem. Osoby wierzące nie mogą być obciążone większymi restrykcjami niż reszta społeczeństwa, ponieważ naraża to je na stygma-

29 Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich..., op. cit.

170

tyzację i dyskryminację. W wielu miejscach w Polsce wskutek bezprawnie wydanych rozporządzeń w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii przez sprawujących władzę, dochodziło do niepokojących zachowań niektórych obywateli w stosunku do osób chcących modlić się w kościołach np. w Tomaszowie Mazowieckim 12 kwietnia 2020 r. – w Wielkanoc, dziennikarz lokalnej gazety zjawił się w jednym z ko- ściołów o bardzo dużej powierzchni użytkowej, ponadto dwupoziomo- wym, w celu przeliczenia modlących się osób. Sam opisał sytuację w gazecie w pokaźnych rozmiarów artykule30. Mieszkanka miasta zaś, poinformowała o rzekomym „naruszeniu prawa” policję. Podobna sytuacja miała miejsce w tym samym kościele w drugi dzień świąt wiel- kanocnych – 13 kwietnia. Tym razem, jak to określono – „wolontariu- sze” działający na rzecz walki z koronawirusem próbowali ograniczać prawo do wolności religijnej katolików chcących uczestniczyć w Mszy Świętej31. W przypadku osób przebywających na targowiskach, czy w sklepach raczej podobne zachowania nie zdarzały się. Wolontariat zawsze kojarzy się z czymś dobrym, pięknym, szlachetnym, z chęcią służby innym. W przypadku kościoła w Tomaszowie Mazowieckim, przez postawę niektórych osób został sprofanowany. W czasie trwania epidemii wielu wolontariuszy wzorcowo służyło innym. Poświęcali swoje życie, zdrowie, siły chorym, starszym i potrzebującym np. w Do- mu Pomocy Społecznej w Drzewicy, niedaleko położonej od Tomaszo- wa Mazowieckiego, a nie ingerując w wolność religijną Polaków. Wszystkie te działania, a było ich wiele, świadczą o łamaniu zasad bez- pieczeństwa religijnego w Polsce przy okazji walki z epidemią. Działania skierowane przeciwko katolikom w Polsce ogranicza- jące korzystanie z prawa do wolności religii sprawiają, że osoby wierzą- ce są napiętnowane. Sytuacja przypomina niedawne działania w krajach Europy Zachodniej, gdzie w pierwszej kolejności ograniczano wstęp lub zamykano kościoły, a w tym samym czasie bez przeszkód funkcjonowały puby i miejsca rozrywki, jak np. we Włoszech32.

30 K. Krasnodębski, Tomaszowski kościół ponad prawem?, „Tomaszowski Informator Tygodniowy”, 17.04.2020, nr 16(1550), s. 1 i 8. 31 Ibidem. 32 List Prezesa Zjednoczenia Chrześcijańskich Rodzin Bogusława Rogalskiego do Ministra Zdrowia Łukasza Szumowskiego, https://gazetakrakowska.pl/koronawirus-w-polsce- protestuja-przeciwko-ograniczeniom-na-mszach-swietych/ar/c1-14879649 [17.05.2020].

171

Podsumowanie Dnia 13 marca 2020 r. w Polsce został ogłoszony stan zagrożenia epidemicznego, zaś 20 marca stan epidemii. Jednak nie wprowadzono jednego z trzech rodzajów stanu nadzwyczajnego, a mianowicie stanu klęski żywiołowej. Stanu, który w zaistniałej sytuacji powinien być ogłoszony na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Pomimo tego, narzucono określone ograniczenia, nakazy i zakazy. Nie ogłoszenie wspomnianego stanu sprawiło, że wszelkie ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela, stały się bezprawne. Ograniczenia dotyczące korzystania z wolności i praw wiążą się ze stanami nadzwyczajnymi. Wprowadzanie przez sprawujących władzę w Polsce ograniczeń na podstawie samych rozporządzeń, z pominięciem Konstytucji i ustawy, która winna być podstawą stanu nadzwyczajnego, staje się nie tylko nieprawidłowe, lecz wręcz niebezpieczne. Takie działania zaburzają hierarchię źródeł prawa i stwarzają sytuację, kiedy to rządzący stawiają siebie i swoje działania ponad prawem. Są to działania godzące w wol- ność człowieka i obywatela. Sytuacja w czasie trwania epidemii jest trudna. Dlatego każdy powinien postępować odpowiedzialnie tak, żeby nie narażać na zaka- żenie wirusem siebie i innych. Jednak należy stwierdzić, że wszelkie do tej pory wprowadzone ograniczenia obywatelskie, zakazy, nakazy i kary świadczyć mogą o bezprawiu oraz łamaniu przepisów Konstytucji Rze- czypospolitej Polskiej33. Wprowadzenie stanu nadzwyczajnego w Pol- sce jest uzasadnione i konieczne, bowiem spełnione są wszelkie prze- słanki do jego ogłoszenia. W Polsce zaistniała sytuacjach szczególnego zagrożenia, wobec którego zwykłe środki konstytucyjne są niewystar- czające34. Wprowadzenie zaś stanu epidemii nie jest jednym ze sta- nów nadzwyczajnych i nie może być podstawą do ograniczania praw i wolności. Obecnie obowiązują nakazy i zakazy bez legalnie wprowa- dzonego stanu nadzwyczajnego, który faktycznie funkcjonuje, ale któ- rego jednak z jakichkolwiek powodów nie ogłoszono.

33 B. Pogorzelska, Czy grzywny i ograniczenia obywatelskie w stanie epidemii to łama- nie Konstytucji RP?, https://naszamlawa.pl/wiadomosci/epidemia-grzywny-i-ograniczenia-a-konstytucja-rp/ [3.05.2020]. 34 B. Bartosik, Adam Bodnar: Spełnione są przesłanki do wprowadzenia stanu klęski żywiołowej, http://wiez.com.pl/2020/03/29/adam-bodnar-spelnione-sa-przeslanki-do- wprowadzenia-stanu-kleski-zywiolowej/ [15.05.2020].

172

Przejawem wolności religijnej jest prawo do uczestniczenia w obrzędach religijnych. Prawo to może zostać ograniczone jedynie w ustawie. W konsekwencji żaden organ władzy wykonawczej, w tym Rada Ministrów, nie może określać granic wolności uzewnętrzniania religii35. Wszelkie ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii nie mogą mieć formy zakazu. Stanowi to bowiem ograniczenie istoty wol- ności zagwarantowanej w art. 53 Konstytucji. Prawo do wolności uze- wnętrzniania religii może być ograniczone jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa pań- stwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Wolność religii została wymieniona w art. 233 Konstytu- cji jako jedna z wolności, które nie mogą podlegać ograniczeniom w stanach nadzwyczajnych. W obronie prawa do wolności religijnej stanął między innymi Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar, który skierował pismo do Premiera Mateusza Morawieckiemu dotyczące rozporządzenia Rady Ministrów z 31 marca 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii. Fundacja Życie i Rodzina wystąpiła z petycją do Premiera Ma- teusza Morawieckiego, aby limit 5 osób znieść w czasie Triduum Pas- chalnego36. Zjednoczenie Chrześcijańskich Rodzin wystosowało list do Ministra Zdrowia Łukasza Szumowskiego, że Kościoła nie traktuje się sprawiedliwie w porównaniu do innych podmiotów, które również dotykają obostrzenia z powodu epidemii37. O poszanowanie zasad bezpieczeństwa religijnego w Polsce upo- mniały się stowarzyszenia katolickie i poszczególni obywatele. Zabra- kło jednak głosu obrony tych, którzy powinni stać na straży wolności sumienia i religii oraz gwarancji bezpieczeństwa religijnego, a mianowicie Konferencji Episkopatu Polski. Głosy, które pojawiały się były wspieraniem rządzących, a nie wiernych ograniczonych w swoich prawach. Kiedy władze państwowe zdecydowały, że w Mszy Świętej lub innym obrzędzie religijnym nie będzie mogło uczestniczyć jednocze-

35 Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich..., op. cit. 36 A. Bezduszna, Katolicy apelują do premiera o zmiany w ograniczeniach. Chcą iść do kościoła przed Wielkanocą, https://gloswielkopolski.pl/katolicy-apeluja-do-premiera-o- zmiany-w-ograniczeniach-chca-isc-do-kosciola-przed-wielkanoca/ar/ [18.05.2020]. 37 List Prezesa Zjednoczenia Chrześcijańskich Rodzin…, op. cit.

173

śnie więcej niż 5 osób (w przypadku budynku łącznie w środku i na zewnątrz), nie licząc osób sprawujących posługę, w komunikacie prze- wodniczący Konferencji Episkopatu Polski abp Stanisław Gądecki pi- sał: „W związku z epidemią koronawirusa organy państwowe zdecydo- wały, że w Mszy Świętej lub innym obrzędzie religijnym nie będzie mogło uczestniczyć jednocześnie więcej niż 5 osób, nie licząc osób sprawujących posługę. Mając na uwadze zdrowie i życie wszystkich Polaków, proszę o uwzględnienie tego faktu w kontekście nadchodzą- cych celebracji, w tym liturgii Wielkiego Tygodnia”38. Dnia 15 kwietnia 2020 r. zatem już po Wielkim Tygodniu i Wielkanocy, czyli po czasie najważniejszych wydarzeń i obrzędów chrześcijańskich, Przewodniczą- cy Konferencji Episkopatu Polski skierował list do Premiera Rządu Polskiego, w którym między innymi zaproponował następujący zapis: „W okresie od dnia 20 kwietnia 2020 r. do odwołania ograniczeń w kwestii sprawowania kultu religijnego w miejscach publicznych, w tym w budynkach i innych obiektach kultu religijnego, ograniczenia te po- legają na obowiązku zapewnienia, aby – w trakcie sprawowania kultu religijnego, czynności lub obrzędów religijnych – w danym obiekcie znajdowała się jedna osoba na 9 m2, nie wliczając w to osób sprawują- cych kult i posługujących lub osób zatrudnionych przez zakład lub dom pogrzebowy w przypadku pogrzebu. Powyższe przepisy odnoszą się do osób znajdujących się wewnątrz obiektów sakralnych. W innych przypadkach mają zastosowanie ogólne przepisy o zachowaniu bezpiecznej odległości”39. Jednak działanie to było zbyt spóźnione i nie przyniosło oczekiwanego efektu. Wszyscy obywatele powinni być równi wobec prawa i traktowani w taki sam sposób, sprawiedliwie. Dotyczyć to powinno także słusznej i potrzebnej walki z koronawirusem. Osoby wierzące, które uzewnętrz- niają swoje przekonania religijne, nie mogą być obciążone większymi restrykcjami niż reszta społeczeństwa, ponieważ naraża to je na na- piętnowanie i dyskryminację. Ograniczenia związane z prawem do

38 Komunikat Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski w związku z kolejnym ograniczeniem liczby uczestników zgromadzeń, https://episkopat.pl/przewodniczacy- episkopatu-prosze-o-uwzglednienie-ograniczenia-do-5-uczestnikow-zgromadzen- religijnych/ [18.05.2020]. 39 List Przewodniczącego KEP do Premiera o proporcjonalne kryterium ustalania liczby wiernych w kościele, https://episkopat.pl/przewodniczacy-kep-apeluje-o-proporcjonalne-kryterium-ustalania-liczby-wiernych-w-kosciele-2/ [18.05.2020].

174

wolności sumienia i religii, nawet w czasie trwania któregoś ze stanów nadzwyczajnych są bezprawne. Stanowią złamanie zapisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto naruszają zasady bezpieczeństwa religijnego w Polsce. Każdy człowiek żyjący na terenie Rzeczypospolitej Polskiej powinien mieć zagwarantowane bezpieczeństwo religijne nie zależnie od poglądów, przekonań i przynależności religijnej. Zasada ta obowiązywać powinna także w czasie trwania epidemii. Osoby wierzą- ce nie mogą być traktowane jako gorszej kategorii i obciążone więk- szymi restrykcjami niż reszta społeczeństwa. W wielu miejscach w Pol- sce, wskutek bezprawnie wydanych przez sprawujących władzę rozpo- rządzeń w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii, dochodziło do niepokojących zachowań w stosunku do chrześcijan chcących modlić się w kościołach. Jest to niepokojący sygnał w demokratycznym pań- stwie.

Bibliografia Krasnodębski K., Tomaszowski kościół ponad prawem?, „Tomaszowski Informator Tygodniowy”, 17.04.2020, nr 16(1550). Krukowski J., Kościół i Państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000. Mezglewski A., Misztal H., Stanisz P., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2008. Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008. Akty prawne: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 Nr 78 poz. 483. Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r o stanie klęski żywiołowej, Dz. U. 2002 Nr 62 poz. 558. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 marca 2020 r. w sprawie ogłosze- nia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego, Dz. U. 2020 poz. 433. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 marca 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpie- niem stanu epidemii, Dz. U. 2020 poz. 566. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 kwietnia 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpie- niem stanu epidemii, Dz. U. 2020 poz. 697. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 maja 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii, Dz. U. 2020 poz. 878. Sobór Watykańskim II, Deklaracja o wolności religijnej – „Dignitatis humanae”, [w:] Sobór Watykańskim II, Konstytucje, Dekrety, deklaracje, Tekst polski, Poznań 2002, s. 410-421.

175

Netografia: Bartosik B., Adam Bodnar: Spełnione są przesłanki do wprowadzenia stanu klęski żywiołowej, http://wiez.com.pl/2020/03/29/adam-bodnar-spelnione-sa-przeslanki-do-wprowadzenia-stanu-kleski-zywiolowej/. Bezduszna A., Katolicy apelują do premiera o zmiany w ograniczeniach. Chcą iść do kościoła przed Wielkanocą, https://gloswielkopolski.pl/katolicy- apeluja-do-premiera-o-zmiany-w-ograniczeniach-chca-isc-do-kosciola- przed-wielkanoca/ar/c1-14891475/. Komunikat Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski w związku z kolejnym ograniczeniem liczby uczestników zgromadzeń, https://episkopat.pl/przewodniczacy-episkopatu-prosze-o-uwzglednienie-ograniczenia-do-5-uczestnikow-zgromadzen-religijnych/. List Prezesa Zjednoczenia Chrześcijańskich Rodzin Bogusława Rogalskiego do Ministra Zdrowia Łukasza Szumowskiego, https://gazetakrakowska.pl/koronawirus-w-polsce-protestuja-przeciwko-ograniczeniom-na- mszach-swietych/ar/c1-14879649/. List Przewodniczącego KEP do Premiera o proporcjonalne kryterium ustalania liczby wiernych w kościele, https://episkopat.pl/przewodniczacy-kep- apeluje-o-proporcjonalne-kryterium-ustalania-liczby-wiernych-w-kosciele- 2/. Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich Adama Bodnara do Premiera Mateusza Morawieckiego dotyczące rozporządzenia Rady Ministrów z 31 marca 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii, https://www.rpo.gov. pl/sites/default/files/Pismo%20do%20Prezesa%20Rady%20Ministr%C3%B3w.%20 3.04.2020.pdf/. Pogorzelska B., Czy grzywny i ograniczenia obywatelskie w stanie epidemii to łamanie Konstytucji RP?, https://naszamlawa.pl/wiadomosci/epidemia-grzywny-i-ograniczenia-a-konstytucja-rp/.

176

CZĘŚĆ II.

SPOŁECZNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA W UJĘCIU POLITYCZNO-SPOŁECZNYM

Majka Łojko

Pomoc społeczna jako instytucja polityki społecznej w Polsce na tle przemian społeczno-gospodarczych

System pomocy społecznej w Polsce stanowi nieodłączny element polityki społecznej. Jego podmioty są swoistego rodzaju spoiwem łączącym sektor publiczny, biznesu i pozarządowy. Posiada wypraco- wany zestaw instrumentów służących zaspokajaniu ważnych potrzeb społeczeństwa. Najważniejszym jego atrybutem jest przeciwdziałanie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu oraz umiejętność dostarcza- nia określonych usług i świadczeń społecznych, przez co doskonale wpisuje się w sferę działań polityki społecznej. Należy podkreślić, że pomoc społeczna jest częścią polityki społecznej państwa, a zarazem ostatnim ogniwem w polityce socjalnej państwa, powołanym do udzie- lania pomocy tym, którzy znaleźli się w ciężkim położeniu. Zajmując się ,,dobrobytem ogólnym‟‟, zorganizowana jest w taki sposób, by za- spokoić powszechne potrzeby populacji zarówno wyższego jak i niższe- go rzędu. Stąd też należy ją traktować jako zorganizowany system instytucji społecznych i świadczeń mających za zadanie pomóc grupom i jednostkom w osiągnięciu zadawalającego stanu zdrowia, poziomu życia, stosunków społecznych i osobistych1. Artykuł podejmuje dyskurs o przestrzeniach pomocy społecznej rozumianej jako instytucja polityki społecznej Polsce, której celem jest podejmowanie wszechstronnych działań służących kształtowaniu wa- runków życia ludności, skutkujących pozytywnymi zmianami w sferze stosunków międzyludzkich2.

 dr Majka Łojko, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, e-mail: [email protected] 1 S. Krenz, Pomoc społeczna jako instytucja – przegląd koncepcji, „Praca Socjalna” 2006, nr 2, s. 54. 2 Prezentowany tekst jest rozszerzeniem i uzupełnieniem artykułu autorki: Social welfare in the context of social policy transformation in Poland, [w:] R. Kordonski, O. Struk, J. Ruciński (red.), Rozwój społeczności międzynarodowej: przeszłość oraz nowe wyzwania, tom 2, Lwów-Olsztyn 2016.

178

Miejsce pomocy społecznej w polityce społecznej – relacje pojęciowe i funkcjonalne Pomoc społeczna w Polsce jest zagadnieniem interdyscyplinarnym, instytucją polityki społecznej i zarazem fragmentem systemu zabezpieczenia społecznego. Problematyką tą zajmują się różne dziedziny nauk społecznych3. Polityka pomocy społecznej, stanowi zinsty- tucjonalizowany system działań na rzecz osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, ma na celu udzielenie świadczeń oraz usług, które spowodują zmianę ich sytuacji społecznej i materialnej4. Realizując cele polityki społecznej formułowane na poziomie strukturalnym, ope- racjonalizuje zadania własne na płaszczyźnie praktyki profesjonalnej. W rozumieniu potocznym „pomoc społeczna” najczęściej jest utożsamiana z zasiłkami pieniężnymi, świadczeniami rzeczowymi oraz usługami – niemającymi charakteru powszechnego – wykonywanymi przez różne podmioty (w tym przede wszystkim publiczne) dla osób, które znalazły się w niedostatku, nie mają możliwości samodzielnego lub przy wsparciu najbliższych, zaspokojenia potrzeb egzystencjalnych. W tym znaczeniu „pomoc społeczną” traktujemy na równi z opieką społeczną. W sensie prawnym i organizacyjnym musi być jednak ujmo- wana szerzej. Daje temu wyraz chociażby porównanie definicji legal- nych, użytych w starszych i nowszych polskich ustawach. Wynika też z tego, że pomoc społeczna jest nastawiona nie tylko na „opiekę”, ale także na przezwyciężanie trudnej sytuacji życiowej zarówno jednostki, jak i rodziny. Nie jest przy tym samodzielną instytucją, ale jest istotnym instrumentem polityki społecznej państwa, co oznacza długofalo- wy horyzont rozwiązywania problemów i zaprzecza doraźności pomocy. Ponadto pomoc społeczna wraz z ubezpieczeniem społecznym i se- lektywnym zaopatrzeniem społecznym (np. dla osób dotkniętych wro- dzonym inwalidztwem) stanowi system zabezpieczenia społecznego, o którym mowa w art. 67 ust. 1 Konstytucji RP5. Takie umiejscowienie

3 Pedagogika, nauki o polityce i administracji oraz nauki prawne. Zwłaszcza w doktrynie prawa przedmiotowa dziedzina ta łączona jest z prawem administracyjnym, prawem zabezpieczenia społecznego oraz prawem socjalnym. W regulacjach odnoszących się do socjalnej ochrony jednostki pomoc społeczna jawi się jako ostateczna forma wsparcia I. Sierpowska, Ustawa o pomocy społecznej. Komentarz, Warszawa 2017, s. 15. 4 M. Świderska, Asystent rodziny – współczesna forma pomocy rodzinie, „Studia i Mo- nografie” 2013, nr 49, s. 9. 5 W art. 67 Konstytucji RP została wyrażona zasada uprawnienia do zabezpieczenia społecznego. Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do

179

pomocy społecznej jest charakterystyczne dla państw Europy Środko- wowschodniej. W innych krajach, gdzie nie rozwinęły się znacząco ubezpieczenia społeczne, ten system zabezpieczenia społecznego także współtworzy powszechna służba zdrowia. Niezależnie jednak od skła- dowych systemu zabezpieczenia społecznego, pomoc społeczna pełni z definicji rolę uzupełniającą. Jest nastawiona na osoby, których potrzeby nie mogą być zaspokojone środkami pochodzącymi z ubezpieczenia i zaopatrzenia społecznego. Kolejną cechą wyróżniającą jest to, że jej świadczenia nie mają charakteru roszczeniowego, co oznacza, że nie przysługują każdemu z mocy prawa po spełnieniu wyartykułowanych w przepisach przesła- nek, a akt prawny przyznający ma charakter tylko urzędowego stwier- dzenia ich spełnienia. Administracja pomocy społecznej musi być upo- ważniona do kontroli stanu dochodowego (majątkowego) zaintereso- wanego oraz oceny możliwości samodzielnego zaspokojenia potrzeb, zarówno na etapie postępowania wyjaśniającego, jak i decyzji o przy- znaniu lub odmowie danego świadczenia. Punktem odniesienia w tym uznaniu pozostaje przeważnie jednopokoleniowa rodzina. W niektó- rych krajach (np. Austria, Luksemburg), stosuje się jednak kryterium gospodarstwa domowego. Także wysokość i zakres świadczeń pomocy społecznej jest we współczesnych państwach dość zróżnicowany. W większości, pomoc społeczna realizuje nie tylko funkcję kompensa- cyjną, ale także protekcyjną i promocyjną6. W ujęciu paradygmatu funkcjonalnego, „pomoc społeczna stanowi jedną z podstawowych instytucji społecznych i pełni istotne, wła- ściwe sobie funkcje w celu utrzymania ładu i integracji systemu spo- łecznego”7. W tym znaczeniu często określa się też jako metodę, tech- nikę lub narzędzie działania, które służy zaspokajaniu określonych pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i form y zabezpieczenia społecznego określa ustawa. Obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i niemający innych środków utrzymania m a prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i form y określa ustawa. Zatem Konstytucja jako akt prawny o znaczeniu podstawowym, nie odnosi się wprost do pomocy społecznej, przyj- mując szersze od pomocy pojęcie zabezpieczenia społecznego, za: A. Kokoszkiewicz, Opieka społeczna jako zadanie państwa. Studium teoretyczno prawne, Lublin 2015, s. 141. 6 J. Dobkowski, System prawny i organizacyjny pomocy społecznej w wybranych państwach, w szczególności w państwach członkowskich Unii Europejskiej (materiały dydaktyczne II stopień specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny), Olsztyn 2008, s. 5. 7 D. Zalewski, Opieka i pomoc społeczna. Dynamika instytucji, Warszawa 2005, s. 43.

180

potrzeb jednostek, rodzin czy grup społecznych. Jest to typowe ujęcie dla polityki społecznej. Inaczej postrzegana jest pomoc społeczna w aspekcie prawnym, gdzie analizowana jest jako instytucja prawna, która służy udzielaniu odpowiednich świadczeń.

Instytucjonalny charakter pomocy społecznej W ustawie o pomocy społecznej określono wprost, iż jest ona in- stytucją polityki społecznej państwa8. W związku z tym posiada wiele cech wspólnych dla wszystkich instytucji, ale ma także cechy właściwe tylko sobie. Wszelkie działania podejmowane przez pomoc społeczną skierowane są na zaspokajanie potrzeb jednostek i rodzin będących w trudnej sytuacji życiowej lub należących do grup socjalnego ryzyka. Tak naprawdę klient pomocy społecznej stanowi podmiot wszystkich obszarów i wymiarów jej działalności. Jest podstawowym elementem konstytuującym jej istnienie. Jako instytucja wyrasta z normatywnego systemu, właściwego dla danego społeczeństwa, posiada zorganizowa- ną strukturę działania, a jej działalność ukierunkowana jest na zaspokajanie potrzeb społecznych9. Analizując pomoc społeczną jako instytucję, należy wyodrębnić elementy dla niej charakterystyczne i jednocześnie odróżniające ją od innych instytucji funkcjonujących w życiu społecznym: 1) działania pomocy społecznej są formalnie zorganizowane. Ja- ko instytucja zatrudnia ona wyspecjalizowany personel, realizujący jej cele i zadania w jasno określonych strukturach organizacyjnych. Formy pomocy jednostce i rodzinie można umieścić na kontinuum od pomocy o charakterze niesformalizowanym do sformalizowanych form pomocy. 2) społeczne sponsorowanie i odpowiedzialność – istnienie spo- łecznie usankcjonowanych celów, metod, formalnej organizacji oraz odpowiedzialności wobec społeczeństwa jest cechą instytucji pomocy społecznej, odróżniającą ją od innych instytucji mających charakter profitowy. Społeczne sponsorowanie zawiera się w tworzeniu mechani- zmów wyrażających publiczne interesy, które mogą wpływać na kształt i sposób redystrybucji publicznych środków finansowych i środków

8 art. 2 ustawy o pomocy społecznej. 9 T. Kaźmierczak, M. Łuczyńska, Wprowadzenie do pomocy społeczne, Warszawa 1996, s.71.

181

pochodzących z dobrowolnych dotacji. Społeczna geneza celów, form pomocy, sposobów wydatkowania publicznych pieniędzy jest precyzyjnie określona przez akty legislacyjne. Kontrola społeczna zawiera więc formułę społecznej odpowiedzialności instytucji pomocy społecznej wobec społeczeństwa, które przez swoich przedstawicieli może nadzo- rować redystrybucję posiadanych zasobów. 3) brak motywu osiągania zysku jako dominującego celu działa- nia. Programy pomocy realizowane w instytucji pomocy społecznej są programami nie przynoszącymi zysku dla realizatorów usług. Zaspoko- jenie potrzeb jednostek lub rodzin dokonuje się przy założeniu, że nie przynosi to zysku. Natomiast w instytucjach lub organizacjach funk- cjonujących na zasadach rynkowych mogą być realizowane programy socjalne, należące do kategorii programów pomocy społecznej. Dopóki programy te służą zaspokojeniu potrzeb ludzkich i mają peryferyjny charakter w stosunku do celu organizacji i jej zasadniczej struktury, dopóty możemy traktować je jako programy pomocy społecznej pod patronatem biznesu. 4) funkcjonalna generalizacja – czyli zintegrowane spojrzenie na ludzkie potrzeby. Instytucje funkcjonujące w życiu społecznym służą zaspokajaniu różnorodnych potrzeb jednostek. W sytuacji, w której jednostka nie jest w stanie tego uczynić w ich obrębie, odwołuje się do instytucji pomocy społecznej. Pomoc społeczna podejmuje działania w sytuacji występowania deficytów w funkcjonowaniu innych instytucji (potrzeby: ekonomiczne, edukacyjne, zdrowotne) i pomaga w zaspaka- janiu potrzeb, gdy jednostka nie jest w stanie tego uczynić w powoła- nych do tego celu instytucjach. To wszechstronne spojrzenie na ludzkie potrzeby i podejmowanie działań w celu ich zaspokojenia wiąże się z koniecznością prowadzenia pracy socjalnej, z zastosowaniem specy- ficznej metody interwencji stosowanej w pomocy społecznej. 5) powiązanie z potrzebami konsumpcyjnymi jednostek i rodzin. „Celem pomocy społecznej jest zaspokajanie niezbędnych potrzeb ży- ciowych osób i rodzin oraz umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka. Pomoc społeczna powinna w miarę możliwości doprowadzić do życiowego usamodzielnienia się osób oraz ich rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem”10. Instytucja

10 art. 3.1 ustawy o pomocy społecznej.

182

ta świadczy usługi bezpośrednie, przeznaczone dla konkretnych jednostek lub rodzin. Poprzedzone jest to procesem identyfikacji potrzeb, zdiagnozowaniem sytuacji potrzebujących osób i opracowaniem opty- malnego planu pomocy. Istnieją różne możliwości wyodrębniania funkcji instytucji spo- łecznych. Możemy dokonać podziału funkcji instytucji na: zamierzone i rzeczywiste jak także funkcje jawne i ukryte. W przypadku funkcji instytucji pomocy społecznej szczególne znaczenie ma podział właśnie na funkcje jawne i funkcje ukryte. Funkcje jawne dotyczą tych elemen- tów rzeczywistości społecznej, które związane są ze zmianami, jakimi podlegają społeczeństwa. Są odpowiedzią na rodzące się nowe sytuacje społeczne. W przypadku zaś braku odpowiedzi na pojawiające się zmiany (brak np. koniecznych instytucji zaspokajających nowe kategorie potrzeb) pojawić się mogą konflikty społeczne, kryzysy, a nawet dezintegracja całego systemu społecznego. Funkcje jawne związane są bezpośrednio ze zmianą społeczną i dotyczą zadań instytucji pomocy społecznej. Funkcje ukryte natomiast związane są z kontrolą społeczną. Pomoc społeczna obejmuje swoim działaniem wciąż nowe kategorie osób i świadczy usługi dla coraz szerszych kręgów odbiorców (związane to jest, m.in. z reakcją na zmiany społeczne), przejmując jednocześnie nad nimi kontrolę. Jej celem będzie zawsze taka modyfi- kacja ich zachowań i podejmowanych typów aktywności, aby były one zgodne z obowiązującymi normami społecznymi i funkcjonalne wobec szerszego systemu społecznego.

Pomoc społeczna na tle przemian społeczno-gospodarczych w Polsce Reforma społeczno-gospodarcza wywarła istotny wpływ na wszystkie dziedziny życia społecznego, objęte szeroko rozumianą poli- tyką społeczną. W latach poprzednich pomoc społeczna usytuowana była na obrzeżach systemu społeczno-gospodarczego i koncentrowała się głównie na tych, którzy nie „mieścili się” w nim. Od momentu wprowadzenia reformy jej miejsce i funkcja w systemie polityki spo- łecznej jest nowa. Transformacja ustrojowa, jaka miała miejsce po 1989 r. wpłynęła zasadniczo na status, zadania i charakter pomocy spo- łecznej. Stała się ona niemal z dnia na dzień – jednym z głównych wy- zwań polityki społecznej a zarazem przedmiotem politycznych i ideolo-

183

gicznych sporów. Ustawodawstwo socjalne w Polsce od 1990 r. do chwili obecnej było wielokrotnie zmieniane, gdyż wiązało to się ściśle ze zmianami politycznymi zachodzącymi w naszym kraju. Zmieniały się także potrzeby społeczne oraz możliwości ich zaspokajania w ramach działalności jednostek pomocy społecznej. Szeroki dostęp do świadczeń, przy odpowiednim braku odpowiednich środków finansowych, zmuszał do wprowadzenia poprawek, które znacznie zaostrzały kryteria przyznawania świadczeń społecznych. Kolejne zmiany w pomocy społecznej wiązały się głównie z nowymi trendami w zakresie organizacji systemu oraz świadczeń pomocy społecznej. W okresie PRL pomoc społeczna funkcjonowała na obrzeżach życia społecznego; w formie zdemontowanej pod względem prawnym i zredukowanej kadrowo a także organizacyjnie. Usytuowana była na obrzeżach systemu społeczno-gospodarczego, ograniczając się jedynie do realizacji zadań osłonowych. Ponadto zdefiniowana została jako podsystem zabezpieczenia społecznego i zredukowana została do roli jednej z technik radzenia sobie z tzw. ryzykiem socjalnym. Aktualnie, w obliczu nowej rzeczywistości społecznej, regulowanej m.in. logiką gospodarki rynkowej, charakteryzującą się zdecentralizowanym sposobem rządzenia państwem, ten sposób myślenia o pomocy społecznej jest archaiczny i nieadekwatny do aktualnej rzeczywistości. Polityka społeczna koncentruje się od kilku lat na decentralizacji (z centralnego zarządzania) instytucji świadczących usługi społecz- ne, co z samej idei powinno się przyczynić do lepszego rozpoznawania potrzeb i racjonalnego (również pod względem finansowym) działania. Miejsce tak zlokalizowanej pomocy społecznej w polskim systemie prawno-ustrojowym doskonale oddaje realizację zasady pomocniczości (subsydiarności). Działając zgodnie z tą zasadą władza publiczna nie wyręcza jednostki, w sytuacji gdy jest ona samowystarczalna, włącza się natomiast z pomocą w sytuacjach kryzysowych. Dalszym zmianom ulegają również obowiązki państwa w zakresie kompetencji w sprawach pomocy społecznej. Służby społeczne działają obecnie w swoim podstawowym zakresie na szczeblu samorządu. W skali kraju za pomoc społeczną odpowiada Minister Pracy Rodziny i Polityki Społecz- nej, który realizuje swoje działania we współpracy z administracją rzą- dową szczebla wojewódzkiego oraz we współpracy z samorządami

184

lokalnymi. Ważnym partnerem w tym zakresie działalności są coraz częściej organizacje pozarządowe11. Wprowadzana w Polsce w 1999 r. reforma administracyjna po- wodowała liczne dyskusje wśród polityków społecznych tym samym pojawiło się wiele rozbieżnych opinii o charakterze politycznym jak i merytorycznym polityki społecznej. Zwolennicy reformy podkreślali konieczność decentralizacji państwa również przekazywanie decyzji na jak najniższych szczeblach administracji publicznej. Z kolei przeciwni- cy reformy podkreślali wysokie koszty reformy i konieczność zatrudnienia większej liczby urzędników państwowych.12 Nowy podział administracyjny kraju zakłada, że najmniejszymi jednostkami, jednocze- śnie będącymi najbliżej obywateli, są gminy. To właśnie na gminach spoczywa najwięcej obowiązków z zakresu pomocy społecznej, których realizacja wymaga współpracy z innymi podmiotami13. Pomoc społecz- na nie pełni już roli „uzupełnienia” systemu, lecz stanowi jego istotny i trwały element, który powinien zapewniać mu wewnętrzną równowa- gę. Przy czym stale wzrasta zakres zadań stawianych przed instytucjami pomocy społecznej, zwiększa się ilość spraw, ich „gatunkowy ciężar” i stopień trudności. Tym negatywnym trendom sprzyjają m.in.: starze- nie się społeczeństwa, deficyt miejsc pracy, patologie społeczne. W związku z tym stale rośnie liczba osób oczekujących pomocy, zwłaszcza materialnej, podczas gdy środki finansowe, jakimi dysponują instytucje pomocy społecznej, są – w stosunku do potrzeb – często niewystarczające. Poza zmianami „ilościowymi”, rozszerzaniu się zadań pomocy społecznej towarzyszą też zasadnicze zmiany „jakościowe” problemów, które w znacznym stopniu dotykają osób i rodzin korzystających ze świadczeń. Do niedawna byli to przede wszystkim ludzie starzy, a także osoby niepełnosprawne, rodziny wielodzietne i rodziny osób uzależ- nionych od alkoholu. Obecnie wśród podopiecznych przeważającą gru- pę stanowią osoby w tzw. wieku produkcyjnym, które z powodu niskich dochodów, bezrobocia lub niepełnosprawności itp., nie dysponują odpowiednimi środkami na utrzymanie i szukają wsparcia i pomocy.

11 http://rynekpracy.org/x/543528 [17.04.2020]. 12 D. Zalewski, Opieka i pomoc…, op. cit., s. 149. 13 M. Brenk, Ośrodki Pomocy Społecznej w systemie polityki społecznej państwa, „Praca Socjalna” 2015, nr 5, s. 144.

185

Prawo do pomocy społecznej przysługuje osobom i rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej, której nie są oni w stanie pokonać wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia. Za szczególnie ważne uważa się również zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin oraz umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka, a także doprowa- dzanie do życiowego usamodzielnienia się osób i rodzin. W dalszej części w art. 7 ustawa wylicza 14 przypadków, których zaistnienie powoduje interwencję pomocy społecznej. Prawo do pomocy społecznej przysługuje osobie bądź rodzinom w szczególności z powodu: 1) ubóstwa; 2) sieroctwa; 3) bezdomności; 4) bezrobocia; 5) niepełnosprawności; 6) długotrwałej lub ciężkiej choroby; 7) przemocy w rodzinie; 7a) potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi; 8) potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności; 9) bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych; 10) trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rze- czypospolitej Polskiej status uchodźcy, ochronę uzupełniającą lub ze- zwolenie na pobyt czasowy udzielone w związku z okolicznością, o któ- rej mowa w art. 159 ust. 1 pkt 1 lit. c lub d ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach; 11) trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego; 12) alkoholizmu lub narkomanii; 13) zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej; 14) klęski żywiołowej lub ekologicznej. Prawo do świadczeń pieniężnych uzależnione jest od spełnienia dwóch kryteriów: niskiego dochodu, przy jednoczesnym wystąpieniu, co najmniej jednej z wymienionych wyżej przesłanek art. 3 ustawy. Poprzez niski dochód należy rozumieć to, że rodziny i osoby ubiegające

186

się o pomoc finansową muszą spełnić kryterium dochodowe14 wynika- jące z art. 4 ust. 1 tej ustawy: 1) na osobę samotnie gospodarującą – 701 zł.; 2) na osobę w rodzinie – 528 zł. Pomoc społeczna, jako istotny podmiot zabezpieczenia społecz- nego pełni dodatkowo rolę filtra, selekcjonującego zgłaszających się po pomoc. Ustawa o pomocy społecznej w sposób jednoznaczny określa, że celem pomocy społecznej, prócz zaspokajania niezbędnych potrzeb życiowych, jest doprowadzenie do życiowego usamodzielnienia się osób i rodzin. Dążenie do realizacji tego celu jest szczególnie ważne w pracy z klientem pomocy społecznej. Wymaga to jednak od pracow- nika socjalnego każdorazowo samodzielnego ustalania strategii działa- nia wobec jednostkowego, autonomicznego klienta.

Współczesne wyzwania pomocy społecznej Funkcjonujący przez długie lata w Polsce system opieki i ratownictwa socjalnego od lat próbuje się przekształcać w system aktywizacji i integracji społecznej, gdzie instytucje pomocy społecznej ze świad- czeń pasywnych w większym stopniu powinny dostarczać usługi akty- wizacyjne, zwiększające samozaradność i odpowiedzialność klientów. Ponadto duży nacisk kładzie się na przeorientowanie myślenia o systemie rozwiązywania problemów społecznych, który powinien w więk- szym stopniu niż dotychczas włączać nowe podejścia do polityki spo- łecznej, szczególnie związane z obywatelską polityką społeczną, gospo- darką społeczną, przedsiębiorczością społeczną15. W zależności od przyjętego w danym społeczeństwie etosu systemu polityczno-gospodarczego i funkcjonującego modelu pomocy społecznej, cele instytucji społecznej są formułowane w różnoraki spo- sób. Od minimalizowania interwencji państwa w życie obywateli (koncepcja rezydualna) i sprowadzania jej głównie do ratownictwa – do szerokiego i powszechnego korzystania z jej zasobów przez każdego obywatela definiującego własną sytuację życiową jako trudną (koncepcja instytucjonalna). Celem obowiązującej obecnie ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej jest dostosowanie systemu do aktualnych warunków

14 Stawki te obowiązują od 1 października 2018 r. 15 M. Grewiński, Ewaluacja pomocy społecznej w Polsce, [w:] M. Grewiński, A. Zasada- Chorab (red.), System pomocy w Polsce, Toruń 2012, s. 22.

187

społeczno-gospodarczych i możliwości finansowania pomocy przez budżet państwa i budżety jednostek samorządu terytorialnego, przy jednoczesnym zapewnieniu dochodów na poziomie tak zwanej interwencji socjalnej, ustalonym na podstawie parametrów określonych przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Wiele miejsca w nowych ure- gulowaniach prawnych poświęcono sprawie patologii społecznej i po- wrotu do normalnego życia i społeczeństwa osób, które z różnych przyczyn znalazły się poza nim16. W ostatnich latach w działaniach pomocy społecznej ujawniają się nowe tendencje, które są konsekwencją realizowanych w ostatnich latach projektów EFS. Powodują one zachwianie równowagi w systemie pomiędzy działaniami w wymiarze prozatrudnieniowym, a pracą socjalną z osobą i rodziną zmierzającą z jednej strony do odbudowy podmiotowego funkcjonowania zawodowego, a z drugiej strony do poprawy podmiotowego funkcjonowania pozazawodowego. Niestety, ta nierównowaga powoduje, że nadal dominują działania osłonowe wobec osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej, w opozycji do działań aktywizujących, wyrażanych kierunkiem prozatrudnieniowym. Łatwo też można zaobserwować dominację w indywidualnej pracy socjalnej procedur przyznawania świadczeń pieniężnych w celu natychmiastowego łagodzenia codziennych trudności osób i rodzin. Na dalszy plan schodzą natomiast działania profilaktyczne i aktywizujące wobec osób, rodzin i środowiska lokalnego17. Zmiany w systemie pomocy społecznej w Polsce związane są z przystąpieniem do Unii Europejskiej, które wymogło dostosowanie ochrony socjalnej do unijnych rozwiązań. Politycy społeczni zwracają szczególna uwagę na potrzebę prowadzenia dalszych zmian organizacyjnych-strukturalnych, ponieważ system pomocy społecznej w Polsce wciąż pochłania olbrzymie środki, jest też nadal zbyt rozbudowany i wymaga odbiurokratyzowania i uproszczenia. Przed pomocą społecz- ną w Polsce wciąż pojawiają się nowe wyzwania i kierunki działań. Przede wszystkim należałoby częściej wykorzystywać świadczenia o charakterze usługowym wobec osób starszych, niepełnosprawnych a także wobec rodzin patologicznych. Wskazuje się także potrzebę

16 I. Sierpowska, Prawo pomocy społecznej, Warszawa 2011, s. 268. 17 Projekt założeń projektu ustawy o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektó- rych innych ustaw, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2015, s. 4.

188

wzmocnienia lokalnego systemu pomocy siecią organizacji pozarządo- wych oraz rozwoju niepublicznych placówek pomocy społecznej. Szczególną uwagę zwraca na konieczność wprowadzenia niektórych świadczeń rozpowszechnionych w Unii Europejskiej18. Polska wśród wszystkich krajów UE należy do państw o wysokiej wartości wskaźnika zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, w tej sytuacji koniecznym jest zmodyfikowanie dotychczasowych zasad i form pomocy społecznej celem zwiększenia jej efektywności i podniesienia poziomu bezpieczeństwa grup szczególnego ryzyka19.

Zakończenie Współczesna pomoc społeczna jest wiodącym elementem systemu zabezpieczenia społecznego, a zapotrzebowanie na jej świadcze- nia stale wzrasta. Wynika to głównie z rozwoju cywilizacyjnego, który zmienia katalog potrzeb i zmusza do wprowadzenia coraz nowych świadczeń. W polskim ustawodawstwie socjalnym w ciągu ostatnich kilku lat nastąpiło wiele zmian. Transformacja gospodarcza, akcesja do Unii Europejskiej oraz zmiany koncepcji polityki socjalnej wpłynęły zasadniczo na status, zadania i charakter pomocy społecznej w Polsce. Ideą, która przyświecała tym przeobrażeniom było odejście od opieki na rzecz pomocy społecznej, tym samym uczynienie z pracy socjalnej ważnego instrumentu pomocy społecznej. Stała się ona niemal z dnia na dzień jednym z głównych wyzwań polityki społecznej. Skutki prze- obrażeń wyraźnie widoczne są na każdym poziomie funkcjonowania pomocy społecznej, a obserwując dokonywane zmiany w obszarze pomocy społecznej należy stwierdzić, że proces transformacji tego systemu nadal jest niezakończony. Zaprezentowany dyskurs o przestrzeniach pomocy społecznej rozumianej jako instytucja polityki społecznej, nie wyczerpuje w pełni tematu, niemniej jednak może być traktowany jak punkt wyjścia do dalszych rozważań i analiz.

18 J.E. Głowacka, Charakterystyka polskiego systemu pomocy społecznej, „Praca i Zabezpieczenia Społeczne” 1998, nr 6, s. 18-20. 19 Projekt założeń projektu ustawy…, op. cit.., s. 4.

189

Bibliografia Brenk M., Ośrodki Pomocy Społecznej w systemie polityki społecznej pań- stwa, „Praca Socjalna” 2015, nr 5. Dobkowski J., System prawny i organizacyjny pomocy społecznej w wybranych państwach, w szczególności w państwach członkowskich Unii Euro- pejskiej (materiały dydaktyczne II stopień specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny), Olsztyńska Szkoła Biznesu, Olsztyn 2008. Głowacka J.E., Charakterystyka polskiego systemu pomocy społecznej, „Praca i Zabezpieczenia Społeczne” 1998, nr 6. Grewiński M., Ewaluacja pomocy społecznej w Polsce, [w:] M. Grewiński, A. Zasada-Chorab (red.), System pomocy w Polsce, Wydawnictwo ROPS w Toruniu, Toruń 2012. Kaźmierczak T., Łuczyńska M., Wprowadzenie do pomocy społeczne, Wydaw- nictwo Interart, Warszawa 1996. Krenz S., Pomoc społeczna jako instytucja – przegląd koncepcji, „Praca So- cjalna” 2006, nr 2. Kokoszkiewicz A., Opieka społeczna jako zadanie państwa. Studium teoretyczno prawne, Wydawnictwo Europejskiej Fundacji Przedsiębiorczości, Lublin 2015. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Projekt założeń projektu ustawy o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw, Warszawa 2015. Sierpowska I., Prawo pomocy społecznej, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2011. Sierpowska I., Ustawa o pomocy społecznej. Komentarz, Wydawnictwo Wol- ters Kluwer, Warszawa 2017. Świderska M., Asystent rodziny – współczesna forma pomocy rodzinie, „Stu- dia i Monografie” 2013, nr 49. Zalewski D., Opieka i pomoc społeczna. Dynamika instytucji, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005. Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r., Dz.U. z 2019 r. poz. 1507, 1622, 1690, 1818, 2473. http://rynekpracy.org/x/543528/.

190

Tetiana Khlivniuk1

Зміна завдань соціальної політики на тлі викликів глобальної пандемії COVID-19

Нині усі держави, незалежно від рівня їх розвитку, постали перед низкою питань соціально-економічного розвитку, спричи- нених глобальною пандемією COVID-19. Як в умовах новітніх пандемічних викликів реалізовуватимуться чинні моделі соціаль- ної політики? Наскільки ці моделі виявляться ефективними або ж неспроможними в конкретній ситуації сплеску коронавірусної інфекції? Які зміни мають відбутися у найближчій перспективі в національних моделях соціальної політики з огляду на появу нових додаткових викликів для соціальної сфери та економіки? Ці та низка інших нагальних питань зумовлені, найперше, тепе- рішнім високим рівнем соціальної та економічної нерівності як у глобальному, так і в локальному масштабах, який нинішня пан- демія лише посилила. Нині робляться перші кроки у вивченні цих процесів. Розгортання кризи, а відтак – і накопичення емпірич- ного матеріалу – дає підстави прогнозувати висхідний науковий інтерес політичної, соціологічної та інших наук до вивчення окре- слених питань. Глобальна пандемія коронавірусної інфекції – це не лише показники захворюваності та смертності, а й уповільнення глоба- льної економіки, і як наслідок – зростання безробіття, проблеми продовольчої забезпеченості, а також багатьох інших негараздів. Економіки більшості країн уже увійшли в глибоку рецесію, зрос- тають показники державного боргу. Відсутні перспективи очіку- ваного зростання на найближчі роки, яке вже намітилося після глобальної фінансової кризи 2008 р., але нині прогрес останнього

1 PhD Tetiana Khlivniuk, Associate Professor, Head of the Department of Social Theories Faculty of Psychology and Social Work Odessa I.I. Mechnikov National University (Ukra- ina) / Тетяна Хлівнюк, кандидат політичних наук, доцент, завідувач кафедрою соціальних теорій факультету психології та соціальної роботи Одеського націона- льного університету імені І.І. Мечникова, e-mail: [email protected]

191

десятиліття для виходу з фінансової кризи є знівельований. На- томість прогнозується поглиблення глобальної бідності, що ма- тиме наслідками негативні зміни у якості харчуванні, зниження якості освіти, неспроможність проводити профілактичні заходи з охорони здоров‟я, оздоровлюватися, якісно проводити дозвілля тощо. Країни та регіони розробляють нові стратегії соціальної політики, адаптивні до вимог часу, наприклад, на рівні ЄС було озвучено потребу нового „Плану Маршалла”2. Вже 20 березня 2020 р. кілька десятків країн зобов‟язалися запровадили, адаптувати або розширити національні соціальні програми захисту в відповідь на COVID-193. Йдеться про прямі грошові виплати, одноразові грошові допомоги, нові форми стра- хування на випадок безробіття, видачу талонів на харчування, допомоги по частковому безробіттю під час карантину, додаткові виплати медикам, спрощений порядок надання субсидій тощо. Багато країн надали грошові виплати самозайнятим працівникам, які постраждали від кризи (наприклад, Ірландія, Португалія, Но- ва Зеландія та ін.). Окремі уряди в перші ж тижні пандемії COVID-19 з позиції популізму вдалися до обіцянок надати фінансову, податкову та іншу підтримку тим, хто зазнав втрат від карантинних обмежень. Однак у багатьох випадках доволі швидко окреслилася неспро- можність практично впровадити обіцяні пакети соціально- економічного порятунку. Прикладом можуть слугувати дії лідери США (президент Д. Трамп), Бразилії (президента Ж. Болсонару), Мексики (президента А.М.Л. Обранора) та інших політиків-попу- лістів. Плани відновлення, динамічно змінювані дорожні карти поетапного зняття карантинних обмежень тощо розробляються та впроваджуються упродовж 2020 р. в усіх державах, однак їх зміс- тове наповнення та результативність відрізняються. При цьому уряди, зазвичай, закцентовують, що про швидке повернення до

2 P. Legrain, A COVID-19 Marshall Plan for Europe, https://www.project-syndicate.org/ commentary/european-union-covid-marshall-plan-by-philippe-legrain-2020-04?barrier =accesspaylog [10.04.2020]. 3 U. Gentilini, M. Almenfi, I. Orton, Social Protection and Jobs Responses to COVID-19: A Real-Time Review of Country Measures. World Bank Social Protection and Jobs Global Practice 2020.

192

„нормальності” не йдеться, однак наявне стратегічне бачення того, як в умовах нового пандемічного виклику уможливити збе- реження життя і здоров‟я громадян, а також засоби для існуван- ня4. Тобто, усебічний захист населення та врятування життя ви- значено пріоритетами 2020 р. в більшості держав. При цьому уви- разнені відмінні підходи влади різних держав щодо масштабності тестування на інфікування COVID-19, впровадження систем відс- теження та моніторингу розповсюдження хвороби, захисту окре- мих категорій громадян, порядку перетину державних кордонів, рівень обмежень права на мирні збори та інші зібрання людей, розгортання інформаційної кампанії щодо запобігання поширен- ню чуток та міфів про коронавірусну інфекцію тощо. Нині соціальна політика розвинених держав уже конструю- ється з розумінням того, що нинішня коронавірусно-карантинна криза не є короткочасною та, ймовірно, матиме хвилеподібний характер. Відтак без продовження, удосконалення системи проти- епідемічних засобів не виключеними є масштабні епідеміологічні спалахи. Розуміння цього уможливлює дії урядів „на випере- дження”, які через кілька місяців від початку пандемії COVID-19 уже передбачають значно ширший комплекс заходів, аніж впро- вадження вимог соціального дистанціювання та контактного від- стеження. Завданням нинішніх урядових програм, найперше, є уможливлення якнайшвидшого повернення до життя, набли- женого до нормального, якнайбільшої кількості людей. Напри- клад, зактуалізувалося завдання запобігати довгостроковим нас- лідкам для здоров‟я населення через зростання депривації, що стало наслідком економічних проблем та погіршення стану здо- ров‟я. Важливим напрямком діяльності влади є забезпечення якнайбільшої стійкості державних фінансів, щоб уряди могли якісно надавати державні послуги та адекватно реагувати на про- блеми в національних системах охорони здоров‟я. Аналіз урядових програм провідних держав світу показує посилення уваги державних інституцій до питання наслідків соці-

4 Guidance. Our plan to rebuild: The UK Government‟s COVID-19 recovery strategy, https://www.gov.uk/government/publications/our-plan-to-rebuild-the-uk-governments -covid-19-recovery-strategy/our-plan-to-rebuild-the-uk-governments-covid-19-recovery- strategy [19.08.2020].

193

ального ізолювання, дистанціювання, зокрема в частині деструк- тивного впливу на психічне здоров‟я населення через вимушену ізоляцію, зростання ризиків домашнього насилля, наростання випадків онлайн-шахрайств тощо. Одним із найбільших викликів є потреба врахування усеможливих втрат в частині якості знань через віртуалізацію освітніх послуг та неможливість отримання їх з огляду на відсутність матеріально-технічної бази. Проблемою є максимальна відповідність чинних урядових соціальних про- грам принципу справедливості з метою підтримки тих соціальних груп, які опинилися чи потенційно можуть опинитися в стані со- ціальної дезадаптації, потребують соціальної реабілітації та под. Очевидно, що в умовах пандемії, національним урядам доведеть- ся інвестувати в різноманітні експериментальні технології, які можуть і не принести очікуваного результату. Нині уряди динамічно змінюють стратегії від значних соці- альних обмежень до більш помірних обмежувальних заходів, які мають відповідати інтересам держав та суспільств з урахуванням епідеміологічної ситуації. Це передбачає конструювання заходів, які б мали якнайсильніший вплив на боротьбу з пандемією, але з мінімальними витратами на охорону здоров‟я, економіку та со- ціальну сферу, а також з якнайменшими людськими втратами. Нині соціальна політика більшості розвинених держав базується на припущенні, що уповні ліквідувати інфікування COVID-19 є малоймовірним, однак важливими є заходи, за яких вплив віру- су можна зменшити до рівня керованості. Особливу проблему для урядів становить забезпечення епідеміологічної безпеки у місцях, де постійно перебуває значна кількість осіб. Мова про місця поз- бавлення волі, інтернати для дітей-сиріт, геріатричні пансіонати, гуртожитки, військові частини і т. д. А у країнах із низькими пока- зниками соціально-економічного розвитку додатково зактуалізо- ваними залишаються питання культури особистої гігієни, безпе- решкодного доступу до знезараженої води та засобів індивідуаль- ного захисту, достатньої кількості медичного персоналу та медич- ного обладнання тощо. Забезпечення соціального дистанціювання стало одним із найскладніших завдань, особливо в мегаполісах. Пандемія стала випробуванням для країн, у яких значний відсоток населення

194

є неформально зайнятими, не охоплені соціальним страхуванням тощо. Криза є викликом і для політичних лідерів, урядів, одні з яких зміцнюють свій авторитет завдяки результативним соціа- льно-економічним ініціативам, а інші – ще більше поглиблюють недовіру до себе. В країнах Європи після того, як ВООЗ оголосила цю частину планети епіцентром нової інфекції, більшість країн оперативно вдалися до запровадження карантину та почали переглядати свою соціальну політику. Навіть Велика Британія та Нідерланди, які спершу перебували на позиції, що стримати коронавірус не- можливо, а карантинні заходи тільки спричинять сильні економі- чні втрати, згодом ввели жорсткі карантинні обмеження. Однак, не всі держави солідаризувалися у ставленні до пандемії та запро- вадження жорстких карантинних обмежень. Відтак і їх соціальна політика має дещо відмінні пріоритети від більшості держав. Для ілюстрації звернемося до кейсів Білорусі та Швеції. У Білорусі запобігання росту захворюваності на коронавіру- сну інфекцію стримується (за ініціативою президента О. Лукаше- нка) роботою в полі, відвідуванням бані, заняттями спортом, вжи- ванням спиртного тощо. Відтак, загрозу COVID-19 владою пози- ційовано як перебільшену („масовий психоз”5), що не потребує запровадження карантинних обмежень та істотних коректив соці- альної політики держави. Втім, певні обмеження в Білорусі все ж були впроваджені: двотижнева самоізоляція для осіб, які по- вернулися з країн з високим рівнем інфікування населення на коронавірусну інфекцію; самоізоляція для осіб, які контактували з особами, у яких було підтверджене інфікування та ін. Водночас у країні проводяться масштабні масові акції з недотриманням ви- мог, продиктованих епідеміологічною ситуацією (соціальна ди- станція, засоби індивідуального захисту тощо), на зразок параду 9 травня6 або ж масштабних протестів після чергових виборів глави держави 9 серпня 2020 р.7

5 R. Diхon, No lockdown here: Belarus‟s strongman rejects coronavirus risks. He suggests saunas and vodka, „The Washington Post” 2020, 27 Mar. 6 A. Roth, Belarus to hold annual military parade despite coronavirus crisis, „The Guard- ian” 2020, 04 May. 7 S. Walker, „We will win‟: vast Belarus rally adamant Lukashenko must go, „The Guardi- an” 2020, 16 Aug.

195

Швеція знаходиться в групі держав, які не запровадила жо- рстких карантинних обмежень, сподіваючись на принцип групо- вого імунітету. Шведська модель карантину не була однозначно сприйнята: критика країн-сусідів та окремих шведських дослід- ників, підтримка широких прошарків населення і т. д. Наразі не- має остаточних оцінок, якими є переваги та шкода від рішення влади Швеції не впроваджувати жорсткий карантин, однак мож- на звернутися до кількох цифр, які проілюструють рівень захво- рюваності/смертності8 у двох державах ЄС, близьких за чисельні- стю населення – Швеції (10,2 млн осіб) та Чехії (10,6 млн осіб). Швеції від початку пандемії захворіли 86,1 тис. осіб, померли – 5810 осіб. Натомість у Чехії, яка доволі оперативно запровадила карантинні обмеження, 21,8 тис. були інфіковані та 411 особи по- мерли від COVID-19 та ускладнень, зумовлених цією вірусною інфекцією. Відзначимо, що певні заходи, пов‟язані з карантинни- ми обмеженнями, у Швеції були проведені: обмеження навчаль- ного процесу (дистанційне навчання в вишах та старшокласни- ків), переведення на дистанційну роботу багатьох працівників, заборона об‟єднуватися в групи понад 50 осіб тощо. Уряди розвинених держав уможливили безоплатне прове- дення добровільних тестувань населення на предмет можливого інфікування COVID-19. У багатьох країнах вимогою до прохо- дження безкоштовного тестування на коронавірусну інфекцію є лише попередня реєстрація осіб, які бажають пройти перевірку. Для цього завдання зусиллями урядів створюються тестувальні майданчики. Приклади можемо побачити на спеціальних сайтах на прикладах американських Філадельфії9, Мічигану10, Вісконси- на11 та ін. Водночас уряди більшості держав не вийшли наразі на етап охоплення громадян безкоштовним добровільним тестуван- ням. Натомість в Україні безоплатно ПЛР-тести на COVID-19 роб- лять лише кільком категоріям громадян (особам з ознаками за-

8 За даними Johns Hopkins University, станом на 23.08.2020 р. 9 COVID-19 testing sites, https://www.phila.gov/covid-testing-sites/#/?services=year18, referral_no,symptom_no [17.08.2020]. 10 Don‟t Bring COVID-19 Home. Get Tested Today At No Cost, https://www.michi- gan.gov/coronavirus/0,9753,7-406-99891_99912---,00.html [16.08.2020]. 11 COVID-19: How to Get Tested, https://www.dhs.wisconsin.gov/covid-19/testing.htm [17.08.2020].

196

хворювання, контактним особам, особам, які потребують госпіта- лізації, медикам та под.), то у багатьох країнах уряди розширили можливості безоплатного тестування. Для порівняння, уряд ФРН перебуває на позиціях, що стратегія розбивати ланцюги заражен- ня завдяки тестуванню буде дієва лише, якщо тести будуть добро- вільними та безкоштовними. Хоч витрати держави на безоплатне тестування, до прикладу, мандрівників є значними, вони розгля- даються як виправдані на тлі розрахунків про можливі руйнівні наслідки, зокрема й фінансові, другої хвилі пандемії. Відтак паса- жири, що повертаються до Німеччини з країн із підвищеним ри- зиком зараження коронавірусом, від 25 липня 2020 р. можуть зробити безкоштовний тест в основних аеропортах країни. Тих, хто повертаються наземним транспортом, тестують на кордоні, морським транспортом – у портах. Ще одним прикладом політи- ки держави в напрямку добровільного безкоштовного тестування на COVID-19 є Гонконг. Там від 1 вересня 2020 р. реалізовувати- меться двотижнева програма тестування, хоча охочих може ви- явитися чимало, враховуючи чисельність населення (7,5 млн осіб). Якщо проблеми, породжені пандемією COVID-19, не вирі- шувати належно через соціальну, економічну та ін. політику, то висхідна соціальна криза збільшить нерівність, виключення, дис- кримінацію та глобальне безробіття у середньо- та довгостроковій перспективі. Очевидно, що нині потрібні додаткові інструменти політики щодо подолання очікуваних негативних наслідків від кризи. Найперше, ці інструменти мають мінімізувати негативний вплив карантинних обмежень на зайнятість та бідність, а також модернізувати систему охорони здоров‟я відповідного до нових викликів. Очевидно, що ця криза стане вагомим чинником по- дальшого поглиблення кризи та зміни моделі інституту соціаль- ної держави. Нині держави, сконцентрувавшись на боротьбі з коронаві- русною інфекцією, ігнорують багато інших гострих питань, зок- рема й в площині охорони здоров‟я. Світова спільнота так зосере- джена на протидії COVID-19, що недооцінює інші загрози здоро- в‟ю людини. Мова про недуги, лікування яких відійшло на другий план чи відкладені в умовах загрози інфікування пацієнтів, та на-

197

віть інфекційні захворювання, спалахи яких фіксуються в окре- мих державах: малярія, ВІЛ/СНІД, туберкульоз та ін. Наприклад, у державах Африки однією з найбільших тривог є те, що через ситуацію з СOVID-19 може повернутися епідемія малярії12. Також у багатьох державах відкладаються програми вакцинації проти кору та поліомієліту. Нинішня соціальна політика має враховува- ти, що основний негативний вплив від коронавірусної інфекції несуть найуразливіші та маргіналізовані верстви суспільства. Важливим завданням держав є відновлення повноцінного навчання в закладах освіти, оцінка втрат, заподіяних дистанцій- ною освітою, пошук шляхів мінімізації деструктивних наслідків зміни форм освітнього процесу тощо. Великою проблемою зали- шається охорона здоров‟я не лише учнів та студентства, а й педа- гогічного персоналу, значна частина якого за віком та станом здоров‟я є у зоні особливого ризику. Також перехід на дистанцій- ну освіту загострив проблему відсутності у значної кількості учнів та учителів доступу до персонального комп‟ютера, високошвид- кісного Інтернету, окремого приміщення для відносно комфорт- ного прослуховування чи ведення занять. Помилково думати, що лише країни „четвертого світу” стикнулися з фінансово-техноло- гічними проблемами організації дистанційного навчання. На- приклад, у таких штатах США, як Міссісіпі, Оклахома та Арканзас 18-20 % викладачів не мають доступу до високошвидкісного Ін- тернету; це змусило їх облаштовуватися для проведення уроків в порожніх шкільних будівлях, громадських місцях або ж викори- стовувати стільниковий зв‟язок13. Загалом більше чверті приват- них помешкань у США не мають послуги широкосмугового Інтер- нету14 (станом на 2019 р.). Відтак, уможливлення доступу до циф- рових технологій є одним із головних викликів для держави, яка реалізує освітню функцію в цифровому форматі.

12 H. Kretchmer, Malaria could make a comeback thanks to COVID-19, https://www. weforum.org/agenda/2020/04/malaria-treatment-rise-africa-coronavirus [1.05.2020]. 13 G. Luetmer, M. Gallagher, Teaching Through the COVID-19 Crisis, https://www.urban.org/urban-wire/teaching-through-covid-19-crisis [30.07.2020]; M. Will, Teachers Without Internet Work in Parking Lots, Empty School Buildings During COVID-19, „Education Week” 2020, 29 Apr. 14 Internet/Broadband Fact Sheet. Pew Research Center, https://www.pewresearch.org/ internet/fact-sheet/internet-broadband/ [12.06.2019].

198

Висновки З початком розповсюдження коронавірусної інфекції дер- жави розпочали розробку та реалізацію програм, які мали б стати ефективною відповіддю на пандемію COVID-19. Однак у багатьох випадках пропоновані заходи були популістськими – відповідь на поточні очікування громадян. На практиці навіть у високорозви- нених державах виникли складності впровадити ініційовані паке- ти соціально-економічного порятунку. Окрім цього, динамічно змінювана ситуація з показниками інфікованості постійно актуа- лізує нові проблеми, які потребують оперативного реагування найперше інститутів держави. Безумовно, пандемія COVID-19 ста- ла викликом для держав, зокрема й високорозвинених, та пока- зала низку проблем у соціальній сфері, освіті, охороні здоров‟я та інших сферах життєдіяльності. Криза, зумовлена коронавірусною інфекцією, зактуалізувала проблему нерівності та несправедливо- сті, які загрожують добробуту, безпеці та життю людей. Наш аналіз засвідчив відмінності між країнами як у змісто- вому наповненні, так і у результативності антипандемічних про- грам, планів відновлення, дорожніх карт тощо. Об‟єднавчою для більшості країн характеристикою є підпорядкування усіх завдань цілі збереження життя і здоров‟я громадян, недопущення втрати громадянами засобів для існування через кризу, спричинену ко- ронавірусною інфекцією. Відтак, пріоритетом соціальної політики більшості держав нині (принаймні формально) виступає усебіч- ний захист населення та врятування життя за розуміння довгот- ривалості пандемії та відсутності визначеності щодо термінів її завершення, фінальних наслідків тощо. Водночас за перше пів- річчя пандемії держави продемонстрували численні відмінності щодо впровадження систем відстеження та моніторингу розпо- всюдження хвороби, захисту окремих категорій громадян, поряд- ку перетину державних кордонів, рівень обмежень права на мирні збори та інші зібрання людей, розгортання інформаційної кампа- нії щодо запобігання поширенню невірогідної інформації про коронавірусну інфекцію, нагнітання паніки тощо. Упродовж ка- рантину уряди змінюють стратегії від значних соціальних обме- жень до більш помірних обмежувальних заходів, які мають відпо- відати інтересам держав та суспільств з урахуванням епідеміоло-

199

гічної ситуації. Соціальна політика конструюється з розумінням того, що нинішня коронавірусно-карантинна криза не є коротко- часною та, ймовірно, матиме хвилеподібний характер. Відтак важливим завданням поточних урядових програм є зменшення впливу COVID-19 до рівня керованості, уможливлення якнайш- видшого повернення до життя, наближеного до нормального, якнайбільшої кількості людей з урахуванням комплексу можли- вих загроз поширення коронавірусної інфекції. Очевидно, що пандемія COVID-19 прискорить уже наявні тенденції висхідного націоналістичного популізму, неоавторита- ризму, дефектів ліберальної демократії тощо. Ймовірним є ще більше посилення розбіжностей між державами. Не виключеним є деякий відступ від глобалізації (найперше – економічної) через появу нових бар‟єрів для міжнародної торгівлі, інвестування, ту- ризму. Уряди, особливо держав недемократичних або ж тих, у яких стрімко погіршується якість демократії, набувають щораз більше повноважень для відстеження та моніторингу життя насе- лення. Можна спрогнозувати, що світ на „постковідному” етапі може стати менш вільним, менш конкурентоспроможним, аніж та його перспективна модель, яка прогнозувалася нещодавно. Соці- альна ж політика стане однією з тих, які мають найперше адапту- ватися до потенційних новітніх ризиків різного кшталту.

Бібліографія COVID-19 testing sites, https://www.phila.gov/covid-testing-sites/#/?services =year18,referral_no, symptom_no/. COVID-19: How to Get Tested, https://www.dhs.wisconsin.gov/covid-19/testing.htm/. Diхon R., No lockdown here: Belarus's strongman rejects coronavirus risks. He suggests saunas and vodka, „The Washington Post” 2020, 27 Mar. Don't Bring COVID-19 Home. Get Tested Today At No Cost, https://www.mi- chigan.gov/coronavirus/0,9753,7-406-99891_99912---,00.html/. Gentilini U., Almenfi M., Orton I., Social Protection and Jobs Responses to COVID-19: A Real-Time Review of Country Measures, „World Bank Social Protection and Jobs Global Practice” 2020. Guidance. Our plan to rebuild: The UK Government‟s COVID-19 recovery strategy, https://www.gov.uk/government/publications/our-plan-to-rebuild-the-uk-governments-covid-19-recovery-strategy/our-plan-to- rebuild-the-uk-governments-covid-19-recovery-strategy/. Internet/Broadband Fact Sheet. Pew Research Center, https://www.pewresearch.org/internet/fact-sheet/internet-broadband/.

200

Kretchmer H., Malaria could make a comeback thanks to COVID-19, https://www.weforum.org/agenda/2020/04/malaria-treatment-rise- africa-coronavirus/. Legrain P., A COVID-19 Marshall Plan for Europe, https://www.project-syndicate.org/commentary/european-union-covid-marshall-plan-by-philippe- legrain-2020-04?barrier= accesspaylog/. Luetmer G., Gallagher M., Teaching Through the COVID-19 Crisis, https:// www.urban.org/urban-wire/teaching-through-covid-19-crisis/. Roth A., Belarus to hold annual military parade despite coronavirus crisis, „The Guardian” 2020, 04 May. Walker S., „We will win”: vast Belarus rally adamant Lukashenko must go, „The Guardian” 2020, 16 Aug. Will M., Teachers Without Internet Work in Parking Lots, Empty School Buildings During COVID-19, „Education Week” 2020, 29 Apr.

201

Konrad Węgliński

Wybrane zmiany w polskim prawie spółek wprowadzone w związku z pandemią wirusa COVID-19

Pandemia wirusa COVID-19, która na początku 2020 r. zaczęła gwałtownie rozprzestrzeniać się na całym świecie negatywnie wpłynęła na funkcjonowanie społeczeństwa oraz gospodarki, zarówno w ujęciu lokalnym, jak też globalnym. Wobec kryzysu wywołanego niespodzie- wanym rozwojem pandemii społeczeństwo międzynarodowe stanęło przed wyzwaniem dostosowania wielu aspektów życia codziennego do nowych ekstraordynaryjnych warunków. Zaistniała sytuacja wymusiła także podjęcie zdecydowanych działań rządów poszczególnych krajów, które zostały dotknięte negatywnymi konsekwencjami rozprzestrzeniania się wirusa COVID-19. W celu przeciwdziałania rozpowszechnia- jącej się w 2020 r. pandemii wirusa COVID-19 polski ustawodawca podjął liczne działania legislacyjne, które w założeniu miały umożliwić funkcjonowanie życia społecznego i gospodarczego w wyjątkowych okolicznościach. Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach zwią- zanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw z dnia 26 marca 2020 r. (druk nr 299), zaistniała potrzeba wprowadzenia szczególnych rozwiązań mających na celu przeciwdziałanie negatywnym skutkom gospodarczym tej sytuacji, gdyż rozprzestrzenianie się COVID-19 oraz stosowane środki ochrony mające na celu ograniczenie związanego z tym zagrożenia powodują istotne ryzyko paraliżu decyzyjnego dla blisko 500.000 spó- łek kapitałowych tworzących polską gospodarkę, w tym spółek publicznych. Chociaż znakomita większość przyjętych rozwiązań miała charakter tymczasowy, wystąpienie stanu epidemii spowodowało także

 mgr Konrad Węgliński, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w Lublinie, e-mail: [email protected]

202

wprowadzenie do polskiego prawa permanentnych rozwiązań, w tym dotyczących zmian polskiego prawa spółek. Należy bowiem podkreślić, że ustawą z dnia 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw1 (dalej: Ustawa) znowelizowano m.in. ustawę z dnia15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych2 (dalej: KSH) w zakresie funkcjonowania spółek kapitało- wych. W niniejszym artykule podjęto próbę zwięzłego przedstawienia najważniejszych zmian wprowadzonych na mocy Ustawy do polskiego porządku prawnego. W szczególności omówione zostały rozwiązania dotyczące możliwości funkcjonowania organów spółek kapitałowych przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej, a w konsekwencji możliwości procedowania w trybie zdalnym. Jak bowiem wskazano w projekcie uzasadniania Ustawy, omawiane zmiany mają na celu zapewnienie możliwości działania zarządów oraz rad nadzorczych spółek kapitałowych, w szczególności w sytuacji nadzwyczajnych wydarzeń, które mogą wpływać na ich wewnętrzną organizację.

Omówienie wprowadzonych zmian W pierwszej kolejności należy odnieść się do zmian dotyczących możliwości uczestniczenia w posiedzeniu zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przy wykorzystaniu środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość. Zgodnie bowiem z art. 27 pkt 1 Tarczy antykryzysowej, do KSH dodano art. 208 § 51, który wprost przewiduje możliwość uczestniczenia w posiedzeniu zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przy wykorzystaniu środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość, chyba że umowa spółki stanowi inaczej. Wymaga podkreślenia, że przytoczona zmiana ma charakter stały, co potwierdza, że ustawodawca dostrzegł potrzebę dostosowania możli- wości funkcjonowania zarządu do aktualnych możliwości technicz- nych. Wprowadzona zmiana wprowadza regułę, zgodnie z którą człon- kowie zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością zyskują moż- liwość uczestniczenia w posiedzeniu przy wykorzystaniu środków bez- pośredniego porozumiewania się na odległość, a także podejmowania

1 Dz. U. poz. 568 ze zm. 2 T.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 505 ze zm.

203

uchwał w trybie pisemnym lub przy wykorzystaniu środków bezpo- średniego porozumiewania się na odległość oraz oddania głosu na piśmie za pośrednictwem innego członka zarządu. Jednocześnie ustawodawca przewidział, że wyżej wskazane rozwiązanie znajduje zastosowanie z mocy ustawy, chyba że umowa spółki zawiera odmienne postanowienia. Jak wskazuje R. Pabis członkowie zarządu mogą korzy- stać z nowych rozwiązań przy wykorzystaniu wszelkich środków tech- nicznych, które umożliwiają prowadzenie dyskusji i oddanie głosu3. Wprowadzone rozwiązanie realizuje „zasadę tzw. neutralności techno- logicznej, respektując dokonujący się postęp techniczny i upowszech- nianie się nowych sposobów wymiany informacji oraz transmisji obra- zu i dźwięku. Wybór sposobu bezpośredniego porozumiewania się na odległość należy do organu, który ma odbyć posiedzenie bądź powziąć uchwałę. Wybrany środek komunikacji nie powinien uniemożliwiać ani utrudniać ponad typową miarę udziału w posiedzeniach”4. Wymaga podkreślenia, że komentowana nowelizacja stanowi nowość w kontekście funkcjonowania zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Dotychczasowe uregulowania nie odnosiły się do kwestii podejmowania uchwał „na odległość” przez wieloosobowy za- rząd, a dopuszczalność wprowadzenia takiej możliwości w umowie spółki budziła liczne kontrowersje w rodzimym piśmiennictwie. Zgod- nie jednak z dominującym poglądem wyrażanym w doktrynie, na gruncie dotychczasowych przepisów istniała możliwość podejmowania uchwał na odległość, w trybie pisemnym lub przy wykorzystaniu środ- ków porozumiewania się na odległość z uwagi na swobodę kształtowa- nia wewnętrznej organizacji zarządu oraz braku wyraźnego zakazu takiego rozwiązania5. Ponadto, ustawodawca zdecydował także o wprowadzeniu do polskiego prawa spółek regulacji dotyczącej funkcjonowania rady nadzorczej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentowana nowe-

3 R. Pabis, Komentarz do art. 208, [w:] J. Bieniak, M. Bieniak, G. Nita-Jagielski, K. Oplustil, R. Pabis, A. Rachwał, M. Spyra, G. Suliński, M. Tofel, M. Wawer, R. Zawłocki (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2020, Legalis/el. 4 Ibidem. 5 Zob. A. Opalski, [w:] A. Opalski (red.), Komentarz KSH, 2020, Legalis/el. Por. M. Dumkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2020, LEX/el; A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Tom II. Komentarz do art. 151-300, 2020, LEX/el; W. Popiołek, Komentarz do art. 208, [w:] W. Pyzioł (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2008, LEX/el.

204

lizacja poprzez dodanie do art. 222 KSH § 11 oraz zmianę § 3 i 4 wprowadza możliwość uczestniczenia w posiedzeniu przy wykorzystaniu środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość, podejmowania uchwał w trybie pisemnym lub przy wykorzystaniu środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość, a także oddania głosu na piśmie za pośrednictwem innego członka organu nadzoru. Podobnie jak w przypadku zmian dotyczących zarządu spółki z ograni- czoną odpowiedzialnością, wyżej wskazane zmiany dotyczące rady nadzorczej także maja charakter stały. Ponadto, co do zasady możli- wość wykonywania wyżej wymienionych czynności przez radę nadzor- czą jest traktowana jako zasada, która może zostać wyłączona jedynie w umowie spółki. Korzystanie z komunikacji zdalnej nie będzie zatem możliwe tylko wtedy, gdy zostanie to wprost wyłączone w treści umowy lub statutu spółki. Natomiast jak wskazuje R. Pabis, „dotychczas przepisy KSH przewidywały możliwość wykorzystania trybu pisemnego oraz środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość dla podejmowania uchwał rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej tylko wówczas, gdy przewidywała to umowa spółki”6. Wobec wprowadzonej zmiany zasadnym wydaje się przyjęcie, że ustawodawca jednoznacznie zaaprobował możliwość zdalnego funkcjonowania w wyżej wskazanym zakresie rad nadzorczych w spółkach z ograniczoną odpowiedzialno- ścią. Również w przypadku spółki akcyjnej ustawodawca przewidział w art. 388 §11 KSH możliwość uczestniczenia w posiedzeniu rady nadzorczej przy wykorzystaniu środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość, chyba że statut spółki stanowi inaczej. Zgodnie z nową regulacją członkowie rady nadzorczej mogą brać udział w podejmowaniu uchwał rady nadzorczej, oddając swój głos na piśmie za pośrednic- twem innego członka rady nadzorczej, chyba że statut spółki stanowi inaczej. Oddanie głosu na piśmie nie może dotyczyć spraw wprowadzonych do porządku obrad na posiedzeniu rady nadzorczej. Ponadto, rada nadzorcza może podejmować uchwały w trybie pisemnym lub przy wykorzystaniu środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość, chyba że statut spółki stanowi inaczej. Uchwała jest ważna,

6 R. Pabis, Komentarz do art. 208, [w:] J. Bieniak, M. Bieniak, G. Nita-Jagielski, K. Oplustil, R. Pabis, A. Rachwał, M. Spyra, G. Suliński, M. Tofel, M. Wawer, R. Zawłoc- ki, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2020, Legalis/el.

205

gdy wszyscy członkowie rady zostali powiadomieni o treści projektu uchwały oraz co najmniej połowa członków rady wzięła udział w podejmowaniu uchwały, przy czym statut spółki może przewidywać su- rowsze wymagania dotyczące podejmowania uchwał w takim trybie. Co więcej, w Ustawie zagwarantowano możliwość odbywania zgromadzeń wspólników i walnych zgromadzeń przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej bez konieczności uprzedniego zamieszczenia zapisów umożliwiających takie rozwiązanie w umowie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz w statucie spółki akcyjnej. Zgodnie bowiem z art. 2341 KSH, udział w zgromadzeniu wspólni- ków można wziąć także przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej, chyba że umowa spółki stanowi inaczej. O udziale w zgromadzeniu wspólników w sposób, o którym mowa w zdaniu pierwszym, postanawia zwołujący to zgromadzenie. Na gruncie dotychczasowych przepisów zasadą było, że jeżeli umowa spółki wskazywała siedzibę spółki jako miejsce, gdzie miałyby odbywać się zgromadzenia wspólni- ków, lub jeżeli w ogóle nie reguluje tej kwestii, zgromadzenia co do zasady odbywają się w siedzibie spółki. Natomiast jeżeli umowa spółki wskazuje alternatywnie albo zamiast siedziby spółki inne miejsca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zgromadzenie zasadniczo mogło odbyć się we wskazanym w umowie miejscu, przy czym o konkretnym miejscu zgromadzenia powinien zadecydować organ bądź osoba zwo- łująca zgromadzenie, umieszczając o tym informację w zaproszeniu na zgromadzenie. „Za pisemną zgodą wszystkich wspólników zgromadzenie może też odbyć się w dowolnym miejscu na terytorium Rzeczypo- spolitej Polskiej niewskazanym w umowie spółki jako miejsce odbywania zgromadzeń”7. W analogiczny sposób możliwość taka została uregulowana w art. 4065 KSH, w myśl którego udział w walnym zgromadzeniu moż- na wziąć również przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej, chyba że statut spółki stanowi inaczej. O udziale w walnym zgromadzeniu w sposób, o którym mowa w zdaniu pierwszym, posta-

7 M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. VII, 2018, LEX/el. Por. M. Chomiuk, Komentarz do art. 234, [w:] Z. Jara (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2020, Legalis/el; R. Pabis, Komentarz do art. 234, [w:] A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych. Tom IIB. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz. Art. 227–300, 2018, Legalis/el.

206

nawia zwołujący to zgromadzenie. W założeniu ustawodawcy udział w zgromadzeniu wspólników lub w walnym zgromadzeniu obejmuje w szczególności dwustronną komunikację w czasie rzeczywistym wszystkich uczestników, w ramach której mogą one wypowiadać się w toku obrad, przebywając w innym miejscu, a także wykonywanie osobiście lub przez pełnomocnika prawa głosu przed lub w toku obrad. Należy jednak mieć na uwadze, że w spółce z ograniczoną odpowie- dzialnością rada nadzorcza, zaś w jej braku wspólnicy, określą w formie regulaminu szczegółowe zasady udziału w zgromadzeniu wspólni- ków przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej. Regula- min nie może określać wymogów i ograniczeń, które nie są niezbędne do identyfikacji wspólników i zapewnienia bezpieczeństwa komunikacji elektronicznej. Przyjęcie regulaminu może nastąpić uchwałą wspól- ników bez odbycia zgromadzenia, jeżeli wspólnicy reprezentujący bez- względną większość głosów wyrażą na piśmie zgodę na treść tego regulaminu. W kontekście spółki akcyjnej rada nadzorcza określi w formie regulaminu szczegółowe zasady udziału w walnym zgromadzeniu przy wykorzystywaniu środków komunikacji elektronicznej. Regulamin nie może określać wymogów i ograniczeń, które nie są niezbędne do identyfikacji akcjonariuszy i zapewnienia bezpieczeństwa komunikacji elektronicznej. Należy także zwrócić uwagę na dodany przez ustawodawcę §3 do art. 238 KSH, zgodnie z którym w przypadku, gdy udział w zgromadzeniu wspólników następuje przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej, w zawiadomieniu należy dodatkowo zamieścić informacje o sposobie uczestniczenia w tym zgromadzeniu, wypowiada- nia się w jego trakcie, wykonywania na nim prawa głosu oraz wniesie- nia sprzeciwu od podjętej wówczas uchwały bądź uchwał8. W kontek- ście zaś spółki akcyjnej należy dodać, że zgodnie z przyjętą nowelizacją spółka publiczna zapewnia transmisję obrad walnego zgromadzenia w czasie rzeczywistym. Nie narusza to obowiązków informacyjnych określonych w przepisach o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych. Powyższe oznacza, że ustawodawca de facto nakazał zapewnienie możliwości transmitowania obrad w czasie

8 Por. K. Kopaczyńska-Pieczniak, Komentarz do art. 238, [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks spółek handlowych. Tom II. Komentarz do art. 151-300, 2018, LEX/el.

207

rzeczywistym, co jednocześnie nie wyklucza zastosowania innych rodzaju środków komunikacji elektronicznej dla umożliwienia udziału w walnym zgromadzeniu tych spółek9. Wymaga podkreślenia, że nakaz transmisji obrad walnego zgromadzenia nie został wprowadzony do niepublicznych spółek akcyjnych, a także spółek z ograniczoną odpo- wiedzialnością, które w znakomitej większości mają zamknięty charakter i, co oczywiste, jest sytuacją niepożądaną, aby osoby nieuprawnione mogły w ten sposób uzyskać jakiekolwiek informacje związane z dzia- łalnością danej spółki10. Z kolei zgodnie z dodanym art. 4065 § 5 KSH, w przypadku wykonywania prawa głosu przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej spółka niezwłocznie przesyła akcjonariuszowi elektroniczne potwierdzenie otrzymania głosu. Ustawodawca przewidział także w art. 4065 § 6 KSH, że na wniosek akcjonariusza, złożony nie później niż po upływie trzech miesięcy od dnia walnego zgromadzenia, spółka przesyła akcjonariuszowi lub jego pełnomocni- kowi potwierdzenie, że jego głos został prawidłowo zarejestrowany oraz policzony, chyba że takie potwierdzenie zostało przekazane akcjonariuszowi lub jego pełnomocnikowi wcześniej. Jednocześnie należy podkreślić, że zastosowane przez ustawodawcę odesłanie do art. 4065 § 3 KSH miało w założeniu wyeliminować ewentualne wątpliwości i potwierdzić, że odbywanie posiedzeń przy użyciu środków bezpo- średniego porozumiewania się na odległość nie narusza obowiązków określonych w przepisach o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych. Mając na uwadze powyższe należy przypomnieć, że w dotych- czasowym stanie prawnym możliwe było zastosowanie środków komunikacji elektronicznej dla wzięcia udziału w walnym zgromadzeniu tylko wówczas, gdy statut tak stanowił. Zgodnie jednak z przyjętym w Ustawie mechanizmem zasadą jest możliwość udziału w walnym zgromadzeniu przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej z mocy samego prawa, która to możliwość wyłączyć można jedynie w statucie spółki. Jak jednak słusznie wskazuje M. Bieniak, „zarazem

9 M. Bieniak, Komentarz do art. 4065, [w:] J. Bieniak, M. Bieniak, G. Nita-Jagielski, K. Oplustil, R. Pabis, A. Rachwał, M. Spyra, G. Suliński, M. Tofel, M. Wawer, R. Zawłoc- ki, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2020, Legalis/el. 10 Ibidem.

208

dodano jednak ograniczenie mające zastosowanie in casu, że o udziale w walnym zgromadzeniu przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej postanawia zwołujący to zgromadzenie. W praktyce to zwykle zarząd będzie decydował o tym, czy udział w walnym zgromadzeniu in absentia będzie możliwy i w jaki sposób. Nie można, rzecz jasna, przyjąć nieograniczonej swobody podmiotu zwołującego zgromadzenie. Decyzja w przedmiocie umożliwienia udziału w zgromadzeniu przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej oraz spo- sobów tego udziału powinna mieć na względzie interes spółki oraz uprawnienia korporacyjne akcjonariuszy. Decyzja ta powinna umożli- wiać samo odbycie zgromadzenia, jak i udział w nim, jeżeli nie wszystkim, to jak największej liczbie udziałowców”11. Wreszcie, należy wskazać, że ustawodawca wprowadził na mocy Ustawy regulację, zgodnie z którą za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki, o której mowa w art. 293 § 1 albo art. 483 § 1 ustawy – Kodeks spółek handlowych, nie odpowiada wobec spółki członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator, który nie ustala lub nie dochodzi od wykonawców należności powstałych w związku z niewy- konaniem lub nienależytym wykonaniem umowy w sprawie zamówie- nia publicznego na skutek okoliczności związanych z COVID-19, lub który dokonuje zmiany umowy na podstawie projektowanych przepi- sów. Z powyższego wynika, że podjęcie przez wskazane osoby decyzji o odstąpieniu przez spółkę będącą zamawiającym od dochodzenia od wykonawcy kar umownych lub odszkodowania, ewentualnie dokonanie ich miarkowania, w związku z okolicznościami wywołanymi CO- VID-19, nie będzie skutkowało powstaniem po ich stronie ewentualnej odpowiedzialności odszkodowawczej wobec spółki. Inaczej mówiąc, jak wskazano w uzasadnieniu projektu Ustawy, roszczenia odszkodo- wawcze spółki kierowane wobec tych osób będą nieuprawnione. Ponadto, należy wskazać, że na podstawie Ustawy wydłużono termin zgłoszenia informacji do Centralnego Rejestru Beneficjentów Rzeczywistych o 3 miesiące z dnia 13 kwietnia 2020 r. do dnia 13 lipca 2020 r. Utworzenie Centralnego Rejestru Beneficjentów Rzeczywistych

11 M. Bieniak, Komentarz do art. 4065 [w:] J. Bieniak, M. Bieniak, G. Nita-Jagielski, K. Oplustil, R. Pabis, A. Rachwał, M. Spyra, G. Suliński, M. Tofel, M. Wawer, R. Zawłoc- ki, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2020, Legalis/el.

209

stanowi realizację przepisów dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/849 z 20 maja 2015 r. w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu (tzw. IV dyrektywa AML). Przepisy Unii Europejskiej zobowiązują państwa członkowskie do przechowywania informacji na temat beneficjentów rzeczywistych w centralnym rejestrze oraz do udostępniania tych informacji właściwym organom i jednostkom anali- tyki finansowej, a także podmiotom zobowiązanym (w ramach stosowania środków należytej staranności wobec klienta).Należy w tym miejscu przypomnieć, że obowiązek dokonania zgłoszenia do Central- nego Rejestru Beneficjentów Rzeczywistych wynika wprost z art. 61 ustawy z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu12. Na gruncie ww. ustawy przyjęto, że Cen- tralny Rejestr Beneficjentów Rzeczywistych to system, w którym są gromadzone i przetwarzane informacje o beneficjentach rzeczywistych, tj. osobach fizycznych sprawujących bezpośrednią lub pośrednią kon- trolę nad spółką. Głównym celem rejestru jest przeciwdziałanie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu. Przez beneficjenta rzeczywistego rozumie się osobę lub osoby fizyczne sprawujące bezpośrednio lub pośrednio kontrolę nad spółką poprzez posiadane uprawnienia, które wynikają z okoliczności prawnych lub faktycznych, umożliwiające wy- wieranie decydującego wpływu na czynności lub działania podejmowane przez spółkę lub w imieniu których są nawiązywane stosunki gospodarcze lub jest przeprowadzana transakcja okazjonalna. W imieniu spółki – osoby prawnej, innej niż spółka, której papiery wartościo- we są dopuszczone do obrotu na rynku regulowanym, podlegającym wymogom ujawniania informacji na podstawie przepisów prawa Unii Europejskiej lub odpowiadającym im przepisom prawa państwa trze- ciego, beneficjentem rzeczywistym spółki jest: osoba fizyczna będąca udziałowcem lub akcjonariuszem spółki, której przysługuje prawo własności więcej niż 25% ogólnej liczby udziałów lub akcji tej osoby prawnej, osoba fizyczna dysponująca więcej niż 25% ogólnej liczby głosów w organie stanowiącym spółki, także jako zastawnik albo użyt- kownik, lub na podstawie porozumień z innymi uprawnionymi do głosu, osoba fizyczna sprawująca kontrolę nad osobą prawną lub oso-

12 Dz. U. z 2019 r. poz. 1115, ze zm.

210

bami prawnymi, którym łącznie przysługuje prawo własności więcej niż 25% ogólnej liczby udziałów lub akcji spółki, lub łącznie dysponują- cą więcej niż 25% ogólnej liczby głosów w organie spółki, także jako zastawnik albo użytkownik, lub na podstawie porozumień z innymi uprawnionymi do głosu, osoba fizyczna sprawująca kontrolę nad spół- ką przez posiadanie w stosunku do niej uprawnień, o których mowa w art. 3 ust. 1 pkt 37 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowo- ści13, lub osoba fizyczna zajmująca wyższe stanowisko kierownicze w organach spółki w przypadku udokumentowanego braku możliwości ustalenia lub wątpliwości co do tożsamości osób fizycznych określo- nych w powyższych punktach oraz w przypadku niestwierdzenia podej- rzeń prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu14.

Podsumowanie Nagłe i gwałtowne rozprzestrzenianie się pandemii wirusa CO- VID-19 doprowadziło do powstania potrzeby wprowadzenia szczegól- nych rozwiązań mających na celu przeciwdziałanie negatywnym skutkom gospodarczym tej sytuacji, z uwagi na zaistnienie istotnego ryzyka paraliżu decyzyjnego dla blisko 500.000 spółek kapitałowych tworzą- cych polską gospodarkę, w tym spółek publicznych. Dotychczas aby możliwe było zdalne przeprowadzanie posiedzeń kluczowych organów spółek, konieczne było uprzednie uwzględnienie odpowiedniego postanowienia w treści ich aktu założycielskiego. Wprowadzone zmiany ułatwiają zatem funkcjonowanie spółek kapitałowych nie tylko w czasie kryzysu spowodowanego epidemią, ale także odpowiadają na rozwój technologii i faktyczne zapotrzebowanie na rozwiązanie zapewniające szybkie podejmowanie decyzji. Jednocześnie należy podkreślić, że omówione zmiany stanowią przy tym odpowiedź na zgłaszane od wielu lat potrzeby rynku oraz bez wątpienia przyczynią się do usprawnienia działalności spółek także w standardowych warunkach ich funkcjonowania.

13 Dz.U. z 2019 r. poz. 351. 14 Zob. A. Rycerski, Komentarz do art. 194, [w:] W. Kapica (red.), Przeciwdziałanie praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Komentarz, 2020, LEX/el.

211

Bibliografia Bieniak M., Komentarz do art. 4065, [w:] J. Bieniak, M. Bieniak, G. Nita- Jagielski, K. Oplustil, R. Pabis, A. Rachwał, M. Spyra, G. Suliński, M. Tofel, M. Wawer, R. Zawłocki, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2020, Legalis/el. Chomiuk M., Komentarz do art. 234, [w:] Z. Jara (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2020, Legalis/el. Dumkiewicz M., Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2020, LEX/el. Kidyba A., Kodeks spółek handlowych. Tom II. Komentarz do art. 151-300, 2020, LEX/el. Kopaczyńska-Pieczniak K., Komentarz do art. 238, [w:] A. Kidyba (red.), Ko- deks spółek handlowych. Tom II. Komentarz do art. 151-300, 2018, LEX/el. Pabis R., Komentarz do art. 208, [w:] J. Bieniak, M. Bieniak, G. Nita-Jagielski, K. Oplustil, R. Pabis, A. Rachwał, M. Spyra, G. Suliński, M. Tofel, M. Wa- wer, R. Zawłocki, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2020, Lega- lis/el. Pabis R., Komentarz do art. 234, [w:] A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych. Tom IIB. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz. Art. 227–300, 2018, Legalis/el. Popiołek W., Komentarz do art. 208, [w:] W. Pyzioł (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2008, LEX/el. Rodzynkiewicz M., Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wydanie VII, 2018, LEX/el. Ustawa z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz.U. z 2019 r. poz. 1115, ze zm.). Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. z 2019 r. poz. 351). Ustawa z dnia 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiąza- niach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem CO- VID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 568 ze zm.). Ustawa z dnia15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 505 ze zm.). Uzasadnienie do projektu rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziała- niem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw z dnia 26 marca 2020 r. (druk nr 299). Rycerski A., Komentarz do art. 194, [w:] W. Kapica (red.), Przeciwdziałanie praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Komentarz, 2020, LEX/el.

212

Jakub Klepański

The problem of a coronavirus pandemic in the speeches of deputies of the Law and Justice parliamentary club in the Sejm of the Republic of Poland

In almost every aspect, existing social life has undergone extremely significant and severe changes due to the development of a coronavirus pandemic1. The global health crisis probably originating in China2 has also reached Poland3. The development of the crisis4 has forced the implementation of radical changes in the functioning of societies and countries affected by it. Examples of restrictions5 that were used to stop the increase in the number of infections were, for example, closing borders, stopping business operations, suspending the work of schools and universities, limiting urban mobility. The coronavirus pandemic also affected the functioning of the political sphere. Politicians, wanting to meet the challenge, had to rise above divisions and work out solutions aimed at protecting the state against the crisis. The purpose of the following research is to check the specifics of participation in the parliamentary discourse of MPs belonging to the Law and Justice parliamentary club. It is a club6 that at the time of the study had 235 deputies, therefore had a parliamentary majority, thus forming a government. In order to achieve the research objective indicated above, the speeches of selected politicians were

 mgr Jakub Klepański, doktorant, Instytut Nauk Politycznych, Uniwersytet Warmińsko- Mazirski w Olsztynie / Jakub Klepański, PhD student, Institute of Political Science, Uni- versity of Warmia and Mazury in Olsztyn (Poland), e-mail: [email protected] 1 WHO, https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus [17.04.2020]. 2 M. Leśniewicz, Koronawirus SARS-CoV-2: skąd się wziął i dlaczego jest groźny? Czy i kiedy dostępna będzie szczepionka?, https://tinyurl.com/wq9uxgd [1.05.2020]. 3 Gov.pl, https://www.gov.pl/web/zdrowie/pierwszy-przypadek-koronawirusa-w-polsce [17.04.2020]. 4 Koronawirusstatystyka.pl, https://tinyurl.com/sk94aym [17.04.2020]. 5 Gov.pl, https://www.gov.pl/web/mswia/rzad-przedluza-obostrzenia-w-walce-z-koronawirusem [17.04.2020]. 6 Klub Parlamentarny Prawo i Sprawiedliwość, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.- nsf/klub.xsp?klub=PiS [17.04.2020].

213

analyzed, among others in terms of the number and frequency of speeches, their substantive value as well as the positions and declarations presented. 307 speeches submitted during the 7th7, 8th8 and 9th9 sessions of the Sejm of the Republic of Poland of the 9th term of office were examined. These meetings were held in March and early April 2020, which corresponds to the first month of the spread of a coronavirus pandemic in Poland. The timeframe constructed in this way will allow to learn about the specifics of parliamentary discourse at the beginning of the epidemic crisis in this country. The research material used is 36 parliamentary speeches (including statements, questions and questions on current matters; excluding the inaugural speeches of the Mar- shal of the Sejm, presenting the agenda of the Sejm), made by 21 MPs of the Law and Justice parliamentary club10 in the aforementioned period. It is important that government members who were also members of the L&J club were excluded from the group of politicians sur- veyed11. This limitation was intended to carry out a more precise verification of the research hypothesis.

7 Wypowiedzi na posiedzeniach Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/posiedzenie.xsp?view=1&posiedzenie=7&dzien=1 [17.04.2020]. 8 Wypowiedzi…, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/posiedzenie.xsp?view=1&posiedzenie=8&dzien=1 [17.04.2020]; Wypowiedzi…, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/- posiedzenie.xsp?view=1&posiedzenie=8&dzien=2 [17.04.2020]. 9 Wypowiedzi…, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/posiedzenie.xsp?view=1&posiedzenie=9&dzien=1 [17.04.2020]; Wypowiedzi…, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/ posiedzenie.xsp?view=1&posiedzenie=9&dzien=2 [17.04.2020]; Wypowiedzi…, https:// www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/posiedzenie.xsp?view=1&posiedzenie=9&dzien=3 [17.04. 2020]; Wypowiedzi…, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/posiedzenie.xsp?view=1- &posiedzenie=9&dzien=4 [17.04.2020]; Wypowiedzi…, https://www.sejm.gov.pl/Sejm 9.nsf/posiedzenie.xsp?view=1&posiedzenie=9&dzien=5 [17.04.2020]. 10 The politicians whose speeches were analyzed were: Jarosław Kaczyński (leader of the Law and Justice party), Ryszard Terlecki (Deputy Speaker of the Sejm, chairman of the Law and Justice parliamentary club), Tomasz Latos, Czesław Hoc, Bolesław Piecha, Violetta Porowska, Paweł Rychlik, Elżbieta Płonka, Anna Kwiecień, Barbara Dziuk, Katarzyna Sójka, Dariusz Olszewski, Jan Mosiński, Patryk Wicher, Bartłomiej Dorywal- ski, Krzysztof Sobolewski, Henryk Kowalczyk, Zdzisław Sipiera, Marcin Duszek, Anna Milczanowska, Marek Ast. 11 Members of the government who took the floor during the period under review and were also members of the PiS parliamentary club were: Mateusz Morawiecki (Prime Minister), Piotr Gliński (Deputy Prime Minister, Minister of Culture and National Herit- age), Łukasz Szumowski (Minister of Health), Mariusz Kamiński (Minister of Interior and Administration), Andrzej Adamczyk (Minister of Infrastructure), Jadwiga Emilewicz (Minister of Development), Marlena Maląg (Minister for Family, Labor and Social Poli-

214

The main research question, to which the following analysis answers, is: what role do the MPs belonging to the Law and Justice parliamentary club play in parliamentary discourse in the first month of the spread of the coronavirus pandemic in Poland? In order to provide a reliable and substantive answer to this question, it is necessary to examine aspects of the speeches, such as the number of speeches of politicians, the frequency of speaking as well as the declarations and positions presented. The research hypothesis was the supposition that the discourse deputies from the Law and Justice parliamentary club unanimously supported the government‟s proposals to combat the crisis. In addition, it is assumed that in the parliamentary discourse in the first month of the development of the coronavirus pandemic in Poland, the statements of the surveyed deputies constitute on average at least 20% of all deputy speeches from this period. The justification for assuming the correctness of the first part of the research hypothesis is the fact that at the time of this research the government was made up of politicians coming from the United Right coalition12, the majority of whom were members of the L&J party. The construction of the second part of the hypothesis is argued that as many as 235 out of 460 deputies in the Sejm of the Republic of Poland were MPs of the Law and Justice parliamentary club. In addition, pre- liminary studies showed that (excluding members of the government) as many as 21 deputies from this club spoke at least once during the period under consideration. Considering that four parliamentary clubs and one parliamentary circle were formed in the 9th term of the Sejm13, it should be assumed that 1 in 5 speeches could be made pro- portionally by a deputy from the PiS club (i.e. 20%). Research methods that have fully achieved the research goal are a combination of quantitative (determination, processing and comparison of numerical parameters of the analyzed speeches – number of speeches, frequency, number of words, etc.) and qualitative (getting acquainted with the substantive value of the analyzed speeches, processing collected data, comparative statistics). cy), Łukasz Schreiber (minister – member of the government), Michał Dworczyk (head of the Prime Minister's Office). 12 Gazeta Prawna, https://www.gazetaprawna.pl/artykuly/1442110,zjednoczona-prawica-pis-porozumienie.html [18.04.2020]. 13 Aktualne kluby i koła, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/page.xsp/ [18.04.2020].

215

Literature review In April 2020, the issue of the coronavirus pandemic and its impact on various areas of social life was not yet a sufficiently depleted topic of analysis by researchers in the field of social sciences14. Given the state of the literature on the subject in the context of the analysis of parliamentary discourse on this issue, this is one of the first studies of this type. Importantly – the SARS-CoV-2 coronavirus was already a popular research topic among other scientific fields, e.g. medical, natural and health sciences. An interesting relationship was found by John M. Barrios and Yael V. Hochberg15. It turns out that in American counties and states, where the majority of residents are Donald Trump voters, much less frequently searched the Internet for information on the dangers of coronavirus pandemic. After March 9, the situation began to change – the probable reason for this phenomenon was that was announced that COVID-19 had struck the Conservative Political Action Committee meetings and conservative politicians were self-quarantined. Resear- chers suggest that depending on political views, compliance with the restrictions imposed in public space may have varying effectiveness. Research on cybernetic space in the context of a pandemic was conducted by Andrzej Jarynowski, Monika Wójta-Kempa and Vitaly Belik16. It was checked what level of interest in the subject and what sentiment prevailed in social media and electronic press in Poland before detecting the first case of coronavirus infection in the country. Research has shown that interest in the topic was wave-like – a “Chi- nese” and “Italian” wave was diagnosed, as well as when the Polish parliament adopted a special law on combating the virus. The main specificity of the narrative in the studied areas of the Internet indicates that fear, threat and prevention were the dominant moods. The conclusion of this very interesting research is the fact that social and traditional media can be an excellent source of information about social

14 This research was conducted in the second half of April 2020. 15 J.M. Barrios, Y.V. Hochberg, Risk Perception Through the Lens of Politics in the Time of the COVID-19 Pandemic, https://bfi.uchicago.edu/wp-content/uploads/BFI_WP_2 02032.pdf [18.04.2020]. 16 A. Jarynowski, M. Wójta-Kempa, V. Belik, Percepcja “Koronawirusa” w polskim Internecie do czasu potwierdzenia pierwszego przypadku wirusa w Polsce, https:// tinyurl.com/y8ly8p3r [18.04.2020].

216

moods and based on their reading, decisions can be made to increase control over risk management. Yelena Mejova i Kyriaki Kalimeri17 analyzed advertisements on American Facebook., Visible during the spread of the coronavirus pandemic. Studies have shown that the use of so-called “alternative narratives” is a popular method for using the crisis for political attacks, obtaining donations, etc. Arkadiusz Nyzio18 analyzed the role that secret services can play in Poland in the fight against pandemics. The author states that their responsibility for the situation in the state is directly proportional to the possibilities offered by the Polish legal system. A pandemic may be a situation where the negative image of services can be improved. The reason for this is the chance to prove that their activities are not based solely on political struggles. The studies cited above prove that the issue of the epidemiological crisis associated with COVID-19 disease is increasingly becoming the subject of research also in the field of social sciences. It is extremely important to supplement this space with political science analyzes. Research on parliamentary discourse is a popular type of political science analysis. Public speeches take many forms, but the most institutionalized form is those that have been made in parliaments. The importance of parliamentary discourse is appreciated by, among others such researchers as Paul Bayley19, Teun van Dijk20, Debrah J. Martin21 and many others22. Having read the conclusions of their

17 Y. Mejova, K. Kalimeri, Advertisers Jump on Coronavirus Bandwagon: Politics, News, and Business, https://tinyurl.com/y9t282xb [18.04.2020]. 18 A. Nyzio, Pandemia koronawirusa a polskie służby specjalne, „Komentarz KBN”, vol. 9(64), pp. 1-8. 19 P. Bayley, Introduction. The whys and wherefores of analysing parliamentary discourse, [in:] P. Bayley (ed.), Cross-Cultural Perspectives on Parliamentary Discourse, [n.d.] 2004, pp. 1-44. 20 T.A. van Dijk, Principles of critical discourse analysis, “Discourse & Society” 1993, vol. 4(2), pp. 249-283; Idem, Text and context of parliamentary debates, [in:] P. Bayley (ed.), op. cit., pp. 339-372. 21 D.J. Martin, Communicating Vision. A Linguistic Analysis of Leadership Speeches, PhD thesis, Andrews University, 2011, https://tinyurl.com/y89zlou9 [18.04.2020]. 22 A. Fetzer, P. Bull, Doing Leadership in Political Speech: Semantic Processes and Pragmatic Inferences, “Discourse & Society” 2012, vol. 23(2), pp. 127-144; F. Liu, Genre analysis of American Presidential Inaugural Speech, “Theory and Practice of Language Studies” 2012, vol. 2(11), pp. 2407-2411; S. Shenhav, Once Upon a Time There Was a Nation: Narrative Conceptualization Analysis. The Concept of „Nation‟ in Discourse

217

analysis, it can be stated that this type of political activity is an extremely important element of democracy. Often, positions and declarations are contradictory, thus triggering a debate and confrontation of different visions.

Quantitative analysis To measure parameters such as the level of participation of selected politicians in this discourse, it was necessary to conduct a quantitative analysis. In this case, it consisted of collecting, processing and comparing numerical values related to the speeches of the L&J parliamentary club deputies (e.g. the number of speeches and the frequency of speaking). Numerical data were collected and processed for the needs of the study using transcripts, available on the official website of the Sejm of the Republic of Poland. The results of the quantitative analysis are presented in the following tables (Table 1, Table 2), and based on it were created charts containing data from that table (Figure 1, Figure 2, Figure 3). Acronyms used in the table mean: - total number of speeches (NoS) – this is the number of all speeches made during a given session of the Sejm by parliamentarians from the L&J club,

- total number of all speeches (NoS1) – number of all speeches made during a given session by Members of all parliamentary clubs; - number of speeches by MP (NSMP) – this is the number of speeches made by a given leader during the analyzed session of the Sejm, - number of speeches about coronavirus (NSC) – this is the number of speeches that out of all speeches made by a deputy related

of Israeli Likud Party Leaders, “Discourse & Society” 2004, vol. 15(1), pp. 81-104; T. Triadafilopoulos, Politics, Speech, and the Art of Persuasion: Toward an Aristotelian Conception of the Public Sphere, “The Journal of Politics” 1999, vol. 61(3), pp. 741-757; A. Siewierska-Chmaj, Język polskiej polityki: politologiczno-semantyczna analiza expose premierów Polski w latach 1919-2004, Rzeszów 2006; J.B. Slapin, S.O. Proksch, Look who‟s talking: Parliamentary debate in the European Union, “European Union Politics” 2010, vol. 11(3), pp. 333-357; M.G. Søyland, E. Lapponi, Party Polarization and Parliamentary Speech, http://folk.uio.no/martigso/workingpapers/soyland_lapponi_ ecpr2017.pdf [18.04.2020]; E.M. Euchner, E. Frech, Candidate Selection and Parlia- mentary Activity in the EU‟s Multi-Level System: Opening a Black-Box, “Politics and Governance” 2020, vol. 8(1), pp. 72-84.

218

in their subjects to issues related to a coronavirus pandemic in Poland and in the world23. Quantitative research has allowed the measurement of values such as:  level of involvement in parliamentary discourse over the period considered relative to other L&J club members. The calculation of this variable was possible due to the formula:

Note: the results are presented on a scale of 1-100, rounded to two decimal places;

 the ratio of the number of speeches in which issues related to the coronavirus pandemic were raised to the total number of speeches made during the period considered. The calculation of this variable was possible due to the formula:

Note: the results are presented on a scale of 1-100, rounded to two decimal places;

 the ratio of NSC and NSMP coefficients – it allowed to determine how much issues related to the SARS-Cov-2 pandemic dominated thematically the speeches of selected deputies in the period under consideration. The calculation of this variable was possible due to the formula:

Note: the results are presented on a scale of 0-1 (0 – the speeches did not concern the examined issues; 1 – all the speeches related to the examined issue), rounding to two decimal places;

23 This coefficient included speeches that raised the issue of the coronavirus pandemic, as well as any consequences caused by its development, e.g. economic solutions or the system of education organization.

219

 the level of activity of L&J club members relative to other club members regarding the number of speeches, it is necessary to use the following formula:

Note: the results are presented on a scale of 1-100, rounded to two decimal places.

Table 1. Level of L&J club members‟ activity towards members of other clubs

Date of session NoS1 NoS %4 02.03.2020 77 16 20.8 26.03.2020 24 2 8.3 27.03.2020 40 1 2.5 31.03.2020 13 5 38.5 03.04.2020 27 4 14.81 06.04.2020 70 6 8.6 07.04.2020 23 1 4.3 08.04.2020 25 3 12 TOTAL 299 38 AVERAGE 37.4 4.75 13.73

Source: own study based on reports and transcripts from the Sejm works, available at https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/stenogramy.xsp.

220

Tabela 2. Total values of measured coefficients

NoS NSMP NSC %1 %2 %3 J. Kaczyński 1 0 2.63 - - R. Terlecki 3 1 7.9 2.63 0.33 T. Latos 4 4 10.5 10.5 1 Cz. Hoc 2 2 5.2 5.2 1 B. Piecha 2 2 5.2 5.2 1 V. Porowska 1 1 2.63 2.63 1 P. Rychlik 1 1 2.63 2.63 1 E. Płonka 1 1 2.63 2.63 1 A. Kwiecień 1 1 2.63 2.63 1 B. Dziuk 1 1 2.63 2.63 1 K. Sójka 1 1 2.63 2.63 1 38 D. Olszewski 1 0 2.63 - - J. Mosiński 1 0 2.63 - - P. Wicher 1 0 2.63 - - B. Dorywalski 1 0 2.63 - - K. Sobolewski 1 1 2.63 2.63 1 H. Kowalczyk 10 10 26.31 26.31 1 Z. Sipiera 2 1 5.2 2.63 0.5 M. Duszek 1 0 2.63 - - A. Milczanowska 1 0 2.63 - - M. Ast 1 0 2.63 - - TOTAL 38 27 AVERAGE 1.8 1.29 4.75 3.38 0.56 Source: own study based on reports and transcripts from the Sejm works, available at https://www.sejm.gov.pl/ Sejm9.nsf/stenogramy.xsp.

221

Figure 1. Value of the NSMP coefficient according to the date of the session of the Sejm

0 02.03. 26.03. 27.03. 31.03. 03.04. 06.04. 07.04. 08.04. J. Kaczyński R. Terlecki T. Latos Cz. Hoc B. Piecha V. Porowska P. Rychlik E. Płonka A. Kwiecień B. Dziuk K. Sójka D. Olszewski J. Mosiński P. Wicher B. Dorywalski K. Sobolewski

Source: own study based on reports and transcripts from the Sejm works, available at https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/stenogramy.xsp.

Figure 2. Value of the NSC coefficient according to the date of the session of the Sejm

0 02.03. 26.03. 27.03. 31.03. 03.04. 06.04. 07.04. 08.04.

J. Kaczyński R. Terlecki T. Latos Cz. Hoc B. Piecha V. Porowska P. Rychlik E. Płonka A. Kwiecień B. Dziuk K. Sójka D. Olszewski J. Mosiński P. Wicher B. Dorywalski K. Sobolewski H. Kowalczyk Z. Sipiera M. Duszek A. Milczanowska Source: own study based on reports and transcripts from the Sejm works, available at https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/stenogramy.xsp.

222

The results of quantitative research allow the construction of the following conclusions:  of the 38 speeches analyzed, 27 found references to coronavirus-related pandemic issues, representing more than 71% of the speeches examined;  of the group analyzed, the most active MP in the period under review was H. Kowalczyk, who made 10 speeches (LWP = 10). This means that as many as every fourth speech of L&J club members was delivered by him (%1 = 26.31);  except for H. Kowalczyk and T. Latos, the number of speeches of the politicians surveyed was very similar;  on average, each of the examined Members made 1.8 speeches during the period considered;  13 out of 21 MPs referred to issues related to the coronavirus pandemic. An interesting relationship is the fact that if a reference to this topic was found in at least one instance of a given MP, then in almost all cases the rest of his speeches also concerned that topic (exception – Z. Sipiera; %3 = 0.5; R. Terlecki: %3 = 0.33);  in terms of the number of speeches, the polled respondents were the most active at the meeting on 02/03/2020 – in total they made 16 speeches, representing 20.7% of all speeches; in terms of the result of the variable %4, it turned out that they were relatively the most active at the meeting on 31.03.2020 (%4 = 38.5);  the overall result of the level of activity of the politicians surveyed towards members of other parliamentary clubs is %4 = 13.73. Conclusions from the conducted quantitative research allow verification of a part of the research hypothesis put in the introduction. It turns out that the subject of coronavirus was discussed in the vast majority of the analyzed speeches (about 71%). In addition, it was observed that the average level of activity of the surveyed politicians towards members of other parliamentary clubs was lower than expected. This means that the average value of the variable %4 (%4 = 13.73) did not exceed the value of %4 = 20. Such a case occurred during just two sessions of the Sejm – 02.03.2020 and 31.03.2020. Therefore, it should be considered that the discussed part of the hypothesis was rejected. In addition, the statement confirmed above that the L&J respondents, without showing the assumed level of activity at the ros- trum, gives a partial answer to the main research question.

223

Quantitative analysis The extension of this research to qualitative analysis will allow to determine the nature of the occurrences of the politicians surveyed in the first month of development of the coronavirus pandemic in Po- land, and will also complement the partial answer to the research questions asked in the introduction. By familiarizing themselves with the content of the examined speeches, several functions that the given instances fulfilled were characterized. The following are highlighted: approval for service and government employees; questions to the government; report on the work of the commission; request to accept / reject the draft law / amendments; presentation of the club position; digression; call for cooperation. The following table (Table 3.) presents the results of the first stage of qualitative research, where individual speeches24 were assigned to the functions25 they performed. Based on the results of the tests presented in Table 3 it should be stated that:  the examined speeches most often served as a report on the work of the commission,  (9), questions to the government (8) and a request to accept / reject the draft law / amendments (9). This means that these speeches can be described as substantive, relating to the agenda and work of the Sejm;  there is a relatively frequent repetitive phenomenon related to combining the functions of the report with the commission's work and request to accept / reject the draft law / amendments. It is particularly visible on the example of the function of H. Kowalczyk's speeches;  among the examined politicians, T. Latos was the only one who drew attention to the work of the services during the crisis and called for agreement above political divisions;  questions to the government were asked mainly at the sitting on 02.03.2020 – they concerned, among others state of state preparation for the time of crisis, number of tests performed, procedures for pandemic activities.

24 Only speeches in which coronavirus pandemic issues were addressed were classified. 25 It should be noted that one speech can fulfill more than one function.

224

Table 3. Functions of the speeches

Functions of the speeches Approval for Report on Request to ac- Questions Presentation service and the work cept / reject the Call for coo- to the of the club Digression government of the draft law / peration government position employees commission amendments R. Terlecki 26.03. 02.03.(1); 02.03.(1); T. Latos 06.04.(2) 06.04.(1); 06.04.(1) 06.04.(2) Cz. Hoc 02.03. B. Piecha 02.03. V. Porowska 02.03. P. Rychlik 02.03. E. Płonka 02.03. A. Kwiecień 02.03. B. Dziuk 02.03. K. Sójka 02.03. K. Sobolewski 26.03. 27.03.; 27.03.; 31.03.(1); 03.04.(1); 31.03.(1-3); H. Kowalczyk 31.03.(2); 08.04.(2); 03.04.(2) 07.04.; 31.03.(3); 08.04.(3) 08.04.(1-3) 07.04. 03.04.(1); Z. Sipiera 03.04.(1) 03.04.(2) M. Duszek 06.04. TOTAL 2 8 9 9 3 2 2

Source: own study based on reports and transcripts from the Sejm works, available at https://www.sejm.gov.pl/ Sejm9.nsf/stenogramy.xsp.

225

The final stage of qualitative research is the analysis of expressed positions and declarations in the context of the government's activities in the age of epidemiological crisis. This part of the analysis is subject to some kind of difficulty - it is necessary to use a subjective assessment of the researcher to distinguish positions and declarations in a given matter. It was therefore decided to limit this part of the research to highlight standpoints of support or criticism of government actions. As expressions of the selected position, only those formula- tions were classified in which the politicians surveyed explicitly supported or against governmental projects. The following table (Table 4.) presents the results of this part of the study.

Table 4. Positions and declarations of the examined politicians regarding the government's actions during a pandemic

Criticism Support for of the government's government activities actions R. Terlecki T. Latos 02.03.(1); 06.04.(1) Cz. Hoc 02.03.(1) B. Piecha V. Porowska P. Rychlik E. Płonka A. Kwiecień B. Dziuk K. Sójka K. Sobolewski H. Kowalczyk 03.04.(1); 07.04. Z. Sipiera M. Duszek Source: own study based on reports and transcripts from the Sejm works, available at https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/stenogramy.xsp.

Based on the results of the tests presented in the table above, it should be stated that:  none of the politicians whose speeches were analyzed took a critical stance on the government‟s actions towards the epidemiological crisis,

226

 relatively worded support for government actions has been found in relatively few speeches,  support for the government's actions was highlighted in the speeches of deputies who also most often took the floor among the politicians examined. Conducting qualitative research was necessary to complete the verification of the accuracy of the research hypothesis presented in the introduction. It should be stated that the first part of it, concerning the assumption that the polled politicians unanimously supported government actions in the face of the epidemiological crisis in Poland, was partially confirmed. Partly, because in many cases no positions or declarations were expressed in this matter. The above qualitative analysis also complements the answer to the main research question – members of the L&J club, whose speeches were analyzed, perform the following roles providing information from the work of the Sejm committees, presenting the club's positions on a given question, asking the government about actions in the matter of an epidemiological crisis. In addition, studies have shown that giving support to the government's activities puts the surveyed MPs as supporters of the Council of Ministers, thus increasing the effectiveness of implementing the legal solutions proposed by this entity. This is not a surprising conclusion, because the deputies whose speeches were examined come from the same political environment from which the government was formed.

Conclusions The main purpose of the research presented in the introduction to the paper has been achieved. The analysis allowed to check the specifics of participation in the parliamentary discourse of MPs belonging to the Law and Justice parliamentary club. The results of quantitative research showed the level of activity of selected politicians, who spoke most frequently among them, and to what extent issues related to the coronavirus pandemic dominated the topics of the analyzed speeches. Qualitative research supplemented considerations with a diagnosis of what positions were taken by given politicians regarding government activities in the age of epidemiological crisis, as well as the nature of the examined parliamentary speeches.

227

The research hypothesis put forward has not been fully confirmed. It turned out that the level of participation in the discourse of PiS club members did not reach the level assumed (20%). In this respect, it should be noted that it was not high enough. Qualitative analysis showed that not all politicians whose speeches were exaxmined openly declared support or opposition to the government's actions in the face of an epidemiological crisis. It should be noted, however, that everyone who took a position on this issue supported the government's actions. This is not an extremely revealing conclusion, because the government came from the same political party to which the respondents belonged. The research provided a comprehensive answer to the research question asked in the introduction. The role played by MPs of the L&J parliamentary club in the first month of development of the pandemic was of a working nature, since most of the speeches were based on the content of reports on committee work, request to accept / reject the draft law / amendments, questions to the government. In addition, the frequency of speaking by surveyed politicians allows us to state that the level of this activity did not stand out from other clubs.

Bibliography Aktualne kluby i koła, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/page.xsp/klu- by_stat/. Barrios J.M., Hochberg Y.V., Risk Perception Through the Lens of Politics in the Time of the COVID-19 Pandemic, https://bfi.uchicago.edu/. Bayley P., Introduction. The whys and wherefores of analysing parliamentary discourse, [in:] P. Bayley (ed.), Cross-Cultural Perspectives on Par- liamentary Discourse, [n.d.] 2004, pp. 1-44. Euchner E.M., Frech E., Candidate Selection and Parliamentary Activity in the EU‟s Multi-Level System: Opening a Black-Box, “Politics and Govern- ance” 2020, Vol. 8(1), pp. 72-84. Fetzer A., Bull P., Doing Leadership in Political Speech: Semantic Processes and Pragmatic Inferences, “Discourse & Society” 2012, Vol. 23(2), pp. 127- 144. Gazeta Prawna, https://www.gazetaprawna.pl/artykuly/1442110,zjednoczona-prawica-pis-porozumienie.html/. Gov.pl, https://www.gov.pl/web/zdrowie/pierwszy-przypadek-koronawirusa- w-polsce/. Gov.pl, https://www.gov.pl/web/mswia/rzad-przedluza-obostrzenia-w-walce- z-koronawirusem/.

228

Jarynowski A., Wójta-Kempa M., Belik V., Percepcja “Koronawirusa” w polskim Internecie do czasu potwierdzenia pierwszego przypadku wirusa w Polsce, https://tinyurl.com/y8ly8p3r/. Klub Parlamentarny Prawo i Sprawiedliwość, https://www.sejm.gov.- pl/Sejm9.nsf/klub.xsp?klub=PiS/. Koronawirusstatystyka.pl, https://tinyurl.com/sk94aym/. Leśniewicz M., Koronawirus SARS-CoV-2: skąd się wziął i dlaczego jest groź- ny? Czy i kiedy dostępna będzie szczepionka?, https://tinyurl.- com/wq9uxgd/. Liu F., Genre analysis of American Presidential Inaugural Speech, “Theory and Practice of Language Studies” 2012, Vol. 2(11), pp. 2407-2411. Martin D.J., Communicating Vision. A Linguistic Analysis of Leadership Speeches, PhD thesis, Andrews University, 2011, https://tinyurl.com- /y89zlou9/. Mejova Y., Kalimeri K., Advertisers Jump on Coronavirus Bandwagon: Poli- tics, News, and Business, https://tinyurl.com/y9t282xb/. Nyzio A., Pandemia koronawirusa a polskie służby specjalne, „Komentarz KBN”, Vol. 9(64), pp. 1-8. Shenhav S., Once Upon a Time There Was a Nation: Narrative Conceptual- ization Analysis. The Concept of „Nation‟ in Discourse of Israeli Likud Par- ty Leaders, “Discourse & Society” 2004, Vol. 15(1), pp. 81-104. Siewierska-Chmaj A., Język polskiej polityki: politologiczno-semantyczna analiza expose premierów Polski w latach 1919-2004, Rzeszów 2006. Slapin J.B., Proksch S.O., Look who‟s talking: Parliamentary debate in the European Union, “European Union Politics” 2010, Vol. 11, pp. 333-357. Søyland M.G., Lapponi E., Party Polarization and Parliamentary Speech, http://folk.uio.no/martigso/workingpapers/soyland_lapponi_2017.pdf/. Triadafilopoulos T., Politics, Speech, and the Art of Persuasion: Toward an Aristotelian Conception of the Public Sphere, “The Journal of Politics” 1999, Vol. 61 (3), pp. 741-757. WHO, https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019. Wypowiedzi na posiedzeniach Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/- posiedzenie.xsp?view=1&posiedzenie=7&dzien=1/. Wypowiedzi na posiedzeniach Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/- posiedzenie.xsp?view=1&posiedzenie=8&dzien=2/. Wypowiedzi na posiedzeniach Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/- posiedzenie.xsp?view=1&posiedzenie=9&dzien=3/. Wypowiedzi na posiedzeniach Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/- posiedzenie.xsp?view=1&posiedzenie=9&dzien=4/. Wypowiedzi na posiedzeniach Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/- posiedzenie.xsp?view=1&posiedzenie=9&dzien=5/. van Dijk T.A., Principles of critical discourse analysis, “Discourse & Society” 1993, Vol. 4(2), pp. 249-283. van Dijk T.A., Text and context of parliamentary debates, [in:] P. Bayley (ed.), Cross-Cultural Perspectives on Parliamentary Discourse, [n.d.] 2004, pp. 339-372.

229

Katarzyna Oberda

Success and efficiency – paradigmatic and syntagmatic analysis of psychological terms

The question of what success and efficiency consist of has been of independent interest worldwide since time immemorial. This object of great importance has been under research in all scientific disciplines. As the outcome of human endeavours, success and efficiency are subject to the interdisciplinary studies embracing humanities, social sciences, natural sciences, formal sciences as well as applied sciences. For many years, philosophers, sociologists, psychologists, and business experts have studied the concepts of success and efficiency from different perspectives to show their various dimensions related to processes, relationships, and results. Although success and efficiency have been an object of interdisciplinary research “nobody has determined empirically the relationship between efficiency and overall success or indeed shown whether efficiency is important at all to overall project success”1. The results of Serrador and Turner‟s (2015) research show that efficiency is one of the important contributors to success. The relationship between success and efficiency occurs in the collaborative efforts defined by results understood as the accomplishment of tasks or goals, by processes understood as the way in which work is carried out, and by relationships understood as the quality of the connections between people involved in the work. In this article, we aim at reconstructing the syntagmatic and paradigmatic relationship of two psychological terms: success and efficiency to show how these terms are organised at the basic and specialised levels of the language. To achieve this aim, we concentrate on the terms

 mgr Katarzyna Oberda, doktorantka, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach / Katarzyna Oberda, PhD student, Jan Kochanowski University in Kielce (Poland), e-mail: [email protected] 1 P. Serrador, R. Turner, The relationship between project success and project efficiency, “Project Management Journal” 2015, no. 46(1), p. 30.

230

success and efficiency that function in the psychological terminology to find out how all different meanings are integrated and how they make those scientific terms of the research categories.

Review of Literature The concepts of success and efficiency are closely related to the performance of the course of actions required for the prospective situa- tion2. In the field of psychology, these two concepts have been resear- ched along their social, behavioural and cognitive dimensions. To understand the role of success and efficiency in the social behaviour of the individual the mental processes and their functions are studied to un- derline their cognitive dimension as an underlying factor for behavioural and social dimensions. The focus on the mental processes of the individual includes attention, brain functioning, cognition, emotion, intelligence motivation, perception, personality, and subjective experiences. In psychological research, the concepts of success and efficiency are studied with empirical and deductive methods to infer their causal and correlational relationships. The concepts of success and efficiency are integrated within a psychological theory of the success cycle and goal settings3. Within the model of the causes and effects of psychological success, the relationships between success and efficiency show the correlations in the causal analysis of goals, efforts, performance, self-esteem, involvement, and further goals. Within the model of human work involvement, the following causal chain of relationships: → support ← goals → performance → success → selfimage → involvement → future goals is not only hypothesized but also provided evidence for the existence of his success cycle4. In the field of psychology, the concepts of success and efficiency have been studied from different perspectives including those of biolog-

2 A. Badura, Self-efficacy mechanism in human agency, “American Psychologist” 1982, no. 37(2), pp. 122–147. 3 D.T. Hall, A theoretical model of career subidentity development in organisational settings, “Organizational Behavior and Human Performance” 1971, vol. 6(1), pp. 50-76; D.T. Hall, F.S. Hall, The relationship between goals, performance, success, self-image, and involvement under different organisation climates, “Journal of Vocational Behavior” 1976, vol 9(3), pp. 267-278. 4 Ibidem.

231

ical, behavioural, cognitive, social, psychoanalytical and existential- humanistic schools of thought5. The relationship between success and efficiency reoccurs also in the discussion of such psychological themes as personality, conscious and unconscious mind, motivation, development as well as genes and environment6. At the turn of the nineteenth century and the twentieth century, vocational counselling became an important theme of psychology stim- ulated by Parsons (1909). His model for successful psychological counselling involves the guidance firstly related to the understanding of the individual competence, namely, the individual‟s talents, limitations, and interests, secondly to the individual‟s knowledge about the jobs and what is required to be successful in those jobs, thirdly to matching the individual competence with the individual knowledge for the best vocational guidance. Although Parsons‟ (1909) was not a psychologist, his vocational guidance described in his book published posthumously was integrated into the educational psychology to amend the psychological issues related to the individual and the career. Parsons‟s (1909) views on vocational guidance contribute to the development of both counselling psychology and industrial psychology7 which leads to organisational psychology. According to Parsons (1909), the concepts of success and efficiency not only reflect the spirit of the times but also the themes that are closely associated with vocational psychology, organisational psychology and educational psychology in which guidance performs an important role:

“The wise selection of the business, profession, trade, or occupation to which one‟s life is to be devoted and the development of full efficiency in the chosen field are matters of the deepest moment to young men and to the public. These vital problems should be solved

5 A.J. Fridlund, Evolution and facial action in reflex, social motive, and paralanguage, “Biological Psychology” 1991, no. 32, pp. 3-100; R.F. Thompson, S.M. Zola, Biological Psychology, [in:] I.B. Weiner (ed.), Handbook of Psychology, New Jersey 2003, pp. 43- 66; U. Neisser, Cognitive psychology, Appleton-Century-Crofts, New York 1967; J.A. Mills, Control: A history of behavioral psychology, New York 1998; D.C. McClelland, D.G. Winter, Motivating economic success, New York 1969; F. Parsons, Choosing a vocation, Houghton–Mifflin 1909. 6 Ibidem. 7 H. Münsterberg, Psychology and industrial efficiency, Houghton 1913.

232

in a careful, scientific way, with due regard to each person‟s aptitudes, abilities, ambitions, resources, and limitations, and the relations of these elements to the conditions of success than if he drifts into an industry for which he is not fitted. An occupation out of harmony with the worker‟s aptitudes and capacities means inefficiency, unenthusiastic and perhaps distasteful labor, and low pay; while an occupation in harmony with the nature of the man means enthusi- asm, love of work, and high economic values, superior product, efficient service, and good pay”8.

As a result of their cognitive dimension, the concepts of success and efficiency function in the Language for General Purposes as well as in the Language for Specific Purposes within their paradigmatic and syntagmatic relationships. In linguistics, the paradigmatic and syntagmatic relations are introduced by de Saussure (1916) to distinguish one signifier that concerns syntagmatic positioning and the other that refers to paradigmatic substitution9. The contents of the paradigmatic and syntagmatic relations are widely used in the knowledge organisation systems10. This is especially important in the terminological organisation within the Lan- guage for Specific Purposes. The paradigmatic relations occur in the framework of the Language for Specific Purposes, whereas the syntagmatic relations occur in the discourse.

The research method and procedure The case study method is applied to determine the terminological relationship between the psychological terms efficiency and success functioning in the Language for Specific Purposes (LSP). The content analysis of those terms follows the procedure consisting of three steps namely: 1) the collection of data coming from the dictionary and encyclopaedia; 2) the determination of their functions; 3) the syntagmatic and paradigmatic analyses. The aim of this selected procedure is to reconstruct the organisation of specialised vocabulary in dictionaries and encyclopaedias and compare it with that in the APA dictionary.

8 F. Parsons, op. cit., p. 3. 9 F. de Saussure, Cours de linguistique Générale, Paris 1916, pp. 24-25, 121-135. 10 D. Chandler, Semiotics: The Basics, New York 2017, p. 57.

233

The content analysis of those terms is based on the case study research method related to the study of the dictionary and encyclopaedic definitions to determine the language functions at the basic and specialised levels. The case study research method is applied to investigate the content of the terms success and efficiency based on the data collected from the sixteen English dictionaries online such as AllWords Diction- ary, the American Heritage Dictionary, Cambridge Advanced Learn- ers Dictionary, Collins Online Dictionary, Encarta World English Dic- tionary, Longman Dictionary of Contemporary English, Merriam- Webster Online Dictionary, Oxford English Dictionary, Online Etymo- logical Dictionary, Word Central Student Dictionary, Wordsmyth Dictionary, APA Dictionary of Psychology and four online encyclopaedias such as Encyclopaedia Britannica, Columbia Encyclopaedia, World Book Encyclopaedia, Wikipedia.

The case study of efficiency The results of the content analysis related to the specialised lexeme efficiency have been performed syntagmatically and paradigmati- cally to identify the structure and the relationship between its parts as presented in Figure 1. The horizontal syntagmatic axis shows the theoretical discussions of the concept of efficiency by Bandura, Schwarzer and Jerusalem as well as Eysenck at al.11 This axis likewise shows that the lexeme efficiency is defined as a state, quality, and action (see Figure 1). The vertical paradigmatic axis clearly illustrates the content of lexeme efficiency to indicate the function of being efficient when it occurs as a state, quality or action. The efficiency is measured by the factor or the ratio. The former is used to determine productivity or success, whereas the latter is an indicator between the amount of energy and the amount produced. The vertical paradigmatic presentation also shows the lexeme efficiency whether used as a state, quality or action performs

11 A. Bandura, Social Learning Theory, New York 1977; Idem, Self-efficacy…, op. cit., pp.122–147; Idem, Exercise of personal and collective efficacy in changing societies, [in:] Idem (ed.), Self-efficacy in changing societies, Cambridge 1995, pp. 1-45; R. Schwarzer, M. Jerusalem, Generalized Self-Efficacy scale, [in:] J. Weinman, S. Wright, M. Johnston (eds.), Measures in health psychology: A user‟s portfolio. Causal and control beliefs, Windsor, UK 1995, pp. 35-47; S.B.G. Eysenck, H.J. Eysenck, P. Barrett, A revised version of the psychoticism scale, ,,Personality and Individual Differences” 1985, no. 6, pp. 21-29.

234

three important functions, namely to achieve maximum productivity with minimum energy, to produce desired results, effects with little or no waste and to work in a well-organized and competent way.

Figure 1. Paradigmatic and syntagmatic organisation of the term efficiency

The comparison of the lexeme efficiency definitions in LGP with the definitions in LSP shows high specialisation of the term efficiency in Psychological Discourse and the APA Dictionary of Psychology as quoted below: 1) a measure of the ability of an organization, work unit, or individual employee to produce the maximum output with a minimum investment of time, effort, and other inputs. Given the same level of output, efficiency increases as the time, effort, and other inputs taken

235

to produce that level decrease. Also called industrial efficiency; organizational efficiency. See also organisational effectiveness; 2) in statistics, the degree to which an estimator uses all the information in a sample to estimate a particular parameter. It is a measure of the optimality of an estimator when comparing various statistical procedures or experimental designs – efficient adj12. In Organisational Psychology, the term efficiency is a measure of the ability of organisation and it correlates with such terms as industrial efficiency, organisational efficiency. It is frequently compared with organisational effectiveness, which is “a multidimensional construct defining the degree of success achieved by an organization”13. The second meaning of the term efficiency is used in Psychological Discourse concerning statistical methods and procedures to estimate the required parameter of testing.

The case study of success The new psychology of success shows the power of people's beliefs in changing the quality of human life14. Those beliefs of which people are aware or not have profound effects on what they want and whether they succeed in getting it. Since success is important in each sphere of life, Dweck (2006) concentrates on the truth of ability and accomplishment to study the mindsets in sports, business, relationships, family and other institutions. According to Dweck (2006), people have two basic mindsets, namely the fixed mindset and the growth mindset. The fixed mindset is constructed on the belief that talents and abilities are set and their possession is person-related. This approach leads to the path of stagnation where people have to prove all the time that they are talented and professional. The growth mindset is based on the belief that talents can be developed and that great abilities are built over time. This path leads to opportunity and success, which in Maslow‟s (1943) terms leads to self- actualisation15.

12 https://dictionary.apa.org/efficiency, [12.12.2019]. 13 https://dictionary.apa.org/organizational-effectiveness, [12.12.2019]. 14 C.S. Dweck, Mindset: The New Psychology of Success, New York 2006. 15 A.H. Maslow, A theory of human motivarion, “Psychological review” 1943, no. 50(4), pp. 370-396.

236

The influential theory of humanistic psychology developed by Maslow (1943) shows how people achieve their success at different levels starting with that physiological, safety love/belonging and when they are achieved successfully then people proceed to the level of self- esteem and self -actualization to achieve success16. Success reoccurs in different branches of psychology, i.e. clinical psychology, educational psychology, cognitive psychology, biopsycholo- gy, forensic psychology, social psychology, industrial psychology, health psychology, experimental psychology or developmental psychology17. The syntagmatic and paradigmatic organisation of success is presented in Figure 2. The syntagmatic dimension of success is the juxtaposition of different elements. The content of success subject to syntagmatic dimension shows that success as the achievement of action performs two functions in either temporal or parameter arrangements or on both. Firstly, success is an achievement of an action within a specified period. Secondly, success is an achievement of an action within the specified parameter. In both cases, success means the accomplishment of an objective or a goal. The paradigmatic dimension of success allows comparing success with other alternatives e.g. failure or achievement. This existence of underlying thematic paradigms makes it possible to discuss paradigmatic relations in terms of contrast and opposition. Thus, there occurs the third function of success, namely the achievement of an action within a specified parameter at a specified period. Such a function of success may be observed e.g. during the football match, in which the objective of the opposite football teams is to reach the goal i.e. to win the match within a specified period. The definition comparison of the lexeme success in dictionaries and encyclopaedia of LGP and LSP shows that success is well defined in

16 Ibidem. 17 D. McGregor, The human side of enterprise, New York 1960; K.G. Grunert, C. Elle- gaard, The Concept of Key Success Factors: Theory and Method, [in:] M.J. Baker (ed.), Perspective on Marketing Management, Chichester 1992, pp. 245-274; J.S. Nevid, Psy- chology: Concepts and Applications, Wadsworth Belmont, CA 2013; S. Freud, The Ego and the Id, London 1949; I. Pavlov, Conditioned Reflexes An Investigation of the Physio- logical Activity of the Cerebral Cortex, Oxford 1926; J.B. Watson, R. Rayner, Conditioned emotional reaction, “Journal of Experimental Psychology” 1920, no. 3, pp. 1–14; B.F. Skinner, Science and Human Behaviour, New York 1953.

237

general language it is not defined in the APA Dictionary of Psychology. The term success frequently occurs in Psychological Discourse but it is not defined in psychological dictionaries. The definition of successful intelligence in the APA Dictionary of Psychology answers the question of why there is no definition of success in specialised dictionaries of psychology.

Figure 2. Paradigmatic and syntagmatic organisation of the term success

Thus, the term successful intelligence is “in the triarchic theory of intelligence, the ability to succeed in life according to one‟s own definition of success, via adaptation to, shaping of, and selection of environments. Successful intelligence involves capitalizing on strengths and compensating for or correcting weaknesses through the use of analyti-

238

cal, creative, and practical skills, which in combination enable one to perform a wide variety of tasks”18. In this definition, it is overtly stated that each person has his own definition of success, which is true especially when the syntagmatic and paradigmatic relationships of success are taken into account.

Results and discussion The case study analysis related to the syntagmatic and paradigmatic practice of linguistic terminology organisation in a functional way shows how terminology is organised at basic and advanced levels as well as in a special subject field. Although this case study is limited to two terms there is a similar pattern for a word to follow to be classified as a term. In psychological discourse, the analysed psychological terms are specialised words used in the psychological context. The paradigmatic and syntagmatic organisation of the psychological term efficiency shows why this term is defined in the APA Diction- ary of Psychology, whereas the term success is not there. The answer to this question seems to be really of prime importance to understand the underlying terminological organisation of terminology in the APA Dic- tionary of Psychology. The term efficiency is defined firstly as “a measure of the ability of an organization” or secondly “in statistics, the degree to which an estimator uses all the information in a sample to estimate a particular parameter”19. As it is an indicator of measurement and calculation used in the statistical analysis of the psychological tests it is defined to be used in various brands of psychology. In contrast to the paradigmatic and syntagmatic organisation of the psychological term efficiency, the specialised word success is not defined in the APA Dictionary of Psychology as success means different things to different people and there are no standardised psychological tests to measure it. Nevertheless, the term success frequently occurs in the psychological discourse20. In the psychological discourse, the de-

18 https://dictionary.apa.org/successful-intelligence, [12.12.2019]. 19 https://dictionary.apa.org/efficiency, [12.12.2019]. 20 C.S. Dweck, op. cit.; A.H., Maslow, op. cit., pp. 370-396; D. McGregor, The human side of enterprise, New York 1960; K.G. Grunert, C. Ellegaard, The Concept of Key Success Factors: Theory and Method, [in:] M.J. Baker (ed.), Perspective on Marketing Manage- ment, Chichester 1992, pp. 245-274; J.S. Nevid, Psychology: Concepts and Applications, Wadsworth Belmont, CA 2013; S. Freud, The Ego, and the Id, London 1949; I. Pavlov,

239

scriptive definition of the term success is provided, namely “[s]uccess is not equivalent to winning. Neither success nor failure need depend on the outcome of a contest or a win-loss record. Winning and losing per- tain to the outcome of a contest, whereas success and failure do not. Athletes should be taught that success is found in striving for victory (i.e., success is related to commitment and effort)”21. The question of standardisation of terminology and its organisation into categories is of prime importance in the psychological discourse, which provides consistency in various psychological fields of research and branches of psychology. The core terminology of psychology is framed based on the application of the cognitive approach. The conceptualization of a specialised psychological domain is goal-oriented and is subject to measurements with the application of standardized psychological tests. The methodology of the terminological organisation of psychological terminology derives the conceptual system of the domain by integrating approach. This approach consists of extracting relevant information from the corpus of various psychological texts to be verified by the experts in the field. The most generic or base -level categories of the psychological domain are systematically configurated to provide all levels of information structures. This organisation of psychological terms in the APA Dictionary of Psychology undoubtedly enhances knowledge transfer and knowledge acquisition as these terms are both internally and externally coherent. Therefore, even the absence of the term to be defined provides the information about why this term has not been defined there yet.

Conclusion The paradigmatic and syntagmatic analysis of the terms success and efficiency shows not only the integrated organisation of the meaning at the basic and specialised levels but also reveals the multidimensional character of this organisation in the Language for Specific

op. cit., Oxford 1926; B.F. Skinner, Science and Human Behaviour, New York 1953; J.B. Watson, R. Rayner, op. cit., pp. 1–14. 21 R.E. Smith, F.L. Smoll, Coaching Behavior and Effectiveness in Sport and Exercise Psychology, 2017, DOI: 10.1093/acrefore/9780190236557.013.18.

240

Purposes. In the professional discourse, this type of terminological organization ensures the accurate and consistent nature of the terms. The organisation and management of psychological terms under discussion show not only their paradigmatic and syntagmatic relations presented in the psychological discourse but also it shows how these terms are related to each other to meet their terminological standards. The paradigmatic and syntagmatic organisation and management of the terms success and efficiency give insight into the process of developing psychological terminology as indicated by psychology specialists, experts, and users.

Bibliography Bandura A., Social Learning Theory, Prentice Hall, Englewood Cliffs, New York 1977. Bandura A., Self-efficacy mechanism in human agency, “American Psycholo- gist” 1982, no. 37(2), pp. 122–147. Bandura A., Exercise of personal and collective efficacy in changing societies, [in:] A. Badura (ed.), Self-efficacy in changing societies, Cambridge Univer- sity Press, Cambridge 1995, pp. 1-45. Cabré M.T., Terminology: Theory, methods, and applications, John Benja- mins, Amsterdam 1999. Chandler D., Semiotics: The Basics, Routledge, New York 2017. Dweck C.S., Mindset: The New Psychology of Success, Random House, New York 2006. Eysenck S.B.G., Eysenck H.J., Barrett P., A revised version of the psychoticism scale, “Personality and Individual Differences” 1985, no. 6(1), pp. 21-29. Freud S., The Ego and the Id, The Hogarth Press Ltd., London 1949. Fridlund A.J., Evolution and facial action in reflex, social motive, and paralanguage, “Biological Psychology” 1991, no. 32, pp. 3–100. Grunert K.G., Ellegaard C., The Concept of Key Success Factors: Theory and Method, [in:] M.J. Baker (ed.), Perspective on Marketing Management, Wiley, Chichester 1992, pp. 245-274. Hall D.T., A theoretical model of career subidentity development in organisational settings, “Organizational Behavior and Human Performance” 1971, vol. 6(1), pp. 50-76. Hall D.T., Hall F.S., The relationship between goals, performance, success, self-image, and involvement under different organisation climates, “Jour- nal of Vocational Behavior” 1976, vol. 9(3), pp. 267-278. Maslow A.H., A theory of human motivarion, “Psycholoical review” 1943, no. 50(4), pp. 370-396. McClelland D.C., Winter D.G., Motivating economic success, Free Press, New York 1969. McGregor D., The human side of enterprise, McGraw-Hill, New York 1960.

241

Mills J.A., Control: A history of behavioral psychology, New York University Press, New York 1998. Münsterberg H., Psychology and industrial efficiency, Mifflin and Company, Houghton 1913. Neisser U., Cognitive psychology, Appleton-Century-Crofts, New York 1967. Nevid J.S., Psychology: Concepts and Applications, Cengage Learning, Wadsworth Belmont, CA 2013. Parsons F., Choosing a vocation, Boston, Houghton–Mifflin 1909. Pavlov I., Conditioned Reflexes An Investigation of the Physiological Activity of the Cerebral Cortex, Oxford University Press, Oxford 1926. de Saussure F., Cours de linguistique Générale, Payot, Paris 1916. Schwarzer R., Jerusalem M., Generalized Self-Efficacy scale, [in:] J. Weinman, S. Wright, M. Johnston (eds.), Measures in health psychology: A user‟s portfolio. Causal and control beliefs NFER-NELSON, Windsor, UK 1995, pp. 35-47. Serrador P., Turner R., The relationship between project success and project efficiency, “Project Management Journal” 2015, no. 46(1), pp. 30–39. Skinner B.F., Science and Human Behaviour, Macmillan, New York 1953. Smith R.E., Smoll F.L., Coaching Behavior and Effectiveness in Sport and Exercise Psychology, 2017, DOI: 10.1093/acrefore/9780190236557.013.18/. Thompson R.F., Zola S.M., Biological Psychology, [in:] I.B. Weiner (ed.), Handbook of Psychology, John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey 2003, pp. 43-66. Watson J.B., Rayner R., Conditioned emotional reaction, “Journal of Experi- mental Psychology” 1920, no. 3, pp. 1–14. Netography: AllWordsDictionary, https://www.dictionary.com/. American Heritage Dictionary, https://ahdictionary.com/. APA Dictionary of Psychology, https://dictionary.apa.org/. Business Dictionary, www.businessdictionary.com/. Cambridge Advanced Learner‟s Dictionary, https://dictionary.cambridge.- org.dictionary.English/. Collins Online Dictionary, https://www.collinsdictionary.com/. Columbia Encyclopaedia, https://www.britannica.com/topic/Columbia-Ency- clopedia/. Encarta World English Dictionary, http://www.encarta.com/. Encyclopaedia Britannica, https://www.britannica.com/. Longman Dictionary of Contemporary English, https://www.ldoceonli- ne.com/. Merriam-Webster Online Dictionary, https://www.merriam-webster.com/. Oxford English Dictionary, https://www.oed.com/. Reference for Business, https://www.referenceforbusiness.com/. Wikipedia, https://www.wikipedia.org/. Word Central Student Dictionary, http://www.wordcentral.com/. Wordsmyth Dictionary, https://www.wordsmyth.net/. World Book Encyclopaedia, https://www.worldbook.com/.

242

Sylwia Zubrzycka

The functioning of volunteering in the second half of the 20th century – selected examples

Volunteering, occurring in a variety of forms, not only in Eu- rope, but also around the globe, reflects the cultural separateness of individual societies, as well as the diversity of traditions and approaches shaping voluntary activity. Volunteers are men and women of all ages, employed and unemployed, with different value systems and views from a variety of ethnic groups and nationalities. Their involvement in various activities, initiates the processes of positive transformations in the world, e.g. petrifying democratic order or building a civil society. Actions taken by volunteers are voluntary and selfless, while their set is unlimited. Volunteers get involved wherever there is a need to directly reach another unit, face to face contact, fast and effective action is necessary. Potential and commitment create the driving force of the third sector and determine the success of implemented projects. Through their activities, volunteers become a bridge between the state, its institutions and society. Intentional voluntary activity, which is an expression of a predisposition to social self-organization, focused on achieving and achieving significant Community goals, creates a civil society. Independent, i.e. voluntary initiatives and willingness to act, play a significant role in the process of forming a conscious civil society and the democratic progress of the country1. One can distinguish the educational aspect of volunteering, e.g. when volunteering becomes a form of intercultural education enabling establishing transnational acquaintances and getting to know other cultures, traditions, history and customs. Connected with direct contacts, voluntary activity implies breaking down barriers, mutual stereotypes and prejudices, enables communication as well as communication. In addition to the

 mgr Sylwia Zubrzycka, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, e-mail: sy- [email protected] 1 D. Moroń, Aktywność w trzecim sektorze, [w:] D. Moroń (red.), Kapitał ludzki i spo- łeczny. Wybrane problemy teorii i praktyki, Wrocław 2009, s. 64-65.

243

educational function, volunteering also has an articulation and integration function. Volunteers aggregate on the microstructural level the aspirations, needs, goals, values and interests of individuals and repre- sented groups both towards the state and public opinion. The integration aspect is based on connecting volunteers and individuals for whom they work, close to certain matters, ideas, needs, problems and values, and on mobilizing them to take up other organized activities2.

Definitions of volunteering There are many discussions related to the concept of volunteering. In the literature on the subject, various explanations can be found. The pioneer of the modern understanding of the concept of volunteering was the Swiss pacifist Pierre Ceresole, who propagated the ideal of selfless love and peace. The beginning of his activity was the establishment in 1920 near Verdun of the first camp – Service Civil Vo- lontaire, as a response to the events and effects of the World War I. In order to rebuild from the war damage, volunteers, earlier war participants, fought on opposite sides worked together in it. Given the etymo- logical issues, the word volunteer comes from the Latin words volun- tas / voluntarius and is translated as voluntary, goodwill, willingness3. In the traditional sense, the concept of volunteering is used to describe unpaid apprenticeships as well as unpaid work or internships4. Some see it as a voluntary activity or a way to alleviate social injustice5. It follows that volunteering is a work done with good will, but not everyone has to do it. The above definitions are too narrow and simplified, and they only emphasize the specific and expected behavior of one man towards another. To make the essence of volunteering more con- crete, a much broader definition should be adopted. Paweł Jordan believes that this is a conscious, voluntary, free action for the benefit of

2 E. Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego, Warszawa 2005, s. 123-125. 3 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1975, s. 1047; M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, t. 3, Warszawa 1989, s. 750. 4 D. Lalak, T. Pilch, (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999, s. 335; Z. Tokarski, Wolontariat w Polsce. Raport z badań w latach 2000-2003, Łódź 2008, s. 10. 5 S. Gawroński, Ochotnicy miłości bliźniego, Kraków 1999, s. 226; B. Kromolicka (red.), Wolontariusz w życiu społecznym środowiska lokalnego, Szczecin 2003, s. 17.

244

others, which goes beyond family, friendship and friendly ties6. Anoth- er definition clarifies this term by adding entities to which these activities relate: institutions, non-governmental organizations, trade unions, political parties, religious and social movements, churches and religious associations, as well as universal campaigns and campaigns7. However, according to the International Labor Organization, volunteering is a voluntary, unpaid work provided to strangers (outside of immediate family and friends), society, natural environment, local community, undertaken individually or as part of an organization or public institution8. To qualify as a volunteer activity, it should have the following characteristics: voluntariness, directness, conscious selflessness and continuity. The first of these is the volunteer's involvement as a result of his own choice, free will, decision and not applicable rules, norms, rules or professional duties. It is spontaneous, it is not imposed, forced or calculated on profits. The second feature means direct activity for the needy. Another is the selfless will to serve other individuals, it is not motivated by getting paid, working or any material gratification. The last feature concretizes the quality and degree of social involvement in the volunteer activities of its implementers. Systematic action demonstrates the consistency and responsibility of volunteers in carry- ing out tasks and implies achieving the intended goal. Taking into account the above considerations, a broader definition of this phenomenon can be formulated, recognizing that volunteering is voluntary and conscious work for the benefit of others, usually performed in a systematic or permanent way, without achieving financial benefits. In addition, it would also cover short-term or one-time work, the purpose of which is to prepare for the role of a volunteer or by former volun- teers9.

6 P. Jordan, Przyjazny krąg, [w:] M. Bełdowska (red.), Wolontariat w ośrodkach pomocy społecznej, Katowice 2009, s. 11. 7 J. Dąbrowska, J. Wygnański, Wolontariat i filantropia Polaków w liczbach, Warszawa 2001, s. 1. 8 International Labour Organization, Manual on the Measurement of Volunteer, Ge- newa 2011, s. 11-13, https://www.ifrc.org/docs/IDRL/Volunteers/ILO%20Manual- %20on%20Measurement%20of%20the%20Volunteer%20Work.pdf [24.04.2020]. 9 A. Kotlarska-Michalska, Dobrowolność w działaniu jako forma zachowań prospołecz- nych, [w:] B. Kromolicka, (red.), Wolontariat w obszarze humanistycznych wyzwań opiekuńczych, Toruń 2005, s. 35; B. Kromolicka (red.), Wolontariusz w życiu społecz-

245

Volunteer classifications There are many types of volunteering due to different criteria. Next, a few selected types will be discussed. Due to such criterion as geographical coverage – local, national and international volunteering is distinguished. This means that volunteer activity can be reduced to one community, region and state, but can also it can be an international activity. Due to the number of individuals – individual and group. In addition, total and partial volunteering is distinguished by the time and type of commitment. In contrast, the duration implies that it is a short-term (from weeks to 3 months) or a long-term (a year or more). If the classification criterion is religious, then lay and missionary volunteering is established. The first applies to all individuals irrespective of their religion or belief, focuses on volunteer social activity, without emphasizing religious aspects. In the second case, the issues of faith or spirituality of volunteers are important, and the activity is focused on the missionary aspect related to the sphere of religion10. Another criterion is the goal, then volunteering can be social, ecological and missionary. On the other hand, the issues of financing voluntary activity determine the division into government programs subsidized from the state budget and non-governmental funds from non-public funds. If the criterion of the specificity of voluntary activity is adopted, then one can talk about volunteering in nursing homes, the hospital, at school, public administration, as well as student and employee volunteering11.

Volunteer activity on the example of the United States of North America From the very beginning of British settlement in North America, charity and philanthropic activity developed. The pioneers who first came to the new continent had to work together to survive. They coop- erated during hunting, building their own homes or cities. They helped each other, as well as new arriving settlers. In this way they created the seeds of local communities. In the initial phase, their charitable activi- nym środowiska lokalnego, Szczecin 2003, s. 17; M. Łobocki, Altruizm a wychowanie, Lublin 2004, s. 12. 10 Wolontariat w posłannictwie salezjańskim. Kierunki i wskazania, Direzione Generale Opere Don Bosco, Rzym 2008, s. 21. 11 D. Moroń, Wolontariat w Trzecim Sektorze. Prawo i praktyka, Wrocław 2009, s. 39- 40.

246

ties were mainly conducted for the benefit of members of local or pos- sibly religious communities. This period is defined as the genesis of volunteer activity overseas. In the second half of the 19th century – the Victorian period, there was a progress of organized supra-local charity. The activity of social elites is developing in relation to the poor in educational, health or social dimensions. Mass poverty and social problems related to the implementation of urbanization and industrializa- tion processes implied the need for this type of service12. In the USA, until the end of the 1920s, social activities had a charitable dimension. The situation changed when President F.D. Roosevelt introduced social programs as part of the so-called New Deal. However, the progress of state social programs took place only during the presidency of L.B. Johnson. This took place during the implementation of the so-called Of the Great Society in the sixties. Dur- ing this period, social issues were not only in the orbit of interest of the state, but also of left-liberal social environments interested in obtaining state funds for their political activity. As a result, a new form of civic activity was formed, i.e. free educational, political and ideological activity for social fluctuations of a structural nature. It remained in opposition to traditional charity. In the seventies and eighties, left- liberal non-profit organizations gained significant influence on state policy as well as on the formation of public opinion. The tool of influence was the mass media13. At that time, the United States was dominated by religious organizations referring to the traditional dimension of philanthropy. Their quantitative contribution and impact on the third sector was significant. It is worth noting that many Americans gained their first experience of volunteer activity through involvement in organizing religious ceremonies, and this implied their participation in other charitable activities. Many donors and volunteers are the same units. This is due to the fact that the amount of funds transferred is not the only motivation of the donor, but his individual commitment to a given project. It is worth quoting the example of American parishes, which

12 J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Warszawa 2007, s. 186, 194-195. 13 L. Pastusiak, Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Warszawa 2004, s. 801; Final Report on the WPA Program, 1935-43, http://lcweb2.loc.gov/service/gdc/ scd0001/2008/20080212001fi/20080212001fi.pdf [24.04.2020].

247

are maintained by donations from the faithful who are willing to par- ticipate in its charitable activities14. American philanthropic activity is characterized by the occurrence of several types of donors: “persons from the company”, inves- tors, pious individuals, altruists, debtors and communitarians. These categories of donors can be referred to volunteers working in nonprofit organizations. Typically, specific donor categories support specific non-profit organizations. Since the seventies of the twentieth century, there has been a decline in the number of units in the group of “social persons”. She was dominated by the dominance of women who, as a result of emancipation processes, striving for equality began to give up charity work in favor of pursuing a career, self-fulfillment and independence from her husband. During the Victorian era, it was cus- tomary for women from wealthy families to be involved in charity. They played a very important social role, because there were no universal public social programs at the time. In contrast, the communists believed that financial support as well as charity work in non-profit organizations implies petrifying the local community to which they belong. This was the result of the belief that philanthropic activity is not only transferring funds from donors to those in need, but also strengthening the social ties of all participants, including donors. Communitarists assumed that money redistribution and charity were two complementary ways to support socially useful projects15. The nineties of the twentieth century brought a heated public debate in the USA on the issue of financing non-profit organizations. It was noted that the professionalization of the third sector after World War II led to its bureaucratization and the allocation of significant funds for salaries for employees. Republicans took the view that taxes should be low, the tax system simple, and the moral dimension motivated by charitable activities. Charity is to be favored by low taxes, not tax breaks. They were characterized by their lack of faith in state-run social projects to convince them of the effectiveness of private initia-

14 D.S. Cormode, Religion and the Nonprofit Sector, “Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly” 1994, vol. 23, s. 172-174, https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/- 089976409402300207 [24.04.2020]. 15 P.D. Hall, Inventing the Nonprofit Sector and Other Essays on Philanthropy, Volun- tarism and Nonprofit Organizations, Baltimore 1992, s. 135-206.

248

tives, especially the rich. Democrats, on the other hand, were in favor of public funding. They pointed out and criticized the paternalistic tendencies of private, especially very wealthy donors. They noticed and warned against the process of marketization of the public sector and the third sector and the simultaneous reduction of state funds for social programs. They saw the danger of commercializing non-profit organizations16. It is worth noting that in the second half of the 20th century in the United States, the most important volunteer organizations funded by the state budget were: AmeriCorps, Learn and Serve America and Senior Corps. The first two were set up by the 1990 Act „On National and Local Volunteering‟, with the support of President Bill Clinton17. AmeriCorps volunteers operate in local communities for about a year. Their activity concerns the sphere of security, education and environmental protection. The Learn and Serve America organization con- ducts activities related to combining formal education – acquiring knowledge at school with informal provision of services for a given community. The Senior Corps was created in August 1965 to engage seniors in activities for the local community (National service)18.

Volunteering on the example of Great Britain Volunteer activity in Great Britain dates back to the 15th century, it was initiated by philanthropic actions organized by the Church. On the other hand, secular voluntary activity appeared and developed only in the nineteenth century. At that time reformers undertook such activity, for example William Booth, founder of the Salvation Army, as well as Thomas Barnardo, the creator of the first orphanage. The In- dustrial Revolution implied social deficiencies, and many philanthrop-

16 L.M. Salomon, Partners In Public Service. Government-Nonprofit Relations in the Modern Welfare State, “The Journal of Sociology & Social Welfare” 1996, vol. 23, s. 209- 210, https://scholarworks.wmich.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=2323&context=jssw [24.04.2020]. 17 https://www.nationalservice.gov/sites/default/files/page/Service_Act_09_11_13.pdf [24.04.2020]. 18 https://www.nationalservice.gov/programs/senior-corps/senior-corps-programs/fostergrandparents [24.04.2020]; https://www.nationalservice.gov/programs/senior- corps/senior-corps-programs/senior-companions [20.11.2019]; https://www.nationalservice.gov/pdf/factsheet_lsa.pdf [24.04.2020]; https://www.nationalservice.gov/resources/americorps [24.04.2020].

249

ic organizations were created to overcome them. Fundamental social and health services as well as supporting family and neighborly assistance were provided by volunteers until the mid-20th century19. It wasn‟t until the late 1940s that the situation changed and the dimensions of social life were within the state‟s hands. At that time, the state recognized that social assistance workers are able to cope with all the needs and expectations of beneficiaries, which led to pushing volunteers to the sidelines. It soon turned out that state social welfare was inefficient, too bureaucratic and its activity was insufficient. At that time, it was noticed that the activities of volunteers could complement state activities in this area. In addition, volunteering and philanthropy were no longer identified, and treated as a necessary element of social life. The sixties in England are called volunteer boom, or the golden time of volunteers. The development of voluntary activities implied the commencement of promotion of this type of activities in hospitals throughout the country. In 1963, the Ministry of Health created a paid position as a volunteer activity coordinator. The first of them were employed in the hospital in Cambrige and in London. The coordinator was responsible for issues such as recruitment, training, support or placement of volunteers in specific institutions. The rapid development of organized volunteer activity was the result of changing the perception of volunteers and emphasizing the importance of their role in social life. The perception of volunteering as an important point in social policy has been strengthening especially since unemployment increased in the 1970s. He had strong support from the ruling elite, who saw him as a partial solution to the problem of unemployment. In the 1980s, two independent programs were implemented to reduce mass unemployment: “Opportunity for the Volunteer Movement” and “Planned Volunteer Program”. The nineties, on the other hand, abounded in volunteer programs for unemployed people. They were intended both for those who received the payment and for those who did not receive the allowance. Their goal was to improve or acquire new skills, work for others reducing the negative psychological effects of unemployment, or to gain additional references useful when taking paid work. There was a phenomenon of closer cooperation between the

19 J. Szpak, Historia…, op. cit., s. 212.

250

third and public sectors. This cooperation was not only financial, but also cognitive and integrative20. The activities of voluntary organizations included a wide catalog of activities. Among them were small groups as well as large groups operating at all levels from local to international. Some were active only relying on volunteers, others relying on paid employees and volunteers. Volunteer activities included comprehensive assistance and social care, environmental protection as well as impact on local and ruling elites. Volunteers worked for groups such as the elderly, youth, children, the homeless, people addicted to drugs, alcohol, the unemployed, people with disabilities, children and victims of crime21. In Great Britain, the most important volunteer organizations are: Volunteer Center UK operating at the national level, while gather- ing 200 volunteer offices at the local level is the National Association of Volunteer Bureaux and the institution coordinating this activity – National Council for Voluntary Organizations22. It is worth noting that England is the only European country in which a special department for voluntary activities was established at that time in the structures of the Ministry of the Interior23.

Conclusions Volunteer activities are conducive to building social ties between individuals, creating networks of interactions based on reciprocity as well as creating an atmosphere of trust. Through this, it petrifies the social capital existing in the communities. The competences formulated due to the demonstrated voluntary activity and the abilities and skills obtained as a result of it imply an increase in human capital, including intellectual capital24.

20 R. Hedley, J.D. Smith, Volunteering and society. Principles and practice, London 1992, s. 78-80. 21 K. Gaskin, J.D. Smith, A new civic Europe? A study of the extent and role of volunteering, London 1995, s. 67. 22 https://www.ncvo.org.uk/ncvo-volunteering/volunteer-centres [4.04.2020]; https:// www.ncvo.org.uk/ncvo-volunteering [24.04.2020]. 23 https://www.scie-socialcareonline.org.uk/a-new-civic-europe-a-study-of-the-extent- and-role-of-volunteering/r/a11G00000017vTqIAI [4.04.2020]; https://trove.nla.gov. au/work/20944258?q&versionId=24885773 [24.04.2020]. 24 M. Grewiński, S. Kamiński, Obywatelska polityka społeczna, Warszawa 2007, s. 38.

251

Taking voluntary activities plays an important role in the pro- gression of a person‟s personality. On the one hand, it forms the social awareness of the individual, while on the other it develops its political, professional and social competence. As a result of his activities, the volunteer collects experience and skills needed in the labor market, and also creates a network of contacts, i.e. constructs individual human and intellectual capital. In addition to traditional volunteer activities, volunteers gain knowledge as well as key skills in communication, organizational management, the provision of public services, self- expression and vocational training. Volunteers learn how to cooperate in a group, cooperate, make appropriate decisions, as well as responsibility for the tasks assigned to them. Volunteering becomes an important phase in the life story of a young person. It is a sign for the employer about the entity's activities, its inclination to engage, open- ness to others, and not only to achieve and achieve individual egoistic goals. In addition, it enables you to put your knowledge into practice. It also develops the abilities and skills necessary to function within society. Volunteering allows a person to test themselves in various social roles, and also allows them to learn their own strengths and weaknesses. Voluntary activity not only improves the physical condi- tion of volunteers, but also affects their style and quality of life. Volun- teering gives you the opportunity to develop passions and interests, self-fulfillment in non-professional life, make new contacts, as well as learn about other cultures, traditions or customs. Volunteering is an ideal school of civic education, teaching subsidiarity, social solidarity, self-sacrifice, and activity for the general good. He models the right social behavior and attitudes. Volunteering is a useful way of spending time, it is also conducive to building interpersonal relationships based on trust and cooperation25.

Bibliography Chabior A., Nowe spojrzenie na wolontariusza seniora, [w:] B. Matyjas (red.), Wolontariat jako działanie prospołeczne w obszarze pomocy społecznej pracy socjalnej, Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2010. Dąbrowska J., Wygnański J., Wolontariat i filantropia Polaków w liczbach, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2001.

25 A. Chabior, Nowe spojrzenie na wolontariusza seniora, [w:] B. Matyjas (red.), Wolon- tariat jako działanie prospołeczne w obszarze pomocy społecznej pracy socjalnej, Kielce 2010, s. 231-233.

252

Gawroński S., Ochotnicy miłości bliźniego, Więź, Kraków 1999. Gaskin K., Smith J.D., A new civic Europe? A study of the extent and role of volunteering, Volunteer Centre UK, London 1995. Grewiński M., Kamiński S., Obywatelska polityka społeczna, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka, Warszawa 2007. Hall P.D., Inventing the Nonprofit Sector and Other Essays on Philanthropy, Voluntarism and Nonprofit Organizations, The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1992. Hedley R., Smith J.D., Volunteering and society. Principles and practice, National Council for Voluntary Organizations, London 1992. Jordan P., Przyjazny krąg, [w:] M. Bełdowska (red.), Wolontariat w ośrod- kach pomocy społecznej, Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu, Katowice 2009. Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna Warszawa 1975. Kotlarska-Michalska A., Dobrowolność w działaniu jako forma zachowań prospołecznych, [w:] B. Kromolicka (red.), Wolontariat w obszarze humanistycznych wyzwań opiekuńczych, Akapit, Toruń 2005. Kromolicka B. (red.), Wolontariusz w życiu społecznym środowiska lokalnego, Wydawnictwo USz, Szczecin 2003. Lalak D., Pilch T. (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Żak, Warszawa 1999. Łobocki M., Altruizm a wychowanie, UMCS, Lublin 2004. Moroń D., Aktywność w trzecim sektorze, [w:] D. Moroń (red.), Kapitał ludzki i społeczny. Wybrane problemy teorii i praktyki, Wydawnictwo UW, Wro- cław 2009. Moroń D., Wolontariat w Trzecim Sektorze. Prawo i praktyka, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2009. Pastusiak L., Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Iskry, Warszawa 2004. Szpak J., Historia gospodarcza powszechna, PWN, Warszawa 2007. Szymczak M. (red.), Słownik języka polskiego, t. 3, PWN, Warszawa 1989. Tokarski Z. Wolontariat w Polsce. Raport z badań w latach 2000-2003, Wy- dawnictwo AH-E, Łódź 2008. Wolontariat w posłannictwie salezjańskim. Kierunki i wskazania, Direzione Generale Opere Don Bosco, Wydawnictwo Dykasteria ds. Duszpasterstwa Młodzieżowego oraz Misji, Rzym 2008. Wnuk-Lipiński E., Socjologia życia publicznego, Scholar, Warszawa 2005. Webography: Cormode D.S., Religion and the Nonprofit Sector, “Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly” 1994, vol. 23, https://journals.sagepub.com/doi/pdf/- 10.1177/089976409402300207/. International Labour Organization, Manual on the Measurement of Volunteer, Genewa 2011, https://www.ifrc.org/docs/IDRL/Volunteers/ILO%20Ma- nual%20on%20Measurement%20of%20the%20Volunteer%20Work.pdf/. National services, https://www.nationalservice.gov/resources/americorps/. National services, https://www.nationalservice.gov/pdf/factsheet_lsa.pdf/.

253

National services, https://www.nationalservice.gov/programs/senior-corps/ senior-corps-programs/fostergrandparents/. National services, https://www.nationalservice.gov/programs/senior-corps/ senior-corps-programs/senior-companions/. National And Community Service Act Of 1990 (Public Law 101–610, Nov. 16, 1990, 104 Stat. 3127), https://www.nationalservice.gov/sites/default/files/ page/Service_Act_09_11_13.pdf/. Salomon L.M., Partners In Public Service. Government-Nonprofit Relations in the Modern Welfare State, “The Journal of Sociology & Social Welfare” 1996, vol. 23, https://scholarworks.wmich.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=2323&context=jssw/.

254

Daniel Dziedzic

Istota profilaktyki społecznej policji

Profilaktyką (gr. prophylaktikós – zapobiegawczy) według definicji jest „zapobieganie, prewencja, zespół działań i środków stosowanych w zapobieganiu występowaniu zjawisk niepożądanych i negatywnych w przyrodzie, w tym w życiu ludzkim, jednostkowym bądź spo- łecznym”1. Definicja profilaktyki najczęściej używana jest w kontekście: „zapobiegania zagrożeniom zdrowia i życia ludzkiego, patologii spo- łecznych oraz innych zjawisk przeciwstawiającym się uznawanym w danej społeczności normom prawnym, moralnym i etycznym; profilaktyczne działania zapobiegawcze w poszczególnych dziedzinach życia charakteryzują się odrębną specyfiką co do celów, metod i stosowanych środków; pozwala to na wyodrębnienie poszczególnych dziedzin profilaktyki, takich jak np.: profilaktyka medyczna, profilaktyka społeczna, profilaktyka wychowawcza, profilaktyka środowiskowa, profilaktyka przeciwalkoholowa oraz inne”2. Głównym zadaniem profilaktyki społecznej jest zapobieganie zjawiskom występowania patologii społecznych i zachowań krymino- gennych. Do zadań profilaktyki społecznej należy także „rozpowszechnianie prawdziwych informacji o zjawiskach i zachowaniach proble- mowych i niebezpiecznych, kształtowanie umiejętności interpersonal- nych, empatii, dyscypliny wewnętrznej, wyrabianie pozytywnych sty- lów życia, rozwijanie pozytywnych relacji z grupami społecznymi i kształtowanie umiejętności odpowiedzialności za grupę, umożliwienie wczesnego rozpoznawania i diagnozowania zagrożeń oraz rozwijania skutecznych strategii przeciwdziałania”3. Przyjmuje się, iż profilaktyka jest „kombinacją przepisów i strategii zmierzających do eliminowania

 mgr Daniel Dziedzic, Instytut Nauk o Bezpieczeństwie, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet Przyrodniczo Humanistyczny w Siedlcach, e-mail: [email protected] 1 Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl,hasło:profilaktyka [10.07.2018]. 2 Ibidem. 3 Zob. K. Kmiecik-Jusięga, Profilaktyka zintegrowana wyzwaniem dla społeczeństwa, [w:] K. Kmiecik-Jusięga, E. Laurman-Jarząbek (red.), Profilaktyka społeczna, kontekst teoretyczny i dobre praktyki, Kraków 2016, s. 11.

255

lub redukcji potencjalnych czynników predystynujących np. do rozwoju uzależnienia. Profilaktyka jest to ciągły proces”4. Wyróżnia się trzy poziomy profilaktyki. Profilaktyka pierwszorzędowa dotyczy działań promujących zdrowy tryb życia i związana jest z przedłużaniem życia człowieka. Profilaktyka pierwszorzędowa skupiona jest na budowaniu oraz rozwijaniu różnych umiejętności radzenia sobie z nowymi zagro- żeniami. Profilaktyka drugorzędowa ma za zadanie ujawnianie osób najbardziej podatnych na negatywny wpływ zagrożeń. Profilaktyka trzeciorzędowa jest natomiast realizowana jako odpowiedź na istnieją- ce zagrożenie. Ma ona na celu zarówno minimalizację skutków istnie- jącego zagrożenia, oraz podjęcia próby usunięcia zagrożenia5.

Funkcje profilaktyki społecznej Funkcja społeczna, jest to „zespół zadań, które przypadają danej jednostce, grupie społecznej, instytucji w społecznym podziale pracy i społecznym podziale innego typu zadań”6, natomiast za aktywność społeczną uważa się „wszystkie unormowane społecznie działania, wykonywane w ramach określonych ról społecznych”7. Do funkcji profilaktyki społecznej zalicza się: diagnozę, działania opiekuńczo – wy- chowawcze, oraz działania profilaktyczno – resocjalizacyjne. Działania diagnostyczne dotyczą rozpoznania danego problemu oraz podjęcia ewentualnych działań zmierzających do jego rozwiązania. Działalność opiekuńczo – wychowawcza związana jest z zapewnieniem możliwości rozwoju osobistego i zawodowego, wśród jednostek, które nie mają do tego odpowiednich warunków. Działalność profilaktyczno – resocjali- zacyjna dotyczy zapobiegania występowaniu zjawisk patologicznych oraz promocji postaw społecznie pożądanych8. Istota profilaktyki łączy w sobie elementy: pierwotne i wtórne. Elementy pierwotne mają tworzyć odpowiednie warunki do rozwoju, oraz zmieniać konkretną jednostkę, np. poprzez proces socjalizacji, natomiast elementy wtórne dotyczą działań, związanych bezpośrednio

4 Z. Gaś, Profilaktyka uzależnień, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993, s. 9. 5 Ibidem, s. 15-21. 6 Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl,hasło:funkcjaspołeczna [1.07.2018]. 7 Ibidem, http://encyklopedia.pwn.pl,hasło:aktywność społeczna [10.07.2018]. 8 Artykuł na stronie organizacji PZKK pt. Istota działań profilaktycznych, http://pzkk. pl/istota-dzialan-profilaktycznych/nph_uia [10.07.2018].

256

z eliminacją zagrożenia, np. rozwiązaniem konkretnego problemu poprzez zaplanowane i dokładnie realizowane czynności9.

Podstawy policyjnych działań profilaktycznych Państwowe organy administracji publicznej posiadają przyznane indywidualne i wyróżniające się zadania i kompetencje, co wynika z ustalonego prawno – organizacyjnego porządku w państwie. Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego jako dziedzina administrowa- nia państwem należy do działu spraw wewnętrznych, pod który podle- gają różne podmioty mające za zadanie min. ochronę bezpieczeństwa pblicznego i bezpieczeństwa państwa10. Policja jest największą formacją mundurową podległą MSWiA odpowiedzialną za bezpieczeństwo. Fundamentem działań Policji jest Ustawa o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r. Głównym zadaniem formacji jest: ochrona bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymywanie bezpieczeństwa i porządku publicznego, ale do jej zadań należy również profilaktyka w zakresie: inicjowania i organizowania działań mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawisk krymi- nogennych11. Reasumując, do zadań Policji należy także: zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego, powszechnego, publicznego, utrzymania zdolności do reakcji w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa12. Zapisy Ustawy o Policji jednoznacznie wskazują, iż Policja wypełnia swoje zadania nie tylko poprzez reakcję na zaistniałe zdarzenie, ale również poprzez zapobieganie niepożądanym zjawiskom. Na podstawie uregulowanych aktów prawnych oraz zawieranych porozumień profilaktyka Policyjna jest realizowana nie tylko samo- dzielnie przez Policję, ale także z innymi podmiotami, np. organiza- cjami społecznymi czy instytucjami samorządu terytorialnego13. „Akty te tworzą podstawy prawne i społeczne, na których ustalone podmioty współdziałają ze sobą. Przy tym właściwa kooperacja jest szansą sprawniejszego wypełniania obowiązków postawionych przed admini-

9 Ibidem. 10 Zob. A. Dana, Policja w systemie administracji publicznej, Siedlce 2017, s. 119. 11 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, Dz.U. 1990 nr 30 poz. 179 ze zm., art. 1. 12 Zob. A. Dana, Policja w systemie…, op. cit., s. 123. 13 Zob. M. Zielke, Ewaluacja policyjnych programów profilaktyki społecznej realizowanych w województwie pomorskim, „Kultura bezpieczeństwa” 2017, nr 27, s. 241.

257

stracją bezpieczeństwa i porządku publicznego, w tym dobrze zreali- zowanego programu profilaktyki społecznej”14. Policja realizuje rządowe programy profilaktyczne, ale nie ogranicza się tylko do koncepcji centralnych, współpracuje także z lokalną społecznością i inicjuje również np. lokalne programy profilaktyczne, które za cel stawiają sobie np. poprawę bezpieczeństwa poprzez elimi- nacje konkretnych zagrożeń. Aby działalność profilaktyczna Policji była skuteczna, powinna być prowadzona wspólnie z różnymi instytucjami, oraz społeczeństwem. Umiejętność współpracy z samorządem oraz z lokalnymi grupami społecznymi wydają się być warunkiem wysokiej skuteczności prowadzonych działań. Jako przykład współpracy mogą posłużyć inicjatywy poznańskiej Policji, która poprzez współpracę z Urzędem Miasta Poznania, Starostwem Powiatowym Poznaniu i sa- morządami lokalnymi gmin powiatu poznańskiego realizuje wiele profilaktycznych przedsięwzięć, takich jak: Akademia Bezpiecznej Kobiety, Dziecko pod Parasolem Prawa, Akademia Bezpiecznego Przedszkola- ka, Poznański rower – Bezpieczny rower, Bezpieczna i przyjazna Szko- ła, Bezpiecznie Miasto/Powiat. Wymienione działania profilaktyczne skierowane są do konkretnych grup odbiorców, które dzięki współpra- cy Policji z innymi podmiotami, min. poprzez wsparcie finansowe dzia- łań Policji przez samorząd, mogły trafić do większej grupy odbiorców15.

Policyjne działania z zakresu profilaktyki społecznej Komendant Główny Policji zatwierdził na lata 2016-2018 zadania priorytetowe do wykonania przez Komendę Główną Policji, Ko- mendy Wojewódzkie Policji i Komendę Stołeczną Policji, tj.:  Zwiększenie efektywności działań Policji na rzecz wzmocnienia współpracy ze społeczeństwem.  Podniesienie skuteczności działań Policji w identyfikacji i zwalczaniu największych współczesnych zagrożeń, w tym cy- berprzestępczości.  Wzrost skuteczności działań Policji w zwalczaniu przestępczości najbardziej uciążliwej społecznie.

14 Ibidem. 15 Zob. S. Stańko, Lokalna profilaktyka jako ważny element bezpieczeństwa społeczne- go, [w:] R. Batkowski, A. Zbaraszewska (red.), 25 lat Ustawy o Policji – Doświadczenia Wielkopolskie, Poznań 2016, s. 119-126.

258

 Działania Policji ukierunkowane na poprawę bezpieczeństwa w ruchu drogowym.  Optymalizacja działań Policji na rzecz zapewnienia bezpieczeń- stwa imprez masowych.  Podniesienie jakości i efektywności pracy Policji poprzez sukce- sywne podwyższanie kompetencji zawodowych funkcjonariuszy i pracowników Policji.  Doskonalenie jakości zadań realizowanych przez policjantów i pracowników Policji poprzez zapewnienie optymalnych wa- runków pełnienia służby/pracy16. Wymienione zadania priorytetowe jednoznacznie wskazują kierunek działalności służby policyjnej w latach 2016-2018. Wymienione priorytety, szczególnie w pkt. 1 odnoszą się do obowiązku inicjowania oraz prowadzenia działań z zakresu profilaktyki społecznej. Do naj- ważniejszych działań z zakresu profilaktyki społecznej Policji można zaliczyć programy profilaktyczne, realizowane na różnych szczeblach i w strukturach Policji. Program profilaktyczny Policji można zdefinio- wać jako: szczególna płaszczyzna aktywności prospołecznej Policji, kierowanej do szerokiej grupy odbiorców, która pełni funkcję profilaktyczno – edukacyjną17. Istotność programów profilaktycznych jest trudna do opisania. Z jednej strony przyczyniają się one do zwiększenia wiedzy w społeczeństwie dot. szeroko rozumianego bezpieczeństwa i jego zagrożeń, z drugiej strony wpływają również na zrozumienie działań podejmowanych przez policję na rzecz obywateli i ich bezpie- czeństwa, które czasem kończą się sankcjami prawnymi wobec obywateli. „Zgodnie z ideą działań profilaktycznych programy w zakresie profilaktyki tworzone przez Policję muszą odpowiadać nadrzeczywiste potrzeby społeczne, jak również zgłaszane przez społeczeństwo kon- kretne oczekiwania co do rodzaju i formy aktywności Policji w obszarze zapobiegania zagrożeniom bezpieczeństwa”18. Aby więc osiągnąć zało- żone cele działań profilaktycznych, muszą one być dostosowane do częstotliwości występowania, intensywności, charakteru zagrożeń.

16 Informacyjny Serwis Policyjny, http://isp.policja.pl/isp/aktualnosci/7813,7-priory tetow-Komendanta-Glownego-Policji.html [9.11.2018]. 17 I. Klonowska, Uspołeczniające, profilaktyczne i resocjalizacyjne funkcje Policji w perspektywie współczesnej pedagogiki resocjalizacyjnej, Kraków 2018, s. 166. 18 Ibidem, s. 169.

259

Na lata 2015-2018 w KGP zostały przyjęte obszary dla profilaktyki społecznej, opracowane na podstawie metodologicznej diagnozy. Do obszarów profilaktyki zaliczono min.: narkotyki, dopalacze, środki odurzające, bezpieczeństwo w ruchu drogowym, cyberzagrożenia, bez- pieczeństwo dzieci i młodzieży – edukacja dla bezpieczeństwa, przemoc w rodzinie, bezpieczeństwo seniorów, kradzieże, włamania, rozbo- je, wybryki chuligańskie, bezpieczeństwo w miejscach publicznych i miejscu zamieszkania, alkohol – uzależnienia dzieci i młodzieży, bez- pieczeństwo nad wodą, żebractwo, bezdomność, bezpieczeństwo imprez masowych, bezpieczeństwo w środkach komunikacji, handel ludźmi, bezpieczeństwo w turystyce, patologie19. Określone zadania priorytetowe Policji oraz obszary profilaktyki społecznej spowodowały zmiany ukierunkowania działań profilaktycznych. Liczba inicjatyw profilaktycznych samym 2016 r. wobec wybranych zagrożeń przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Policyjne inicjatywy profilaktyczne w 2016 r.

Kategorie programów KWP/KSP Suma inicjatyw Bezpieczeństwo w ruchu drogowym 668 Narkotyki, dopalacze, środki odurzające 284 Cyberzagrożenia 189 Bezpieczeństwo miejscach publicznych i w miejscu 368 zamieszkania Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży 396 Przemoc w rodzinie 179 Bezpieczeństwo seniorów 152

Źródło: opracowanie własne na podstawie: I. Klonowska, Uspołeczniające, profilaktyczne i resocjalizacyjne funkcje Policji w perspektywie współczesnej pedagogiki resocjalizacyjnej, Kraków 2018, s. 170.

Liczba inicjatyw przedstawionych w powyższej tabeli ukazuje, iż Policja przykłada dużo sił i środków do realizacji programów profilaktycznych. Na wyróżnienie zasługuje min. program „Profilaktyka a Ty”

19 Koncepcja działań Policji w zakresie profilaktyki społecznej na lata 2015 – 2018, http://www.policja.pl/download/1/172049/koncepcjaprofilaktykaspolecznaPolicja.pdf [9.11.2018].

260

(PaT) realizowany od 2006 r. Działanie programu na wielu płaszczy- znach przyczyniło się w ostatnich latach do eliminacji wielu zagrożeń bezpieczeństwa społecznego wśród młodzieży oraz przyczyniły się do spadku ilości czynów zabronionych popełnianych przez młodzież. Od 2006 r. program PaT objął swoją działalnością ponad 300 tys. osób20. Obok programów profilaktycznych kolejną ważną inicjatywą z zakresu działań prospołecznych Policji są debaty społeczne w formie dyskusji ze społeczeństwem. Do głównych celów debat należy infor- mowanie społeczeństwa o zadaniach Policji i pozyskiwanie informacji dot. oczekiwań społecznych pod kątem bezpieczeństwa lokalnego. Podczas debat, dyskusje dotyczą tematów takich jak: zwiększenie poczucia bezpieczeństwa mieszkańców, dbanie o bezpieczeństwo, wystę- powanie miejsc zagrożonych dla bezpieczeństwa, przeciwdziałanie zagrożeniom występującym w społeczności lokalnej, rozwijanie współ- pracy instytucji państwowych i społeczności lokalnych21. W 2017 r. Komendant Główny Policji na podstawie zadań priorytetowych na lata 2016-2018 polecił ujęcie wszystkich debat społecz- nych w cykl pt.: „Porozmawiajmy o bezpieczeństwie – możesz mieć na nie wpływ”. Komendant Główny Policji podkreślił kierunek działań priorytetowych realizowanych przez dzielnicowych, oraz nowego na- rzędzia służącego do diagnozowania występujących zagrożeń bezpie- czeństwa, tj. Krajowej Mapy Bezpieczeństwa przy prowadzeniu i przy- gotowaniu akcji i programów profilaktycznych22. Dzielnicowi, jako po- licjanci mający najbliższy kontakt ze społecznością, na podstawie zdia- gnozowanych oczekiwań społeczeństwa i analizy zagrożenia w rejonie służbowym, w okresach półrocznych przygotowują priorytetowy plan działań23. Dzięki narzędziom takim jak Krajowa Mapa Bezpieczeństwa, dzielnicowi mogą precyzyjnie określać swoje zadania priorytetowe

20 Zob. Informacja na oficjalnej stronie internetowej Policji pt. Program profilaktyka a Ty, http://pat.policja.gov.pl/pat/co-to-jest-pat/44,Program-Profilaktyka-a-Ty.html [31.01.2018]. 21 Zob. I. Klonowska, Uspołeczniające…, op. cit., s. 172-175. 21 Ibidem, s. 169. 22 Zob. Informacja na oficjalnej stronie internetowej Policji, pt. Organizacja debat spo- łecznych jako zadanie priorytetowe Policji, http://www.policja.pl/pol/aktualnosci/12- 98,Organizacja-debat-spolecznych-jako-zadanie-priorytetowe-Policji.html [20.11. 2018]. 23 Zob. Zarządzenie nr.5 Komendanta Głównego Policji z dnia 20 czerwca 2016 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań przez dzielnicowego i kierownika dzielnicowych, Dz. URZ. KGP, poz. 26.

261

dotyczące występowania konkretnych zagrożeń bezpieczeństwa w do- kładnie określonej lokalizacji. Przykładowe działania priorytetowe realizowane przez dzielnicowych to: przeciwdziałanie spożywaniu alkoholu w miejscu publicznym, przeciwdziałanie zakłóceniom porządku publicznego i zakłóceniom spoczynku nocnego, ograniczenie przypad- ków rozprowadzania środków odurzających, ograniczenie przypadków niezachowania zwykłych lub nakazanych środków ostrożności przy trzymaniu zwierząt oraz ograniczenie ilości bezpańskich psów, prze- ciwdziałanie niszczeniu mienia w rejonie bloków, przeciwdziałanie zaśmiecaniu miejsca publicznego, wyeliminowanie niewłaściwie par- kujących pojazdów24. Przy realizacji przedsięwzięć z zakresu profilaktyki społecznej Policja korzysta z min. z Krajowej Mapy Zagrożeń Bezpieczeństwa. KMZB jest ważnym elementem procesu zarządzania bezpieczeństwem publicznym, który składa się z trzech filarów:  Informacje gromadzone w policyjnych systemach informatycznych.  Informacje pozyskiwane od społeczeństwa w trakcie bezpośred- nich kontaktów z obywatelami, z przedstawicielami samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych itp., oraz w trakcie realizowanych debat społecznych poświęconych bezpieczeń- stwu publicznemu,  Informacje pozyskiwane od obywateli (internautów) z wykorzystaniem platformy wymiany informacji25.

KMZB jest narzędziem, które umożliwia wykorzystanie nowych technologii do współdziałania Policji i społeczeństwa, dzięki czemu pomaga kształtować odpowiednie postawy społeczne, oraz przyczynia się do budowania w społeczeństwie poczucia odpowiedzialności za bezpieczeństwo w lokalnym środowisku. Efektywność KMZB wynika

24 Zob. Informacja na oficjalnej stronie internetowej KPP Łosice, Dzielnicowi KPP Łosi- ce, http://www.mazowiecka.policja.gov.pl/wls/prewencja/brak1/2041,Dzielnicowi.html [20.11. 2018]; Informacja na oficjalnej stronie internetowej KPP Węgrów, Cele działań priorytetowych dzielnicowych, http://www.mazowiecka.policja.gov.pl/wwe/informacje/dzialania-priorytetowe/17744,Cele-dzialan-priorytetowych-dzielnicowych.html [20.11.2018]. 25 Zob. Informacja na oficjalnej stronie internetowej KGP Policji, Krajowa Mapa Zagro- żeń Bezpieczeństwa, http://www.policja.pl/pol/mapa-zagrozen-bezpiecze/33880,dok. html [20.11. 2018].

262

min. Z faktu, iż obywatel może z każdego miejsca i o każdej porze zgło- sić zagrożenie bezpieczeństwa, oznaczając je na mapie26. Każde zgło- szenie oznaczone na mapie jest następnie weryfikowane przez funkcjonariuszy, co pozwala zarówno na reakcję na powstałe zagrożenie, jak i ukierunkowuje i precyzuje działalność profilaktyczną Policji. KMZB nie zastąpi z pewnością tradycyjnych form kontaktu społeczeń- stwa z Policją, jednak jest istotnym elementem procesu planowania działań z zakresu profilaktyki przez Policję27.

Zakończenie Funkcje profilaktyki społecznej Policji wynikają z zadań Ustawy o Policji. Policja realizuje działalność profilaktyczną na poziomie centralnym, jak i lokalnym we współpracy ze społecznościami. Działalność profilaktyczna Policji realizowana jest min. poprzez programy profilaktyczne, które dostosowywane są do zagrożeń bezpieczeństwa. Profilak- tyczna społeczna Policji niewątpliwie przyczynia się do rozwoju współ- pracy ze społeczeństwem. W aspekcie bezpieczeństwa, oraz przeciw- działania zagrożeniom, profilaktyka jest istotnym ogniwem procesu zapewniania bezpieczeństwa zarówno w środowisku lokalnym, jak i w wymiarze państwowym.

Bibliografia Batkowski R., Zbaraszewska A. (red.), 25 lat Ustawy o Policji – Doświadczenia WIelkopolskie, Wydawnictwo WSPiA, Poznań 2016. Dana A., Policja w systemie administracji publicznej, Wydawnictwo UPH, Siedlce 2017. Gaś Z., Profilaktyka uzależnień, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, War- szawa 1993. Klonowska I., Uspołeczniające, profilaktyczne i resocjalizacyjne funkcje Policji w perspektywie współczesnej pedagogiki resocjalizacyjnej, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2018. Kmiecik-Jusięga K., Profilaktyka zintegrowana wyzwaniem dla społeczeń- stwa, [w:] K. Kmiecik-Jusięga, E. Laurman-Jarząbek (red.), Profilaktyka społeczna, kontekst teoretyczny i dobre praktyki, Wydawnictwo WAM, Kraków 2016.

26 Zob. I. Klonowska, Uspołeczniające, profilaktyczne i resocjalizacyjne funkcje Policji…, op. cit., s. 192-195. 27 Zob. Krajowa Mapa Zagrożeń Bezpieczeństwa, https://mapy.geoportal.gov.pl/i- MapLite/KMZBPublic.html [31.01. 2018].

263

Zielke M., Ewaluacja policyjnych programów profilaktyki społecznej realizowanych w województwie pomorskim, „Kultura bezpieczeństwa” 2017, nr 27. Akty prawne: Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, Dz.U.1990 nr 30 poz. 179 ze zm. Zarządzenie nr. 5 Komendanta Głównego Policji z dnia 20 czerwca 2016 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań przez dzielnicowego i kierownika dzielnicowych, Dz. URZ. KGP Poz. 26. Netografia: Cele działań priorytetowych dzielnicowych, http://www.mazowiecka.policja. gov.pl/wwe/informacje/dzialania-priorytetowe/17744,Cele-dzialan-priorytetowych-dzielnicowych.html/. Dzielnicowi KPP Łosice, http://www.mazowiecka.policja.gov.pl/wls/prewe ncja/brak1/2041,Dzielnicowi.html/. Encyklopedia PWN, Aktywność społeczna, http://encyklopedia.pwn.pl,ha- sło:aktywność społeczna/. Encyklopedia PWN, Funkcja społeczna, http://encyklopedia.pwn.pl,hasło: funkcja społeczna/. Encyklopedia PWN, Profilaktyka, http://encyklopedia.pwn.pl,hasło: profilaktyka/. Informacyjny Serwis Policyjny, http://isp.policja.pl/isp/aktualnosci/7813,7- priorytetow-Komendanta-Glownego-Policji.html/. Istota działań profilaktycznych, http://pzkk.pl/istota-dzialan-profilaktycznych/nph_uia/. Koncepcja działań Policji w zakresie profilaktyki społecznej na lata 2015– 2018, http://www.policja.pl/download/1/172049/koncepcjaprofilakty- kaspo lecznaPolicja.pdf/. Krajowa Mapa Zagrożeń Bezpieczeństwa, https://mapy.geoportal.gov.pl/iMap Lite/KMZBPublic.html/. Mapa Zagrożeń Bezpieczeństwa, Krajowa Mapa Zagrożeń Bezpieczeństwa, http://www.policja.pl/pol/mapa-zagrozen-bezpiecze/33880,dok.html/. Organizacja debat społecznych jako zadanie priorytetowe Policji, http://www. policja.pl/pol/aktualnosci/141298,Organizacja-debat-spolecznych-jako-zadanie-priorytetowe-Policji.html/. Program profilaktyka a Ty, http://pat.policja.gov.pl/pat/co-to-jest-pat/44, Program-Profilaktyka-a-Ty.html/.

264

Wojciech Fabiszewski

Sposoby wypełniania zadania resocjalizacji osadzonych

Według ustawodawcy najważniejszym zadaniem Służby Wię- ziennej nie jest zabezpieczanie społeczeństwa przed sprawcami prze- stępstw, a prowadzenie działań resocjalizacyjnych, które zostały wymienione jako pierwsze wśród zadań wynikających z ustawy. Wynika to z faktu, że postępujące idee resocjalizacji mają swoje odzwierciedle- nie w dziedzinach takich jak myśl pedagogiczna, psychologia, prawo czy kryminalistyka, a instytucje mające zajmować się resocjalizacją dążą do wypracowania w podopiecznym zmiany, która ma polegać na respektowaniu prawa i przygotować go do życia w społeczeństwie zgodnie z jego zasadami1. W niniejszej pracy autor skupia się na strukturze, zadaniach oraz problemach Służby Więziennej w Polsce. Jest to umundurowana formacja apolityczna podległa Ministrowi Sprawiedliwości, której specyfika pracy sprawia, że jest często niedoceniana przez ogół społeczeń- stwa. Do najważniejszych zadań Służby Więziennej należy prowadzenie resocjalizacji osadzonych. Może ona odbywać się na wiele sposo- bów począwszy od pracy, nauki poprzez terapie na sztuce czy też spo- rcie. W artykule wymienione zostały przykłady w jaki sposób są realizowane zadania resocjalizacji.

Resocjalizacja przez pracę Resocjalizacja jako proces może dokonywać się na różne sposoby. Jedną z podstawowych metod wykorzystywanych w Służbie Wię- ziennej jest resocjalizacja przez pracę, która pomaga osobom zaburzo- nym wrócić do pełnienia prawidłowych funkcji w społeczeństwie. Za- danie to przyjmuje wiele różnorodnych form realizacji.

 mgr Wojciech Fabiszewski, doktorant, Instytut Nauk Politycznych, Uniwersytet War- mińsko-Mazurski w Olsztynie, e-mail: [email protected] 1 H. Karaszewska, Personel więzienny jako realizator idei resocjalizacji, [w:] W. Ambro- ziak, P. Stępniak (red.), Służba Więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, Poznań – Warszawa – Kalisz 2004, s. 132.

265

Liczba przebywających w aresztach śledczych i zakładach karnych, którzy objęci są resocjalizacją przez pracę sięga 51,3% ogółu osadzonych (dane lipiec 2020) i wynosi 30887 osób. Mogą oni pracować odpłatnie lub nieodpłatnie przy czym według statystyki dwa razy wię- cej osób zatrudnianych jest nieodpłatnie między innymi przy pracach publicznych i pracach na cele charytatywne2. Skazani oraz ukarani pracują między innymi w przywięziennych zakładach pracy, na terenie ośrodków szkolenia i doskonalenia kadr Służby Więziennej jak również w hospicjach, przy remontach szkół, podczas klęsk żywiołowych oraz na wielu budowach. Praca pozwala zdobyć dodatkowe kwalifikacje oraz przebyć ponowną socjalizację, która pomoże skazanemu po wyjściu na wolność wrócić do społeczeń- stwa i uniknąć ponownego konfliktu z prawem. Ponadto Dyrektor Generalny Służby Więziennej jest dysponen- tem Funduszu Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przy- więziennych Zakładów Pracy, który powstał w drodze nowelizacji ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zatrudnianiu osób pozbawionych wol- ności3. Jest to celowy fundusz państwowy, który wspiera działania resocjalizacji przez pracę. Środki pieniężne pochodzą między innymi ze zwolnień, którym podlegają przywięzienne zakłady pracy. Gromadzone środki przeznaczane są między innymi na tworzenie i ochronę istnieją- cych miejsc pracy dla osób pozbawionych wolności, modernizację i roz- wój przywięziennych zakładów pracy, organizację szkoleń podnoszą- cych kwalifikację oraz umiejętności poszukiwania pracy, a także na przywięzienne szkolnictwo zawodowe. Ponadto pracodawcy zatrudnia- jący osadzonych mogą ubiegać się o ryczałty w wysokości 20% kwoty, którą wypłacają skazanym, a także o specjalne pożyczki bądź dotacje4. W 2016 r. w celu zwiększenia poziomu zatrudnienia wśród osadzonych, a także pomocy w resocjalizacji rząd zainicjował program Praca dla Więźniów. Opiera się on na trzech punktach – budowy przy- więziennych hal produkcyjnych, które mogą być wynajmowane przez

2 Miesięczna informacja statystyczna lipiec 2020, https://www.sw.gov.pl/strona/statystyka--miesieczna [5.09.2020]. 3 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zatrudnianiu osób pozbawionych wolności, Dz.U. 1997 nr 123 poz. 777, art. 6a. 4 Fundusz Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakła- dów Pracy, „Biuletyn Informacji Publicznej”, http://www.bip.sw.gov.pl/Strony/Fun- duszeAktyw [5.12.2015].

266

przedsiębiorców, rozszerzeniu możliwości nieodpłatnego zatrudniania przez samorządy oraz ulgach podatkowych dla pracodawców zatrud- niających osadzonych. Do 2020 r. zbudowano 33 obiekty produkcyjne przy jednostkach penitencjarnych, a kolejne 10 jest w realizacji. W wyniku realizacji programu poziom zatrudnienia więźniów wzrósł o około 20% oraz znacząco zwiększyły się wpływy do Funduszu Aktywizacji Zawodowej Skazanych. Z programu płyną obopólne korzyści dla więź- niów, którzy mogą przyuczyć się do zawodu oraz zredukować uczucie bezcelowości pobytu w zakładzie karnym i dla przedsiębiorców, którzy zyskują liczne ulgi5.

Resocjalizacja przez naukę Kolejnym ze sposobów realizacji jednego z zadań Służby Wię- ziennej czyli resocjalizacji wymienionych przez ustawodawcę jest resocjalizacja przez naukę. Według Mariusza Jędrzejko wprowadzenie nowoczesnych programów pozwalających zdobyć wiedzę, kwalifikacje i potrzebne zawody jest konieczne między innymi w zakładach za- mkniętych ponieważ wielu zwłaszcza młodych ludzi weszło na drogę przestępczą z powodu socjalizacji w środowiskach patologicznych6. W związku z tym, że w myśl Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. każdy ma prawo do nauki7 również przy zakładach karnych i aresztach śledczych działają szkoły, które funkcjonują w oparciu o prawo oświatowe, będąc szkołami publicznymi. Przygoto- wanie do życia poza murami ośrodka zamkniętego jest istotne w związ- ku z czym w placówkach Służby Więziennej działają szkoły na każdym poziomie edukacji z wyjątkiem szkół wyższych. Istnieje jednak możli- wość studiowania przez skazanych w trybie poza obrębem zakładów karnych. Ciekawostką jest fakt, iż zdawalność zewnętrznych egzami- nów zawodowych czy maturalnych nie odbiega dużo od średniej kra- jowej8. Organizowane są również kwalifikacyjne kursy zawodowe, któ- re szkolą w poszukiwanych na rynku zawodach – tokarz, ślusarz, mon- ter czy kucharz małej gastronomii. Według rocznej statystyki prowa-

5 Program „Praca dla więźniów, https://www.sw.gov.pl/strona/ministerialny-program- pracy-wiezniow/ [6.09.2020]. 6 M. Jędrzejko, Resocjalizacja przez edukację (wiedzę), „Biuletyn Informacyjny Proble- my Narkomanii” 2007, nr 2, s. 51. 7 Konstytucja RP z dn. 2 kwietnia 1997r, Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483 , art. 70 ust. 1. 8 Edukacja Skazanych, https://www.sw.gov.pl/edukacja-skazanych [6.09.2020].

267

dzonej przez Centralny Zarząd Służby Więziennej w roku szkolnym 2018/2019 programami nauczania objętych było 4575 osadzonych w tym najwięcej uczestniczyło w kursach zawodowych – 3401, a 930 uczyło się w liceach ogólnokształcących. Naukę w szkołach wyższych poza obrębem jednostek odbywało 7 skazanych9.

Tabela 1. Wykaz typów szkół i oddziałów przywięziennych

Liczba szkół w Liczba oddziałów Wyszczególnienie roku szkolnym w roku szkolnym 2018/2019 2018/2019 Ogółem 26 204 Szkoły Podstawowe 4 5 Gimnazja 2 3 Szkoły Policealne 2 3 Licea Ogólnokształcące 18 44 Kwalifikacyjne Kursy x 149 Zawodowe

Źródło: Ministerstwo Sprawiedliwości, Centralny Zarząd Służby Więziennej, Roczna Informacja Statystyczna za rok 2019, Warszawa 2019, s. 24.

Resocjalizacja przez kulturę i sport Służba Więzienna do stymulowania wśród osadzonych procesu ponownej socjalizacji wykorzystuje także kulturę i sport. Istotną rolę w tym procesie odgrywają wszelkiego rodzaju możliwości obcowania ze sztuką. Działalność artystyczna prowadzi do samorealizacji. Dużą rolę odgrywają w tym przypadku kluby działające na terenie jednostek. Przykładem może być Więzienny Klub Literacki Bartnicka 10 działają- cy od 1997 r. w zakładzie karnym we Włocławku. Jego celem jest promowanie twórczości literackiej wśród osadzonych, a także organizowanie spotkań autorskich. W Zakładzie Karnym swoje wieczory poet- yckie mieli m.in.: Agnieszka Konopko, Teresa Olewczyńska, Ryszard Świętochowski, Jerzy Sebastian, Beata Poczwardowska, Sebastian Kubiak, Rafał Zięba, Grzegorz Bazylak, Marian Kustra, Monika Milcza- rek, Wacław Oszajca, Marek Żelkowski, Małgorzata Pietrzak, Jan Stan-

9 Ministerstwo Sprawiedliwości, Centralny Zarząd Służby Więziennej, Roczna Informa- cja Statystyczna za rok 2019, Warszawa 2019, s. 24.

268

kiewicz, Maciej Krzemiński, Dorota Masłowska, Jan Nowicki, Alicja Kulińska, Stanisława Lewandowska, Poza tym organizowano warsztaty literackie prowadzone przez twórców związanych z Ogólnopolskim Stowarzyszeniem Literatów10. Ponadto udział w konkursach literackich pozwala osadzonym na kontakty ze środowiskiem wolnościowym, a także zmienić obraz osób karanych wśród społeczeństwa. Skazani oraz tymczasowo aresztowani mają również szanse spełniać się na innych polach działalności artystycznej. Jednym z bardziej znanych aspektów owego rodzaju resocjalizacji jest zespół rocko- wo-hiphopowy Paragraf 64, który przez wielu znawców został uznany za najlepszy zespół więzienny w Polsce. W skład zespołu wchodzą wie- loletni osadzeni recydywiści, którzy mają na swoim koncie wiele sce- nicznych występów oraz nagraną płytę11. Bardzo często za murami zakładów grają zespoły reprezentujące różne style muzyczne. Przykła- dami mogą być koncert muzyki poważnej w ramach projektu Musethi- ca, którzy odbył się w dniu 27 sierpnia 2015 r. w Areszcie Śledczym w Krakowie Podgórzu12, występ zespołu blues-rockowego Stara Szkoła na dziedzińcu ówczesnego Aresztu Śledczego w Inowrocławiu 16 paź- dziernika 2011 r.13 czy chrześcijańskiego zespołu Missio Musica w gdańskim Areszcie Śledczym w dniu 21 października 2011 r.14 Częstym przykładem resocjalizacji przez sztukę są wystawy prac malarskich lub graficznych wykonanych przez osoby przebywające w zakładach zamkniętych, które swoją twórczość wyrażają poprzez tworzenie rysunków, obrazów czy grafik. Przykładami tego typu przed- sięwzięć mogą być wystawy „Stuk-puk otwórz drzwi czyli otwarci

10 Bratnicka 10, http://bartnicka10.w.interiowo.pl/klub.htm [9.12.2015]. 11 K. Przewrocka, Muzyka zza krat podbija Polskę. Święty, Ryjek, Kiler, Dziki i Żyleta, czyli więzienny zespół Paragraf 64, http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,138262,1791 1680,Muzyka_zza_krat_podbija_Polske__Swiety__Ryjek__Kiler_.html [6.09.2020]. 12 Musethica – koncert w Areszcie Śledczym w Krakowie Podgórzu, https://www.sw. gov.pl/aktualnosc/Musethica-w-krakowskim-areszcie [6.09.2020]. 13 Koncert w Areszcie Śledczym w Inowrocławiu, http://www.sw.gov.pl/pl/okregowy- inspektorat-sluzby-wieziennej-bydgoszcz/zaklad-karny-inowroclaw/newsArchived,58 45,koncert-w-areszcie-sledczym-w.html [9.12.2015]. 14 Koncert zespołu Missio Musica, http://www.sw.gov.pl/pl/okregowy-inspektorat- sluzby-wieziennej-gdansk/areszt-sledczy-gdansk/news,6104,koncert-zespolu-missio- musica.html [9.12.2015].

269

w zamknięciu” więźniów z wołowskiego zakładu karnego15 lub „Obiekty sakralne Podlasia” przebywających w Zakładzie Karnym w Białymsto- ku16, których dzieła wystawione publicznie cieszyły się sporym zainte- resowaniem społeczeństwa. Przykładem współpracy z placówkami kulturalnymi może być fakt, iż od 1999 r. Muzeum Narodowe w Gdań- sku ściśle współpracuje z tamtejszym Zakładem Karnym prowadząc prelekcje i wykłady dla więźniów17. Obok zajęć kulturalno-oświatowych bardzo istotny jest rozwój sportowy. Sport to aktywność, która bardzo silnie oddziałuje na oso- bowość człowieka. Według definicji Jerzego Nowocienia „Sport jest procesem obejmującym organizowanie aktywności fizycznej człowieka, zarówno spontanicznej, jak też zinstytucjonalizowanej, indywidualnej i zespołowej, której celem jest zaspokojenie fizjologicznej potrzeby ruchu, zabawy, a także sprawdzania się, poznania możliwości własnego organizmu, porównanie osiągnięć własnych z innymi przy zachowaniu określonych norm i przepisów ustanowionych na potrzeby współza- wodnictwa w sportowych zmaganiach, dążenia do sukcesu sportowego, finansowego, patriotycznego. Służy doskonaleniu własnych cech fizycznych i umysłowych, zachowania zdrowia oraz rozwoju cech osobowości takich jak wytrwałość, silna wola, zdecydowanie, poczucie solidarności i koleżeństwo”18. Sport obok tego, że wzmaga potencjał rozwojowy człowieka określa również zasady wzajemnego szacunku poprzez zasady fair play, a także pomaga rozładować nadmiar emocji i stresu19 dlatego tak istotne jest wykorzystanie tych zalet w rywalizacji sporto- wej wśród pozbawionych wolności. Sposobem realizacji tych zadań jest tworzenie klubów olimpijczyka działających przy aresztach śledczych i zakładach karnych. Jednym z prężniej i najdłużej działających jest

15 Wystawa prac graficznych więźniów w Wołowskim Ośrodku Kultury, https://www. sw.gov.pl/aktualnosc/Wystawa-prac-graficznych-wiezniow-w-Wolowskim-Osrodku- Kultury [6.09.2020]. 16 Wystawa twórczości skazanych z białostockiego zakładu karnego, https://www. sw.gov.pl/aktualnosc/Wystawa-tworczosci-skazanych-z-bialostockiego-zakladu-karnego [6.09.2020]. 17 Resocjalizacja przez sztukę, http://mng.gda.pl/warsztaty-program-zamkniety-resocjalizacja-przez-sztuke/ [9.12.2015]. 18 J. Nowocień, Społeczno-edukacyjne oblicza olimpizmu. Ruch olimpijski i niepełno- sprawni sportowcy, tom 1, Warszawa 2006, s. 920-921. 19 L. Pawelec, Wychowanie przez sport w edukacji wczesnoszkolnej elementem logistycznie zaplanowanego procesu wychowawczego, „Logistyka” 2014, nr 6, s. 14558.

270

Klub Olimpijczyka „Paragraf” przy inowrocławskim zakładzie karnym. Od ponad 20 lat członkowie klubu mają okazję spotkań z gwiazdami sportu. Za murami inowrocławskiej jednostki gościło wieli mistrzów olimpijskich, mistrzów świata oraz przedstawicieli świata sportu. Członkowie klubu uczestniczą w imprezach sportowych takich jak Bieg Olimpijski w Racocie, Miting „Pedros Cup” w Bydgoszczy czy w Pikniku Olimpijskim w Warszawie. Dzięki dobrym relacjom z po- szczególnymi związkami sportowymi oraz klubami sportowymi skazani od lat kibicują w meczach polskich reprezentacji siatkarzy, siatkarek, piłkarzy nożnych, koszykarzy, koszykarek, tenisistów ziemnych, a także dopingują lokalne drużyny sportowe między innymi „Anwilu” Włocła- wek, „Delekty” Bydgoszcz czy „Lecha” Poznań20. Również podczas wielkich imprez sportowych w placówkach Służby Więziennej powstają strefy kibica. Tak było podczas odbywającego się w Polsce „Euro 2012”, a także podczas późniejszych wydarzeń piłkarskich jak Mundiale czy Mistrzostwa Europy. Wspólne kibicowanie we własnoręcznie stworzo- nej strefie kibica czy miniturnieje odwzorowujące prawdziwe zawody odbywały się w wielu zakładach21. Jednak nie tylko spotkania z przedstawicielami świata sportu czy wspólne kibicowanie wykorzystywane jest w resocjalizacji. Najistotniejsza jest wzajemna rywalizacja. Odbywa się ona w wielu konkurencjach począwszy od najpopularniejszych sportów drużynowych takich jak piłka nożna, siatkówka czy koszyków- ka kończąc na sportach mniej popularnych czego przykładem mogą być okręgowe mistrzostwa skazanych na ergometrach, które odbywają się w Inowrocławiu podczas, których skazani pokonują dystans 750 metrów wspólnie rywalizując pod okiem gości, którymi są wioślarscy i kajakarscy mistrzowie świata22, a także okręgowe mistrzostwa skazanych w badmintonie, które odbywają się w Koronowie23.

20 Inowrocławski Klub Olimpijczyka „Paragraf” współorganizatorem Sejmiku Klubów Olimpijczyka, http://www.sw.gov.pl/pl/aktualnosci/news,1115,inowroclawski-klub.html [8.01.2016]. 21 Więzienna strefa kibica, https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/zaklad-karny-w-warszawie-bialolece-strefa-kibica-w-zakladzie-karnym-w-warszawie-bialolece [8.09.2020]. 22 Skazani pływali na ergometrach, http://inianie.pl/skazani-plywali-na-ergometrach/ [8.07.2020]. 23 1 Okręgowe Zawody Skazanych w Badmintonie, http://www.sw.gov.pl/pl/okregowy- inspektorat-sluzby-wieziennej-bydgoszcz/zaklad-karny-koronowo/news,6135,i-okregowe-zawody-skazanych-w.html [8.01.2016].

271

Resocjalizacja przez terapię Ostatnim omówionym przez autora, ale równie istotnym sposobem oddziaływania resocjalizacyjnego na osadzonych jest prowadzenie wszelkiego rodzaju terapii. Niejednokrotnie do więzień trafiają osoby z różnego rodzaju zaburzeniami, które mogą odbywać karę. Specjalnie dla takich osób tworzone są oddziały terapeutyczne. Zaburzenia i problemy osadzonych mogą być bardzo różne poczynając od problemów alkoholowych przez problemy z przemocą wobec członków własnej rodziny, kończąc na przemocy seksualnej wobec nieletnich. Zjawiska patologii społecznych mające miejsce na wolności występują również w placówkach zamkniętych jednak są one wielokrotnie spotęgowane poprzez dodatkowy fakt odbywania kary, która wynika często właśnie z tych dysfunkcji społeczno-psychicznych. Z tego powodu tworzone są oddziały terapeutyczne, które mają za zadanie kompleksowo rehabili- tować fizycznie, psychicznie i społecznie zakwalifikowanych skazanych, którzy mają jednostkowo układane programy leczenia i przeprowadzania terapii grupowych bądź indywidualnych24. Nie wszystkie jednak programy odbywają się jedynie na oddziałach terapeutycznych. Jeśli skazany został określony przez psychologa jako zdolny do odbywania kary terapeutycznej poza oddziałem terapeutycznych wówczas nie zostaje on przeniesiony do specjalnego oddziału25. Najbardziej znaczącą grupą osób, które kwalifikują się do leczenia terapeutycznego są osoby z problemem alkoholowym czyli uzależ- nieni od alkoholu. Do tej grupy zalicza się również osadzonych pijących w sposób ryzykowny, popełniających przestępstwa pod wpływem alkoholu czy nadużywających przemocy w związku ze spożyciem alkoholu. Wśród osób trafiających do aresztów śledczych bądź zakładów karnych po raz pierwszy blisko 30% ma problem z alkoholem. Wśród recydywi- stów odsetek ten jest jeszcze większy. Niestety wpływa to na szybkość oraz ilość ponownych kar pozbawienia wolności. W 2014 r. w jednostkach penitencjarnych na terenie całego kraju istniały 33 oddziały tera-

24 W. Kosterkiewicz, K. Kościelski, Prowadzenie oddziaływań terapeutycznych w stosunku do więźniów młodocianych (na przykładzie jednostek penitencjarnych okręgu poznańskiego), „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogiki i Administracji w Pozna- niu” 2006, nr 2, s. 213. 25 J. Czołgoszewski, Oddziaływania terapeutyczne wobec skazanych odbywających karę pozbawienia wolności, [w:] J. Szymko (red.), Opętanie–Trans–Psychoza. Implika- cje w pracy penitencjarnej i duszpasterskiej, Olsztyn – Iława 2012, s. 8.

272

peutyczne w tym 3 dla kobiet, których pojemność wynosiła 1187 miejsc. W oddziałach tych pracuje wykwalifikowana kadra psycholo- gów, terapeutów, wychowawców oraz przedstawicieli fundacji ze- wnętrznych, a terapia w znacznej mierze przypomina programy wolno- ściowe. Zwykle terapia trwa ok. 3 miesiące, a następnie przenoszona jest na poziom grup wsparcia26. W 2019 r. w terapiach uczestniczyło 4914 skazanych27. W jednostkach Służby Więziennej działa również blisko 250 klubów anonimowych alkoholików, które zrzeszają wielu osadzonych, którzy po skorzystaniu z terapii zostali „trzeźwymi alkoho- likami”. Działania terapeutyczne są prowadzone również wobec osób skazanych z artykułu 178 a Kodeksu Karnego czyli za prowadzenie pojazdów pod wpływem alkoholu. W 2014 r. zrealizowano 478 pro- gramów, których zakres obejmował między innymi zagadnienia doty- czące wpływu alkoholu na prowadzenie pojazdów mechanicznych28. W myśl przepisów i regulaminów wewnętrznych każdemu z osadzonych mającemu problemy z alkoholem przysługuje możliwość rozmowy z psychologiem na własne żądanie co ma prowadzić do zacieśnienia współpracy i zwiększenia szans wyjścia z nałogu. W polskim systemie penitencjarnym istnieją również 22 oddzia- ły terapeutyczne dla osób z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo. Siedem z tych placówek zajmuje się prowadzeniem specjalistycznych oddziaływań terapeutycznych dla sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, u których stwierdzono zaburzenia preferencji seksualnych. Znajdują się one w zakładach karnych w Sztumie, Łodzi (ZK nr 2), Rawiczu, Rze- szowie, Goleniowie, Oleśnicy oraz w Areszcie Śledczym w Starogardzie Gdańskim29. Są to miejsca szczególne, w których leczeni są skazani za przestępstwa seksualne. Zdarzają się tam przypadki pedofilów, ekshi- bicjonistów, nekrofilów, gwałcicieli, sadystów czy osób, u których stwierdzono triolizm czyli zamiłowanie do gwałtów zbiorowych30. Ce-

26 Oddziaływania wobec więźniów, https://sw.gov.pl/aktualnosc/Oddzialywania-wobec-wiezniow-z-problemem-alkoholowym [8.09.2020]. 27 Ministerstwo Sprawiedliwości, Centralny Zarząd Służby Więziennej, op. cit., s. 32. 28 Oddziaływania…, op. cit. [8.09.2020]. 29 Praca ze sprawcami przestępstw seksualnych, https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/ Praca-ze-sprawcami-przestepstw-seksualnych [8.09.2020]. 30 E. Szlęzak-Kawa, Jak pracować z więźniem sprawcą przestępstw seksualnych. Dwa lata terapii, „Forum Penitencjarne” 2015, nr 6, s. 18.

273

lami terapii są przede wszystkim nauczenie skazanych takiego kontrolowania swoich zachowań seksualnych, by pozwoliły one uzyskać zaspokojenie w sposób nie naruszających norm prawnych. Dzięki temu powinno zostać obniżone ryzyko popełnienia kolejnych przestępstw, a sprawca powinien starać się realizować model tak zwanego dobrego życia, czyli poprawić ogólną jakość życia poprzez realizacje celów cząstkowych. Do najważniejszych celów takich programów należą naj- częściej akceptacja odpowiedzialności za swoje zachowanie, umiejęt- ność empatii, zrozumienia i przeżywania emocji jakie doświadczyła ofiara, zapoznanie się z identyfikacją i znajomością indywidualnego cyklu przestępczego oraz czynników ryzyka, redukcja zniekształceń poznawczych oraz zmiana stylu życia i nauka prozdrowotnych umie- jętności życiowych31. Niestety w wielu przypadkach taka pomoc okazu- je się nieskuteczna dlatego na wniosek terapeutów dyrektor jednostki może wystąpić 8 miesięcy przed zakończeniem odbywania kary do sądu z wnioskiem w trybie ustawy o tak zwanych bestiach czyli ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób. Po wydaniu opinii biegłych psychiatrów i sek- suologa sąd może podjęć decyzję o skierowaniu wskazanej osoby do Krajowego Ośrodka Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym lub orzec zastosowanie nadzoru prewencyjnego sprawowanego przez poli- cję32. Kolejnym z ważnych aspektów objętym programami napraw- czymi i resocjalizacyjnymi jest terapia sprawców przemocy w rodzinie. Mimo, że w Kodeksie Karnym Wykonawczym nie są określone specjalne środki oddziaływania na osoby popełniające przestępstwa tego typu Służba Więzienna postanowiła wykonując zadania wynikające z innych ustaw dotyczących polityki społecznej państwa oraz szeregu progra- mów krajowych takich jak „Krajowy Program Przeciwdziałania Prze- mocy w Rodzinie” wprowadzić specjalne terapie, które obejmują skazanych oraz ich rodziny. Spowodowane jest to też faktem, że każdego roku przez wszystkie jednostki Służby Więziennej przechodzi ponad 10

31 P. Marcinek, A. Peda, Terapia sprawców przestępstw seksualnych w warunkach izolacji więziennej, „Seksuologia Polska” 2009, nr 7(2), s. 61. 32 Praca ze sprawcami przestępstw seksualnych, https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/ Praca-ze-sprawcami-przestepstw-seksualnych [8.09.2020].

274

tysięcy osób oskarżonych o przemoc w rodzinie czyli blisko 10% wszystkich osadzonych33. Programy działania skoncentrowane są wobec kilku propozycji i tak w wielu jednostkach prowadzi się oddziały- wania według modelu z „Duluth”, który składa się z 2 sesji indywidualnych oraz 24 grupowych przeznaczonych dla sprawców przemocy. Służba Więzienna wprowadziła również opracowany specjalnie na potrzeby więziennictwa program „Stop przemocy – druga szansa”, któ- ry zakłada spotkania grupowe w ciągu 3 miesięcy trwania, które maja nauczyć rozwiązywania problemów oraz komunikacji interpersonalnej pomijającej agresję. Programami tymi obejmuje się ok 4500 skazanych rocznie. Skazani sprawcy przemocy domowej są również łatwo dostęp- ną grupą osób dla których mogą być przeznaczone również programy podmiotów pozawięziennych mających na celu korygować złe zachowania. Służba Więzienna często korzysta również z doświadczeń spe- cjalistów zewnętrznych34.

Podsumowanie Jak można wywnioskować na podstawie przedstawionych przy- kładów spektrum rodzajów i wariantów oddziaływania resocjalizacyjnego wykorzystywanego przez Służbę Więzienną jest bardzo duże. W pracy nie zostały wymienione wszystkie możliwości resocjalizacji ponieważ zdarzają się również autorskie programy i sposoby realizowane w indywidualnych przypadkach lub na terenie wyłącznie poje- dynczych jednostek.

Bibliografia 1 Okręgowe Zawody Skazanych w Badmintonie, http://www.sw.gov.pl/pl/ okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-bydgoszcz/zaklad-karny-koronowo/news,6135,i-okregowe-zawody-skazanych-w.html/. Bratnicka 10, http://bartnicka10.w.interiowo.pl/klub.htm/. Czołgoszewski J., Oddziaływania terapeutyczne wobec skazanych odbywają- cych karę pozbawienia wolności, [w:] J. Szymko (red.), Opętanie–Trans– Psychoza. Implikacje w pracy penitencjarnej i duszpasterskiej, Olsztyn – Iława 2012.

33 A. Jaworska, Terapia alternatywna w resocjalizacji penitencjarnej: humanistyczno- egzystencjonalne wspomaganie podmiotowych przemian skazanych, „Przegląd Wię- ziennictwa Polskiego” 2010, nr 67-68, s. 286. 34 Program przeciwdziałania przemocy w rodzinie, https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/ areszt-sledczy-w-sosnowcu-program-dla-sprawcow-przemocy-w-rodzinie [8.09.2020].

275

Edukacja Skazanych, https://www.sw.gov.pl/dzial/edukacja-skazanych/. Fundusz Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy, „Biuletyn Informacji Publicznej”, http://www.bip.sw. gov.pl/Strony/FunduszeAktyw/. Inowrocławski Klub Olimpijczyka „Paragraf” współorganizatorem Sejmiku Klubów Olimpijczyka, http://www.sw.gov.pl/pl/aktualnosci/news,11159, inowroclawski-klub.html/. Jaworska A., Terapia alternatywna w resocjalizacji penitencjarnej: humanistyczno-egzystencjonalne wspomaganie podmiotowych przemian skazanych, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2010, nr 67-68, Warszawa. Jędrzejko M., Resocjalizacja przez edukację (wiedzę), „Biuletyn Informacyjny Problemy Narkomanii” 2007, nr 2. Karaszewska H., Personel więzienny jako realizator idei resocjalizacji, [w:] W. Ambroziak, P. Stępniak (red.), Służba Więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, Poznań – Warszawa – Kalisz 2004. Koncert w Areszcie Śledczym w Inowrocławiu, http://www.sw.gov.pl/pl/ okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-bydgoszcz/zaklad-karny-inowroclaw/newsArchived,5845,koncert-w-areszcie-sledczym-w.html/. Koncert zespołu Missio Musica, http://www.sw.gov.pl/pl/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-gdansk/areszt-sledczy-gdansk/news,6104,koncert- zespolu-missio-musica.html/. Konstytucja RP z dn. 2 kwietnia 1997r, Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483 , art. 70. Kosterkiewicz W., Kościelski K., Prowadzenie oddziaływań terapeutycznych w stosunku do więźniów młodocianych (na przykładzie jednostek penitencjarnych okręgu poznańskiego), „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pe- dagogiki i Administracji w Poznaniu” 2006, nr 2. Marcinek P., Peda A., Terapia sprawców przestępstw seksualnych w warunkach izolacji więziennej, „Seksuologia Polska” 2009, nr 7(2). Miesięczna informacja statystyczna lipiec 2020, https://www.sw.gov.pl/strona/statystyka--miesieczna/. Ministerstwo Sprawiedliwości, Centralny Zarząd Służby Więziennej, Roczna Informacja Statystyczna za rok 2019, Warszawa 2019. Musethica – koncert w Areszcie Śledczym w Krakowie Podgórzu, https:// www.sw.gov.pl/aktualnosc/Musethica-w-krakowskim-areszcie/. Nowocień J., Społeczno-edukacyjne oblicza olimpizmu. Ruch olimpijski i nie- pełnosprawni sportowcy, tom 1, Warszawa 2006. Oddziaływania wobec więźniów, https://sw.gov.pl/aktualnosc/Oddzialywa- nia-wobec-wiezniow-z-problemem-alkoholowym/. Pawelec L., Wychowanie przez sport w edukacji wczesnoszkolnej elementem logistycznie zaplanowanego procesu wychowawczego, „Logistyka” 2014, nr 6, s. 14557-14561. Poklek R., Służba Więzienna w systemie bezpieczeństwa państwa, „Securito- logia” 2013, nr 1(17). Praca ze sprawcami przestępstw seksualnych, https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/Praca-ze-sprawcami-przestepstw-seksualnych/. Program „Praca dla więźniów, https://www.sw.gov.pl/strona/ministerialny- program-pracy-wiezniow/.

276

Program przeciwdziałania przemocy w rodzinie, https://www.sw.gov.pl/ aktualnosc/areszt-sledczy-w-sosnowcu-program-dla-sprawcow-przemocy- w-rodzinie/. Przewrocka K., Muzyka zza krat podbija Polskę. Święty, Ryjek, Kiler, Dziki i Żyleta, czyli więzienny zespół Paragraf 64, http://weekend.gazeta. pl/weekend/1,138262,17911680,Muzyka_zza_krat_podbija_Polske__Swie ty__Ryjek__Kiler_.html/. Resocjalizacja przez sztukę, http://mng.gda.pl/warsztaty-program-zamkniety- resocjalizacja-przez-sztuke/. Skazani pływali na ergometrach, http://inianie.pl/skazani-plywali-na-ergometrach/. Szlęzak-Kawa E., Jak pracować z więźniem sprawcą przestępstw seksualnych. Dwa lata terapii, „Forum Penitencjarne” 2015, nr 6. Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zatrudnianiu osób pozbawionych wolności, Dz.U. 1997 nr 123 poz. 777, art. 6a. Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010r. o Służbie Więziennej, Dz.U. 2010 nr 79 poz. 523. Więzienna strefa kibica, https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/zaklad-karny-w- warszawie-bialolece-strefa-kibica-w-zakladzie-karnym-w-warszawie-bialolece/. Wystawa prac graficznych więźniów w Wołowskim Ośrodku Kultury, https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/Wystawa-prac-graficznych-wiezniow- w-Wolowskim-Osrodku-Kultury/. Wystawa twórczości skazanych z białostockiego zakładu karnego, https:// www.sw.gov.pl/aktualnosc/Wystawa-tworczosci-skazanych-z-bialostockiego-zakladu-karnego/.

277

НАУКОВЕ ВИДАННЯ

МІЖНАРОДНА СПІЛЬНОТА В УМОВАХ ЗМІН: БАГАТОВИМІРНИЙ ПІДХІД

ТОМ 4

За редакцією: О. Кордонської, Р. Кордонського

Рецензенти: Сергій Терепищий – доктор філософських наук, професор, Національний педагогічний університет ім. М.П. Драгоманова, Україна. Вальдемар Томашевський – доктор політичних наук, професор, Вармінсько-Мазурський університет в м. Ольштин, Польща.

Проект обкладинки: доц. Ростислав Романюк

Міжнародна колективна монографія видана у співпраці Інституту по- літичних наук Вармінсько-Мазурського університету в місті Ольштин та Факультету міжнародних відносин Львівського національного університету імені Івана Франка.

Міжнародна спільнота в умовах змін: багатовимірний підхід: ко- лективна монографія: том 4 / за ред. О. Кордонської, Р. Кордонського. – Ольштин, Львів: Інститут політичних наук Вармінсько-Мазурського університету в м. Ольштин (Польща), 2020. – 278 с.

ІSBN 978-83-66259-15-7

e-mail: [email protected]

Формат 60Х84/16. Папір офс. Гарнітура Georgia Ум. др. арк. 15,31 Тираж 50 прим.