Park Narodowy a Gospodarka Lokalna Model Relacji Ekonomicznych Na Przyk³adzie Babiogórskiego Parku Narodowego Park Narodowy a Gospodarka Lokalna

Miros³aw Mika Robert Pawlusiñski Bernadetta Zawiliñska

Park narodowy a gospodarka lokalna Model relacji ekonomicznych na przyk³adzie Babiogórskiego Parku Narodowego Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

National Park and the Local Economy. The Economic Relation Model: a Case Study of Babia Góra National Park

Mirosław Mika Robert Pawlusiński Bernadetta Zawilińska

Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

Kraków 2015 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/D/HS4/05993.

Recenzent: prof. dr hab. Danuta Ptaszycka-Jackowska

Korekta językowa: Anna Mika Tłumaczenie na język angielski: Paweł Paszkowski Opracowanie map: Piotr Serafin, Bernadetta Zawilińska

Komputerowy skład tekstu i przygotowanie do druku: Alicja Marciniak-Nowak – Pracownia Wydawnicza IGiGPUJ

Fotografia na okładce: Bernadetta Zawilińska

Wydanie I, Kraków 2015

ISBN 978-83-64089-20-6

Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska tel. +48 12 664 52 50, fax. +48 12 664 53 85 www.geo.uj.edu.pl

Druk: Poligrafia Salezjańska ul. Bałuckiego 8, 30-306 Kraków, Polska tel. +48 12 266 40 00 http://poligrafia.salezjanie.net Spis treści

Wstęp...... 9 1. Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych ...... 15 1.1. Społeczne funkcje parków narodowych w kontekście nowego paradygmatu funkcjonowania obszarów chronionych ...... 15 1.2. Ekonomiczna rola parków narodowych w świetle stanu badań...... 22 2. Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce . . . 30 2.1. Sieć parków narodowych w Polsce ...... 30 2.2. Prawne warunki działalności parków narodowych...... 36 2.3. Organizacja i finansowanie parków narodowych...... 41 3. Założenia i koncepcja badań relacji ekonomicznych parku narodowego w gospodarce lokalnej...... 47 3.1. Wprowadzenie...... 47 3.2. Założenia teoretyczno-metodologiczne...... 50 3.3. Konceptualizacja ekonomicznej funkcji parku narodowego ...... 52 3.4. Lokalny system ekonomiczny parku narodowego...... 53 3.5. Uwagi metodyczne i praktyczne ...... 55 4. Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki...... 58 4.1. Wprowadzenie ...... 58 4.2. Obszar i zasoby Babiogórskiego Parku Narodowego jako przedmiot zarządzania ...... 60 4.3. Budżet Parku ...... 68 4.3.1. Uwagi metodyczne ...... 68 4.3.2. Wielkość i struktura budżetu ...... 72 4.4. Lokalne i pozalokalne powiązania finansowe Parku ...... 80 4.4.1. Cel i zakres badań ...... 80 4.4.2. Podmioty związane relacjami finansowymi z Parkiem ...... 82 4.4.3. Obszary generujące wpływy budżetowe ...... 88 4.4.4. Absorpcja wydatków budżetowych według obszarów oddziaływania ...... 91 4.4.5. Salda przepływów finansowych ...... 95 4.5. Główne sfery gospodarczego oddziaływania Parku w układzie lokalnym...... 97 4.5.1. Charakterystyka otoczenia społeczno-gospodarczego Parku ...... 97 4.5.2. Efekty zaopatrzeniowe...... 101 4.5.3. Efekty zatrudnieniowe ...... 104 4.5.4. Efekty fiskalne...... 107 4.5.5. Efekty produktowe...... 109 5. Przestrzeń chroniona Babiogórskiego Parku Narodowego jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym ...... 118 5.1. Zasoby parku narodowego a wartości społeczne ...... 118 5.2. Ekonomiczna rola turystyki przyjazdowej...... 120 5.2.1. Założenia i koncepcja badań ...... 120 5.2.2. Cele i metodyka badań ...... 121 5.2.3. Ruch turystyczny w Babiogórskim Parku Narodowym ...... 123 5.2.4. Wartości Parku a motywacja turystyczna...... 125 5.2.5. Wielkość, struktura i rozkład przestrzenny wydatków turystycznych . . . .134 5.2.6. Turystyka związana z Babiogórskim Parkiem Narodowym a dochody z turystyki ogółem ...... 149 5.3. Wartość symboliczna Parku jako czynnik jakościowy w rozwoju społeczno-gospodarczym ...... 152 6. Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej...... 158 6.1. Znaczenie Parku w opinii kontrahentów ...... 159 6.1.1. Metodyka, cel badań i charakterystyka badanej próby...... 159 6.1.2. Cechy i zakres współpracy ...... 160 6.1.3. Ekonomiczna rola Parku w opinii przedsiębiorców ...... 161 6.1.4. Determinanty współpracy...... 164 6.2. Babiogórski Park Narodowy a funkcjonowanie bazy noclegowej...... 170 6.2.1. Stan rozwoju lokalnej bazy noclegowej ...... 170 6.2.2. Metodyka, cel badań i charakterystyka badanej próby...... 172 6.2.3. Zatrudnienie w obiektach noclegowych...... 173 6.2.4. Wykorzystanie bazy noclegowej ...... 174 6.2.5. Znaczenie Parku w opinii gestorów bazy noclegowej...... 176 6.2.6. Determinanty działalności obiektów noclegowych ...... 176 6.3. Babiogórski Park Narodowy a władze lokalne ...... 181 6.3.1. Park w opinii władz lokalnych ...... 182 6.3.2. Park w zapisach strategii rozwoju gmin ...... 186 6.4. Babiogórski Park Narodowy w opinii mieszkańców...... 187 6.4.1. Cel badań, metodyka i charakterystyka respondentów...... 187 6.4.2. Park i jego znaczenie dla życia mieszkańców...... 190 6.4.3. Park a rozwój turystyki ...... 194 7. Synteza zagadnień oraz wnioski ...... 198 7.1. Uwagi metodyczne ...... 199 7.2. Wnioski z badań i rekomendacje ...... 200 Bibliografia ...... 207 Summary...... 223 Spis tabel...... 237 Spis rycin...... 246 Spis fotografii ...... 249 Załącznik – Pytania kwestionariuszy wywiadów...... 251 Table of Contents

Introduction ...... 9 1. Economic significance of national parks in the local economy in the context of the evolving functional model of protected areas ...... 15 1.1. Social functions of national parks in the context of the new paradigm of protected areas’ operation ...... 15 1.2. Economic role of national parks according to the existing studies ...... 22 2. Legal and organisational conditions of the operation of national parks in Poland . . . 30 2.1. National parks in Poland ...... 30 2.2. Legal regulations governing the operation of national parks...... 36 2.3. Organisation and funding of national parks...... 41 3. Basic assumptions and research model for studying economic relations of the national park in the local economy...... 47 3.1. Introduction...... 47 3.2. Theoretical and methodological assumptions...... 50 3.3. Conceptual definition of the national park’s economic function ...... 52 3.4. The ationaln park’s local economic system ...... 53 3.5. Methodological and practical remarks...... 55 4. Babia Góra National Park as a player in the local economy...... 58 4.1. Introduction...... 58 4.2. The reaa and resources of the Park as an object of management...... 60 4.3. Budget of the Park...... 68 4.3.1. Methodological remarks ...... 68 4.3.2. Size and structure of the budget ...... 72 4.4. Financial links of the Park on the local scale and beyond...... 80 4.4.1. Purpose and scope of the research...... 80 4.4.2. Entities having financial links with the Park...... 82 4.4.3. Areas generating budget revenue...... 88 4.4.4. Absorption of budget expenditure by areas of impact...... 91 4.4.5. Balances of cash flows...... 95 4.5. Main areas of the Park’s economic impact in the local system...... 97 4.5.1. Social and economic environment of the Park...... 97 4.5.2. The arkP as a customer...... 101 4.5.3. The arkP as an employer ...... 104 4.5.4. The arkP as a taxpayer...... 107 4.5.5. The arkP as a product supplier...... 109 5. Protected space of Babia Góra National Park as an economic factor in local development...... 118 5.1. The ationaln park’s resources and social values ...... 118 5.2. The economic role of inbound tourism...... 120 5.2.1. Basic assumptions and research model ...... 120 5.2.2. Research objectives and methodology ...... 121 5.2.3. Visitors in Babia Góra National Park ...... 123 5.2.4. Value of the Park and tourists’ motivation...... 125 5.2.5. Amounts, structure and spatial distribution of visitors’ spending ...... 134 5.2.6. Tourism related to Babia Góra National Park and total revenue from tourism...... 149 5.3. Symbolic value of the Park as the qualitative factor in socio-economic development ...... 152 6. Assessment of the role of Babia Góra National Park in the local economy...... 158 6.1. Importance of the Park as perceived by its business counterparties...... 159 6.1.1. Research methodology and objective and the sample characteristics. . . . . 159 6.1.2. Characteristics and scope of the cooperation...... 160 6.1.3. Economic role of the Park as perceived by the local business...... 161 6.1.4. Determinants of the cooperation...... 164 6.2. Babia Góra National Park and the local accommodation business...... 170 6.2.1. Local accommodation facilities ...... 170 6.2.2. Methodology, objectives and the sample characteristics...... 172 6.2.3. Employment at the accommodation facilities ...... 173 6.2.4. Occupation rates of the accommodation facilities...... 174 6.2.5. Importance of the Park as perceived by the accommodation providers. . . 176 6.2.6. Determinants of the accommodation business ...... 176 6.3. Babia Góra National Park and the local authorities...... 181 6.3.1. The arkP as perceived by the local authorities...... 182 6.3.2. The ark’sP role in the communes’ development strategies ...... 186 6.4. Babia Góra National Park as perceived by the local residents...... 187 6.4.1. Research objective, methodology and the characteristics of the respondents...... 187 6.4.2. The arkP and its importance for the local residents’ lives...... 190 6.4.3. The arkP and the development of tourism...... 194 7. Summary of the issues. Conclusions ...... 198 7.1. Methodological remarks...... 199 7.2. Conclusions from the research. Recommendations...... 200 References...... 207 Summary...... 223 List of tables ...... 237 List of figures...... 246 List of photographs ...... 249 Appendix – Questionnaires for the interviews...... 251 Wstęp

Wstęp

Problematyka badawcza

Przedmiotem rozważań niniejszej monografii jest ekonomiczne oddziaływanie Babio- górskiego Parku Narodowego1 (BgPN) na gospodarkę gmin, które są administracyjnie z nim związane. Zagadnienie to omówiono z uwzględnieniem możliwie szerokiego kontekstu uwarunkowań wewnętrznych (lokalnych) i zewnętrznych. Problematyka ta została podjęta nieprzypadkowo. W ogólnoświatowej dyskusji na temat funkcjonowania przyrodniczych obszarów chronionych coraz większą wagę przywiązuje się bowiem do za- gadnień społeczno-ekonomicznych. Parki narodowe postrzega się obecnie jako obszary wielofunkcyjne, pełniące istotne role (funkcje) nie tylko z punktu widzenia zachowania naturalnych systemów przyrodniczych, ale także ze względu na możliwość wspomagania procesów społecznych i gospodarczych w skali lokalnej bądź regionalnej. Podejmując się naukowego opracowania problematyki ekonomicznej roli parku narodowego w warunkach polskich, kierowano się także innymi przesłankami. W społecznym odbiorze utrwalił się w naszym kraju obraz parków narodowych jako ostoi naturalnych wartości przyrodniczych, dla których człowiek i jego działalność stanowią zagrożenie. W niewielkim stopniu, jak dotąd, dostrzegano ekonomiczne czy szerzej gospodarcze znaczenie tych obszarów. Z tym faktem wiąże się także istniejący niedobór publikacji naukowych w polskiej literaturze, które w sposób szczegółowy lub syntetyczny omawiałyby różne aspekty oddziaływania i relacji ekonomicznych parków z gospodarkami gmin, po- wiatów czy województw. Wysoki rygor ochronny parków narodowych oraz brak pogłębionej wiedzy na temat sposobu, wielkości oraz zakresu ich wpływu na gospodarkę lokalną powodował, że spo- łeczności lokalne w Polsce odbierały obecność i funkcjonowanie parków narodowych najczęściej w kategoriach ograniczeń swobody gospodarowania i dostępu do zasobów przyrodniczych objętych ochroną. Wskazanie możliwości i zrozumienie mechanizmów wspomagania rozwoju lokalnego przez parki wnosi więc argumenty w dyskusji wokół rozwiązywania istniejących bądź potencjalnych sytuacji konfliktowych w ich działalności. Lata 2010–2012 przyniosły zmiany w formie prawnej parków narodowych w Polsce, a także w ich organizacji i zasadach finansowania. Nowe warunki prawne umożliwiają parkom prowadzenie samodzielnej gospodarki opartej w znacznym stopniu o reguły rynkowe. Pojawiły się tym samym możliwości kształtowania dynamicznych relacji ekonomicznych pomiędzy parkami a podmiotami działającymi na rynku. Obowiązujące regulacje prawne stworzyły więc dyrekcjom parków narodowych, władzom lokalnym i przedsiębiorcom pole do budowania trwałych i społecznie oczekiwanych powiązań par- ków z ich terytorialnym otoczeniem. Nowe wyzwania w zarządzaniu parkami narodowymi wynikają ponadto z powierzonych samorządom lokalnym szerokich kompetencji

1 Od 2012 r. pełna nazwa Parku wymieniona w ustawie o ochronie przyrody brzmi: „Babiogórski Park Narodowy z siedzibą w Z a w o i ”.

9 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego w sferze miejscowej polityki rozwoju. Istotną rolę odgrywają także stosowane w praktyce mechanizmy społecznej partycypacji w toku formułowania strategicznych celów rozwojowych na poziomie lokalnym. Paki narodowe, funkcjonując w nowej rzeczywistości prawnej i gospodarując własny- mi zasobami, stają się ważnymi „aktorami” lokalnego rozwoju, wobec których w niedalekiej przyszłości będą stawiane coraz to nowe wyzwania, niewynikające z ich podstawowej roli, jaką jest funkcja ochrony przyrody. Kwestia ta nabiera szczególnego znaczenia w warunkach polskich, ze względu na stosunkowo nieduże powierzchnie parków i lokalizacje większości z nich w regionach intensywnie użytkowanych przez człowieka. Propagowany obecnie przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody wielofunkcyjny model działania parków narodowych, z wyraźnym akcentem położonym na realizację ich szeroko rozumianych funkcji społecznych, w tym funkcji ekonomicznej, wymagać będzie od kadr zarządzających parkami w Polsce kompetencji menedżerskich. Wzrośnie więc rola informacji (wiedzy) jako czynnika efektywnego zarządzania parkami.

Cele pracy

Mając na uwadze przedstawione wyżej kwestie, można postawić tezę, że Babiogórski Park Narodowy w sposób bezpośredni i pośredni oddziałuje na gospodarkę terenów leżących w jego otoczeniu, a z zasobów, wartości oraz działalności tego Parku wynikają czynniki wspomagające rozwój społeczno-gospodarczy gmin terytorialnie z nim powiązanych. Za główny cel badań przyjęto więc określenie wpływu funkcjonowania Babiogórskiego Parku Narodowego na rozwój społeczno-gospodarczy gmin (miejscowości) położonych w jego otoczeniu (cel poznawczy), a także wskazanie możliwości wykorzystania wartości środowiska przyrodniczego oraz funkcji pełnionych przez Park dla aktywizacji gospodarczej i społecznej obszarów położonych w jego sąsiedztwie (cel aplikacyjny). Zmierzając do rozpoznania i oceny ekonomicznej roli Babiogórskiego Parku Narodo- wego, należało ponadto sformułować założenia metodologiczne takiej analizy (cel meto- dyczny). Odwołując się do koncepcji relacji, dookreślono pojęcie ekonomicznej funkcji parku narodowego jako podstawy teoretycznej dalszych rozważań, natomiast dla celów operacyjnych opracowano systemowy model jego relacji ekonomicznych (rozdział 3). Głównym celom pracy podporządkowano następujące cele szczegółowe: – rozpoznanie uwarunkowań zewnętrznych funkcjonowania parków narodowych w Polsce, odnoszących się do sfery regulacyjnej; – teoretyczne opracowanie relacji o charakterze ekonomicznym, jakie zachodzą lub mogą zachodzić pomiędzy parkiem narodowym a jego otoczeniem społeczno- -gospodarczym; – rozpoznanie wielkości i struktury budżetu BgPN; – identyfikacja lokalnych i pozalokalnych powiązań finansowych BgPN; – rozpoznanie wielkości bezpośrednich efektów ekonomicznych związanych z działal- nością BgPN; – określenie wielkości i struktury wydatków turystów odwiedzających BgPN oraz rozpoznanie zakresu powiązań ekonomicznych, które tworzą się w związku

10 Wstęp

z wydatkowaniem tych środków finansowych w najbliższym otoczeniu przestrzennym Parku; – rozpoznanie opinii miejscowych przedsiębiorców na temat roli BgPN w gospodarce lokalnej; – rozpoznanie opinii przedstawicieli władz gmin związanych administracyjnie z BgPN oraz mieszkańców na temat roli Parku w gospodarce lokalnej; – wskazanie możliwości zwiększania korzyści ekonomicznych związanych z funkcjonowaniem BgPN w lokalnej gospodarce.

Metodyka badań

Realizacja celu głównego badań oraz celów szczegółowych wymagała zastosowania róż- nych metod pozyskiwania i przetwarzania informacji. Z uwagi na wielowątkowość problematyki badawczej oraz wynikającą z tego faktu różnorodność i złożoność ujęć metodycznych, szczegółowe omówienie metodyki badań oraz charakterystyka materiałów źródłowych zostały zamieszczone w częściach (rozdziałach) poświęconych określonym zagadnieniom. Postępowanie badawcze składało się z trzech głównych części (etapów) (ryc. 1). W pierwszym etapie opracowano założenia i koncepcję badań oraz sformułowano ich cel główny oraz cele szczegółowe. Przeprowadzono ponadto kwerendę bibliograficzną oraz danych wtórnych, a także opublikowanych materiałów źródłowych. Rozpoznano dotychczasowy stan badań w odniesieniu do podjętej tematyki, zapoznano się z obowiązującymi aktami prawnymi, zapisami dokumentów planistycznych i treścią publikowanych rapor- tów. Pozyskano też ogólnodostępne dane statystyczne. Zebrane informacje umożliwiły opracowanie szczegółowej metodyki badań. Główny etap prac obejmował przeprowadzenie badań terenowych wraz z opracowaniem zebranych na ich podstawie wyników. Badania terenowe obejmowały w szczegól- ności: – inwentaryzację terenową zagospodarowania turystycznego, w tym także drugich do- mów; – sporządzenie bazy danych operacji finansowych BgPN; baza przygotowana została przez pracowników Parku, zgodnie z opracowanymi wytycznymi; – pozyskanie danych z BgPN i urzędów gmin, w tym zwłaszcza statystyk dotyczących wielkości środków przeznaczanych na wynagrodzenia dla pracowników (z uwzględ- nieniem miejsca ich zamieszkania), sprawozdań finansowych, szczegółowych spra- wozdań ze sprzedaży biletów wstępu do Parku, wysokości wpływów do budżetów gmin z tytułu podatków związanych z działalnością BgPN; – wywiady z pracownikami Parku i wójtami gmin; – badania ankietowe wśród turystów, kontrahentów BgPN, gestorów obiektów noclegowych i mieszkańców. Ostatni etap prac był związany z opracowaniem syntezy wyników badań oraz sformu- łowaniem wniosków i rekomendacji.

11 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Ryc. 1. Schemat postępowania badawczego Fig. 1. Diagram of the research procedure Źródło: opracowanie własne. Source: own work.

Zakres przestrzenny i czasowy badań

Jako obszar badań przyjęto tereny gmin związanych administracyjnie z leżącym w Beskidzie Żywieckim Babiogórskim Parkiem Narodowym: Jabłonka (wsie: Chyżne, Jabłonka, Lipnica Mała, Orawka, Podwilk, Zubrzyca Dolna, Zubrzyca Górna), Lipnica Wielka (wsie: Lipnica Wielka, Kiczory) oraz Zawoja (wsie: Zawoja, Skawica). Niemniej w uzasadnionych przypadkach prowadzone analizy wymagały szerszego bądź węższego ujęcia przestrzennego. Przykładowo w badaniach powiązań finansowych Parku, w celu ukazania udziału transakcji realizowanych na rynku lokalnym i stopnia zakorzenienia BgPN w gospodarce lokalnej, konieczne było przeprowadzenie analizy wszystkich operacji finansowych, niezależnie od siedziby kontrahenta. Z kolei w badaniach wśród mieszkańców zawężono obszar badań do miejscowości (wsi) położonych w bezpośrednim sąsiedztwie BgPN. Uznano bowiem, że wpływ Parku najsilniej odczuwają osoby mieszkające w jego najbliższym otoczeniu. Badania zostały przeprowadzone w latach 2012–2015. Analiza finansowych aspek- tów funkcjonowania Parku została dokonana na podstawie danych księgowych za lata

12 Wstęp

2010–2014. Inwentaryzację terenową zagospodarowania turystycznego przeprowadzono w 2012 r., dane te zostały następnie zweryfikowane i zaktualizowane w 2014 r. Badania ankietowe wśród turystów prowadzono w latach 2012 i 2013, natomiast wśród mieszkańców w 2013 r. Wywiady z gestorami obiektów noclegowych, kontrahentami Parku oraz wła- dzami gmin zrealizowano w latach 2013 i 2014, a pozyskane informacje zostały częścio- wo uaktualnione w 2015 r. W tymże roku przeprowadzono również pogłębione wywiady z wójtami gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja.

Ustalenia terminologiczne

W odniesieniu do zakresu przestrzennego badań konieczne wydaje się w tym miejscu wyja- śnienie pojęcia „gospodarka lokalna” ze względu na istniejące różne jego interpretacje w literaturze przedmiotu. W niniejszej pracy przyjęto podejście strukturalne, w którym gospodarka lokalna rozumiana jest jako zbiór powiązanych ze sobą podmiotów układu lokalnego (Brol, Sztando 2011). Zgodnie z definicją A. Zalewskiego (2000) gospodarkę lokalną stano- wią współzależne podmioty gospodarujące i działające na terenie gminy, z których każdy pełni określone funkcje i dąży do realizacji własnych celów. Wśród podmiotów tych wymienia się: jednostki gospodarcze, gospodarstwa domowe, instytucje i władze lokalne. Poszcze- gólne podmioty oddziałują na środowisko przyrodnicze, zagospodarowanie przestrzenne, warunki życia ludności oraz na lokalne rynki, a także, w sposób bezpośredni lub pośredni, wzajemnie na siebie. Powstają między nimi relacje przestrzenne oraz powiązania i współza- leżności wynikające z ich współpracy i kooperacji, wymiany dóbr i usług, świadczenia pracy itp. (Brol, Sztando 2011; Zalewski 1994). Związki te sprawiają, że gospodarka lokalna ma wszelkie cechy systemu i jest często określana jako „lokalny system społeczno-gospodarczy”. Ów system działa w otoczeniu innych lokalnych systemów, a także systemów wyższego rzę- du (regionalnego, krajowego), których jest elementem składowym (Zalewski 1994, 2000).

Układ treści

Praca składa się z siedmiu rozdziałów problemowych oraz wstępu. W rozdziale pierwszym omówiono ewolucję koncepcji funkcjonowania przyrodniczych obszarów chronionych na świecie oraz różnice pomiędzy „klasycznym” a „współczesnym” modelem funkcjonalnym terenów objętych ochroną prawną. W dalszej części rozdziału przedstawiono, na podstawie przeglądu literatury międzynarodowej i krajowej, dotychczasowy stan ba- dań nad ekonomiczną rolą i oddziaływaniem parków narodowych. Drugi rozdział poświęcono omówieniu prawnych i organizacyjnych warunków funkcjonowania parków narodowych w Polsce. Scharakteryzowano rozwój sieci parków narodowych w naszym kraju, a także wskazano na zmiany w uwarunkowaniach prawnych i organizacji parków oraz w systemie ich finansowania. W trzecim rozdziale sformułowano założenia i opracowano koncepcję badań ekonomicznych relacji parku narodowego w gospodarce lokalnej. Odnosząc się do istniejących już koncepcji teoretycznych, omówiono teoretyczno-metodologiczne założenia badań,

13 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego zdefiniowano pojęcie funkcji ekonomicznej parku narodowego oraz skonstruowano model relacji ekonomicznych parku narodowego. Kolejne trzy rozdziały mają charakter empiryczny. W rozdziale czwartym ukazano BgPN jako podmiot lokalnej gospodarki. Po charakterystyce obszaru i zasobów Parku dokonano analizy jego budżetu i źródeł finansowania. W dalszej części omówiono powią- zania finansowe BgPN z otoczeniem w oparciu o dane z rekordów operacji księgowych, w odniesieniu do różnych obszarów (stref przestrzennych) oddziaływania Parku. Rozdział ten kończy charakterystyka głównych sfer problemowych oddziaływania Parku w lokalnym układzie społeczno-gospodarczym oraz efektów ekonomicznych – dochodowych, fiskalnych, zaopatrzeniowych i produkcyjnych. Rozdział piąty poświęcono omówieniu i ocenie znaczenia przestrzeni chronionej BgPN, która dzięki zasobom i wartościom społecznym wpływa na rozwój turystyki i zwią- zanej z nią strefy lokalnych usług oraz innych aktywności gospodarczych. Główną część tego rozdziału stanowi analiza i ocena ekonomicznej roli turystyki związanej z przyjazdami do BgPN, która została przeprowadzona na podstawie danych o wielkości i strukturze wydatków turystycznych zgromadzonych w wyniku badań ankietowych. Szósty rozdział ukazuje ekonomiczną rolę BgPN w gospodarce lokalnej z punktu widzenia kluczowych interesariuszy: kontrahentów Parku (podmiotów, których funkcjonowanie jest bezpośrednio związane z działalnością Parku jako instytucji gospodarczej), gestorów obiektów noclegowych (których działalność ma związek z obecnością Parku jako obszaru chronionego) oraz lokalnych władz i mieszkańców. W rozdziale omówiono subiektywne oceny poszczególnych grup interesariuszy, zebrane w toku wywiadów i badań ankietowych. Ostatni rozdział pracy zawiera syntezę rozważań. Odniesiono się w nim zarówno do kwestii metodologicznych, jak też wskazano na możliwości dalszego rozwoju funkcji ekonomicznej BgPN oraz wykorzystania wartości środowiska przyrodniczego Parku do aktywizacji gospodarczej i społecznej obszarów położonych w jego sąsiedztwie.

Podziękowania

Przeprowadzenie badań i przygotowanie niniejszej publikacji nie byłoby możliwe bez pomocy i wsparcia ze strony wielu osób, którym autorzy pragną złożyć serdeczne podziękowa- nia. Dziękujemy przede wszystkim Dyrekcji Babiogórskiego Parku Narodowego – Panom Józefowi Omylakowi i Januszowi Fujakowi, za umożliwienie prowadzenia badań, udostęp- nienie materiałów oraz przygotowanie baz danych finansowych. Za poświęcony czas i życz- liwe konsultacje dziękujemy także głównej księgowej Parku Pani Barbarze Rusin, a ponadto: Annie Arcikiewicz, Tomaszowi Lamorskiemu i Tomaszowi Pasierbkowi. Podziękowania za udostępnienie materiałów oraz czas poświęcony na wywiady i konsultacje należą się także przedstawicielom władz i pracownikom gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja. Zespoło- wi osób prowadzących inwentaryzację terenową oraz wywiady z turystami, mieszkańcami, kontrahentami Parku i gestorami bazy noclegowej dziękujemy za rzetelność i duże zaanga- żowanie w prowadzeniu badań, a respondentom za udzielone odpowiedzi. Wyrazy podzię- kowania kierujemy również w stronę Pani prof. dr hab. Danuty Ptaszyckiej-Jackowskiej za cenne uwagi oraz wysiłek przygotowania recenzji niniejszej publikacji.

14 Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych

Rozdział 1

Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych

1.1. Społeczne funkcje parków narodowych w kontekście nowego paradygmatu funkcjonowania obszarów chronionych

Społeczna myśl wokół kwestii ochrony przyrody ewoluuje od kilku tysięcy lat. Od zarania dziejów człowiek chronił określone elementy przyrody i miejsca, kierując się przesłanka- mi: religijnymi, gospodarczymi, obronnymi, estetycznymi, zdrowotnymi i innymi (Symo- nides 2008). Pierwotnie o ochronie przyrody decydowały kwestie religijne1. Z czasem dla celów gospodarczych i użytkowych zaczęto otaczać ochroną lasy, niektóre gatunki zwie- rząt i tereny łowieckie (Leńkowa 1981)2. Przełom XVIII i XIX w. przyniósł zmianę podejścia do ochrony przyrody. Zaczęto ją wprowadzać bez względu na wartości, jakie mają jej zasoby dla człowieka. Przyrodę – jak podaje J.G. Pawlikowski (1913, 1927) – zaczęto chronić „dla niej samej”. Początkowo uwa- gę skupiano na ochronie piękna przyrody i jej poszczególnych form. Od lat 30. XIX w. za- częto kłaść nacisk na konieczność ochrony nie tylko pojedynczych okazów czy gatunków,

1 Z pobudek religijnych chroniono najczęściej pojedyncze obiekty przyrodnicze (drzewa, skały) oraz zwierzęta, natomiast do obszarowych form podlegających ochronnie należały np. święte gaje i święte góry. 2 W Polsce przykładem obszaru chronionego pierwotnie z pobudek utylitarnych jest Puszcza Białowieska, która już od średniowiecza była objęta ochroną jako tereny łowieckie książąt litewskich, królów polskich, a następ- nie rosyjskich carów. W pierwszej połowie XIX w. lasy te chroniono jako rezerwę strategiczną dla rozbudowy rosyjskiej floty wojennej (Radziejowski 2011). Również licznie zakładane niegdyś przez magnatów zwierzyńce odegrały istotną rolę, przyczyniając się do zachowania zbiorowisk leśnych oraz utrzymywania wysokiego pogło- wia zwierząt.

15 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego lecz całych biocenoz, a nawet całych kompleksów cech środowiska, w których rozwijają się dane biocenozy, a także na ochronę harmonii fizjonomii krajobrazu (Chmielewski 2011). Koncepcja tworzenia parków narodowych – rozległych obszarów o wysokim reżimie ochronnym, ustanawianych przez władze państwowe – zrodziła się w Stanach Zjedno- czonych, gdzie w 1872 r. jako pierwszy na świecie powstał PN Yellowstone. Idea parków narodowych szybko rozprzestrzeniła się na inne kraje – Meksyk i Kanadę oraz Australię i Nową Zelandię, by na początku XX w. pojawić się także w Europie. Parki narodowe tworzono dla ochrony unikatowych wartości przyrodniczych, bez względu na gospodarczą wartość terenów. Trzeba jednak zaznaczyć, że ich powstawanie – poza wartościami przyrodniczymi – miało również istotne znaczenie społeczne. Już pierwsze parki organizowano jako dobra publiczne, z myślą o ich udostępnianiu obecnym i przyszłym pokoleniom. W dokumencie ustanawiającym PN Yellowstone można między innymi przeczytać, że park ten powstał „dla dobra i przyjemności ludzi” (Sellars 1997). Podobnie w Australii pierwszy obszar ogłoszony parkiem narodowym (1879 r.) powstał „dla użytku publicznego” (Leńkowa 1973). Od początku w ideę parku narodowego była więc wpisana funkcja społeczna. Tworzenie obszarów o wysokim reżimie ochronnym, jakimi są parki narodowe, wią- zało się również z koniecznością określenia zasad gospodarowania na tych terenach. Według pierwotnej koncepcji parki narodowe miały być rozległymi obszarami pozbawio- nymi użytkowania gospodarczego, które dopuszczano jedynie do wykorzystania na cele turystyczno-rekreacyjne. W XX w. idea ustanawiania parków narodowych była przyjmo- wana przez kolejne kraje, jednakże sposób i zakres ich użytkowania był modyfikowany i dostosowywany do uwarunkowań miejscowych (Goetel 1959)3. Z czasem zaczęły też powstawać inne przestrzenne formy ochrony przyrody o niższych reżimach ochronnych umożliwiających ich użytkowanie gospodarcze. Różnorodność uwarunkowań przyrodniczych, społecznych, gospodarczych, własno- ściowych, a także politycznych i prawnych, w jakich ustanawiano obszary chronione w poszczególnych krajach świata, sprawiła, że istniejące formy ochronne znacznie różnią się pod względem powierzchni i zasad użytkowania, a także sposobu zarządzania i finansowania. Niezależny rozwój sieci obszarów chronionych między państwami spowodował wykształcenie się niejednolitych i nieporównywalnych pod względem rygoru ochronnego oraz sposobu i zakresu społecznego użytkowania kategorii. Często obszary łączące się, z uwagi na nazwę, w tę samą kategorię wykazują znaczące różnice w reżimach ochronnych. Nawet najbardziej rozpoznawalna obszarowa forma ochrony przyrody na świecie, jaką jest park narodowy, jest różnie rozumiana w świetle ustawodawstwa poszczególnych państw. Przykładem mogą być parki narodowe w Wielkiej Brytanii czy w krajach Ameryki Południowej, które są obszarami o stosunkowo niskim reżimie ochronnym, zbliżonym do polskich parków krajobrazowych (Symonides 2008).

3 Tworzenie parków na terenach użytkowanych przez człowieka wiązało się zazwyczaj z pozbawieniem rdzennej ludności praw do korzystania z danego obszaru. Były jednak przypadki, w których dopuszczono w granicach parku określone formy tradycyjnej gospodarki. Na przykład mieszkańcy Laponii, po utworzeniu pierwszych szwedzkich parków narodowych, zachowali dawne prawa (Pawlikowski 1913).

16 Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych

Dla uporządkowania istniejących obszarowych form ochrony przyrody Międzynaro- dowa Unia Ochrony Przyrody (International Union for Conservation of Nature – IUCN) opracowała system klasyfikacyjny, który obejmuje sześć kategorii ochronnych. Park narodowy zaliczono do drugiej kategorii IUCN i zdefiniowano jako naturalny lub zbliżony do naturalnego obszar ustanowiony w celu ochrony procesów ekologicznych zachodzących w dużej skali przestrzennej, wraz z ogółem gatunków i ekosystemów charakterystycznych dla danego terenu, umożliwiający duchowe, naukowe, edukacyjne, rekreacyjne i turystyczne wykorzystanie, z poszanowaniem wymogów środowiska i walorów kulturowych (Dudley 2013). Trzeba jednak podkreślić, że znaczna część obszarów chronionych świa- ta, noszących nazwę „park narodowy”, nie spełnia ustanowionych przez IUCN kryteriów i jest zaliczana do innych kategorii. Niezależnie od przesłanek utworzenia oraz nadanej kategorii ochronnej, ustanowienie obszaru chronionego wpływa na życie lokalnych spo- łeczności i jest związane z pojawieniem się określonych skutków w sferze gospodarczej. Analizując minione 150 lat rozwoju światowego systemu obszarów chronionych, moż- na zauważyć wyraźną ewolucję poglądów na temat społeczno-ekonomicznych aspektów istnienia tych terenów. Początkowo obszary chronione funkcjonowały w oderwaniu od ich otoczenia społeczno-ekonomicznego. Czerpanie korzyści ekonomicznych z objętych ochroną wartości przyrodniczych traktowano wręcz jako sprzeczne z ideą ochrony przyrody. W parkach narodowych dążono do eliminacji działalności gospodarczej człowie- ka. Jedynie na terenach, gdzie krajobraz oraz szata roślinna wykształciły się w rezultacie prowadzonej przez człowieka działalności gospodarczej (np. pasterskiej), działalność taka była dopuszczana ze względu na możliwość zachowania określonych ekosystemów. Stopniowa zmiana podejścia do zarządzania obszarami chronionymi i do pełnionych przez nie funkcji gospodarczych pojawiła się już w latach 70. XX w., ale dopiero świa- towa dyskusja i rozpowszechnienie się idei zrównoważonego rozwoju w praktyce dała impuls ku trwałej zmianie myślenia o funkcjonowaniu parków narodowych i innych obszarowych form ochronnych. W wyniku tej zmiany obszary chronione nie są już postrzegane jako przestrzenie służące wyłącznie ochronie przyrody, lecz jako tereny, które powinny być modelowymi przykładami łączenia celów przyrodniczych ze społecznymi, ekonomicznymi i kulturowymi (Borrini-Feyerabend i in. 2004; Hibszer 2013; Švajda, Sabo 2013). Zmieniają się także sposoby tworzenia obszarów chronionych oraz źródła finansowania ich działalności. Współcześnie dużo uwagi poświęca się także aktywnemu włączaniu lokalnych społeczności w proces zarządzania obszarami chronionymi oraz tworzeniu dla nich wartości ekonomicznych, które płyną z efektywnego zarządzania przestrzenią chronioną. Rozwój nowych, społecznych i ekonomicznych (gospodarczych) wyzwań stawianych obszarom chronionym ilustrują ustalenia kolejnych kongresów parków narodowych. Problematykę korzyści ekonomicznych związanych z istnieniem obszarów chronionych poruszono już na Pierwszej Światowej Konferencji Parków Narodowych w Seatle (1962 r.), lecz uwagę skupiono wówczas przede wszystkim na korzyściach płynących z turystycznego użytkowania parków. Problemy społeczne i ekonomiczne związane z funkcjonowaniem obszarów chronionych, jak również kwestie zarządzania tymi terenami i planowania przestrzennego, omawiane były na kolejnej światowej konferencji, która miała miejsce w PN Yellowstone w 1972 r. Niewiele jednak uwagi poświęcono wówczas

17 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego interesom lokalnych społeczności, które traktowano wówczas raczej w kategoriach zagro- żenia dla ochrony przyrody (Phillips 2003). Tematyka społeczno-ekonomiczna dominowała na III Światowym Kongresie Obsza- rów Chronionych, który odbył się w 1982 r. na Bali, pod hasłem „Parki narodowe i obszary chronione jako wsparcie dla rozwoju społeczno-ekonomicznego”. Po raz pierwszy na forum ogólnoświatowym zwrócono wówczas uwagę na konieczność docenienia związ- ków pomiędzy ochroną przyrody a rozwojem społeczno-ekonomicznym (Radziejowski 2011). Kongres ten był przełomowy w kształtowaniu poglądów dotyczących znaczenia obszarów chronionych w rozwoju gospodarczym oraz w dostrzeganiu kluczowej roli miejscowych społeczności w zarządzaniu obszarami objętymi ochroną (Phillips 2003). W sesji podsumowującej Dyrektor Generalny IUCN L.M Talbot (1984) podkreślił, że „obszary chronione są chronione dla ludzi, a nie przed nimi”, a ich postrzeganie jako izolowanych wysp jest z ekologicznego, funkcjonalnego, społecznego i ekonomicznego punktu widzenia niewłaściwe. System obszarów chronionych powinien być integralną częścią struktury czynników kształtujących dobrobyt ludzi. Parki powinny sprzyjać rozwojowi ekonomicz- nemu, przy czym rozwojowi rozumianemu nie jako zbiór doraźnych korzyści czerpanych przez jednostki, lecz rozwojowi trwałemu, zapewniającemu stabilność systemów ekologicznych i społecznych. W przyjętym przez kongres planie działań wśród głównych celów, które powinny być realizowane w obszarach chronionych, wymieniono łączenie zarzą- dzania tymi obszarami ze zrównoważonym rozwojem. Podkreślono także konieczność wdrażania narzędzi ekonomicznych w zarządzaniu obszarami chronionymi, które pozwo- lą na wycenę materialnych i niematerialnych wartości parków oraz objaśnienie roli, jaką pełnią one w zrównoważonym rozwoju (Miller 1984). Wśród rekomendacji pojawiły się również postulaty włączania miejscowych społeczności w zarządzanie obszarami chronionymi oraz kierowania korzyści finansowych związanych z funkcjonowaniem parków w pierwszej kolejności do mieszkańców (np. poprzez oferowane zatrudnienie) (Blower 1984; Miller 1984). Kolejny, IV Światowy Kongres Parków został zorganizowany w 1992 r. w Caracas. Jego wiodące hasło – „Parki dla życia” – podkreślało konieczność ochrony nie tylko warto- ści przyrodniczych, lecz również warunków życia lokalnych społeczności (Radziejowski 2011). Zwrócono uwagę na częste ignorowanie potrzeb lokalnych społeczności, podkre- ślając konieczność szerszego uwzględniania kwestii kulturowych, społecznych, ekonomicznych i politycznych w podejmowaniu decyzji dotyczących obszarów chronionych. Wskazano na potrzebę dobrego rozpoznania korzyści ekonomicznych związanych z funkcjonowaniem obszarów chronionych. Za niezbędne uznano wdrażanie polityki zarządza- nia obszarami chronionymi, która będzie uwzględniała interesy miejscowych społeczno- ści oraz rozwój mechanizmów pozwalających na szerszy udział społeczny w planowaniu, tworzeniu i zarządzaniu obszarami chronionymi, a także na sprawiedliwy podział korzy- ści i kosztów związanych z funkcjonowaniem tych obszarów (Parks for Life… 1992). Tematyka społeczno-ekonomicznych aspektów funkcjonowania obszarów chronionych była istotnym elementem obrad również na kolejnym Światowym Kongresie Parków, który odbył się 2003 r. w Durbanie pod hasłem „Korzyści ponad podziałami”. Kongres ten jeszcze silniej podkreślił znaczenie ekonomicznego wpływu obszarów chronionych, które powinny tak funkcjonować, aby stymulowały miejscowy rozwój gospodarczy i zapewniały

18 Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych poprawę warunków życia lokalnych społeczności. Miejscowe społeczności powinny mieć jak najszerszy udział w działaniach podejmowanych na rzecz ochrony przyrody, jak rów- nież w korzyściach związanych z funkcjonowaniem obszarów chronionych (Benefits Bey- ond Boundaries… 2005). Powyższe wątki były kontynuowane w dyskusjach podczas Światowego Kongresu Par- ków, który odbył się w 2014 r. w Sydney pod hasłem „Parki, ludzie, planeta – inspirują- ce rozwiązania”. Formułując priorytety działań w najbliższej dekadzie, szczególnie silny nacisk położono na kwestie zintegrowanego zarządzania, włączenia parków narodowych w procedury planowania społeczno-ekonomicznego i podejmowania decyzji gospodarczych oraz uwzględniania w procesie planowania i zarządzania terenami chronionymi kosztów społeczno-gospodarczych i korzyści związanych z ich funkcjonowaniem. Dzia- łania te powinny służyć budowaniu jak najszerszego poparcia dla tworzenia obszarów chronionych i ich działalności wśród wszystkich zainteresowanych stron (A strategy of innovative approaches… 2014a, 2014b). Zmiana modelu funkcjonowania obszarów chronionych przejawia się również w rozwoju koncepcji międzynarodowej sieci rezerwatów biosfery. Sieć ta jest tworzona w ramach programu UNESCO „Człowiek i Biosfera” (Man and the Biosphere – MaB) zapoczątkowa- nego w 1971 r. Celem programu jest kreowanie zrównoważonych relacji pomiędzy ludźmi i biosferą, a rezerwaty biosfery są szczególnymi obszarami chronionymi, łączącymi funkcję ochrony przyrody z funkcjami społeczno-ekonomicznymi terenów, które obejmują. Dzię- ki rezerwatom biosfery powinny być promowane i upowszechniane działania zapewnia- jące zgodną i trwałą koegzystencję człowieka i przyrody (Hadley 2002; Seville Strategy… 2005). Społeczno-ekonomiczne funkcje rezerwatów biosfery zostały wyraźnie zaznaczone w przyjętej w 1995 r. Strategii Sewilskiej wyznaczającej kierunki dalszego rozwoju sieci tych rezerwatów. Rezerwaty biosfery powinny być modelowymi przykładami zarządzania obszarem zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Podejmowane w ich granicach działania powinny obejmować w szczególności: – analizę interesów różnych podmiotów i włączenie ich w procedury planowania i podejmowania decyzji związanych z zarządzaniem rezerwatem i użytkowaniem jego obszaru; – wyselekcjonowanie i ocenę miejscowych produktów i usług opartych o zrównowa- żone metody gospodarowania oraz ich promocję w celu zapewnienia możliwości dochodów mieszkańcom; – dążenie do zapewnienia sprawiedliwego podziału korzyści płynących z użytkowania zasobów naturalnych pomiędzy interesariuszy; korzyści te powinny trafiać w pierwszej kolejności do mieszkańców (m.in. poprzez wykorzystanie miejscowych technik budowlanych, zatrudnianie mieszkańców, sprzedaż rękodzieła, sprzyjanie rozwojowi ekologicznego rolnictwa); – opracowanie i ustanowienie instytucjonalnych mechanizmów w zakresie zarządza- nia, koordynacji i integracji różnych projektów realizowanych na terenie rezerwatu; – ustanowienie systemu konsultacji, w których powinny uczestniczyć podmioty gospodarcze i społeczne reprezentujące szerokie spektrum interesów; – organizowanie szkoleń dla pracowników dyrekcji parków z zakresu zagadnień spo- łeczno-ekonomicznych oraz technik rozwiązywania konfliktów;

19 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

– wprowadzenie programów szkoleniowych dla miejscowych społeczności, w celu umożliwienia im pełnego uczestnictwa w procesach planowania, zarządzania i mo- nitorowania rezerwatów (Seville Strategy… 2005). Analizując wnioski i rekomendacje sformułowane w trakcie omówionych kongresów oraz śledząc przeobrażenia zachodzące w obszarach chronionych świata, A. Phillips (2003) zauważa, iż zmiana w sposobie ich działania jest na tyle istotna, że ma charakter nowego paradygmatu funkcjonalnego. Zmiany dokonały się w kilku sferach i dotyczą przede wszystkim celów oraz sposobów tworzenia obszarów chronionych, modelu zarządzania nimi, źró- deł finansowania, a także stopnia uwzględniania potrzeb lokalnych społeczności. Model „współczesny” zakłada przede wszystkim: – łączenie celów z zakresu ochrony przyrody z celami społeczno-ekonomicznymi; – tworzenie obszarów chronionych przy poparciu mieszkańców i z uwzględnieniem ich potrzeb; – planowanie rozwoju i zarządzanie obszarami przez ekspertów z różnych dziedzin, przy udziale miejscowych społeczności; – dywersyfikację źródeł finansowania; – włączenie obszarów chronionych w szerszy kontekst przyrodniczy (element świato- wej sieci) i gospodarczy. A. Phillips (2003) wskazał na dwa modele funkcjonalne wyłaniające się w historycznym rozwoju obszarów chronionych – „klasyczny” i „nowoczesny” (tabela 1). J. Ervin i in. (2010) uważają, że model klasyczny dominował w okresie od połowy XIX w. do lat 70. XX w., w kolejnych dekadach „zastąpił” go model nowoczesny. Nakreślona przez G. Borrini-Feyerabend i in. (2004), J. Ervin i in. (2010) oraz A. Phillipsa (2003) ewolucja koncepcji zarządzania obszarami chronionymi (tabela 1) nie oznacza jednak, że każdy obszar chroniony rozwijał się niegdyś zgodnie z modelem „konwencjonalnym” ani też, że wszystkie obecne sposoby działania obszarów chronionych, w tym parków narodowych, wpisują się w nurt „nowoczesny”. Co więcej, zdaniem niektórych autorów (Ervin i in. 2010), zachodzące obecnie zmiany w działaniu niektórych obszarów chronionych są tak nowatorskie, że od połowy pierwszej dekady XXI w. można mówić o pojawianiu się kolejnego wzorca funkcjonalnego, który w jeszcze szerszym zakresie łączy cele przyrodnicze ze społeczno-ekonomicznymi. Zgod- nie z jego założeniami obszary chronione są postrzegane jako kluczowe elementy systemu podtrzymywania życia na Ziemi i powinny mieć większe znaczenie w realizacji globalnych celów ekologicznych, społecznych i gospodarczych, przyczyniając się do realizacji Milenijnych Celów Rozwoju4. Jeszcze mocniej podkreśla się rolę obszarów chronionych w tworzeniu wartości ekonomicznych (dochodów), nie tylko dla utrzymania własnej dzia- łalności, ale również dla wzmocnienia gospodarek lokalnych i krajowych (m.in. poprzez turystykę, zaopatrzenie w produkty leśne, ryby). Ponadto powinny one być w większym stopniu włączone w sferę planowania społeczno-gospodarczego i planów sektorowych na szczeblach regionalnych i krajowych.

4 Osiem głównych celów rozwojowych określonych w Projekcie Milenijnym przyjętym na Zgromadzeniu Ogól- nym ONZ w 2000 r., które powinny zostać osiągnięte dla poprawy warunków życia na świecie.

20 Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych

Tabela 1. Zmiana paradygmatu funkcjonalnego obszarów chronionych Table 1. Shift of functional paradigm for protected areas

Wymiar Model klasyczny Model nowoczesny

Tworzone dla zachowania i przywracania Tworzone dla ochrony dzikiej przyrody, walorów przyrodniczych, utrzymania procesów z wyłączeniem wykorzystania gospodarczego. Przesłanki ekologicznych, przy jednoczesnym uwzględnie- Główny nacisk na zachowanie spektakular- i cele tworzenia niu celów społeczno-ekonomicznych nych walorów dzikiej przyrody i krajobrazu, (w tym naukowych, kulturowych, zachowania a nie na funkcjonowanie ekosystemów. usług ekosystemów).

Tworzone przez władze państwowe, bez Tworzone przy aprobacie mieszkańców, zarzą- uwzględnienia opinii miejscowych społeczno- Sposób tworzenia dzane przez różnych partnerów – specjalistów ści. Zarządzane przez przyrodników i zarządzanie z wielu dziedzin, przy udziale społeczności i ekspertów związanych z gospodarowaniem lokalnych. zasobami przyrodniczymi. Planowane i zarządzane bez uwzględnienia Tworzone i zarządzane z udziałem mieszkańców potrzeb mieszkańców i raczej przeciwko nim. lub nawet przez mieszkańców. Mieszkańcy Gospodarowanie głównie z myślą Gospodarowanie z uwzględnieniem potrzeb o turystach odwiedzających park. miejscowej ludności. Obszary chronione postrzegane jako część Obszary chronione tworzone niezależnie kompleksowej sieci ekologicznej, planowane i postrzegane jako „wyspy” odizolowane Kontekst i zarządzane jako część regionalnego, krajowego od otaczających obszarów lądowych lub funkcjonowania i międzynarodowego systemu. wodnych, bez uwzględnienia sposobów ich Postrzegane jako obszary powiązane funkcjonal- użytkowania. nie z otoczeniem. Postrzegane jako cenne na wszystkich pozio- Postrzegane jako zasoby o znaczeniu Postrzeganie mach (zarówno dla lokalnych społeczności, jak krajowym, których ochrona pozostaje w gestii wartości i w skali globalnej), ich ochrona jest kwestią państwa. międzynarodową. Finansowanie z budżetu centralnego Finansowanie przez licznych partnerów Finansowanie (np. w drodze corocznego przydziału środków (np. darczyńców bezpośrednich, fundacje, budżetowych). organizacje pozarządowe). Planowanie w perspektywie średnio- lub długo- Planowanie w perspektywie krótkoterminowej terminowej przez ekspertów reprezentujących przez ekspertów z dziedziny nauk przyrodni- wiele dyscyplin nauki. Planowanie czych, bez uwzględnienia potrzeb miejscowej Planowanie z uwzględnieniem potrzeb różnych ludności. grup interesu (w tym zwłaszcza miejscowej ludności), przy udziale wielu interesariuszy.

Źródło: opracowanie na podstawie Phillips (2002, 2003); Borrini-Feyerabend i in. (2004); Ervin i in. (2010). Source: developed from Phillips (2002, 2003); Borrini-Feyerabend et al. (2004); Ervin et al. (2010).

Nowe sposoby (wzorce) działania i zalecenia odnośnie do zarządzania obszarami chronionymi, finansowania ich działalności oraz kształtowania relacji z otoczeniem są szeroko omawiane w publikacjach IUCN, między innymi w ramach serii zatytułowanej Best Prac- tice Protected Area Guidelines (m.in. Beltrán 2000; Borrini-Feyerabend i in. 2004, 2013;

21 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Dudley 2013; Emerton i in. 2006; Phillips 1998, 2000). Osobne opracowanie poświęcono zagadnieniom planowania i zarządzania obszarami chronionymi na obszarach górskich (Hamilton, McMillan 2004). W polskiej literaturze naukowej kwestia społeczno-ekonomicznych aspektów funkcjonowania parków narodowych była dostrzegana niemal od początku rozwoju idei tworzenia tej formy ochrony w kraju. Zagadnienia te szeroko omawiał w swoich pracach J.G. Pawlikowski (Zawilińska 2014b). Wyraźny wzrost zainteresowania tą problematyką obserwuje się od lat 90. XX w., kiedy to T. Osiniak z zespołem (1993), prowadząc badania społeczne w Wigierskim Parku Narodowym, zauważyli, że w koncepcjach tworzenia i funkcjonowania polskich parków narodowych nie uwzględniono mieszkających na ich terenie ludzi, a w dokumentach będących podstawą funkcjonowania parków i w two- rzonej strukturze administracyjnej nie przewidziano konieczności organizowania ładu współżycia społecznego5. Obecnie w pracach naukowych często rekomenduje się włączanie działalności par- ków narodowych w szerszy kontekst społeczno-gospodarczy oraz wypracowywanie na poziomie lokalnym takich modeli rozwoju, które pozwolą na łączenie ochrony przyrody z rozwojem gmin i podnoszeniem poziomu życia miejscowych społeczności (Bołtromiuk 2003, 2011; Kasprzak, Raszka 1996; Hibszer 2008; Zielińska 2013). Zaleca się wdraża- nie strategii zarządzania parkami narodowymi, opartych na rzetelnym informowaniu o podejmowanych działaniach i dialogu społecznym. Podejście takie sprzyja zapobieganiu konfliktom oraz łagodzeniu lub rozwiązywaniu istniejących (Hibszer 2008; Królikowska 2007; Osiniak i in. 1993). Partycypacyjno-ekspercki model zarządzania parkami narodowymi znajduje duże poparcie wśród społeczności lokalnych (Królikowska 2007). Pole- cając współpracę parków narodowych z miejscowymi społecznościami i wdrażanie tzw. partycypacyjnego modelu ich zarządzania, szeroko rekomendowanego na forum między- narodowym, zwraca się jednak uwagę na występujące w kraju trudności oraz ograniczenia, wynikające z uwarunkowań lokalnych oraz słabości i braków odpowiednich regulacji prawnych (Niedziałkowski i in. 2012).

1.2. Ekonomiczna rola parków narodowych w świetle stanu badań

Przemiany w koncepcji funkcjonowania przyrodniczych obszarów chronionych i zwróce- nie uwagi na społeczno-ekonomiczne funkcje tych terenów skutkuje rozwojem badań nad

5 Został stworzony natomiast skomplikowany zestaw zakazów i nakazów obowiązujących na terenie parków, które egzekwowano nieraz w sposób represyjny, co prowadziło do sytuacji konfliktowych. Zdaniem tych au- torów, dyrekcje oraz komórki administracyjne i naukowo-badawcze przygotowano w celu realizacji zadań w sferze ochrony przyrody, lecz rzeczywistość funkcjonowania parków narodowych stawia znacznie poważ- niejsze wyzwania, wymaga realizacji funkcji menadżerskich i szeroko rozumianych funkcji społecznych, w tym funkcji turystycznej.

22 Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych relacjami obszarów chronionych z ich lokalnym otoczeniem społecznym oraz pomiarów ekonomicznego wpływu parków. W badaniach ekonomicznego wpływu parków narodowych zazwyczaj koncentruje się uwagę na lokalnym przepływie dóbr i usług, kładąc nacisk przede wszystkim na wydatki turystów ponoszone w parku i otoczeniu oraz wydatki zarządu parku, a także powodowane przez nie efekty mnożnikowe (Eagles, McCool 2002). Długie tradycje i doświadczenie w zakresie badań w tej dziedzinie mają: Kanada, Stany Zjednoczone i Australia. Podmioty zarządzające obszarami chronionymi w tych krajach, we współpracy ze środowiskami naukowymi, opracowały modele pomiarów wpływu ekonomicznego parków. W Kanadzie pierwszy model pomiaru wprowadzono już w latach 80. XX w. W 1998 r. z inicjatywy Canadian Parks Council podjęto pracę nad komputerowym modelem oddziaływania parków na poziomie prowincji oraz opracowaniem podręcznika do prowadzenia ekonomicznych pomiarów przez zarządy parków. Przeprowadzono także serię pilotażowych badań służących później jako studia przypadków (Economic Impact Model… 2003). Kolejny model pomiarowy został opracowany w 2009 r. (Economic Impact Model for Parks – EIMP), jako internetowe narzędzie analityczne pozwalające na szaco- wanie ekonomicznego wpływu parków i związanej z nimi turystyki. Analizy mogą być prowadzone na różnych poziomach i mogą odnosić się do wszystkich parków w kraju lub w regionie, pojedynczych parków, jak również pojedynczych inwestycji lub wydarzeń. Na- rzędzie daje możliwość szacowania efektów bezpośrednich, pośrednich oraz indukowanych. Obliczenia oparte są na regionalnych modelach nakładów–wyników (input–output) opracowywanych przez kanadyjski urząd statystyczny (Val 2012). Ekonomiczny wpływ parków (uwzględniający wydatki dyrekcji i turystów) mierzony jest wielkością wytworzo- nego PKB, dochodów z pracy, zatrudnienia i wpływów podatkowych. W roku obrotowym 2008–2009 łączne wydatki parków narodowych w Kanadzie wyniosły 383,1 mln CAD, a wydatki turystów 2 269,6 mln CAD. Na tej podstawie ekonomiczny wpływ parków narodowych na poziomie krajowym oszacowano na 2,4 mld CAD wkładu do PKB, 1,5 mld CAD dochodów z pracy i 162 mln CAD wpływów podatkowych. Ponadto parki narodowe i związana z nimi turystyka zapewniają 32,8 tys. pełnych etatów (Economic Impact… 2011). Podobna metodyka stosowana jest w Stanach Zjednoczonych, gdzie w 1990 r. opracowano model ekonomicznego wpływu turystyki przyjazdowej do parków narodowych (Money Generation Model – MGM), którego zmodyfikowana wersja (MGM2) została przyjęta w 2000 r. (Stynes i in. 2000). W 2012 r. wprowadzono kolejną modyfikację w sto- sowanej metodyce, zastępując MGM2 modelem VSE (Visitor Spending Effects). Pomiary opierają się na danych statystycznych Służby Parków Narodowych (National Park Servi- ce), dotyczących liczby wizyt turystycznych w poszczególnych parkach oraz badaniach ankietowych wśród turystów, dotyczących wielkości i struktury wydatków. Do określenia efektów mnożnikowych wykorzystuje się oprogramowanie modelu nakładów–wyników IMPLAN. Badania z wykorzystaniem tych modeli są regularnie prowadzone przez Służbę Parków Narodowych zarówno na poziomie całego kraju, jak i poszczególnych parków (m.in. Stynes, Rutz 1995; Stynes 2011; Cullinane Thomas i in. 2014, 2015). W 2014 r. wydatki turystów przyjeżdżających do wszystkich parków narodowych Stanów Zjedno- czonych, szacowane na 15,7 mld USD, zapewniły 277 tys. miejsc pracy, 10,3 mld USD dochodów z pracy, a ich wkład w PKB wyniósł 17,1 mld USD.

23 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

W Australii znaczne doświadczenie w badaniu ekonomicznej roli wydatków dyrekcji parków i turystów ma departament właściwy do spraw środowiska stanu Nowa Połu- dniowa Walia (Department of Environment, Climate Change and Water), który od 1998 r. prowadzi regularne badania w tym zakresie (Economic Benefits… 2009; The Economic Im- pact… 2006). Analizy takie były również opracowywane w ramach działalności badawczej Sustainable Tourism Cooperative Research Centre (m.in. Buultjens, Luckie 2004; Driml 2010; Lindberg, Denstadli 2004; Tremblay, Carson 2007). Wpływ parków analizowany był głównie przez pryzmat turystyki. Metodyka pomiaru ekonomicznej roli turystyki zwią- zanej z przyjazdami do parków narodowych została szczegółowo opisana przez S. Driml i C. McLennan (2010). Podobną metodykę badań zastosowano w Nowej Zelandii, gdzie rządowa jednostka administracyjna odpowiedzialna za ochronę dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego w kraju (Department of Conservation) opracowała raporty dotyczą- ce ekonomicznego wpływu obszarów chronionych (m.in. Regional Economic Impacts… 2005, 2006; The Value of Conservation… 2006). Zarówno w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, jak i Australii oraz Nowej Zelandii ekonomiczny wpływ parków narodowych jest badany przez pryzmat wydatków ich lokalnych zarządów (dane pozyskuje się bezpośrednio od instytucji zarządzających parkami) i wydatków turystów (szacowanych na podstawie badań kwestionariuszowych lub istnie- jących opracowań i statystyk publicznych) oraz powodowanych przez nie efektów mnoż- nikowych, określanych w oparciu o opracowane w tych krajach modele nakładów–wyni- ków. Modele nakładów–wyników bazują na macierzach przepływów międzygałęziowych i opierają się na założeniu, że zależności stwierdzone w skali ogólnej można przenieść na zależności na poziomie przedsiębiorstw w konkretnym obszarze. Wykorzystanie takiej metodyki wymaga odpowiedniego poziomu statystyki publicznej i jest możliwe tylko w niektórych krajach (Domański, Gwosdz 2008). Przykładem kraju, w którym zaadapto- wano model opracowany w Stanach Zjednoczonych do badań ekonomicznego wpływu parków narodowych jest Finlandia, gdzie badania z wykorzystaniem metodyki opartej na modelu MGM2 prowadzone są od 2009 r. (Huhtala i in. 2010; Vatanen, Kajala 2015). Analizy finansowe ukazujące wielkość wydatków parków narodowych i odwiedzają- cych je turystów oraz związane z tymi wydatkami efekty ekonomiczne są na świecie coraz częściej prowadzone. W krajach europejskich – poza Finlandią – przykładami takich badań są: ocena skutków gospodarczych funkcjonowania parków narodowych w Austrii (Kletzan, Kratena 1999), w szczególności PN Alpy Wapienne (Baaske i in. 1998) i PN Wysokie Taury (Bodenhöfer i in. 2009), a także ekonomicznego wpływu turystyki w parkach narodowych Szwajcarii (Küpfer 2000) i Niemiec (Job 2008; Job i in. 2009, 2014; Mayer i in. 2010; Woltering 2012). Przedstawione powyżej analizy są ukierunkowane na ukazanie łącznych efektów ekonomicznych parków narodowych i są właściwe dla dużych skal przestrzennych (wielu par- ków narodowych łącznie), a także dla zilustrowania wpływu danego parku narodowego na gospodarkę regionu lub kraju. Badania takie nie wskazują zazwyczaj rzeczywistych powiązań ekonomicznych oraz rozkładu korzyści, których rozpoznanie ma kluczowe znaczenie dla określenia roli parku narodowego w skali lokalnej. Oszacowanie łącznych korzyści finansowych generowanych przez parki i związaną z nimi turystykę nie informuje o znaczeniu parków narodowych dla lokalnej gospodarki,

24 Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych gdyż korzyści mogą trafiać do podmiotów zewnętrznych (Walpole, Goodwin 2000). W skali lokalnej natomiast rozkład korzyści jest zazwyczaj bardzo nierównomierny i znaczna część dochodów może trafiać do wąskiego grona beneficjentów, np. społecz- ności mieszkających w pobliżu wejść do parków, podmiotów reprezentujących określone branże gospodarki (Ezebilo, Mattsson 2010; Robalino, Villalobos 2015). Zidentyfikowanie rzeczywistych powiązań ekonomicznych w skali lokalnej wymaga prowadzenia badań ankietowych wśród turystów, przedsiębiorców, mieszkańców oraz pogłębionej analizy przychodów i wydatków dyrekcji parków. Badania ankietowe wśród turystów oraz badania budżetów parków pozwalają na rozpoznanie wielkości, struktury oraz rozkładu przestrzennego przepływów finansowych. Dają także możliwość określenia branż gospodarki, których rozwój jest związany z funkcjonowaniem danego parku narodowego. Identyfikacja tych branż jest także możliwa dzięki wywiadom z przedsiębiorcami. Wywiady takie umożliwiają również oszacowanie efektów mnożnikowych. Jako przykła- dy analiz ekonomicznego wpływu parków, opartych na wywiadach kwestionariuszowych prowadzonych wśród turystów, przedsiębiorców i mieszkańców, można podać cykl badań przeprowadzonych w kilku parkach narodowych Republiki Południowej Afryki (Saayman, Saayman 2006a,b, 2010; Saayman i in. 2009, 2012). Badania ilościowe ekonomicznego wpływu parków bardzo różnią się pod względem metodycznym, co sprawia, że wyniki analiz prowadzonych przez różnych autorów są nieporównywalne. Rezultaty badań są silnie uzależnione od przyjętych założeń, źró- deł danych, sposobów ich pozyskania i metodyki obliczeń. W wielu parkach narodowych – do których wstęp jest bezpłatny, czy też opłaty pobierane są sezonowo lub tylko w określonych miejscach parku – podstawową trudność stanowi oszacowanie liczby turystów, co jest niezbędne do obliczenia łącznych wydatków turystycznych. W takich przypadkach dla określenia ekonomicznego znaczenia parków konieczne jest przeprowadzenie badań wielkości ruchu turystycznego (Job 2008; Woltering 2012; Mayer, Job 2014). Poziom dziennych wydatków turystycznych szacowany jest zazwyczaj w oparciu o badania ankietowe wśród turystów. Różna jest jednak metodyka prowadzenia takich badań i – jak pokazuje praktyka – wyliczenia dokonane przez różnych autorów dla danego terenu wykazują znaczne rozbieżności. Pozyskane dane dotyczą zazwyczaj wydatków oszacowanych przez respondentów, a nie rzeczywiście poniesionych. Obliczenie faktycznie wydanych kwot wymaga prowadzenia przez respondentów dzienniczków wydatków (Huthala 2007), co jest czasochłonne i w praktyce trudne do zrealizowania. Wątpliwości budzi również określanie efektów mnożnikowych w oparciu o tablice przepływów mię- dzygałęziowych, opracowywane przez urzędy statystyczne (Bodenhöfer i in. 2009; Vata- nen, Kajala 2015). Przykładowo badania przeprowadzone w Finlandii wykazały, że efekty ekonomiczne obliczone z wykorzystaniem mnożników zaktualizowanych we własnym zakresie przez administrację parków narodowych (Parks & Wildlife Finland) okazały się niższe od wyliczonych wcześniej, opartych na danych fińskiego urzędu statystycznego (Vatanen, Kajala 2015). Wielkość efektów ekonomicznych zależy również od delimitacji obszaru badań. Środki związane z funkcjonowaniem parku wydatkowane są bowiem w jego granicach i bezpo- średnim otoczeniu, ale także poza regionem. Im szerszy obszar badań zostanie przyjęty, tym łączne korzyści związane z parkiem narodowym będą wyższe (Fredman, Yuanb 2011).

25 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

W praktyce analizy znaczenia parków dla lokalnej gospodarki prowadzi się zazwyczaj w odniesieniu do jednostek administracyjnych – miejscowości, gmin, powiatów, na terenie których leży park lub zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie. Niezależnie od przyjętej metodyki badań, kluczowe znaczenie w ocenach wpływu par- ków narodowych na lokalną gospodarkę mają korzyści związane z turystyką. W przypadku parków narodowych będących popularnymi celami przyjazdów turystycznych wydatki turystów mogą znacznie przewyższać kwoty wydatkowane przez administracje parków narodowych (Economic Impact… 2011; Cullinane Thomas i in. 2014, 2015). Pojawia się jednak wątpliwość, czy ekonomiczny wpływ turystyki związanej z przyjazdami do par- ków narodowych można traktować jako wpływ funkcjonowania parków, bowiem w wielu przypadkach obszar objęty ochroną był popularnym celem przyjazdów turystycznych już przed utworzeniem parku i byłby nim również wówczas, gdyby parku narodowego w danym miejscu nie było. Wprawdzie utworzenie parku narodowego powoduje zazwyczaj wzrost liczby turystów, w tym turystów zagranicznych (Fredman i in. 2007; Loomis 1999; Weiler, Seidl 2004), lecz określenie, jaka część wydatków odwiedzających jest bez- pośrednio związana z utworzeniem parku, jest trudne do oszacowania (Bednar-Friedl i in. 2010). Za włączeniem wydatków turystycznych do analiz ekonomicznego oddziaływania parków przemawiają jednak wyniki badań, które ukazują, że istnienie parku narodowego jest istotne z punktu widzenia motywacji przyjazdów turystycznych i kształtowania wizerunku (marki) regionu (Wall Reinius, Fredman 2007; Cline i in. 2011), ponadto miejscowe społeczności postrzegają korzyści związane z parkami narodowymi zazwyczaj przez pryzmat promocji regionu i rozwoju turystyki (Getzner 2000, 2003; Trivourea i in. 2011). Autorzy prowadzący badania w europejskich parkach narodowych, mając świadomość efektów ekonomicznych powodowanych przez turystykę, zwracają uwagę, iż nie można bezkrytycznie przenosić na grunt europejski wyników badań prowadzonych w Ameryce Północnej. W Europie, w myśl polityki powszechnego dostępu do dóbr przyrody, wstępy do parków narodowych i korzystanie z ich infrastruktury są często bezpłatne lub ceny biletów są niewysokie (Mayer, Job 2014; Lundmark i in. 2010). Turystyka w parkach narodowych Europy ma przeważnie mniej skomercjalizowany charakter niż w Stanach Zjed- noczonych. Ponadto w wielu regionach „starego kontynentu” parki narodowe są rzadko odwiedzane przez turystów. M. Mayer i in. (2010), badając ekonomiczne znaczenie turystyki w niemieckich parkach narodowych, zauważyli, że średnie dzienne wydatki turystów odwiedzających parki są niższe niż średnie wydatki dzienne turysty w Niemczech. Sytuacja taka wynika zapewne z charakteru turystyki związanej z parkami narodowymi, ale także z często słabo roz- winiętej oferty usług w ich granicach i otoczeniu. Z kolei autorzy prowadzący badania w słabo zaludnionych regionach Skandynawii zauważyli, że funkcjonowanie parków narodowych nie zawsze jest czynnikiem stymulującym rozwój turystyki, natomiast rosnąca liczba turystów niekoniecznie musi skutkować wzrostem liczby miejsc pracy w turystyce i wzrostem dochodów dla regionu (Byström, Müller 2014; Lundmark i in. 2010). W przypadku bardzo słabo zaludnionych i słabo rozwiniętych gospodarczo terenów znaczna część środków wydatkowana jest przez turystów poza regionem, a środki wydane w regionie w większości z niego wypływają w związku z koniecznością zatrudnienia osób z zewnątrz i realizacji zakupów. Ponadto wzrost liczby miejsc pracy w turystyce może

26 Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych powodować obniżenie zatrudnienia w innych sektorach gospodarki (Byström, Müller 2014; Lundmark i in. 2010). W przypadku wielu parków narodowych efekty ekonomiczne związane z turystyką są nieduże, a korzyści finansowe niekoniecznie trafiają do lokalnej gospodarki. Ponadto parki narodowe, z uwagi na ich wysoki reżim ochronny, ograniczają rozwój określonych aktywności gospodarczych (np. uprawa ziemi, wypas zwierząt, połów ryb, pozyskanie drewna, łowiectwo, wydobycie surowców, budowa infrastruktury turystycznej), a koszty utraconych możliwości nie zawsze są rekompensowane przez korzyści ekonomiczne pochodzące z rozwoju turystyki (Mayer, Job 2014; Trivourea i in. 2011). T.M. Power (1998) uważa, że ukazywanie korzyści związanych z parkami narodowymi głównie przez pryzmat wydatków turystycznych jest niewłaściwe, gdyż może skutko- wać zwiększeniem presji na rozwój silnie skomercjalizowanej turystyki, prowadzącej do nadmiernej eksploatacji parku. Autor odwołuje się do koncepcji pełnej wartości ekonomicznej (Total Economic Value Concept – TEV), uważając, iż ekonomiczna rola parków narodowych powinna być analizowana w szerszej perspektywie uwzględniającej zarówno wartości użytkowe, jak i nieużytkowe parków6. Oprócz prowadzonych pomiarów gospodarczego wpływu parków narodowych, ich ekonomiczna rola jest również określana na podstawie badań jakościowych. Wywiady prowadzone wśród mieszkańców, przedsiębiorców, władz samorządowych i pracowników parków narodowych pozwalają na rozpoznanie społecznego postrzegania ekonomicznej roli parków, które kształtowane jest w znacznej mierze przez czynniki subiektywne. Spo- łeczny odbiór parku narodowego ma natomiast kluczowe znaczenie dla rozwoju współ- pracy na poziomie lokalnym i w efekcie wpływa na wielkość i rodzaj korzyści czerpanych w związku z funkcjonowaniem parku (Getzner 2000). Badania jakościowe pozwalają na identyfikację tych aktywności ekonomicznych, któ- re są powiązane z zasobami przyrodniczymi. Rozpoznanie wielkości przepływów finansowych, powiązań ekonomicznych z badaniami opinii mieszkańców, przedsiębiorców, władz lokalnych i administracji parków daje pełny obraz ekonomicznej roli parków narodowych. Dlatego wiele badań łączy podejście ilościowe i jakościowe (np. Saayman, Saay- man 2010; Fortin, Gagnon 1999). W Polsce, podobnie jak w większości krajów Europy Środkowej, Wschodniej i Połu- dniowo-Wschodniej, ekonomiczne znaczenie obszarów chronionych jest słabo rozpo- znane i nie prowadzi się regularnych badań wpływu parków narodowych na gospodarkę. Należy jednak zauważyć wzrost zainteresowania tą tematyką (m.in. Berzina 2012; Dickie i in. 2014; Považan i in. 2015; Švajda, Sabo 2013; Trivourea i in. 2011). W polskiej literaturze kwestie ekonomicznych aspektów funkcjonowania obszarów chronionych są wprawdzie często poruszane, lecz opracowania dotyczą zazwyczaj uwa- runkowań rozwoju funkcji gospodarczych oraz ograniczeń wynikających z priorytetów ochrony przyrody i związanych z nimi konfliktów społecznych. Problemy rozwoju spo- łeczno-ekonomicznego terenów parków narodowych i ich sąsiedztwa były szczegółowo analizowane w parkach północno-wschodniej Polski (m.in. Bołtromiuk 1997, 2010b, 2011;

6 Więcej o koncepcji pełnej wartości ekonomicznej (Total Economic Value) w rozdziale 3.

27 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Osiniak i in. 1993; Poskrobko 1996; Richling, Solon, 2001; Sadowska-Snarska 2001; Szkiruć 2005). Szczegółowe badania konfliktów społecznych w parkach narodowych: Biebrzańskim, Karkonoskim, Pienińskim, Słowińskim i Wielkopolskim przeprowadziła K. Królikowska (2007). U podstaw wielu konfliktów leżą czynniki związane z ekonomicznym wpływem parków. Sytuacje konfliktowe w parkach narodowych: Słowińskim, Woliń- skim i Wielkopolskim, ze szczególnym uwzględnieniem społecznych aspektów kształto- wania rozwoju funkcji turystycznych analizowała D. Matuszewska (2003). W. Gotkiewicz (2001, 2005) rozpatrywał szanse i bariery rozwoju gospodarstw rolnych w parkach narodowych. Z kolei A. Hibszer (2013) badał parki narodowe w percepcji władz gmin i miejscowej ludności. Prace badawcze przeprowadzone we wszystkich parkach narodowych obejmowały również zagadnienia związane z korzyściami i utrudnieniami związanymi z funkcjonowaniem parków. Opinie mieszkańców i samorządów lokalnych, dotyczące funkcjonowania parków narodowych, w tym także ich wpływu na lokalną gospodarkę analizowali także: B. Domański i J. Partyka (1992), A. Górecki z zespołem (1995, 1997, 1998), T. Grabowski i S. Marmuszewski (1985), K.A. Komorowska (2000), P. Matczak (2005), T. Osiniak i in. (1993), B. Zawilińska i M. Mika (2013). Wiele uwagi społecznym i gospodarczo-przestrzennym aspektom funkcjonowania parków narodowych w Polsce poświęciła D. Ptaszycka-Jackowska (1993, 2005, 2007), także wspólnie z M. Baranowską -Janotą (1998). Prowadzone dotychczas badania ukazują, że w Polsce – podobnie jak w innych krajach świata – korzyści związane z parkami narodowymi postrzega się przede wszystkim przez pryzmat promocji regionu i rozwoju turystyki. Zaskakujące wydaje się zatem, że w pracach badawczych poświęconych parkom tak małą wagę przywiązuje się do ekonomicznej oceny tych korzyści. We wszystkich polskich parkach narodowych prowadzone są badania ruchu turystycznego, lecz dotyczą one przede wszystkim wielkości, struktury oraz rozkładu przestrzennego i czasowego ruchu turystycznego, jak również wpływu turystyki na przyrodę parku. Brakuje natomiast badań wydatków turystycznych i ich wpływu na lokalną gospodarkę. Słabo rozpoznana jest w polskiej literaturze również rola parku narodowego jako podmiotu funkcjonującego w lokalnym systemie gospodarczym. Najszerzej tę tematykę analizował dotychczas A. Bołtromiuk (2010a, 2011), ukazując rolę Białowieskiego PN jako pracodawcy, kontrahenta, inwestora i usługobiorcy oraz właściciela nieruchomości. Autor szczegółowo opisał relacje ekonomiczne parku z lokalnymi podmiotami gospodarczymi branży turystycznej, drzewnej, z rolnikami oraz miejscowymi gminami. Finansowe aspekty funkcjonowania Białowieskiego PN i Roztoczańskiego PN analizowała również Kulczyk-Dynowska (2015a,b). Autorka przedstawiała także szczegółowe kwestie doty- czące wydatków w ramach projektów finansowanych ze środków Unii Europejskiej oraz inwestycji infrastrukturalnych Karkonoskiego PN (Kulczyk-Dynowska 2012, 2013). Podsumowując, należy zauważyć, że zmiana paradygmatu funkcjonowania obszarów chronionych, a w szczególności przypisanie im szerokich funkcji społecznych, włączenie w zakres planowania społeczno-gospodarczego, uspołecznienie procesu zarządzania tymi terenami i dywersyfikacja źródeł finansowania sprawia, że coraz większą wagę przywią- zuje się do badania ekonomicznej roli parków narodowych. Prowadzenie badań dotyczą- cych ekonomicznego wpływu parków jest bardzo istotne w aspekcie kształtowania polityki

28 Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych przestrzennej na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym. Wyniki takich badań są po- mocne w podejmowaniu decyzji związanych z ochroną przyrody. Pozwalają zaobserwo- wać zmiany ekonomiczne powodowane przez realizację określonych przedsięwzięć, dają możliwość przewidywania skutków utworzenia parku narodowego, mają duże znaczenie dla podmiotów finansujących funkcjonowanie parków (Phillips 1998). Zdaniem wielu autorów dzięki argumentom ekonomicznym łatwiej jest przekonać decydentów, jak rów- nież społeczności lokalne, do ochrony przyrody niż za pomocą argumentów przyrodniczych (Kajala 2012; Mayer, Job 2014). Ponadto zauważa się, że korzyści ekonomiczne płynące w związku z funkcjonowaniem obszarów chronionych są często niedoceniane, co sprawia, że obserwowane koszty wydają się w porównaniu z nimi bardzo wysokie (Dixon, Sherman 1991). Prowadzenie badań ekonomicznych może także pomóc w identyfikacji grup interesów, które czerpią korzyści i które ponoszą straty wynikające z funkcjonowania danego parku, a także pozwala na identyfikację czynników decydujących o gospodarczej roli parku narodowego. Badania mają istotne znaczenie z punktu widzenia kształtowania relacji parków z otoczeniem, budowania ich pozytywnego wizerunku i społecznej aprobaty dla ich funkcjonowania. Społeczność lokalna musi być przekonana o korzyściach związanych z funkcjonowaniem danego obszaru chronionego, a wraz ze wzrostem korzyści rośnie zazwyczaj poparcie społeczne dla ochrony (Wunder 2000). Wzrost poparcia dla dzia- łań parku i zaufania do jego władz podnosi skłonność do współpracy. Dobre relacje i rozwinięta współpraca dyrekcji z otoczeniem społeczno-ekonomicznym (tworzonym przez miejscowe władze, przedsiębiorców, stowarzyszenia) skutkuje z kolei większymi korzyściami czerpanymi przez mieszkańców w związku z funkcjonowaniem parku (Finger-Stich, Ghimire 2000; Getzner 2003). Brak uwzględniania kwestii ekonomicznych w zarządzaniu parkami narodowymi prowadzi natomiast do konfliktów i powoduje negatywne nastawienie mieszkańców, co niekorzystnie wpływa zarówno na realizację celów ochronnych, jak i na rozwój gospodarczy (Bennett, Dearden 2014; Hough 1988; Pimbert, Pretty 1997). Coraz większą wagę przywiązuje się obecnie także do rozpowszechniania wyników przeprowadzonych badań wśród ogółu zainteresowanych. Wyniki są udostępniane i roz- powszechniane na różnym poziomie szczegółowości danych, uwzględniając oczekiwania potencjalnych odbiorców. Pełnymi danymi są zainteresowane przede wszystkim dyrekcje parków narodowych, instytucje państwowe koordynujące ich funkcjonowanie oraz śro- dowiska naukowe. Skrócone raporty z badań są przekazywane między innymi władzom samorządowym, podmiotom związanym z rozwojem turystyki oraz zainteresowanym przedsiębiorstwom działającym w otoczeniach parków, a także mediom. Z kolei broszury, foldery oraz prezentacje multimedialne, ukazujące najważniejsze wnioski z badań są przeznaczone głównie dla mieszkańców oraz turystów.

29 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Rozdział 2

Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce

2.1. Sieć parków narodowych w Polsce

Proces tworzenia parków narodowych w Polsce został zapoczątkowany w okresie między- wojennym, kiedy podjęto starania o utworzenie kilku parków narodowych. Jako pierwszy w 1932 r. na mocy rozporządzenia ministra rolnictwa utworzono Park Narodowy w Pie- ninach, o powierzchni 736,32 km2. Park ten wraz z istniejącym po drugiej stronie granicy Słowackim Rezerwatem Przyrodniczym w Pieninach stanowił – pierwszy w Europie i drugi na świecie – Międzynarodowy Park Przyrody (Symonides 2008). Również w 1932 r. powstał Park Narodowy w Białowieży. Obydwa te parki utworzono z istniejących wcze- śniej rezerwatów, jako szczególne jednostki administracyjne, podległe dyrekcjom Lasów Państwowych (Rozporządzenie Ministra Rolnictwa… 1932; Rozporządzenie Ministra Rol- nictwa i Reform Rolnych… 1932). W 1934 r. została przyjęta pierwsza w Polsce ustawa o ochronie przyrody. Wprowadzi- ła ona możliwość utworzenia parku narodowego „w okolicach o krajobrazie szczególnie pięknym i bogatym w osobliwości przyrody, gdzie ochrona przyrody nie może ograniczać się do poszczególnych przedmiotów, lecz powinna jednolicie dotyczyć ich skupień”. Po- wierzchnia parku musiała wynosić co najmniej 300 ha (Ustawa z dnia 10 marca 1934 r. o ochronie przyrody, art. 9, par. 1). Niestety, do II wojny światowej na mocy tej ustawy nie po- wołano żadnego parku. Pierwszym utworzonym po wojnie był Białowieski PN (w 1947 r.). Kolejne siedem parków narodowych powołano w latach 50. XX w., na podstawie Ustawy z dnia 7 kwietnia 1949 r. o ochronie przyrody. Następnym okresem dynamicznego wzrostu liczby i powierzchni parków były lata 90. XX w. Od 1990 r. do 1996 r. utworzono siedem nowych parków narodowych, a łączna powierzchnia parków wzrosła w tym okresie dwukrotnie. Wyraźnie zwiększyła się rów- nież powierzchnia jednostkowa parków (ryc. 2). Początek lat 90. XX w. przyniósł także

30 Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce uchwalenie nowej ustawy o ochronie przyrody (Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody), która wprowadziła istotne zmiany w odniesieniu do parków narodowych. Między innymi minimalny obszar parku narodowego został powiększony z 500 ha (wprowadzonych na mocy ustawy z 1949 r.) do 1000 ha, a na obszarach grani- czących z parkami narodowymi wprowadzono strefy ochronne (tzw. otuliny). Po 1996 r. nastąpiło wyraźne spowolnienie rozwoju sieci parków narodowych, na co istotny wpływ miało przyjęcie Ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody, która wprowadziła wymóg uzyskania zgody właściwych samorządów terytorialnych na utworzenie parku narodowego, jak również na powiększenie jego powierzchni. Zapis ten utrzymano w kolejnej ustawie o ochronie przyrody, uchwalonej w 2004 r. Konieczność uzyskania zgody władz samorządowych sprawiła, że został uwieńczony sukcesem tylko jeden projekt utworzenia parku narodowego – w 2001 r. powstał PN Ujście Warty. Formą Parku Narodowego objęto tereny istniejącego już wcześniej rezerwatu przyrody „Słońsk”. Obecnie, zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (art. 8), park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Parki te tworzone są w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i skład- ników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk: roślin, zwierząt lub grzybów. W Polsce istnieją 23 parki narodowe o łącznej powierzchni 314,6 tys. ha, obejmują- ce około 1% powierzchni kraju. Każdy z nich posiada strefę ochronną (otulinę). Łączna

Ryc. 2. Liczba i powierzchnia parków narodowych w Polsce w latach 1950–2014 Fig. 2. Number and areas of national parks in Poland between 1950 and 2014 Źródło: opracowanie na podstawie danych GUS. Source: developed from data of the Central Statistical Office for Poland.

31 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego powierzchnia tych stref przewyższa powierzchnię parków i wynosi 448,0 tys. ha. Wszyst- kie polskie parki narodowe odpowiadają wymogom stawianym przez Międzynarodo- wą Unię Ochrony Przyrody (IUCN), 15 z nich posiada II kategorię IUCN, 2 uzyskały kategorię V, a 5 najmłodszych nie zostało jeszcze sklasyfikowanych. Część parków uzy- skała status międzynarodowy: obszar chroniony przez Białowieski PN wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, 9 parków włączono do sieci międzynarodowych rezerwatów biosfery UNESCO (parki: Babiogórski, Białowieski, Bieszczadzki, Bory Tucholskie, Kampinoski, Karkonoski, Poleski, Słowiński, Tatrzański), a tereny w 7 parkach wpisane są na listę konwencji ramsarskiej (Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodne- go). Ponadto wszystkie polskie parki narodowe włączono do Europejskiej Sieci Ekolo- gicznej Natura 2000, przy czym parki Ojcowski i Świętokrzyski chronione są wyłącznie w oparciu o dyrektywę siedliskową (Dyrektywa 92/43/EWG Rady z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory), natomiast pozo- stałe parki objęto ochroną zarówno ze względu na dyrektywę siedliskową, jak i ptasią (Dyrektywa 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa). Trzeba jednak podkreślić, że granice obszarów specjalnej ochrony ptaków i specjalnych obszarów ochrony siedlisk, w przypadku większości parków, nie są tożsame i zazwyczaj nie pokrywają się lub nie w pełni pokrywają się z granicami parków narodowych. Powierzchnia jednostkowa parków jest zróżnicowana i waha się od 59,2 tys. ha w Bie- brzańskim PN do 2,1 tys. ha w Ojcowskim PN. Parki różnią się także pod względem reżi- mu ochronnego obowiązującego w ich granicach. Najwyższy odsetek terenów objętych ochroną ścisłą występuje w Bieszczadzkim PN (64%). Parki narodowe mają w większości charakter leśny, lasy stanowią 62% ogółu ich powierzchni (tabela 2). Nie wszystkie tereny położone w granicach parków narodowych są własnością Skarbu Państwa i nie wszystkie znajdują się w zarządach parków. Wyjątek w tym zakresie stanowi Białowieski PN. Wy- soki udział gruntów prywatnych widoczny jest zwłaszcza w Narwiańskim PN (tabela 3). Udział terenów należących do Skarbu Państwa wzrasta w wyniku prowadzonych sukce- sywnie wykupów gruntów. Parki narodowe utworzono we wszystkich strefach krajobrazowych kraju, a najlicz- niejszą grupę stanowią parki górskie (tabela 4). Administracyjnie parki leżą w granicach 12 województw, 48 powiatów i 119 gmin. Większość parków obejmuje tereny należące do kilku gmin. Najmniej rozdrobnionymi administracyjnie są: PN Bory Tucholskie i Bia- łowieski PN, które mieszczą się w granicach dwóch gmin, najbardziej – ze względu na znaczną powierzchnię – Park Biebrzański, związany administracyjnie z 14 gminami. Gmi- ny, w granicach których znajdują się parki narodowe mają zazwyczaj charakter wiejski, wyróżnia je peryferyjne położenie względem dużych miast i stosunkowo niska gęstość zaludnienia. Gminy wiejskie stanowią 65% ogółu, a miejsko-wiejskie 25%. Największy- mi miastami posiadającymi w swych granicach administracyjnych tereny parków narodowych są Jelenia Góra (81,4 tys. mieszkańców) i Świnoujście (41,3 tys.). W gminach, na terenie których położone są parki, tylko 35% ludności stanowią mieszkańcy miast. W strefach podmiejskich dużych aglomeracji (powyżej 500 tys. mieszkańców) leżą jedynie parki narodowe: Kampinoski, Ojcowski i Wielkopolski. Średnia gęstość zaludnienia

32 Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce

Tabela 2. Powierzchnia parków narodowych w Polsce Table 2. Areas of national parks in Poland

Powierzchnia parku Rok Park narodowy w tym pod ochroną ścisłą w tym lasy utworzenia ogółem [ha] [ha] [%] [ha] [%] Babiogórski 1954 3 394 1 126 33,2 3 227 95,1 Białowieski (1932)a1947 10 517 6 059 57,6 9 974 94,8 Biebrzański 1993 59 223 7 279 12,3 15 683 26,5 Bieszczadzki 1973 29 202 18 554 63,5 24 434 83,7 Bory Tucholskie 1996 4 613 324 7,0 3 936 85,3 Drawieński 1990 11 342 569 5,0 9 548 84,2 Gorczański 1981 7 029 3 611 51,4 6 604 94,0 Gór Stołowych 1993 6 340 771 12,2 5 821 91,8 Kampinoski 1959 38 544 4 636 12,0 28 255 73,3 Karkonoski 1959 5 580 1 726 30,9 4 038 72,4 Magurski 1995 19 438 2 408 12,4 18 572 95,5 Narwiański 1996 7 350 0 0 93 1,3 Ojcowski 1956 2 146 251 11,7 1 529 71,2 Pieniński (1932)b 1954 2 372 744 31,4 1 710 72,1 Poleski 1990 9 765 116 1,2 4 799 49,1 Roztoczański 1974 8 483 1 029 12,1 8 111 95,6 Słowiński 1967 21 573 5 327 24,7 6 186 28,7 Świętokrzyski 1950 7 626 1 715 22,5 7 222 94,7 Tatrzański (1947)c 1954 21 197 12 610 59,5 16 382 77,3 Ujście Warty 2001 8 074 682 8,4 82 1,0 Wielkopolski 1957 7 597 259 3,4 4 790 63,1 Wigierski 1989 15 080 494 3,3 9 391 62,3 Wolińskid 1960 8 134 500 6,1 4 648 57,1 Razem 314 619 70 790 22,5 195 035 62,0 a) Leśnictwo Park Narodowy w Białowieży, b) Jednostka Lasów Państwowych „Park Narodowy w Pieninach”, c) Jednostka Lasów Państwowych „Park Tatrzański”, d) bez wód przybrzeżnych Morza Bałtyckiego. Źródło: Ochrona środowiska 2014 (2014). Source: Ochrona środowiska 2014 (2014) / Environment 2014 (2014).

33 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 3. Struktura własnościowa gruntów w polskich parkach narodowych Table 3. Ownership structure of land in Polish national parks

Własność Powierzchnia Skarbu Państwa Tereny Park narodowy parku ogółem w innym prywatna pozostałe w zarządzie parku [ha] zarządzie [ha] [ha] [%] [ha] [ha] Babiogórski 3 393 3 253 95,9 17 123 0 Białowieski 10 517 10 517 100,0 0 0 0 Biebrzański 59 223 33 217 56,1 233 25 773 0 Bieszczadzki 29 202 29 052 99,5 65 2 83 Bory Tucholskie 4 613 4 599 99,7 11 2 1 Drawieński 11 342 11 133 98,2 179 29 1 Gorczański 7 029 6 560 93,3 5 383 81 Gór Stołowych 6 340 6 189 97,6 58 71 22 Kampinoski 38 544 32 944 85,5 432 5 168 0 Karkonoski 5 580 5 565 99,7 1 2 12 Magurski 19 437 19 342 99,5 76 19 0 Narwiański 7 350 1 706 23,2 415 5 112 117 Ojcowski 2 146 1 412 65,8 19 632 83 Pieniński 2 372 1 361 57,3 42 725 244 Poleski 9 764 8 453 86,6 14 1 211 86 Roztoczański 8 483 8 338 98,3 54 91 0 Słowiński 21 573 21 275 98,6 61 105 132 Świętokrzyski 7 626 7 462 97,8 33 121 10 Tatrzański 21 197 17 865 84,3 106 361 2 865 Ujście Warty 8 075 7 492 92,8 514 69 0 Wielkopolski 7 597 6 596 87,0 118 638 245 Wigierski 15 080 12 465 82,7 6 2 605 4 Wolińskia 10 916 8 134 74,5 53 1 2 728 Razem 317 399 264 930 83,5 2512 43 243 6 714 a) w tym powierzchnia 2713,5 ha wód przybrzeżnych Morza Bałtyckiego wchodzących w skład Parku. Źródło: Ochrona środowiska 2014 (2014). Source: Ochrona środowiska 2014 (2014) / Environment 2014 (2014).

34 Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce

Tabela 4. Ruch turystyczny w polskich parkach narodowych oraz liczba miejsc noclegowych w gminach administracyjnie z nimi związanych Table 4. Numbers of visitors in Polish national parks and number of accommodation beds in communes administratively related to parks

Liczba turystów w parku Liczba miejsc noclegowych w gminach Park narodowy ogółem na 100 Typ krajobrazu na 1 ha ogółem na 1 km2 w tys. mieszkańców Słowiński 304,0 14,1 16 201 15,7 52,2 pobrzeża Woliński 1 500,0 182,9 16 771 26,2 27,9 Bory Tucholskie 33,0 7,2 2 351 2,7 7,3 Drawieński 18,0 1,6 661 0,4 1,9 Ujście Warty 50,6 6,3 633 1,0 1,6 pojezierza Wielkopolski 1 200,0 158,0 1 652 3,0 1,2 Wigierski 115,0 7,6 1 679 1,7 9,8 Białowieski 120,0 11,4 1 037 1,9 17,0 Biebrzański 32,5 0,5 1 034 0,3 1,3 Kampinoski 1 000,0 25,9 438 0,6 0,5 niziny Narwiański 15,3 2,1 624 0,6 1,0 Poleski 28,0 2,9 577 0,6 2,5 Ojcowski 400,0 186,4 844 3,5 2,2 Roztoczański 120,0 14,1 899 1,5 2,2 wyżyny Świętokrzyski 135,0 17,7 1 643 2,9 2,7 Babiogórski 76,0 22,4 876 2,1 2,6 Bieszczadzki 355,0 12,2 3 724 2,6 15,6 Gorczański 80,0 11,4 1 286 1,9 2,0 Gór Stołowych 367,0 57,8 4 335 12,1 15,0 góry Karkonoski 2 000,0 358,4 19 298 50,0 16,2 Magurski 40,0 2,1 412 0,4 0,8 Pieniński 719,0 303,1 5 076 15,2 16,4 Tatrzański 3 091,6 145,9 22 370 51,3 36,8

Źródło: opracowanie na podstawie danych GUS, stan w 2014 r. Source: developed from data of the Central Statistical Office for Poland; situation as at 2014.

gmin związanych administracyjnie z parkami jest niska i wynosi 60 osób/km2. Najniższa jest w gminach bieszczadzkich: Lutowiska (4 osoby/km2) i Cisna (6 osób/km2). Intensyw- nie zaludnione tereny otaczają jedynie Karkonoski PN i Wielkopolski PN, gdzie gęstość zaludnienia w gminach, na terenie których leżą parki, wynosi odpowiednio: 314 i 229 osób na 1 km2. Gminy mają zazwyczaj charakter leśno-rolny lub rolno-leśny. Lasy zajmują w nich średnio 41% powierzchni. Poziom przedsiębiorczości (mierzony liczbą podmio- tów gospodarczych w stosunku do liczby mieszkańców) w 74% gmin, na których terenie utworzono parki jest niższy niż średni w kraju. Wysokim poziomem przedsiębiorczości

35 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego wyróżniają się przede wszystkim gminy będące dużymi ośrodkami turystycznymi (głów- nie Łeba, Międzyzdroje, Karpacz, Zakopane), a także gminy położone w pobliżu Warsza- wy (Łomianki, Stare Babice i Izabelin) oraz Poznania (Puszczykowo i Komorniki). Parki narodowe obejmują najcenniejsze pod względem przyrodniczym części kraju, które zazwyczaj odznaczają się także bardzo wysoką atrakcyjnością turystyczną. Naj- większą frekwencję turystów notują parki położone w górach, zwłaszcza Tatrzański PN i Karkonoski PN, na wybrzeżu Morza Bałtyckiego oraz w strefach podmiejskich dużych miast. Najmniejsza liczba odwiedzających charakteryzuje Narwiański PN i Drawieński PN (tabela 4). Duże natężenie ruchu turystycznego wiąże się zazwyczaj z dobrze rozwinię- tą bazą noclegową w otoczeniu parków. Wyjątek stanowią tereny o charakterze podmiej- skim, gdzie frekwencja turystów jest wysoka, lecz dominuje turystyka jednodniowa, co jest przyczyną słabego rozwoju infrastruktury noclegowej. Największą pojemnością bazy i zagęszczeniem miejsc noclegowych wyróżniają się gminy parków narodowych: Tatrzań- skiego i Karkonoskiego. W stosunku do liczby mieszkańców baza noclegowa najlepiej jest rozwinięta w gminach Słowińskiego PN (tabela 4).

2.2. Prawne warunki działalności parków narodowych

Od początku funkcjonowania sieci parków narodowych w Polsce zaszły znaczne zmiany w ich sytuacji organizacyjno-prawnej. Do końca 2011 r. parki narodowe tworzone były w drodze rozporządzenia Rady Ministrów (kompetencję tę powierzyła Radzie Ministrów już pierwsza polska ustawa o ochronie przyrody, przyjęta w 1934 r.) i funkcjonowały jako państwowe jednostki budżetowe, nieposiadające osobowości prawnej. Z początkiem 2012 r. w wyniku reformy finansów publicznych parki zostały przekształcone w państwowe osoby prawne, w rozumieniu art. 9 pkt 14 Ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. W myśl tego artykułu utworzenie parku narodowego – jako państwowej osoby prawnej – następuje na podstawie odrębnej ustawy. Nadzór nad parkami – zgodnie z Ustawą z dnia 10 marca 1934 r. o ochronie przyrody – sprawował minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Ustawa z dnia 7 kwietnia 1949 r. o ochronie przyrody oddała nadzór ten ministrowi leśnictwa. W 1988 r. w celu ko- ordynowania działalności wszystkich parków został utworzony Krajowy Zarząd Parków Narodowych, który uzyskał umocowanie prawne w Ustawie z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Symonides 2008). W myśl przepisów tej ustawy naczelnym organem administracji państwowej, odpowiedzialnym za funkcjonowanie parków narodowych, był minister ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa (od października 1999 r. – minister środowiska). W 2004 r. zlikwidowany został Zarząd Parków Narodowych, a jego obowiązki przejął minister środowiska. Zgodnie z obowiązującą Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (z późn. zm.), nadzór nad parkami narodowymi, leżący w kompetencjach ministra właściwego do spraw środowiska, obejmuje w szczególności: zatwierdzanie rocznych zadań rzeczowych wynikających z planu ochrony, kontrolę funkcjonowania parków i wykonywanej przez nie działalności gospodarczej, kontrolę realizacji zadań i planów

36 Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce finansowych parków oraz kontrolę działań dyrektora parku podejmowanych jako organ ochrony przyrody (art. 9, ust. 2). Zmiana granic lub likwidacja parku może nastąpić jedynie w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, przy czym likwidacja parku lub zmniejszenie jego obszaru mogą być spowodowane wyłącznie bezpowrotną utratą wartości przyrodniczych i kulturowych. Do końca lat 90. XX w. parki narodowe tworzono w wyniku centralnie podejmowanej decyzji, a opinia miejscowych społeczności nie miała istotnego znaczenia. Sytuacja ta uległa zmianie wraz z nowelizacją ustawy, która weszła w życie w 2001 r. (Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody). Ustawa ta znacznie wzmocniła pozycję samorządu terytorialnego, uzależniając utworzenie, powiększenie, zmniejszenie lub likwi- dację parku od zgody właściwych miejscowo organów zainteresowanych jednostek samo- rządu terytorialnego, na których obszarze działania są planowane powyższe zmiany (art. 14, ust. 7b). Przed nowelizacją miały one jedynie prawo opiniowania. Prawo opiniowania projektów tworzenia i zmian granic parków dano natomiast zainteresowanym organiza- cjom pozarządowym. Zapisy te utrzymano w Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (art. 10, ust. 2). Po nowelizacji ustawy, od początku 2012 r. uzgodnienie z samo- rządami dotyczy jedynie określenia i zmiany granic parku. Konieczność wyrażenia zgody przez właściwe samorządy wojewódzkie, powiatowe i gminne na włączenie danych tere- nów w granice parku narodowego budzi wiele kontrowersji. Z jednej strony podnoszone są argumenty przemawiające za koniecznością uwzględniania opinii miejscowych spo- łeczności i reprezentujących je władz samorządowych, z drugiej – brak zgody ze strony samorządów blokuje proces tworzenia kolejnych parków narodowych, uniemożliwiając właściwą ochronę cennych przyrodniczo terenów. Od początku tworzenia parków narodowych w Polsce dostrzegano, że bardzo ważną, a zarazem najtrudniejszą, kwestią przy wprowadzaniu ochrony jest ustosunkowanie się do prawa własności terenów. Wprowadzenie ochrony wiąże się bowiem z ograniczeniem prawa swobodnego władania gruntem przez właściciela. J.G. Pawlikowski, postulując utworzenie parku narodowego w Tatrach, twierdził, że wprawdzie najkorzystniejsza byłaby sytuacja, w której całość terenów parku stanowiłaby własność publiczną, jednakże wykup całości gruntów uważał za niemożliwy, natomiast wywłaszczenie postrzegał jako nieko- rzystne rozwiązanie czyniące „całą sprawę ochrony przyrody niepopularną, a nawet nie- nawistną” (Pawlikowski 1923,1938). Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 1934 r., jeżeli wprowadzenie ochrony skutkowało istotną zmianą w dotychczasowym sposobie użytko- wania własności i przynosiło szkody majątkowe dla właściciela, miał on prawo ubiegania się o odszkodowanie (w okresie do pięciu lat od utworzenia parku). Przy czym wysokość odszkodowania uzależniona była od sytuacji materialnej poszkodowanego i stosunku, w jakim szkoda pozostawała do reszty jego majątku. W przypadku braku innego rozwią- zania możliwe było wywłaszczenie na rzecz Skarbu Państwa (art. 17–19). W ustawach o ochronie przyrody z lat 1949 i 1991 przepisy te się nie pojawiły. Zmianę przyniosło wejście w życie Ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody, zgodnie z którą włączenie w granice parku narodowego nieruchomości niebędących wła- snością Skarbu Państwa mogło nastąpić wyłącznie za zgodą właściciela, a w przypadku braku tej zgody – w trybie wywłaszczenia za odszkodowaniem (art. 13, ust. 3). W ustawie o ochronie przyrody z 2004 r. zarówno utworzenie, jak i powiększenie obszaru parku

37 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego narodowego uznano za cel publiczny (w rozumieniu Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. 2000, nr 46, poz. 543, z późn. zm.). Utrzymano także konieczność wyrażenia przez właściciela zgody na włączenie terenu w granice parku narodowego, natomiast w razie braku zgody przewidziano możliwość wywłaszczenia na zasadach określonych w ustawie o gospodarce nieruchomościami (za odszkodowaniem odpowiadającym wartości prawa własności lub wieczystego użytkowania). Nieruchomości Skarbu Państwa, leżące w granicach parku i służące celom ochrony przyrody do końca 2011 r., oddawane były w trwały zarząd parku narodowego (na zasadach określonych w ustawie o gospodarce nieruchomościami). Po nowelizacji ustawy o ochronie przyrody, która weszła w życie z początkiem 2012 r., parki narodowe otrzymały prawo wieczystego użytkowania nieruchomości Skarbu Państwa oraz własność budynków, innych urządzeń i lokali położonych na tych nieruchomościach. W odniesieniu do gruntów nie- będących własnością Skarbu Państwa, a znajdujących się w granicach parku narodowego, park ma prawo pierwokupu. Prawo odkupienia gruntów objętych ochroną prawną przez Skarb Państwa na specjalnych warunkach przewidywała już ustawa z 1934 r. Każda transakcja sprzedaży nieruchomości objętych ochroną musiała zostać zgłoszona u wojewody, a Skarb Państwa w terminie dwóch miesięcy mógł odkupić ową nieruchomość od nabywcy na warunkach, na jakich nabywca ją nabył (art. 22). Podstawowym dokumentem, w oparciu o który powinna być realizowana ochrona przyrody w parku narodowym, jest plan ochrony. Obowiązek sporządzania planów ochrony został wprowadzony na mocy ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. Wcześniej w parkach narodowych funkcjonowały plany urządzenia gospodarstwa rezerwatowego (sporządzane niemal wyłącznie dla lasów, z pominięciem innych ekosystemów) oraz plany zagospodarowania przestrzennego, które z kolei w nikłym stopniu odnosiły się do zagad- nień przyrodniczych (Baranowska-Janota, Ptaszycka-Jackowska 1987; Ptaszycka-Jackow- ska 1996; Ptaszycka-Jackowska, Baranowska-Janota 1998). W ustawie z 1991 r. określono jedynie organ zatwierdzający plan ochrony parku (był nim wówczas minister ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa), zasięg przestrzenny planu (który musiał obejmować park wraz z otuliną) oraz relacje planu ochrony z planami zagospodarowania przestrzennego (ustalenia planu ochrony uznano za wiążące przy sporządzaniu planów zagospodarowania przestrzennego). Szczegółowe wytyczne dotyczące planów zawarto natomiast w Instrukcji sporządzania planów ochrony parków narodowych wydanej przez ministra w 1994 r. Przepisy dotyczące planów ochrony parków zostały znacznie rozbudowane w nowelizacji ustawy, która weszła w życie w 2001 r. (Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody). Niestety wszystkie plany ochrony, które zostały ustanowione przed nowelizacją (do 1 lutego 2001 r.) utraciły ważność wraz z wejściem w życie nowej ustawy o ochronie przyrody w 2004 r. (art. 154). Zgodnie z przepisami tej ustawy nowe plany ochrony powinny zostać ustanowione do 2009 r. Kolejne zmiany przepisów przesuwały jednak ten termin i zgodnie z art. 4 Ustawy z dnia 13 lipca 2012 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody plany te powinny zostać opracowane do 15 listopada 2018 r. (Funkcjonowanie parków… 2013). Zgodnie z obowiązującą ustawą o ochronie przyrody z 2004 r. plan ochrony parku spo- rządzany jest przez dyrektora parku na okres 20 lat i ustanawiany w drodze rozporządze- nia przez ministra środowiska. Obecnie nie ma obowiązku obejmowania planem ochrony

38 Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce terenów otuliny parku narodowego. W ustawie zawarto szereg ogólnych wytycznych do- tyczących przygotowania planu (art. 18–21), szczegółowe zalecenia określono natomiast w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody. Do czasu ustanowienia planu ochrony sporządza się zadania ochronne ustanawiane dla poszczególnych parków przez ministra środowiska w drodze zarządzenia. Dla parków narodowych i położonych na tym samym terenie obszarów Natura 2000 sporządza się wspólne plany ochrony. Plan ochrony parku narodowego, zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (art. 20, ust. 3), zawiera: – cele ochrony przyrody oraz wskazanie przyrodniczych i społecznych uwarunkowań ich realizacji; – identyfikację oraz określenie sposobów eliminacji lub ograniczania istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich skutków; – wskazanie obszarów ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej; – określenie działań ochronnych na obszarach ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej, z podaniem rodzaju, zakresu i lokalizacji tych działań; – wskazanie obszarów i miejsc udostępnianych dla celów naukowych, edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych, amatorskiego połowu ryb i rybactwa oraz określenie sposobów ich udostępniania; – wskazanie miejsc, w których może być prowadzona działalność wytwórcza, handlowa i rolnicza; – ustalenia do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planów zagospodarowania przestrzennego województw oraz planów zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej, dotyczące eliminacji lub ograniczenia zagrożeń wewnętrznych lub zewnętrznych. Tryb sporządzania projektów planów ochrony parków, określony w rozporządzeniu ministra z 2005 r., przewiduje możliwość zapoznania się z wynikami prac prowadzonych na potrzeby sporządzania planu, jak również z jego projektem przez wszystkie zainteresowane osoby i podmioty, daje także możliwość zgłaszania wniosków i uwag do projektów planów. Projekt planu ochrony parku, jak również zmian dokonywanych w planie, wymaga zaopiniowania przez właściwe miejscowo rady gmin. Początkowo ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. wprowadziła także wymóg uzgodnienia z właściwymi miejscowo radami gmin ustaleń dotyczących infrastruktury technicznej, zagospodarowania turystycznego, sposobu użytkowania gruntów, eliminacji lub ograniczenia zagrożeń zewnętrznych oraz ustaleń do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, w odniesieniu do nie- ruchomości niebędących własnością Skarbu Państwa (art. 19, ust. 2, p. 2). Obowiązek ten został zniesiony w 2008 r. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 1949 r. park narodowy mógł zostać ustanowiony wyłącznie na obszarze objętym planem zagospodarowania przestrzennego (art. 14), a określenie obszarów poddawanych ochronie i sposobu użycia tych obszarów oraz

39 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego wprowadzenie ograniczeń wpływających na sposób użycia terenów uzależnione było od zapisów tych planów (art. 22). Ustawa z 1991 r. nie zawierała takich zapisów, lecz zgodnie z obowiązującą wówczas Ustawą z dnia 12 lipca 1984 o planowaniu przestrzennym sporzą- dzanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego było obligatoryjne, a na obszarach, w skład których wchodził park narodowy z otuliną, plany te wymagały uzgodnienia z dyrektorem parku. W myśl ustawy o planowaniu przestrzennym z 1984 r. plan ochrony parku narodowego – jako obszaru wyodrębniającego się ze względów przyrodniczych – był planem obszaru funkcjonalnego. Zmiana nastąpiła wraz z wejściem w życie Ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym, która odeszła od zasady obligatoryjności i powszechności sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz zniosła plany obszarów funkcjonalnych. Od 2001 r., wraz z wejściem w życie nowelizacji ustawy o ochronie przyrody, gminy na terenie których uchwalono plan ochrony parku, zostały zobowiązane do sporządze- nia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów objętych planem ochrony, ewentualnie do dokonania koniecznych zamian w obowiązujących planach (Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody, art. 13a, ust. 7). Obecna ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. nie nakłada już na gminy takiego obowiąz- ku. Art. 10, ust. 6 ustawy nakazuje jednak, aby projekty studiów uwarunkowań i kierun- ków zagospodarowania przestrzennego gmin, a także miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, plany zagospodarowania przestrzennego województw oraz plany zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wy- łącznej strefy ekonomicznej, były uzgodnione z dyrektorem parku narodowego w części dotyczącej parku i otuliny, wyłącznie jednak w zakresie tych ustaleń, które mogą mieć negatywny wpływ na ochronę przyrody parku. Ponadto, zgodnie z obowiązującą Usta- wą z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, zarówno decyzję o lokalizacji inwestycji celu publicznego, jak i decyzję o warunkach zabudowy w odniesieniu do terenów leżących w granicach parku narodowego i otuliny wydaje się po uzgodnieniu z dyrektorem (art. 53, ust. 4; art. 64). Funkcjonowanie parku narodowego ma więc istotny wpływ nie tylko na możliwości użytkowania terenów w granicach parku, ale również w jego otulinie. Z przytoczonych przepisów wynika bowiem, że bez zgody dyrektora w otulinie nie może być wprowadzona żadna forma użytkowania ani żadna nowa inwestycja (zarówno celu publicznego, jak i prywatna), która mogłaby mieć negatywny wpływ na przyrodę parku (Radecki 2007). Na przestrzeni lat zaszły także istotne zmiany w reżimie prawnym parków narodowych i w obowiązujących na ich terenie kategoriach ochronności. Ustawy o ochronie przyrody z lat 1934, 1949 i 1991 zakładały indywidualizowanie reżimu prawnego, dając Radzie Mi- nistrów względną swobodę w wyborze zakazów, nakazów i ograniczeń obowiązujących w danym parku narodowym (Radecki 2007). W ustawie o ochronie przyrody z 2004 r. (art. 15) określono listę zawierającą 27 zakazów, które dotyczą wszystkich parków narodowych. Obecnie nie jest więc możliwa indywidualizacja przepisów na poziomie aktu kreującego park. Zróżnicowanie przepisów dopuszczone jest jedynie w ramach wyjątków, które przewidziano we wspomnianym artykule ustawy. Szczegółowe regulacje dotyczące użytkowania terenów danego parku narodowego określane są w planie ochrony parku oraz w zarządzeniach dyrektora.

40 Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce

Od początku tworzenia parków narodowych w Polsce toczyły się dyskusje dotyczą- ce reżimów ochronnych, jakie powinny obowiązywać na tych terenach. Wiele obszarów obejmowanych ochroną było wykorzystywanych gospodarczo przez człowieka, a nawet zamieszkanych. Oczywiste więc było, że nie jest możliwe wprowadzenie na całości tere- nów wysokiego reżimu ochronnego. J.G. Pawlikowski sugerował wprowadzenie w Tatrach dwóch stref ochronnych o różnym zakresie użytkowania oraz trzeciej strefy podtatrzań- skiej poza granicami parku narodowego (Pawlikowski 1923). Współcześnie w granicach parków narodowych wydzielane są strefy o zróżnicowanym reżimie ochronnym. Zgodnie z obowiązującą ustawą o ochronie przyrody są to strefy: ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej. Ochrona krajobrazowa, polegająca na zachowaniu cech charakterystycznych dla danego krajobrazu, obligatoryjnie wprowadzana jest na gruntach użytkowanych gospodarczo. Ustawa o ochronie przyrody z 1991 r. wymieniała w parkach narodowych dwie strefy: ochrony ścisłej i częściowej. Ochrona krajobrazowa nie została wymieniona w ustawie, lecz pojawiła się w instrukcji dotyczącej sporządzania planów ochrony par- ków narodowych, wydanej w 1994 r. przez Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, ponadto w praktyce była już wcześniej wprowadzana w części parków narodowych (Ptaszycka-Jackowska 1996; Ptaszycka-Jackowska, Baranowska- Janota 1998). Zdaniem D. Ptaszyckiej-Jackowskiej i M. Baranowskiej-Janoty włączanie do parków narodowych stref użytkowanych rolniczo i terenów osadnictwa wiejskiego oraz wprowadzanie dla tych terenów zasad ochrony krajobrazowej prowadziło do obniżenia rangi parków narodowych i zbliżenia ich do parków krajobrazowych, a ponadto stanowiło zarzewie konfliktów z miejscowymi społecznościami (Ptaszycka-Jackowska, Baranowska -Janota 1998).

2.3. Organizacja i finansowanie parków narodowych

Park narodowy działa w oparciu o statut nadawany przez ministra, który w szczególności określa organizację wewnętrzną parku. W wyniku zmian prawnych z początkiem 2013 r. utraciły ważność wcześniej obowiązujące statuty nadawane przez ministra w drodze za- rządzenia. Nowe statuty (zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, z późn. zm., art. 8f) zostały nadane wszystkim parkom narodowym rozporządzeniami ministra środowiska z dnia 18 lutego 2013 r. Statut określa wewnętrzną organizację parku w sposób ramowy, natomiast kwestie szczegółowe precyzuje regulamin organizacyjny, ustanawiany zarządzeniem dyrektora parku. Działalnością parku narodowego kieruje dyrektor, który obecnie wyłaniany jest w drodze konkursu i powoływany na to stanowisko przez ministra. Zgodnie z wcześniej obo- wiązują ustawą z 1991 r. minister powoływał dyrektora po zasięgnięciu opinii Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Obowiązek wyłaniania dyrektora w drodze konkursu wpro- wadziła ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. Ustawa ta określała także listę kierunków studiów, których absolwenci mogli przystąpić do konkursu oraz wprowadzała pięciolet- nią kadencję dyrektora (art. 101). Z początkiem 2012 r. zniesiono ściśle określone kryteria dotyczące wykształcenia kandydatów na dyrektorów parków narodowych na rzecz

41 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego wskazania ogólnych wymagań umożliwiających zajmowanie tego stanowiska (art. 8c, ust. 4). Dyrektor powinien w szczególności posiadać wykształcenie i wiedzę z zakresu spraw na- leżących do właściwości dyrektora parku oraz kompetencje kierownicze. Zniesiono rów- nież obowiązującą wcześniej pięcioletnią kadencję i obecnie minister powołuje dyrektora parku na czas nieokreślony. Dyrektor, poza kierowaniem parkiem narodowym, sprawuje także nadzór nad wy- znaczonym na danym terenie obszarem Natura 2000, również nad tymi fragmentami obszaru, które wykraczają poza granice kierowanego przez niego parku narodowego. Organem opiniodawczym i doradczym dyrektora jest rada naukowa parku, która powoły- wana jest przez ministra w drodze zarządzenia. Zgodnie z obowiązującą ustawą o ochronie przyrody rada może liczyć od 10 do 20 członków powoływanych na okres pięcioletniej kadencji, spośród działających na rzecz ochrony przyrody przedstawicieli nauki, prak- tyki i organizacji ekologicznych oraz właściwych miejscowo samorządów wojewódzkich i gminnych (art. 98). Szczegółowe określenie, z jakimi środowiskami powinni być zwią- zani członkowie rady (z wyszczególnieniem samorządów terytorialnych), zostało wpro- wadzone do przepisów ustawowych w 2000 r. (Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody). Zadania związane z ochroną przyrody, prowadzeniem badań naukowych i działalnością edukacyjną, a także ochroną mienia parku narodowego oraz zwalczaniem przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody na terenie parku należą do obowiązków Służby Parku Narodowego (art. 103). Pracownikom Służby przysługuje bezpłatne umundurowanie, które są zobowiązani nosić przy wykonywaniu czynności służbowych oraz bezpłatne mieszkanie (jeśli stanowisko i charakter pracy wią- żą się z koniecznością zamieszkania w miejscu jej wykonywania). Polityka kadrowa leży w gestii dyrektora parku (Funkcjonowanie parków… 2013). Minister środowiska określił jedynie stanowiska oraz wymagania kwalifikacyjne, jakie powinni spełniać pracownicy zatrudnieni na poszczególnych stanowiskach (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 kwietnia 2005 r. w sprawie stanowisk oraz wymagań kwalifikacyjnych, jakie powinni spełniać pracownicy zatrudnieni na poszczególnych stanowiskach w Służbach Parków Na- rodowych), co nie oznacza, że w każdym parku wszystkie wyszczególnione stanowiska muszą być obsadzone. W Polsce, podobnie jak w większości państw świata, parki narodowe należą do sektora finansów publicznych i obecnie funkcjonują w nim jako państwowe osoby prawne. Znacz- ne zmiany w organizacji i finansowaniu parków narodowych zaszły w latach 2010–2012 i były związane z reformą finansów publicznych w kraju. Do końca 2010 r., zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (art. 8, w brzmieniu obowiązującym do 31.12.2011 r.) oraz Ustawą z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych, parki narodowe funkcjonowały jako państwowe jednostki budżetowe. Były więc jednostkami sektora publicznego, które całość swoich wydatków pokrywały z dotacji pochodzących bezpośrednio z budżetu państwa i całość dochodów miały obowiązek odprowadzić do budżetu państwa. Przy czym środki z dotacji z budżetu państwa przeznaczane były na bieżące utrzymanie administracji parków – jako jednostek budżetowych – i wydatkowane głównie na wynagrodzenia pracowników (Zbaraszewski 2009, 2013). Dotacje te pokrywały około 35–40% ogółu wydatków parków. Zasadnicza działalność parków finansowana była natomiast ze środków wypracowywanych przez

42 Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce gospodarstwa pomocnicze1. Gospodarstwa te funkcjonowały przy wszystkich parkach narodowych, będąc wyodrębnionymi podmiotami realizującymi zadania z zakresu ochrony przyrody i utrzymania infrastruktury turystycznej. Przychody gospodarstw pomocniczych pochodziły głównie ze sprzedaży produktów drzewnych i niedrzewnych, opłat za wstęp do parku narodowego lub na niektóre jego obszary, opłat za udostępnianie parku narodowego lub niektórych jego obszarów, opłat za wstęp do niektórych obiektów parku, sprzedaży usług. Połowę wygenerowanych zysków gospodarstwa odprowadzały do bu- dżetu państwa (zgodnie z art. 26 Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 o finansach publicznych), a o przeznaczeniu pozostałej części decydował dyrektor parku. Poza wypracowanymi do- chodami własnymi gospodarstwo pomocnicze mogło również korzystać z dotacji przed- miotowych z budżetu państwa. Udział środków gospodarstw pomocniczych w realizacji zadań poszczególnych parków narodowych był znaczny, wynosił przeciętnie około 50% i sięgał nawet ponad 90% (Parki narodowe w Polsce… 2010, Zbaraszewski 2013), przy czym część zadań (np. ochrona ścisła, remonty dróg i szlaków turystycznych, wycinka nie- pożądanych drzew) była finansowana wyłącznie z tych środków (Babczuk, Krawiec 2009). Oprócz dotacji z budżetu państwa i środków własnych wypracowanych przez gospodarstwa pomocnicze parki korzystały ze środków zewnętrznych pozyskiwanych m.in. z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) oraz funduszy wojewódzkich, fundacji EkoFundusz2, Narodowej Fundacji Ochrony Środowi- ska, Generalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, WWF i środków Unii Europejskiej. Naj- większe znaczenie wśród tych źródeł finansowania miały środki Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, z których w ponad 20% dofinansowywano prowadzoną przez parki działalność (Parki narodowe w Polsce… 2010). System finansowania parków powodował jednak znaczne ograniczenia w możliwościach pozyskiwania środków i okazał się nieprzygotowany do bezpośredniego przyjmowania środków unijnych (Informacja o wynikach kontroli… 2006; Parki narodowe w Polsce… 2010), w wyniku czego stopień wykorzystania środków pomocowych Unii Europejskiej na ochronę i udo- stępnianie dziedzictwa przyrodniczego oraz kulturowego parków narodowych w stossun- ku do potrzeb był nieduży. Przed zmianami ustawowymi wielokrotnie wskazywano na konieczność wprowadzenia nowego systemu, który pozwoliłby na szersze wykorzystanie pozabudżetowych źródeł finansowania i wprowadziłby mechanizmy i instrumenty sty- mulujące efektywność działań i racjonalność gospodarowania środkami (Babczuk, Borys, Krawiec 2008, 2009; Babczuk, Krawiec 2009). Zwracano także uwagę na fakt, że większość polskich parków narodowych jest zbyt słaba ekonomicznie, kadrowo i organizacyjnie, by móc skutecznie ubiegać się o międzynarodowe wsparcie (Informacja o wynikach kontroli… 2006).

1 Zgodnie z art. 26, ust. 1 Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 o finansach publicznych, gospodarstwem pomocniczym jednostki budżetowej była wyodrębniona z jednostki budżetowej pod względem organizacyjnym i finansowym część jej podstawowej działalności lub działalność uboczna. 2 Fundacja zarządzająca środkami pochodzącymi z zamiany części polskiego długu zagranicznego na inwestycje w ochronie środowiska funkcjonowała w latach 1992–2010 r. (por. Brańka, Hołuj 2010; Hołuj 2004).

43 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Przemiany w systemie finansowania parków zapoczątkowało uchwalenie Ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. Ustawa, mając na celu poprawę przejrzystości finansów publicznych (m.in. poprzez ograniczenie form organizacyjno-prawnych właści- wych temu sektorowi), likwidowała gospodarstwa pomocnicze funkcjonujące przy jednostkach budżetowych. Działalność tych gospodarstw była przedmiotem częstej krytyki, głównie ze względu na niezadowalający stopień efektywności ich funkcjonowania (Duda 2011; Zalewski 2009). W przypadku parków narodowych wyodrębnienie działalności gospodarstw pomocniczych miało jedynie charakter formalny, co było przedmiotem krytyki Najwyższej Izby Kontroli (Babczuk, Krawiec 2009). Gospodarstwa pomocnicze przestały funkcjonować z końcem grudnia 2010 r. Od po- czątku stycznia do końca grudnia 2011 r. parki narodowe działały więc wyłącznie jako jednostki budżetowe. Rok 2011 był dla parków narodowych bardzo trudnym okresem przejściowym, gdyż w tym czasie parki nie miały możliwości wykonywania zadań przez funkcjonujące przy nich gospodarstwa pomocnicze, ani też prawa do gromadzenia środ- ków finansowych na rachunku dochodów własnych, zaś całość przychodów zobowiązane były odprowadzać do budżetu państwa. W budżecie państwa, oprócz środków przewi- dzianych dla parków w ramach dotacji, utworzono wprawdzie rezerwę celową na wydatki państwowych jednostek budżetowych wykonujących zadania realizowane do 2011 r. przez gospodarstwa pomocnicze jednostek (w tym wydatki na wynagrodzenia dla pracowni- ków przejętych przez parki z gospodarstw pomocniczych), lecz wysokość uruchamianych środków uzależniona była od kwot przekazywanych przez parki. Z uwagi na niskie dochody parków w pierwszych miesiącach roku środki przekazywane były z opóźnieniem, co skutkowało poważnymi problemami finansowymi. Z początkiem 2012 r., wraz z wejściem w życie Ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw, parki narodowe zostały prze- kształcone z państwowych jednostek budżetowych w państwowe osoby prawne. Zmiana ta dała parkom narodowym możliwość prowadzenia działalności gospodarczej (w tym działalności niewiążącej się bezpośrednio z ochroną przyrody) na zasadach określo- nych w przepisach Ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2010 r., nr 220, poz. 1447, z późn. zm.), z ograniczeniami wynikającymi z ustawy o ochronie przyrody (Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, z późn. zm., art. 8b, ust. 2). Obecnie parki prowadzą więc samodzielną gospodarkę finansową, pokrywając z posiadanych środków i uzyskiwanych przychodów wydatki na finansowanie zadań określonych w ustawie, w tym zadań Służby Parku Narodowego oraz kosztów działalności (art. 8g, ust. 1). Zgodnie z obowiązującymi przepisami (Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, art. 8g) podstawą gospodarki finansowej parku narodowego jest roczny plan finansowy, który sporządzany jest przez dyrektora w układzie zadaniowym na rok bu- dżetowy i dwa kolejne lata, w układzie funkcji państwa, zadań budżetowych i podzadań. W planie takim wyodrębnia się: – przychody z prowadzonej działalności; – dotacje z budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego; – koszty, w tym: wynagrodzenia i naliczane od nich składki, płatności odsetkowe wy- nikające z zaciągniętych zobowiązań, zakup towarów i usług;

44 Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce

– środki na wydatki majątkowe; – środki przyznane innym podmiotom; – stan należności i zobowiązań na początek i na koniec roku; – stan środków pieniężnych na początek i koniec roku. Ustawa o ochronie przyrody (art. 8h) precyzuje również możliwe źródła przychodów parków narodowych, którymi są: – dotacje z budżetu państwa; – dotacje oraz pożyczki z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej; – dotacje oraz pożyczki z wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej; – wpływy z opłat za wstęp do parku narodowego lub na niektóre jego obszary oraz za udostępnianie parku narodowego lub niektórych jego obszarów; – wpływy z opłat pobieranych w związku z działalnością edukacyjną parku narodowego oraz za wstęp do obiektów związanych z tą działalnością; – wpływy z tytułu wynajmu pomieszczeń; – wpływy z tytułu dzierżawy, najmu lub użytkowania nieruchomości; – wpływy ze sprzedaży produktów, uzyskiwane w ramach realizacji zadań wynikają- cych z planu ochrony lub zadań ochronnych; – wpływy ze sprzedaży materiałów edukacyjnych, informacyjnych i naukowych; – wpływy ze sprzedaży składników rzeczowych majątku ruchomego; – wpływy wynikające z prowadzenia działalności rolniczej; – wpływy z tytułu udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie; – wpływy z opłat za udostępnienie informacji o zasobach przyrodniczych, kulturowych i kartograficznych; – wpływy z tytułu nawiązek orzeczonych wobec sprawców skazanych za wykroczenia przeciwko środowisku; – inne niewymienione przychody wynikające z działalności parku narodowego. Ponadto w ustawie wskazano ewentualne źródła przychodów, do których zaliczono: – dobrowolne wpłaty, spadki, zapisy i darowizny oraz świadczenia rzeczowe; – wpływy z przedsięwzięć organizowanych na rzecz ochrony przyrody; – środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej oraz ze źródeł zagranicznych, niepodlegające zwrotowi; – dotacje z budżetów jednostek samorządu terytorialnego, przeznaczone na realizację zadań związanych z ochroną wartości przyrodniczych lub kulturowych regionu. W odniesieniu do wydatkowania powyższych środków ustawa nakłada ograniczenie jedynie w przypadku: przychodów uzyskiwanych przez park z budżetu państwa oraz z NFOŚiGW i wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej, wpływów z tytułu dzierżawy, najmu lub użytkowania nieruchomości, wpływów z tytułu nawiązek orzeczonych wobec sprawców skazanych za wykroczenia przeciwko środowi- sku, a także dotacji z budżetów jednostek samorządu terytorialnego – środki te mogą być wydatkowane wyłącznie na cele ochrony przyrody. W wyniku zmian prawnych, które wprowadzono w latach 2011 i 2012, został zlikwidowany sztuczny dualizm podmiotowości parków narodowych i wzrosła przejrzystość ich

45 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego finansowania. Parki zyskały większą autonomię w prowadzonej gospodarce finansowej i szersze możliwości w zakresie ubiegania się o zewnętrzne źródła finansowania, co powinno skutkować wzrostem ich zaangażowania w samodzielne pozyskiwanie funduszy, dywersyfikacją źródeł przychodu i zwiększeniem efektywności wykorzystania środków, a w efekcie poprawą ich sytuacji ekonomicznej. Niezmienny natomiast pozostał zakres stawianych przed parkami zadań. Nowe regulacje umożliwiły parkom narodowym utrzymanie ich dotychczasowych źródeł przychodów oraz dotychczasowych etatów (w tym eta- tów ze zlikwidowanych gospodarstw pomocniczych). Przemiany, które dały dyrektorom parków narodowych dużą autonomię organizacyjną i finansową, budzą jednak obawy przed nadmierną komercjalizacją działalności parków w celu pozyskania wyższych przy- chodów (Funkcjonowanie parków… 2013; Zbaraszewski 2011).

46 Założenia i koncepcja badań relacji ekonomicznych parku narodowego w gospodarce lokalnej

Rozdział 3

Założenia i koncepcja badań relacji ekonomicznych parku narodowego w gospodarce lokalnej

3.1. Wprowadzenie

Podkreślenie rangi zagadnień społecznych i gospodarczych w ogólnoświatowej dyskusji nad funkcjonowaniem obszarów chronionych tworzy okoliczność sprzyjającą rozwojowi badań naukowych (Borrini-Feyerabend i in. 2013; Dudley 2013; Getzner 2010; Mose, Weixlbaumer 2007; Phillips 2003). W tym kontekście szczególny charakter funkcjonalny i organizacyjny parków narodowych w Polsce, którego ramy określa przede wszystkim sfera regulacyjna, wyznacza nowe pole badań ku formułowaniu teoretycznych i aplikacyj- nych rozwiązań w zakresie stymulowania, kształtowania i podtrzymywania społecznych funkcji tych obszarów. Sytuacja społecznych napięć, która od lat towarzyszy ustanawianiu i działalności obsza- rów chronionych w Polsce (Hibszer 2013; Zawilińska, Mika 2013), kieruje uwagę w stronę poszukiwania mechanizmów i czynników budowania pozytywnych relacji pomiędzy parkami narodowymi a terytorialnymi systemami społecznymi, w których są one zakorzenione. W społecznym dyskursie wokół potrzeby ochrony przyrody opinia publiczna oczekuje dziś nie tylko racji odwołujących się do wartości ekologicznych, lecz także przedłożenia rzeczowych argumentów z punktu widzenia ekonomicznego czy szerzej gospodarczego. Kwestia ekonomicznego oddziaływania parków narodowych na lokalną sferę społecz- no-gospodarczą w warunkach gospodarki transformującej się jest zagadnieniem stosunkowo nowym i słabo rozpoznanym. Bez narażenia się na nadmierną ogólnikowość można przyjąć, że w przypadku Polski główną przeszkodą w rozwoju tego kierunku badań był wciąż jeszcze dopełniający się proces „dojrzewania” modelu funkcjonalnego parków narodowych, przy czym chodzi tu o uwypuklenie znaczenia kształtowania się warunków prawnych i organizacyjnych w sytuacji trwającej ponad dwie dekady zmiany gospodarczej. Nie bez znaczenia były także przemiany strukturalne warunków lokalnych,

47 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego w których parki narodowe są terytorialnie zakorzenione. Obie kwestie determinowa- ły sposób i zakres działalności parków oraz rozwój ich społecznych funkcji, określając dynamiczny charakter relacji funkcjonalnych z ich najbliższym otoczeniem przestrzennym. Współczesna debata naukowa nad ekonomicznymi aspektami działalności obszarów chronionych prowadzona jest w dwóch nurtach badań, które coraz częściej obejmuje się parasolowym terminem „ecosystem services”1 (Costanza i in. 1997; Degórski, Solon 2014; Famielec 2014; Kulczyk i in. 2014; Mizgajski i in. 2014; Palomo i in. 2013; Považan i in. 2014; Solon 2008). Jeden kierunek rozważań dotyczy wyceny ekonomicznej wartości śro- dowiska przyrodniczego objętego ochroną prawną, a drugi – ekonomicznego oddziaływa- nia obszarów chronionych na lokalną (regionalną, krajową) gospodarkę. W świetle nowego paradygmatu działalności obszarów chronionych wyodrębnia się ponadto sferę badań i dyskusji nad społecznymi aspektami zarządzania parkami narodowymi. Kompleksowa ocena ekonomicznej wartości obszarów chronionych jako dóbr publicznych zmierza do identyfikacji ich pełnej wartości ekonomicznej Total Economic Value (TEV) (Piontek 2012; Zawilińska 2014a; Zielińska 2013; Żylicz 2012). Pełna wartość ekonomiczna obszarów chronionych wyraża się sumą wartości użytkowych i nieużytkowych. Koncepcja TEV jest teoretyczną konstrukcją o charakterze holistycznym, a jej założenia oraz zalety i słabości były już przedmiotem szerokiej dyskusji naukowej w kraju i za gra- nicą (Żylicz 2012). Proponowana metodyka badań jest złożona i rozbudowana, ukazuje jednak, jak bardzo niejednoznaczna jest problematyka pełnej wyceny obszaru chronionego. Aplikacyjne znaczenie tej koncepcji jest dyskusyjne, gdyż w praktyce nie ma możli- wości zidentyfikowania i pomiaru pełnego spektrum obecnych oraz przyszłych korzyści użytkowych i nieużytkowych (Dixon, Sherman 1990; Jeżowski 2002; Pearce, Moran 1994; Winpenny 1995; Woś 2002; Żylicz 2000, 2012). Wysokie koszty badań oraz dylematy metodyczne sprawiają, że badania zazwyczaj ograniczają się do wyceny określonych dóbr w odniesieniu do konkretnych potrzeb, np. wartości parku narodowego dla turystyki, ocen ekonomicznych skutków podjętych lub planowanych działań w przestrzeni, a także ocen wpływu obszarów chronionych na gospodarkę w skali regionu. W badaniach najczęściej są brane pod uwagę jedynie bezpośrednie wartości użytkowe, gdyż ich oszacowanie jest najłatwiejsze. Do wyceny stosuje się między innymi: metodę kosztów podróży (Travel Cost Metod – TCM) w przypadku wartościowania obszarów przyrodniczych dla turystyki i rekreacji, czy metodę cen hedonicznych (Hedonic Prices Metod – HPM), pozwalającą ocenić i wyrazić w jednostkach pieniężnych wpływ wartości (usług) środowiska na ceny związanych z nimi dóbr i usług rynkowych (np. nieruchomo- ści) (Żylicz 2004). Stosuje się także wyceny oparte na koncepcji rynków hipotetycznych, np. metodę wyceny warunkowej (Contingent Valuation Metod – CVM). Na uzyskiwane wyniki przy zastosowaniu metody CVM duży wpływ mają stosowane procedury (np. do- bór próby, sposób prowadzenia wywiadów) oraz świadomość respondentów. Wątpliwości dotyczą przede wszystkim założenia CVM, że dobro jest tyle warte, ile ludzie są skłonni za nie zapłacić, aby zostało im dostarczone (Willingness to Pay – WTP), lub jaką minimalną

1 Termin „ecosystem services” nie ma jednoznacznego odpowiednika w języku polskim. W jego tłumaczeniach stosuje się wymiennie określenia: „świadczenia ekosystemów”, „usługi ekosystemowe”, „usługi środowiska”.

48 Założenia i koncepcja badań relacji ekonomicznych parku narodowego w gospodarce lokalnej rekompensatę byliby gotowi przyjąć za stratę określonego dobra (Willingness to Accept – WTA) (Bateman, Langford 1997; Jeżowski 2002, 2009; Żylicz 2012). Oprócz metod służą- cych wycenie wartości obszarów przyrodniczych, często stosuje się metody pozwalające na wycenę ekonomicznych skutków określonych działań w przestrzeni (np. przedsięwzięć proekologicznych). Najczęściej stosowane są metody oparte na analizie kosztów i korzy- ści (Cost–Benefit Analysis – CBA) (Dixon, Sherman 1990). Podstawową przyczyną wy- sokiej złożoności teoretyczno-metodologicznej wyceny wartości ekonomicznej obszarów chronionych jest fakt, że obszary te reprezentują szerokie spektrum wartości, z których znaczna część (większość) ma charakter nierynkowy, o czym między innymi będzie mowa w rozdziale 5. Kwestie związane z diagnozą oddziaływania obszarów chronionych na gospodarkę zo- stały omówione w rozdziale 2. Niemniej warto w tym miejscu nadmienić, że analizy ilo- ściowe zmierzające do ukazania całościowo efektów ekonomicznych oddziaływania par- ków narodowych, a nie wyłącznie przez pryzmat wydatków turystycznych, rzadko były prowadzone z perspektywy powiązań lokalnych, co ma kluczowe znaczenie dla diagnozy zakorzenienia parków w gospodarkach lokalnych i rozpoznania rozkładu korzyści w skali przestrzennej (Walpole, Goodwin 2000). Ponadto badania różniły się pod względem metodycznym, m.in.: przyjętych założeń, źródeł danych, sposobów ich pozyskania, co sprawia, że wyniki analiz prowadzonych przez różnych autorów są nieporównywalne. Kompleksowe oceny wymagały pozyskania wielu danych, zarówno od instytucji zarzą- dzających parkami, informacji na temat wielkości i struktury wydatków turystycznych, jak i danych wtórnych pochodzących ze statystyk publicznych. Rozmiary efektów ekonomicznych powodowanych oddziaływaniem parków narodowych w skali regionalnej oceniano także z uwzględnieniem efektów mnożnikowych, wykorzystując do tego celu modele nakładów–wyników (Stynes i in. 2000) oparte na macierzach przepływów mię- dzygałęziowych lub z określeniem hipotetycznej liczby miejsc pracy „generowanych” przez sektor turystyki, porównując całkowity dochód z wydatków turystycznych z regionalnym wskaźnikiem dochodu liczonego per capita (Mayer i in. 2010; Mayer, Job 2014). Badania takie wymagają jednak odpowiedniego poziomu statystyki publicznej, pozwa- lającego uwzględnić różnice międzyregionalne w rozwoju gospodarczym. Mimo braku standaryzacji w podejściu metodycznym dyskusja nad ekonomicznym oddziaływaniem parków narodowych (obszarów chronionych) toczyła się wokół przewodniej myśli, iż ekonomiczne korzyści z ich działalności mają stanowić kompensację potencjalnie utraconych możliwości przez społeczność lokalną, która jest zmuszona „znosić” prawnie usankcjono- wane ograniczenia swobody gospodarowania oraz dostępu i użytkowania zasobów obję- tych ochroną prawną (Mayer i in. 2010). Analizy społeczne podkreślają z kolei znaczenie partnerstwa (stakeholders partnership), współpracy instytucjonalnej (institutional collaboration), współpracy sieciowej (actor– network theory), współrządzenia (governance) czy kapitału społecznego, jako pożądanych i sprawczych czynników budowania pozytywnych relacji pomiędzy zarządami parków narodowych a społecznościami lokalnymi (Bramwell, Cox 2009; Jamal, Stronza 2009; Śli- wa-Martinez 2015– ). W interpretacji zjawisk i procesów związanych z obszarami chronionymi pojawiają się także inne, często nowatorskie koncepcje, począwszy od koncepcji zamknięcia w ścieżce rozwoju społeczno-ekonomicznego (path dependency), poprzez

49 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego politykę wsparcia określonych działalności (path creation), koncepcje zarządzania śro- dowiskowego (np. adaptive eco-management), rozwiązywanie sporów wokół środowiska (environmental dispute resolution), aż po podejścia multi-teoretyczne i postdyscyplinarne (Borrini-Feyerabend i in. 2013; Bramwell, Cox 2009; Getzner i in. 2010; Laing i in. 2009). Nie oferują one, co prawda, wyczerpującego rozwiązania kwestii społeczno-ekonomicznej roli obszarów chronionych w gospodarce lokalnej, a odwołują się raczej do wybranych sfer funkcjonalnych, jak: turystyka, zarządzanie współpracą, pozyskiwanie środków z funduszy zewnętrznych, czy budowanie porozumień i eliminacja konfliktów spo- łecznych w działalności obszarów chronionych. Oferują one jednak szeroką platformę interpretacyjną do oceny zjawisk i zmian strukturalnych. Należy jednak pamiętać, że wspomniane koncepcje wywodzą się najczęściej z kręgu kultury Zachodu, gdzie parki narodowe funkcjonują od lat w sytuacji stabilności prawnej, finansowej oraz w warunkach uporządkowanych kwestii własności gruntów objętych ochroną prawną oraz społecznego dostępu do nich.

3.2. Założenia teoretyczno-metodologiczne

W warunkach polskich i wciąż dopełniających się procesów transformacyjnych istnieje potrzeba wypracowania takiego podejścia badawczego, które – po pierwsze, będzie uwzględniało szeroki, złożony i wielokierunkowy charakter powiązań parków narodowych z terytorialnymi systemami społecznymi, po drugie – będzie brało pod uwagę dy- namiczną (zmienną) naturę tych relacji, a po trzecie – będzie przydatnym narzędziem dostarczania wiarygodnej informacji zainteresowanym stronom oraz budowania pozytywnych relacji między dyrekcjami parków narodowych a władzami lokalnymi, jako reprezentacją ludności miejscowej. Co więcej, w niedalekiej przyszłości należy się liczyć ze wzrostem oczekiwań ze strony różnych grup społecznych i biznesowych wobec wzrostu ekonomicznego znaczenia parków narodowych, skoro zagadnienie to jest już dysku- towane na arenie międzynarodowej przez przedstawicieli świata nauki oraz praktyków zajmujących się zarządzaniem przyrodniczymi obszarami chronionymi. Rodzi to kolejne wyzwanie wobec dyskutowanych tu założeń metodologicznych, aby w toku badań szcze- gólną uwagę zwrócić na identyfikację czynników i mechanizmów zawiązywania oraz podtrzymywania ekonomicznych związków parków narodowych z innymi podmiotami biznesowymi w gospodarkach lokalnych (regionalnych). Nakreślone tu wielorakie cele oraz funkcje oczekiwanych rezultatów badawczych narzucają wymóg dookreślenia takiego ujęcia teoretyczno-metodologicznego, które integrowałoby różne podejścia analityczne i stwarzałoby możliwość prowadzenia dyskusji naukowej na różnych płaszczyznach. Mając na względzie potrzebę określenia możliwie szerokiego zakresu ekonomicznych relacji zachodzących pomiędzy parkiem narodowym a obszarami do niego przylegający- mi, można zaproponować takie rozwiązanie, które bierze pod uwagę zarówno powiązania mające charakter związków bezpośrednich – np. w postaci oddziaływań jednokierunko- wych, wielokierunkowych, wzajemnych (interakcji), zwrotnych itd., jak i związki pośred- nie, wynikające z relacji przestrzennych (relacji sąsiedztwa), które również wpływają na

50 Założenia i koncepcja badań relacji ekonomicznych parku narodowego w gospodarce lokalnej uzyskiwanie korzyści ekonomicznych przez określone jednostki – przedstawicieli społecz- ności lokalnej i inne osoby oraz podmioty rynkowe i instytucje publiczne (np. podmioty władzy). Zastosowanie podejścia badawczego, integrującego bezpośrednie i pośrednie formy relacji parków narodowych z ich otoczeniem przestrzennym, zmierzałoby do rozpoznania i oceny wszelkich cech jakościowych i ilościowych oraz właściwości reprezentowanych przez park narodowy, które mają bądź tworzą (indukują) wartość ekonomiczną na jego obszarze i w jego sąsiedztwie. Przyjęcie takiej perspektywy analitycznej stanowi więc najszersze z możliwych ujęć ekonomicznego oddziaływania parku narodowego. Park narodowy jest tu rozumiany w dwojaki sposób, po pierwsze w sensie przestrzennym, jako obszar o prawnie określonych granicach, którego nadrzędną wartością są za- chowane w stanie naturalnym bądź zbliżonym do naturalnego zasoby środowiska przyrodniczego, a po drugie, jako prawnie ustanowiony podmiot zarządzający przestrzenią podlegającą ochronie. Rozróżnienie pomiędzy tymi, często łącznie pojmowanymi, aspektami funkcjonowania parków narodowych jest niezbędne z punktu widzenia identyfikacji oraz właściwego opisu relacji, bowiem przestrzeń chroniona i podmiot nią zarządzający (dyrekcja parku narodowego) także pozostają w określonych relacjach względem siebie, w tym w relacjach o charakterze ekonomicznym. O ile relacje bezpośrednie wyrażają się w przepływach finansowych związanych np. z: transakcjami realizowanymi przez podmiot zarządzający parkiem, prowadzonymi przez niego inwestycjami, miejscami pracy, otrzymywanymi dotacjami i subwencjami, pozyskiwanymi środkami grantowymi oraz podatkami, o tyle w przypadku relacji pośred- nich ich treści są pochodnymi wartości przyrodniczej parku, na którą składają się posiada- ne przez nie zasoby – materialne (np. lasy) i niematerialne (np. symboliczne) w odniesieniu do sfery społeczno-kulturowej. Przykładowo, ważną rolę dla rozwoju niektórych działalno- ści rolniczych, określanych jako tzw. rolnictwo ekologiczne, odgrywa czynnik jakościowy, o charakterze wizerunkowym, który w prostej linii płynie z wartości nieprzekształconego środowiska przyrodniczego parku narodowego. W warunkach postępujących procesów suburbanizacji obecność parku narodowego wpływa także na wzrost atrakcyjności terenów wiejskich dla lokalizacji drugich domów, a to z kolei prowadzi do wzrostu cen na lokalnym rynku nieruchomości i wzmaga zapotrzebowanie na określone rodzaje usług. Ze względu na obecność parku narodowego władze lokalne i inne podmioty mogą pozyskiwać fundusze z różnych źródeł na realizację działań określanych jako „ekologiczne”. Istnieją więc różne możliwe formy pośrednich oddziaływań ekonomicznych parków narodowych, których rozpoznanie i ocena każdorazowo stanowi zadanie badawcze. Odrębnym, lecz niezwykle ważnym, czynnikiem zawiązującym i kształtującym bezpo- średnie i pośrednie relacje ekonomiczne parku narodowego z jego otoczeniem jest ruch turystyczny. W warunkach polskich realizacja funkcji turystycznej i edukacyjnej parków narodowych odbywa się w ścisłym powiązaniu z terenami do nich przylegającymi ze względu na prawnie określone zasady społecznego użytkowania obszarów chronionych (Ptaszycka-Jackowska, Baranowska-Janota 1998). Ogół powiązań ekonomicznych parków narodowych nie ogranicza się jedynie do ich bezpośredniego sąsiedztwa, dlatego dokonując diagnozy roli, jaką pełnią tego typu obszary w systemach lokalnych gospodarek, niezbędne jest określenie stopnia ich zakorzenienia w tychże układach oraz czynników zawiązujących i podtrzymujących owe relacje. Ocena

51 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego analizowanych związków parku winna uwzględniać nie tylko ich treść i towarzyszący temu przepływ wartości ekonomicznych wyrażonych w pieniądzu (co zresztą w praktyce nie zawsze jest możliwe), ale także określenie takich cech jakościowych relacji jak ich: intensywność, kierunek, trwałość, zmienność czy charakter wiążący lub niewiążący.

3.3. Konceptualizacja ekonomicznej funkcji parku narodowego

Odwołanie się w dyskusji nad ekonomicznym oddziaływaniem parku narodowego do koncepcji relacji, które w swej istocie mają charakter funkcjonalny, prowadzi do zdefi- niowania ekonomicznej funkcji parku narodowego. Podejście funkcjonalne, ugruntowane w studiach z zakresu gospodarki przestrzennej, naukach geograficznych, a także coraz czę- ściej przywoływane w analizach ekonomicznych, służy wyjaśnianiu wzajemnych współ- zależności, uwarunkowań i sprzężeń w złożonych systemach lub strukturach organizacyjnych. Pojęcie „funkcji” w sensie matematyczno-logicznym odnosi się do określonego rodzaju relacji pomiędzy elementami zbioru lub wyraża wzajemną zależność między dwoma lub kilkoma zmiennymi wielkościami (Suliborski 2010). Funkcję ekonomiczną parku narodowego w rozwoju lokalnym należy więc rozpatrywać względem innych miejscowych funkcji społeczno-gospodarczych, w tym szczególnie w odniesieniu do miejscowej sfery społecznej (mieszkańców) i gospodarczej, którą tworzą lokalne podmioty biznesu. Funkcję ekonomiczną parku narodowego określa (konstytuuje) ogół jego relacji bezpo- średnich i pośrednich, które generują wartość w sensie ekonomicznym. Realizacja funkcji ekonomicznej parku narodowego w stosunku do powiązanych z nim terytorialnych syste- mów społecznych odbywa się bezpośrednio poprzez: – oferowanie przez park miejsc pracy dla lokalnej społeczności; – zakup u miejscowych przedsiębiorców lub osób towarów i usług koniecznych do prawidłowego funkcjonowania parku jako obszaru chronionego oraz jako instytucji, m.in. ze względu na prowadzone działania ochronne, organizacyjne i techniczne; – sprzedaż przez park materiałów (np. drzewnych) stanowiących podstawę (czynnik) rozwoju innych działalności ekonomicznych; – rozwój funkcji turystycznej (w tym edukacyjnej) parku, który obywa się w powiąza- niu z lokalnym sektorem gospodarczym i polega na świadczeniu dla przyjezdnych usług noclegowych, gastronomicznych, transportowych i innych. W wymiarze pośrednim funkcję ekonomiczną parku narodowego określają jego war- tości przyrodnicze rozpatrywane w sensie niematerialnym, jako czynnik pobudzający aktywność gospodarczą oraz wzrost wartości ekonomicznej zasobów przestrzeni poza granicami parku, np. ze względu na: – możliwe zwiększenie popytu na nieruchomości w otoczeniu parku; – rozwój działalności rolniczej, etykietowanej jako „produkcja ekologicznie czysta”; – pozyskiwanie środków finansowych ze źródeł zewnętrznych przez podmioty lokalne, np. władze lokalne, stowarzyszenia czy instytucje kultury, ze względu na bliskość parku narodowego.

52 Założenia i koncepcja badań relacji ekonomicznych parku narodowego w gospodarce lokalnej

3.4. Lokalny system ekonomiczny parku narodowego

Podejście relacyjne pozwalające opisać i ocenić cechy powiązań ekonomicznych parku narodowego z terytorialnym systemem społeczno-gospodarczym oferuje także możliwość rozwinięcia koncepcji ekonomicznej funkcji paku narodowego na poziomie operacyjnym badań. Analizowane relacje ekonomiczne parku narodowego można bowiem uznać za czynnik zawiązujący jego lokalny system ekonomiczny. Systemowe ujęcie jest sprawdzo- nym narzędziem badawczym stosowanym do analizy różnych aspektów funkcjonowania parków narodowych, np. z punktu widzenia użytkowania turystyczno-rekreacyjnego (Leiper 1990; Wall Reinius, Fredman 2007) czy zarządzania (Voll, Luthe 2014). Biorąc pod uwagę przebieg omawianych relacji, za elementy składowe „lokalnego systemu ekonomicznego parku narodowego” można przyjąć: – zasoby (wartości) przyrodnicze parku; – podmiot zarządzający parkiem narodowym w sensie instytucjonalnym; – turystów; – lokalne podmioty gospodarcze, rozumiane tu jako kontrahenci parku oraz inne podmioty świadczące usługi, np. dla turystów; – władze lokalne; – społeczność lokalną, którą tworzą mieszkańcy jednostek osadniczych, w granicach których położony jest park narodowy. Schemat powiązań ekonomicznych pomiędzy wydzielonymi elementami składowymi „lokalnego systemu ekonomicznego parku narodowego” oraz kierunek tychże relacji został przedstawiony na rycinie 3. Relacje między elementami składowymi systemu mają konkretne treści, które wyrażają się w wartościach ekonomicznych, a w szczególności: – w przypadku relacji (R1): zasoby przyrodnicze parku – podmiot zarządzający parkiem, ich treścią jest przypływ środków finansowych z budżetu państwa oraz funduszy celowych na realizację szeroko rozumianej funkcji ochrony przyrody, w postaci dotacji, subwencji oraz środków grantowych (np. Unii Europejskiej), a także przypływ środków finansowych z budżetu państwa na pokrycie kosztów działalności organizacyjnej podmiotu zarządzającego parkiem; – w relacji (R2): podmiot zarządzający parkiem – społeczność lokalna oraz w relacji (R4): lokalne podmioty gospodarcze – społeczność lokalna, wartość ekonomiczną tworzą miejsca pracy oraz związane z tym przepływy środków finansowych, a także środki finansowe wydatkowane przez społeczność lokalną na zakup towarów i usług od Parku (np. drewna) i przedsiębiorstw; – w relacji (R3): podmiot zarządzający parkiem – lokalne podmioty gospodarcze, chodzi o wszelkie operacje handlowe zawierane między nimi, dotyczące kupna lub sprzedaży towarów bądź usług; – w relacji (R5): podmiot zarządzający parkiem – władza lokalna, chodzi o przepływ środków finansowych związanych z wnoszonymi przez park narodowy do budżetu gminnego podatkami (np. podatek leśny) i innymi opłatami; istnieje także określona w prawie możliwość dofinansowywania działalności parku narodowego z budżetu samorządów lokalnych;

53 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Ryc. 3. Model lokalnego systemu ekonomicznego parku narodowego Fig. 3. Model of the national park’s local economic system Źródło: opracowanie własne. Source: own work.

– w relacji (R6): turyści – podmiot zarządzający parkiem oraz w relacji (R7): turyści – lokalne podmioty gospodarcze, wartość ekonomiczną stanowią szeroko rozumiane wydatki turystyczne związane z zakupem biletów wstępu na teren parku oraz zakupu przez przyjezdnych usług i towarów na miejscu; – w relacji (R8): zasoby przyrodnicze parku – władza lokalna, chodzi o wpływ środków finansowych do budżetu gmin ze źródeł zewnętrznych, ze względu na istnienie w ich granicach parku narodowego (rekompensaty, środki grantowe); – w relacji (R9): pomiędzy zasobami przyrodniczymi parku a społecznością lokalną, bierze się pod uwagę przychody mieszkańców wykorzystujących bezpośrednio lub pośrednio zasoby przestrzeni parku do celów gospodarczych, np. hodowla owiec, koni, sprzedaż drewna. Uzupełnienie przedstawionego modelu stanowią związki o charakterze ekonomicznym pomiędzy społecznością lokalną i lokalnymi podmiotami gospodarczymi a władzą lokal- ną (R10, R11). Obejmują one m.in. takie kwestie jak: podatki lokalne do budżetu gminnego, wnoszone przez te osoby lub podmioty, które prowadzą działalność gospodarczą

54 Założenia i koncepcja badań relacji ekonomicznych parku narodowego w gospodarce lokalnej w związku z funkcjonowaniem parku narodowego, czy też korzystanie z pomocy finansowej przez gminy ze środków preferencyjnych na tzw. inwestycje ekologiczne (dotacje, pożyczki z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej), których beneficjentem są społeczności lokalne i podmioty biznesu. Ujęcie systemowe pozwala także na uwzględnienie roli kontekstu w ocenie funkcjonowania systemu ekonomicznego parku narodowego. Odwołując się do teorii systemów, przyjmuje się, że otoczenie wewnętrzne wyróżnionego systemu stanowią lokalne warunki społeczno- gospodarcze, natomiast sfera regulacyjna oraz polityka państwa w dziedzinie ochrony przyrody określają jego otoczenie zewnętrzne.

3.5. Uwagi metodyczne i praktyczne

Wydaje się, że proponowana konceptualizacja ekonomicznej funkcji parku narodowego wraz z jej rozwinięciem w postaci „lokalnego systemu ekonomicznego parku narodowego” pozwala na rozpoznanie oraz ocenę cech ilościowych i jakościowych reprezentowanych przez park narodowy, które mają bądź indukują wartość ekonomiczną. Komplekso- wa ocena tego zagadnienia, poprzez odpowiedź na szczegółowe pytania badawcze, winna pozwolić na realizację założeń i przedstawionych wyżej celów, a w szczególności określić przepływ wartości ekonomicznych wyrażonych w pieniądzu, rozpoznać czynniki kształ- tujące relacje ekonomiczne, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które płyną z otoczenia wewnętrznego systemu, a także określić kierunek, natężenie, trwałość lub zmienności relacji ekonomicznych parku narodowego. W praktyce badawczej przedstawione tu postępowanie może zetknąć się z rozmaitymi trudnościami i ograniczeniami. Przykładowo, nie zawsze będzie możliwe, aby wszystkie relacje ekonomiczne parku narodowego wyrazić w pieniądzu. Dotyczy to szczególnie relacji pośrednich, których wartość można jedynie szacować. Problematyczny może być także wybór zmiennych opisujących powiązania systemowe w relacjach pośrednich, którego należy dokonać za każdym razem indywidualnie i przy pogłębionym rozpoznaniu uwa- runkowań lokalnych. Powiązania ekonomiczne parków narodowych nie ograniczają się wyłącznie do ich najbliższego sąsiedztwa, dlatego niezbędne jest określenie stopnia zakorzenienia parków w lokalnym systemie społeczno-ekonomicznym. Diagnozy tej kwestii można dokonać poprzez takie zmienne jak: liczba miejsc pracy oferowanych przez park przedstawicielom społeczności lokalnych, a także liczba kontrahentów parku, którzy pochodzą z lokalnego środowiska biznesu oraz wielkość związanych z tym przepływów środków finansowych w rezultacie transakcji handlowych. Środki te są bowiem czynnikiem „tworzącym” miejsca pracy w grupie lokalnych kontrahentów parku. Odrębnym zagadnieniem jest określenie ekonomicznego zakorzenienia parku, wyni- kającego z rozwoju turystyki. O ile stosunkowo łatwo odpowiedzieć na to pytanie, ana- lizując wydatki turystyczne ponoszone na obszarze parku, o tyle ocena wpływu wartości przyrodniczych parku na przyciąganie ruchu turystycznego na tereny położone w jego otoczeniu stanowi już zacznie bardziej złożone zagadnienie badawcze. Dotychczasowe

55 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego badania wyraźnie wskazują, że część turystów przyjeżdża do miejscowości turystycznych położonych w sąsiedztwie parków narodowych ze względu na atrakcyjność turystyczną tych parków. Diagnoza wpływu parku na rozwój turystyki w jego otoczeniu wymaga pod- jęcia badań jakościowych na temat struktury motywacji turystycznych, a także powiązań funkcjonalnych obiektów i urządzeń turystycznych z przestrzenią parku. Dyskutowany tu sposób rozwiązania problemu badawczego ma w znacznym stopniu charakter uniwersalny. Podejście relacyjne jest stosunkowo łatwe do modyfikacji i ada- ptacji do różnych, nie tylko polskich, warunków społeczno-gospodarczych i prawnych, w jakich parki narodowe funkcjonują. Podstawową zaletą proponowanego podejścia badawczego jest możliwość dokonania diagnozy ekonomicznej oddziaływania parku narodowego w różnych skalach przestrzennych. Szczególnie ważny jest fakt, że istnieją podstawy do oceny tego zagadnienia w małej skali przestrzennej (skali lokalnej), a także możliwość pozyskania wiarygodnych danych, co jest szczególnie istotne w sytuacji pojawiających się napięć pomiędzy przedstawicielami lokalnych władz a zarządami parków narodowych. W sytuacji zawężenia przestrzennej skali badań do wymiaru lokalnego pojawia się jednak poważna trudność w określeniu wielkości efektów mnożnikowych (bezpośrednich, pośrednich i indukowanych) generowanych przez park narodowy w lokalnej gospodarce. Prezentowane tu „czynnościowe” podejście do analizy ekonomicznej roli (funkcji) parku narodowego pozwala uchwycić dynamiczny (zmienny) charakter relacji, szczególnie tych, które są zawiązywane przez park na płaszczyźnie biznesowej. Cechy działalności gospodarczej parków narodowych w Polsce w coraz większym stopniu upodabniają się do reguł czysto rynkowych, bowiem w świetle obowiązującego od 2012 r. prawa parki, mimo że są podmiotami publicznymi, mogą prowadzić samodzielną gospodarkę finanso- wą. Pojawiły się więc okoliczności sprzyjające ukształtowaniu się nowego modelu relacji ekonomicznych parków w układach lokalnych, m. in. za sprawą likwidacji gospodarstw pomocniczych i konieczności zwiększenia zakresu usług kupowanych przez park u pod- miotów zewnętrznych. Już pierwsze lata działania parków narodowych w nowych warunkach organizacyjnych i prawnych (lata 2012–2015) pokazały, jak istotnym czynnikiem pobudzającym ich aktywność gospodarczą jest możliwość bezpośredniego pozyskiwania środków finansowych z funduszy UE. Za szerokim ujęciem ekonomicznej funkcji parków narodowych przemawia także znaczenie wpływu lokalnego kontekstu na ich działalność. Stosunkowo nieduża powierzchnia parków narodowych w Polsce (średnia powierzchnia to 13,8 tys. ha; 13 z ogółu 23 parków narodowych ma powierzchnie poniżej 10 tys. ha) sprawia, że zagadnienia funkcjonowania parków narodowych nie można ograniczać jedynie do ich granic. Parki narodowe z jednej strony podlegają presji, a z drugiej oddziałują, hamując bądź stymulując wiele zjawisk oraz procesów społeczno-gospodarczych w ich lokalnym i regionalnym otoczeniu. W warunkach polskich wpływ lokalnego kontekstu (uwarunkowań) nie jest jednakowy. Jego rola jest relatywnie duża w przypadku górskich parków narodowych, np. w polskich Karpatach, które znajdują się pod dużą presją na skutek ekspansji osadniczej i gospodarczej oraz konfliktów społecznych wokół prywatnych gruntów leżących w granicach par- ków. Jedynie pogłębione badania na poziomie lokalnym mogą wskazać, jak duży wpływ wywiera kontekst na rozwój ekonomicznej funkcji parków narodowych. Dopiero analiza

56 Założenia i koncepcja badań relacji ekonomicznych parku narodowego w gospodarce lokalnej działalności parków z pespektywy lokalnej może wskazać, w jakim stopniu na kształto- wanie się relacji ekonomicznych mają wpływ np. warunki fizycznogeograficzne, przebieg granic państwowych, zróżnicowanie kulturowe i związane z tym tradycje gospodarcze, a także kapitał społeczny jednostek i pozahandlowe współzależności wynikające z relacji społecznych. Poważnym argumentem przemawiającym za szerokim spojrzeniem na ekonomiczną funkcję parków narodowych w rozwoju lokalnym są pojawiające się z różnym nasileniem sytuacje problemowe wokół funkcjonowania obszarów chronionych. W świadomości czę- ści polskiego społeczeństwa utrwaliło się postrzeganie parków narodowych czy szerzej obszarów chronionych przez pryzmat ograniczeń swobody dostępu i gospodarowania. W niewielkim stopniu dostrzega się ich ekonomiczne (gospodarcze) znaczenie, jako ele- mentu składowego lokalnego systemu społeczno-gospodarczego. Istnieje więc społecznie uzasadniona potrzeba korzystnej zmiany wizerunku parków narodowych.

57 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Rozdział 4

Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

4.1. Wprowadzenie

Zgodnie z przedstawioną we wcześniejszym rozdziale koncepcją badań funkcji ekonomicznej parku narodowego rozpoznanie jego oddziaływania na otoczenie wymaga ujęcia parku w dwóch kategoriach problemowych: przestrzennej (park narodowy jako obszar) i podmiotowej (park narodowy jako podmiot instytucjonalny), z uwzględnieniem złożo- nego charakteru jego relacji z otoczeniem. Park narodowy z punktu widzenia przestrzeni geograficznej oznacza obszar o wybit- nych wartościach przyrodniczych, objęty na mocy ustawy ochroną, w którego granicach obowiązują określone reżimy ochronne. Fakt nadania obszarowi statusu parku narodowego podnosi prestiż jednostki terytorialnej na zewnątrz. Z drugiej strony rodzi szereg ustawowych zakazów i wytycznych co do użytkowania przestrzeni parku i jego bezpo- średniego otoczenia (otulina). Przepisy te wpływają na warunki prowadzenia działalności gospodarczej w otoczeniu parku, w tym na zakres i skalę przedsięwzięć inwestycyjnych. Oddziałują również na sytuację budżetową samorządów terytorialnych – gminy parkowe w związku z ustawowymi zwolnieniami podatkowymi dla obszarów chronionych notują niższe wpływy z tytułu podatków od gruntów i nieruchomości. W takim ujęciu relacje parku narodowego z jego otoczeniem społeczno-gospodarczym mają głównie charakter jednostronny – tzn. podmioty lokalne są zobligowane do podporządkowania się regula- cjom prawnym, bez możliwości uzyskania rekompensaty (poza nielicznymi wyjątkami) za tzw. utracone korzyści, w tym związane z prawnym zakazem prowadzenia określonych rodzajów działalności gospodarczej. Natomiast park narodowy w ujęciu podmiotowym należy rozumieć jako jednostkę organizacyjno-prawną powołaną do życia przez odpowiednie organa władzy w celu za- rządzania obszarem parku narodowego, wyposażoną w kompetencje decyzyjne, majątek,

58 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki zasoby ludzkie oraz środki finansowe niezbędne do realizacji zadań wynikających z ustawy o ochronie przyrody i planu ochrony parku narodowego. Spojrzenie na park narodowy w kategoriach podmiotu pozwala uznać go za element instytucjonalnego systemu lokalnej gospodarki. Obok funkcji zarządcy obszaru park narodowy jest także podmiotem aktywnie gospodarującym (por. Bołtromiuk 2011; Kulczyk-Dynowska 2015a), który w lokalnym układzie społeczno-gospodarczym pełni rolę pracodawcy, inwestora, zgłasza zapotrzebowanie na dobra i usługi, a także oferuje dobra i usługi na zewnątrz (m.in. usługi edukacyjne, usługi turystyczne, usługi udostępniania informacji o środowisku, sprzedaż drewna, sprzedaż wydawnictw itd.). Ujęcie podmiotowe pozwala analizować zagadnienie relacji parku narodowego z otoczeniem w kategorii jego zakorzenienia w lokalnej gospodarce. W niniejszym rozdziale przedmiotem rozpoznania i oceny są relacje bezpośrednie, wynikające z powiązań finansowych. Analiza działalności finansowej BgPN została przeprowadzona w oparciu o dane księ- gowe za lata 2010–2014. Przyjęty do badań pięcioletni okres pozwolił na pełne ukazanie kierunków i wielkości przepływów między Parkiem a różnymi podmiotami otoczenia społeczno-gospodarczego Parku. W tym miejscu należy zauważyć, że na badany okres przypadły zasadnicze zmiany w sferze gospodarki finansowej parków narodowych w Pol- sce, związane z ich przekształceniem z jednostek budżetowych w państwowe osoby prawne. Zrodziło to pewne trudności w interpretacji oficjalnych dokumentów finansowych Parku, a w efekcie doprowadziło do konieczności dokonania niezbędnych korekt i przyję- cia własnej definicji budżetu parku narodowego. Problem ten szerzej omówiono w części poświęconej budżetowi BgPN. Głównymi źródłami informacji na temat gospodarki finansowej BgPN w latach 2010– 2014 były: – wykaz operacji finansowych parku (raporty księgowe) z podaniem przedmiotu transakcji, kwoty operacji, siedziby kooperanta oraz daty transakcji – łącznie 12 382 rekordy; – sprawozdania z realizacji planów finansowych: BgPN jako jednostki budżetowej za lata 2010 i 2011, gospodarstwa pomocniczego przy BgPN za 2010 r., BgPN jako pań- stwowej osoby prawnej za lata 2012–2014; – bilans BgPN za lata 2010–2014; – rachunek wyników BgPN za lata 2012–2014 (wariant porównawczy); – inne dokumenty finansowe BgPN. Materiały te pozyskano bezpośrednio od służb księgowych BgPN przy zachowaniu peł- nej ochrony danych osobowych kooperantów Parku. Dla zobrazowania powiązań ekonomicznych BgPN z lokalną sferą gospodarczą zgro- madzono materiał dotyczący działalności Parku w sferze ochrony przyrody, edukacji, turystyki, zewnętrznych źródeł finansowania, współpracy z podmiotami zewnętrznymi, wielkości i struktury zatrudnienia itd. Pozyskano go w trakcie wywiadów z pracownikami Parku oraz poprzez analizę zawartości oficjalnych dokumentów (m.in. projektu Pla- nu ochrony dla SOO PLH12001 Babia Góra, zarządzeń Ministra Środowiska w sprawie zadań ochronnych dla Babiogórskiego Parku Narodowego za lata 2010–2014; zarządzeń Dyrektora BgPN, analiz działalności BgPN za lata 2010–2014). Informacje na temat sytuacji społeczno-gospodarczej regionu zaczerpnięto z opracowań planistycznych

59 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego odnoszących się do strategicznych kierunków rozwoju gmin parkowych (Jabłonki, Zawoi, Lipnicy Wielkiej), baz danych Banku Danych Lokalnych GUS, baz danych na temat przedsiębiorców (Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej – CEIDG; Krajowego Rejestru Sądowego) oraz z oficjalnych stron internetowych gmin. Zapoznano się także z dotychczasowymi opracowaniami naukowymi poświęconymi spo- łeczno-gospodarczym zagadnieniom analizowanego obszaru.

4.2. Obszar i zasoby Babiogórskiego Parku Narodowego jako przedmiot zarządzania

BgPN powołano do życia na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 października 1954 r. w sprawie utworzenia Babiogórskiego Parku Narodowego (Dz. U. 1955, nr 4, poz. 25), które formalnie obowiązywało od dnia 1 stycznia 1955 r. Nowo utworzony Park objął obszar o powierzchni około 1637 ha, położony w szczytowych partiach masywu Babiej Góry. Dodatkowo do Parku przyłączono grunty na terenie wsi Zawoja (o powierzchni 5,18 ha), z przeznaczeniem na cele administracyjne (Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 paź- dziernika 1954…). Jak podaje J. Omylak (2005), faktyczna powierzchnia Parku w momencie jego utworzenia wynosiła 1703,7 ha, z czego własność prywatna stanowiła około 97 ha. W tym miejscu należy zauważyć, że nie było to pierwsze rozwiązanie w zakresie ochrony przyrody w masywie Babiej Góry. W 1928 r. Dyrekcja Lasów Państwowych wprowadziła zagospodarowanie rezerwatowe w podszczytowych partiach południowych stoków masywu (na powierzchni 403 ha), a w 1934 r. Polska Akademia Umiejętności (ówczesny właściciel tych terenów) na północnych skłonach Babiej Góry utworzyła rezerwat przyrody o powierzchni 642 ha (ryc. 4). Powstanie BgPN wpłynęło na zakres i możliwości użytkowania gospodarczego obszaru objętego ochroną, zwłaszcza na gospodarkę leśną i rolną. W obrębie Parku wydzielono dwie strefy ochronne: strefę ochrony ścisłej, obejmującą lasy i hale alpejskie (o pow. 1049 ha), gdzie priorytetem stało się zachowanie środowiska w stanie nienaruszonym oraz strefę ochrony częściowej, obejmującą przekształcone przez człowieka lasy na południowym stoku (o pow. 624 ha), gdzie założono prowadzenie działań mających na celu przywróce- nie naturalnego stanu lasu. Poza zasięgiem stref ochronnych znalazły się jedynie grunty wykorzystywane pod uprawy rolne, łąkowe i pastwiska oraz tereny zabudowane, gdzie dopuszczono aktywność gospodarczą (rolniczą) pod warunkiem, że jej prowadzenie będzie niezbędne dla ich racjonalnego użytkowania i zostanie zaakceptowane przez dyrektora Parku. Celom ochrony przyrody podporządkowano także ruch turystyczny na obszarze Parku. Mógł się on odbywać jedynie w miejscach i po trasach wyznaczonych przez dyrektora Parku. W 1997 r. na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie Babiogórskiego Parku Narodowego obszar Parku podwojono do 3391,55 ha. Ochro- ną objęto wówczas, obok partii szczytowych, także tereny niżej położone, praktycznie aż po granicę rolno-leśną. Po poszerzeniu granic Parku obszar ochrony ścisłej zwiększył

60 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki się do 1062 ha, częściowej do 2142 ha, a krajobrazowej wynosił 156 ha (Omylak 2005; ryc. 5). Jak zauważa T. Lamorski (2005), „zejście Parku ze szczytu” stworzyło nową sytuację społeczno-gospodarczą. Park, zbliżając się do terenów zabudowanych i użytkowanych rolniczo, stał się bezpośrednim sąsiadem lokalnej społeczności i wywierał coraz istot- niejszy wpływ na jej funkcjonowanie. Zakres oddziaływania Parku na otoczenie wzrósł także wskutek ustanowienia na mocy tego samego aktu prawnego otuliny Parku o powierzchni 8437 ha, obejmującej tereny w granicach obecnych gmin: Jabłonka, Jeleśnia, Koszarawa, Lipnica Wielka oraz Zawoja. Obecnie BgPN zajmuje powierzchnię 3394,3 ha. Pod względem administracyjnym jego obszar należy do trzech gmin: Zawoi, w obrębie granic której znajduje się 75,3% obszaru Parku, Lipnicy Wielkiej – 24,3% i Jabłonki – pozostałe 0,4% (tabela 5). Otulina BgPN obejmuje głównie tereny po południowej stronie Babiej Góry (86,4%), z czego w granicach gminy Lipnica Wielka znajduje się aż 59,1% całego obszaru (tj. 4983 ha), a gminy Jabłonka dalsze 27,3% (tj. 2300 ha). Po stronie północnej otulina BgPN ma bardzo ograniczony zasięg i składa się na nią jedynie 757 ha gruntów w gminie Zawoja i 397 ha w gminach Jeleśnia i Koszarawa. BgPN został utworzony w celu ochrony unikatowych walorów przyrodniczych masywu Babiej Góry, z zachowanym, dobrze wykształconym piętrowym układem roślinności. W kategoryzacji IUCN BgPN uzyskał kategorię II odpowiadającą obszarowi naturalne- mu lub zbliżonemu do naturalnego, gdzie chroni się wielkoskalowe procesy ekologiczne, ekosystemy i gatunki. W BgPN dominują ekosystemy leśne. Flora Parku liczy m.in. 626 taksonów roślin naczyniowych (Borysiak, Stachnowicz 2004), 280 gatunków mchów (Stebel 2004), 100 gatunków wątrobowców (Klama 2004) i 329 gatunków porostów (Bielczyk 2004). Prawną ochroną gatunkową objętych jest 67 gatunków roślin występują- cych w Parku, w tym cztery gatunki figurują w Polskiej czerwonej księdze roślin: gnidosz

Tabela 5. Babiogórski Park Narodowy i jego otulina w gminach Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja Table 5. Babia Góra National Park and its buffer zone in communes: Jabłonka, Lipnica Wielka and Zawoja

Powierzchnia Parku i otuliny Powierzchnia ogółem [ha] % powierzchni Gmina gminy Parku otuliny gminy gminy [ha] Park otulina w gminie w gminie w Parku w otulinie Jabłonka 21 273 14 2 300 0,4 27,3 0,1 10,8 Lipnica Wielka 6 736 826 4 983 24,3 59,1 12,3 74,0 Zawoja 12 878 2 554 757 75,3 9,0 19,8 5,9 Razem 40 887 3 394 8 040 100 95,4 – –

Źródło: Bank Danych Lokalnych (BDL) GUS i dane BgPN, stan w 2013 r. Source: Local Data Bank of the Central Statistical Office of Poland and data of BGNP; situation as at 2013.

61 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Hacqueta (Pedicularis hacquetii), okrzyn jeleni (Laserpitium archangelica)1, tojad mocny morawski (Aconitum firmum ssp. moravicum) oraz rogownica alpejska (Cerastium alpi- num). Świat zwierząt reprezentowany jest przez niemal 4,5 tys. gatunków, 95% z nich sta- nowią bezkręgowce. Szczególnie liczne są gatunki owadów, zwłaszcza chrząszczy (1555 gatunków). Wśród kręgowców dominują ptaki (127 gatunków) oraz ssaki (50 gatunków) (Pawłowski 2003). Ochronie ścisłej podlega 40 gatunków bezkręgowców (w tym 21 gatun- ków chrząszczy) i 150 gatunków kręgowców (w tym 100 gatunków ptaków i 27 gatunków ssaków) (Parusel 2007). Zasoby przyrodnicze Parku są chronione równolegle w ramach programu Natura 2000. W oparciu o tzw. dyrektywę ptasią utworzono obszar specjalnej ochrony ptaków „Babia Góra” (kod obszaru PLB120011) o powierzchni 4915,6 ha, obej- mujący cały Park oraz tereny przyległe (część otuliny Parku). Natomiast w oparciu o tzw. dyrektywę siedliskową – specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Babiogórska” (kod obszaru PLH120001) o powierzchni 3350,4 ha. Od 1977 r. BgPN ma status międzynarodowego rezerwatu biosfery. Początkowo Rezerwat obejmował jedynie szczytowe partie masywu w ówczesnych granicach Parku. Jak podaje T. Lamorski (2005), niewielka powierzchnia Rezerwatu (1728 ha) i znaczne oddalenie jego granic od środowiska życia miejscowej ludności utrudniały wdrożenie w praktyce wszystkich zaleceń programu MaB UNESCO, a sam wpis miał charakter symboliczny. Dopiero powiększenie obszaru Rezerwatu w 2001 r. do 11 829 ha (tj. prawie siedmiokrotne) pozwoliło na wytyczenie wszystkich stref ochronnych zgodnie z zalece- niami programu MaB UNESCO (strefa centralna – core area, strefa buforowa – buffer zone, strefa przejściowa – transition area) i realizację głównych funkcji rezerwatu biosfery: ochronnej, rozwojowej i edukacyjnej (Lamorski 2005). Rezerwat Biosfery w nowych granicach objął cały Park wraz z jego otuliną. Ponad 68,7% powierzchni Rezerwatu znajduje się po stronie orawskiej regionu, w tym prawie cała strefa przejściowa (ryc. 6). BgPN z uwagi na swoje nadgraniczne położenie i bezpośrednie sąsiedztwo obszaru chronionego po stronie słowackiej ma charakter transgranicznego obszaru chronionego. Odpowiednikiem Parku po stronie słowackiej jest Rezerwat Babia Hora oraz Obszar Chronionego Krajobrazu Horná Orava zarządzane przez Štátna ochrana prírody Slo- venskej republiky – Správa CHKO Horná Orava v Námestove. Pod koniec XX w. podję- to działania na rzecz ustanowienia Transgranicznego Rezerwatu Biosfery „Babia Góra”, co pozwoliłoby sformalizować transgraniczną współpracę na rzecz ochrony przyrody w regionie. Niestety przedsięwzięcie to, pomimo dużego zaawansowania prac, nie zostało zakończone sukcesem. Obszar Babiej Góry wciąż nie jest ustanowiony formalnie trans- granicznym obszarem chronionym. W strukturze własnościowej BgPN dominują grunty stanowiące własność Skarbu Państwa, na które przypada 96,3% powierzchni Parku. Prawie w całości znajdują się one w zarządzie Parku jako wieczyste użytkowanie (tabela 6). Wartość prawa wieczystego użytkowania gruntów Skarbu Państwa w granicach BgPN została wyceniona na kwotę 31,3 mln zł (wycena z 2013 r.). Pozostałe 3,6% gruntów wchodzących w skład Parku należy do wspólnot gruntowych i leśnych oraz osób prywatnych, a dalsze 0,1% stanowi własność

1 Okrzyn jeleni jest oficjalnym symbolem BgPN.

62 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Ryc. 4. Rozwój przestrzenny Babiogórskiego Parku Narodowego Fig. 4. Spatial development of Babia Góra National Park Źródło: opracowanie na podstawie danych Systemu Informacji Przestrzennej Babiogórskiego Parku Narodowego, dane przestrzenne przetworzył Janusz Fujak. Source: own work based on the data from the Babia Góra National Park Spatial Information System; spatial data processed by Janusz Fujak.

63 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Ryc. 5. Strefy działań ochronnych w Babiogórskim Parku Narodowym Fig. 5. Protection zones in Babia Góra National Park Źródło: opracowanie na podstawie danych Systemu Informacji Przestrzennej Babiogórskiego Parku Narodowego, dane przestrzenne przetworzył Janusz Fujak. Source: own work based on the data from the Babia Góra National Park Spatial Information System; spatial data processed by Janusz Fujak.

64 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Ryc. 6. Obszary chronione w gminach: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja Fig. 6. Protected areas in communes: Jabłonka, Lipnica Wielka, and Zawoja Źródło: opracowanie własne. Source: own work.

65 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Fot. 1. Widok na szczyt Babiej Góry (fot. B. Zawilińska) Photo 1. View of the summit of Babia Góra (photo by B. Zawilińska)

Fot. 2. Na grzbiecie Babiej Góry (fot. B. Zawilińska) Photo 2. On the Babia Góra ridge (photo by B. Zawilińska)

66 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki samego Parku jako podmiotu prawnego oraz Gminy Zawoja i Starostwa Suskiego (stan na 2014 r.). W ostatnich latach podjęto próby wykupu gruntów od osób prywatnych. Środ- ki na ten cel pozyskano z funduszy UE. Wartość księgowa aktywów trwałych BgPN na koniec 2014 r. wyniosła 41,3 mln zł, z czego wartość gruntów i praw wieczystego użytkowania gruntów – 30 mln zł, tj. 72,7% wartości aktywów Parku. Dla porównania wartość aktywów trwałych sąsiadującej z Parkiem gminy Zawoja wyniosła w 2013 r. – 38,3 mln zł, w tym gruntów – 3,1 mln zł. BgPN zatrudnia obecnie 46 osób na umowę o pracę (2014 r.). Liczba etatów utrzymuje się od kilku lat na zbliżonym poziomie. W służbie terenowej Parku pracuje 13 osób, w administracji – 25, dalsze 8 osób to robotnicy. Struktura organizacyjna BgPN została dostosowana do ustawowych zadań parków narodowych. Zgodnie ze Statutem Parku pion administracyjny obejmuje: Dział Ochrony Przyrody odpowiedzialny za sprawy związa- ne z ochroną przyrodniczych zasobów Parku, Zespół Udostępniania Parku do Zwiedza- nia i Edukacji, prowadzący kwestie edukacji przyrodniczej oraz udostępnienia Parku do celów edukacyjnych, rekreacyjnych, turystycznych i sportowych, Zespół Dokumenta- cyjno-Badawczy prowadzący dokumentacje stanu przyrody w Parku oraz podejmujący prace naukowo-badawcze, a także Zespół Obsługi (administrowanie nieruchomościami Parku) i Sekcję Finansowo-Księgową. Działalność terenowa w zakresie ochrony przyrody prowadzona jest w obrębie czterech obwodów ochronnych: „Cyl”, „Stonów”, „Sokolica” oraz „Orawa”, w których działania koordynują leśniczy (wraz z podleśniczymi – 9 osób). Zwalczaniem przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody na terenie Parku oraz ochroną majątku Parku zajmuje się Straż Parku (łącznie 4 etaty).

Tabela 6. Struktura własnościowa gruntów w Babiogórskim Parku Narodowym Table 6. Ownership structure of land within Babia Góra National Park

Gmina Razem Własność gruntów Zawoja Lipnica Wielka Jabłonka [ha] [ha] [%] Grunty Skarbu Państwa w 2 415,6 826,1 11,6 3 253,3 95,8 użytkowaniu wieczystym BgPN Grunty Skarbu Państwa w innym 15,6 0,1 0,9 16,6 0,5 zarządzie Grunty BgPN 4,0 0 0 4,0 0,1 Mienie Starostwa Suskiego 0,2 0 0 0,2 0 Grunty Gminy Zawoja 0,2 0 0 0,2 0 Grunty prywatne 19,4 0 0 19,4 0,6 Grunty Wspólnot Gruntowych 99,7 0 1,0 100,7 3,0 i Leśnych Razem 2 554,6 826,2 13,5 3 394,3 100

Źródło: dane BgPN, stan w 2014 r. Source: data of BGNP, situation as at 2014.

67 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Działalnością BgPN kieruje dyrektor Parku, który jednocześnie sprawuje nadzór nad obszarami Natura 2000 znajdującymi się w jego granicach oraz reprezentuje Rezerwat Biosfery na zewnątrz. Na podstawie porozumienia ze Starostwem Powiatowym w Suchej Beskidzkiej dyrektorowi BgPN został powierzony także nadzór nad gospodarką leśną w lasach znajdujących się na obszarze Parku, a niebędących własnością Skarbu Państwa. Zakres kompetencji dyrektora BgPN określa ustawa o ochronie przyrody oraz Regulamin organizacyjny Babiogórskiego Parku Narodowego. Realizacja ustawowych zadań, z uwagi na fakt, że Park nie posiada aktualnie obowiązującego planu ochrony, odbywa się w oparciu o zadania ochronne ogłaszane corocznie przez Ministra Środowiska w formie zarzą- dzenia. Prace nad Planem Ochrony BgPN trwają od 2005 r. Dotychczas zostały opracowane projekty planów ochrony dla obszarów Natura 2000 w granicach Parku, tj. Plan Ochrony dla SOO PLH120001 Ostoja Babiogórska oraz Plan Zadań Ochronnych dla obszaru Natura 2000 PLB120011 Babia Góra.

4.3. Budżet Parku

4.3.1. Uwagi metodyczne

Główne trudności metodyczne związane z ustaleniem budżetu BgPN polegały na ko- nieczności ujednolicenia metodyki pomiaru wielkości wpływów i wydatków budżeto- wych dla całego analizowanego okresu (lata 2010–2014). Wymagało to doprecyzowania zakresu niektórych terminów stosowanych w rachunkowości Parku oraz dokonania korekt w stosunku do oficjalnych danych zawartych w sprawozdaniach finansowych, których zakres, co istotne, znacznie się różnił w odniesieniu do poszczególnych lat. Z punktu widzenia celu pracy materiały te często pomijały niezmiernie ważne dla oma- wianej problematyki zagadnienia (np. brak pełnego odniesienia w sprawozdaniach do wydatków inwestycyjnych), co wymagało uzupełnień ze strony służb księgowych Parku. Złożoność problematyki wynikała także z faktu, że w latach 2010–2014 BgPN funk- cjonował w oparciu o trzy różne modele gospodarki finansowej. W 2010 r. gospodarka finansowa Parku prowadzona była odrębnie dla Parku Naro- dowego jako jednostki budżetowej oraz dla Gospodarstwa Pomocniczego działającego przy BgPN. W przypadku Parku obowiązywała zasada rozliczeń brutto (tzw. budżeto- wanie brutto), polegająca na tym, że ogół wydatków Parku pokrywany był bezpośrednio z budżetu państwa, natomiast wszystkie dochody uzyskiwane przez Park były bezpo- średnio przekazywane do budżetu państwa. Tak więc, pomiędzy wielkością dochodów a wielkością wydatków Parku nie zachodziła żadna relacja. Natomiast gospodarstwo pomocnicze rozliczało się z budżetem państwa zasadą rozliczeń netto, która zakładała, że koszty pokrywano z przychodów własnych gospodarstwa, uzyskiwanych w ramach prowadzonej działalności, a wypracowany zysk, po obciążeniu podatkiem dochodowym od osób prawnych, był w połowie przekazywany do budżetu państwa. Pozostała część zysku pozostawała w dyspozycji dyrektora Parku. Zgodnie z art. 17, ust. 1, pkt 4 Ustawy

68 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych naliczony podatek dochodowy w związku z działalnością gospodarstwa pomocniczego nie był pobierany i pozostawał do dyspozycji jednostki pod warunkiem, że kwota ta została wydatkowana na cele ochrony środowiska. Gospodarstwo pomocnicze mogło także otrzymywać dotacje przedmiotowe z budżetu państwa. Procedura rozliczeń gospodarstwa pomocniczego z budżetem państwa odbywała się za pośrednictwem sprawozdań finansowych Parku, gdzie jako dochód wykazywano odpowiednią część zysku przekazywanego do budże- tu przez gospodarstwo pomocnicze, a jako wydatek Parku wykazywano kwotę dotacji przedmiotowej na rzecz gospodarstwa pomocniczego. W tym miejscu należy także wy- jaśnić dwoistość pojęć związanych z przepływami finansowymi. Park narodowy jako jednostka budżetowa nie podlegał opodatkowaniu, więc w dokumentach pojawiała się kategoria dochodów i wydatków, natomiast w przypadku gospodarstwa pomocniczego ustalano podatek dochodowy, dlatego też stosowano kategorie przychodów i kosztów. Sprawozdanie finansowe sporządzane przez Park jako jednostkę budżetową za 2010 r. odnosiło się głównie do wydatkowania środków z budżetu państwa, nie uwzględniano w nim natomiast dotacji zewnętrznych. W efekcie rodziło to konieczność uzupełnienia sprawozdania o te informacje w ramach wywiadów z pracownikami zajmującymi się księgowością. Podobnie wyglądała sytuacja z wydatkami na inwestycje. W 2011 r. sprawozdawczość finansowa Parku była w całości oparta na zasadzie roz- liczeń brutto. Po stronie dochodów wykazywano, obok wpływów z najmu i dzierżawy majątku stanowiącego własność Skarbu Państwa, także wpływy, które w roku wcze- śniejszym stanowiły przychody gospodarstwa pomocniczego. Ogół zrealizowanych dochodów przekazywany był na rachunek budżetu państwa. Założono, że dochody z działalności prowadzonej wcześniej przez gospodarstwa pomocnicze utworzą od- rębną rezerwę celową w budżecie państwa, z której można będzie środki te przekazać z powrotem do parków narodowych. Dyspozycja ta nie miała jednak charakteru obli- gatoryjnego, więc teoretycznie to parki narodowe musiały wystąpić do Ministra Finan- sów o przyznanie dotacji celowej, a kwota, którą otrzymały, nie musiała być tej samej wysokości, jaką faktycznie przekazały do budżetu, gdyż uwzględniano kwoty z planu finansowego. Opisywana sytuacja miała miejsce w przypadku BgPN (dochody „wła- sne” w planie finansowym: 2,3 mln zł; dochody „własne” odprowadzone do budżetu – 3,3 mln zł; dotacja celowa przekazana do Parku – 2,24 mln zł). W związku z zasadą rozliczeń brutto w 2011 r. formalnie wszystkie wpływy do budżetu Parku miały pochodzenie zewnętrzne. Składały się na nie: środki z budżetu państwa na pokrycie kosztów działalności Parku, wspomniana dotacja z rezerwy celowej budżetu państwa, dotacje od innych podmiotów sektora finansów publicznych oraz fundusze UE. Natomiast wydatki budżetu Parku w 2011 r. stanowiły sumę wydatków pokrytych z budżetu państwa oraz wydatków sfinansowanych ze źródeł zewnętrznych. Lata 2012–2014 wiązały się już z nową sytuacją organizacyjno-prawną, tj. funkcjonowaniem Parku jako państwowej osoby prawnej. Okres ten był dość stabilny pod względem założeń sprawozdawczości finansowej. Sprawozdania finansowe obejmowały ogół wpływów finansowych do Parku, w tym także wszystkie dotacje zewnętrzne, co w latach wcześniejszych nie zawsze miało miejsce i wymagało odpowiednich uzupeł- nień (zwłaszcza w odniesieniu do środków na działalność inwestycyjną). Od 2012 r.

69 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce finansowej Parku pojawiły się kategorie przychodów i kosztów, zamiast dochodów i wydatków, oraz kategoria wyniku finansowego netto. Park narodowy mógł przeznaczyć wypracowany zysk na fundusz statutowy oraz realizować zadania inwestycyjne. Z uwagi na fakt, że Park uzyskał możliwość prowadzenia własnej działalności gospodarczej, zaistniał także obowiązek podatkowy. Parki wyliczają w sprawozdaniach finansowych wielkość podatku dochodowego od osób prawnych, jednak nie ponoszą faktycznie tego kosztu, gdyż, jak już wcześniej wskazano, w przypadku gospodarstwa pomocniczego na podstawie art. 17, ust. 1, pkt 4 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych Park może korzystać ze zwolnienia przedmiotowego określonego przez ustawodawcę dla celu ochrony środowiska. Przekazanie parkom narodowym w wieczyste użytkowanie gruntów wiązało się z obowiązkiem wyceny wartości finansowej tych praw i dokonania odpowiednich zapisów w bilansie jednostki. Operacja ta, choć nie rodziła żadnych skutków finansowych dla Parku, wpłynęła na zapisy sprawozdań finansowych. W związku z tym, że nabyte prawa wieczystego użytkowania podlegają odpisom amortyzacyjnym, zarówno po stronie przychodowej, jak i kosztowej pojawiły się znaczące zwiększenia, związane z pozycjami przychody na poczet odpisów amortyzacyjnych i koszty amortyzacji. W przypadku BgPN w 2014 r. (pierwszym roku, kiedy dokonywano odpisów związanych z prawami wieczystego użytkowania gruntów) kwota przychodów Parku zwiększyła się aż o 1,9 mln zł, tj. 14% ogółu wykazanych przychodów w tym roku. Uwzględniając złożoną sytuację prawną i organizacyjną w zakresie gospodarki finansowej parków narodowych w Polsce w omawianym okresie oraz zasadniczy cel pracy, założono, że budżet Parku musi odzwierciedlać faktyczny przepływ strumienia pienięż- nego w danym roku, a nie zapisy o charakterze księgowym. Wzorując się na definicji bu- dżetu w naukach ekonomicznych (Begg, Fischer, Dornbusch 2007), przyjęto, że budżet parku narodowego stanowi zestawienie wszystkich środków pieniężnych przekazanych do dyspozycji parku narodowego oraz wszystkich wydatków ponoszonych przez park w związku z jego działalnością bieżącą i inwestycyjną w okresie jednego roku kalenda- rzowego. Podstawowymi kategoriami opisu budżetu parku są wpływy (dochody) oraz wydatki. Po stronie wpływów tak zdefiniowanego budżetu Parku ujęto: – ogół środków finansowych z budżetu państwa, które napłynęły do Parku jako dotacje celowe oraz dofinansowanie do zadań realizowanych z funduszy UE; – środki finansowe pozyskane od innych jednostek, w tym sektora finansów publicznych (m.in. Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Lasów Państwowych – Fundusz Leśny, EkoFunduszu, jednostek samorządu terytorialnego); – środki finansowe pochodzące z funduszy unijnych; – środki finansowe wypracowane samodzielnie przez Park w ramach prowadzonej działalności; – inne środki przekazane Parkowi z zewnątrz, np. na mocy porozumień itp., a także zaciągnięte pożyczki oraz środki, które napłynęły w omawianym okresie do Parku w związku z rozliczeniami finansowymi, np. w zakresie podatku VAT.

70 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Po stronie wydatków budżetu Parku ujęto: – ogół wydatków poniesionych przez Park w związku z działalnością bieżącą, w tym także zobowiązania o charakterze fiskalnym; – ogół wydatków przeznaczonych na zadania inwestycyjne, niezależnie od reguł prawnych związanych z amortyzacją środków trwałych i wartości niematerialnych prawnych. Do wpływów budżetu Parku nie zaliczano przychodów na poczet odpisów amortyzacyjnych, których konieczność uwzględnienia w sprawozdaniach pojawiła się w związku z uzyskaniem przez parki narodowe prawa wieczystego użytkowania gruntów, a do wy- datków – kosztów amortyzacji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych. Wykluczenie kosztów amortyzacji wynikało z faktu, że ta grupa kosztów nie rodzi skutków finansowych, oraz co ważne pozwoliło ominąć podwójne księgowanie kosztów (wydatków) inwestycyjnych w budżecie Parku (zgodnie z zasadami rachunkowości w danym roku w koszty podmiotu włącza się tylko część wydatków inwestycyjnych, ustaloną według stawki amortyzacyjnej). Wydatki Parku nie obejmowały także naliczonego podatku dochodowego od osób prawnych w związku z faktem, że parki narodowe korzystają w tym zakresie ze zwolnienia przedmiotowego dla celu ochrony środowiska. Przyjęto, że zysk z poprzedniego okresu rozliczeniowego, pozostający w dyspozycji dyrektora Parku, nie będzie bezpośrednio włączany do wpływów budżetu Parku w kolejnym okresie z uwagi na fakt, że środki te mogły zostać różnie rozdysponowane. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 3 października 2012 r. w sprawie szczegółowego sposobu prowadzenia gospodarki finansowej parku narodowego zysk zwiększa fundusz statutowy jednostki, a środki te można przeznaczyć na wydatki inwestycyjne lub zdepono- wać na rachunku w Banku Gospodarstwa Krajowego w celu pokrycia strat w przyszłym okresie. Informacja na temat wysokości zysku została zamieszczona w części poświęconej omówieniu budżetu Parku w odniesieniu do każdego roku. Szczególne rozwiązania zastosowano w stosunku do 2010 r., kiedy to prowadzone były dwa równoległe systemy sprawozdawczości finansowej. Wpływy do budżetu Parku dla 2010 r. ustalono poprzez zsumowanie przychodów gospodarstwa pomocniczego działają- cego przy Parku w związku z wykonywaniem zadań z zakresu ochrony przyrody, dotacji budżetowej dla gospodarstwa pomocniczego, środków przekazanych Parkowi z budżetu państwa jako jednostce budżetowej na pokrycie kosztów działalności, środków związa- nych z dotacjami przekazanymi przez inne podmioty. Nie uwzględniano natomiast do- chodów własnych, wykazywanych przez Park jako jednostkę budżetową. Wydatki budżetu Parku dla 2010 r. ustalono poprzez zsumowanie kosztów działalności gospodarstwa pomocniczego oraz wydatków finansowanych przez budżet państwa i z dotacji. W budżecie Parku nie uwzględniono przychodów na poczet odpisów amortyzacyjnych wykazanych przez gospodarstwo pomocnicze ani też kosztów amortyzacji. Reasumując, należy podkreślić, że różna metodyka ujmowania wpływów i wydat- ków budżetowych w omawianym okresie wykluczała proste odniesienie się badacza do zapisów oficjalnych sprawozdań finansowych parków narodowych w Polsce. Takie po- stępowanie mogło przyczynić się do znaczących błędów metodycznych oraz istotnie za- fałszować końcowy wynik badań. Porównanie sytuacji budżetowej parków narodowych wymaga niestety licznych przeliczeń oraz szczegółowej wiedzy na temat zmian w systemie sprawozdawczości i prawie finansowym. Inną kwestią jest brak ujednoliconego systemu

71 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego księgowego dla parków narodowych w Polsce, co sprawia, że każdy z nich inaczej buduje swój system ewidencji księgowej. W efekcie szczegółowa analiza sytuacji finansowej parku narodowego staje się niewykonalna bez pomocy służb księgowych parku.

4.3.2. Wielkość i struktura budżetu

Całkowity budżet BgPN w latach 2010–2014 po stronie wpływów wynosił 43,6 mln zł, co daje średniorocznie kwotę 8,7 mln zł. Jest to znacząca wielkość, zwłaszcza w stosunku do lokalnego układu społeczno-gospodarczego. Dla porównania średnioroczny bu- dżet gminy Zawoja, w obrębie której znajduje się ponad 75% powierzchni Parku, wyno- sił w analizowanym okresie 26,8 mln zł (BDL GUS). Wpływy finansowe BgPN w latach 2010–2014 odpowiadały 8,5% całości dochodów budżetowych wszystkich gmin parkowych. Relacja ta jest jeszcze większa, jeśli zostaną porównane wpływy własne Parku z do- chodami własnymi samorządów lokalnych (14,2%). Zestawienie wpływów budżetowych Parku i gmin parkowych w poszczególnych latach prezentuje rycina 7. Budżet BgPN wykazuje w analizowanym okresie trwałą tendencję wzrostową, co może dowodzić, że przekształcenie Parku z jednostki budżetowej w państwową osobę praw- ną pozytywnie wpłynęło na wielkość dochodów Parku. W 2010 r. budżet Parku wynosił 7,4 mln zł, z tego na Gospodarstwo Pomocnicze przypadało 3,9 mln zł, a w 2014 r. osiągnął

Ryc. 7. Wpływy do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego na tle dochodów budżetowych gmin parkowych w latach 2010–2014 Fig. 7. Revenue of Babia Góra National Park compared to the budget revenue of communes hosting the Park in 2010–2014 * W 2011 r. w związku z rozliczeniami z budżetem państwa metodą brutto wszystkie wpływy do BgPN miały charakter wpływów zewnętrznych. Podane na rycinie informacje o wpływach (dochodach) własnych w 2011 r. mają charakter wyłącznie informacyjny. Źródło: opracowanie na podstawie BDL GUS i materiałów BgPN. Source: own work based on the Local Data Bank of the Central Statistical Office of Poland and BGNP materials.

72 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki ponad 11,6 mln zł, czyli o prawie 156% więcej (tabela 7). Dynamika wzrostu wpływów budżetowych Parku była wyższa niż w gminach parkowych. W latach 2012–2014 średnio- roczny wzrost dochodów BgPN wyniósł 25,5%, a gmin parkowych – 8,9%.

Tabela 7. Wpływy do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 Table 7. Babia Góra National Park’s budget revenue in 2010–2014

Razem 2010 2011 2012 2013 2014 Zmiana Wpływy 2010–2014 2010–2014 [tys. zł] [%] Ogółem 7 448,0 6 761,4 7 676,4 10 122,5 11 595,6 43 603,9 155,7 W tym na 905,7 1 650,5 1 389,8 4 545,1 3 131,2 11 622,3 345,7 inwestycje

Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

Tabela 8. Struktura wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 Table 8. Structure of Babia Góra National Park’s budget revenue in 2010–2014

Razem 2010 2011 2012 2013 2014 Lp. Źródło finansowania 2010–2014 [tys. zł] [tys. zł] [%] 1. Budżet państwa 2 472,7 4 202,9 1 991,3 1 872,9 2 562,2 13 102,0 30,0 1.1. dotacja główna 1 693,2 1 713,0 1 822,0 1 822,0 1 822,0 8 872,2 20,3 1.2. współfinansowanie projektów unijnych 4,5 248,9 169,3 50,9 97,8 571,4 1,3 1.3. inne dotacje 775,0 2 241,0 0 0 642,4 3 658,4 8,4 2. Wpływy własne 3 888,1 (3 320,5)* 3 436,4 3 040,2 5 280,1 15 644,8 35,9 2.1. ze sprzedaży drewna 3 573,5 (2 934,8)* 3 066,9 2 451,3 4 841,9 13 933,6 32,0 2.2. z biletów wstępu do Parku 170,8 (266,9)* 223,9 284,8 269,9 949,4 2,2 2.3. z działalności edukacyjnej Parku 111,9 (70,7)* 60,5 64,1 85,5 322,0 0,7 2.4. inne wpływy własne 31,9 (48,1)* 85,1 240,0 82,8 439,8 1,0 Dotacje zewnętrzne i inne środki 3. 1 087,2 2 558,5 2 248,7 5 209,4 3 753,3 14 857,1 34,1 przekazane Parkowi 3.1. Środki UE (POIŚ i Interreg) 25,7 1 384,4 959,4 288,4 533,2 3 191,1 7,3 3.2. NFOŚiGW 877,7 1 174,1 1 287,6 1 310,7 485,2 5 135,3 11,8 3.3. Fundusz Leśny –– – 3 608,9 2 733,5 6 342,4 14,5 3.4. inne (EkoFsundusz, Powiat Suski) 183,8 0 1,7 1,4 1,4 188,3 0,4 4. Razem 7 448,0 6 761,4 7 676,4 10 122,5 11 595,6 43 603,9 100

* W 2011 r. w związku z rozliczeniami z budżetem państwa metodą brutto wszystkie wpływy do BgPN miały charakter wpływów zewnętrznych. Podane w tabeli informacje o wpływach własnych w 2011 r. mają charakter wyłącznie informacyjny. Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

73 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Podstawę zasilania finansowego Par- ku stanowi sektor finansów publicznych. W latach 2010–2014 wpływy ze źródeł zewnętrznych wynosiły blisko 28,0 mln zł, tj. 64,1% budżetu Parku (tabela 8, ryc. 8). Składały się na to dotacje z budżetu państwa w wysokości 13,1 mln zł (30,0% budżetu Parku), z Funduszu Leśnego Lasów Państwo- A – Wpływy budżetowe ogółem wych (6,3 mln zł; 14,5% budżetu Par- ku), z NFOŚiGW (5,1 mln zł; 11,8% budżetu Parku), z funduszy Unii Europejskiej (3,2 mln zł; 7,3% budże- tu Parku), z EkoFunduszu (0,18 mln zł; 0,4%). Nie odnotowano wpływów do budżetu Parku (w formie dotacji) od podmiotów zagranicznych, krajowych organizacji działających poza sektorem finansów publicznych, czy sektora pry- watnego, co ma miejsce w innych parkach (por. Bołtromiuk 2011). Udział środków zewnętrznych w bu- B – Wpływy własne dżecie Parku w ujęciu rocznym wykazy- wał w analizowanym okresie duże zróż- nicowanie. Wyłączając szczególny w tym względzie 2012 r. (budżetowanie brut- to), udział ten sięgał od 47,8% w 2010 r. (tj. 3,6 mln zł) do 70,0% w 2013 r. (tj. 7,1 mln zł). Należy dodać, że znaczna część środków zewnętrznych dotyczy- ła zadań o charakterze inwestycyjnym. Ogółem w latach 2010–2014 pozyskano 11,6 mln zł z przeznaczeniem na zadania inwestycyjne (tabela 7), z czego bezpośrednio z budżetu państwa tylko C – Wpływy zewnętrzne 0,5 mln zł. Największe środki inwestycyjne otrzymano z Funduszu Leśnego – 6,2 mln zł oraz z NFOŚiGW – 3,2 mln zł. Ryc. 8. Struktura wpływów do budżetu Babiogór- Dochody inwestycyjne stanowiły 26,7% skiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 wpływów budżetowych parku w latach Fig. 8. Structure of Babia Góra National Park’s 2010–2014. budget revenues in 2010–2014 Najważniejszym źródłem finanso- Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. wania zewnętrznego jest budżet pań- Source: own work based on BGNP materials. stwa, który dostarcza prawie połowę

74 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki zewnętrznych dochodów (ryc. 7). Jednak udział wpływów z budżetu państwa w całości budżetu Parku zmniejsza się systematycznie z roku na rok (w 2010 r. – 33,2%, w 2012 r. – 25,9%, w 2015 r. – 22,1%), przy czym sama kwota dotacji pozostaje na zbliżonym poziomie. Wskazuje to na powolne, ale jednak stopniowe, uniezależnianie się Parku od bezpo- średnich dotacji z budżetu państwa. Trudno ocenić, jakie to może mieć skutki dla funkcjonowania Parku w przyszłości i czy jest to trwała tendencja2. Zwłaszcza w kontekście planu finansowego BgPN na rok 2015, w którym udział środków z budżetu państwa wynosi aż 45,8%. Główny strumień środków finansowych przekazywanych z budżetu państwa ma na celu pokrycie kosztów bieżącej działalności Parku. Są to tzw. gwarantowane środki, które otrzymuje corocznie każdy park narodowy w Polsce. Od 2012 r. środki te przyznawane są parkom w formie dotacji celowej. BgPN otrzymywał na ten cel ok. 1,7–1,8 mln zł rocznie. Inne wpływy z budżetu państwa do budżetu Parku mają charakter jednorazo- wych transferów finansowych. W omawianym okresie składały się na nie: dotacja celowa w 2011 r. (zastępująca dochody własne z działalności) na kwotę 2,2 mln zł, dotacje na usuwanie skutków powodzi (w 2010 r. w wysokości 750,0 tys. zł; w 2014 r. – 642,4 tys. zł) oraz środki w ramach współfinansowania projektów realizowanych z udziałem funduszy unijnych. Ta ostatnia grupa środków jest powiązana z pozyskiwaniem wsparcia unijne- go. Skarb Państwa jako właściciel Parku przekazywał wkład własny do każdego projektu. W latach 2010–2014 BgPN otrzymał na ten cel łącznie 571,5 tys. zł. Pozostałe zewnętrzne źródła zasilania budżetu Parku dotyczą skonkretyzowanych pro- jektów z zakresu zadań ochronnych i jak już wspominano, w dużej mierze służą realizacji przedsięwzięć o charakterze inwestycyjnym. Patrząc z punktu widzenia stabilności budże- tu Parku, należy podkreślić ich epizodyczny charakter. Dostępność środków finansowych z tych źródeł wiąże się z określonymi ramami czasowymi, konkretnymi terminami skła- dania wniosków, koniecznością współdziałania w ramach różnych modeli partnerstwa, a samo ich pozyskanie wymaga od pracowników Parku zaangażowania w przygotowanie odpowiednich wniosków projektowych, co jest żmudne i czasochłonne. W latach 2010–2014 BgPN realizował 23 projekty z udziałem środków zewnętrznych na łączną kwotę blisko 14,9 mln zł. Świadczy to o dużej aktywności Parku w ubieganiu się o dotacje zewnętrzne. Najwięcej projektów finansowanych było z NFOŚiGW (15 projek- tów; 5,1 mln zł). Dotyczyły one m.in.: opracowania planów ochrony dla Parku i obszaru Natura 2000, udostępniania Parku dla turystów oraz prowadzonej przez BgPN działalno- ści edukacyjnej, opracowania systemu informacji przestrzennej o Parku, działań podejmowanych w zakresie ochrony gatunków, monitoringu wód. W ostatnich latach znaczą- co wzrosła rola Funduszu Leśnego w finansowaniu zadań Parku. Fundusz Leśny tworzą środki pozostające w dyspozycji Lasów Państwowych, z których mogą korzystać parki narodowe (art. 58, ust. 3 ustawy o lasach z 1991 r.), realizując zadania istotne z punktu widzenia gospodarki leśnej na swoim obszarze. W latach 2012–2014 BgPN realizował

2 Według informacji Dyrekcji BgPN lata 2013–2014 były wyjątkowe w historii Parku, jeśli chodzi o wielkość pozyskanych środków finansowych oraz zrealizowanych zadań związanych z ochroną obszaru Parku przed pożarami, udostępnieniem do zwiedzania, wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii, a także dochodów z prowadzonej działalności ochronnej w ekosystemach leśnych. Zakłada się, że w kolejnych latach wielkość środ- ków finansowych Parku będzie na znacznie niższym poziomie.

75 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

4 projekty z Funduszu Leśnego na kwotę 6,3 mln zł, z czego 80,3% środków przeznaczo- no na remonty dróg leśnych przeciwpożarowych, 17,9% – na poprawę stanu istniejącej infrastruktury turystycznej, a pozostałe 1,8% – na ochronę upraw. Należy zakładać, że w najbliższych latach Fundusz Leśny będzie coraz istotniejszym źródłem zasilania Par- ku. Według doniesień Lasów Państwowych (stan na 19 października 2015 r.) wszystkie parki narodowe w Polsce w 2015 r. mają otrzymać dofinansowanie z Funduszu Leśnego na kwotę ponad 25 mln zł, w tym do BgPN ma trafić 2,8 mln zł. Zwiększy to planowany budżet Parku na 2015 r. o blisko połowę! Fundusze Unii Europejskiej umożliwiły reali- zację kolejnych trzech projektów (łączna kwota 3,2 mln zł), w tym dwóch dużych w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (POIŚ), z wieloletnim hory- zontem czasowym. Program POIŚ pozwolił m.in. na wykup działek prywatnych w Parku w celu zwiększenia możliwości ochrony przyrody (projekt: Ochrona gatunków i siedlisk naturowych położonych w BgPN) oraz kompleksową modernizację ścieżek edukacyjnych w Parku (projekt: Ochrona leśnych siedlisk naturowych przez modernizację sieci ścieżek edukacyjnych w BgPN). Trzeci projekt unijny (Babiogórskie lasy bogactwem przyrodniczym pogranicza Polski i Słowacji) miał charakter transgraniczny i został sfinansowany z Progra- mu Interreg Polska–Słowacja. Park realizował go we współpracy z partnerem zarządza- jącym obszarem chronionym po słowackiej stronie masywu Babiej Góry Štátna ochrana prírody Slovenskej republiky – Správa CHKO Horná Orava v Námestove. BgPN uzyskuje także niewielkie środki ze strony Powiatu Suskiego. Wiążą się one z przekazaniem dyrektorowi Parku spraw nadzoru nad lasami znajdującymi się w obrębie parku narodowego, które nie są własnością Skarbu Państwa. Zgodnie z art. 5, ust. 1 ustawy o lasach nadzór nad tymi lasami sprawuje starosta. Łączne wpływy z tego tytułu w latach 2012–2014 wy- niosły 4,5 tys. zł. Znaczącą pozycję w budżecie BgPN zajmują wpływy własne uzyskiwane przez Park w związku z wykonywaniem ustawowych zadań. Ich udział w całości budżetu Parku w latach 2010–2014 wynosił 35,9%. Należy zauważyć, że wartość tego wskaźnika nie odda- je w pełni znaczenia wpływów własnych w budżecie Parku, gdyż została zafałszowana przez sytuację z 2011 r., związaną z budżetowaniem brutto. Potwierdzają to wielkości dla poszczególnych lat: w 2010 r. środki własne stanowiły 52,2% budżetu Parku, w 2012 r. – 44,8%, w 2013 r. – 30,0%, a w 2014 r. – 45,5%. W przypadku BgPN podstawowym źródłem wpływów własnych jest sprzedaż drewna (89,1%). Park oferuje drewno pochodzące z tzw. cięć sanitarnych będących efektem realizacji zadań ochronnych (dokument ustanowiony przez Ministra Środowiska w przypadku braku planu ochrony parku narodowego). Ilość pozyskiwanego drewna w poszczególnych latach jest zbliżona i przy określonym poziomie cen wpływy z tego tytułu tworzą stabilną pozycję budżetu Parku. W pewnych okresach w następstwie zjawisk pogodowych, których efektem są wiatrołomy i wykroty, rośnie podaż drewna, co automatycznie przekłada się na wzrost wpływów ze sprzedaży drewna i ich udziału w budżecie Parku. Sytuacja taka miała miejsce w 2014 r. Innym czynnikiem generującym większe środki z tego tytułu może być wzrost popytu na drewno, co prowadzi w efekcie do podwyższenia średniej ceny sprzedaży (ostateczna cena drewna ustalana jest w drodze przetargu). Średnie wpływy roczne ze sprzedaży drewna w okresie 2010–2014 (z wyłączeniem 2011 r.) wynosiły 3,6 mln zł (dla porównania w 2014 r. wyniosły 4,8 mln zł). Znacznie niższe wpływy Park uzyskuje z biletów wstępu (269 tys. zł

76 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki w 2014 r.) oraz z działalności edukacyjnej (85,5 tys. zł w 2014 r.). Udział obu tych pozycji w budżecie kształtuje się na poziomie zaledwie 3,0%. Na kategorię „inne wpływy własne” (82 tys. zł w 2014 r.) składają się opłaty z tytułu użytkowania majątku Parku, wpływy ze sprzedaży zbędnego majątku oraz tzw. przychody finansowe. W omawianym okresie nie zanotowano wpływów w formie pożyczek z NFOŚiGW, dotacji i pożyczek z WFOŚiGW oraz żadnych dotacji obszarowych, np. związanych z koszeniem łąk w obrębie Parku itp. W ujęciu strony wydatkowej budżet BgPN w latach 2010–2014 wynosił 41,5 mln zł. Odnosząc tę wartość do sumy wpływów budżetowych, daje to nadwyżkę po stronie wpływów rzędu 2,1 mln zł3. Należy podkreślić, że BgPN, jako jeden z niewielu parków narodowych w Polsce, od momentu przekształcenia w państwową osobę prawną corocznie wykazuje dodatni wynik finansowy. W 2012 r. zysk wyniósł 341,2 tys. zł, w 2013 r. – 177,3 tys. zł, a w 2014 r. – 923,2 tys. zł. W ogóle wydatków budżetowych w analizowanym okresie dominowały wydatki na działalność bieżącą (łącznie 29,1 mln zł), które stanowiły 70,1% budżetu. Pozostałe 30% środków zostało wydatkowane na inwestycje (12,4 mln zł), z tego około 7% wydatków inwestycyjnych Parku pokryto ze środków własnych. W strukturze rodzajowej wydatków związanych z działalnością bieżącą widoczny jest równomierny rozkład wydatków: oko- ło 48% środków wydatkowano w związku z zakupem towarów i usług, kolejne 47% na pokrycie tzw. kosztów pracowniczych (wynagrodzenia wraz z narzutami), a dalsze 5,7% na inne wydatki, do których zalicza się wpłaty na rzecz Górskiego Ochotniczego Pogo- towia Ratunkowego (15% wpływów netto ze sprzedaży biletów wstępu do Parku) oraz samorządów gminnych (podatki i opłaty lokalne). Zestawienie wpływów i wydatków BgPN w poszczególnych latach prezentuje tabela 9, a strukturę wydatków Parku w ujęciu rodzajowym i zadaniowym – rycina 9. W celu porównania sytuacji finansowej BgPN z innymi parkami narodowymi w Pol- sce zebrano informacje na temat ich budżetów. Wykorzystano sprawozdania z realizacji budżetu państwa za lata 2012–2014, dostępne na stronie Ministerstwa Finansów. Zawarte tam wartości liczbowe zostały skorygowane o przychody na poczet odpisów amortyzacyjnych, które w przypadku niektórych parków znacząco zniekształcały wyniki, np. w przypadku Wigierskiego PN czy także Babiogórskiego PN. Z powodu niejednolitego ukła- du sprawozdań za poszczególne lata zdecydowano się na zestawienie tabelaryczne tylko czterech kategorii opisowych: przychodów parków na działalność bieżącą, przychodów własnych, dotacji budżetowych oraz wydatków majątkowych. Z analizy tego zestawienia (tabela 10) wynika, że pod względem przychodów ogółem na działalność bieżącą BgPN na- leży do mniej zasobnych parków w Polsce, także na tle parków o powierzchni do 10 000 ha, obejmującej połowę polskich parków narodowych. Natomiast odnosząc tę kategorię przy- chodów do powierzchni parków, BgPN zajmuje miejsce w czołówce, po Karkonoskim PN, Pienińskim PN oraz Ojcowskim PN.

3 Kwota ta zawiera w sobie zysk oraz nieuwzględnione w rozliczeniach budżetu koszty amortyzacji.

77 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 9. Zestawienie wpływów i wydatków Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 Table 9. List of Babia Góra National Park’s budget revenue and expenditure in 2010–2014

Razem Źródło finansowania/ 2010 2011 2012 2013 2014 Lp. 2010–2014 Cel wydatków [tys. zł] [%] WPŁYWY DO BUDŻETU 1. 7 448,0 6 761,5 7 676,4 10 122,4 11 595,5 43 603,9 100 PARKU 1.1. Budżet Państwa 2 472,7 4 202,9 1 991,3 1 872,9 2 562,2 13 102,0 30,0 1.2. Wpływy własne* 3 888,1 (3 320,5) 3 436,4 3 040,2 5 280,1 15 644,8 35,9 Dotacje zewnętrzne i inne 1.3. 1 087,2 2 558,5 2 248,7 5 209,4 3 753,3 14 857,1 34,1 środki przekazane Parkowi WYPŁYWY Z BUDŻETU 2. 7 342,1 6 761,5 6 983,2 9 617,4 10 791,0 41 495,2 100 PARKU wydatki związane z bieżącą 2.1. 6 304,0 4 992,4 5 593,7 4 971,0 7 214,7 29 075,8 70,1 działalnością 2.2. wydatki inwestycyjne 1 038,1 1 769,1 1 389,5 4 646,4 3 576,3 12 419,4 29,9 3. SALDO BUDŻETU 105,9 0 693,2 505,0 804,5 2108,7 – – Zysk z wyniku finansowego 4,0 – 341,2 177,3 923,2 1445,8 – Naliczone koszty – 136,9 – 344,9 428,9 293,7 1204,4 – amortyzacji

* dane na temat wpływów własnych w 2011 r. podano w celach poglądowych Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

Ryc. 9. Struktura wydatków budżetowych Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 (A: ujęcie według kosztów rodzajowych; B: ujęcie według kosztów zadaniowych) Fig. 9. Structure of Babia Góra National Park’s budget expenditure in 2010–2014 (A: by types of expenditure; B: by task) Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

78 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Tabela 10. Średnioroczne przychody i wydatki inwestycyjne parków narodowych w Polsce w latach 2012–2014 Table 10. Polish national parks’ average annual revenue and investment expenditure in 2012–2014

Średnioroczne Średnioroczne Średnioroczne Średnioroczne przychody ogółem na przychody własne dotacje z budżetu wydatki inwestycyjne Park narodowy działalność bieżącą* [tys. zł] państwa** [tys. zł] [tys. zł] [tys. zł] ogółem na 100 ha ogółem na 100 ha ogółem na 100 ha ogółem na 100 ha Babiogórski 6 708 197,8 3 911 115,3 2 142 63,2 3 204 94,5 Białowieski 8 807 83,9 2 675 25,5 4 728 45,0 2 444 23,3 Biebrzański 10 830 18,3 4 361 7,4 4 851 8,2 6 589 11,1 Bieszczadzki 10 110 34,6 3 453 11,8 4 336 14,8 3 064 10,5 Bory Tucholskie 2 851 59,4 441 9,2 2 007 41,8 1 288 26,8 Drawieński 6 867 60,5 2 434 21,5 2 804 24,7 1 547 13,6 Gorczański 6 423 91,5 1 092 15,6 3 255 46,4 1 062 15,1 Gór Stołowych 8 771 138,3 4 562 72,0 2 605 41,1 2 693 42,5 Kampinoski 16 061 41,7 5 011 13,0 8 818 22,9 11 752 30,5 Karkonoski 12 302 220,5 4 388 78,7 4 492 80,5 1 013 18,2 Magurski 7 957 39,9 2 384 11,9 3 755 18,8 1 705 8,5 Narwiański 2 895 39,4 742 10,1 1 726 23,5 805 11,0 Ojcowski 4 293 200,1 1 622 75,6 2 283 106,4 1 287 60,0 Pieniński 4 836 206,1 2 228 95,0 2 021 86,1 734 31,3 Poleski 5 992 62,1 1 510 15,7 2 685 27,8 1 359 14,1 Roztoczański 8 743 103,1 4 383 51,7 3 211 37,9 2 093 24,7 Słowiński 8 177 37,9 4 241 13,0 2 876 8,8 1 444 4,4 Świętokrzyski 6 067 79,5 1 393 18,3 3 427 44,9 510 6,7 Tatrzański 27 463 129,8 19 972 94,4 5 970 28,2 2 817 13,3 Ujście Warty 5 256 66,1 1 639 20,6 1 474 18,5 388 4,9 Wielkopolski 7 841 102,9 3 524 46,2 3 218 42,2 1 792 23,5 Wigierski 9 062 60,1 2 706 17,9 4 227 28,0 4 386 29,1 Woliński 7 291 66,7 2 841 26,0 3 162 28,9 1 756 16,1 * wartości skorygowane o przychody na poczet odpisów amortyzacyjnych ** bez środków z Unii Europejskiej Źródło: opracowanie na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu państwa za lata 2012–2014. Source: own work based on State budget reports for 2012–2014.

Na podkreślenie zasługuje stosunkowo wysoka pozycja BgPN w grupie parków o naj- wyższych przychodach własnych na działalność bieżącą (8. miejsce). Spośród parków karpackich wyższe przychody własne na działalność bieżącą notuje jedynie Tatrzański PN. Duży udział przychodów własnych w ogóle przychodów parków może tłumaczyć fakt stosunkowo niskich wpływów z budżetu państwa w porównaniu z innymi parkami. Średnia dotacja dla BgPN, rzędu 2,1 mln zł, jest jedną z najniższych w Polsce. Mniejsze środki z budżetu państwa otrzymują tylko PN Ujście Warty, Narwiański PN, PN Borów Tucholskich oraz Pieniński PN. Cechą wyróżniająca BgPN na tle innych parków jest duża

79 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego aktywność inwestycyjna. Biorąc pod uwagę środki przeznaczone na inwestycje, BgPN zajmuje czwartą pozycję wśród wszystkich polskich parków narodowych, po Kampino- skim PN, który jest niekwestionowanym liderem (11,8 mln zł średniorocznie) oraz Bie- brzańskim PN (6,6 mln zł) i Wigierskim PN (4,4 mln zł). Należy jednak zauważyć, że wymienione parki są znacznie większe pod względem powierzchni od BgPN, dlatego też to właśnie on jest „liderem” wśród polskich parków narodowych w wydatkach inwestycyjnych na 100 ha powierzchni. Omawiany Park wyróżnia się na tle większości parków narodowych w Polsce doświadczeniem w pozyskiwaniu funduszy zewnętrznych. Jest to także ważny prognostyk dla rozwoju społeczno-gospodarczego otoczenia Babiej Góry, gdyż, jak wspominano na wstępie, środki zewnętrzne mogą przynosić silne efekty mnożnikowe na poziomie lokalnym.

4.4. Lokalne i pozalokalne powiązania finansowe Parku

4.4.1. Cel i zakres badań

Jak wskazano w rozdziale 3., funkcję ekonomiczną parku narodowego konstytuuje ogół relacji bezpośrednich i pośrednich, które tworzą wartość w sensie ekonomicznym. Celem niniejszego podrozdziału jest określenie finansowej (pieniężnej) wartości bezpośrednich powiązań ekonomicznych BgPN z podmiotami w jego otoczeniu. Do grona tych podmio- tów zalicza się dostawców towarów i usług do Parku, nabywców towarów i usług oferowanych przez Park (m.in. drewno, usługi edukacyjne, usługi turystyczne), osoby fizyczne powiązane z Parkiem umowami o pracę i innymi umowami cywilno-prawnymi oraz inne podmioty, do których trafia strumień środków finansowych z Parku (np. samorządy lokalne), lub które przekazują środki na funkcjonowanie Parku (np. budżet państwa, donato- rzy). Przedmiotem badań były wszystkie operacje o charakterze finansowym (z podmiotami na zewnątrz Parku oraz pomiędzy komórkami Parku), których odzwierciedleniem są zapisy dokumentów księgowych BgPN. Okres badań obejmuje lata 2010–2014. Dla zobrazowania powiązań finansowych Parku niezbędne było zdefiniowanie tzw. obszarów oddziaływania, w obrębie których generowane są wpływy Parku, w tym zwłasz- cza z działalności własnej (wpływy ze sprzedaży dóbr i usług) oraz akumulowane wydatki Parku. Powiązanie poszczególnych operacji finansowych z obszarem oddziaływania odbywało się na podstawie identyfikacji miejsca siedziby przedsiębiorstwa lub jego od- działu (jeśli to było widoczne na dokumencie operacji finansowej), a w przypadku osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej – identyfikacji miejsca jej zamieszkania. Wyodrębniono siedem (geograficznych) obszarów oddziaływania4, w tym: – trzy w ramach gmin parkowych:

4 Z uwagi na niewielką liczbę operacji z podmiotami zagranicznymi (łącznie 6 operacji na kwotę 1,4 tys. zł) pominięto ten aspekt powiązań finansowych Parku.

80 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

– obszar oddziaływania Jabłonka, obejmujący wszystkie miejscowości w gminie Jabłonka; – obszar oddziaływania Lipnica Wielka, obejmujący wszystkie miejscowości w gminie Lipnica Wielka; – obszar oddziaływania Zawoja, obejmujący wszystkie miejscowości w gminie Zawoja; – cztery poza obszarem gmin parkowych: – obszar oddziaływania powiat suski – obejmujący gminy powiatu suskiego poza gmi- ną Zawoja; – obszar oddziaływania powiat nowotarski – obejmujący gminy powiatu nowotarskiego z wyłączeniem gmin Jabłonka oraz Lipnica Wielka; – obszar oddziaływania Małopolska – obejmujący województwo małopolskie z wyłą- czeniem wszystkich gmin należących do powiatów suskiego i nowotarskiego; – obszar oddziaływania Polska – obejmujący obszar pozostałej części kraju (poza wo- jewództwem małopolskim). Dodatkowo w rozdziale posługiwano się czterema uzupełniającymi odniesieniami obszarowymi: – „gminy parkowe” – obejmujące wszystkie gminy, na terenie których leży BgPN, tj. Jabłonkę, Lipnicę Wielką oraz Zawoję; – „powiaty” – obejmujące gminy z terenu powiatów suskiego i nowotarskiego, z wyłą- czeniem gmin parkowych; – „strona północna” – obejmująca Zawoję oraz pozostałe gminy powiatu suskiego; – „strona południowa” – obejmująca Jabłonkę, Lipnicę Wielką oraz pozostałe gminy powiatu nowotarskiego. Kwerendę bazy operacji finansowych parku wykonano w programie Microsoft Excel. Arkusz bazy danych wypełniali pracownicy BgPN. W celu ochrony danych osobowych i informacji gospodarczej każdy kontrahent został oznaczony kodem w formie kolejnej cyfry. Autorzy opracowania nie mieli dostępu do danych osobowych podmiotów wcho- dzących w relacje z Parkiem. Układ arkusza obejmował: a) numer kolejny rekordu, b) nazwę podmiotu finansujące- go (BgPN, Gospodarstwo Pomocnicze przy BgPN), c) nazwę źródła finansowania, d) na- zwę działu związanego z wpływami oraz wydatkami, e) rodzaj wpływów oraz wydatków, f) numer kontrahenta, g) rejon kontrahenta, h) datę transakcji oraz i) kwotę transakcji. Wyróżniono 11 działów, w ramach których grupowano wpływy i wydatki. Były to: 1) ad- ministracja, podatki, 2) działalność edukacyjna, 3) obsługa informatyczna, 4) ochrona ekosystemów leśnych, 5) ochrona ekosystemów nieleśnych, roślin, wód, monitoring i inne koszty na ochronę przyrody, 6) ochrona gatunków zwierząt, 7) plany ochrony, 8) remonty dróg, budynków i budowli, 9) transport, 10) turystyka, 11) wydawnictwa. Każdy z rodzajów wpływów i wydatków został zakwalifikowany do odpowiedniej kategorii. Wyróżniono 11 kategorii, z tego 6 po stronie wpływów: – bilety wstępu do Parku, licencje, – zajęcia edukacyjne i bilety do ośrodka edukacji, – sprzedaż produktów drzewnych, – wydawnictwa, – dotacje, – inne dochody;

81 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego oraz 5 po stronie wydatków: – inwestycje, – materiały (wszystkie zakupy), – usługi (wszystkie), – wynagrodzenia osobowe i bezosobowe, – inne koszty (podatki, składki itd.). Na pozyskaną bazę składało się ogółem 14,5 tys. rekordów. Weryfikację jej poprawno- ści przeprowadzono w oparciu o informacje pozyskane z analizy sprawozdań finansowych Parku. Pierwotna wersja bazy rekordów wymagała korekty ze strony pracowników służb księgowych, co pozwoliło na wyeliminowanie podwójnych księgowań, błędów technicz- nych wynikających z przestawienia cyfr, operacji o charakterze zaliczkowym itp. W osta- tecznej wersji baza liczyła 12 382 rekordy. Wiarygodność skorygowanej bazy należy ocenić wysoko. W odniesieniu do wpływów budżetowych błąd dla całego okresu wyniósł jedynie 0,35%. Jeśli chodzi o stronę wydat- kową, błąd ten był wyższy i sięgał 1,6% (najwyższe rozbieżności zanotowano w odniesieniu do 2010 r. – ok. 3,1% oraz dla 2014 r. – 1,3%). Zidentyfikowane różnice pomiędzy bazą danych a zapisami sprawozdań finansowych mieściły się w granicach błędu akcep- towalnego przy analizie sprawozdań finansowych przez biegłych rewidentów lub były do tego poziomu zbliżone (por. Górka 2005). W przypadku wpływów rozbieżności do- tyczyły głównie błędnego przyporządkowania kwot do określonych kategorii wpływów. Rozbieżności po stronie wydatków parku wiązały się głównie z nieujmowaniem w bazie rekordów pewnych grup kosztów (wydatków), np. kosztów likwidacji środka trwałego, strat nadzwyczajnych, niektórych zobowiązań pracowniczych, choć nie można założyć, że udało się zidentyfikować wszystkie błędy natury księgowej. Dlatego też dla przejrzystości opracowania niezidentyfikowane wydatki oznaczono w dalszej części pracy jako odrębną kategorię „wydatki niepowiązane obszarowo” (patrz tabela 18) i nie analizowano ich w odniesieniu do obszarów oddziaływania. Uwzględniając specyfikę relacji Parku z otoczeniem, analiza lokalnych i pozalokalnych powiązań objęła cztery zasadnicze grupy zagadnień: – liczbę i rozkład przestrzenny kontrahentów BgPN oraz siłę ich powiązań finansowych z Parkiem; – wielkość przepływów finansowych z obszarów źródłowych generujących wpływy do budżetu BgPN; – wielkość wypływów finansowych z budżetu BgPN, związanych z realizacją zadań bieżących i działalnością inwestycyjną do poszczególnych obszarów oddziaływania; – salda przepływów finansowych pomiędzy BgPN a podmiotami otoczenia w odniesieniu do wyróżnionych obszarów oddziaływania.

4.4.2. Podmioty związane relacjami finansowymi z Parkiem

Ogółem w latach 2010–2014 relacje finansowe z BgPN nawiązało ponad 1,7 tys. podmiotów. Większość z nich to tzw. kooperanci zewnętrzni (łącznie 1623 podmioty), do których zalicza się przede wszystkim: dostawców i odbiorców towarów i usług, jak i podmioty sektora

82 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki finansów publicznych, przekazujące środki pieniężne na działalność Parku (Skarb Państwa, NFOŚiGW, Lasy Państwowe i in.), podmioty sektora publicznego, będące odbiorcami na- leżności fiskalnych (np. samorządy lokalne, urzędy skarbowe) i innych należności wynikają- cych z aktów prawnych (np. ZUS, PFRON, GOPR itd.) oraz inne osoby fizyczne i prawne re- alizujące jednostronne zobowiązania finansowe wobec Parku (odsetki, mandaty itp.). Drugą grupę stanowią kooperanci wewnętrzni (łącznie ok. 80–90 podmiotów). Zalicza się tutaj jednostki organizacyjne Parku, poprzez które przekazywane są do budżetu opłaty związane z działalnością Parku (m.in. bilety wstępu do ośrodka edukacji, niefakturowana sprzedaż wydawnictw) oraz pracowników Parku, w tym również sezonowych, zatrudnianych w oparciu o umowy cywilno-prawne. Liczba kontrahentów wewnętrznych jest praktycznie stała. Również liczba kooperantów zewnętrznych w analizowanym okresie utrzymywała się na zbliżonym poziomie (ryc. 10). Średnio w latach 2010–2014 BgPN nawiązywał relacje o charakterze finansowym z 584 podmiotami. Blisko 1/3 kooperantów Parku pocho- dziła z gmin parkowych. Najwięcej wśród nich było podmiotów z Zawoi. Silne związki gospodarcze Parku z Zawoją warunkowane były między innymi korzyściami płynącymi z lokalizacji siedziby Parku na obszarze gminy (tzw. korzyści miejsca: brak barier geograficznych związanych z odległością, ułatwiony przepływ informacji, kontakty nieformalne itd.). Dalsze 17% kontrahentów Parku zarejestrowanych było w powiatach nowotarskim i suskim. Aż 50% kooperantów Parku stanowiły podmioty krajowe i regionalne. W całym analizowanym okresie BgPN odnotowano jedynie 6 transakcji z podmiotami zagranicznymi o marginalnym znaczeniu z punktu widzenia relacji finansowych Parku z otoczeniem (łączna kwota operacji wyniosła 1,4 tys. zł).

Ryc. 10. Podmioty zewnętrzne współpracujące z Babiogórskim Parkiem Narodowym w latach 2010–2014 Fig. 10. Third parties cooperating with Babia Góra National Park in 2010–2014 Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

83 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Analizując charakter relacji finansowych, można dostrzec równowagę pomiędzy liczbą podmiotów wchodzących w relację po stronie dochodowej Parku (tzw. nabywcy towarów i usług z Parku) a liczbą podmiotów po stronie wydatkowej Parku (tzw. dostawcy towarów i usług). Jednak, jeśli spojrzymy na poszczególne obszary oddziaływania Parku, sytuacja ta wygląda różnie. W przypadku gmin parkowych większość kontrahentów stanowią nabywcy towarów i usług z Parku (ponad 3-krotna przewaga), natomiast w powiatach jest odwrotnie, to znaczy dostawcy przeważają nad nabywcami (ponad 2,5-krotna przewaga). Także na poziomie regionalnym i krajowym obserwuje się przewagę kontrahentów– –dostawców nad kontrahentami–nabywcami, chociaż różnice nie są tak duże (tabela 11). Większość podmiotów nawiązuje z Parkiem relacje jednostronne. Jedynie 7,1% kon- trahentów łączy funkcje dostawcy i nabywcy. Relacje dwustronne podejmują najczęściej podmioty zlokalizowane w bezpośrednim otoczeniu Parku (gminy parkowe, powiaty; łącznie 109 podmiotów). Przeważająca część z nich pochodzi z Zawoi (71 podmiotów), co po raz kolejny potwierdza wspomniane już korzyści lokalizacji siedziby Parku.

Tabela 11. Rozkład przestrzenny kontrahentów zewnętrznych Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 Table 11. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s business partners in 2010–2014

Kontrahenci ogółem Kontrahenci według typu relacji Obszar oddziaływania Lp. nabywcy liczba [%] nabywcy* dostawcy** i dostawcy jednocześnie 1. Gminy parkowe 489 30,1 315 85 89 1.1. Jabłonka 169 10,4 136 17 16 1.2. Lipnica Wielka 20 1,2 13 5 2 1.3. Zawoja 300 18,5 166 63 71 2. PowiatyA 274 16,9 84 170 20 2.1. SuskiA 230 14,2 71 142 17 2.2. NowotarskiA 44 2,7 13 28 3 3. MałopolskaB 320 19,7 128 190 2 4. PolskaC 540 33,3 227 308 5 5. Razem (1-4) 1 623 100 754 753 116 6. Strona północna 530 32,7 237 205 88 7. Strona południowa 233 14,4 162 50 21

* do tej grupy zaliczono, obok nabywców towarów i usług, również inne podmioty, które przekazują do Parku określone środki pieniężne, m.in. dotacje. ** do tej grupy zaliczono, oprócz dostawców towarów i usług, również inne podmioty (poza pracownikami Parku), do których wypływały środki finansowe z Parku. A – bez gmin parkowych; B – woj. małopolskie bez powiatów: suskiego i nowotarskiego; C – bez woj. małopolskiego Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

84 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Jednym z mierników obrazujących powiązania Parku z otoczeniem w wymiarze finansowym może być siła relacji z kontrahentami, wyrażona przez długość okresu (czas trwania) współpracy z danym podmiotem oraz sumę obrotów, czyli wartość przepływów pieniężnych w danym okresie. Szczegółowa analiza przepływów finansowych pomiędzy BgPN a podmiotami zewnętrznymi uprawnia do wniosku o dużym stopniu zróżnicowania kontrahentów co do siły powiązań. Jeśli chodzi o czas trwania współpracy, to aż 40% kontrahentów utrzymuje z Parkiem relacje krótkookresowe, nieprzekraczające jednego roku, często ograniczając się do pojedynczych transakcji. Jest to charakterystyczne zwłaszcza dla relacji z podmiotami z obsza- rów oddziaływania „Polska” oraz „Małopolska”, które zawiązywane są głównie w związku z wydatkami Parku. Pozostałe 60% podmiotów współpracowało z Parkiem dłużej niż rok, w tym pięcioletnie powiązania zanotowano u połowy z nich. Największą trwałością relacji cechują się podmioty z gmin parkowych oraz powiatów. Znacznie rzadziej w tej grupie reprezentowane są podmioty krajowe. Poza tzw. donatorami Parku (podmioty finansujące jego działalność z poziomu krajowego) stałe kontakty z Parkiem utrzymuje tylko kilka procent kontrahentów krajowych. Około 40% podmiotów o wieloletnich powiązaniach z Parkiem miało w trakcie współ- pracy okresy większej i mniejszej aktywności. Często po fazie ścisłych kontaktów (wyra- żanych dużą liczbą oraz znaczną wartością transakcji) następowały okresy zastoju (np. jedna transakcja w roku na małą kwotę lub całkowity ich brak). Stan ten może wskazywać na zmieniające się z roku na rok uwarunkowania zawiązywania i utrzymywania relacji z Parkiem. Ich przyczyn należy doszukiwać się nie tylko w zmianach w sferze organizacyjno-prawnej funkcjonowania parków narodowych w Polsce, ale także w coraz więk- szej presji wywieranej na lokalny system społeczno-gospodarczy przez dużych krajowych kontrahentów oferujących Parkowi produkty po niższych cenach, prowadząc w efekcie końcowym do „wypychania” z relacji handlowych z Parkiem podmiotów lokalnych. Odnosząc się natomiast do wartości transakcji, należy wskazać na wysoki stopień uza- leżnienia obrotów finansowych Parku od stosunkowo małej liczebnie grupy podmiotów. Nawet, gdy pominiemy przepływy związane z dotacjami budżetowymi oraz wydatkami Parku na wynagrodzenia, czyli powiązania finansowe o bardzo wysokim stopniu koncen- tracji5, to i tak aż 95% wartości powiązań finansowych Parku z otoczeniem generowanych jest jedynie przez 18% z ogółu podmiotów. W tabeli 12 zostały zaprezentowane wartości przepływów w dwóch sferach działalności Parku: sprzedaży drewna oraz zakupów towarów i usług na potrzeby Parku. Z informacji tych wynika, że kontrahenci o obrotach rocznych rzędu 5 tys. zł lub więcej zdominowali te powiązania, gdyż odpowiadają oni za 96% wartości transakcji, stanowiąc średniorocznie jedynie 20,7% ogółu kontrahentów strony dochodowej i 19,3% ogółu kontrahentów strony wydatkowej. Inaczej mówiąc, praktycznie całość wpły- wów ze sprzedaży drewna generuje jedynie 39 kontrahentów, z czego aż 24 (tj. 61,5%) ma siedzibę w gminie Zawoja lub w powiecie suskim. Natomiast prawie całe wydatki Parku na

5 Np. środki finansowe związane z dotacjami, stanowiące ok. 30% globalnych wpływów Parku dostarcza jedynie 0,56% ogółu podmiotów strony dochodowej; koszty pracy rzędu 33% ogółu wydatków Parku wiążą się z 8,1% ogółu podmiotów strony wydatkowej.

85 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego udział w obrotach [%] [%] kontrahentów udział w liczbie 544,2 13,1 88,7 [tys. zł] wartość transakcji kontrahenci o obrotach ≥ 5 tys. zł 11 liczba rocznie średnio- Zakupy towarów i usług na potrzeby Parku [tys. zł] wartość transakcji kontrahenci ogółem rocznie średnio- udział w obrotach [%] [%] liczba kontrahentów udział w liczbie [tys. zł] wartość transakcji kontrahenci o obrotach ≥ 5 tys. zł Sprzedaż drewna liczba rocznie średnio- [tys. zł] 1 745,1 24 1 667,0 20,9 95,5 84 613,2 wartość transakcji 2 39,1 1 37,3 50,0 95,4 7 713,3 2 708,0 28,6 99,3 4 38 1 35,3 25,0 92,9 96 1 096,4 18 1 004,8 18,8 91,6 8 654,9 4 650,9 50,0 99,4 65 1 315,4 14 1 270,4 21,5 96,6 61 947,6 10 901,3 16,4 95,1 19 2 303,4 8 2 293,6 42,1 99,6 92 520,1 9 456,0 9,8 87,7 32 486,5 7 457,5 21,9 94,0 55 893,0 8 852,1 14,5 95,4 10 1 287,6 5 1 284,0 50,0 99,7 25 1 264,1 16 1 247,9 64,0 98,7 59 840,0 6 794,7 10,2 94,6 23 1 225,0 15 1 210,6 65,2 98,8 52 126,7 4 86,7 7,7 68,4 115 liczba kontrahenci ogółem rocznie średnio- B A A C Obszar A oddziaływania Lipnica Wielka 4 15,5 1 11,9 25,0 86,3 2 302,5 1 301,6 50,0 99,7 Powiaty Razem (1–4) 188 3 385,6 39 3 254,1 20,7 96,1 264 5 328,4 51 5 113,0 19,3 96,0 Gminy parkowe 151 1 428,6 18 1 320,0 11,9 92,5 44 2 076,6 13 2 043,1 29,5 98,4 Zawoja Lp. 6. Strona północna 5. 3. Małopolska 2.1. Suski 2. 2.2. Nowtarski 4. Polska 7. Strona południowa 1.3. 1.2. 1.1. Jabłonka 1. Source: own work based BGNP on materials. work own Source: Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. BgPN. podstawie materiałów na Źródło: opracowanie Tabela 12. Rozkład przestrzenny kontrahentów zewnętrznych Babiogórskiego Parku Narodowego w wybranych sferach działalności Parku działalności Parku sferach w wybranych Narodowego Parku Babiogórskiego zewnętrznych kontrahentów przestrzenny 12. Rozkład Tabela activities the Park’s of partners in selected areas business Park’s National Góra Babia of distribution 12. Spatial Table A, B, C – wyjaśnienie jak w tab. 11 (str. 84) 11 (str. C – wyjaśnienie jakA, B, w tab.

86 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Tabela 13. Średnia liczba i wartość transakcji na 1 kontrahenta zewnętrznego Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 Table 13. Average number and value of transactions per one business partner of Babia Góra Natio- nal Park in 2010–2014

Nabywcy usług i towarów z BgPN Dostawcy usług i towarów do BgPN średnia wartość średnia wartość średnia liczba średnia liczba Lp. Obszar oddziaływania transakcji transakcji transakcji transakcji na 1 kontrahenta * na 1 kontrahenta ** na 1 kontrahenta na 1 kontrahenta [tys. zł] [tys. zł] 1. Gminy parkowe 8,9 22,0 17,9 59,7 1.1. Jabłonka 5,4 30,5 11,8 195,1 1.2. Lipnica Wielka 2,6 4,7 9,9 216,1 1.3. Zawoja 11,6 18,1 19,8 18,2 2. PowiatyA 10,5 25,0 5,7 22,1 2.1. SuskiA 11,6 28,9 6,2 4,0 2.2. NowotarskiA 4,8 5,0 3,3 115,0 3. MałopolskaB 3,9 10,6 5,4 33,6 4. PolskaC 2,6 0,7 5,6 17,0 5. Razem (1-4) 6,7 12,6 8,0 30,3 6. Strona północna 11,6 23,3 12,4 10,5 7. Strona południowa 5,1 23,4 7,9 162,2

* bez dotacji zewnętrznych (tylko wpływy własne) ** bez wydatków związanych z wynagrodzeniami, w tym także narzutów na wynagrodzenia, zaliczek na poczet podatku dochodowego od osób fizycznych itd. A, B, C – wyjaśnienie jak w tab. 11 (str. 84) Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials. zakup towarów i usług przejmuje jedynie 51 kontrahentów. W tej grupie jest tylko 13 pod- miotów z terenu gmin parkowych i 6 z powiatów. Dalsze 32 podmioty mają siedzibę poza regionem, z tego poza województwem małopolskim aż 18. Wskaźnik koncentracji HHI (Herfindahla-Hirschmana) dla relacji finansowych Parku, zarówno po stronie wydatkowej, jak i dochodowej, nie przekracza 1000, co pozwala ocenić stopień koncentracji jako znaczą- cy, przy zachowanej jednocześnie intensywnej konkurencji pomiędzy podmiotami. Siłę powiązań BgPN z kontrahentami oddają także miary zaprezentowane w tabeli 13: średnia liczba transakcji przypadająca na 1 kontrahenta oraz średnia wartość transakcji na 1 kontrahenta w zł. Najwyższe wartości tych wskaźników uzyskały gminy parkowe. O ile Zawoja dominuje wyraźnie pod względem liczby transakcji na kontrahenta, co potwierdza wcześniejsze spostrzeżenia o zawiązywaniu relacji pomiędzy podmiotami z tej gminy a Parkiem, o tyle pod względem średniej wartość transakcji przewagę (nawet 3,5-krotną) osiągają gminy Jabłonka oraz Lipnica Wielka, co może świadczyć o dużej sile ekonomicznej pojedynczych kontrahentów w tych gminach.

87 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

4.4.3. Obszary generujące wpływy budżetowe6

Rozkład przestrzenny źródeł (obszarów generujących) wpływów finansowych BgPN w latach 2010–2014 był następujący (tabela 14): ok. 65% wpływów do budżetu Parku miało pochodzenie ponadlokalne (krajowe i wojewódzkie) i składały się na to głównie dotacje z budżetu państwa oraz od innych podmiotów. Jedynie 8,5% środków pozyskanych z poziomu ponadlokalnego wiązało się z zakupem towarów i usług z Parku. Pozostałe 35% wpływów BgPN miało charakter lokalny (gminy parkowe, powiaty), z czego w gminach parkowych generowane było 20,7%, a w powiatach – 14,5%. Wartość wpływów finansowych od podmiotów mających siedzibę w gminach parkowych wyniosła w latach 2010–2014 ok. 9,0 mln zł. Daje to średniorocznie kwotę 1,8 mln zł, co jest wielko- ścią zbliżoną do podstawowej dotacji, którą otrzymuje Park na funkcjonowanie z budżetu państwa. W przypadku powiatów wpływy finansowe do Parku wyniosły w omawianym okresie ok. 6,4 mln zł (ok. 1,3 mln zł średniorocznie). Zawężając analizę do kategorii „wpływy własne”, obraz powiązań finansowych Par- ku zmienia się istotnie na korzyść lokalnych podmiotów (tabela 15). Ponad 80% ogółu wpływów własnych Parku generują gminy parkowe oraz powiaty. Dalsze 17,7% wpływów pochodzi z obszaru „Małopolska”. Wpływy z poziomu krajowego (obszar oddziaływania „Polska”) związane z oferowanymi przez Park towarami i usługami stanowiły mniej niż 2% ogółu wpływów własnych Parku (łącznie 0,4 mln zł). Powyższe dane uwidaczniają silne powiązania BgPN z lokalnym otoczeniem, a wręcz nawet uzależnienie wpływów wła- snych Parku od podmiotów zlokalizowanych w jego bezpośrednim sąsiedztwie.

Tabela 14. Rozkład przestrzenny źródeł wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 Table 14. Spatial distribution of the sources of Babia Góra National Park’s budget revenue in 2010–2014

Razem Obszar 2010 2011 2012 2013 2014 Lp. 2010–2014 oddziaływania [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] 1. Gminy parkowe 2 058,8 27,6 1 751,2 25,8 1 663,8 21,6 1 436,4 14,2 2 102,8 18,1 9 040,0 20,7 2. PowiatyA 856,9 11,3 855,6 12,6 1 011,3 13,2 1 360,3 13,5 2 270,2 19,6 6 354,3 14,5 3. MałopolskaB 1 036,2 13,7 701,9 10,3 724,2 9,4 203,1 2,0 713,2 6,2 3 378,6 7,7 4. PolskaC 3 586,5 47,7 3 490,6 51,3 4 286,2 55,8 7 113,6 70,3 6 506,4 56,1 24 983,3 57,1 5. Razem (1–4) 7 565,4 100 6 799,3 100 7 685,5 100 10 113,4 100 11 592,6 100 43 756,2 100

A, B, C – wyjaśnienie jak w tab. 11 (str. 84) Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

6 Na wstępie należy zauważyć, że zawarte w tej części pracy dane na temat wpływów budżetowych BgPN różnią się od prezentowanych w podrozdziale poświęconym budżetowi Parku. Wynika to z dokonanej korekty dla 2011 r., która polegała na uwzględnieniu w analizie wszystkich operacji księgowych dotyczących dochodów własnych BgPN w tym roku, przy jednoczesnym odpowiednim pomniejszeniu kwoty dotacji z budżetu państwa. Krok ten pozwolił na odwrócenie zniekształconego w oficjalnych dokumentach obrazu finansowego wynikającego ze stosowania w 2011 r. zasady rozliczeń budżetu brutto.

88 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Tabela 15. Rozkład przestrzenny źródeł wpływów własnych do budżetu Babiogórskiego Parku Na- rodowego w latach 2010–2014 Table 15. Spatial distribution of the sources of own revenue raised by Babia Góra National Park’s budget in 2010–2014

Razem Obszar 2010 2011 2012 2013 2014 Lp. 2010–2014 oddziaływania [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] Gminy 1. 2 085,8 52,1 1 751,2 52,1 1 663,8 48,3 1 436,4 47,4 2 102,8 39,9 9 040,0 47,3 parkowe 2. PowiatyA 856,9 21,4 855,6 25,5 1 009,6 29,3 1 358,9 44,8 2 268,7 43,0 6 349,7 33,2 3. MałopolskaB 1 036,2 25,9 701,9 20,9 724,2 21,0 203,1 6,7 713,2 13,5 3 378,6 17,7 4. PolskaC 26,6 0,6 49,7 1,5 48,2 1,4 32,8 1,1 192,1 3,6 349,4 1,8 5. Razem (1–4) 4 000,5 100 3 358,4 100 3 445,8 100 3 031,2 100 5 276,8 100 19 117,7 100 A, B, C – wyjaśnienie jak w tab. 11 (str. 84)

Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

Tabela 16. Rozkład przestrzenny wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego ze sprzedaży drewna w latach 2010–2014 Table 16. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s budget revenue on sale of wood in 2010–2014

Razem Obszar 2010 2011 2012 2013 2014 Lp. 2010–2014 oddziaływania [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] Gminy 1. 1 748,3 48,1 1 442,9 48,7 1 351,7 44,1 902,6 36,9 1 697,4 35,3 7 142,9 42,3 parkowe 1.1. Jabłonka 1 035,7 28,5 897,4 30,3 894,3 29,2 604,2 24,7 1 033,6 21,5 4 465,2 26,4 Lipnica 1.2. 0,8 0 0,7 0 1,4 0 30,0 1,2 44,5 0,9 77,4 0,5 Wielka 1.3. Zawoja 711,8 19,6 544,8 18,4 456,0 14,9 268,4 11,0 619,3 12,9 2 600,3 15,4 2. PowiatyA 850,7 23,4 849,2 28,6 1 003,9 32,7 1 353,4 55,3 2 262,6 47,0 6 319,8 37,3 2.1. SuskiA 846,4 23,3 849,2 28,6 1 003,9 32,7 1 259,3 51,4 2 165,9 45,0 6 124,7 36,2 2.2. NowotarskiA 4,3 0,1 0 0 0 0 94,1 3,9 96,7 2,0 195,1 1,1 3. MałopolskaB 1 030,5 28,4 673,0 22,7 705,8 23,0 180,2 7,3 684,6 14,2 3 274,1 19,3 4. PolskaC 3,8 0,1 0,8 0 5,4 0,2 13,3 0,5 167,3 3,5 190,6 1,1 5. Razem (1–4) 3 633,3 100 2 965,9 100 3 066,8 100 2 449,5 100 4 811,9 100 16 927,4 100 Strona 6. 1 558,2 42,9 1 394,0 47,0 1 459,9 47,6 1 527,7 62,4 2 785,2 57,9 8 725,0 51,4 północna Strona 7. 1 040,8 28,6 898,1 30,3 895,7 29,2 728,3 29,8 1 174,8 24,4 4 737,7 28,0 południowa A, B, C – wyjaśnienie jak w tab. 11 (str. 84) Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

89 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabele 16. i 17. prezentują bardziej szczegółowe informacje dotyczące dwóch głów- nych grup wpływów własnych BgPN, tj. wpływów ze sprzedaży drewna stanowiących 90% całości wpływów własnych Parku oraz wpływów z działalności turystycznej i edukacyjnej, w tym z opłaty za wstęp do Parku – dalsze 8,4% dochodów. Analizując wpływy ze sprze- daży drewna, zauważa się silne powiązania Parku z lokalnymi obszarami oddziaływania: „powiat suski” (36,2% ogółu wartości sprzedaży; 6,1 mln zł), „Jabłonka” (26,4% wartości sprzedaży; 4,5 mln zł) oraz „Zawoja” (15,4% wartości sprzedaży; 2,6 mln zł). Na te trzy obszary przypada łącznie 78% całości wpływów ze sprzedaży drewna. W relacjach handlowych z Parkiem wyraźnie przeważa północna strona regionu, gdzie przemysł drzewny, będący odbiorcą surowca z Parku, jest lepiej rozwinięty (51,4% wpływów ze sprzedaży drewna; 8,7 mln zł). Około 19% wpływów ze sprzedaży drewna generują podmioty z obszaru „Małopolska” (3,3 mln zł), przy czym wartość tych obrotów w ostatnich latach ulega zmniejszeniu. Tendencja spadkowa w analizowanym okresie uwidacznia się także w przypadku gmin parkowych (spadek udziału we wpływach ze sprzedaży drewna z 48,1% w 2010 r. do 35,3% w 2014 r.). Wzrost udziału we wpływach ze sprzedaży drewna charakterystyczny jest natomiast dla powiatów – od 23,4% w 2010 r. do 47% w 2014 r. Jeśli chodzi o wpływy

Tabela 17. Rozkład przestrzenny źródeł wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w związku z działalnością turystyczną i edukacyjną Parku w latach 2010–2014 Table 17. Spatial distribution of the sources of Babia Góra National Park’s budget revenue on tourism and education in 2010–2014

Razem Obszar 2010 2011 2012 2013 2014 Lp. 2010–2014 oddziaływania [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] Gminy 1. 308,5 98,7 283,2 86,3 274,4 88,0 302,8 96,5 304,0 91,6 1 472,9 92,1 parkowe 1.1. Jabłonka 0 0 2,5 0,8 191,4 61,4 0 0 0 0 193,9 12,1 Lipnica 1.2. 0 0 0 0 0 0 3,4 1,1 0,9 0,3 4,3 0,3 Wielka 1.3. Zawoja 308,5 98,7 280,7 85,6 83,0 26,6 299,4 95,4 303,1 91,3 1 274,7 79,7 2. PowiatyA 1,4 0,4 3,3 1,0 1,2 0,4 3,1 1,0 2,2 0,6 11,2 0,7 2.1. SuskiA 1,4 0,4 3,2 1,0 1,2 0,4 0,7 0,2 1,1 0,3 7,6 0,5 2.2. NowotarskiA 0 0 0,1 0 0 0 2,4 0,8 1,1 0,3 3,6 0,2 3. MałopolskaB 0,8 0,3 24,5 7,4 9,9 3,2 4,2 1,3 10,4 3,1 49,8 3,2 4. PolskaC 1,9 0,6 17,1 5,2 26,2 8,4 3,7 1,2 15,5 4,7 64,4 4,0 5. Razem (1–4) 312,6 100 328,1 100 311,7 100 313,8 100 332,1 100 1 598,3 100 Strona 6. 309,9 99,1 283,9 86,6 84,2 27,0 300,1 95,6 304,2 91,6 1 282,3 80,2 północna Strona 7. 0 0 2,6 0,8 191,4 61,4 5,8 1,9 2,0 0,6 201,8 12,6 południowa

A, B, C – wyjaśnienie jak w tab. 11 (str. 84) Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

90 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki związane z działalnością turystyczną i edukacyjną, to 79,7% z nich jest generowanych w gminie Zawoja. Wynika to nie tylko z lokalizacji większości obiektów parkowych po północnej stronie Babiej Góry, ale także wiąże się ze sposobem rozliczeń pomiędzy obiektami parkowymi (ajentami prowadzącymi sprzedaż biletów) a budżetem Parku, które w ujęciach księ- gowych ujmowane są jako wpływy z obszaru „Zawoja”. Szersze odzwierciedlenie kierunków przepływów finansowych związanych z działalnością turystyczną i edukacyjną BgPN oddają wyniki badań ankietowych, zaprezentowane w kolejnym rozdziale.

4.4.4. Absorpcja wydatków budżetowych według obszarów oddziaływania7

Blisko połowa z 40,8 mln zł wydatkowanych w latach 2010–2014 z budżetu BgPN doty- czyła relacji zawiązywanych z podmiotami z obszaru gmin parkowych (m.in. zakup to- warów i usług, zatrudnienie, podatki lokalne) (tabela 18). Dalsze 15% wydatków Parku trafiało do podmiotów zlokalizowanych na terenie powiatów nowotarskiego i suskiego. Natomiast około 35% wydatków wiązało się z relacjami spoza lokalnego układu gospodarczego (obszary oddziaływania „Polska” i „Małopolska”). Kierunki przemieszczeń strumienia finansowego związanego z wydatkami Parku w poszczególnych latach były różne i co istotne w przypadku żadnego z obszarów oddziaływania nie zidentyfikowano jedno- rodnej tendencji, czy to o charakterze wzrostowym, czy spadkowym. Może to wskazywać na dużą przypadkowość w nawiązywaniu relacji Parku z otoczeniem w sferze wydatkowej, np. udział podmiotów z obszaru gmin parkowych wahał się od 38% (w 2013 r.) do 62,5% (w 2010 r.). Największy przyrost wydatków brutto w okresie 2010–2014 zanotowano w przypadku powiatów – od 0,6 mln zł w 2010 r. do 2,5 mln zł w 2013 r. i 1,9 mln zł w 2014 r. Chociaż gminy parkowe pomiędzy rokiem 2010 a 2014 zwiększyły wartość powiązań z Par- kiem o 34%, to jednak wzrost ten był zjawiskiem epizodycznym, gdyż w latach 2011–2013 wydatki Parku kierowane do podmiotów z gmin parkowych były niższe niż w 2010 r. średnio o ok. 1 mln zł. Omawiając całościowe wydatki Parku, należy zwrócić uwagę na zbliżoną war- tość przepływów finansowych pomiędzy Parkiem a północną i południową stroną regionu Babiej Góry. Wskazuje to, że pomimo wcześniejszych spostrzeżeń o dużej intensywności powiązań Parku z podmiotami z gminy Zawoja i powiatu suskiego, wyrażanej przez liczbę zawiązywanych relacji, nie można mówić o dominacji Zawoi w zakresie absorpcji środków finansowych skierowanych do lokalnego układu społeczno-gospodarczego. Uwzględniając poszczególne kategorie wydatków, należy wskazać przede wszystkim na duże znaczenie gmin w zakresie absorpcji środków finansowych na wynagrodzenia (tabela 19). Około 70% kwoty wynagrodzeń brutto przypada na pensje pracowników za- mieszkujących w gminach parkowych. Dalsze 15% trafia do powiatów, a jedynie 0,8% poza lokalny układ (do obszaru „Małopolska”). Około 14% ogółu wydatków stanowią

7 Analiza powiązań finansowych BgPN po stronie wydatkowej została przeprowadzona w oparciu o wartość brutto transakcji. Korekty związane z przepływami o charakterze fiskalnym, umożliwiające zobrazowanie relacji w kwotach netto, zostały uwzględnione w kolejnym podrozdziale.

91 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego – [%] [%] 49,5 Razem Razem 2010–2014 2010–2014 646,4 [tys. zł] [tys. zł] 20 231,4 – [%] [%] 2014 2014 140,4 [tys. zł] [tys. zł] – [%] [%] 2013 2013 114,9 [tys. zł] [tys. zł] – [%] [%] 2012 2012 88,2 [tys. zł] [tys. zł] – [%] [%] 2011 2011 77,8 [tys. zł] [tys. zł] – [%] [%] 2010 2010 0 0 0 0 22,7 0,8 39,3 1,3 53,4 1,8 115,4 0,9 644,7 9,0 510,9 7,7 758,0 11,0 2 496,0 26,3 1 893,3 17,8 6 302,9 15,4 972,4 13,7 1 643,5 24,6 1 691,6 24,5 1 062,4 11,2 1 360,2 12,8 6 730,1 16,5 357,3 14,8 342,4 15,2 456,9 15,9 402,7 14,6 449,3 15,0 2 008,6 15,1 388,8 16,0 290,3 12,9 405,3 14,1 386,1 13,9 413,9 13,8 1 884,4 14,1 225,1 2 410,7 33,9 2 415,3 36,1 3 000,7 43,5 2 442,7 25,7 2 744,7 25,8 13 014,1 31,9 7 117,0 100 6 683,8 100 6 895,0 100 9 502,4 100 10 650,6 100 40 848,8 100 1 052,4 14,8 1 453,1 21,7 1 318,4 19,1 2 333,0 24,5 1 427,5 13,4 7 584,0 18,6 2 681,5 37,7 1 171,9 17,5 884,4 12,8 3 664,3 38,6 5 118,2 48,1 13 520,3 33,1 4 447,5 62,5 3 076,3 46,0 3 127,0 45,4 3 611,0 38,0 5 969,6 56,0 [tys. zł] [tys. zł] 1 678,7 69,2 1 621,2 71,9 1 990,6 69,2 1 936,8 70,0 2 080,0 69,4 9 307,3 69,9 2 424,8 100 2 253,9 100 2 875,5 100 2 764,9 100 2 996,6 100 13 315,7 100 C i Polska B B A A C Koszty niepowiązane Powiaty Razem (1–4) Razem (1–4) Powiaty obszarowo Gminy parkowe Gminy parkowe - 6. Strona północna 5. 5. 2. 2. 3. Małopolska 3. Małopolska 4. Narzuty na wynagrodzenia 4. Polska 7. Strona południowa 1. 1. Lp. Obszar oddziaływania Lp. Obszar oddziaływania Tabela 19. Rozkład przestrzenny wydatków na wynagrodzenia w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2010–2014 w kwotach brutto 2010–2014 w kwotach w latach Narodowym Parku wynagrodzenia na w Babiogórskim wydatków przestrzenny 19. Rozkład Tabela amounts) salaries in 2010–2014 (gross on expenditure Park’s National Góra Babia of distribution 19. Spatial Table Source: own work based BGNP on materials. work own Source: A, B, C – wyjaśnienie jak w tab. 11 (str. 84) 11 (str. C – wyjaśnienie jakA, B, w tab. Tabela 18. Rozkład przestrzenny wydatków ogółem Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 w kwotach brutto 2010–2014 w kwotach w latach Narodowego Parku Babiogórskiego ogółem wydatków przestrzenny 18. Rozkład Tabela amounts) in 2010–2014 (gross expenditure total Park’s National Góra Babia of distribution 18. Spatial Table Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. BgPN. podstawie materiałów na Źródło: opracowanie Source: own work based BGNP on materials. work own Source: Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. BgPN. podstawie materiałów na Źródło: opracowanie A, B, C – wyjaśnienie jak w tab. 11 (str. 84) 11 (str. C – wyjaśnienie jakA, B, w tab.

92 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki tzw. narzuty na wynagrodzenia. Są to koszty, które ponosi pracodawca w związku z za- trudnieniem pracowników. Koszty te nie są przypisywane do poszczególnych osób, dlatego też nie zostały odniesione do określonego obszaru oddziaływania. Środki finansowe związane z narzutami mają charakter wycieków z lokalnego systemu finansowego, podobnie jak obciążenia (na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne oraz podatki), które ponosi pracownik. Przepływy finansowe związane z wynagrodzeniami mają trwały charakter i w ciągu całego okresu zmieniały się nieznacznie. Duża zmienność, zarówno w ujęciu kwotowym, jak i przestrzennym (obszarów oddziaływania) cechuje kolejną grupę wydatków Parku, związaną z zakupem towarów i usług na potrzeby bieżącej działalności oraz procesu in- westycyjnego. Należy zauważyć, że o ile ogólny poziom wydatków w tej grupie jest silnie skorelowany z wysokością dotacji zewnętrznych, o tyle trudno dostrzec związek między wzrostem wpływów finansowych do Parku a zwiększeniem absorpcji tych środków w po- szczególnych obszarach oddziaływania (tabela 20). W całym omawianym okresie blisko 40% wydatków Parku na zakup towarów i usług trafiło do podmiotów mających siedzibę w gminach parkowych. Udział ten wahał się w poszczególnych latach od około 60% w 2010 r. do około 24% w 2013 r. Dalsze 16% wydatków związane było z podmiotami zlokalizowanymi w obrębie powiatów nowotarskiego i suskiego, w przypadku których zanotowano największy przyrost wydatków pomiędzy 2010 a 2014 r. – ponad 5-krotny (z 0,28 mln w 2010 r. do 1,44 mln w 2014 r.). Poziom gminny i powiatowy akumulowały razem ponad 55% ogółu środków finansowych przeznaczonych na zakupy u dostawców. W tym miejscu należy zauważyć dysproporcje w przepływie strumienia finansowego związanego z zakupami towarów i usług pomiędzy północną i południową stroną regionu. Ogółem w latach 2010–2014 strona południowa pozyskała blisko 4-krotnie więcej środków finansowych niż strona północna (11,5 mln do 3,1 mln), co wskazuje, że widoczna w tabeli 18 równowaga finansowa po- między tymi dwoma obszarami jest efektem niwelowania różnicy po stronie północnej poprzez zwiększenie wpływów z tytułu wynagrodzeń. Wypływy finansowe poza region w związku z zakupem towarów i usług u kontrahen- tów zewnętrznych sięgają ok. 45% wartości ogółu powiązań z dostawcami. Ostatnią grupę wydatków stanowią pozostałe wydatki (pozostałe koszty bieżące). Grupa ta obejmuje głównie przepływy o charakterze fiskalnym oraz inne zobowiązania wynikające z prawa, np. obowiązek przekazywania corocznie 15% wpływów netto z biletów wstępu do Parku na rzecz Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego lub umów, np. składki członkowskie. Jak już wzmiankowano wcześniej, w ramach tej grupy wydatków ujęto tak- że wydatki nieprzypisane do obszarów oddziaływania. Udział tej grupy wydatków w cało- ści kształtuje się na poziomie niewiele ponad 4%, to jest około 1,7 mln zł łącznie w ciągu 5 lat (średniorocznie daje to kwotę 0,35 mln zł), z czego tzw. wydatki niezidentyfikowane stanowią 0,65 mln zł. Spośród przypisanych obszarowo wydatków w tej grupie aż 42% dotyczy poziomu krajowego, natomiast 38% poziomu gminnego, z czego zasadnicza część wiąże się z gminą Zawoja.

93 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego [%] Razem 2010–2014 [tys. zł] [%] 2014 [tys. zł] [%] 2013 [tys. zł] [%] 2012 [tys. zł] [%] 2011 [tys. zł] [%] 2010 969,2 21,2 1 579,2 37,4 1 655,6 44,5 941,1 14,6 1 299,3 17,7 6 444,4 24,5 279,4 6,1 161,5 3,8 246,2 6,6 2 071,7 32,0 1 440,0 19,6 4 198,8 15,9 674,5 14,7 670,7 15,9 844,6 22,7 405,1 6,3 470,6 6,4 3 065,5 11,6 596,9 13,0 1 144,7 27,1 798,6 21,4 1 883,7 29,1 881,7 12,0 5 305,6 20,2 4 575,7 100 4 223,7 100 3 724,5 100 6 467,7 100 7 340,4 100 26 332,0 100 [tys. zł] 2 335,1 51,0 829,0 19,6 425,6 11,4 3 237,7 50,1 4 688,8 63,9 516,2 11 43,7 2 730,2 59,7 1 338,3 31,7 1 024,1 27,5 1 571,2 24,3 3 719,4 50,7 10 383,2 39,4 B A C Razem (1–4) Powiaty Gminy parkowe 6. Strona północna 5. 2. 3. Małopolska 4. Polska 7. Strona południowa 1. Lp. Obszar oddziaływania Source: own work based BGNP on materials. work own Source: Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. BgPN. podstawie materiałów na Źródło: opracowanie Tabela 20. Rozkład przestrzenny wydatków Babiogórskiego Parku Narodowego na zakup towarów i usług w latach 2010–2014 w kwotach brutto 2010–2014 w kwotach w latach i usług towarów zakup na Narodowego Parku Babiogórskiego wydatków przestrzenny 20. Rozkład Tabela services goods and of amounts) in 2010–2014 (gross purchase on expenditure Park’s National Góra Babia of distribution 20. Spatial Table A, B, C – wyjaśnienie jak w tab. 11 (str. 84) 11 (str. C – wyjaśnienie jakA, B, w tab.

94 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

4.4.5. Salda przepływów finansowych

Kwestią, która dookreślałaby powiązania BgPN z lokalnym systemem społeczno-ekonomicznym jest ustalenie wartości netto przepływów finansowych pomiędzy Parkiem a poszczególnymi obszarami oddziaływania. W tym celu dokonano porównania wiel- kości wpływów do budżetu Parku, generowanych przez każdy z obszarów oddziaływa- nia, z wielkością wydatków z budżetu, absorbowanych przez dany obszar oddziaływania. Różnica pomiędzy wypływami pieniężnymi z Parku a wpływami pieniężnymi do Parku będzie określać wielkość i znak salda obrotów finansowych (saldo dodatnie lub ujemne). Wynik tej operacji należy interpretować jako wyrażoną w pieniądzu bezpośrednią korzyść danego obszaru, wyniesioną ze współpracy z Parkiem (saldo dodatnie) lub stratę (saldo ujemne). Aby doprecyzować wartość przepływów finansowych i ich znaczenie dla lokalnej gospodarki, dokonano korekt związanych z transferami wynikającymi ze zobowiązań fiskalnych oraz innych zobowiązań, których podstawę stanowią zapisy prawa, np. obcią- żenie wynagrodzeń składkami na ZUS itd. Uwzględniono także zawarty w transakcjach podatek VAT, pomniejszając odpowiednio kwotę wydatków na zakup towarów i usług8 oraz kwotę wpływów własnych Parku o stopę uśrednionego VAT-u w Polsce (dla 2010 r. było to 15%, dla kolejnych lat – 16%9). Przy czym założono, że wyciek związany z VAT-em z danego obszaru będzie oznaczał różnicę pomiędzy wartością należnego i naliczonego podatku VAT dla danego obszaru w danym roku. Salda przepływów finansowych pomiędzy BgPN a poszczególnymi obszarami oddzia- ływania prezentuje tabela 21. Z danych zbiorczych dla lat 2010–2014 wynika, że dodatnie saldo przepływów finansowych cechuje 5 z 7 obszarów oddziaływania. Dla porównania salda obrotów netto w ujęciu gminy parkowe, powiaty, ponadlokalny obszar oddziaływa- nia przedstawia rycina 11. Całkowite wpływy do gospodarek gmin parkowych osiągnęły 9 mln zł, co stanowi 20,5% budżetu Parku w analizowanym okresie. Można więc stwierdzić, że co 5 złotówka wpływająca do budżetu BgPN pozostaje w lokalnej społeczności, rodząc efekty mnożni- kowe. Pozostałe 4 zł wypływają poza lokalny system społeczno-gospodarczy. Spośród trzech gmin parkowych największe korzyści finansowe z działalności Parku odniosła Zawoja. Wyniosły one dla całego okresu 5,2 mln zł, co daje średniorocznie oko- ło 1 mln zł. Kwota ta stanowi około 3,8% budżetu gminy Zawoja. Średnie wpływy na jednego mieszkańca Zawoi w związku ze strumieniem finansowym generowanym przez BgPN osiągnęły 113,4 zł. Gmina Jabłonka uzyskała łączne wpływy w wysokości 2,1 mln zł (średniorocznie 0,41 mln zł), a gmina Lipnica Wielka 1,7 mln zł (średniorocznie 0,34 mln zł). Odnosząc te kwoty do liczby stałych mieszkańców tych gmin, daje to średnio dla gminy Jabłonka 23,0 zł na 1 mieszkańca, a dla gminy Lipnica Wielka – 57,7 zł. Jeśli chodzi o powiaty, to ujemne saldo przepływów finansowych notuje powiat suski będący drugim po „Polsce” obszarem pod względem zasilania finansowego Parku. W przypadku powiatu nowotarskiego saldo obrotów jest dodatnie i wynosi 3,4 mln zł.

8 Z uwagi na fakt, że większość pozostałych wydatków Parku wiązała się z obciążeniami fiskalnymi, nie dokonywano odliczeń podatku VAT od tych kwot. 9 Przyjęto na podstawie danych Ministerstwa Finansów.

95 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 21. Salda przepływów finansowych pomiędzy Babiogórskim Parkiem Narodowym a wyróż- nionymi obszarami oddziaływania Table 21. Balances of cash flows between Babia Góra National Park and impact areas

Razem Średnio 2010 2011 2012 2013 2014 Obszar 2010–2014 2010–2014 oddziaływania [tys. zł] Jabłonka 865,8 15,8 -551,1 334,3 1 405,0 2 069,8 414,0 Lipnica Wielka 334,6 106,2 119,5 411,6 743,1 1 715,0 343,0 Zawoja 987,0 1 079,2 1 388,9 836,2 862,0 5 153,3 1 030,7 SuskiA -511,7 -497,1 -490,5 -977,3 -1 871,1 -4 347,7 -861,0 NowotarskiA 237,9 108,3 120,8 1 733,6 1 192,9 3 393,5 678,7 MałopolskaB -63,8 820,6 832,4 750,9 559,0 2 899,1 579,8 PolskaC -2 192,6 -1 721,3 -2 157,4 -3 748,3 -3 970,8 -13 790,4 -2 758,1 A, B, C – wyjaśnienie jak w tab. 11 (str. 84) Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

Ryc. 11. Saldo wydatków i wpływów środków finansowych netto do Babiogórskiego Parku Narodo- wego według obszarów jego oddziaływania (okres 2010–2014) Fig. 11. Balance of expenditure made by, and revenue raised by, Babia Góra National Park in 2010– 2014, broken down by impact area, in net amounts Źródło: opracowanie własne. Source: own work.

Blisko 7% środków finansowych związanych z Parkiem wypływa do obszaru „Mało- polska”. Wiąże się to przede wszystkim z zaspokajaniem potrzeb Parku na specjalistyczne usługi i towary, które nie są dostępne na poziomie lokalnym. Najwyższe ujemne saldo obrotów finansowych notowane jest w odniesieniu do obszaru oddziaływania zdefiniowanego jako „Polska”. Średnio około 45,1% środków finansowych przekazywanych do Parku z poziomu krajowego wraca z powrotem, natomiast pozostałe 54,9% absorbowane jest przez inne obszary oddziaływania.

96 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

4.5. Główne sfery gospodarczego oddziaływania Parku w układzie lokalnym

Uwzględniając charakter parku narodowego jako instytucji zarządzającej dobrem publicz- nym oraz specyfikę powiązań (relacji) parku narodowego z otoczeniem społeczno-gospodarczym, można wyróżnić cztery główne rodzaje bezpośrednich efektów ekonomicznych generowanych przez park w lokalnej gospodarce. Są to: – efekty zaopatrzeniowe – ogół korzyści ekonomicznych osiąganych przez koope- rantów parku narodowego, dostarczających towary i usługi niezbędne do realizacji ustawowych zadań parku, bieżącego utrzymania parku oraz związanych z procesem inwestycyjnym; – efekty zatrudnieniowe (dochodowe) – dotyczą zatrudnienia miejscowej ludności przez park (kreowanie miejsc pracy), wynagrodzeń lokalnych pracowników parku i związanego z tym strumienia finansowego, który rodzi określony popyt konsumpcyjny w lokalnej gospodarce; – efekty fiskalne – związane z zasilaniem przez park narodowy budżetów jednostek samorządu terytorialnego w ramach zobowiązań fiskalnych (podatki bezpośrednie, podatki pośrednio przekazywane do budżetów gmin); – efekty „produkcyjne” – ogół efektów ekonomicznych kreowanych w związku z szeroko rozumianą tzw. działalnością produkcyjną parku narodowego – uwzględnia się tutaj zarówno zasadnicze cele funkcjonowania parku (ochrona przyrody, turystyka, edukacja, badania naukowe), jak i działalności poboczne (sprzedaż drewna, udostęp- nianie informacji o środowisku itd.). Koncepcja efektów produkcyjnych parku jest zbliżona do koncepcji usług ekosystemowych. W tej części opracowania została omówiona sytuacja społeczno-gospodarcza regionu Babiej Góry jako tło do zawiązywania relacji ekonomicznych przez Park oraz główne sfery oddziaływania BgPN na lokalną gospodarkę w układzie wyróżnionych czterech grup efektów (zaopatrzeniowych, dochodowych, fiskalnych oraz produkcyjnych).

4.5.1. Charakterystyka otoczenia społeczno-gospodarczego Parku

Czynnikami kształtującymi warunki rozwoju gospodarki w regionie Babiej Góry są: sytuacja społeczna, lokalne zasoby przyrodnicze i związane z nimi możliwości rozwoju turystyki, tradycyjny pastersko-rolniczy charakter gospodarowania w warunkach górskich, położenie w pasie przygranicznym oraz utrwalony historycznie kulturowy i administracyjny podział regionu na dwie części. Gminy Jabłonka i Lipnica Wielka stanowią część historycznej Orawy. Pod względem administracyjnym gminy te należą do powiatu nowotarskiego, z którym są silnie powiązane gospodarczo. Natomiast Zawoja, wchodząca w skład powiatu suskiego, ciąży kulturowo i gospodarczo do ośrodków gospodarczych zachodniej Małopolski, wciąż obserwowane są także jej związki gospodarcze z regionem biel- skim (Bielsko-Biała, Żywiec; Zawoja do 1999 r. wchodziła w skład dawnego województwa bielskiego).

97 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Gminy, w granicach których znajduje się BgPN, zamieszkuje łącznie 33,1 tys. osób (2014 r.). Średnia gęstość zaludnienia wynosi 81 osób/km2 i jest znacznie niższa od śred- niej krajowej (123 osoby/km2) i średniej w województwie małopolskim (221 osób/km2). Pod względem demograficznym badane gminy cechują się trwałym przyrostem ludno- ści, pomimo ujemnego salda migracji. W ciągu ostatnich 10 lat liczba ludności wzrosła o 6%. Wyższa dynamika wzrostu liczby ludności występowała w gminach położonych po orawskiej stronie Babiej Góry (tabela 22). Wysoki poziom urodzeń (przyrost naturalny rzędu 5‰) skutkuje korzystną strukturą wiekową mieszkańców. Osoby w wieku przedprodukcyjnym stanowią 24% mieszkańców regionu. Stosunkowo niski jest udział grup poprodukcyjnej – 14% (w Polsce i woj. małopolskim po 18%) i produkcyjnej niemobilnej – 20% (w Polsce – 24%, w woj. małopolskim – 22%). Wyraźnie młodsze demograficznie są gminy po stronie orawskiej (tabela 23). We wszystkich gminach w ostatnim dziesięcioleciu stopa rejestrowanego bezrobocia utrzymywała się na poziomie niższym niż średni w Polsce. Na stosunkowo dobrą sytuację materialną mieszkańców wskazuje niski poziom współczynnika pauperyzacji (mierzo- nego liczbą osób w gospodarstwach domowych objętych pomocą społeczną do ogólnej liczby ludności). W 2011 r. współczynnik ten wynosił 4,6% w gminie Jabłonka (w Polsce 8,3%). W gminach Lipnica Wielka i Zawoja był nieco wyższy od średniego w Polsce (odpowiednio 9,5% i 9,4%), lecz niższy niż średni w gminach wiejskich (11,4%). Gminy babiogórskie mają typowo rolniczy charakter, choć samo rolnictwo odgrywa coraz mniejszą rolę gospodarczą. W strukturze użytkowania ziemi zaznacza się duży udział lasów (49%). Większość użytków rolnych (łącznie 41% powierzchni) stanowią łąki i pastwiska, które zajmują 30,4% ogółu powierzchni badanego obszaru – najwięcej w gminie Jabłonka – 41,9%, najmniej w gminie Zawoja – 13,1%. Udział gruntów ornych w strukturze użytkowania ziemi wynosi w Lipnicy Wielkiej – 19,6%, w Zawoi – 13,5%, w Jabłonce – 11,8%. Przeważają gleby V i VI klasy, co w powiązaniu z górskim charakterem rzeźby i klimatu oraz dużym rozdrobnieniem działek rolnych tworzy mało korzystne warunki dla gospodarki rolnej. Rodzi to także ustawowe zwolnienia z podatku rolnego, co wpły- wa na obniżenie dochodów budżetowych gmin. W ostatnich latach ze względu na niską opłacalność produkcji rolnej dochodzi do stopniowego upadku tej formy gospodarowania

Tabela 22. Liczba ludności w gminach parkowych w 2014 r. Table 22. Population numbers in communes hosting BGNP in 2014

Liczba ludności Gęstość zaludnienia Zmiana liczby ludności Gmina ogółem w tym kobiety w osobach/km2 2004=100 Jabłonka 18 050 9 124 85 107 Lipnica Wielka 5 952 3 008 88 106 Zawoja 9 089 4 448 71 103 Razem 33 091 16 580 81 106

Źródło: opracowanie na podstawie BDL GUS. Source: own work based on Local Data Bank of the Central Statistical Office of Poland.

98 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Tabela 23. Struktura wieku mieszkańców gmin parkowych w 2014 r. Table 23. Age structure of population in communes hosting BGNP in 2014

Ludność w wieku [%] Gmina produkcyjnym przedprodukcyjnym poprodukcyjnym ogółem mobilnym niemobilnym Jabłonka 24,8 62,3 42,1 20,2 12,9 Lipnica Wielka 24,7 61,7 43,2 18,5 13,6 Zawoja 21,1 61,8 39,2 22,6 17,1 Razem 23,7 62,1 41,5 20,6 14,2

Źródło: opracowanie na podstawie BDL GUS. Source: own work based on Local Data Bank of the Central Statistical Office of Poland.

przez miejscową ludność. Jak podaje K. Miraj (2010), jednym z najważniejszych czynni- ków utrzymujących rolnictwo na badanym obszarze są tradycje rodzinne oraz przywią- zanie starszych pokoleń do ziemi i pracy na roli. Rośnie natomiast rola działalności pozarolniczej na wsi, realizowanej w ramach gospodarstwa rolnego. Przychody z tego źródła (z wyłączeniem pracy najemnej) zadeklarowało w 2010 r. ponad 11% ogółu gospodarstw (dla porównania w 2002 r. 6,4%) (Powszechny Spis Rolny 2010; Powszechny Spis Rolny 2002). Zainteresowaniem cieszy się zwłaszcza sfera usług agroturystycznych. Obecnie w regionie działalność prowadzi 127 gospodarstw agroturystycznych i wiejskich kwater prywatnych. Najwięcej z nich działa na terenie gminy Zawoja (93 obiekty), co wynika m.in. z długich dziewiętnastowiecznych tradycji w zakresie recepcji turystów w tej miejscowości. Według danych BDL GUS w 2014 r. w gminach zarejestrowano łącznie 2097 pod- miotów gospodarczych, z czego ponad 60% po stronie orawskiej (tabela 24). Najwięcej podmiotów działa w gminie Jabłonka – 972. Przeważają przedsiębiorstwa prowadzone przez osoby fizyczne (ok. 89%). Liczba podmiotów osób fizycznych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym uznawana jest za najbardziej precyzyjną miarę poziomu rozwoju lokalnej przedsiębiorczości. W przypadku badanych gmin wartość tego wskaźnika jest zróżnicowana. Najwyższy poziom lokalnej przedsiębiorczości wyróżnia gminę Zawoja – 118 – wartość ta jest prawie równa średniej krajowej (121). Znacznie niższe wartości w tym zakresie osiągnęły gminy Jabłonka i Lipnica Wielka (odpowiednio 69 i 72). Uwzględniając dane dotyczące działalności rolnej, można dostrzec wyraźny podział omawianego regionu na tzw. część „zawojską” – gdzie lokalna gospodarka opiera się na drobnej przedsiębior- czości oraz część orawską – gdzie rolnictwo współistnieje z drobną przedsiębiorczością oraz zakładami produkcyjnymi średniej wielkości. Powyższe dane potwierdzają wyniki typologii funkcjonalnej obszarów Polski J. Bańskiego (2009), który gminę Zawoja zakwa- lifikował do wielofunkcyjnych obszarów przejściowych, stanowiących formę przejściową między obszarami urbanizowanymi a tradycyjnymi obszarami wiejskimi, natomiast gminy Jabłonka i Lipnica Wielka – do obszarów o funkcjach mieszanych, bez wyraźnej specjalizacji, gdzie rolnictwo lub inne funkcje uzyskują niewielką przewagę.

99 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Ponad 95% ogółu podmiotów go- Tabela 24. Liczba podmiotów gospodarczych spodarczych w regionie stanowią mi- zarejestrowanych w bazie REGON w 2014 r. kroprzedsiębiorstwa zatrudniające do Table 24. Number of businesses registered in 9 pracowników. Obok nich działają 74 REGON (statistical register of business entities) podmioty zaliczane do grupy małych in 2014 przedsiębiorstw (zatrudnienie do 50 osób). Tylko 8 firm liczy więcej niż 50 Gmina Liczba % pracowników, z czego 7 zlokalizowanych Jabłonka 972 46,4 jest na terenie gminy Jabłonka. Najwięk- Lipnica Wielka 319 15,2 szą z nich jest firma „Kabanos”. W całym Zawoja 806 38,4 regionie działają 44 spółki prawa handlo- Razem 2 097 100 wego, 21 – w gminie Jabłonka, 20 – w gmi- Źródło: opracowanie na podstawie BDL GUS. nie Zawoja oraz 3 w gminie Lipnica Wiel- Source: own work based on Local Data Bank of the ka (2014). Central Statistical Office of Poland. Uwzględniając strukturę branżową, można dostrzec koncentrację podmiotów w ramach trzech sektorów gospodarki narodowej: przetwórstwa przemysłowego, budownictwa oraz handlu (łącznie prawie 60% ogółu podmiotów gospodarczych). Ważnym działem przetwórstwa przemysłowego jest produkcja wyrobów z drewna, którą uznaje się za jedną ze specjalizacji lokalnej gospodarki. Działalność w zakresie przetwórstwa drewna prowadzi aż 231 podmiotów, tj. 11% ogółu przedsiębiorstw. Kolejnych 66 podmiotów specjalizuje się w leśnictwie i pozyskiwaniu drewna z lasu. Większość zakładów przetwórstwa drzewnego zlokalizowana jest na terenie gminy Zawoja (137). Do produkcji wykorzystują one zarówno lokalny surowiec, jak i drewno importowane ze Słowacji. Dominują małe rodzinne firmy. Wśród największych zakładów przetwórczych należy wymienić: „Makpol” sp. z o.o. w Zawoi oraz „Kartex” w Jabłonce. Stosunkowo dużo firm działa w sektorze budownictwa (blisko 420), niektóre z nich, jak „Chyżbet” w gminie Jabłonka, osiągnęły znaczące rozmiary i dostarczają swoje produkty (głównie kostka brukowa) także poza granice kraju. Specyfiką działalności wielu firm budowlanych, zwłaszcza w zakresie budownictwa mieszkaniowego jest świadczenie usług w innych częściach kraju, głównie w dużych ośrodkach miejskich. W ogóle podmiotów działających w sektorze usługowym dominują placówki handlowe (łącznie ponad 400 podmiotów). Nastawione są one nie tylko na obsługę mieszkańców, odbiorcami ich usług są także turyści odwiedzający region oraz podróżni przejeżdża- jący tranzytem. Funkcja handlowa na potrzeby przyjezdnych rozwinęła się szczególnie w Jabłonce (położonej przy trasie międzynarodowej nr 7), gdzie w każdą środę odbywa się duży targ, licznie odwiedzany przez Słowaków. Powstały także nowe placówki handlowe oferujące szeroki asortyment towarów, w tym artykuły budowlane oraz wyposaże- nia wnętrz. Według K. Miraja (2010) w dni targowe do Jabłonki przyjeżdża nawet 8 tys. Słowaków, natomiast w zwykły dzień 300–500 osób. Docierają oni własnymi samochoda- mi, nie tylko z terenów sąsiadujących bezpośrednio z Polską, lecz także ze środkowej i po- łudniowej części kraju. Jarmark w Jabłonce jest, obok Nowego Targu, jednym z najwięk- szych w całym regionie. Każdorazowo funkcjonuje tam ponad 1000 straganów. Obroty handlowe na targowisku w ciągu roku przekraczają 120 mln zł (Miraj 2010).

100 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Obok sektora handlowego ważną część sektora usługowego stanowi sektor hotelarsko- gastronomiczny (prawie 100 podmiotów), zwłaszcza w gminie Zawoja, gdzie działalność w tym zakresie prowadzi 67 podmiotów, z czego 31 w sektorze hotelarskim, a 36 – gastro- nomicznym. Znacznie słabiej rozwinięty jest sektor hotelarsko-gastronomiczny po stronie orawskiej. Istotne informacje na temat stanu rozwoju lokalnej gospodarki dostarczają budżety gminne. Gminy cechuje zbliżony poziom dochodów ogółem per capita rzędu 3 tys. zł. Różnice można dostrzec natomiast w przypadku dochodów własnych per capita. Udział dochodów własnych w ogóle budżetu waha się od 32% w przypadku Jabłonki i Zawoi do 15% w przypadku Lipnicy Wielkiej. Najwyższe dochody własne na mieszkańca osiągnęła w 2014 r. Jabłonka (1227 zł), najniższe zaś Lipnica Wielka (514 zł). Szczegółowe dane na temat finansów gmin prezentuje tabela 25.

Tabela 25. Dochody budżetowe gmin parkowych w latach 2010–2014 Table 25. Budget revenues of communes hosting Babia Góra National Park in 2010–2014

Kategoria 2010 2011 2012 2013 2014 Dochody ogółem [tys. zł] Jabłonka 52 346,5 55 987,3 52 776,9 56 117,0 68 083,0 Lipnica Wielka 16 738,6 19 701,4 21 833,7 19 819,6 19 792,1 Zawoja 22 960,5 26 319,0 25 707,2 28 588,9 30 339,1 w tym dochody własne [tys. zł] Jabłonka 14 809,9 15 615,9 12 661,4 15 918,7 22 153,0 Lipnica Wielka 1 937,3 4 029,6 2 721,8 2 794,7 3 059,1 Zawoja 5 449,2 6 592,6 6 587,5 9 752,5 9 800,3 Udział dochodów własnych w ogóle dochodów budżetowych gminy [%] Jabłonka 28,3 27,9 24,0 28,4 32,5 Lipnica Wielka 11,6 20,5 12,5 14,1 15,5 Zawoja 23,7 25,0 25,6 34,1 32,3 Dochody własne per capita [zł] Jabłonka 837,1 878,4 707,1 886,8 1 227,3 Lipnica Wielka 328,6 679,8 459,9 470,2 514,0 Zawoja 597,4 723,2 725,1 1 073,0 1 078,3

Źródło: opracowanie na podstawie BDL GUS. Source: own work based on Local Data Bank of the Central Statistical Office of Poland.

4.5.2. Efekty zaopatrzeniowe

BgPN cechuje duża różnorodność powiązań zaopatrzeniowych, zarówno w ujęciu przestrzennym, jak i przedmiotowym. Około 40% ogółu wydatków związanych z zakupami towarów i usług jest realizowane w najbliższym otoczeniu Parku, to jest w obrębie gmin parkowych. Dalsze 60% środków wypływa poza lokalny układ społeczno-gospodarczy.

101 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Średnioroczna wartość strumienia pieniężnego związanego z wydatkami zaopatrzeniowymi wynosiła w latach 2010–2014 prawie 5,3 mln zł, z czego 2,1 mln zł zatrzymane było na poziomie lokalnym. Jeśli pomniejszymy tę kwotę o uśredniony podatek VAT (15% w 2010 r.; 16% – za lata 2011–2014) daje to wpływy netto do lokalnego systemu społeczno-gospodarczego rzędu 1,8 mln zł. Odnosząc wpływy netto do średniego kosztu pracy według GUS (Koszty pracy… 2013), można określić potencjalną liczbę miejsc pracy, generowa- ną przez efekty zaopatrzeniowe. Na podstawie zgromadzonych danych można wstępnie przyjąć, że w związku z dostawami towarów i usług do Parku w lokalnej gospodarce jest utrzymywanych 31 miejsc pracy, w tym w Jabłonce – 20, w Zawoi – 7, a w Lipnicy Wielkiej – 4. Przedstawione wyliczenia wymagają jednak korekty z uwagi na dużą fluktuację prze- pływów finansowych w analizowanym okresie (patrz tabela 20). O ile w przypadku gmin Jabłonka i Lipnica Wielka w ostatnich latach obserwujemy tendencję wzrostową odnośnie do obrotów z tytułu dostaw do Parku, o tyle w przypadku Zawoi sytuacja jest odwrotna (tabela 26). Prawidłowe wydaje się zmniejszenie liczby miejsc pracy o 30%, co odpowiada wielkości zmian, jakie obserwowano pomiędzy poszczególnymi okresami i pozwala także uwzględnić inne nakłady (poza kosztami pracy) ponoszone na wytworzenie dóbr i usług. Ostatecznie, potencjalna liczba miejsc pracy w lokalnej gospodarce związana z efektami zaopatrzeniowymi Parku wynosi łącznie 21 etatów (Jabłonka – 14, Zawoja – 5, Lipnica Wielka – 2). Oddziaływanie Parku na lokalny system gospodarczy ma ukierunkowany charakter. Wynika to w dużej mierze ze specjalizacji lokalnego sektora gospodarczego, który, jak już wspominano, poza sektorem usługowym (turystyka, handel) cechuje się rozwiniętym przetwórstwem drewna oraz budownictwem. Z przedstawionej na rycinie 12 struktury przedmiotowej relacji Parku z podmiotami lokalnymi wynika, że przeważająca część transakcji dotyczy dwóch obszarów zadaniowych: ochrony ekosystemów (ponad 52%) oraz remontów dróg i budynków (37,5%). Można założyć, że w tych sektorach lokalnej działalności będą generowane największe efekty mnożnikowe.

Tabela 26. Rozkład przestrzenny wydatków Babiogórskiego Parku Narodowego na towary i usługi w gminach parkowych w kwotach netto w latach 2010–2014 Table 26. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s expenditure on purchase of goods and services in the communes hosting the Park (net amounts) in 2010–2014

Razem Średnio 2010 2011 2012 2013 2014 Gmina 2010–2014 2010–2014 [tys. zł] Jabłonka 1622,2 685,4 340,7 727,1 2174,5 5549,9 1110,0 Lipnica Wielka 244,2 11,2 19,0 342,2 687,3 1303,9 260,8 Zawoja 487,2 457,0 523,0 285,1 344,5 2096,8 419,4 Razem 2353,6 1153,6 882,7 1354,4 3206,3 8950,6 1790,2

Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

102 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Odnosząc się do współpracy w zakresie ochrony ekosystemów, należy wskazać na dużą zbieżność pomiędzy liczbą kon- trahentów Parku a ogólną liczbą podmio- tów pochodzących z gmin parkowych, które prowadzą działalność gospodarczą w tym zakresie. Relacja ta wynosi 1:2,5, to znaczy, że średnio prawie co druga firma w sferze leśnictwa współpracuje z Par- kiem (tabela 27). Najwięcej kooperantów Parku pochodzi z Zawoi (18). Współpra- Ryc. 12. Struktura wydatków zaopatrzeniowych ca ta obejmuje przede wszystkim wyko- Babiogórskiego Parku Narodowego w gminach nywanie prac z zakresu konserwacji lasu, parkowych według grup kosztów dla okresu cięć sanitarnych, utrzymania polan śród- 2010–2014 leśnych, przechowywania drewna na skła- Fig. 12. Structure of Babia Góra National Park’s dach czy udostępniania działek pod skład expenditure made in the communes hosting drewna. Udział gminy Jabłonka w ogó- the Park for purchase of goods and services, by le wydatków w tej grupie wyniósł 75%, groups of cost items, 2010–2014 a Zawoi – 24,5%. Źródło: opracowanie na podstawie danych BgPN. Działalność związana z wykonywa- Source: own work based on BGNP materials. niem prac budowlanych i remontowych na potrzeby Parku skupia łącznie ok. 37,5% całości obrotów sfery zaopatrze- niowej BgPN z gminami parkowymi. Struktura przestrzenna kooperantów wygląda nastę- pująco: ogółem współpracę nawiązało 31 podmiotów, co stanowi 6,6% ogółu firm prowa- dzących działalność o tym profilu. W ujęciu ilościowym dominowały podmioty z Zawoi (łącznie 17), dalszych 11 miało siedzibę w Jabłonce, a pozostałe 3 w Lipnicy Wielkiej. Jeśli weźmiemy pod uwagę wartość obrotów handlowych, to na czoło wysuwają się Jabłonka oraz Lipnica Wielka, które odpowiadają za 90% wartości transakcji. W przypadku tych dwóch gmin można będzie mówić o efektach zaopatrzeniowych. Pozostałe grupy działalności skupiały jedynie około 10% ogółu wydatków z budżetu Parku. Stosunkowo małe ich znaczenie w obrotach Parku z gminami wynika z niskiego poziomu rozwoju firm świadczących usługi specjalistyczne. Jest to zjawisko typowe dla obszarów wiejskich, gdzie specjalistyczne firmy usługowe lokalizują swoją działalność znacznie rzadziej niż w dużych ośrodkach miejskich. Reasumując, należy wskazać, że choć relacje handlowe zawierane z Parkiem przez podmioty lokalne dotyczą wielu rodzajów działalności, to jednak dwa z nich mają wciąż podstawowe znaczenie dla generowanych efektów zaopatrzeniowych.

103 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 27. Relacje pomiędzy liczbą kontrahentów Babiogórskiego Parku Narodowego a liczbą zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w gminach parkowych Table 27. Relationships between the number of business partners of Babia Góra National Park and the number of businesses registered in the communes hosting the Park

Lp. Cecha Jabłonka Lipnica Wielka Zawoja 1. Liczba kontrahentów dostarczających do Parku towary i usługi 28 6 81 Średnia liczba podmiotów prowadzących działalność w gminie 2. 931 326 792 według GUS 3. Udział 1–2 [%] 3,01 1,84 10,2 4. Liczba kontrahentów Parku w zakresie ochrony ekosystemów 6 1 18 Średnia liczba podmiotów prowadzących działalność w gminie 5. 17 5 40 w zakresie leśnictwa i pozyskiwania drewna według GUS 6. Udział 4–5 [%] 35,5 20,0 45,0 Liczba kontrahentów Parku w zakresie remontów dróg, budowli 7. 11 3 17 i budynków Średnia liczba podmiotów prowadzących działalność w gminie 8. 225 114 131 w zakresie budownictwa według GUS 9. Udział 7–8 [%] 4,9 2,6 13,0

Źródło: opracowanie na podstawie BDL GUS i materiałów BgPN za lata 2010–2014. Source: own work based on Local Data Bank of the Central Statistical Office of Poland and on BGNP materials for years 2010–2014.

4.5.3. Efekty zatrudnieniowe

BgPN należy do znaczących pracodawców w regionie. W latach 2010–2014 zatrudniał średniorocznie 48 osób na stałych umowach o pracę oraz 16 osób na umowach zlecenia i o dzieło (tabela 28). Określenie relacji zatrudnienia w Parku do ogółu miejsc pracy w lokalnej gospodarce jest niezmiernie trudne z uwagi na brak jakiejkolwiek sprawozdawczo- ści statystycznej w tym zakresie. Dla zilustrowania tych relacji posłużono się liczbą miejsc pracy oferowaną przez sektor publiczny – głównie samorząd gminny, który na obszarach wiejskich uchodzi za największego pracodawcę. Ustalono, że samorządy gmin parkowych tworzą w podległych jednostkach łącznie około 950 etatów. Porównując z tym zatrudnienie w BgPN, można stwierdzić, że w związku z funkcjonowaniem BgPN w lokalnej gospodarce kreowane jest dodatkowo 4,8% miejsc pracy związanych z sektorem finansów publicznych. Daje to średnio na każde 20 etatów w służbach gminnych 1 etat w Parku. Oddziaływanie BgPN na rynek pracy cechuje się wyraźnym domknięciem na poziomie lokalnym. Większość kadry pracowniczej stanowią mieszkańcy gmin parkowych oraz powiatów suskiego i nowotarskiego. Z gmin parkowych pochodzi aż 81,3% pracowników zatrudnionych na podstawie stałych umów o pracę oraz 62,5% w oparciu o umowy cywil- noprawne, natomiast z powiatów odpowiednio 17,5% (średnio 8 osób rocznie) oraz 20% (średnio 3 osoby rocznie). Zróżnicowanie struktury zatrudnienia BgPN przekłada się na wartość strumienia pieniężnego skierowanego do poszczególnych obszarów, a tym samym

104 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Tabela 28. Zatrudnienie w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2010–2014 Table 28. Numbers of employees at Babia Góra National Park in 2010–2014

Zatrudnienie na podstawie umów o pracę Zatrudnienie na podstawie umów cywilnoprawnych (liczba osób) (liczba osób) w tym w tym Rok w tym w tym w tym w tym ogółem z gminy ogółem z gminy z gminy z gminy z gminy z gminy w Parku Lipnica w Parku Lipnica Jabłonka Zawoja Jabłonka Zawoja Wielka Wielka 2010 51 2 2 38 9 0 1 5 2011 45 2 2 34 16 1 2 10 2012 51 2 2 38 19 2 2 11 2013 48 2 2 33 17 3 2 6 2014 46 2 2 33 19 1 0 8 Średnio 48 2 2 35 16 1 1 8

Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

na wielkość generowanych efektów dochodowych (popyt konsumpcyjny). Blisko 81,5% ogółu środków na wynagrodzenia (średnia wartość netto 1,46 mln zł/rok) trafiło w analizowanym okresie do gmin parkowych, z czego aż 70,3% (1,26 mln zł/rok) do Zawoi. Szczebel powiatowy zaabsorbował dalsze 17,6% środków, tj. 0,3 mln zł rocznie (ryc. 13). W ocenie znaczenia środków z wynagrodzeń dla gospodarek gmin parkowych posłu- żono się relacją kwoty zobowiązań podatkowych pracowników Parku do dochodów bu- dżetu gmin z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych. Uzyskane kwoty zaliczek potrąconych pracownikom na podatek dochodowy pomniejszono o przyjęty wskaźnik preferencji podatkowych (0,1)10, co pozwoliło oszacować wysokość płaconego podatku. Następnie wyliczono udział poszczególnych gmin w kwocie podatku od pracow- ników, uwzględniając wysokość skorygowanych stawek dla poszczególnych lat (2010 r. – 36,94%; 2011 r. – 37,12%; 2012 r. – 37,26%; 2013 r. – 37,42%; w 2014 r. – 37,53%). Wpływy podatkowe od pracowników BgPN stanowiły średnio 0,69% ogółu dochodów uzyskanych przez gminy jako ich udział w PIT. Najwyższą wartość analizowanego wskaź- nika osiągnęła gmina Zawoja – 1,55%, znacznie niższe wartości wskaźnika cechowały gminy: Lipnica Wielka (0,30%) oraz Jabłonka (0,12%). Można założyć, że wielkości te od- powiadają udziałowi popytu zgłaszanego przez pracowników Parku w całości popytu lokalnego związanego z efektem dochodowym. Jednak jaka część środków z wynagrodzeń trafi do lokalnej gospodarki, zależy m.in. od preferencji konsumenckich, stadium cyklu życia rodziny, skłonności pracowników do oszczędzania, poziomu rozwoju infrastruktury handlowej i usługowej, zakresu oferty, poziomu cen itd. Uwzględniając specyfikę

10 Wskaźnik preferencji podatkowych ustalono na podstawie raportów Ministerstwa Finansów: Preferencje podatkowe w Polsce za lata 2010–2014.

105 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego lokalnej gospodarki, należy przyjąć, że zdolność funkcjonujących tam pod- miotów do zaspokajania potrzeb miesz- kańców jest ograniczona. Jak zauważają B. Domański i in. (2005), stopień „wycie- ku” efektów ekonomicznych poza region zależy od wielkości ośrodka oraz stopnia zróżnicowania struktury jego gospodarki. Im większa miejscowość i rozwinięta infrastruktura tym stopień lokalnego domknięcia efektów ekonomicznych jest wyższy. W przypadku gmin parkowych najwyższy stopień domknięcia lokalne- Ryc. 13. Rozkład przestrzenny wynagrodzeń go będzie cechował handel artykułami (w kwotach netto) żywnościowymi i pierwszej potrzeby, Fig. 13. Spatial distribution of salaries (amounts znacznie mniejsze domknięcie będzie after tax) w przypadku tzw. dóbr wybieralnych Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. o dłuższym okresie użytkowania (np. Source: own work based on BGNP materials. odzież, wyposażenie mieszkań i in.), a najniższe w przypadku usług zaspokaja- jących potrzeby wyższego rzędu (m.in. rekreacyjne, kulturalne)11. Uwzględniając raporty GUS12 na temat sytuacji gospodarstw domowych w Polsce w latach 2010–2014, przyjęto, że na poziomie lokalnym wydatkowane jest około 35% dochodów13, przy skłonności do oszczędzania rzędu 5%. Daje to wpływy do lokalnej gospodarki w kwocie 500 tys. zł rocznie, z tego 420 tys. zł trafia do gminy Zawoja, a reszta odpowiednio do Jabłonki (50 tys. zł) oraz Lipnicy Wielkiej (25 tys. zł). Odnosząc powyższe wartości do przeciętnego kosztu pracy dla poszczególnych rodzajów działalności, ogłoszonego przez GUS (por. Koszt pracy w gospodarce narodowej 2013), wynika, że dochody związane z wynagrodzeniami za pracę w Parku kreują na poziomie lokalnych gmin 10 miejsc pracy (efekty I rzędu), głównie w gminie Zawoja (9 miejsc pracy).

11 Z uwagi na fakt silnego ciążenia gmin parkowych do centrów powiatowych założono, że stopień wymiany handlowej pomiędzy północną a południową częścią badanego obszaru wynosi tylko 10% popytu konsumpcyjnego. 12 Sytuacja gospodarstw domowych w 2014 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, 2015, GUS, Warszawa; Budżety gospodarstw domowych w 2013 r., 2014, GUS, Warszawa; Sytuacja gospodarstw domowych w 2012 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, 2013, GUS, Warszawa; Budżety gospodarstw domowych w 2011 r., 2012, GUS, Warszawa. 13 Przyjęto, że pokrycie wydatków na poziomie lokalnym wynosić będzie odpowiednio: na żywność, napoje bez- alkoholowe – 80%, na użytkowanie mieszkania i nośniki energii oraz na zakup używek i napojów alkoholowych – 40%, w pozostałych grupach – 10%.

106 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

4.5.4. Efekty fiskalne

Oddziaływanie parku narodowego na budżet jednostek samorządu terytorialnego wiąże się przede wszystkim z transferami podatkowymi. Transfery te mogą mieć charakter bez- pośredni oraz pośredni. Bezpośrednie przepływy fiskalne dotyczą podatków lokalnych, które na rzecz samorządu gminnego przekazuje każdy podmiot prawa dysponujący okre- ślonym majątkiem na obszarze gminy, w tym także park narodowy. Zalicza się tutaj podatek leśny, podatek rolny, podatek od nieruchomości czy podatek od środków transportu. Pośrednie przepływy fiskalne są związane z podatkiem dochodowym, który odprowadza- ny jest od wynagrodzeń osób zatrudnionych w parku i deklarujących zamieszkanie na terenie gmin parkowych (PIT) oraz z podatkiem od dochodów osób prawnych, w tym także parku narodowego, podlegających opodatkowaniu (CIT). Należy zwrócić uwagę, że parki narodowe jako szczególne podmioty korzystają z szeregu ustawowych zwolnień podatkowych, przez co w efekcie obniża się wartość strumienia pieniężnego związanego ze zobowiązaniami fiskalnymi na linii park–gmina. Część z tych utraconych wpływów parki narodowe mogą odzyskać od Państwa (np. w zakresie podatku od nieruchomości). Jednak niektóre z nich nie są rekompensowane (np. udział gminy w CIT). W latach 2010–2014 w związku z działalnością BgPN został wygenerowany do lokalnego układu społeczno-gospodarczego strumień podatkowy o łącznej wartości 832,3 tys. zł, tj. 166,5 tys. zł rocznie (tabela 29). Ich udział w ogóle dochodów własnych gmin wynosi jednak tylko 0,62%. Jeśli weźmiemy pod uwagę same transfery generowane przez podatki bezpośrednie, zmniejsza się on do 0,22%. Najwyższe dochody podatkowe gminy parkowe uzyskują z tytułu podatku leśne- go (łącznie 267,9 tys. zł; średniorocznie 53,6 tys. zł) oraz z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych (254,5 tys. zł; średniorocznie 50,9 tys. zł). Pozostałe źródła podatkowe odpowiadają łącznie za wpływy rzędu kilku tysięcy zł rocznie. Nale- ży zauważyć, że znaczącą pozycję stanowi wartość prawa do rekompensaty za utracone dochody z tytułu podatku od nieruchomości. Rekompensata jest wypłacana gminom na ich wniosek w kolejnym roku podatkowym ze środków pozostających do dyspozycji wojewody. W analizowanym okresie kwota ta przekroczyła wartość wpływów z tytułu podatku leśnego. Jej wartość wyraźnie wzrosła w ostatnich latach. Marginalny charakter mają natomiast utracone podatki z tytułu CIT. Łącznie dla całego okresu była to kwota rzędu 1,6 tys. zł. Rozkład przestrzenny dochodów podatkowych związanych z BgPN cechuje duża asy- metria. Blisko 80% środków finansowych z tego tytułu trafia do budżetu gminy Zawoja. Odbiorcami pozostałych 20% są budżety gmin orawskiej części regionu, przy czym gmina Jabłonka partycypuje w transferach podatkowych z Parku w bardzo niewielkim stopniu. Również większość strumienia finansowego związanego z rekompensatami z tytułu utra- conego podatku od nieruchomości wpływa do budżetu gminy Zawoja (tabela 30). Uwzględniając wartość transferów podatkowych do poszczególnych gmin oraz śred- nie koszty miejsca pracy w gospodarce, określone przez GUS, można przyjąć, że stru- mień finansowy z tego tytułu pozwala na utrzymanie 2–3 miejsc pracy w zależności, czy uwzględnimy wpływy z tytułu rekompensaty, czy nie. Dodatkowe miejsca pracy powstaną jedynie na obszarze gminy Zawoja.

107 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 29. Wpływy do budżetów gmin parkowych z tytułu podatków w latach 2010–2014 Table 29. Revenue raised from taxes by budgets of the communes hosting the Park in 2010–2014

Razem 2010 2011 2012 2013 2014 Lp. Rodzaj podatku 2010–2014 [w tys. zł] 1. Podatek leśny 43,0 49,4 58,1 58,6 58,8 267,9 2. Podatek rolny 0,1 0,1 0,3 0,6 0,3 1,4 3. Podatek od nieruchomości 1,6 1,9 8,2 9,0 9,9 30,6 4. Udział w PIT 48,2 45,9 53,6 51,5 55,3 254,5 5. Podatki razem (1–4) 92,9 97,3 120,2 119,7 124,3 554,4 Zwolnienie z podatku od 6. nieruchomości, rekompensowane 30,6 32,0 43,4 39,7 132,2 277,9 z budżetu państwa Ogólna wartość strumienia 7. 123,5 129,3 163,6 159,4 256,5 832,3 fiskalnego (5–6) 8. Podatki utracone (CIT) 0,6 – 0,4 0,6 0 1,6

Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

Tabela 30. Całkowita wysokość wpływów podatkowych generowanych w związku z działalnością Babiogórskiego Parku Narodowego na tle wpływów budżetowych gmin parkowych w latach 2010–2014 Table 30. Total amount of tax revenue generated in relation with Babia Góra National Park operation compared with the budget revenue of communes hosting the Park in 2010–2014

Lipnica Kategoria Jabłonka Zawoja Razem Wielka Podatek leśny Wpływy podatkowe w związku z działalnością Parku 1,00 71,70 195,20 267,90 [tys. zł] Udział wpływów podatkowych z Parku w ogóle 0,10 18,50 21,14 11,36 dochodów gminy z tytułu tego podatku [%] Podatek rolny Wpływy podatkowe w związku z działalnością Parku 0 0 1,40 1,40 Udział wpływów podatkowych z Parku w ogóle 0 0 0,90 0,19 dochodów gminy z tytułu tego podatku Podatek od nieruchomości Wpływy podatkowe w związku z działalnością Parku 0 8,30 22,30 30,60 Udział wpływów podatkowych z Parku w ogóle 0 0,64 0,26 0,16 dochodów gminy z tytułu tego podatku Udział w podatku dochodowym od osób fizycznych Wpływy podatkowe w związku z działalnością Parku 21,70 13,70 221,20 256,60 Udział wpływów podatkowych z Parku w ogóle 0,12 0,30 1,55 0,69 dochodów gminy z tytułu tego podatku

Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

108 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

4.5.5. Efekty produktowe

Poprzez efekty produktowe parku narodowego należy rozumieć ogół korzyści dla spo- łeczeństwa, jakie wynikają z pełnionych przez park narodowy funkcji (Radziejowski 2011). Dla określania efektów produktowych parku narodowego można w tym miejscu posłużyć się koncepcją usług (świadczeń) ekosystemowych, zgodnie z którą każdy z elementów ekosystemu (pojedynczo oraz w powiązaniu ze sobą) zapewnia (świadczy) społeczeństwu określone korzyści (Constanza i in. 1997; Solon 2008) dające się wymie- rzyć ekonomicznie. Usługi ekosystemowe obejmują cztery ich podstawowe kategorie (Mizgajski 2010; Solon 2008): – podstawowe (inaczej wspomagające) – umożliwiają istnienie życia i zapewniają funkcjonowanie innych elementów ekosystemów; – regulacyjne – związane z regulowaniem warunków życia (m.in. składu powietrza, zjawisk ekstremalnych, procesów glebowych, procesów biologicznych, zanieczysz- czeń środowiska); – zaopatrzeniowe – obejmują dostarczanie żywności, surowców (np. drewna, paliwa, zaopatrzenia w wodę); – kulturowe – odnoszą się do rekreacyjnych, kulturowych, edukacyjnych i estetycznych funkcji ekosystemów. Parki narodowe, podobnie jak inne rodzaje obszarów chronionych, umożliwiają re- alizację wszystkich wymienionych świadczeń ekosystemowych. Jednak w przypadku funkcji ekonomicznej parku narodowego w lokalnym systemie społeczno-gospodarczym szczególnie istotne wydają się dwie ostatnie grupy świadczeń ekosystemowych, tj. usługi zaopatrzeniowe wiążące się z dostarczaniem przez park surowców niezbędnych do rozwoju innych dziedzin gospodarki lokalnej oraz usługi kulturowe pozwalające na tworzenie na bazie zasobów przyrodniczych parku i rezultatów jego działalności edukacyjnej i turystycznej oferty rynkowej miejscowych przedsiębiorstw. Powyższe stwierdzenie nie odrzuca społecznego wymiaru parku narodowego dla mieszkańców, m.in. korzyści związanych z kreowaniem postaw proekologicznych, poszanowaniem zasobów przyrodniczych, zachowaniem dziedzictwa dla przyszłych pokoleń itd. Można wręcz wskazać, że wymiar ten znajduje odzwierciedlenie w zakresie i skali aktywności gospodarczej lokalnej społeczności, m.in. wdrażanie proekologicznych rozwiązań biznesowych, ekofirmy itd. W przypadku BgPN dostrzegane efekty produktowe wiążą się przede wszystkim z dostarczaniem na lokalny rynek surowca drzewnego oraz z szeroko rozumianą działalnością turystyczno-edukacyjną. Obie te sfery działalności Parku mocno wpisują się w specyfikę lokalnego systemu gospodarczego. W BgPN dominują ekosystemy leśne. Jednym z efektów ubocznych prowadzonej w Parku działalności w zakresie ochrony przyrody jest pozyskiwanie drewna. Jak już wspominano przy omawianiu budżetu, drewno oferowane do sprzedaży przez Park pochodzi z cięć sanitarnych związanych z usuwaniem wiatrołomów i wykrotów, jak rów- nież z działań w zakresie ochrony czynnej obejmującej przebudowę drzewostanu Parku

109 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego czy przywracanie nieleśnego charakteru pewnym fragmentom Parku (np. polanom śródleśnym) 14. Ogółem w latach 2008–2014 BgPN pozyskał 112 tys. m3 drewna, głównie iglastego. Daje to średniorocznie około 16 tys. m3 drewna, co stanowi ok. 30% całości pozyskania tego surowca w parkach narodowych Karpat Polskich (tabela 31). Pod względem ilości pozyskanego drewna BgPN plasuje się na drugim miejscu wśród parków karpackich, po Tatrzańskim PN. Średnioroczne pozyskanie drewna wynosi tam 57 tys. m3. 15

Tabela 31. Pozyskanie drewna w parkach narodowych Karpat Polskich w latach 2008–2014* Table 31. Quantities of wood sourced from the national parks in the Polish Carpathians in 2008–2014

Razem Średnio- 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Park narodowy 2008–2014 rocznie [tys. m3] Babiogórski 20,5 19,0 18,4 13,0 11,7 10,3 19,1 112,0 16,0 Bieszczadzki 3,7 6,3 5,6 2,8 3,3 3,5 3,1 28,3 4,0 Gorczański 7,4 5,7 6,1 3,5 3,5 2,8 5,8 34,8 5,0 Magurski 14,3 14,4 14,5 12,8 12,0 11,1 10,5 89,6 12,8 Pieniński 0,5 0,6 0,4 0,3 0,3 0,5 0,7 3,3 0,5 Tatrzański 70,3 57,7 52,0 44,0 46,7 26,0 103,0 399,7 57,1 Razem 116,7 103,7 97,0 76,4 77,5 54,2 142,2 667,7 95,4

* łącznie z drewnem pozostawionym w lesie do mineralizacji. Źródło: opracowanie na podstawie: Leśnictwo 2009–2015, GUS. Source: own work based on: Forestry, 2009–2015, Central Statistical Office of Poland.

Większość pozyskanego przez BgPN drewna trafia na rynek. W lesie do mineralizacji pozostaje część drzew, m.in. posusz jałowy oraz drzewa powalone nad potoki. Patrząc z punktu widzenia lokalnego sektora przetwórstwa drewna, można zauważyć, że Park jest jednym z głównych dostawców tego surowca. Jeśli porównamy ilość drewna pozyskanego w Parku oraz w lasach prywatnych, okaże się, że wielkości te są zbliżone do siebie. W latach 2008–2014 z lasów prywatnych w gminach parkowych pozyskiwano średnio 17,4 tys. m3 drewna, a w BgPN – 16 tys. m3. BgPN cechuje jednak ponad 3-krotnie większa produkcja na 1 ha powierzchni lasów niż w gminach parkowych (tabela 32). Brak danych na temat pozyskiwania drewna z pozostałej części lasów pozostających pod zarządem Lasów

14 W BgPN prowadzone są intensywne działania ochronne ograniczające zamieranie drzewostanów świerko- wych. Proces ten występuje na całym obszarze Beskidu Żywieckiego i spowodowany jest wyjątkowo niekorzystnymi dla świerczyn czynnikami abiotycznymi i biotycznymi. W BgPN proces zamierania świerczyn jest następ- stwem szkód poczynionych przez gwałtowny huragan w 2004 r. 15 Rozmiar cięć ochronnych w Tatrzańskim PN jest następstwem pojawiających się okresowo huraganowych wiatrów, które uszkadzają drzewostany. Przykładowo w ostatnich dniach 2013 r. wiatr powalił drzewa o miąż- szości 150 tys. m3.

110 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Tabela 32. Pozyskanie drewna w lasach prywatnych w obrębie gmin parkowych na tle Babiogórskie- go Parku Narodowego Table 32. Quantities of wood sourced from private forests within the communes hosting Babia Góra National Park, compared with quantities obtained from forests within the Park itself

Średnie pozyskanie drewna w latach Powierzchnia lasów Obszar pozyskiwania drewna 2008–2014 [ha] [tys. m3] na 1 ha pow. Lasy prywatne w gminie Jabłonka 6 060,9 13,1 2,2 Lasy prywatne w gminie Lipnica Wielka 1 549,3 2,2 1,4 Lasy prywatne w gminie Zawoja 2 901,0 2,2 0,7 Razem lasy prywatne w gminach parkowych 10 511,2 17,4 1,7 Lasy w obrębie BgPN* 3 081,6 16,0 5,2

* łącznie z drewnem pozostawionym w lesie do mineralizacji. Źródło: opracowanie na podstawie: BDL GUS, Leśnictwo 2009–2015, GUS. Source: own work based on the Local Data Bank and Forestry, 2009–2015, Central Statistical Office of Poland

Państwowych nie pozwala w pełni oszacować udział BgPN w ilości drewna pozyskiwanego na obszarze gmin parkowych. Z porównania zarejestrowanych w gminach parkowych firm przetwórstwa drzewnego z liczbą nabywców drewna w Parku (tabela 33) wynika, że średnio relacje z Parkiem na- wiązywało w tym zakresie 2/3 podmiotów. Dla Jabłonki wskaźnik ten wynosił – 76,4%, dla Zawoi – 68,1%, a dla Lipnicy Wielkiej – jedynie 25%. Należy pamiętać, że znaczna część podmiotów lokalnych nabywała drewno jedynie w celach konsumpcyjnych. W rezultacie odsetek lokalnych firm nabywających drewno w Parku do dalszego przetworzenia będzie niższy. Inną kwestią jest bardzo wysoki stopień koncentracji obrotów w handlu drewnem. W gminach parkowych ponad 90% drewna z Parku nabywa około 10% wszystkich kon- trahentów (tabela 34). Można więc założyć, że silne relacje pomiędzy Parkiem a sektorem przetwórstwa drewna będą dotyczyć jedynie części podmiotów, w pozostałych przypadkach możemy mówić o epizodycznej współpracy w tym zakresie. Omawiając relacje Park–otoczenie lokalne, nie można pominąć historycznego prawa społeczności lokalnych do bezpłatnego pozyskiwania drewna z Parku. Grunty leśne na terenie Zawoi są obciążo- ne serwitutem opałowym na rzecz uprawnionych mieszkańców wsi Zawoja, którzy mogą pozyskiwać z lasów parkowych drewno na opał (gałęzie i tzw. leżaninę). Ze sprawozdań Parku wynika, że z prawa tego korzystają pojedyncze osoby. W oparciu o surowiec drzewny rozwinęły się różne działy lokalnego przetwórstwa drzewnego. Ogółem w gminach parkowych w latach 2010–2014 działało ponad 220 firm przetwarzających drewno (tabela 33), w tym najwięcej w gminie Zawoja – 135 (60,3%). Z analizy deklarowanych w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodar- czej (CEIDG) zakresów działalności wynika, że najwięcej podmiotów sektora drzewnego specjalizuje się w produkcji wyrobów stolarskich i ciesielskich dla budownictwa (po 90 w Zawoi i Jabłonce, tylko 1 w Lipnicy Wielkiej), wyrobów tartacznych (66 w Zawoi, 39 w Jabłonce i 13 w Lipnicy Wielkiej), produkcji opakowań drewnianych (76 w Zawoi,

111 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 33. Liczba podmiotów gospodarczych związanych z przetwórstwem drewna Table 33. Number of businesses active in wood processing

Średnio- Lp. Kategoria 2010 2011 2012 2013 2014 rocznie Łączna liczba podmiotów gospodarczych przetwórstwa 1. 231 216 215 226 231 224 drzewnego według GUS, w tym z gminy: 1.1. Jabłonka 73 70 68 72 79 72 1.2. Lipnica Wielka 19 17 15 14 15 16 1.3. Zawoja 139 129 131 140 137 135 Łączna liczba podmiotów kooperujących z BgPN w 2. 167 149 153 149 136 151 zakresie zakupu drewna, w tym z gminy: 2.1. Jabłonka 58 59 64 43 50 55 2.2. Lipnica Wielka 3 2 2 4 7 4 2.3. Zawoja 105 88 88 102 79 92 3. Stosunek (2 do 1) [%] 72,3 69,0 71,1 65,9 58,9 68,1

Źródło: opracowanie na podstawie BDL GUS i materiałów BgPN. Source: own work based on the Local Data Bank of the Central Statistical Office of Poland and BGNP materials.

31 w Jabłonce, 1 w Lipnicy Wielkiej), przy czym znaczna część z nich podejmuje więcej niż jedną specjalizację produktową, dlatego też przytoczone liczby w zestawieniu suma- rycznym nie korespondują z danymi w tabeli 33. Uwzględniając wartości obrotów z Parkiem, można wyliczyć, że średnioroczna wartość netto „impulsu produkcyjnego” związanego z „drewnem parkowym” do lokalnej gospodarki wynosi 1,16 mln zł, w tym do gminy Jabłonka – 0,72 mln zł, do Zawoi – 0,42 mln zł, a do Lipnicy Wielkiej – 0,02 mln zł. Zakładając, że koszt wytworzenia jednostki produktu drzewnego sięga 60% wartości surowca, z czego na koszty pracy przypada ponad połowa, można przyjąć, że dzięki dostawom drewna z Parku w podmiotach przetwórstwa drzewnego powstaje około 5 miejsc pracy, z tego w Jabłonce – 3, a Zawoi – 2 (efekty II rzędu). Działalność Parku w zakresie obrotu drewnem, chociaż przynosi znaczące profity natury finansowej, ma jedynie poboczny charakter. Park, obok działań na rzecz ochrony przyrody, uwagę swoją koncentruje na zagadnieniach edukacji ekologicznej oraz udostęp- niania turystycznego obszaru. Ta sfera aktywności Parku jest niezmiernie istotna z punktu widzenia lokalnego sektora turystycznego, gdyż BgPN (rozumiany jako obszar) stanowi bezdyskusyjnie rdzeń produktu turystycznego całego regionu. Oddziaływanie Parku na lokalny rynek turystyczny można ująć w trzy podstawowe grupy działań, wynikające z ustawowych kompetencji dyrekcji Parku oraz wypracowanych wzorców polityki turystycznej na obszarach chronionych: – działania o charakterze organizacyjnym, polegające na określeniu ram udostępniania obszaru, zarządzaniu ruchem turystycznym w Parku, eliminowaniu zagrożeń dla tu- rystów i przyrody;

112 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

Tabela 34. Lokalni kontrahenci Babiogórskiego Parku Narodowego, kupujący drewno z Parku o wartości powyżej 5 tys. zł rocznie Table 34. Local business partners of Babia Góra National Park purchasing more than PLN 5,000 worth of wood per year from the Park

Średnio- Obszar oddziaływania 2010 2011 2012 2013 2014 rocznie Liczba kontrahentów Gminy parkowe 22 16 22 12 15 18 Jabłonka 9 6 11 7 8 8 Lipnica Wielka 0 0 0 1 1 1 Zawoja 13 10 11 4 6 9 Obroty w handlu drewnem [tys. zł] Gminy parkowe 1 637,4 1 327,3 1 244,1 810,1 1 588,2 1 321,4 Jabłonka 995,8 850,7 847,2 578,5 988,2 852,1 Lipnica Wielka 0 0 0 28,4 38,5 13,4 Zawoja 641,5 476,5 396,9 203,2 561,5 455,9 Średnia wartość obrotów na 1 kontrahenta [tys. zł] Gminy parkowe 74,4 83,0 56,5 67,5 105,9 75,9 Jabłonka 110,6 141,8 77,0 82,6 123,5 103,9 Lipnica Wielka – – – 28,4 38,5 33,5 Zawoja 49,3 47,7 36,1 50,8 93,6 51,8 Udział w całkowitych obrotach w handlu drewnem z Parkiem dla danego obszaru oddziaływania [%] Gminy parkowe 93,7 92,0 92,0 89,8 93,6 92,5 Jabłonka 96,2 94,8 94,7 95,8 95,6 95,4 Lipnica Wielka 0 0 0 94,6 86,6 86,3 Zawoja 90,1 87,5 87,0 75,7 90,7 87,7

Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

– działania w celu przystosowania przestrzeni Parku do pełnienia funkcji turystycznych – dotyczą one z jednej strony przedsięwzięć związanych z zapewnieniem odpowiedniego stanu infrastruktury turystycznej, z drugiej oferty o charakterze edukacyj- nym, skierowanej do różnych grup odbiorców; – działania o charakterze informacyjnym, związane z kształtowaniem świadomo- ści ekologicznej uczestników ruchu turystycznego, realizowane nie tylko poprzez aktywną politykę z zakresu edukacji ekologicznej w Parku, ale także poprzez uczest- nictwo w różnorodnych wydarzeniach odbywających się na zewnątrz Parku. Polityka turystyczna i edukacyjna BgPN kształtowana jest przy zachowaniu ustawowych zakazów i zaleceń (m.in. art. 12 i art. 15 ustawy o ochronie przyrody) i uwzględnia specyfikę obszaru oraz jego wartości przyrodnicze i kulturowe. Należy zauważyć, że zakres dopuszczalnych form turystyki jest ograniczony, co wynika z priorytetowego charakteru funkcji ochrony przyrody. Zgodnie z normami określonymi w Zarządzeniu Ministra

113 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Środowiska z dnia 29 stycznia 2015 r. w sprawie zadań ochronnych dla Babiogórskiego Par- ku Narodowego na obszarze Parku (w miejscach udostępnianych w celach edukacyjnych i turystycznych) może jednocześnie przebywać 2745 osób, z tego najwięcej w sąsiedztwie schroniska na Markowych Szczawinach (po 500 w celach edukacyjnych i turystycznych) oraz przy obelisku na Diablaku (300 osób). Z form turystyki dopuszcza się jedynie tu- rystykę pieszą, rowerową, konną oraz narciarską. Park dostępny jest dla turystów przez cały rok, przy czym od końca marca do końca listopada wstęp do Parku jest płatny (bilet normalny 5 zł, ulgowy 2,5 zł). Ruch turystyczny może odbywać się po oznakowanych szlakach (niektóre ze szlaków mogą być okresowo niedostępne dla ruchu turystycznego z uwagi na potrzeby ochrony przyrody oraz bezpieczeństwo turystów, np. od 1 lutego do 30 listopada obowiązuje całkowity zakaz poruszania się na nartach w BgPN). Obsługą turystyki grupowej zajmują się przewodnicy górscy posiadający licencję Parku (grupy nie mogą być liczniejsze niż 50 osób). BgPN udziela pozwolenia na oprowadzanie grup turystycznych przez przewodników górskich posiadających uprawnienia na region beskidzki pod warunkiem zaliczenia specjalistycznego szkolenia w Parku. Licencja przewodnicka jest ważna 2 lata. Corocznie BgPN organizuje szkolenia dla osób zainteresowanych uzyskaniem licencji. Przedstawione powyżej regulacje wpływają istotnie na możliwości rozwoju turystyki na terenie Parku. Stanowią określone ramy organizacyjne dla wszystkich podmiotów, któ- re chcą włączyć się w obsługę turystyczną w regionie Babiej Góry. W efekcie prowadzą one nie tylko do dbałości o stan przyrody w Parku, ale zapewniają także odpowiedni komfort pobytu, umożliwiający indywidualny kontakt turysty z przyrodą. Mówiąc o oddziaływaniu Parku na ofertę turystyczną regionu, należy wskazać na kwestie związane z zagospodarowaniem turystycznym. Obszar Parku ze względu na swoją war- tość przyrodniczą i kulturową wyposażony jest w infrastrukturę turystyczną umożliwiającą turystom korzystanie z walorów Parku. Według informacji zawartych w oficjalnych dokumentach Parku aktualny poziom wyposażenia w infrastrukturę turystyczną uznaje się za wystarczający i nie przewiduje się realizacji nowych inwestycji turystycznych. Niezbędne są natomiast prace związane z modernizacją istniejącego wyposażenia w celu ograniczenia negatywnego oddziaływania na przyrodę Parku (Analiza działalności… 2014). Na zagospodarowanie turystyczne Parku składa się: – 12 pieszych szlaków turystycznych o łącznej długości prawie 60 km, w tym odcinki szlaków o charakterze transbeskidzkim; – 9 ścieżek edukacyjnych o łącznej długości blisko 50 km, w tym transgraniczna ścieżka „Babia Góra bez granic”, prowadząca z Markowych Szczawin przez Przełęcz Brona do szczytu Babiej Góry, a następnie do Slanej Vody na Słowacji; – 4 szlaki rowerowe (długość 11 km), 3 trasy zimowe dla narciarstwa ski-turowego (6 km długości), 1 trasa konna (2 km); – punkty informacji turystycznej i przyrodniczej – na Krowiarkach, w Zawoi Markowej oraz sezonowy w Przywarówce, gdzie są sprzedawane bilety do Parku; – schronisko turystyczne PTTK im. Hugona Zapałowicza na Markowych Szczawinach (obiekt pozostaje w gestii PTTK „Karpaty” sp. z o.o.), pole biwakowe w Zawoi Policz- ne, schrony turystyczne i przeciwdeszczowe (11), kręgi edukacyjne (6, m.in. w Zawoi Markowej, na Polu Biwakowym, na Przywarówce, przy Hali Śmietanowej);

114 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki

– na potrzeby obsługi turystów BgPN udostępniane są także budynki parkowe, dys- ponujące łącznie 32 miejscami noclegowymi: leśniczówka w Zawoi na Stonowie (12 miejsc noclegowych), osada wielorodzinna w Zawoi na Rybnej (10 m. n.), osada w Zawoi Markowej (4 m. n.) oraz Gajówka na Hali Śmietanowej na Orawie (6 m. n.). W kształtowaniu oferty turystycznej Parku ważną rolę odgrywa edukacja przyrodnicza. Oferta edukacyjna BgPN uatrakcyjnia lokalny produkt turystyczny. Jej trzon tworzą trzy elementy (obiekty): ekspozycja muzealna w budynku Dyrekcji Parku (Wystawa Stała przy BgPN), prezentująca przyrodę, walory turystyczne oraz dziedzictwo kulturowe regionu, Ogród Roślin Babiogórskich (zlokalizowany w sąsiedztwie budynku Dyrekcji Parku w Za- woi; rosną w nim rośliny charakterystyczne dla każdego z pięter roślinnych na Babiej Górze) oraz Ogród Zmysłów (część Ogrodu Roślin Babiogórskich dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych – m.in. ścieżki dla osób poruszających się na wózkach, rozwiązania dla osób niedowidzących). Po stronie orawskiej przyroda i kultura regionu Babiej Góry prezen- towana jest w ramach wystaw czasowych w Orawskim Parku Etnograficznym w Zubrzycy Górnej. Bogata jest także oferta zajęć z zakresu edukacji przyrodniczej, obejmująca zajęcia kameralne poświęcone elementom przyrody Babiej Góry czy ogólnym zagadnieniom zwią- zanym z ekologią, realizowane w oparciu o Wystawę Stałą oraz zajęcia terenowe – organizo- wane głównie w Ogrodzie Roślin Babiogórskich oraz na ścieżkach edukacyjnych i szlakach turystycznych. Corocznie z podstawowej działalności ośrodka edukacyjnego korzysta około 9–10 tys. osób, co stanowi ponad 10% ewidencjonowanych turystów w Parku (tabela 35). Ważnym aspektem oddziaływania Parku na lokalny sektor turystyki jest działalność popularyzatorsko-promocyjna. Jej odbiorcami są zarówno lokalne społeczności, jak i instytucje zewnętrzne. W przypadku pierwszej grupy chodzi o korzyści, które czerpie region ze współdziałania z Parkiem w zakresie organizacji wydarzeń kulturalnych, edukacyjnych i innych. Wiele z tych imprez odgrywa ważną rolę z punktu widzenia atrakcyjności turystycznej gmin, a Park, aktywnie się w nie włączając, podnosi ich rangę. Przykładami takich wydarzeń są: Święto Pasterskie (prezentacja dawnych zwyczajów Orawian), Ba- biogórska Jesień (folklor górali babiogórskich), Świętojańskie Zwyki (zwyczaje i obrzędy związane z przesileniem wiosenno-letnim na Orawie), Święto Borówki, Sianokosy Za- wojskie. Drugi aspekt wiąże się z promocją regionu na zewnątrz. Działalność ta obejmuje

Tabela 35. Odwiedzający Babiogórski Park Narodowy w latach 2010–2014 Table 35. Numbers of visitors in Babia Góra National Park in 2010–2014

Średnio- Kategoria 2010 2011 2012 2013 2014 Razem rocznie Zwiedzający Wystawę 8 792 8 084 9 498 9 076 9 616 45 066 9 013 Stałą przy BgPN Ruch turystyczny zarejestrowany 57 162 75 296 63 430 80 768 75 952 352 608 70 522 (bilety wstępu)

Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

115 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego publikację wydawnictw Parku o charakterze naukowym i krajoznawczym, prezentacje Parku na krajowych i regionalnych wystawach i targach turystycznych, m.in. w Krakowie, Katowicach, Poznaniu i Łodzi. Patrząc na park narodowy z punktu widzenia lokalnego sektora turystycznego, moż- na dostrzec w nim zarówno barierę, jak i szansę rozwojową. Podejmowanie działalności turystycznej w powiązaniu z BgPN wymaga przestrzegania surowych reguł związanych z ochroną przyrody w Parku, wielu uzgodnień ze służbami Parku, co przez niektórych oceniane może być jako zbyt skomplikowane i uciążliwe. Potwierdza to stosunkowo niewielka liczba lokalnych podmiotów sektora turystycznego, współpracujących z Parkiem w zakresie tworzenia oferty turystycznej. Zazwyczaj przedsiębiorstwa turystyczne swoje kontakty ograniczają do zakupu gotowych usług turystycznych Parku, jak obsługa zwiedzania Parku, oprowadzanie po wystawie, zajęcia terenowe z przyrody. Z drugiej strony warto zauważyć, że park narodowy stwarza szansę na przygotowanie specjalistycznej oferty turystycznej dla świadomego turysty. Zainteresowanie tego typu unikatowym produk- tem turystycznym, bazującym na walorach przyrodniczych i krajobrazowych, w przypadku Babiej Góry, może być znaczące. W tym miejscu można wymienić chociażby nocne wejścia na szczyt Babiej Góry w celu obserwacji wschodu słońca, które według badań E. Mocior i in. (2012) cieszą się dużą popularnością. BgPN dysponuje także szeroką ofertą z zakresu edukacji przyrodniczej, w oparciu o którą można budować produkt z zakresu turystyki edukacyjnej, w tym dłuższe pobyty dla dzieci i młodzieży, łączące edukację z wypoczynkiem. Dodatkową wartość dla lokalnego systemu społeczno-gospodarczego kreuje również działalność naukowo-badawcza związana z Parkiem. Skala jej wpływu na gospodarkę gmin jest oczywiście o wiele mniejsza niż w przypadku turystyki czy drewna. Efekty generowane przez działalność naukową mogą przejawiać się zapotrzebowaniem na towary i usługi związane z pobytem badaczy w Parku (zakwaterowanie, wyżywienie, transport i in.), pomocą w przeprowadzaniu badań (wynajem sprzętu, zatrudnianie miejscowej lud- ności), organizacją i obsługą spotkań naukowych itp. Parki narodowe, jako szczególne poligony badawcze, przyciągają ogólnokrajowe projekty naukowe związane m.in. z monitoringiem gatunków roślin i zwierząt. Wiąże się to z napływem znaczącego strumienia finansowego do Parku i regionu, nawet w sytuacji, gdy Park formalnie nie jest odpowiedzialny za realizację projektu i nie obsługuje strony finansowej projektu. Badania naukowe w Parku prowadzą także pracownicy w ramach Zespołu Dokumentacyjno-Badawczego oraz osoby reprezentujące instytucje zewnętrzne. Kwestię udostępniania przestrzeni Parku dla celów naukowych reguluje Zarządzenie Dy- rektora BgPN z 1 lutego 2013 r. w sprawie prowadzenia działalności naukowej. Preferowa- ne są badania długofalowe i kompleksowe, w tym monitoring i inwentaryzacja zasobów Parku. Decyzję o możliwości prowadzenia badań na obszarze Parku podejmuje dyrektor Parku po zasięgnięciu opinii Rady Naukowej Parku. Corocznie w Parku realizowanych jest kilkadziesiąt zewnętrznych projektów badawczych, w większości wieloletnich. Dla przykładu w 2013 r. w Parku podjęto 46 tematów naukowo-badawczych przez instytucje zewnętrzne. Spośród 30 podmiotów realizujących badania na terenie Parku ponad po- łowę stanowiły placówki naukowe i uczelnie z Krakowa. Ważnym aspektem działalności naukowej jest także organizacja konferencji i kongresów. BgPN nie dysponuje salami do

116 Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki organizacji tego typu spotkań, najczęściej korzysta przy ich obsłudze z oferty lokalnych gestorów bazy turystycznej. Można przyjąć, że corocznie w związku z działalnością na- ukową dociera do regionu około 500–600 osób, co, przyjmując średnie wydatki dla turysty związane z pobytem jednodniowym i kilkudniowym, daje kwotę rzędu 100 tys. zł.

117 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Rozdział 5

Przestrzeń chroniona Babiogórskiego Parku Narodowego jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

5.1. Zasoby parku narodowego a wartości społeczne

Potrzeba kontaktu człowieka z przyrodą ma charakter wrodzony, lecz sposób jej użytko- wania jest uwarunkowany czynnikami społeczno-kulturowymi (Krzymowska-Kostrowic- ka 1995a, b). Także sposób postrzegania (widzenia) świata przyrody zależy od reprezen- towanego przez jednostki i grupy społeczne systemu wartości oraz od indywidualnych wyobrażeń i kulturowo determinowanych wzorców działania. Z drugiej strony ludzkimi postawami i działaniami wobec środowiska przyrodniczego kierują wartości, jakie czło- wiek dostrzega w przyrodzie, a także wartości, których przyroda jest źródłem sama w sobie (Krzymowska-Kostrowicka 1997). Nadrzędnym przedmiotem ochrony parku narodowego są zasoby przyrodnicze, co jednak nie wyklucza obecności w obrębie tej obszarowej formy ochronnej istnienia ele- mentów antropogenicznych, które także obejmuje się ochroną. Owe zasoby przyrodnicze w społecznym procesie wartościowania, stanowiąc podłoże realizacji określonych potrzeb, przyjmują cechy wartości (walorów). Z perspektywy antropocentrycznej zasoby przyrodnicze parku narodowego mogą być postrzegane jako czynnik regeneracji sił fizycznych i psychicznych człowieka (wartości psychostymulujące i terapeutyczne), źródło wiedzy i rozwoju indywidualnych zamiłowań twórczych (wartości poznawcze), a także wartości estetyczne i emocjonalne. Źródłem war- tości społecznych są wówczas cechy środowiska przyrodniczego (np. morfologia rzeźby, rodzaje ekosystemów, poszczególne gatunki flory i fauny), jego bioróżnorodność oraz kompozycje krajobrazowe, określone sposobem i charakterem wypełnienia przestrzeni parku. Szczególną cechą parków narodowych jest ich wartość symboliczna, odwołująca się do faktu objęcia danej przestrzeni ochroną prawną. Podkreśla ona rangę oraz wyjątkowość cech środowiska przyrodniczego w obrębie ustanowionych granic. Z punktu widzenia

118 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym jednostkowego wywołuje ona określone emocje, przywołuje fakty nabytej wcześniej wiedzy i jest stymulatorem refleksji intelektualnej. Wartość symboliczna parku narodowego ma charakter autoteliczny i z punktu widzenia odbioru społecznego tworzy szczególną „wartość dodaną” przestrzeni chronionej. Z wartością symboliczną parku jest bezpośred- nio związana jego funkcja ochronna. Wartości kulturowe parków narodowych odnoszą się zarówno do ich sfery przyrodniczej, jak i znajdujących się w ich granicach wytworów działalności ludzkiej. Wartości kulturowe przyrody są wyrażane poprzez społeczny stosunek do niej, np. w wymiarze religijnym (sakralizacja elementów przyrodniczych), a także postrzegania przyrody jako „świadka dziejów” w ujęciu historycznym (Krzymowska-Kostrowicka 1997). Przyroda częściowo przekształcona przez człowieka jest szczególnym obrazem kultury lokalnej i nośnikiem informacji o niej. Treści wartości kulturowych będących przejawem i pozo- stałością aktywności człowieka na terenach parków narodowych są zazwyczaj silnie zwią- zane z przyrodą i do niej się odwołują. Podobnie obiekty materialne łączą się z walorami przyrodniczymi, tworząc unikatowe kompozycje krajobrazowe. Relacje pomiędzy wartościami płynącymi z zasobów przyrodniczych i cech kulturowych a wartością symboliczną parku zawiązują każdorazowo wyjątkową i złożoną struk- turę (mozaikę) wartości oddziałującą emergentnie na sferę motywacyjną przyjezdnych. Ma to szczególne znaczenie w przypadku rozwoju turystyki w górskich parkach narodowych, jakim jest BgPN. Rola tych wartości nie ogranicza się wyłącznie do obszarów parków narodowych, oddziałują one także na sferę społeczną w najbliższym otoczeniu przestrzennym parków, wpływając na kształtowanie się świadomości i postaw społeczno- ści lokalnych. Mimo że zakres i sposób gospodarczego użytkowania polskich parków narodowych jest znacznie ograniczony, to jednak w ich zasobach przyrodniczych są „zakorzenione” także szeroko rozumiane wartości ekonomiczne (gospodarcze). Źródłem tych wartości jest uznanie przydatności i użyteczności istniejących w obrębie parku warunków środo- wiska dla określonych form gospodarowania i społecznej aktywności, a także fakt finansowania działalności ochronnej parków ze środków instytucji państwowych, o czym była mowa w rozdziale 4. Z wartościami ekonomicznymi wyrażonymi w pieniądzu są ściśle powiązane wartości produkcyjne środowiska (np. w rezultacie pozyskiwania drewna czy połowu ryb), a także wartości przestrzenne parku, decydujące o możliwości przemiesz- czania się w jego obrębie (np. z punktu widzenia eksploracji turystycznej) oraz określające jego zewnętrzną dostępność komunikacyjną. Omawiając w zarysie społeczne wartości parków narodowych, należy pamiętać, że podstawowym zadaniem tych obszarów jest zachowanie wartości biocentrycznych i ekocentrycznych przyrody, odwołujących się do kwestii podtrzymywania naturalnego charakteru mechanizmów kształtujących procesy biotyczne i abiotyczne środowiska oraz przepływu w nim materii, energii i informacji. Natomiast istnienie w przypadku parków narodowych sprzężenia pomiędzy wartościami autotelicznymi przyrody a jej wartościa- mi społecznymi winno być podstawowym wyznacznikiem dla efektywnego zarządzania i racjonalnego gospodarowania tymi obszarami. Z wartości reprezentowanych przez parki narodowe wynikają ich społeczne funkcje – przede wszystkim ich nadrzędna rola, jaką jest zachowanie wartości przyrody dla

119 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego następnych pokoleń, ale także inne funkcje ukierunkowane na realizację potrzeb obecnych społeczeństw, jak: turystyczno-rekreacyjna, edukacyjna, naukowa oraz funkcja ekonomiczna czy szerzej – gospodarcza. Zasoby przestrzeni chronionej parków narodowych, uznane społecznie za wartości, inicjują ludzką aktywność w sferze gospodarczej i ruchliwości przestrzennej, która to z kolei jest nośnikiem wartości ekonomicznych (pieniądza). Za sprawą rozwoju funkcji par- ków oraz ich powiązań z funkcjami terenów otaczających wzrasta znaczenie przestrzeni chronionej jako czynnika rozwoju lokalnego, który w sposób bezpośredni i pośredni od- działuje na zachodzące w otoczeniu parku procesy społeczne i gospodarcze (rynkowe). Niniejszy rozdział poświecono omówieniu i ocenie znaczenia, jakie ma przestrzeń chroniona BgPN, z punktu widzenia jej zasobów i społecznych wartości, dla rozwoju oraz stymulowania aktywności turystyczno-rekreacyjnej i powiązanej z nią sfery lokalnych usług, a także innych działalności gospodarczych na terenach otaczających Park. Analizę przeprowadzono z zamiarem rozpoznania korzyści ekonomicznych, które pływną z rozwoju tychże aktywności, w wymiarze ilościowym i jakościowym, a także określenia czyn- ników determinujących ich wielkość, charakter i trwałość (podtrzymywalność).

5.2. Ekonomiczna rola turystyki przyjazdowej

5.2.1. Założenia i koncepcja badań

Rozpoznanie, w jakim stopniu i zakresie park narodowy oddziałuje na gospodarkę lo- kalną poprzez przyciąganie ruchu turystycznego i związane z tym wydatki turystyczne, jest zadaniem złożonym. W rozdziale 2. ukazano niektóre przykłady rozwiązania tego zagadnienia. Sposoby szacowania wielkości wydatków turystycznych zależą między innymi od: celu badań, dostępności i rodzaju danych, możliwości organizacyjnych i finansowych prowadzenia badań oraz warunków, w jakich badania są prowadzone. Z metodologicznego punktu widzenia kluczową kwestią jest sposób rozumienia związku przyczynowego pomiędzy turystyką przyjazdową do parku narodowego a efektami ekonomicznymi powodowanymi w obrębie terytorialnych systemów społecznych. Ów związek może być postrzegany „wąsko” i ograniczać się do ruchu turystycznego moty- wowanego wyłącznie celem odwiedzenia parku, bądź „szeroko” – z uwzględnieniem zróż- nicowanego spektrum motywacji i potrzeb turystycznych oraz określeniem miejsca parku narodowego w strukturze motywów przyjazdu turystów na tereny otaczające ten park. W jednym i drugi przypadku przedmiotem analizy jest relacja pomiędzy sferą motywa- cyjną turystów a ich wydatkami związanymi z zakupem usług i towarów w trakcie pobytu. W założeniach diagnozy ekonomicznej funkcji BgPN, omówionych w rozdziale 3., przyjęto szeroką interpretację relacji ekonomicznych tego Parku z jego otoczeniem spo- łeczno-gospodarczym. Konsekwentnie więc, także dla określenia ekonomicznego oddzia- ływania Parku w sferze turystyki, przedmiotem rozważań są bezpośrednie i pośrednie relacje między BgPN a lokalną sferą usług turystycznych.

120 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

Ujęcie relacyjne skłania do przyjęcia analizy systemowej jako płaszczyzny analitycznej umożliwiającej rozwiązanie postawionego tu problemu diagnozy ekonomicznego oddzia- ływania turystyki przyjazdowej w odniesieniu do BgPN. W studiach nad rozwojem turystyki w parkach narodowych (czy szerzej na obszarach chronionych) podejście systemowe było stosowane niejednokrotnie, przynosząc zadawalające rezultaty. W systemowych ujęciach zjawisk turystycznych jako czynnik systemotwórczy przyjmuje się najczęściej ruch turystyczny, który zawiązuje relacje wewnątrzsystemowe (Matczak 1992; Mika 2014). Idąc tą drogą, można zaproponować wyodrębnienie na badanym obszarze „systemu recepcji turystycznej Babiogórskiego Parku Narodowego” z takimi jego głównymi składowymi jak: a) turyści; b) walory turystyczne Parku, w szerokim rozumieniu, stwarzające turystom zarówno sprzyjającą okoliczność realizacji potrzeby kontaktu z przyrodą, jak i potrzeb aktyw- ności ruchowej; walorem turystycznym jest także wartość symboliczna przestrzeni chronionej parku narodowego; c) wartości kulturowe regionu Babiej Góry; d) zagospodarowanie turystyczne (materialna baza turystyki) Parku i jego otoczenia (obszaru badań), służące realizacji potrzeb bytowych, żywieniowych i innych osób przyjeżdżających w celach turystycznych. Celem wyodrębnienia takiego systemu jest określenie wielkości środków finansowych pochodzących z wydatków turystów odwiedzających ten Park, które są wprowadzane do lokalnego systemu gospodarczego, przy czym – jak już wcześniej zaznaczono – ocena wielkości i struktury wydatków będzie prowadzona zarówno w odniesieniu do roli warto- ści reprezentowanych przez BgPN jako motywu głównego, jak i jednego z wielu motywów przyjazdu turystów do badanych gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja.

5.2.2. Cele i metodyka badań

Nadrzędnym celem badania uczestników ruchu turystycznego było określenie wielkości i struktury wydatków turystów odwiedzających BgPN oraz rozpoznanie zakresu powią- zań ekonomicznych, które tworzą się w związku z wydatkowaniem tych środków finansowych w najbliższym otoczeniu przestrzennym Parku. Cele szczegółowe badań obejmowały: – określenie miejsca i roli BgPN w strukturze motywacji turystycznej osób odwiedza- jących badany obszar; – rozpoznanie opinii turystów na temat stanu rozwoju infrastruktury turystycznej i jego dostosowania do potrzeb turystycznych; – określenie wielkości i struktury wydatków turystycznych osób odwiedzających BgPN; – rozpoznanie rozkładu przestrzennego wydatków turystycznych osób odwiedzających BgPN; – rozpoznanie stanu rozwoju bazy noclegowej i innych urządzeń turystycznych na badanym obszarze.

121 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Realizacja powyższych celów wymagała podjęcia badań terenowych w formie wywia- dów bezpośrednich z wykorzystaniem kwestionariusza (załącznik) oraz przeprowadzenia inwentaryzacji kartograficznej obiektów noclegowych działających w gminach: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja. Do analizy wykorzystano także dane dyrekcji BgPN na temat wielkości ruchu turystycznego rejestrowanego na podstawie liczby sprzedanych biletów wstępu do Parku. Badania ankietowe wśród uczestników ruchu turystycznego przeprowadzono na terenie i przy wejściach do BgPN (Markowe Szczawiny, Diablak, Polana Krowiarki, Zawoja Markowa) oraz we wsiach Zawoja i Zubrzyca Górna, w miejscach znajdujących się blisko granic Parku. Badania ankietowe prowadzono w okresie od maja 2012 r. do końca grudnia 2013 r. Wybór dni, w których prowadzono badania, dostosowano do rozkładu w czasie ruchu turystycznego na terenie BgPN, rejestrowanego przez dyrekcję Parku. Badania kwestionariuszowe zmierzały do rozpoznania i oceny cech ilościowych oraz jakościowych. Wywiad, którego celem było ilościowe określenie wielkości, struktury i kie- runków przepływu wydatków turystycznych przeprowadzono w grupie N=1215 respon- dentów, przy czym badane osoby w 44,1% udzieliły informacji na temat wydatków wła- snych (jednoosobowych), w 41,4% dla rodzin, a 14,5% dla grup, których były członkiem. Dlatego ogół zebranych informacji na temat wydatków turystycznych dotyczył łącznie 2912 osób. W grupie badanych 1215 respondentów turyści jednodniowi stanowili 48,8% (593 osób), a turyści korzystający z noclegu – 51,2% (622 osób). Liczebność próby dla rozpatrywanych dwóch kategorii ruchu turystycznego – turyści jednodniowi oraz tury- ści korzystający z noclegu, pozwala na wnioskowanie dla populacji generalnej z błędem mniejszym niż 5% dla przyjętego przedziału ufności α = 0,95. Badania jakościowe przeprowadzono w celu określenia szczegółowej struktury motywacji osób odwiedzających BgPN, a także rozpoznania opinii turystów na temat stanu infrastruktury turystycznej. W przypadku analiz jakościowych zaleca się, aby próby prze- kroczyły minimalną liczebność 200 respondentów (Bazarnik i in. 1992). Przyjmując takie założenie, badanie cech jakościowych przeprowadzono w grupie n1 = 456 turystów. Stara- no się, aby obie próby: N = 1215 oraz n1 = 456 nie różniły się istotnie na poziomie statystycznym ze względu na strukturę respondentów według płci i wieku. Strukturę wiekową respondentów ujęto w 6 przedziałów klasowych (tabele: 37 i 42). Dla weryfikacji posłużo- no się testem zgodności χ2 Pearsona, który pozwolił stwierdzić, że dla poziomu istotności p = 0,05 nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej o nieistnieniu istotnych różnic pomiędzy badanymi grupami ze względu na strukturę płci i wieku1.

1 Wynik testu χ2 dla struktury według płci przyjął wartość 0,889. Wartość krytyczna rozkładu χ2 przy liczbie stopni swobody df = 1 i poziomie istotności p = 0,05 wynosi 3,841. Z kolei wynik testu χ2 dla struktury wiekowej miał wartość 2,334. Wartość krytyczna rozkładu χ2 przy liczbie stopni swobody df = 5 i poziomie istotności p = 0,05 wynosi 11,07.

122 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

5.2.3. Ruch turystyczny w Babiogórskim Parku Narodowym

Wielkość ruchu turystycznego w BgPN jest podawana na podstawie liczby sprzedanych biletów wstępu i rejestru osób zwolnionych z opłat, przy czym opłaty pobierane są jedynie w Punktach Informacji Turystycznej i Przyrodniczej na Polanie Krowiarki i w Zawoi Mar- kowej. Pozostałe wejścia na szlaki babiogórskie (czarny: Ryzowana – Markowe Szczawiny, żółty: Zawoja Czatoża – Markowe Szczawiny, zielony: Przywarówka – Diablak i czarny: Zawoja Czatoża (granica Parku) – Mała Babia) nie są objęte sprzedażą biletów wstępu. Ponadto zakup biletu wstępu obowiązuje turystów jedynie wiosną, latem i jesienią2. Szcze- gółową analizę czasową i przestrzenną ruchu na szlakach turystycznych umożliwia elek- troniczny system monitoringu, który jest rozwijany w Parku od 2011 r. W tym samym roku zakupiono pierwsze urządzenia (zainstalowane na kopule szczytowej), a w 2013 r. objęto monitoringiem cały obszar Parku (14 czujników pyroelektrycznych). Od 2014 r. dyrekcja Parku potencjalnie może dysponować pełnymi danymi na temat natężenia ruchu pieszego wzdłuż szlaków turystycznych. W rzeczywistości uzyskane dane są obarczone na tyle dużymi błędami pomiarowymi, że nie mogą stanowić wiarygodnego źródła informacji naukowej. Zgodnie ze sprawozdaniami prowadzonymi na podstawie sprzedaży biletów w 2014 r. Park odwiedziło około 76 tys. osób, wśród których 36% stanowiły osoby uprawnione do opłaty ulgowej3, a 5% zwolnione z opłat4 (tabela 36). Średnia roczna liczba turystów w okresie 2000–2014 wynosiła 61,7 tys. osób. Od 2000 r. najwyższa frekwencja odwie- dzających została odnotowana w 2013 r. (80,8 tys. osób), a najniższa w 2001 r. (44,7 tys.).

Tabela 36. Liczba rejestrowanych wejść turystów na teren Babiogórskiego Parku Narodowego w okresie od 26.04.2014 r. do 30.11.2014 r. Table 36. Recorded numbers of visitors’ entries to Babia Góra National Park between 26 April 2014 and 30 November 2014.

Miejsce poboru Bilety ulgowe Bilety normalne Zwolnieni z opłat Razem wejścia opłat liczba % liczba % liczba % liczba % Polana Krowiarki 21 653 28,5 34 924 46,0 2 741 3,6 59 318 78,1 Zawoja Markowa 5 751 7,6 9 700 12,8 1 183 1,6 16 634 21,9 Razem 27 404 36,1 44 624 58,8 3 924 5,2 75 952 100

Źródło: opracowanie na podstawie danych BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

2 Do 2013 r. opłaty pobierano od 30 kwietnia do 31 października, w 2014 r. okres wydłużono do 30 listopada, a od 2015 r. opłaty obowiązują od ostatniego weekendu marca do 30 listopada. 3 Prawo do opłaty ulgowej mają uczniowie i studenci, emeryci i renciści, osoby niepełnosprawne i żołnierze służby czynnej. 4 Zwolnieni z opłaty są m.in. mieszkańcy gmin: Jabłonka, Koszarawa, Lipnica Wielka i Zawoja, dzieci do 7 lat, członkowie rodzin wielodzietnych legitymujący się Kartą Dużej Rodziny oraz uczniowie szkół i studenci odby- wający w Parku zajęcia terenowe (po uzyskaniu zgody dyrektora).

123 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Obserwacje prowadzone przez pracowników Parku wykazują jednak, że faktyczna liczba turystów wchodzących do Parku jest o ok. 25–30% wyższa od liczby sprzedawanych biletów. Wielkość ruchu turystycznego w BgPN wykazuje tendencję rosnącą (ryc. 14). W 2014 r. liczba zarejestrowanych wejść do Parku była o 45% wyższa niż w 2000 r. Nieco szybciej wzrasta liczba turystów wchodzących do Parku z Polany Krowiarki. Spadek ruchu turystycznego w 2007 r. można wiązać z zamknięciem i rozbiórką schroniska na Markowych Szczawinach5. Ruch turystyczny w Parku charakteryzuje się wysoką sezonowością. Ze względu na długie zaleganie pokrywy śnieżnej wiosną i niesprzyjające wędrówkom warunki atmosfe- ryczne w sezonie zimowym, wzmożony ruch turystyczny pojawia się z końcem kwietnia i trwa do początku listopada. Największa liczba odwiedzających jest notowana w lipcu i sierpniu. W miesiącach zimowych na Babią Górę wchodzi po kilkaset osób miesięcznie, a przy sprzyjających warunkach pogodowych nawet ponad 1000 osób. Zgodnie ze staty- stykami sprzedaży biletów wstępu w latach 2000–2014, średnio 28% wejść turystycznych do Parku ma miejsce w sierpniu, 19% w lipcu, a 17% we wrześniu (ryc. 15). Spośród mie- sięcy, w których były sprzedawane bilety wstępu, największe wahania frekwencji turystów miały miejsce w październiku i wrześniu, o czym przekonują współczynniki zmienności (V)6 liczby wejść do Parku, wynoszące: 47% – dla października oraz 37% – dla września. Miesiącami o stosunkowo małych wahaniach liczby turystów są sierpień i maj, dla których współczynniki zmienności wyniosły odpowiednio – 17% i 18%. Wielkość ruchu turystycznego w ciągu roku jest uzależniona od warunków atmosferycznych, zwłaszcza

Ryc. 14. Ruch turystyczny w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2000–2014 Fig. 14. Numbers of visitors in Babia Góra National Park in 2000–2014 Źródło: opracowanie na podstawie danych BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

5 Nowe schronisko na Markowych Szczawinach było budowane w latach 2007–2009. 6 V = Iloraz odchylenia standardowego i średniej arytmetycznej badanej zmiennej.

124 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym w weekendy. Ruch turystyczny w masywie Babiej Górze ma bowiem silnie weekendowy charakter, największe liczby turystów „na Babiej” obserwuje się w tzw. długie weekendy. Rozkład przestrzenny ruchu turystycznego w obrębie parku jest nierównomierny. Dane za okres 2000–2014 r. wskazują, że aż 78% biletów wstępu sprzedano na Polanie Krowiarki. W poszczególnych latach udział biletów sprzedanych w tym punkcie wahał się od 72% (2001 r.)7 do 82% (2012 r.). W granicach Parku ruch turystyczny koncentruje się przede wszystkim na szczycie Babiej Góry i wokół schroniska na Markowych Szczawinach. Największe nasilenie ruchu turystycznego jest obserwowane na szlakach: czerwonym (Przełęcz Lipnicka/ Polana Krowiarki – Sokolica – Diablak – Przełęcz Brona – Markowe Szczawiny), niebieskim (Przełęcz Lipnicka – Markowe Szczawiny) i zielonym (Zawoja Markowa – Markowe Szczawiny).

Ryc. 15. Rozkład czasowy ruchu turystycznego w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2000– 2014 (wielkości uśrednione) Fig. 15. Time distribution of the numbers of visitors in Babia Góra National Park in 2000–2014 (average values) Źródło: opracowanie na podstawie danych BgPN. Source: own work based on BGNP materials.

5.2.4. Wartości Parku a motywacja turystyczna

Charakterystyka badanej próby W grupie N = 1215 respondentów kobiety stanowiły 46,1%, a mężczyźni 53,9% (tabela 37). Przeważały osoby w wieku 26–40 lat – 43,1%. Turyści powyżej 40. roku życia stanowili 34,6%, zaś między 15. a 25. rokiem życia – 22,4%. Większość badanych miała wykształcenie wyższe (57%). Wykształcenie średnie i zawodowe deklarowało 41,7%

7 W latach 2001 i 2002 bilety sprzedawano również w Przywarówce, a w latach 2001–2006 i 2011 także na Mar- kowych Szczawinach.

125 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 37. Struktura respondentów według płci, wieku, wykształcenia i dochodu miesięcznego (grupa N = 1215) Table 37. Respondents’ group structure in terms of gender, age, education level, and monthly income (group N = 1215)

Płeć Wiek Wykształcenie Dochód miesięczny przedział Kategoria % lata % kategoria % % wielkości [zł] 15–19 2,9 wyższe 57,0 <1000 7,7 Kobieta 46,1 19–25 19,5 średnie 36,3 1000–2000 31,1 26–40 43,1 zawodowe 4,4 2000–3000 29,8 41–50 18,3 gimnazjalne 1,3 3000–5000 13,9 Mężczyzna 53,9 51–65 14,2 >5000 5,9 podstawowe 1,0 >65 2,1 brak odpowiedzi 11,5 Źródło: badania własne. Source: own research. respondentów. Pozostały nieznaczny odsetek stanowili uczniowie szkół średnich (1,3%) i gimnazjalnych (1%). Struktura respondentów ze względu na średni miesięczny dochód na osobę w gospodarstwie domowym wskazuje, że najwięcej osób deklarowało jego wartość w przedziale 1000–2000 zł (31,1%). Zbliżony odsetek badanych (29,8%) wskazał jego wielkość w przedziale 2000–3000 zł. Z kolei uzyskiwany dochód powyżej 3000 zł charakteryzował prawie 20% respondentów, którzy udzielili odpowiedzi na pytanie (11,5% odmówiło podania wartości) (tabela 37). Analizując pochodzenie terytorialne przyjezdnych, wyraźnie dostrzega się dominację województw: małopolskiego (41,9%) i śląskiego (30,7%) (tabela 38). Znacznie mniejszy udział mają pozostałe województwa, przy czym ich udział relatywnie maleje wraz z odległością. Fakt, że w badaniu są reprezentowane wszystkie województwa, wskazuje na ogólnopolską rangę regionu Babiej Góry jako obszaru recepcji turystycznej. Wysoką

Tabela 38. Pochodzenie terytorialne respondentów (grupa N = 1215) Table 38. Respondents’ area of origin (group N = 1215)

Województwo % Województwo % Województwo % Województwo % Dolnośląskie 3,1 łódzkie 4,0 podkarpackie 1,9 świętokrzyskie 2,4 Kujawsko-pomorskie 1,1 małopolskie 41,9 podlaskie 0,1 warmińsko-mazurskie 0,3 Lubelskie 1,0 mazowieckie 6,2 pomorskie 1,2 wielkopolskie 2,1 Lubuskie 0,5 opolskie 2,2 śląskie 30,7 zachodniopomorskie 0,9 zagranica 0,7 Źródło: badania własne. Source: own research.

126 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

Fot. 3. Schronisko PTTK na Markowych Szczawinach (fot. J. Kapłon) Photo 3. Mountain shelter at Markowe Szczawiny (photo by J. Kapłon)

Fot. 4. W drodze na szczyt Babiej Góry (fot. B. Zawilińska) Photo 4. On the way to Babia Góra summit (photo by B. Zawilińska)

127 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Ryc. 16. Pochodzenie terytorialne respondentów według powiatów (grupa N = 1215) Fig. 16. Respondents’ area of origin, by county (powiat) (group N = 1215) Źródło: badania własne. Source: own research.

128 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

Tabela 39. Deklarowana długość pobytu koncentrację przestrzenną przyjazdów tu- respondentów (grupa N = 1215) rystycznych potwierdza rycina 16, ilustru- Table 39. Duration of stay as declared by jąca rozkład pochodzenia terytorialnego respondents (group N = 1215) respondentów według powiatów. Zasięg naj- większego oddziaływania BgPN zawiera się Długość pobytu % w promieniu ok. 100 km, obejmującym aglo- 1 dzień 48,8 merację Krakowa i konurbację katowicką. 2–3 dni 30,4 W pozostałej części kraju największy odsetek 4–7 dni 15,6 przyjezdnych pochodził z ośrodków miej- 8–14 dni 4,4 skich, głównie: Warszawy, Łodzi, Poznania >14 dni 0,8 i Wrocławia, a także: Częstochowy, Tarnowa, Razem 100 Kielc i Szczecina. W badanej grupie turyści korzystający Źródło: badania własne. z noclegu stanowili 51,2%, z czego większość Source: own research. – prawie 60% – deklarowała pobyt 2–3 dnio- wy, głównie w weekendy. Pozostałą część sta- nowiły pobyty dłuższe – 4 i więcej dni, przy czym średnio co 6. osoba korzystająca z noclegu przebywała w tym regionie od 4 do 7 dni (tabela 39).

Park w strukturze motywacji turystycznej Przyjęto założenie, iż bezpośredni i pośredni charakter relacji ekonomicznych, jakie zawiązuje park narodowy z terytorialnymi systemami społecznymi, w których jest zakorzeniony w związku z turystyką przyjazdową, znajduje odzwierciedlenie w relacjach funkcjonalnych (bezpośrednich i pośrednich) w zakresie realizacji potrzeb turystycznych. Społeczna problematyka motywacji turystycznej ma więc kluczowe znaczenie dla oceny związków ekonomicznych między parkiem narodowym a jego otoczeniem przestrzennym, które to wynikają z rozwoju turystyki. W grupie N = 1215 turystów na pytanie, czy ich wizyta w BgPN jest głównym celem przyjazdu, aż 82,31% odpowiedziało twierdząco, przy czym w grupie turystów jednodniowych było to niemal 90% badanych, a wśród korzystających z noclegu 75,39% (tabela 40). Natomiast na pytanie o to, czy podczas tego wyjazdu odwiedzili lub za- mierzają odwiedzić BgPN, „tak” odpowiedziało 92,02% osób (ryc. 17). Aż dla 82,9%

Tabela 40. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy wizyta w BgPN jest głównym celem przyjazdu? Table 40. Distribution of answers to the question: Has the visit to BGNP been the main purpose of your trip?

Odpowiedź Turyści ogółem [%] Turyści jednodniowi [%] Turyści korzystający z noclegu [%] Tak 82,31 89,88 75,39 Nie 17,69 10,12 24,61 Razem 100 100 100

Źródło: badania własne. Source: own research.

129 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego respondentów badany obszar (region Babiej Góry) jest miejscem docelowym ich wyjazdu turystycznego. Pozostała część stwierdziła, że wizyta w BgPN jest jednym z etapów dłuższego wyjazdu (ryc. 18). Cechą turystyki przyjazdowej do BgPN jest także znaczny odsetek powrotów turystycznych, o czym przekonują dane zamieszczone w tabeli 41. W celu szczegółowego rozpoznania struktury motywacji turystycznej zadano respondentom z grupy n1 = 456 dziesięć pytań. Miały one formę stwierdzeń, w stosunku do których odnosili się oni w trakcie badania w pięciostopniowej skali Likerta (odpowiedzi: „Zdecydowanie zgadzam się”, „ Raczej zgadzam się”, „ Nie wiem/Nie mam zdania”, „ Raczej nie zgadzam się”, „ Zdecydowanie nie zgadzam się”). Stwierdzenia brzmiały: a – Głównym powodem mojego przyjazdu jest wejście na Babią Górę; b – Głównym powodem mojego przyjazdu jest odpoczynek na łonie przyrody; c – Głównym powodem mojego przyjazdu jest potrzeba ruchu i aktywności; d – Przy wyborze tego miejsca zupełnie NIE brałe(a)m pod uwagę faktu, że leży tutaj Babia Góra; e – Istnienie parku narodowego w tym miejscu NIE ma dla mnie znaczenia; f – Wybrałem to miejsca właśnie dlatego, że istnieje tutaj park narodowy; g – Uważam, że Babia Góra jest główną atrakcją tej okolicy; h – Uważam, że najważniejszą atrakcją tej okolicy jest kultura lokalna; i – Uważam, że na Babiej Górze powinno się wybudować więcej urządzeń i atrakcji dla turystów; j – Uważam, że w miejscowościach otaczających Babią Górę powinno powstać więcej urządzeń i atrakcji dla turystów.

Ryc. 17. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Ryc. 18. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy podczas tego wyjazdu odwiedził Pan(i) Czy wizyta w BgPN jest jednym z etapów lub zamierza odwiedzić BgPN? Pana(i) dłuższego wyjazdu? Fig. 17. Distribution of answers to the qu- Fig. 18. Distribution of answers to the question: Have you visited or are you planning estion: Has the visit to BGNP been a stage in to visit BGNP during your current trip? a longer trip for you? Źródło: badania własne. Źródło: badania własne. Source: own research. Source: own research.

130 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

Zebrane informacje poddano analizie opisowej. Kolejnym krokiem był podział badanych na podgrupy (grupy) wewnętrznie podobne, ze względu na reprezentowane potrzeby turystyczne. Z grona 456 respondentów 60,1% osób przebadano na terenie BgPN, po- zostałą część (39,9%) poza jego obszarem. Strukturę badanych w 41,4% tworzyły kobiety, a w 58,6% mężczyźni. Przeważały osoby w wieku 26–40 lat – 46,5%. Turyści powyżej 40. roku życia stanowili 34,2%, zaś poniżej 25. roku – 19,3% (tabela 42). W badanej grupie turyści jednodniowi stanowili 52,8%, a korzystający z noclegu (głównie w Zawoi) – 47,2%. Jak już wcześniej wskazano, struktura tej grupy nie różni się istotnie na poziomie statystycznym (przy p = 0,05) od ogółu badanych (grupa N). Rozkład odpowiedzi na zadane pytania (zmienne: a – j) zamieszczono w tabeli 43. W pytaniach o główny powód przyjazdu zdecydowana większość stwierdziła, że jest on związany z potrzebą odpoczynku na łonie natury (b) oraz potrzebą ruchu i aktywności fizycznej (c). W obu kategoriach pytań odsetek osób, które raczej lub zdecydowanie zgodziły się z tymi stwierdzeniami, przekroczył 90%. Wejście na Babią Górę jako główny motyw przyjazdu „zdecydowanie” zadeklarowało 45,1% badanych (a). Średnio co piąta (21%) osoba „raczej zgodziła się” z tak postawionym pytaniem. W opinii większości respondentów Babia Góra jest główną atrakcją okolicy (85% osób „raczej” i „zdecydowanie” zgodziło się z taką tezą) (g). Szczególne znaczenie masywu babiogórskiego dla lokalnego rozwoju turystyki ilustruje także stosunek turystów do stwierdzenia: Przy wyborze tego miejsca zupełnie nie brałe(a)m pod uwagę faktu, że leży tutaj Babia Góra. Aż 88,3% ankietowanych „zdecydowanie” lub „raczej” nie zgodziło się z nim. Znacząca część badanych (80,8%) nie chce, aby na Babiej Górze powstało więcej urządzeń i atrakcji dla turystów (i). Natomiast ponad połowa (55,5%) respondentów uważa, że więcej urządzeń i atrakcji turystycznych powinno powstać w miejscowościach otaczających Babią Górę (j). Średnio co trzecia osoba wyrażała odmienną opinię, nie chcąc nowych inwestycji w otoczeniu BgPN, które służyłyby przyciąganiu ruchu turystycznego.

Tabela 41. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Tabela 42. Struktura respondentów według

Który raz jest Pan(i) obecnie w BgPN? płci i wieku (grupa n1 = 456) Table 41. Distribution of answers to the qu- Table 42. Gender and age structure of the estion: How many times have you visited BGNP, respondents’ group (group n1 = 456) including the current visit?

Odpowiedź % Płeć Wiek Jeszcze nie byłe(a)m 1,81 Kategoria % Lata %

Pierwszy 32,26 15–19 3,5 2–3 20,33 Kobieta 41,4 19–25 15,8 4–10 26,25 26–40 46,5 10–20 9,79 41–50 15,1

> 20 9,55 Mężczyzna 58,6 51–65 16,1 Razem 100 >65 3,0 Źródło: badania własne. Źródło: badania własne. Source: own research. Source: own research.

131 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela. 43. Struktura odpowiedzi na pytania ankietowe (zmienne: a – j) Table 43. Answers to the questionnaire questions (variables: a – j)

Odpowiedź [%] nie wiem / Stwierdzenie zdecydowanie nie zdecydowanie zgadzam się nie mam zgadzam się zgadzam się nie zgadzam się zdania (a) Głównym powodem mojego przyjazdu jest wejście na 45,1 21,2 0,8 22,3 10,6 Babią Górę (b) Głównym powodem mojego przyjazdu jest odpoczynek na 62,2 31,9 0,9 4,1 0,9 łonie przyrody (c) Głównym powodem mojego przyjazdu jest potrzeba ruchu i 69,8 26,3 0 3,9 0 aktywności (d) Przy wyborze tego miejsca zupełnie nie brałe(a)m pod 1,2 7,4 3,1 27,1 61,2 uwagę faktu, że leży tutaj Babia Góra (e) Istnienie parku narodowego w tym miejscu nie ma dla mnie 8,9 15,6 7,2 40,2 28,1 znaczenia (f) Wybrałem to miejsca właśnie dlatego, że istnieje tutaj park 20,1 26,8 9,9 36,3 6,9 narodowy (g) Uważam, że Babia Góra jest 43,3 41,7 6,1 8,9 0 główną atrakcją tej okolicy (h) Uważam, że najważniejszą atrakcją tej okolicy jest kultura 3,8 22,1 47,1 25,2 1,8 lokalna (i) Uważam, że na Babiej Górze powinno się wybudować więcej 1,6 8,5 9,1 28,6 52,2 urządzeń i atrakcji dla turystów (j) Uważam, że w miejscowo- ściach otaczających Babią 12,4 43,1 11,6 22,1 10,8 Górę powinno powstać więcej urządzeń i atrakcji dla turystów

Źródło: badania własne. Source: own research.

Na miejsce wartości przestrzeni chronionej w strukturze motywacji przyjezdnych wskazują odpowiedzi na pytania: Istnienie parku narodowego w tym miejscu nie ma dla mnie znaczenia oraz Wybrałem to miejsca właśnie dlatego, że istnieje tutaj park narodowy. Z wyrażonych opinii wynika, po pierwsze, że park narodowy istotnie wpływa na sposób postrzegania regionu Babiej Góry jako obszaru recepcji turystycznej. Ponad 2/3

132 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym respondentów uważało, że obecność parku narodowego ma dla nich znaczenie (e). Dla co czwartej osoby (24,5%) fakt ten „raczej” lub „zdecydowanie” nie odgrywał roli. Po drugie, wartość symboliczna obszaru chronionego znajduje odzwierciedlenie w strukturze motywacji turystycznej. Prawie połowa badanych osób (46,9%) wybrała region Babiej Góry jako cel swojego przyjazdu ze względu na istnienie parku narodowego (f). W przypadku 43,2% ankietowanych motywy ich przyjazdu raczej lub zupełnie nie wiązały się z tym faktem. Na poziomie statystycznym nie ma istotnych różnic w stosunku do wartości przestrzeni chronionej między turystami jednodniowymi a turystami korzystającymi z noclegu (pobytowymi). Wskazują to wartości testu U Manna-Whitneya wyliczone dla zmiennych e i f (Ue = 12731,5; p = 0,773; Uf = 11965,0; p = 0,292). Posługując się tym samym testem nieparametrycznym, rozpoznano, że nie ma też istotnych statystycznie różnic w opiniach wyrażanych przez turystów jednodniowych i turystów pobytowych na temat potrzeby nowych inwestycji turystycznych na Babiej Górze (zmienna i) oraz w miejsco- wościach ją otaczających (j), Wartości tradycyjnej kultury Babiogórców i Orawian są słabo rozpoznawane przez przyjezdnych. Na pytanie dotyczące znaczenia wartości kulturowych w kształtowaniu atrakcyjności turystycznej regionu (h) prawie połowa respondentów (47,1%) wykazała się brakiem wiedzy lub brakiem opinii na ten temat. Średnio co czwarta osoba doceniała wartość lokalnej kultury jako składowej potencjału turystycznego regionu. Podobny odsetek był odmiennego zdania. Omówiona struktura odpowiedzi nie różnicuje na poziome statystycznym ogółu badanych respondentów na podgrupy wyrażające podobne opinie i poglądy wobec analizowanych zmiennych. Do wyodrębnienia takich grup (podgrup) zastosowano metodę grupowania k-średnich. Procedura ta pozwoliła rozpoznać zróżnicowanie przyjezdnych na kategorie, które kierują się podobnymi wartościami w sferze potrzeb i motywacji turystycznych. To z kolei umożliwiło określenie niektórych kierunków relacji pomiędzy elementami składowymi lokalnego systemu recepcji turystycznej. Przyjęto, że związki po- między składowymi systemu znajdują odzwierciedlenie w relacjach między zmiennymi: b, c, f, h, i, j. Ze względu na słabą identyfikację wartości lokalnej kultury przez badanych respondentów w procedurze grupowania pominięto zmienną h. Do grupowania wybrano więc 5 zmiennych, które odzwierciedlają relację pomiędzy wartościami przyrodniczymi, parkiem narodowym w ujęciu symbolicznym (wartość symboliczna przestrzeni chronionej) oraz zagospodarowaniem turystycznym. W rezultacie grupowania, kierując się zasadą maksymalizacji odległości między sku- pieniami, wydzielono 5 pozwalających się logicznie zinterpretować grup turystów. Warto- ści średnie analizowanych zmiennych w skupieniach przedstawia tabela 44. Skupienie 1. obejmuje 63 badane przypadki. Grupę tę cechują wysokie wartości śred- nich dla zmiennych: b, c, f , przy niskich wartościach dla zmiennej i oraz j. Wyróżnio- ne skupienie odzwierciedla kategorię przyjezdnych silnie motywowanych wartościami estetycznymi i rekreacyjnymi środowiska przyrodniczego oraz wartościami symbolicz- nymi parku narodowego. Osoby zaliczone do tej grupy można określić jako „turystów ekologicznych” w ujęciu A. Krzymowskiej-Kostrowickiej (1995b). Przemawia za tym tak- że fakt braku w tej grupie akceptacji nowych inwestycji turystycznych na obszarze Par- ku i w jego otoczeniu. Grupę przyjezdnych o zbliżonych poglądach tworzy skupienie 5.

133 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 44. Wartości średnie skupień badanych zmiennych Table 44. Average cluster values of the variables

Skupienie Zmienna 1 2 3 4 5 (b) Głównym powodem mojego przyjazdu jest odpoczynek na łonie 4,66 4,64 4,37 4,45 4,47 przyrody (c) Głównym powodem mojego przyjazdu jest potrzeba ruchu 4,82 4,58 4,63 4,52 4,52 i aktywności (f) Wybrałem to miejsca właśnie dlatego, że istnieje tutaj park narodowy 4,42 3,93 1,86 2,60 1,95 (i) Uważam, że na Babiej Górze powinno się wybudować więcej 1,36 1,56 1,41 3,82 1,31 urządzeń i atrakcji dla turystów (j) Uważam, że w miejscowościach otaczających Babią Górę powinno 1,79 3,75 3,81 4,04 1,66 powstać więcej urządzeń i atrakcji dla turystów

Źródło: badania własne. Source: own research. z 89 przypadkami. Przypadki należące do grup 1. i 5. odróżnia jednak postrzeganie warto- ści symbolicznej przestrzeni chronionej i jej miejsce w strukturze motywacji turystycznej przyjezdnych. Analogiczną sytuację można zaobserwować w relacji pomiędzy skupieniem 2. (116 przypadków) a skupieniem 3. (115 przypadków). Oprócz różnic w stosunku do wartości przestrzeni chronionej, obie grupy reprezentują kategorie przyjezdnych o mniej „radykalnych” poglądach na kwestie ograniczeń w zagospodarowaniu turystycznym na terenach w otoczeniu parku narodowego. Co więcej, przypadki w skupieniach 2. i 3. obej- mują łącznie połowę badanych respondentów, którzy zgadzają się z koniecznością podję- cia nowych inwestycji, które przyczyniłyby się do podniesienia atrakcyjności turystycznej miejscowości otaczających Babią Górę. Szczególną grupę przyjezdnych określają przypadki (73) tworzące skupienie 4. Turyści należący do tej grupy, kierując się potrzebami kontaktu z przyrodą i aktywności ruchowej, są zdania, że nie tylko w otoczeniu BgPN winno powstać więcej urządzeń i atrakcji turystycznych, ale także na jego obszarze. Do tej grupy należy średnio co szósta badana osoba (16% respondentów).

5.2.5. Wielkość, struktura i rozkład przestrzenny wydatków turystycznych

Grupę badanych N = 1215 turystów poproszono o podanie wartości wydatków poniesionych na terenie badanych gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja, związanych z kosztami ich pobytu i dojazdu. W związku z tym, że respondenci w trakcie badania byli w różnym momencie czasowym ich pobytu, pytania odnosiły się do kosztów przewidywanych, uwzględniających ewentualnie wcześniej już poniesione wydatki. Na tej podstawie uzyskano odpowiedzi od wszystkich badanych osób na temat wielkości przewidywanych wydatków ogółem oraz z podziałem na kategorie: „nocleg”, „wyżywienie” i „pozostałe”, przy czym, jak już wcześniej zaznaczono, deklaracje na temat wielkości przewidywanych

134 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym wydatków uzyskano łącznie dla 2912 osób. W trakcie opracowania danych wydatki te przeliczono na wartości średnie przypadające na dzień pobytu jednego turysty. Otrzy- mane tą drogą rezultaty nie pozwalały jednak na przeprowadzenie szczegółowej analizy struktury wydatków i kierunku ich przepływu. Przeprowadzono więc badania weryfiku- jące i uzupełniające wśród turystów bezpośrednio po ich powrocie do domu. Analizę danych post factum przeprowadzono na podstawie informacji zebranych z grupy n2 = 351 osób, które zgodziły się wziąć udział w takim badaniu. W tej grupie turyści jednodniowi stanowili 50,1%, a korzystający z noclegu – 49,9%. Różnice wartości pomiędzy wydatkami deklarowanymi a rzeczywistymi dla obu kategorii w badanej grupie były relatywnie niewielkie, wynosząc odpowiednio: 7,7% i 10,1% (patrz tabela 50). Struktura grupy n2 nie różni się istotnie na poziomie statystycznym od całej badanej populacji (N) ze względu na płeć, wiek i pochodzenie terytorialne respondentów8. Przyjęto więc założenie, że informacje wynikające z danych o rzeczywistych wydatkach turystycznych grupy n2 odzwiercie- dlają strukturę wydatków całej badanej populacji (N). Badanie to pozwoliło także określić miejsca (wsie), gdzie określone wydatki zostały poniesione.

Wielkość wydatków turystycznych Łączna deklarowana przez respondentów wielkość wydatków dla ogółu 2912 turystów w trakcie pobytu wyniosła 435 073,7 zł, z czego nocleg stanowił 36,32%, wyżywienie 41,69%, a pozostałe wydatki 21,99%. Wartości średnie osobowych wydatków dziennych turystów jednodniowych i turystów korzystających z noclegu prezentują tabele 45 i 46. Dla obu kategorii turystów wyliczono wartości średnie dziennych wydatków osobowych z podziałem na: a) turystów w grupach, b) turystów indywidualnych oraz c) rodziny. Wartość średnia wydatków dla całej grupy turystów jednodniowych wyniosła 44,56 zł. Średnie wydatki osobowe respondentów były jednak silnie zróżnicowane, o czym przeko- nuje wielkość odchylenia standardowego σ = 48,67, wyższa od wyliczonej średniej (44,56), przy współczynniku zmienności V = 109%. Współczynnik ten przyjął wartości bliskie lub powyżej 100% także w przypadku wydatków analizowanych dla różnych kategorii tury- stów jednodniowych. Ujawniły się ponadto znaczne dysproporcje w wydatkach pomiędzy rozpatrywanymi kategoriami. Średnia dla turystów indywidualnych była wyższa o 26,6% w porównaniu ze średnią dla ogółu, a w porównaniu z turystami przybyłymi w grupach była wyższa aż o 70,7%. Najniższą wartość osobowych wydatków wyliczono dla rodzin – 36,06 zł, przy średniej dla jednej rodziny równej 99,48 zł (tabela 45). Z deklaracji turystów jednodniowych wynikało, że na strukturę ich wydatków składały się koszty wyżywienia w 56,3% oraz pozostałe wydatki – 43,7%. Średnia wartość dziennych wydatków turystów pobytowych (korzystających z noclegu) była ponad dwukrotnie wyższa od średniej dla turystów jednodniowych i wynio- sła 104,42 zł. Także w tym przypadku zanotowano dużą zmienność wartości wydatków

8 2 2 Wyniki testu zgodności χ Pearsona między grupami N i n2 przy p = 0,05: dla struktury według płci – χ = 0,581, df = 1; dla struktury wiekowej – χ2 = 2,628, df = 5; dla struktury pochodzenia terytorialnego respondentów według województw – χ2 = 3,965, df = 16. Wartości progowe rozkładu χ2 dla rozpatrywanych stopni swobody df(1) = 3,84; df(5) = 11,07; df(16) = 26,29.

135 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego osobowych. Dla ogółu turystów korzystających z noclegu współczynnik zmienności (V) wydatków wyniósł 66%, przy czym nieznacznie różnił się dla poszczególnych kategorii turystów pobytowych (tabela 46). Pojawiły się także dysproporcje w wielkości średnich wydatków pomiędzy turystami w grupach, rodzinami a turystami indywidualnymi. Śred- nia wartość wydatków dla turystów indywidualnych była wyższa o 12,1%, a średnia dla turystów w grupach była niższa o 40,7% od średniej dla ogółu turystów korzystających z noclegu. Wartość niższą od średniej dla ogółu wyliczono także dla rodzin (99,73 zł), przy odchyleniu standardowym σ = 73,4. Analizując strukturę dziennych wydatków osobowych turystów korzystających z noclegu według przyjętych przedziałów wielkości w tabeli 47, dostrzega się, że aż 2/3 kwot mieściło się w przedziale 50–150 zł. Jedynie 7,42% stanowiły wydatki wyższe niż 200 zł na dzień. Relatywnie wysoki był odsetek turystów pobytowych (13,09%), których dzienny koszt pobytu był mniejszy niż 50 zł. Struktura deklarowanych wydatków turystów pobytowych w tabeli 48 wskazuje na relacje między kosztami noclegu, wyżywienia oraz pozostałych składników. Dla ogółu badanych turystów pobytowych relacja między kosztami noclegu i wyżywienia jest bliska

Tabela 45. Średnie deklarowane wydatki turystów jednodniowych Table 45.Average declared spendings of one-day visitors Wartość średnia Odchylenie Współczynnik Kategoria wydatków [zł] standardowe (σ) zmienności (V) [%] Ogół turystów jednodniowych 44,56 48,67 109 Turyści w grupach 33,05 31,44 95 Turyści indywidualni 56,43 61,69 109 Rodziny 99,48 87,26 88 Średnie wydatki jednego członka rodziny 36,06 31,81 88

Źródło: badania własne. Source: own research.

Tabela 46. Średnie deklarowane wydatki na dzień pobytu turystów korzystających z noclegu Table 46. Average declared per-day spendings of visitors staying for one or more nights

Wartość średnia Odchylenie Współczynnik Kategoria wydatków [zł] standardowe (σ) zmienności (V) [%] Ogół turystów korzystających z noclegu 104,42 68,63 66 Turyści w grupach 76,51 39,18 51 Turyści indywidualni 117,12 67,51 58 Rodziny 316,90 294,06 93 Średnie wydatki jednego członka rodziny 99,73 73,40 74

Źródło: badania własne. Source: own research.

136 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

Tabela 47. Struktura deklarowanych wydatków stosunkowi 1:1. W przypadku szczegół- osobowych na dzień turystów korzystających owych kategorii turystów pojawiają się z noclegu według przedziałów wielkości już większe zróżnicowania w relacjach Table 47. Structure of declared per-day per-per- pomiędzy wydatkami. Nieco wyższy od- son spendings of visitors staying for one or setek wydatków na nocleg w stosunku do more nights, by amount intervals wyżywienia zaobserwowano dla przyjezdnych turystów w grupach oraz dla rodzin. Przedział wielkości wydatków [zł] Udział [%] Odwrotną sytuację zanotowano wśród <50 13,09 turystów indywidualnych ze względu na 50≤ x <100 37,32 wzrost znaczenia kategorii „pozostałych” 100≤ x <150 29,89 wydatków. 150≤ x <200 12,28 Z punktu widzenia wysokości dziennych 200≤ x <250 3,88 kosztów pobytu szczególną rolę odgrywa- 250≤ x <300 2,42 ją rodziny. Wydatki osobowe członków 300≤ x <500 1,12 rodziny łączą się jako wspólny koszt bu- Źródło: badania własne. dżetu gospodarstwa domowego. Wydatki Source: own research. turystyczne rodzin w Polsce, ich wielkość i struktura nie były, jak dotąd, przedmiotem pogłębionych analiz. Zamieszczone w tabeli 49 wybrane cechy opisujące pobyty oraz wydatki rodzin korzystających z noclegu na badanym obszarze wskazują, że turystyka rodzinna, w porównaniu z przyjazdami indywidualnymi, wykazuje znacznie większą siłę oddziaływania ekonomicznego. Średnie jednodniowe wydatki rodzin w badanym okresie wyniosły 316,9 zł. Przeciętnie jedna rodzina korzystała z 3,7 noclegu, a jej łączny wydatek w czasie pobytu wyniósł 868,85 zł. Dla porównania średnia liczba noc- legów dla pozostałych turystów pobytowych była niższa i liczyła 3,1, przy średniej dla ogółu badanych – 3,3. Przeciętnie turysta w grupie i turysta indywidualny w czasie pobytu pozostawili odpowiednio 179,79 i 328,9 zł. Do oceny ekonomicznej roli turystyki przyjazdowej w regionie Babiej Góry ze względu na istnienie parku narodowego istotne znaczenie ma ustalenie, czy istnieje zróżnicowanie wielkości wydatków turystycznych ze względu na terytorialne (regionalne) pochodzenie

Tabela 48. Struktura deklarowanych wydatków według kategorii turystów korzystających z noclegu Table 48. Structure of declared spendings by categories of visitors staying for one or more nights

Ogół turystów korzystających Kategoria Turyści w grupach [%] Turyści indywidualni [%] Rodziny [%] z noclegu [%] Nocleg 41,5 43,6 30,6 45,3 Wyżywienie 39,6 41,7 45,7 36,6 Pozostałe 18,9 14,8 23,8 18,1

Źródło: badania własne. Source: own research.

137 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 49. Wybrane cechy wydatków rodzin korzystających z noclegu Table 49. Selected characteristics of spendings of families staying for one or more nights

Cecha Wielkość Średnia wielkość rodziny 2,8 Średnia liczba noclegów 3,7 Średnie łączne wydatki rodziny w czasie pobytu 868,85 zł Średnie jednodniowe wydatki rodziny 316,90 zł Średnie jednodniowe wydatki jednego członka rodziny 99,73 zł

Źródło: badania własne. Source: own research. turystów. Kwestia ta ma znaczenie zarówno z punktu widzenia turystyki jednodniowej, jak i turystyki pobytowej. W tym celu podzielono badaną populację na trzy grupy przyjezdnych pochodzących z: a) województwa małopolskiego, b) województwa śląskiego, c) pozostałych województw. Posługując się testem Shapiro-Wilka, sprawdzono rozkład dziennych wydatków osobowych, który okazał się nie być rozkładem normalnym. Osta- tecznie w celu oceny statystycznej istotności różnic w wydatkach pomiędzy rozpatrywanymi trzema grupami przyjezdnych posłużono się testem nieparametrycznym Kruska- la-Wallisa. Dla kategorii turystów pobytowych wynik testu: H (2, N = 619) = 2,687, przy p = 0,260, oznacza, że nie ma istotnych różnic badanej cechy na poziomie statystycznym pomiędzy analizowanymi grupami. Natomiast dla turystów jednodniowych wynik testu H (2, N = 587) = 7,321, przy p = 0,025, oznacza, że dla przyjętego poziomu istotności p = 0,05 istnieją statystycznie istotne różnice w wydatkach osobowych między grupami. Po wyliczeniu średnich wartości osobowych wydatków dla turystów z województw: małopol- skiego (42,9 zł), śląskiego (43,6 zł) i pozostałych województw (56,5 zł) oraz porównaniu grup parami testem U Manna-Whitneya okazało się, że na wynik testu Kruskala-Wallisa wpłynęły wydatki turystów jednodniowych z grupy „pozostałych” województw. Turyści z województw: śląskiego i małopolskiego wydają statystycznie podobne kwoty. Przyjazd jednodniowy osób z grupy „pozostałe” ze względu na odległość od miejsca zamieszkania nie może być rozpatrywany w cyklu: wyjazd–pobyt–powrót. Ma on raczej związek z ich pobytem turystycznym (noclegiem) poza obszarem badań, stąd też wynika nieco wyższa skłonność do ponoszenia wydatków konsumpcyjnych, na którą wskazuje wyliczona śred- nia wartość wydatków dla tej grupy.

Struktura wydatków turystycznych Rozpoznanie szczegółowej struktury wydatków turystycznych umożliwiły dane pozyskane z wywiadów kwestionariuszowych przeprowadzonych z 351 turystami bezpośrednio po ich powrocie do domu. Ocenę względnych różnic między wydatkami deklarowanymi z grupy

N a wydatkami rzeczywistymi grupy n2 prezentuje tabela 50. Rzeczywiste wydatki turysty jednodniowego w grupie n2 wyniosły średnio 41,13 zł, a turysty pobytowego – 93,91 zł. Strukturę wydatków turystów jednodniowych prezentuje tabela 51. Wśród wyróż- nionych kategorii kosztów przeważają wydatki na wyżywienie w lokalach i punktach

138 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

Tabela 50. Różnica między wydatkami deklarowanymi a wydatkami rzeczywistymi między grupami

N i n2

Table 50. Difference between declared spendings and actual spendings between groups N and 2n

Stosunek Kategoria A – Wydatki deklarowane B – Wydatki rzeczywiste (A–B)/A*100 [%] Średnie wydatki na dzień turystów 44,56 41,13 7,7 jednodniowych Średnie wydatki na dzień turystów 104,42 93,91 10,1 korzystających z noclegu

Źródło: badania własne. Source: own research.

Tabela 51. Struktura wydatków turystów jednodniowych Table 51. Structure of spendings of one-day visitors

Kategoria % Wyżywienie w lokalach i punktach gastronomicznych 46,61 Zakup artykułów spożywczych w punktach handlowych 13,32 Zakup pamiątek 2,94 Zakup pozostałych towarów w punktach handlowych 1,29 Bilety wstępu (ogółem) 10,83 Paliwo 16,45 Lokalne środki transportu 0,56 Pozostałe wydatki 8,00 Razem 100

Źródło: badania własne. Source: own research. gastronomicznych (46,61%). Kolejne pozycje zajmują: zakup paliwa (16,45%), artykułów spożywczych w punktach handlowych (13,32%) i biletów wstępu (10,83%), które dotyczą zarówno wejścia do Parku, jak i do lokalnych ekspozycji (skanseny, Wystawa Stała przy BgPN). Szczegółowy rozkład wydatków turystów korzystających z noclegu prezentuje tabela 52. W ich strukturze przeważają koszty noclegu z rozbiciem na nocleg bez wyżywienia i nocleg z wyżywieniem, które stanowią łącznie 44,65% ogółu wydatków. Udział wyżywienia w lokalach i punktach gastronomicznych wyniósł blisko 1/4, a zakup artykułów spożyw- czych i pozostałych towarów w punktach handlowych około 1/6 wszystkich wydatków turystów pobytowych. Podobnie jak w przypadku turystów jednodniowych, także turyści pobytowi relatywnie niewielkie kwoty przeznaczali na zakup pamiątek i korzystanie w lokalnych środków transportu. Mały udział miały także zakupy towarów innych niż spo- żywcze w punktach handlowych. Udział kosztów zakupu biletów wstępu, choć w ujęciu

139 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 52. Struktura wydatków turystów korzystających z noclegu Table 52. Structure of spendings of visitors staying for one or more nights

Kategoria % Nocleg (bez wyżywienia) 24,91 Nocleg (z wyżywieniem) 19,74 Wyżywienie w lokalach i punktach gastronomicznych 24,94 Zakup artykułów spożywczych w punktach handlowych 15,30 Zakup pamiątek 1,72 Zakup pozostałych towarów w punktach handlowych 1,64 Bilety wstępu 3,37 Paliwo 6,16 Lokalne środki transportu 1,16 Pozostałe wydatki 1,07 Razem 100

Źródło: badania własne. Source: own research. procentowym, jest niższy u turystów pobytowych niż w przypadku turystów jednodniowych, to jednak w przeliczeniu na wartości rzeczywiste przypadające na osobę okazał się podobny (średnie wydatki: 3,16 zł i 4,47 zł).

Wydatki na nocleg a rodzaj obiektu noclegowego Otrzymane informacje na temat wielkości wydatków na nocleg turystów pobytowych po- równano z odpowiedziami respondentów na temat rodzaju obiektu noclegowego, z jakiego korzystali w czasie pobytu. Zestawienie tych zmiennych pozwoliło na określenie kie- runków przepływu środków finansowych z wydatków turystycznych w bazie noclegowej na badanym obszarze. Strukturę rodzajową wykorzystanych obiektów noclegowych przez respondentów przedstawia tabela 53. Wynika z niej, że najczęściej wybieranym obiek- tem noclegowym były kwatery prywatne (38,76%). Na kolejnych miejscach znalazły się: schroniska turystyczne (16,11%), gospodarstwa agroturystyczne (15,31%) i pensjonaty (13,08%). Łącznie około 12% badanych osób wskazało na hotel, ośrodek wypoczynkowy lub inny obiekt zakwaterowania zbiorowego jako miejsce swojego noclegu. W strukturze odpowiedzi pojawiły się także obiekty niekomercyjne, w postaci drugich domów (2,87%). Porównując wskazania respondentów na temat wykorzystywanego obiektu noclegowego ze strukturą działającej na badanym obszarze bazy noclegowej, można dostrzec, że turyści odwiedzający BgPN korzystają przede wszystkim z obiektów rodzinnych, oferują- cych noclegi w raczej niskich cenach. Rzadziej korzystają zaś z obiektów takich jak: domy wczasowe, ośrodki wypoczynkowe czy ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe, których łączna pojemność recepcyjna stanowi około 30% ogółu dostępnych lokalnie miejsc noclegowych. Ważną rolę odgrywają schroniska turystyczne, które mimo relatywnie niedużego znaczenia w pojemności recepcyjnej badanych gmin koncentrują około 16% ruchu tury- stów pobytowych odwiedzających Park.

140 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

Tabela 53. Miejsce noclegu respondentów (n = 622) według rodzaju obiektu noclegowego* Table 53. Place of stay of the respondents (n = 622) by type of accommodation

Kategoria % Apartament 0,16 Dom letniskowy (drugi dom) 2,87 Gospodarstwo agroturystyczne 15,31 Hotel 3,99 Inny obiekt zakwaterowania zbiorowego 2,23 Kwatery prywatne / pokoje gościnne 38,76 Ośrodek wypoczynkowy / wypoczynkowo-szkoleniowy 5,26 Pensjonat 13,08 Pola namiotowe / kemping 2,23 Schronisko turystyczne 16,11

* nazewnictwo rodzajowe według wskazań respondentów Źródło: badania własne. Source: own research.

Niezwykle istotną kwestią, z punktu widzenia relacji przestrzennych BgPN, jest rozkład przestrzenny wydatków ponoszonych przez turystów na nocleg. Strukturę odpowiedzi na pytanie o miejscowość, w której respondenci korzystali z noclegu, ukazuje tabela 54. Dla celów operacyjnych badany obszar podzielono na „część północną”, tzn. leżącą na północ od Babiej Góry (gmina Zawoja wraz ze schroniskiem na Markowych Szczawi- nach) oraz „część południową” (gminy Jabłonka i Lipnica Wielka). Tabele: 54 i 55 poka- zują znaczne dysproporcje w wykorzystaniu bazy noclegowej między obiema częściami badanego obszaru. Aż 83,12% turystów korzystało z noclegu w części północnej, w tym prawie 75% wskazań dotyczyło jedynie wsi Zawoja. W części południowej największy odsetek noclegów udzielono w Zubrzycy Górnej (7,56%). Udział pozostałych wsi orawskich był niewielki – poniżej 3%. Relatywnie duże znaczenie w recepcji ruchu noclegowego ma schronisko turystyczne na Markowych Szczawinach z prawie 7% udziałem. Rozkład procentowy wskazań respondentów na temat miejsca (miejscowości) ich noclegu jest w dużym stopniu odzwierciedleniem stanu przestrzennego rozwoju bazy noclegowej na badanym obszarze (ryc. 19). O ile struktury rodzajowe obiektów bazy noclegowej w części północnej i południowej ze względu na oferowaną liczbę miejsc są podobne, o tyle z punktu widzenia pojemności recepcyjnej wyraźnie dominuje gmina Zawoja, sku- piająca 68,1% ogółu obiektów i 72,77% miejsc noclegowych badanego obszaru (tabela 56). Dla oceny przestrzennego rozkładu efektów ekonomicznych poza granicami BgPN istotne znaczenie ma rozpoznanie długości pobytu turystów w bazie noclegowej. Pod względem długości nieznacznie przeważają pobyty między 3 a 6 noclegów (33,79%), z dużym udziałem pobytów 2-dniowych (1 nocleg – 31,53%) i weekendowych (2 noclegi – 24,04%). Z tej analizy wyłączono noclegi w schronisku na Markowych Szczawinach, gdzie średnia długości pobytu gości wynosi 1,1. Posługując się testem zgodności χ2 Pearsona,

141 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 54. Miejsce noclegu respondentów według wsi Table 54. Place of stay of the respondents by name of village

Miejsce Liczba odpowiedzi % Chyżne 2 0,32 Jabłonka 10 1,61 Lipnica Mała 2 0,32 Lipnica Wielka 11 1,77 Orawka 4 0,64 Podwilk 8 1,29 Skawica 11 1,77 Zawoja 464 74,60 Zawoja (Markowe Szczawiny) 42 6,75 Zubrzyca Dolna 15 2,41 Zubrzyca Górna 47 7,56 Poza obszarem badań 6 0,96 Razem 622 100

Źródło: badania własne. Source: own research.

Tabela 55. Miejsce noclegu respondentów oraz średnia liczba noclegów Table 55. Place of stay of the respondents and average number of nights spent

Obszar Udział [%] Średnia liczba noclegów gmina Zawoja 76,37 3,4 Część północna Markowe Szczawiny 6,75 1,1 Część południowa 15,92 3,2 Poza obszarem badań 0,96 1,5 Razem 100 –

Źródło: badania własne. Source: own research.

stwierdzono, że dla poziomu istotności p = 0,05 nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej o nieistnieniu istotnych różnic w strukturze pobytów według liczby noclegów po- między częściami – północną i południową badanego obszaru9. Podobnie są też wyliczone średnie długości pobytów, odpowiednio – 3,4 i 3,2 noclegu (tabela 55; tabela 57). Oznacza to, że na całym badanym obszarze istnieje jednorodny model pobytów turystycznych ze względu na ich długość, związany bezpośrednio i pośrednio z BgPN.

9 Wynik testu χ2 = 5,074; df = 4 (wartość progowa z rozkładu χ2 = 9,488 dla df(4) i p = 0,05).

142 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

Fot. 5. Punkt Informacji Przyrodniczej i Turystycznej Fot. 6. Tablica edukacyjna Babiogórskiego Parku na Polanie Krowiarki (fot. B. Zawilińska) Narodowego (fot. B. Zawilińska) Photo 5. Tourist and Nature Information Point Photo 6. Educational panel of Babia Góra National at Krowiarki (photo by B. Zawilińska) Park (photo by B. Zawilińska)

Fot. 7 . Siedziba Babiogórskiego Parku Narodowego w Zawoi (fot. B. Zawilińska) Photo 7. Seat of Babia Góra National Park in Zawoja (photo by B. Zawilińska)

143 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Ryc. 19. Wielkość i struktura bazy noclegowej w miejscowościach na obszarze badań Fig. 19. Number and types of accommodation facilities in the villages Źródło: badania własne, stan na koniec 2014 r. Source: own research, situation as at and of 2014.

144 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym % miejsca noclegowe liczba Zawoja % 74,05 1 801 44,63 Część północna obiekty 117 liczba % miejsca noclegowe liczba razem % obiekty liczba miejsca noclegowe Część południowa obiekty miejsca noclegowe Jabłonka Lipnica Wielka obiekty % miejsca noclegowe % 4,74 188 3,39 1 32 0 0 1 1,35 32 2,11 10 6,33 156 3,87 Ogółem obszar badań 7 3,02 327 5,9 2 96 0 0 2 2,70 96 6,36 5 3,16 231 5,72 1 0,43 50 0,9 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0,63 50 1,24 2 0,86 75 1,35 0 0 0 0 0 0 0 0 2 1,27 75 1,86 6 2,59 530 9,56 3 260 0 0 3 4,05 260 17,22 3 1,90 270 6,69 11 24 10,34 1 672 30,15 3 170 1 50 4 5,41 220 14,57 20 12,66 1 452 35,99 181 78,02 2 703 48,75 42 616 22 286 64 86,49 902 59,74 232 100 5 545 100 51 1 174 23 336 74 100 1 510 100 158 100 4 035 100 obiekty

biwakowe Kategoria Domy wczasowe, Kwatery prywatne, Kempingi, pola Razem wypoczynkowo- Inne młodzieżowe Schroniska turystyczne Szkolne schroniska szkoleniowe agroturystyczne ośrodki wypoczynkowe, gospodarstwa Hotele i pensjonaty Source: own research, situation as at and of 2014. of and at as situation research, own Source: Źródło: badania własne, stan na koniec 2014 r. koniec na stan Źródło: badania własne, Tabela 56. Wielkość i struktura bazy noclegowej na badanym obszarze według gmin według obszarze badanym na bazy noclegowej i struktura 56. Wielkość Tabela communes by area, in the study facilities accommodation types of and 56. Number Table

145 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 57. Struktura pobytów według liczby noclegów Table 57. Structure of stays by number of nights spent

Liczba noclegów Obszar badań* [%] Część północna* [%] Część południowa [%] 1 31,53 32,01 27,27 2 24,04 23,43 28,28 3–6 33,79 33,26 36,36 7–13 9,41 10,04 6,06 14 i więcej 1,22 1,26 2,02 Razem 100 100 100

* bez schroniska na Markowych Szczawinach Źródło: badania własne. Source: own research.

Do oceny ekonomicznego oddziaływania turystyki przyjazdowej posłużono się wska- zaniami respondentów na temat miejsc (miejscowości), w których zostały wydatkowane przez nich środki finansowe w związku z zakupem usług turystycznych i towarów. Dia- gnozy przestrzennego rozkładu wydatków turystów jednodniowych i turystów korzy- stających z noclegu dokonano na podstawie informacji pochodzących z grupy n2 = 351 respondentów. Strukturę przestrzenną wydatków według wsi, z wyodrębnieniem schroniska turystycznego na Markowych Szczawinach, przedstawia tabela 58. Zestawienie to jednoznacznie wskazuje na dominację wsi Zawoja z punktu widzenia korzyści ekonomicznych z turystyki przyjazdowej ze względu na istnienie BgPN. Średnio aż 78,82% środ- ków finansowych pochodzących z wydatków turystycznych jest wydawanych w tej wsi,

Tabela 58. Rozkład przestrzenny wydatków turystycznych według miejscowości Table 58. Spatial distribution of visitors’ spending by village

Część północna Część południowa Schronisko Lipnica Lipnica Zubrzyca Zubrzyca Kategoria Skawica Zawoja Markowe Jabłonka Orawka Podwilk Wielka Mała Dolna Górna [%] [%] Szczawiny [%] [%] [%] [%] [%] [%] [%] [%] Turyści ogółem 0,42 78,82 14,02 1,53 1,31 0,08 0,01 0,15 0,36 3,31 (średnia) Turyści 0 71,03 24,85 0 0,26 0 0 0,89 0,55 2,01 jednodniowi Turyści korzystający 0,42 80,28 11,99 1,82 1,50 0,09 0,01 0,01 0,33 3,55 z noclegu

Źródło: badania własne. Source: own research.

146 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym a uwzględniając dodatkowo schronisko na Markowych Szczawianach, udział ten wzrasta do 92,9%. Co istotne, tak znaczna przewaga dotyczy zarówno turystyki jednodniowej, jak i turystyki pobytowej. Stosunek pomiędzy częścią północną a południową w dochodach uzyskiwanych z turystyki przyjazdowej ilustruje tabela 59. Asymetrię przestrzennego roz- kładu korzyści ekonomicznych z turystyki ilustruje stosunek wielkości wydatków turystycznych dla obu części regionu Babiej Góry, który w zaokrągleniu wynosi 9:1 na korzyść gminy Zawoja. Warto w tym miejscu zauważyć, że stosunek pojemności recepcyjnych pomiędzy częścią północną a południową wynosi 7:3. Wśród wsi orawskich najwięcej wy- datków turystycznych pozostawiono we wsi Zubrzyca Górna – 3,55%, co stanowi ponad połowę całości wpływów, która przypadała na gminy Jabłonka i Lipnica Wielka.

Wielkość wydatków turystycznych ogółem Wielkość korzyści ekonomicznych dla badanych gmin z turystyki przyjazdowej mającej bezpośredni i pośredni związek z obecnością parku narodowego wyliczono, sumując wydatki turystów jednodniowych i korzystających z noclegu, a następnie odejmując wartość podatku VAT dla poszczególnych rodzajów usług i towarów. Do wyliczenia wartości wydatków niezbędne jest jednak przyjęcie następujących zało- żeń i uśrednień: a) liczba turystów odwiedzających w ciągu roku BgPN wynosi 100 tys. osób; b) relację pomiędzy turystami jednodniowymi a turystami korzystającymi z noclegu, którzy w ciągu roku odwiedzają BgPN, odzwierciedlają wyniki przeprowadzonych badań terenowych, przy czym należy zaznaczyć, że dla uzyskania szczegółowego obrazu tej relacji niezbędne jest prowadzenie każdego roku badań rozpoznawczych; c) stawkę podatku VAT = 8% na usługi noclegowe uwzględniono jedynie dla obiek- tów hotelarskich, tzn. hoteli, pensjonatów, schronisk turystycznych oraz ośrodków wypoczynkowych, wypoczynkowo-szkoleniowych i innych tzw. obiektów zakwaterowania zbiorowego; stawki VAT nie uwzględniono dla innych kategorii rodzajowych obiektów noclegowych, np. pokoi gościnnych i gospodarstw agroturystycznych; przy takim założeniu podatek VAT uwzględniono dla 42,9% wydatków turystycznych poniesionych na koszty noclegu;

Tabela 59. Rozkład wydatków turystycznych z podziałem na część północną i południową obszaru badań Table 59. Distribution of visitors’ spending broken down to the northern and southern part of the area under study

Kategoria Turyści jednodniowi [%] Turyści korzystający z noclegu [%] Ogółem średnio [%] Część północna 96,28 92,69 93,62 Część południowa 3,72 7,31 6,38 Razem 100 100 100

Źródło: badania własne. Source: own research.

147 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

d) w przypadku zakupów artykułów spożywczych i pozostałych towarów w punktach handlowych przyjęto uśrednioną10 stawkę VAT = 16%; e) w przypadku zakupu paliw przyjęto 50% łączną wielkość podatku uwzględniającego: VAT, akcyzę i podatek paliwowy.

Do wyliczenia wielkości wydatków turystycznych ogółem posłużono się wzorem:

Wt = Vn · en · s + Vj · ej gdzie:

Wt – wielkość wydatków turystycznych ogółem,

Vn – liczba turystów odwiedzających BgPN i korzystających z noclegu,

Vj – liczba turystów jednodniowych w BgPN,

en – średnie wydatki na dzień turystów korzystających z noclegu,

ej – średnie wydatki turystów jednodniowych, s – średnia liczba noclegów (3,3).

Z kolei wyliczając wielkość wydatków turystycznych netto z odliczeniem podatku VAT, zastosowano wzór:

Wtn = Wt – ∑ (VAT k) gdzie:

Wtn – wielkość wydatków turystycznych netto,

Wt – wielkość wydatków turystycznych ogółem, k – rodzaj usług według tabeli 61,

VAT k – wielkość podatku dla określonego w tabeli 61 rodzaju usług.

Wyliczona roczna wielkość wydatków turystycznych wyniosła ogółem 17 872 296,19 zł, z czego dla turystyki jednodniowej – 2 007 431,91 zł, a dla turystyki pobytowej – 15 864 864,28 zł. Po odliczeniu rozpatrywanych podatków, ogólna wielkość zmniejszyła się o 10,74% i wyniosła 15 952 107,99 zł, z czego dla turystyki jednodniowej – 1 671 833,46 zł, a dla turystyki pobytowej – 14 280 274,53 zł. Przyjmując proporcje rozkładu przestrzennego wydatków turystycznych z tabeli 59, wartości środków finansowych netto z wydat- ków turystycznych dla części północnej i południowej badanego obszaru wyniosły odpowiednio: 14 846 027,71 zł i 1 106 080,27 zł (tabela 60). Z uzyskanego obrazu korzyści ekonomicznych, jakie generuje turystyka przyjazdowa związana z BgPN, oprócz znacznych dysproporcji w rozkładzie przestrzennym, szczegól- ną uwagę zwraca małe ekonomiczne znaczenie turystyki jednodniowej dla gmin Jabłonka i Lipnica Wielka. Średnia wielkość wydatków turystycznych netto, przypadająca na jednego mieszkań- ca badanego obszaru wyniosła 482,61 zł. Analiza wielkości wydatków w relacji do liczby mieszkańców poszczególnych gmin wskazała, że dla gminy Zawoja ich wartość przypada- jąca na jednego mieszkańca wyniosła 1 633,4 zł, dla gminy Jabłonka – 42,93 zł, a Lipnica

10 Uśrednioną wielkość stawki VAT przyjęto za wyliczeniami Ministerstwa Finansów.

148 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

Tabela 60. Wydatki turystyczne netto z podziałem na część północną i południową obszaru badań Table 60. Net visitors’ spending broken down to the northern and southern part of the area under study

Turystyka jednodniowa Turystyka pobytowa Wydatki turystyczne Kategoria – wydatki netto – wydatki netto netto ogółem waga wartość [zł] waga wartość [zł] wartość [zł] Część północna 0,9628 1 609 641,25 0,9269 13 236 386,46 14 846 027,71 Część południowa 0,0372 62 192,20 0,0731 1 043 888,07 1 106 080,27 Razem – 1 671 833,45 – 14 280 274,53 15 952 107,98

Źródło: badania własne. Source: own research.

Tabela 61. Wielkość wydatków turystycznych netto według rodzaju usług Table 61. Amounts of visitors’ spending by type of service

Ogółem wielkość wydatków turystycznych Rodzaj usług Udział [%] netto [zł] Noclegi 6 839 018,59 42,86 Gastronomia 4 500 972,27 28,22 Handel 3 740 578,27 23,45 Transport 179 652,12 1,13 Udostępnianie dziedzictwa 691 886,74 4,34 przyrodniczego i kulturowego Razem 15 952 107,99 100

Źródło: badania własne. Source: own research.

Wielka – 41,06 zł. Średnia wielkość wydatków turystycznych na rok w przeliczeniu na jednego mieszkańca wsi Zawoja wyniosła 2 305,28 zł. Przeprowadzone wyliczenie pozwala także prześledzić rozkład wielkości wydatków turystycznych netto według rozpatrywanych działów lokalnego sektora usługowego. Największy udział w korzyściach ekonomicznych z turystyki ma sektor noclegowy (42,87%), na kolejnych miejscach są gastronomia i handel, z udziałem odpowiednio – 28,22% i 23,45%. W zestawieniu wydzielono odrębną kategorię „udostępnianie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego” z udziałem 4,34%, do której włączono wartość sprzedanych biletów wstępu do Parku oraz lokalnych ekspozycji, w tym skansenów.

5.2.6. Turystyka związana z Babiogórskim Parkiem Narodowym a dochody z turystyki ogółem

Kwestią, która dookreślałaby dyskutowaną w tym rozdziale ocenę roli ekonomicznego oddziaływania turystyki przyjazdowej związanej z BgpN w gospodarce badanych gmin,

149 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego jest wskazanie jej miejsca w przychodach z turystyki w ogóle. Szczegółowe rozpoznanie relacji wielkości przychodów, które są bezpośrednio i pośrednio związane z BgPN, do całości przychodów z turystyki w rozwoju lokalnym wymaga zidentyfikowania wiel- kości i struktury przyjazdowego ruchu turystycznego w roku oraz towarzyszących mu wydatków. Z punktu widzenia organizacyjnego jest to zadanie niełatwe, a ponadto wykracza poza cele niniejszego opracowania. Mając na uwadze niedoskonałość statystyki publicznej i zawartych w niej informacji z zakresu turystyki, ocena taka wiąza- łaby się z koniecznością opracowania odrębnej metodyki w celu pozyskania danych pierwotnych. Odpowiedź na postawione tu pytanie ma jednak istotne znaczenie dla kompleksowej oceny znaczenia BgPN w lokalnym rozwoju gospodarczym. Dlatego, mając świadomość wskazanych wyższej zastrzeżeń i ograniczeń metodologicznych, zdecydowano się pod- jąć próbę rozwiązania tej kwestii i określić przybliżone proporcje pomiędzy wielkością przychodów z turystyki związanej z BgPN a ogółem przychodów z turystyki w badanych gminach, poprzez oszacowanie w sposób „pośredni” przybliżonej liczby przyjazdów turystycznych w roku. Jako dane wyjściowe do takiej kalkulacji przyjęto wyliczone wielkości osobowych wydatków turystycznych na dzień w grupach turystów jednodniowych i korzystających z noclegu (tabela 50), a także informacje zebrane w trakcie wywiadów wśród n = 51 gestorów na temat stopnia wykorzystania ich obiektów noclegowych (tabela 75; rozdz. 6). Określenie wielkości ruchu turystycznego w bazie noclegowej ma kluczowe znaczenie dla rozpoznania całkowitej liczby przyjazdów turystycznych w roku. Znając specyfikę lokalnego rozwoju turystyki, przyjęto bowiem założenie, że zdecydowana większość ruchu jednodniowego ma związek z turystyką na obszarze BgPN oraz turystyką narciarską, stąd inne formy ruchu jednodniowego mogą w tej analizie zostać pominięte. Ostatnią kwestią wymagającą rozpoznania jest określenie przybliżonej liczby i wielkości wydatków tury- stów przyjeżdżających w celu uprawiania narciarstwa zjazdowego, do czego wykorzystano dotychczasowe badania K. Krzesiwo (2014) na temat turystyki narciarskiej w polskich Karpatach.

Do określenia wielkości ruchu turystycznego w bazie noclegowej posłużono się nastę- pującym wzorem:

WB = ∑ (Ui · Ri · P · 365)

gdzie :

WB – wielkość ruchu turystycznego w bazie noclegowej,

Ui – średnie wykorzystanie obiektów w i-tej kategorii (tabela 62),

Ri – udział i-tej kategorii obiektów w pojemności recepcyjnej ogółem (iloraz pojem- ności recepcyjnej i-tej kategorii do pojemności recepcyjnej obszaru badań), P – pojemność recepcyjna obszaru badań, 365 – liczba dni w roku.

150 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

Tabela 62. Szacunkowa liczba turystów korzystających z bazy noclegowej w roku na obszarze badań Table 62. Estimated number of visitors per year using accommodation in the study area

Uśredniony poziom Udział w pojemności Liczba Kategoria obiektów wykorzystania w roku recepcyjnej ogółem turystów Dom wczasowy, 0,5 0,302 305 613 Ośrodek wypoczynkowo-szkoleniowy Hotele i pensjonaty 0,5 0,059 59 706 Pokoje gościnne i gospodarstwa agroturystyczne 0,2 0,488 197 535 Schroniska turystyczne 0,2 0,023 9 310 Kempingi i pola biwakowe 0,05 0,095 9 715 Inne 0,2 0,033 13 763 Razem – 1 595 641

Źródło: badania własne. Source: own research.

Wydatki turystów korzystających z bazy noclegowej ogółem wyliczono ze wzoru:

ZB = WB · ZD

gdzie:

ZB – wydatki turystów korzystających z bazy noclegowej ogółem,

WB – wielkość ruchu turystycznego w bazie noclegowej,

ZD – wielkość osobowych wydatków turystycznych na dzień w grupie turystów korzy- stających z noclegu (93,91 zł; tabela 50).

Wyliczona w ten sposób przybliżona liczba turystów korzystających z noclegu wy- niosła 595 641 osób, zaś łączna wartość wydatków turystycznych tej grupy turystów – 55 936 659,46 zł. Należy w tym miejscu jeszcze podkreślić, że wielkość średniego wykorzystania po- szczególnych kategorii obiektów została przyjęta na stosunkowo niskim poziomie, jednak w pełni odpowiadającym realiom funkcjonowania bazy noclegowej w Karpatach Polskich. Celem określenia przybliżonej liczby turystów-narciarzy w sezonie zimowym należało ocenić stan rozwoju bazy dla narciarstwa zjazdowego w badanych gminach oraz obliczyć łączną zdolność przewozową wszystkich urządzeń wyciągowych. Na badanym obszarze ośrodki narciarskie funkcjonują w Zawoi i Orawce (gmina Jabłonka). Cztery ośrodki w Zawoi dysponują 8 wyciągami narciarskimi (orczyki) i jedną koleją krzesełkową na Mosorny Groń, natomiast w Orawce działa jeden wyciąg orczykowy. Łączna zdolność przewozowa wszystkich urządzeń wyciągowych wynosi 6,5 tys. osób/godz. Ośrodki te nie są tak intensywnie wykorzystywane jak tereny narciarskie na Podhalu czy w Beskidzie Śląskim. Mając na uwadze ten fakt, a także znając specyfikę funkcjonowania turystyki narciarskiej w warunkach karpackich (Krzesiwo 2014), celem wyliczenia liczby turystów -narciarzy przyjęto następujące założenia:

151 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

– średnie wykorzystanie urządzeń wyciągowych w sezonie zimowym – 20%, – długość sezonu narciarskiego – 60 dni, – średni czas pracy urządzeń wyciągowych w ciągu dnia – 8 godzin, – średnia liczba zjazdów narciarza w trakcie jednego przyjazdu – 5, – średnie wydatki osobowe turystów-narciarzy na dzień, korzystających z tych urzą- dzeń (bez noclegu) – 50 zł (na podstawie cen karnetów narciarskich).

Dla obliczenia liczby turystów-narciarzy zastosowano wzór:

WN = (K · T · S · G) / J

gdzie: K – łączna zdolność przewozowa wszystkich urządzeń wyciągowych, T – średnie wykorzystanie urządzeń wyciągowych w sezonie zimowym, S – długość sezonu narciarskiego, G – średni czas pracy urządzeń wyciągowych w ciągu dnia, J – średnia liczba zjazdów, przypadająca na jednego narciarza w trakcie pobytu.

Obliczona w ten sposób liczba przyjazdów turystów-narciarzy na badany obszar w cią- gu roku wyniosła 124 800 osób, a pomnożona przez przyjętą średnią wielkość ich wydat- ków na dzień za korzystanie z usług narciarskich (50 zł), dała łączną wielkość wydatków turystów-narciarzy w roku, wynoszącą 6 240 000,0 zł. Ostatecznie, porównując wielkość wydatków turystycznych, które są bezpośrednio i pośrednio związane z BgPN (17 872 296,19 zł) z oszacowaną całością przychodów z turystyki (64 184 091,37 zł), na którą składają się: a) wydatki ogółem turystów korzy- stających z noclegu (55 936 659,46 zł), b) wydatki turystów jednodniowych odwiedza- jących BgPN (2 007 431,91 zł) oraz c) wydatki turystów-narciarzy bez kosztów noclegu (6 240 000,0 zł), można w zaokrągleniu określić, że w badanym okresie BgPN wpływał w około 25% na wielkość łącznych przychodów uzyskiwanych z rozwoju turystyki w gminach: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja.

5.3. Wartość symboliczna Parku jako czynnik jakościowy w rozwoju społeczno-gospodarczym

Korzyści ekonomiczne związane z sąsiedztwem Parku dotyczą wielu innych sfer funkcjonowania lokalnej gospodarki, przy czym największe osiągane są w związku z rozwojem turystyki. Wśród innych sfer działalności, w których relacje przestrzenne oparte na wizerunku parku mogą rodzić następstwa natury ekonomicznej, należy wymienić przede wszystkim rolnictwo ekologiczne oraz wzrost popytu na tereny (działki) rekreacyjne w są- siedztwie parku. Uwzględniając coraz większą rolę zewnętrznego strumienia zasilania finansowego w kształtowaniu warunków lokalnego rozwoju społeczno-gospodarczego

152 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

(środki UE itp.), do korzyści tych należy zaliczyć także możliwość pozyskania przez podmioty lokalnej gospodarki środków finansowych w związku z bezpośrednim sąsiedztwem parku narodowego.

Rolnictwo ekologiczne Na obszarach górskich, które powszechnie uznawane są za najatrakcyjniejsze pod wzglę- dem przyrodniczym, a zarazem o najmniej przekształconym środowisku, szczególnego znaczenia nabiera rozwój rolnictwa ekologicznego. Współcześnie rolnictwo ekologiczne stanowi odpowiedź wsi na zmiany zachodzące po stronie popytu na żywność. System dystrybucji żywności ekologicznej, podobnie jak cały rynek produktów ekologicznych, opiera się na tzw. ekoetykietowaniu. Składa się na to system znaków towarowych wprowadzonych w celu potwierdzenia autentyczności produktu, jego wartości ekologicznej, sposobu produkcji zgodniej z normami środowiskowymi itd. Duże znaczenie w tej kwestii może odegrać Babiogórski Park Narodowy jako symbol (wizerunek) stanowiący swoiste potwierdzenie, że żywność pochodzi z regionu nieskażonego i przyrodniczo cennego. Jest to szczególnie istotne z punktu widzenia odbiorców żywności, dla których park narodowy bezdyskusyjnie kojarzy się z dużą wartością ekologiczną. Rolnictwo jest trwale wpisane w górski charakter gospodarki regionu Babiej Góry, choć w ostatniej dekadzie, podobnie jak w innych częściach Karpat Polskich, jego rola znacznie się zmniejszyła. Niewielki średni areał gruntów rolnych w gospodarstwie w powiązaniu z niekorzystnymi warunkami gospodarowania (ukształtowanie terenu, klimat, rozdrobnienie działek) oraz niską opłacalnością produkcji rolniczej sprawiają, że coraz więcej mieszkańców regionu zaprzestaje tej działalności lub ogranicza ją do produkcji na własne potrzeby. Szans na ożywienie działalności rolniczej upatruje się w specjalizacji nawiązują- cej do tradycji (pasterstwo owiec, tradycyjne uprawy, regionalne produkty żywnościowe) oraz we wspieraniu aktywności zawodowych powiązanych z gospodarką rolną, jak cho- ciażby agroturystyka. Oparte na założeniach przyjaznych środowisku form gospodarowania rolnictwo ekologiczne może przyczyniać się do zrównoważonego rozwoju regionu Babiej Góry. Ten kierunek lokalnego rozwoju społeczno-gospodarczego wskazywany jest w lokalnych dokumentach planistycznych gmin parkowych. Rolnictwo ekologiczne w bezpośrednim otoczeniu Babiej Góry wciąż znajduje się w początkowej fazie rozwoju. Chociaż obszar ten wyróżnia się bogatymi tradycjami lokalnymi, w tym wieloma regionalnymi produktami żywnościowymi, certyfikowana ekologiczna produkcja rolna nie cieszy się zainteresowaniem miejscowej społeczności. Funk- cjonuje tam jedynie kilka gospodarstw rolnych określających się mianem ekologicznych. Są to najczęściej gospodarstwa agroturystyczne, które potwierdzają swój ekologiczny charakter certyfikatami głównie w celu przyciągnięcia turystów. Odsetek ekologicznych gospodarstw agroturystycznych będzie większy, jeśli uznamy, że za potwierdzenie ekologicznego charakteru działalności wystarczy deklaracja właściciela, iż produkty spożywa- ne przez gości pochodzą z własnego gospodarstwa. W tym miejscu należy zauważyć, że wykorzystanie miejscowych produktów żywnościowych w działalności agroturystycznej wciąż nie jest powszechne. Jak podaje Miraj (2010), w gospodarstwach agroturystycznych po stronie orawskiej zdarza się, że większe partie warzyw i mięsa właściciele gospodarstw gościnnych pozyskują w dużych sieciach handlowych działających w regionie, a nawet

153 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego w Krakowie, przy czym 2/3 gospodarstw oferuje miejscowe produkty zwierzęce, zwłaszcza mleko i nabiał. Wśród mieszkańców panuje przekonanie, że oznaką wartości ekologicznej produktów jest samo miejsce ich wytworzenia. Produktom rolnym przypisuje się wartość związaną z pochodzeniem z gór czy precyzyjniej spod stóp Babiej Góry. Dotychczas w regionie Babiej Góry nie stwierdzono natomiast bezpośrednich powiązań pomiędzy produkowa- ną żywnością ekologiczną czy tradycyjną (chronione produkty regionalne) a Babiogór- skim Parkiem Narodowym jako ich marką. Należy pamiętać, że warunki prowadzenia działalności ekologicznej w rolnictwie uległy w ostatnich latach znacznej liberalizacji, zwłaszcza w zakresie wymogów sanitarno-epidemiologicznych prowadzenia prze- twórstwa płodów rolnych w ramach własnej działalności produkcyjnej na małą skalę. Likwidacja barier, które przez lata hamowały możliwość sprzedaży własnych przetwo- rów przez rolników, może zaowocować wzrostem popularności tej formy gospodarowania w regionie Babiej Góry. Połączenie ekologicznej produkcji rolnej z przetwórstwem płodów rolnych w celu ich sprzedaży oraz działalnością w zakresie usług agroturystycznych może zapewnić większą efektywność ekonomiczną tej działalności. Poszukując przewag konkurencyjnych, producenci wcześniej czy później zwrócą uwagę na element wizerunkowy w postaci Parku.

Cena nieruchomości Kolejnym aspektem związanym z sąsiedztwem Parku jest wzrost atrakcyjności terenów w pobliżu jego granic dla lokalizacji drugich domów. Obszary te cechują się naturalny- mi walorami przyrody i dużą wartością krajobrazową, dlatego też od lat obserwuje się rosnące zainteresowanie mieszkańców dużych miast budową obiektów rekreacyjnych. Sprzedaż działek stanowi ważne źródło dochodów dla mieszkańców wsi, chociaż decyzje te podejmowane są w sytuacjach wyjątkowych, np. w celu pozyskania środków na budowę własnego domu. Jak zauważa K. Miraj (2010), o ile praktycznie nie ma znaczącego ruchu w zakresie sprzedaży działek rolnych, to powodzeniem cieszą się działki budowlane, które nabywają przeważnie mieszkańcy miast Polski południowej. Największą popularnością cieszą się parcele we wsiach położonych u podnóży Babiej Góry (Miraj 2010). Ogółem w gminach parkowych znajduje się około 600–700 drugich domów, z czego w samej Zawoi ponad 400 (Pawlusiński i in. 2008). Z badań M. Miki i J. Petko (2015) wynika, że znaczna część działek i obiektów rekreacyjnych zlokalizowana jest w pobliżu Parku. Na 210 drugich domów położonych w odległości do 500 metrów od granic BgPN aż 176 znajdowało się nie dalej niż 100 metrów od Parku (tabela 63). Czynnikami sprzy- jającymi rozwojowi zabudowy drugich domów, zwłaszcza w Zawoi, jest nie tylko bliskość Parku, ale także turystyczny charakter miejscowości, która cechuje się coraz wyższym poziomem infrastruktury turystycznej. Wzrost zainteresowania lokalizacją drugich domów przyczynił się, przynajmniej w części, do wzrostu średniej ceny gruntów w gminach parkowych. Z badań porównaw- czych przeprowadzonych w oparciu o oferty w internetowym serwisie sprzedaży gruntów i nieruchomości www.otodom.pl (data pozyskania informacji: 14 września 2015 r.) wynika, że średnia wartość działek budowlanych na terenie gmin parkowych była wyższa niż w pozostałej części Beskidu Żywieckiego. Średnia cena metra kwadratowego ziemi

154 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

Tabela 63. Zabudowa mieszkaniowa, w tym drugie domy, w odległości do 100 m od granicy lasu w sąsiedztwie Babiogórskiego Parku Narodowego Table 63. Residential buildings, including second homes, within 100 metres from the forest limit in the Babia Góra National Park surroundings

Budynki mieszkalne Odsetek Wieś Przysiółki w tym ogółem drugich domów [%] drugie domy Barańcówka, Czatoża, Markowa, Mosorne, Zawoja Podświniarka, Policzne, polany: Korczak, 253 123 48,6 Stonów, Cyrhel Bartoszowa Grapa, Kaczory, Lipnica Kuligówka, Majerówka, Przywarówka, 57 19 33,3 Wielka Siarka, Zwiatkówka Lipnica Mała Zagrody, Zakamionek 34 19 55,9 Zubrzyca Ochlipów, Lizakówka, Zimna Dziura 35 15 42,9 Górna Razem 379 176 46,4

Źródło: Mika, Petko (2015). Source: Mika, Petko (2015). w gminach parkowych kształtowała się na poziomie 63,75 zł, przy czym nieznacznie wyż- szy poziom cen charakteryzował stronę orawską (68,93 zł/m2) niż Zawoję (63,17 zł/m2). Natomiast cena parcel w zachodniej części Beskidu Żywieckiego (powiat żywiecki) wy- nosiła 43,24 zł za m2. Zbliżona do tego poziomu była także cena działek budowlanych w pozostałych gminach powiatu suskiego – 47,53 zł/m2. Różnice pomiędzy wschodnimi a zachodnimi fragmentami Beskidu Żywieckiego, który cechuje się na całym obszarze zbliżonymi warunkami przyrodniczymi, może wskazywać, że fakt sąsiedztwa parku narodowego oddziałuje na wartość rynkową gruntów. Należy zauważyć, że podobna sytuacja nie występuje w powiecie nowotarskim, gdzie średnia wartość metra kwadratowego ziemi pod zabudowę jest wyższa i wynosi 88,71 zł.

Projekty grantowe Sąsiedztwo parku narodowego przekłada się także na możliwość pozyskania zewnętrz- nych środków finansowych z różnych programów pomocowych. Szczególnego znaczenia nabierają tutaj projekty „prośrodowiskowe” oraz nastawione na rozwój turystyki czy innych kierunków rozwoju obszarów wiejskich. Analiza założeń systemu oceny projek- tów finansowanych z budżetu Unii Europejskiej, zarówno krajowych, jak i regionalnych (wojewódzkich) wskazuje, że sąsiedztwo parku narodowego oraz obszaru Natura 2000 zapewnia dodatkowe punkty w ocenie końcowej projektu. W przypadku projektów krajowych dotyczyło to głównie programu Infrastruktura i Środowisko. Natomiast na poziomie regionalnym (Małopolski Regionalny Program Operacyjny 2007–2013 – MRPO) dodatkowe kryteria oceny związane z sąsiedztwem z obszarami chronionymi przewidziano aż dla 5 obszarów zadaniowych – zadania w zakresie wspierania rozwoju infrastruktury turystycznej, ochrony dziedzictwa przyrodniczego, gospodarki wodno-ściekowej,

155 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego poprawy jakości powietrza i odnawialnych źródeł energii oraz gospodarki odpadami. Sąsiedztwo Parku sprzyjało także pozyskaniu środków z innych źródeł, jak pożyczki i dotacje NFOŚiGW czy WFOŚiGW, a także granty innych instytucji krajowych i mię- dzynarodowych. Wartość środków pozyskanych przez lokalne podmioty zależy jednak od możliwości zapewnienia wkładu własnego. Największe fundusze w regionie Babiej Góry, poza Parkiem, pozyskały jednostki samorządu terytorialnego, m.in. Jabłonka na realizację kanalizacji (MRPO; kwota dotacji 2,8 mln zł). Większość tych środków nie wiązała się jednak z progra- mami akcentującymi kwestie obszarów chronionych. Znaczne środki pozyskano na wsparcie działań Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej (dwa programy o łącznej wartości blisko 6 mln zł), Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (projekt związany ze schroniskami górskimi w Beskidach i Pieninach; częściowo realizowany w regionie Babiej Góry), Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie (projekt ochronny gór- skich populacji roślin; realizowany na terenie powiatów: tatrzańskiego, suskiego i nowotarskiego). W tych projektach uwzględniano sąsiedztwo lub położenie w granicach BgPN. Podmioty prywatne pozyskały także środki na rozwój bazy noclegowej (m.in. Pensjonat Jawor w Zawoi; dotacja w kwocie 1 mln zł) oraz agroturystycznej (mikrodotacje). Omawiając znaczenie Parku dla napływu środków grantowych, należy odnieść się do jednego z ważniejszych projektów z punktu widzenia lokalnego układu społeczno-gospodarczego. W latach 2005–2008 BgPN wraz z partnerami lokalnymi realizował projekt ma- jący na celu integrację podmiotów funkcjonujących w obrębie Rezerwatu Biosfery Babia Góra. Międzynarodowy projekt finansowany przez program ONZ – Global Environment Facility pt. Ochrona i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej poprzez roz- sądny rozwój turystyki w Rezerwatach Biosfery Europy Środkowej i Wschodniej dotyczył tworzenia i poprawy warunków dla rozwoju turystyki zrównoważonej na obszarze rezerwatu biosfery oraz opracowania planów rozwoju turystycznego powiązanego z ochroną bioróżnorodności. Po stronie polskiej w projekcie uczestniczyło 10 partnerów istotnych z punktu widzenia lokalnej gospodarki. Obok BgPN były to samorządy lokalne (gminy Jabłonka i Lipnica Wielka, Starostwo Powiatowe w Suchej Beskidzkiej), Nadleśnic- twa: Sucha i Nowy Targ, placówki kulturalne i edukacyjne z regionu (Orawski Park Etnograficzny, Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii w Suchej Beskidzkiej) oraz PTTK (Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” sp. z o.o.). Łączna wartość projektu po stronie polskiej wyniosła ok. 1 mln USD. Projekt ten pozwolił na realizację szeregu przedsięwzięć ważnych dla funkcjonowania rezerwatu, obejmujących: opracowanie planu rozwoju turystyki, wdrożenie systemu monitoringu ruchu turystycznego, organizację systemu informacji turystycznej, działania na rzecz integracji sieci szlaków turystycznych, remont bacówek i przywrócenie wypasu owiec i bydła, wypracowanie wzorców zabudowy regionalnej, organizację wydarzeń kulturalnych. Stworzył także podwaliny do dalszej współpracy lokalnych aktorów na rzecz rozwoju Rezerwatu Biosfery. BgPN jest także aktywnym podmiotem w zakresie pozyskiwania środków z progra- mów transgranicznych w celu realizacji różnych przedsięwzięć prorozwojowych. Dotyczą one zarówno promocji wartości przyrodniczych i kulturowych regionu, jak i rozwoju infrastruktury turystycznej (szlaków pieszych).

156 Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym

W ostatnich latach fakt istnienia w regionie Babiej Góry obszarów Natura 2000 uru- chomił znaczący strumień finansowy związany z realizacją kompleksowych projektów dotyczących całego regionu Karpat. Większość z tych projektów obejmowała także obszar Babiej Góry. Programy te finansowane były zarówno z Programu Norweskiego (np. Natura 2000 w Karpatach) czy Programu Szwajcarskiego (np. Inwentaryzacja kluczowych gatunków ptaków polskich Karpat).

157 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Rozdział 6

Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

Ocenę znaczenia BgPN w gospodarce badanych gmin przeprowadzono z punktu widzenia podmiotów, których funkcjonowanie jest bezpośrednio lub pośrednio związane z działalnością Parku jako instytucji gospodarczej, bądź obecnością Parku jako obszaru chronionego. Do oceny wybrano z jednej strony grupę przedsiębiorców, których relacje z Parkiem mają charakter biznesowy, a z drugiej lokalnych gestorów obiektów noclegowych, których działalność, jak już ukazano w poprzednim rozdziale, jest silnie związa- na z bliskością przestrzenną BgPN. Dla ilustracji możliwie szerokiego zakresu poglądów w badaniach uwzględniono także opinie władz lokalnych oraz mieszkańców. Ogół badanych reprezentuje więc te kategorie lokalnych aktorów, którzy są aktualnie bądź potencjalnie interesariuszami rozwoju ekonomicznej funkcji BgPN. Omówione w rozdziale zagadnienia mają przede wszystkim charakter społeczny, dlatego ich analizę przeprowadzono na podbudowie metodologii nauk społecznych. Mimo zazwyczaj jednostronnego podejścia respondentów do wyrażanych ocen i opinii, zebrany materiał ilustruje szerokie spektrum relacji funkcjonalnych między BgPN a terytorialnymi systemami społecznymi, w których jest zakorzeniony. Ów subiektywizm respon- dentów nie tylko nie obniża wartości poznawczej dyskutowanych tu rezultatów badań, a wręcz jest niezbędny dla prawidłowej interpretacji niektórych zjawisk, szczególnie relacji o charakterze jakościowym i pośrednim między Parkiem a jego lokalnym otoczeniem społeczno-gospodarczym.

158 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

6.1. Znaczenie Parku w opinii kontrahentów

Badania ilościowe omówione w rozdziale 4. pokazują skalę finansową oraz zakres przestrzenny ekonomicznego oddziaływania BgPN jako podmiotu działającego na rynku. Kierunek oraz wielkość przepływów finansowych między Parkiem a jego kontrahentami są uwarunkowane jednak wieloma czynnikami stricte ekonomicznymi (rynkowy- mi) i pozaekonomicznymi, np.: społecznymi, organizacyjnymi i przestrzennymi. Także efekty ekonomiczne i społeczne, jakie te środki finansowe powodują, zależą od zróż- nicowanego spektrum warunków, procesów i zjawisk. Rozpoznanie ogółu elementów mających istotny wpływ na kooperację handlową przedsiębiorstw z Parkiem oraz jej skutki pozwala określić nie tylko sposób oddziaływania Parku na lokalny rynek i charakter jego powiązań, ale także wskazać na możliwości jego głębszego zakorzenienia w lokalnej gospodarce. Zmierzając ku pogłębionej diagnozie ekonomicznej funkcji BgPN i możliwości jej rozwoju, niezbędne było przeprowadzenie badań jakościowych wśród lokalnych przedsię- biorców, którzy współpracują z Parkiem na płaszczyźnie handlowej.

6.1.1. Metodyka, cel badań i charakterystyka badanej próby

Do badań szczegółowych wybrano grupę 50 przedsiębiorstw – kontrahentów BgPN. Przy doborze próby dążono, po pierwsze, aby jej liczebność nie była mniejsza od zalecanej minimalnej wielkości (50 podmiotów), którą przyjmuje się jako graniczną w badaniach jakościowych przedsiębiorstw działających w skali regionu (Bazarnik i in. 1992), po drugie, aby główne siedziby firm były zlokalizowane w powiatach suskim i nowotarskim, ze szczególnym uwzględnieniem gmin terytorialnie związanych z BgPN. W rezultacie weryfikacji wybrano 46 podmiotów, które spełniały kryterium przestrzenne i zgodziły się wziąć udział w badaniu, wśród których było 27 przedsiębiorstw z gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja. Aby wypełnić zalecane minimum liczebności próby, dołączono do ba- dań 4 przedsiębiorstwa z siedzibami w sąsiednich powiatach – limanowski, tatrzańskim i wadowickim. Celem badań było rozpoznanie opinii lokalnych przedsiębiorców na temat roli, jaką odgrywa BgPN w lokalnej gospodarce, określenie cech oraz znaczenia kooperacji z Par- kiem dla funkcjonowania przedsiębiorstw, a także rozpoznanie i ocena czynników oraz barier współpracy handlowej z Parkiem. Badania miały formę wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem kwestionariusza zawierającego ogółem 27 pytań (załącznik, pkt B), z czego dwa pytania miały postać tabel zawierających łącznie 18 szczegółowych zagadnień przedstawionych respondentom do oceny. Ze względu na status prawny 80% badanej próby stanowiły przedsiębiorstwa osób fizycznych, a 20% spółki (4 cywilne, 3 jawne i jedna akcyjna). W strukturze wielkościo- wej, ze względu na liczbę zatrudnionych, przeważały przedsiębiorstwa zatrudniające od 2 do 9 osób (28 podmiotów, 56%), w dalszej kolejności liczące od 10 do 50 pracowników (12 podmiotów), przedsiębiorstwa jednoosobowe (9) i jedno przedsiębiorstwo z liczbą

159 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego zatrudnionych w przedziale 50–200. Ze względu na wielkość obrotów handlowych w 2014 r. zdecydowanie przeważały przedsiębiorstwa, których wartość transakcji w roku nie prze- kroczyła 8 mln zł (47 podmiotów). W dwóch przypadkach wskazano na wielkość obrotów w przedziale od 8 do 40 mln zł, a w jednym na przedział 40–200 mln zł. Obszar działania gospodarczego badanych przedsiębiorstw w większości ograniczał się do skali regionalnej – jednego województwa (wyłącznie małopolskiego, 66% przypadków) lub dwóch (także śląskiego lub podkarpackiego; 16%), a w pojedynczych przypadkach do kilku sąsiadujących ze sobą województw w południowej części kraju (4%). Zaledwie 3 badane firmy określiły zakres swojego działania jako skalę ogólnokrajową, a 2 realizowały transakcje handlowe na Słowacji.

6.1.2. Cechy i zakres współpracy

Współpraca badanych przedsiębiorstw z BgPN miała najczęściej charakter wieloletni. Zaledwie 2 przedsiębiorstwa współpracowały z Parkiem jedynie od roku. W 9 przypadkach okres współpracy liczył 2–5 lat, w 23 5–10 lat, a 16 – 10 lat i więcej. Nie w każdym jednak przypadku kontakty handlowe miały stały charakter. Stale z BgPN współpracowały 23 badane przedsiębiorstwa, 12 podmiotów określiło swoje kontakty handlowe z Parkiem jako „częste”, a 15 – „okazjonalne”. Z punktu widzenia budżetu BgPN badane przedsiębiorstwa reprezentowały dwie kategorie kontrahentów, jedną związaną z wydatkami, a drugą z przychodami Parku. Grupa, która realizowała transakcje związane z wydatkami Parku (usługodawcy BgPN) liczyła 31 podmiotów. Wśród nich ze względu na profil działalności nieznaczna więk- szość – 16 przedsiębiorstw, ograniczała się do jednego zakresu usług, a 15 miało charakter wielobranżowy. Ogólnie przedsiębiorstwa te reprezentowały 10 kategorii działal- ności gospodarczej: budownictwo, handel, leśnictwo, przetwórstwo drewna, rzemiosło, turystyka, kultura, edukacja oraz transport i rolnictwo. Ich współpraca z BgPN dotyczy- ła zróżnicowanego zakresu działań, począwszy od realizacji inwestycji prowadzonych przez dyrekcję BgPN, prace remontowe, prace leśne, aż po obsługę finansową, obsługę punktów sprzedaży biletów wstępu na teren parku oraz usługi geodezyjne. Z kolei grupa podmiotów, których współpraca z BgPN miała związek z przychodami Parku, liczyła 19 przedsiębiorstw, z których 9 prowadziło działalność wyłącznie z zakresu przetwórstwa drewna, a 10 oferowało ponadto usługi transportowe, handlowe i/lub rzemieślnicze. Zakres działalności podmiotów tej grupy był węższy i ograniczał się do 4 kategorii dzia- łalności. Przedmiotem kontaktów handlowych tych firm z Parkiem był wyłącznie zakup drewna. Badane przedsiębiorstwa zawierały transakcje z BgPN bądź to tylko w rezultacie wy- granych przetargów ogłaszanych przez Park (40% podmiotów), realizując jedynie umowy bezpośrednie (34%), bądź też w jeden i drugi sposób (26%). Współpraca badanych przedsiębiorstw z BgPN miała bezpośredni charakter. Jedynie 3 podmioty w przeszłości współpracowały z Parkiem jako podwykonawcy innych usługodawców.

160 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

6.1.3. Ekonomiczna rola Parku w opinii przedsiębiorców

Poproszono przedsiębiorców o ocenę roli, jaką BgPN odgrywa w lokalnej gospodarce, w skali 5-stopniowej, gdzie 1 oznaczało znaczenie bardzo małe, a 5 – bardzo duże. Rozkład procentowy odpowiedzi ilustruje rycina 20. Przy średniej ocen równej 3,39 i odchyleniu standardowym – 0,97, większość opinii wskazywała na „średnie” (46%) oraz „duże” i „bardzo duże” (łącznie 42%) znaczenie Parku dla lokalnej gospodarki. Jedynie w 6 przypadkach (12% odpowiedzi) wskazano na „małe” i „bardzo małe” znaczenie. Oceny przedsiębiorstw z obu rozpatrywanych grup kontrahentów Parku (strona dochodowa i kosztowa budżetu Parku) były podobne, tzn. nie różniły się istotnie na poziomie statystycznym. Z kolei na pytanie o znaczenie, jakie dla ich przedsiębiorstwa ma współpraca z BgPN, w skali pięciostopniowej (1 – bardzo małe, 5 – bardzo duże) większość respondentów (46%) wskazała na jej „dużą” i „bardzo dużą” rolę (ryc. 21). Na „średnie” znaczenie wska- zało 36%, a „małe” i „bardzo małe” – 18% podmiotów. Średnia wartość oceny dla całej badanej grupy wyniosła 3,4 pkt. Co ważne, oceny udzielone przez kontrahentów z obu grup – po stronie wydatków i dochodów Parku, nie różniły się istotnie na poziomie statystycznym. Respondenci ponadto wyrazili opinię, że sytuacja ich współpracy z Parkiem w porównaniu z poprzednimi latami nie pogarsza się – utrzymuje się na podobnym poziomie (66% odpowiedzi) lub poprawia się (15%). Rozkład omówionych wyżej ocen jest silnie skorelowany, o czym świadczą wyliczone współczynniki korelacji rang Spearmana = 0,79 oraz współczynnik korelacji gamma = 0,90. Można więc przypuszczać, że na ocenę gospodarczego znaczenia BgPN w regionie Babiej Góry, dokonaną przez respondentów, wpłynęły ich subiektywne doświadczenia i własne korzyści ze współpracy z Parkiem.

Ryc. 20. Znaczenie Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej, w opinii badanych przedsiębiorców Fig. 20. Importance of Babia Góra National Park in the local economy as perceived by the business managers participating in the study Źródło: badania własne. Source: own research.

161 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Ryc. 21. Znaczenie współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym dla badanych przedsiębiorstw Fig. 21. Importance of the cooperation with Babia Góra National Park for the business managers participating in the study Źródło: badania własne. Source: own research.

Na znaczenie kooperacji z BgPN dla funkcjonowania badanych przedsiębiorstw wskazuje udział ich obrotów handlowych z Parkiem w całości obrotów rocznych (ryc. 22). W 2014 r. dla 38% badanych przedsiębiorstw udział ten był mniejszy niż 5%, dla 28% mieścił się w przedziale 5–15%, a dla 34% był większy niż 15%. Z udzielonych odpowiedzi wyłoniła się istotna różnica między kontrahentami, którzy kupowali drewno od Parku (grupa „dochodowa”) a pozostałymi podmiotami. Wśród 19 przedsiębiorstw zajmują- cych się przetwórstwem drewna jedynie w trzech przypadkach (15,8%) udział obrotów

Ryc. 22. Udział obrotów handlowych z Babiogórskim Parkiem Narodowym w całości obrotów badanych przedsiębiorstw w 2014 r. Fig. 22. Share of turnover on transactions with Babia Góra National Park in the total turnover of businesses covered by the study in 2014 Źródło: badania własne. Source: own research.

162 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej handlowych z Parkiem był mniejszy niż 5% łącznych obrotów w 2014 r. Inaczej sytuacja przedstawiała się w grupie usługodawców Parku, wśród których na udział mniejszy niż 5% w ich rocznych obrotach wskazało aż 51,6% badanych. O stopniu zakorzenienia oraz wielkości efektów ekonomicznych powodowanych przez BgPN w gospodarce lokalnej (regionalnej) może świadczyć liczba miejsc pracy, która jest utrzymywana w przedsiębiorstwach ze względu na ich kooperację z Parkiem. Aby rozpo- znać to zagadnienie, badanym przedsiębiorcom zadano pytanie: Gdyby Państwa współ- praca z Babiogórskim PN zakończyła się, to ile etatów (miejsc pracy) lub jaką część etatu musielibyście zlikwidować w Waszym przedsiębiorstwie? Ogółem badane firmy dyspono- wały 615 miejscami pracy (etatami), z czego 31 podmiotów świadczących usługi dla Parku oferowało 481 miejsc, a 19 podmiotów kupujących surowce drzewne – 112. Liczbę miejsc pracy, przypadającą na różne kategorie wielkościowe badanych przedsiębiorstw ilustruje tabela 64. Z udzielonych odpowiedzi wynika, że w przypadku braku (zaprzestania) współ- pracy handlowej z BgPN uległoby likwidacji w badanych firmach 31,5 miejsca pracy, co stanowi średnio 5,1% ogółu ich miejsc zatrudnienia. W grupie usługodawców Parku zostałoby zlikwidowane 19,5 etatu, co stanowi 3,8% wszystkich posiadanych przez te firmy miejsc pracy, a w przedsiębiorstwach obróbki drewna – 12 etatów (10,7%). Największy ubytek miałby miejsce w grupie mikroprzed- siębiorstw (poniżej 10 pracowników), gdzie zlikwidowano by prawie 16% miejsc pracy. W grupie małych przedsiębiorstw (10–50 miejsc pracy) ubytek ten byłby znacznie mniejszy – około 4%. Natomiast w jednym przebadanym średnim przedsiębiorstwie, w przypadku zerwania współpracy z BgPN, nie doszłoby do likwidacji żadnego etatu. Relację pomiędzy potencjalnym ubytkiem miejsc pracy a udziałem obrotów handlowych badanych firm z BgPN w całości ich obrotów handlowych w 2014 r. ilustruje tabela 65. Z zawartych w niej danych wyraźnie widać zależność pomiędzy obiema analizowanymi cechami. Im wyższy jest stopień zależności ogólnych przychodów firmy od kooperacji

Tabela 64. Liczba miejsc pracy oraz ich potencjalny ubytek w przypadku braku współpracy z Babio- górskim Parkiem Narodowym Table 64. Number of jobs, and potential loss thereof in the event of non-cooperation with Babia Góra National Park

Ubytek miejsc pracy w przypadku Wielkość przedsiębiorstwa Liczba Łączna liczba braku współpracy z BgPN według liczby pracowników przedsiębiorstw miejsc pracy liczba % ogółu zatrudnionych 1 9 9 2,0 22,2 2–9 28 128 19,5 15,2 10–50 12 245 10,0 4,1 51–250 1 233 0 0 Razem 50 615 31,5 Średnia: 5,1

Źródło: badania własne. Source: own research.

163 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 65. Ubytek miejsc pracy a udział obrotów handlowych z Babiogórskim Parkiem Narodowym w całości obrotów handlowych przedsiębiorstw Table 65. Loss of jobs, and the share of turnover on transactions with Babia Góra National Park in the total turnover of local businesses

Udział obrotów handlowych Liczba Łączna liczba Możliwy ubytek miejsc pracy z BgPN przedsiębiorstw miejsc pracy [%] < 5% 19 403 1,99 5–15%; 14 105 5,71 16–25% 7 86 10,47 26–50% 9 18 36,11 > 50% 1 2 100

Źródło: badania własne, stan w 2014 r. Source: own research, situation as at 2014. z Parkiem, tym większa jest skala zagrożenia dla utrzymania miejsc pracy. W przybliżeniu potencjalnie możliwy ubytek miejsc pracy wyrażony w procentach odpowiada wielkości udziału (%) obrotów handlowych z Parkiem w całości rocznych obrotów przedsiębiorstwa.

6.1.4. Determinanty współpracy

Starając się rozpoznać czynniki oraz bariery i ograniczenia współpracy biznesowej badanych przedsiębiorstw z BgPN, poproszono respondentów o swobodne wyrażenie opinii na ten temat, które wynikają z ich dotychczasowych doświadczeń. Ponadto poproszono respondentów o dokonanie oceny w skali pięciostopniowej (1–5) zamieszczonych w kwestionariuszu wywiadu wybranych kwestii mogących mieć potencjalne znaczenie dla kooperacji z Parkiem. Zbiorcze zestawienie opinii i ocen zawierają tabele: 66, 67 i 68. Analizując zawartą w tabeli 66 listę czynników determinujących podjęcie i podtrzy- mywanie współpracy handlowej badanych przedsiębiorstw z BgPN, można dokonać ich podziału na trzy grupy: – czynniki niezależne od kontrahentów, związane z obiektywnie istniejącymi endo- i egzogenicznymi warunkami współpracy; – czynniki wynikające ze specyfiki działalności i organizacji BgPN, jako partnera biz- nesowego; – czynniki odwołujące się do działalności i oferty biznesowej kontrahentów Parku. W toku porządkowania zebranego materiału wyłoniła się grupa czynników podkreśla- jąca specyfikę kooperacji Parku z przedsiębiorstwami zajmującymi się obróbką drewna. Kwestie te zestawiono w odrębnej kolumnie tabeli 66. Do czynników niezależnych, wynikających z istniejących warunków, należą: bliska lokalizacja kontrahenta w stosunku do Parku oraz możliwość zakupu drewna od Parku, jako surowca do dalszej obróbki, a także jakość tego surowca. Czynnik lokalizacji przed- siębiorstwa w relacji do BgPN został wysoko oceniony przez większość respondentów

164 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

(średnia ocen: 4,08; tabela 67). Ma on znaczenie zarówno dla firm zajmujących się obrób- ką drewna, jak i usługodawców Parku. Niemniej jednak na poziomie statystycznym oceny tego czynnika, dokonane przez firmy kupujące drewno od Parku do obróbki i sprzedaży, były istotnie wyższe (test U Manna-Whitneya: Z = 2,17; p = 0,029) w stosunku do pozo- stałych respondentów. Bezpośredni związek lokalizacji działalności tych przedsiębiorstw w stosunku do BgPN wiąże się przede wszystkim z bliskością surowca, możliwością jego zakupu oraz niskim kosztem jego transportu. Zakup drewna od Parku, jako surowca do produkcji, jest jednak warunkowany jego ceną oraz jakością określającą przydatność do obróbki (klasa, gatunek drewna). W kontekście funkcjonowania lokalnego przemysłu drzewnego wyłaniają się kolejne niezależne czynniki współpracy z BgPN, jakimi są: cena drewna na rynku oraz możliwość jego zbytu (tabela 66). Z punktu widzenia firm, które oferują swoje usługi i towary Parkowi, czynnik lokalizacji jest powiązany z możliwością dostosowania, przynajmniej wybranego zakresu, ich usług do specyfiki potrzeb i działalności parku narodowego. Wśród czynników kooperacji z BgPN, które mają związek z charakterem jego funkcjonowania i organizacji, wymieniono zarówno elementy, które odwołują się do relacji stricte handlowych, związanych z zapotrzebowaniem na określone towary i usługi w związku z prowadzonymi przez Park inwestycjami lub obsłu- gą jego bieżącej działalności, jak i różne inne kwestie o charakterze „społeczno-organizacyjnym”. Do czynników natury społecznej i organizacyjnej można zaliczyć: – postrzeganie Parku jako solidnego kontrahenta, między innymi z uwagi na jego finansową stabilność, oferowane warunki finansowe kontraktów, dotrzymywanie ter- minów płatności, przejrzystość zawieranych umów i racjonalne ustalanie terminów realizacji zleceń; te kwestie mają prawdopodobnie decydujące znaczenie dla niskiej oceny ryzyka finansowego współpracy w BgPN wśród respondentów (średnia ocen: 1,62; tabela 68); – zdolność pozyskiwania przez Park funduszy na inwestycje ze źródeł zewnętrznych, co ma także związek z zapewnieniem finansowego bezpieczeństwa realizowanych przedsięwzięć; – możliwość otrzymywania niektórych zleceń od Parku bez konieczności przeprowa- dzania procedury przetargowej; – wspólnota interesów i celów działań w sferze informacyjnej, promocyjnej, edukacyjnej itp., co ma znaczenie dla realizacji tzw. miękkich projektów partnerskich; – pozytywne doświadczenia wcześniejszej współpracy – wysoko ocenione przez więk- szość respondentów (średnia: 4,08), na które składają się zarówno wcześniej wskazane elementy, a także oferowana przez Park pomoc i merytoryczne wsparcie w toku realizowanych inwestycji oraz przy innych projektach; w wyrażanych opiniach pod- kreślono „fachowość” i zaangażowanie pracowników Parku w stosunku do kontra- hentów, przy czym relacje z pracownikami Parku przedsiębiorcy określali jako rzeczowe (45%) i/lub uprzejme (46%). Czynniki natury społecznej tworzą atmosferę zaufania, niezwykle istotną w kooperacji z Parkiem, która została przez respondentów oceniona wysoko (średnia: 4,24; tabela 67). Badani przedsiębiorcy, opisując kontakty handlowe z Parkiem, określali je zazwyczaj jako przyjazne (56%) i/lub czysto biznesowe (39%). Ponadprzeciętnie oceniono także otwar- tość dyrekcji BgPN na współpracę z lokalnymi podmiotami (średnia: 3,78).

165 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 66. Czynniki współpracy handlowej z Babiogórskim Parkiem Narodowym w opinii respon- dentów Table 66. Factors of commercial cooperation with Babia Góra National Park as perceived by the respondents

Usługodawcy Parku Przedsiębiorstwa obróbki drewna – bliska lokalizacja Parku w stosunku do siedziby firmy, – bliska lokalizacja Parku w stosunku do siedziby firmy, – rodzaj i zakres inwestycji prowadzonych przez Park, – możliwość zakupu drewna w Parku, – pozyskiwanie środków zewnętrznych przez Park na – niskie koszty transportu surowca, inwestycje (sytuacja finansowa Parku), – jakość (klasa) drewna, – warunki finansowe kontraktów oferowanych przez Park, – odpowiedni gatunek drewna (świerk), – przejrzystość zapisów umowy, – możliwość zbytu drewna na rynku, – racjonalne terminy wykonania zleceń, – cena drewna na rynku, – wsparcie merytoryczne ze strony Parku, – cena sprzedaży drewna przez Park, – postrzeganie Parku jako „solidnego” kontrahenta, – „bezproblemowość” obsługi, – stabilność finansowa Parku, – dotrzymywanie terminów płatności przez Park, – bezpieczeństwo finansowe realizacji projektów, – postrzeganie Parku jako „solidnego” kontrahenta, – pomoc i „fachowość” ze strony Parku w trakcie realizacji – wygrana w przetargu, projektów, – doświadczenie wcześniejszej współpracy. – dotrzymywanie terminów płatności przez Park, – wola współpracy ze strony Parku, – wygranie przetargu ogłoszonego przez Park, – zapotrzebowanie ze strony Parku na rodzaj usług świadczonych przez firmę, – zapotrzebowanie ze strony Parku na towary handlowe oferowane przez firmę, – wspólne działania podejmowane z Parkiem (wspólne cele i interesy), – otrzymanie bezpośredniego zlecenia od Parku, – doświadczenie wcześniejszej współpracy z Parkiem, – znajomość potrzeb Parku, – indywidualne podejście do oczekiwań Parku.

Źródło: badania własne. Source: own research.

Do grupy czynników współpracy, znajdujących się po stronie kontrahentów BgPN, można przede wszystkim zaliczyć spełnienie przez te firmy kryteriów i warunków umów zawieranych w drodze ogłaszanych przez Park publicznych przetargów, co ostatecznie decyduje o zawiązaniu współpracy i podpisaniu kontraktu. Respondenci podkreślili tak- że wagę takich aspektów współpracy jak: znajomość potrzeb Parku oraz indywidualne podejście do oczekiwań Parku. Czynniki te są szczególnie ważne w przypadku firm, które oferują Parkowi własne usługi i które przypisują duże znaczenie kwestii wiedzy i umiejęt- ności własnych pracowników (średnia ocen: 3,93) oraz zdolności („łatwości”) przystosowania własnych usług do potrzeb i zamówień Parku (4,05).

166 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

Tabela 67. Znaczenie wybranych czynników współpracy handlowej z Babiogórskim Parkiem Naro- dowym w opinii respondentów Table 67. Importance of selected factors of commercial cooperation with Babia Góra National Park as perceived by the respondents

Ocena [%] Średnia Odch. Zagadnienie 5 – 4 – 3 – 2 – 1– brak ocen std. bardzo duże średnie małe bardzo odpo- duże małe wiedzi A. Lokalizacja niedaleko od BgPN 45,1 29,4 15,6 2,0 5,9 2,0 4,08 1,12 B. Doświadczenie poprzednich lat 35,3 41,2 17,5 2,0 2,0 2,0 4,08 0,90 współpracy z Parkiem C. Wzajemne zaufanie z Parkiem 39,2 47,1 11,7 2,0 0 – 4,24 0,74 D. Kontakty nieformalne z innymi 3,9 10,7 19,6 29,5 33,3 3,0 2,18 1,15 przedsiębiorcami lub Parkiem E. Otwartość dyrekcji BgPN na 31,4 35,3 19,6 7,8 5,9 – 3,78 1,15 współpracę z lokalnymi podmiotami F. Wiedza i umiejętności pracowników 21,6 37,3 13,6 3,9 2,0 21,6 3,93 0,94 firmy G. „Łatwość” przystosowania usług 39,2 23,5 11,8 5,9 3,9 15,7 4,05 1,15 (działalności) do zamówień Parku

Źródło: badania własne. Source: own research.

Kwalifikacje własnych pracowników, ocenione ogólnie wysoko przez respondentów (brak wykwalifikowanej własnej kadry: 1,52; tabela 68), pozwalają przezwyciężyć relatywnie wysoką złożoność (1,87) i zawiłość uwarunkowań prawnych (2,13) w relacjach biznesowych z parkiem narodowym. Badani przedsiębiorcy nie odczuwają problemów z dostępem do informacji na temat planowanych przez Park działań inwestycyjnych i za- kupów (1,79). Z kolei wpływ konkurencji ze strony innych przedsiębiorstw lokalnych i pozalokalnych, jako zagrożenie ich współpracy z BgPN, jest postrzegany na średnim poziomie (średnie oceny: 2,98 i 2,86; tabela 68). Znaczenie procedur przetargowych, jako bariery współpracy, mimo że postrzegane raczej nisko (średnia ocen: 2,02), jest jednak poważniejszym utrudnieniem dla przed- siębiorstw oferujących usługi BgPN niż dla podmiotów zajmujących się obróbką drewna. Firmy realizujące inwestycje w Parku podkreślały wady określonego prawnie czasu trwania kontraktów przetargowych. Zbyt krótkie terminy realizacji takich przedsięwzięć (maksymalnie 6 miesięcy) stwarzają efekt sezonowości współpracy, a co za tym idzie konieczności mobilizacji w krótkim czasie zasobów finansowych i ludzkich przedsię- biorstw. Dla porównania podobne kontrakty inwestycyjne (np. utrzymanie i modernizacja dróg leśnych) zawierane przez Lasy Państwowe mogą być realizowane w dłuższym okresie (3 lata), przez co są oceniane jako bardziej atrakcyjne. W rezultacie jako jeden z warun- ków poprawy kooperacji przedsiębiorstw z parkami narodowymi podawano konieczność

167 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 68. Ocena potencjalnych barier i ograniczeń współpracy handlowej z Babiogórskim Parkiem Narodowym w opinii respondentów Table 68. Barriers and restrictions of commercial cooperation with Babia Góra National Park as judged by the respondents

Ocena [%] 5 – 4 – 3 – 2 – 1 – brak Średnia Odch. Zagadnienie bardzo duże średnie małe bardzo odpo- ocen std. duże małe wiedzi A. Rozbudowane procedury 3,9 7,8 23,5 13,8 49,0 2,0 2,02 1,20 przetargowe B. Zawiłość przepisów prawnych 5,9 9,8 17,6 17,7 43,1 5,9 2,13 1,28 C. Brak wykwalifikowanej własnej kadry 0 0 9,8 23,6 49,0 17,6 1,52 0,71 D. Ograniczenia we własnym zapleczu 0 0 11,8 29,4 39,2 19,6 1,66 0,73 technologicznym E. Brak wystarczających zasobów finansowych niezbędnych do realizacji 2,0 2,0 11,8 27,4 33,3 23,5 1,85 0,96 zamówień ze strony BgPN F. Trudności w dostępie do informacji o planowanych inwestycjach / 0 3,9 11,8 25,5 35,3 23,5 1,79 0,89 zakupach realizowanych przez BgPN G. Złożoność i wysoka specjalizacja 0 2,0 19,6 21,6 33,3 23,5 1,87 0,89 warunków współpracy z BgPN H. Ryzyko finansowe współpracy 0 2,0 9,8 19,5 41,2 27,5 1,62 0,83 z BgPN I. Konkurencja lokalnych 9,8 23,5 33,4 9,8 17,6 5,9 2,98 1,25 przedsiębiorstw J. Konkurencja ze strony podmiotów 9,8 27,5 25,5 9,7 25,5 2,0 2,86 1,36 spoza regionu Babiej Góry

Źródło: badania własne. Source: own research. dostosowania regulacji prawnych do realiów gospodarczych. Postulat zmian w prawie nie ograniczał się jedynie do warunków realizacji przetargów i eliminacji zjawiska sezono- wości. Przedsiębiorcy wyrażali opinie, że park narodowy jako partner biznesowy winien mieć większą swobodę dysponowania własnymi zasobami i zawierania umów długoter- minowych, między innymi z punktu widzenia zapewnienia ciągłości dostaw drewna do obróbki w lokalnym (regionalnym) przemyśle drzewnym, który tworzą głównie firmy rodzinne. Aż 80% badanych respondentów pytanych o ocenę perspektyw dalszej współpracy ich przedsiębiorstw z BgPN wyraziło się na ten temat pozytywnie (średnia ocena: 4,06; odchylenie standardowe σ: 0,74), przy 18% ocen średnich i umiarkowanych (ryc. 23). Wśród tych opinii nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic między przedsię- biorstwami, które świadczyły usługi dla BgPN a podmiotami, które kupowały surowce drzewne od Parku. Trzeba w tym miejscu jednak podkreślić, że badani przedsiębiorcy

168 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

Ryc. 23. Odpowiedź na pytanie: Jak oceniają Państwo perspektywy Waszej dalszej współ- pracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym? Fig. 23. Answers to the question What do you think are the prospects for your future cooperation with Babia Góra National Park? Źródło: badania własne. Source: own research.

Tabela 69. Warunki poprawy współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym w opinii respon- dentów Table 69. Conditions required for an improvement of cooperation with Babia Góra National Park, as perceived by the respondents

Usługodawcy Parku Przedsiębiorstwa obróbki drewna – zmiany prawne, – zmiany prawne, – wydłużenie czasu trwania kontraktów, – możliwość zawarcia umów długoterminowych z Parkiem – likwidacja sezonowości w kontraktach, (rocznych, wieloletnich) na dostawę drewna, – przejrzystość zawierania umów poza procedurami – zapewnienie ciągłości dostaw drewna, przetargowymi, – niezmienność lub obniżenie ceny drewna, – wzrost zewnętrznego finansowania działalności Parku, – oferowanie przez Park drewna wielkowymiarowego – dotacje na wsparcie przedsiębiorstw zajmujących się (tartacznego). remontem dróg (np. leśnych), – wsparcie i bliskie współdziałanie z innymi podmiotami wykonującymi dany projekt (projektanci, wykonawcy prac budowlanych itp.), – utrzymanie współpracy na takim samym poziomie, – pomoc merytoryczna i rzeczowa ze strony pracowników Parku.

Źródło: badania własne. Source: own research.

w większości współpracują już z BgPN od kilku lat i do takiej kooperacji są przygoto- wani, o czym zresztą przekonują oceny zebrane w tabeli 68. Mimo to istnieje pole do poprawy przynajmniej niektórych aspektów wzajemnych relacji biznesowych (tabela 69). Oprócz wskazanych uprzednio postulatów zmian w prawie, niektórzy przedsiębiorcy byli

169 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego zdania, że dla poprawy ich współpracy z Parkiem niezbędne jest zapewnienie dodatkowe- go wsparcia finansowego ze źródeł zewnętrznych dla firm zajmujących się utrzymaniem dróg, szczególnie leśnych, zwiększenie przejrzystości umów zawieranych poza procedurami przetargowymi, a także bliskie współdziałanie z innymi podmiotami wykonującymi określony projekt oraz jeszcze większa pomoc merytoryczna i rzeczowa ze strony pracow- ników Parku.

6.2. Babiogórski Park Narodowy a funkcjonowanie bazy noclegowej

6.2.1. Stan rozwoju lokalnej bazy noclegowej

Na podstawie terenowych badań inwentaryzacyjnych rozpoznano, że w gminach terytorialnie związanych z BgPN baza noclegowa liczy ogółem 232 obiekty oferujące razem 5545 miejsc noclegowych (tabela 70; ryc. 19). W strukturze rodzajowej zdecydowanie przeważa- ją obiekty funkcjonujące na bazie zasobów mieszkaniowych ludności miejscowej – pokoje gościnne (kwatery prywatne) oraz gospodarstwa agroturystyczne (78% ogółu obiektów), tworzące niemal połowę pojemności recepcyjnej badanych gmin. Istotną rolę w recepcji pełnią także obiekty niekategoryzowane, działające pod takimi nazwami rodzajowymi jak: „dom wczasowy”, „ośrodek wypoczynkowy”, „ośrodek wypoczynkowo-szkoleniowy”,

Tabela 70. Wielkość i struktura rodzajowa bazy noclegowej na obszarze badań Table 70. Number, types and sizes of accommodation facilities in the study area

Obiekty noclegowe Miejsca noclegowe Kategoria liczba [%] liczba [%] Hotele 7 3,1 327 5,9 Pensjonaty Domy / ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe* 24 10,3 1 672 30,2 Pokoje gościnne / kwatery prywatne, 181 78,0 2 703 48,8 Gospodarstwa agroturystyczne Schroniska turystyczne i młodzieżowe 3 1,3 125 2,3 Kempingi, 6 2,6 530 9,4 Pola biwakowe Inne (m.in. wille) 11 4,7 188 3,4 Razem 232 100 5 545 100

* Dla celów porządkowych wspólną nazwą „domy/ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe” objęto różne rodzajo- wo obiekty niekategoryzowane, działające pod nazwami: „dom wczasowy”, „ośrodek wypoczynkowy”, „ośrodek wypoczynkowo-szkoleniowy”. Źródło: badania własne. Source: own research.

170 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej oferujące 30,2% dostępnych lokalnie miejsc noclegowych. Udział pozostałych rodzajów bazy w tworzeniu pojemności recepcyjnej jest znacznie mniejszy i kształtuje się na poziomie kilku procent. Pod względem oferowanych miejsc noclegowych zdecydowanie przeważają obiekty małe, dysponujące mniej niż 25 miejscami (77% ogółu), które tworzą 42,5% ogólnej pojemności recepcyjnej (ryc. 24 i 25). Dla porównania o wiele mniej liczne obiekty z wię- cej niż 50 miejscami noclegowymi (łącznie 24) mają podobną łączną pojemność (37,3%). W badanych gminach działa także 5 dużych obiektów liczących ponad 100 miejsc noclegowych. Rozkład przestrzenny bazy noclegowej w otoczeniu Babiej Góry jest nierównomierny. Aż 62% wszystkich obiektów i 68% ogólnej pojemności recepcyjnej jest zlokalizowanych we wsi Zawoja (tabela 56 i ryc. 19, rozdz. 5). Słabo rozwinięta jest baza noclegowa we wsiach: Zubrzyca Dolna, Lipnica Mała i Jabłonka. W niemal wszystkich miejscowościach obiekty noclegowe są nastawione na obsługę turystyki wypoczynkowej. Wyjątek stanowi Chyżne, gdzie baza noclegowa jest związana z obsługą ruchu tranzytowego. W granicach BgPN funkcjonuje jeden obiekt noclegowy – schronisko turystyczne PTTK na Marko- wych Szczawinach z 52 miejscami noclegowymi.

Ryc. 24. Struktura wielkościowa obiektów Ryc. 25. Udział kategorii wielkościowych noclegowych w badanych gminach obiektów noclegowych w tworzeniu pojemności Fig. 24. Size structure of accommodation recepcyjnej badanych gmin facilities in the communes covered by the Fig. 25. Share of different size categories of study accommodation facilities in the accommodation Źródło: badania własne, stan na koniec 2014 r. capacity of the communes covered by the study Source: own research; situation as at end of 2014. Źródło: badania własne, stan na koniec 2014 r. Source: own research; situation as at end of 2014.

171 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

6.2.2. Metodyka, cel badań i charakterystyka badanej próby

Badania rozpoznawcze na temat relacji pomiędzy BgPN a funkcjonowaniem obiektów bazy noclegowej na obszarze gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja przeprowadzono na próbie 51 obiektów, których strukturę przedstawia tabela 71. Łącznie obiekty te ofe- rowały 1734 miejsca noclegowe, co stanowiło 31,3% ogólnej pojemności recepcyjnej obszaru badań. Dobierając próbę, dążono, aby tak jak w przypadku kontrahentów BgPN, jej liczebność nie była mniejsza od zalecanej minimalnej wielkości (50 podmiotów), któ- rą przyjmuje się jako graniczną w badaniach jakościowych przedsiębiorstw działających w skali regionu (Bazarnik i in. 1992). Ponadto przy doborze próby starano się, aby znalazły w niej odzwierciedlenie wszystkie, działające na obszarze badań, kategorie wielkościowe obiektów. Strukturę badanej

Tabela 71. Liczba, struktura i pojemność recepcyjna badanych obiektów noclegowych Table 71. Number, types and sizes of accommodation facilities included in the study

Obiekty Miejsca noclegowe Rodzaj obiektu liczba [%] liczba [%] Domy / ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe 10 19,61 965 55,65 Gospodarstwa agroturystyczne 15 29,41 206 11,88 Hotel 5 9,81 224 12,92 Pensjonat / willa 4 7,84 132 7,61 Pokoje gościnne / kwatery prywatne 16 31,37 155 8,94 Schronisko górskie 1 1,96 52 3,00 Razem 51 100 1734 100

Źródło: badania własne. Source: own research. próby ilustruje tabela 72. W wybranej Tabela 72. Struktura badanych obiektów próbie przeważały obiekty małe, oferują- ze względu na liczbę miejsc noclegowych ce mniej niż 25 łóżek (60,8%). Table 72. Accommodation facilities included Podstawowym celem badań było po- in the study, by number of beds znanie opinii lokalnych gestorów obiek- Liczba miejsc Liczba obiektów % tów noclegowych na temat roli, jaką noclegowych odgrywa BgPN w lokalnej gospodarce, < 25 31 60,8 a także określenie sposobu i zakresu, 25–50 6 11,8 w jaki Park wpływa na działalność ich 51–100 11 21,6 obiektów. Ponadto badania zmierzały do >100 3 5,8 rozpoznania wielkości zatrudnienia w ba- Razem 51 100 zie noclegowej oraz innych wybranych kwestii mających wpływ na działalność Źródło: badania własne. lokalnego sektora usług noclegowych. Source: own research.

172 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

Badania miały formę wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem kwestionariusza zawierającego 26 pytań (załącznik, pkt C), przy czym jedno pytanie miało formę tabeli zawierającej 7 kwestii podlegających ocenie respondentów. Z punktu widzenia sposobu zarządzania większość (86,3%) obiektów miała charakter rodzinny. Rodzinnie prowadzono wszystkie gospodarstwa agroturystyczne i pensjonaty, a ponadto 15 na 16 przebadanych kwater prywatnych (pokoi gościnnych), 4 hotele i 5 obiektów z grupy domy/ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe. Zdecydowana większość gestorów tych obiektów (90,2%) mieszkała w regionie Babiej Góry.

6.2.3. Zatrudnienie w obiektach noclegowych

W badanych obiektach pracowało na stałe 138 pracowników, wśród których jedynie 21 osób (15,2%) nie pochodziło z badanych gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja. Zróż- nicowanie liczby stałych pracowników dla poszczególnych kategorii obiektów prezentuje tabela 73. Wielkość zatrudnienia w poszczególnych obiektach zależy od profilu ich działalności. Większe zatrudnienie obserwuje się w obiektach hotelarskich i domach/ośrodkach wypoczynkowych, ze względu na prowadzenie recepcji, świadczone usługi pokojowe i oferowane wyżywienie. Zatrudnienie wzrasta wraz z rozszerzaniem zakresu usług (np. rehabilita- cja, odnowa biologiczna, obsługa spotkań konferencyjnych). Goście biznesowi stanowili średnio 20% ogółu korzystających z obiektów oferujących więcej niż 20 miejsc. Większe obiekty zajmują się także organizacją pobytu grup turystycznych oraz świadczeniem usług niezwiązanych bezpośrednio z turystyką (np. organizacja imprez okolicznościowych). Relację między liczbą stałych pracowników a liczbą miejsc noclegowych w obiekcie ilustruje tabela 74. Liczba stałych pracowników, przypadająca na 10 miejsc noclegowych, waha się w przedziale od 0,3 (dom/ośrodek wypoczynkowy) do 3,0 (hotel). Gospodarstwa

Tabela 73. Liczba stałych pracowników w obiektach noclegowych według rodzaju obiektu Table 73. Number of permanent staff at the accommodation facilities, by type of facility

Liczba stałych etatów Razem Rodzaj obiektu (przedział) miejsca pracy Domy / ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe 2–18 49 Gospodarstwa agroturystyczne 1 15 Hotel 3–12 38 Pensjonat / willa 1–8 15 Pokoje gościnne / kwatery prywatne 1 16 Schronisko górskie 5 5 Razem 138

Źródło: badania własne, stan na koniec 2014 r. Source: own research; situation as at end of 2014.

173 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 74. Liczba stałych pracowników (etatów), przypadająca na 10 miejsc noclegowych według rodzaju obiektu Table 74. Number of permanent staff (full-time equivalent) per 10 beds in accommodation facilities, by type of facility

Rodzaj obiektu Liczba stałych pracowników (etatów) na 10 miejsc noclegowych Domy / ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe 0,3–0,6 Gospodarstwa agroturystyczne 1 Hotel 0,9–3,0 Pensjonat / willa 0,8–1,7 Pokoje gościnne / kwatery prywatne 1 Schronisko górskie 1

Źródło: badania własne. Source: own research.

agroturystyczne i kwatery prywatne nie zatrudniają stałych pracowników. Pracą zarobko- wą zajmują się ich właściciele, przy czym korzystają oni z dorywczej pomocy członków rodziny i znajomych. W okresach zwiększonego natężenia ruchu przyjazdowego obiekty noclegowe posia- dające więcej niż 20 miejsc noclegowych przyjmują do pracy pracowników sezonowych. W zależności od potrzeb ich liczba w obiekcie waha się od 2 do 6 osób, co stanowi od 30% do 100% stałego zatrudnienia. Na podstawie odpowiedzi gestorów można szacować, że w 19 obiektach powyżej 20 miejsc noclegowych sezonowo zatrudnienie zwiększa się łącz- nie o około 70–80 osób, co w przybliżeniu daje przyrost zatrudnienia w lokalnym sektorze bazy noclegowej średnio o około 50–60%.

6.2.4. Wykorzystanie bazy noclegowej

Z ekonomicznego punktu widzenia kluczowym zagadnieniem jest stopień wykorzystania bazy noclegowej. Zestawienie procentowego wykorzystania obiektów w skali roku zamieszczone w tabeli 75 opracowano na podstawie deklaracji gestorów. Z udzielonych odpowiedzi wynika, że rozpiętość wykorzystania bazy na cele świadczenia usług noclegowych była znaczna i wahała się od 15% do 80%, w zależności od rodzaju obiektu. W najwyższym stopniu były wykorzystane: hotele, pensjonaty i domy/ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe (42–80%). Dużą rozpiętością w stopniu wykorzystania cechowały się gospodarstwa agroturystyczne i kwatery prywatne (pokoje gościnne). Wielkość ta dla poszczególnych obiektów wahała się od 15% do 50%, przy czym większość odpowiedzi wskazywała na wykorzystanie na poziomie między 15 a 30%. Respondenci w zróżnicowany sposób oceniali sytuację lokalnego rynku usług noclegowych (ryc. 26) z perspektywy zachodzących zmian w minionych kilku latach. Nieznacznie przeważały opinie wskazujące, że sytuacja ogólnie „poprawia się” (35,3%), choć podobnie

174 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

Tabela 75. Deklarowany stopień wykorzystania wysoki odsetek osób stwierdził, że sytu- obiektów noclegowych w ciągu roku acja rozwojowa lokalnych obiektów noc- Table 75. Declared occupation rate in the legowych „pogarsza się” lub „zdecydowa- accommodation facilities over the year nie pogarsza się” (odpowiednio: 27,5%, 7,8%). Wykorzystanie Dla 80% badanych obiektów noclego- Rodzaj obiektu [%] wych, bez kwater prywatnych i gospo- Domy / ośrodki wypoczynkowo- darstw agroturystycznych, przychody 50–80 szkoleniowe z turystyki wystarczały do ich utrzyma- Gospodarstwa agroturystyczne 15–40 nia. Z tej grupy 62% gestorów (13 obiek- Hotel 42–80 tów) stwierdziło, że przychody z turystyki Pensjonat / willa 50–60 są głównym źródłem ich dochodu, nato- Pokoje gościnne / kwatery 15–50 miast dla pozostałych są źródłem do- prywatne datkowym. Grupa 13 (25,5%) gestorów Schronisko górskie 20 zajmowała się wyłącznie działalnością Źródło: badania własne. turystyczną, związaną z prowadzeniem Source: own research. obiektu noclegowego. Pozostali respondenci wskazali, że podejmują jeszcze inną działalność gospodarczą niezwiązaną z turystyką bądź utrzymują się z innych (pozaturystycznych) źródeł dochodu. Sytuacja taka dotyczy przede wszystkim kwater prywatnych i gospodarstw agroturystycznych. Dla wszystkich tego rodzaju obiektów przychody z działalności turystycznej są dodatkowym źródłem dochodu właścicieli. Ich gestorzy na stałe utrzymują się np. z innej działalności gospodarczej, pracy zarobkowej lub świadczeń społecznych.

Objaśnienia: 1 – zdecydowanie pogarsza się; 2 – pogarsza się; 3 – utrzymuje się na podobnym poziomie; 4 – poprawia się; 5 – zdecydowanie poprawia się.

Ryc. 26. Ocena sytuacji na lokalnym rynku usług turystycznych w opinii respondentów Fig. 26. Situation on the local tourist service market as perceived by the respondents Źródło: badania własne. Source: own research.

175 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

6.2.5. Znaczenie Parku w opinii gestorów bazy noclegowej

Zmierzając do rozpoznania opinii gestorów obiektów noclegowych na temat roli BgPN w gospodarce lokalnej, zadano respondentom pytanie: Jaką rolę, Państwa zdaniem, odgrywa Babiogórski Park Narodowy w lokalnej gospodarce? Oceny tego zagadnienia respondenci dokonali w skali 5-stopniowej (1 – bardzo mała; 5 – bardzo duża). Rozkład procentowy odpowiedzi prezentuje rycina 27. Zdecydowana większość gestorów postrzegała Park jako istotny element miejscowej gospodarki. Na jego „duże” i „bardzo duże” znaczenie wskazało niemal 3/4 badanych. Żaden z respondentów nie ocenił roli Parku jako „bardzo małej”. Średnia wartość ocen wyniosła 3,88 i była wyższa od średniej ocen kontrahentów Parku o 0,48 pkt. Na poziomie statystycznym różnica ta okazała się jednak istotna (Test U Manna-Whitneya: Z = -2,41468, p = 0,015), co wskazuje na nieco odmienny sposób postrzegania roli Parku przez obie grupy przedsiębiorców.

Ryc. 27. Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej w opinii gestorów bazy noclegowej Fig. 27. Role of Babia Góra National Park in the local economy as perceived by the accommodation providers Źródło: badania własne. Source: own research.

6.2.6. Determinanty działalności obiektów noclegowych

W dalszej kolejności zapytano respondentów o to, w jakim stopniu w ich działalności pomagają następujące czynniki: a) bliskość BgPN; b) oferta edukacyjna Parku (np. ekspozycje, ścieżki edukacyjne); c) działalność informacyjna i promocyjna Parku; d) działalność wyciągów narciarskich lub innych atrakcji turystycznych; e) współpraca z osobami lub podmiotami, które organizują pobyty dla gości (biura podróży, pośrednicy, tzw. firmy ewentowe);

176 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

f) powroty gości, którzy już korzystali z ich obiektu; g) pozytywne opinie byłych gości i polecanie przez nich danego obiektu. Także w przypadku tego pytania posłużono się 5-stopniową skalą oceny (1 – bardzo mało; 5 – bardzo dużo). Zestawienie wartości średnich cen i odchyleń standardowych prezentuje tabela 76. Lokalizacja obiektu w stosunku do granic BgPN jest ważnym czynnikiem rozwoju i funkcjonowania lokalnej bazy noclegowej (średnia ocen: 4,16, przy odchyleniu standardowym σ = 1,1). Pod względem krajobrazowym bezpośrednie sąsiedztwo Parku jest szcze- gólnie odczuwalne dla gestorów bazy noclegowej we wsi Zawoja. Rozkład przestrzenny obiektów noclegowych na ryc. 28 i w tabeli 77 wskazuje na wysoką koncentrację obiektów noclegowych we wsi Zawoja. Co więcej, w Zawoi, w odległości do 0,5 km od granicy Parku

Tabela 76. Średnie wartości oceny wybranych czynników wspomagających rozwój lokalnych obiek- tów noclegowych Table 76. Average evaluations of selected factors facilitating the development of local accommodation facilities

Czynnik Średnia ocen Odch. std. Bliskość BgPN 4,16 1,11 Oferta edukacyjna BgPN (np. ekspozycje, ścieżki edukacyjne) 3,96 0,89 Działalność informacyjna i promocyjna BgPN 2,92 0,99 Działalność wyciągów narciarskich lub innych atrakcji turystycznych 3,88 1,09 Współpraca z osobami lub podmiotami, które organizują pobyty dla gości 2,68 1,25 (biura podróży, pośrednicy, tzw. firmy ewentowe) Powroty gości, którzy już korzystali z Waszego obiektu 3,60 0,76 Pozytywne opinie byłych gości i polecanie przez nich Waszego obiektu 4,08 0,91

Źródło: badania własne. Source: own research.

Tabela 77. Lokalizacja obiektów noclegowych w stosunku do granic Babiogórskiego Parku Naro- dowego Table 77. Location of accommodation facilities in relation to the boundaries of Babia Góra National Park Odległość od granic Parku Gmina <100 m 100–500 m > 500 m % obiektów Jabłonka 0 0 100,0 Lipnica Wielka 0 4,5 95,5 Zawoja 7,6 38,6 53,8

Źródło: badania własne, stan na koniec 2014 r. Source: own research; situation as at end of 2014.

177 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego jest zlokalizowanych 46,2% ogółu obiektów działających w gminie. We wsiach orawskich obiekty noclegowe występują w większym rozproszeniu, głównie wzdłuż dróg dojazdo- wych i w nieco większym oddaleniu od masywu Babiej Góry i granic Parku. Fakt bliskości parku narodowego jest wykorzystywany w działalności informacyjno- -promocyjnej obiektów noclegowych. Co prawda, z ogółu działających w badanych gminach obiektów noclegowych jedynie 64 (27,5%) posiadało własne strony internetowe, lecz z analizy ich treści wynika, że około 40% odwołuje się bezpośrednio do bliskości BgPN lub masywu Babiej Góry, podkreślając także walory przyrody i bliskości lasu (83%) oraz ciszy i spokoju wsi (64%). Analizując oceny roli Parku dla funkcjonowania poszczególnych obiektów noclegowych, zauważono, że jest ona uwarunkowana profilem ich działalności i ofertą kom- plementarną. W przypadku tych obiektów, w których prowadzono szeroki zakres usług dodatkowych i specjalistycznych dla turystów, np. w postaci usług odnowy biologicznej, rehabilitacji, organizacji szkoleń, znaczenie Parku było oceniane niżej niż przez gestorów, którzy ograniczali się do oferowania usług noclegowych i żywieniowych. Duże znaczenie respondenci przypisywali ofercie edukacyjnej BgPN, w formie ekspozycji tematycznych oraz ścieżek i punktów edukacyjnych (średnia ocena: 3,96). Dzia- łania te rozszerzają bowiem społeczną funkcję Parku o propozycje dla grup odbiorców kierujących się określonymi potrzebami poznawczymi. Z punktu widzenia gestorów bazy noclegowej stwarza to sprzyjającą okoliczność, aby kierować swoją ofertę do grup turystycznych szeroko rozumianej turystyki szkolnej, edukacyjnej czy szerzej – turystyki poznawczej. Średnio małe znaczenie ma za to, w opinii gestorów, działalność informacyjna i promocyjna BgPN (2,92), co można próbować odczytywać jako wyraz oczekiwań wobec Parku, będącego ważnym elementem składowym lokalnej gospodarki, aby podjął się określonych działań z zakresu marketingu regionalnego. W pytaniach skierowanych do gestorów uwzględniono także inne kwestie problemowe, które mają duże znaczenie dla funkcjonowania bazy noclegowej w Karpatach Polskich. Należą do nich między innymi związki wykorzystania obiektów noclegowych z działalno- ścią wyciągów narciarskich i innymi atrakcjami turystycznymi, współpraca gestorów z po- średnikami turystycznymi oraz wpływ relacji społecznych na stopień wykorzystania bazy noclegowej (Mika 2014). Z czterech poruszonych kwestii jedynie współpraca obiektów noclegowych z pośrednikami turystycznymi ma relatywnie małe znaczenie (średnia ocena: 2,68). Duże znaczenie dla funkcjonowania badanych obiektów ma turystyka narciar- ska (3,88), nie tylko w Zawoi, gdzie działa 9 urządzeń wyciągowych o łącznej zdolności przewozowej prawie 6 tys. osob/godz., ale także w części południowej (orawskiej) obszaru badań, która w sezonie zimowym jest funkcjonalnie powiązana z wyciągami narciarskimi na Podhalu. Działa tam też jeden wyciąg narciarski w Orawce (gmina Jabłonka). Większość – 3/4 badanych – wyraziła opinię, że obecność BgPN sprzyja rozwojowi turystyki w regionie, ze względu na zachowanie i ochronę wartości przyrody, istnienie szlaków turystycznych oraz za sprawą własnej oferty edukacyjnej. Głosy przeciwne pod- kreślały znaczenie ograniczeń, jakie wynikają z ochrony prawnej dla podejmowania nowych inwestycji turystycznych, które mogłyby przyczynić się do większej komercjalizacji oferty turystycznej gmin, np. budowa kolei linowej na Małą Babią Górę, nowe inwestycje narciarskie, szlaki rowerowe na terenie Parku.

178 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

Ryc. 28. Koncentracja miejsc noclegowych w badanych gminach Fig. 28. Density of accommodation beds in the communes covered by the study Źródło: badania własne, stan na koniec 2014 r. Source: own research; situation as at end of 2014.

179 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Fot. 8. Widok na Babią Górę z Lipnicy Wielkiej (fot. B. Zawilińska) Photo 8. View of Babia Góra from Lipnica Wielka (photo by B. Zawilińska)

Fot. 9. Tereny rolnicze na Orawie (fot. B. Zawilińska) Photo 9. Agricultural land in the Orawa region (photo by B. Zawilińska)

180 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

Nieco ponad połowa respondentów (26 przypadków) wyraziła przekonanie, że dyrekcja BgPN może lepiej wspomagać rozwój lokalnych obiektów turystycznych przede wszystkim poprzez działania marketingowe, np. promowanie własnego Parku w innych parkach narodowych, prowadzenie kampanii reklamowych, w tym billboardowych, tworzenie propozycji dla turystów zagranicznych, którzy kierują się wartościami poznawczymi przyrody (turystyka ekologiczna, turystyka ornitologiczna), a także za sprawą roz- szerzenia zakresu oferty edukacyjnej. Pojawiły się także opinie, że możliwość wsparcia lokalnego sektora turystyki zależy od realizacji wspomnianych wyżej inwestycji na terenie Parku. Ograniczenia oraz bariery rozwoju i funkcjonowania lokalnej bazy noclegowej nie są oceniane przez gestorów wyłącznie w kontekście obecności parku narodowego. Wśród innych kwestii problemowych wymieniano braki i niedobory w zakresie: – atrakcji turystycznych poza górami; – infrastruktury turystycznej; – nowych turystów, tylko stali goście (gospodarstwa agroturystyczne); – promocji i informacji regionalnej; – zainteresowania i pomocy ze strony władz gminnych; – zrozumienia przez społeczność lokalną potrzeb turystów i gestorów bazy turystycznej (bariery tworzone przez mieszkańców dla turystów, np. w kwestii ścieżek, tras turystycznych); – inwestorów turystycznych i nowych inwestycji; – lokalnych planów rozwoju turystyki; – środków budżetowych do dyspozycji lokalnych władz na wsparcie sektora turystyki. Pojawiły się także opinie i poglądy o „źle” działającym ośrodku narciarskim na Mosor- nym Groniu, o braku i niechęci gestorów obiektów noclegowych do wzajemnej współpra- cy, a także o znaczącym wpływie „złej” sytuacji gospodarczej kraju na działalność lokalnych obiektów noclegowych czy szerzej miejscowego sektora usług turystycznych.

6.3. Babiogórski Park Narodowy a władze lokalne

W celu poznania opinii władz lokalnych odnośnie do roli BgPN w miejscowej gospodarce, a także na temat wzajemnych relacji pomiędzy dyrekcją Parku a miejscowymi samo- rządami przeprowadzono wywiady z wójtami gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja. Wywiad miał charakter zarówno swobodny, jak i z wykorzystaniem kwestionariusza za- wierającego pytania zamknięte i otwarte (załącznik, pkt D). W trakcie wywiadu poruszono między innymi takie zagadnienia jak: wzajemne relacje pomiędzy przedstawicielami władz lokalnych a dyrekcją Parku, rola Parku w rozwoju lokalnym, nastawienie władz gmin i mieszkańców do Parku, kwestie rekompensat i przywilejów dla gmin „parkowych”, rozwój turystyki i rolnictwa ekologicznego. Dla uzyskania szerszego obrazu postrzegania BgPN przez władze lokalne przeanalizowano także zapisy obowiązujących strategii rozwoju gmin.

181 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

6.3.1. Park w opinii władz lokalnych

Współpraca władz gmin z dyrekcją Parku Z wyrażonych w trakcie rozmowy przez wójtów opinii wynikało, że wzajemne relacje pomiędzy władzami lokalnymi a dyrekcją Parku są na ogół pozytywne. Charakter opi- sanych kontaktów odbiega jednak od rekomendowanego przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody partnerskiego modelu zarządzania obszarem chronionym i jego otoczeniem. Jedynie w gminie Jabłonka, która jest w niewielkim stopniu związana terytorialnie z Parkiem i jego otuliną, określono kontakty jako „stałe”, a współpracę jako „regularną”. Natomiast w gminach Lipnica Wielka i Zawoja przyznano, że kontakty polegają głównie na konsultowaniu ważniejszych działań i współpracy w zakresie konkretnych inicjatyw, które nie są zbyt często podejmowane. Słabo rozwinięta współpraca na poziomie lokalnym widoczna jest nie tylko w relacji dyrekcja Parku – władze gmin, ale również pomiędzy gminami, na terenie których leży park narodowy. Ograniczone kontakty utrzymują zwłaszcza gminy leżące po północnej i południowej stronie Babiej Góry, które bardzo rzadko podejmują wspólne inicjatywy. Z wypowiedzi wójtów wynika więc, że wzajemne kontakty lokalnych władz samorządowych i dyrekcji Parku są wprawdzie pozytywne, lecz dość rzadkie i w otoczeniu Babiej Góry nie prowadzi się skoordynowanej polityki rozwoju.

Park a rozwój lokalny Wójtowie gmin dostrzegają znaczenie parku narodowego w lokalnym rozwoju i oce- niają je jako „istotne” (Zawoja), „duże” (Jabłonka) lub „bardzo duże” (Lipnica Wielka). Wpływ BgPN na rozwój społeczno-ekonomiczny w przeszłości we wszystkich gminach oceniono jako „neutralny”. Różne były natomiast opinie na temat obecnego oddziaływa- nia Parku i jego wpływu w przyszłości (tabela 78). Gospodarcza rola Parku najbardziej pozytywnie oceniana jest w gminie Jabłonka. Park nie powoduje tam istotnych ograni- czeń w gospodarowaniu, gdyż zajmuje znikomy odsetek powierzchni. Jego sąsiedztwo jest natomiast pozytywne dla rozwoju turystyki („BgPN stanowi ważną atrakcję turystyczną i jest czynnikiem wzrostu ruchu turystycznego w gminie”), która jest źródłem dochodów dla mieszkańców prowadzących gospodarstwa agroturystyczne i przedsiębiorstwa zwią- zane z sektorem turystycznym. Bardzo pozytywnie jest także postrzegany wpływ Parku na kształtowanie świadomości ekologicznej mieszkańców i stan środowiska przyrodniczego. Wójt gminy zauważył, że funkcjonowanie parku narodowego wiąże się z wyznaczeniem w gminie „dwóch głównych stref gospodarczych: turystycznej, która skupiona jest u pod- nóży Pasma Babiogórskiego oraz nadgranicznej (przemysł, usługi i handel), która obejmuje tereny położone najbliżej granicy ze Słowacją i stwarza dobre warunki do rozwijania współpracy transgranicznej. Taki podział gminy sprawia, że działania w zakresie turystyki i przemysłu nie kolidują ze sobą i wzajemnie się nie ograniczają”. Wójt zwrócił jednak uwagę, że turystyka w gminie (w porównaniu z sąsiednią Zawoją) jest słabo rozwinięta i w gminie brakuje większych inwestycji, takich jak wyciągi narciarskie czy kolejka linowa, które przyciągają turystów. Poza pozytywnym wpływem na rozwój turystyki i związanych z nią branż gospodarki, w gminie raczej nie dostrzega się innych korzyści ekonomicznych powodowanych przez park narodowy.

182 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

W Lipnicy Wielkiej i Zawoi znacznie silniej odczuwane są ograniczenia powodowane przez BgPN. Zwłaszcza w Lipnicy Wielkiej zdaniem wójta, „Park bardzo ogranicza rozwój gminy. Odgrywa on wprawdzie istotną rolę w zakresie promocji regionu i utrzymania szlaków turystycznych, lecz to nie park narodowy jest atrakcją turystycz- ną, lecz Babia Góra, która zapewne byłaby odwiedzana przez turystów również, gdyby nie była objęta ochroną prawną. Brak najwyższej formy ochrony byłby natomiast korzystny z punktu widzenia możliwości rozbudowy infrastruktury turystycznej”. W opinii wójta rozwój turystyki w Lipnicy Wielkiej wymaga inwestycji, które przycią- gną turystów (np. odbudowy dawnego niemieckiego schroniska po orawskiej stronie Babiej Góry, budowy kolejki gondolowej na szczyt). „Wszelkim inwestycjom sprze- ciwia się jednak dyrekcja Parku”. Wójt zwrócił uwagę, że niemal cała gmina znajduje się w otulinie BgPN, co wiąże się z utrudnieniami natury administracyjnej, gdyż wszelkie projekty muszą uzyskać akceptację władz Parku. BgPN ogranicza więc roz- wój w wielu dziedzinach (rolnictwie, leśnictwie), mając tym samym negatywny wpływ na dochody gminy i jakość życia mieszkańców. Pozytywna rola Parku zosta- ła dostrzeżona głównie w zakresie kształtowania świadomości ekologicznej miesz- kańców i zachowania walorów przyrodniczych. Natomiast w aspekcie ekonomicznym, w opinii wójta, istnienie BgPN nie przynosi korzyści gminie i gmina raczej nie wiąże szans rozwojowych z Parkiem, czego potwierdzeniem jest przyjęta w 2015 r. Strategia Rozwoju Gminy Lipnica Wielka na lata 2015–2020, w której nie pojawia się żadna(!) wzmianka o istnieniu parku narodowego. Wójt gminy Zawoja ocenił wpływ Parku na sytuację społeczno-gospodarczą (w skali całej gminy) jako „neutralny” (tabela 78). Korzyści z funkcjonowania BgPN dostrzegał głównie w zakresie rozwoju turystyki i kształtowania wizerunku regionu, a także w two- rzonych i utrzymywanych miejscach pracy (bezpośrednio w dyrekcji Parku i przy pracach zleconych przez Park oraz pośrednio w turystyce, handlu). Jego zdaniem rozwój turystyki jest związany z rozwojem przedsiębiorczości, co z kolei (pośrednio poprzez podatki) skutkuje wzrostem dochodów budżetu gminy. Działalność BgPN ma pozytywny wpływ na świadomość ekologiczną mieszkańców, stan środowiska przyrodniczego i raczej

Tabela 78. Ocena wpływu Babiogórskiego Parku Narodowego na sytuację społeczno-gospodarczą gmin w opinii władz lokalnych Table 78. Influence of Babia Góra National Park on the social and economic situation of the communes, as perceived by the local authorities

Kategoria Jabłonka Lipnica Wielka Zawoja W przeszłości / / / Obecnie + – – / W przyszłości + – –

Objaśnienia: (++) bardzo pozytywny, (+) raczej pozytywny, (/) neutralny/brak wpływu, (–) raczej negatywny, (– –) bardzo negatywny Źródło: badania własne. Source: own research.

183 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 79. Wpływ funkcjonowania Babiogórskiego Parku Narodowego na niektóre aspekty życia społeczno-gospodarczego w opinii władz lokalnych Table 79. Influence of Babia Góra National Park on selected aspects of the local social and economic situation, as perceived by the local authorities

Kategoria Jabłonka Lipnica Wielka Zawoja Turystyka + + ++ Rolnictwo / – / Poziom przedsiębiorczości + / + Poziom zatrudnienia / / ++ Dochody gminy / – + Świadomość ekologiczna mieszkańców ++ + + Stan środowiska przyrodniczego ++ + + Porządek i ład przestrzenny + / + Jakość życia mieszkańców + – /

Objaśnienia: (++) bardzo pozytywny, (+) raczej pozytywny, (/) neutralny/brak wpływu, (–) raczej negatywny, (– –) bardzo negatywny Źródło: badania własne. Source: own research.

korzystnie oddziałuje na kształtowanie ładu przestrzennego (tabela 79). Zdaniem wójta w przyszłości Park będzie miał raczej negatywny wpływ na sytuację społeczno-ekono- miczną gminy. Istnienie parku narodowego wiąże się z utrudnieniami administracyjny- mi, ogranicza możliwość realizacji określonych inwestycji, zupełnie wyłącza z możliwości zagospodarowania turystycznego cały masyw Babiej Góry (jako przykład podano powra- cający w gminie temat budowy ośrodka narciarskiego z kolejką linową na Małą Babią Górę). Korzystne dla gminy byłoby wybudowanie przez dyrekcję BgPN centrum edukacji przyrodniczej w Zawoi. Zdaniem wójtów oddziaływanie ekonomiczne BgPN w skali obydwu powiatów i całego województwa jest znikome. Poza terenami gmin objętymi parkiem narodowym nie odczuwa się jednak uciążliwości związanych z funkcjonowaniem Parku, jego wpływ można więc określić jako „neutralny” lub „raczej pozytywny”.

Nastawienie władz gmin i mieszkańców do Parku Nastawienie władz gmin (wójtów i rad gmin) oraz mieszkańców do Parku wyraźnie różni się w poszczególnych gminach. Bardzo pozytywnie oceniono je w Jabłonce (tabela 80). W Lipnicy Wielkiej zarówno nastawienie mieszkańców, jak i władz określono jako „raczej negatywne”. W Zawoi „raczej negatywnie” oceniono jedynie stosunek mieszkańców, nastawienie władz jest natomiast „neutralne”. Zagadnienie postaw społeczności lokalnej wobec Parku poruszono także w trakcie wywiadów z mieszkańcami, które ukazały nieco odmienny obraz tejże relacji (por. rozdz. 6.4).

184 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

Tabela 80. Nastawienie władz gminy i jej mieszkańców do działalności Babiogórskiego Parku Narodowego Table 80. Attitude of the commune’s authorities and residents to the operation of Babia Góra National Park

Wyszczególnienie Jabłonka Lipnica Wielka Zawoja Władze gminy ++ – / Mieszkańcy ++ – –

Objaśnienia: (++) bardzo pozytywne, (+) raczej pozytywne, (/) neutralne, (–) raczej negatywne, (– –) bardzo negatywne Źródło: badania własne. Source: own research.

W opinii respondentów w relacjach z mieszkańcami dyrekcja Parku raczej nie dąży do współpracy i porozumienia, a jedynie informuje o swoich działaniach. Zdaniem wójtów, aby zyskać większe poparcie wśród mieszkańców i zwiększyć pozytywny wpływ na ich życie, dyrekcja Parku powinna przede wszystkim podjąć dialog z mieszkańcami, bardziej otworzyć się na ich potrzeby. Przedstawiciele dyrekcji BgPN powinni brać udział w ze- braniach wiejskich, dbać bardziej o to, żeby korzyści z turystyki trafiały do mieszkańców, przyznawać mieszkańcom więcej przywilejów, np. możliwość zbierania grzybów w Parku, swobodnego przejazdu drogą z Lipnicy Wielkiej do Zubrzycy Górnej. Wójtowie w gminach Zawoja i Lipnica Wielka zwrócili także uwagę na zaszłości historyczne – sposób tworzenia parku narodowego, bezkompromisowe narzucanie ograniczeń, których miesz- kańcy nie akceptowali. To sprawia, że w tych gminach znaczne grono, zwłaszcza starszych mieszkańców, jest negatywnie nastawione do Parku.

Rekompensaty i przywileje dla gmin Włodarze gmin Lipnica Wielka i Zawoja uważają, że gminom, na terenie których znajdują się parki narodowe, powinny być przyznawane rekompensaty za ograniczenia w gospodarce i utracone korzyści. Wskazane byłyby również preferencyjne warunki przy ubieganiu się o zewnętrzne środki finansowe, gdyż dotychczas funkcjonowanie parku narodowego i innych form ochrony, jakimi objęty jest masyw Babiej Góry, nie powodowało korzyści dla gminy w zakresie możliwości pozyskania funduszy (np. dodatkowych punk- tów w ocenie wniosków projektowych). Przyznawania szczególnych przywilejów gminom nie popiera natomiast wójt gminy Jabłonka, zdaniem którego „gminy mające w swoich granicach tereny parków narodowych z jednej strony są ograniczone w rozwoju niektó- rych działalności, natomiast z drugiej walory, jakie posiadają, pozwalają na rozwój turystyki. W związku z tym skutki negatywne (jakimi są wcześniej wspomniane ograniczenia) bilansują się z szansą na rozwój turystyki”.

Turystyka i rolnictwo ekologiczne We wszystkich trzech gminach pozytywny ekonomiczny wpływ Parku dostrzegany jest głównie w zakresie rozwoju turystyki, przy czym w gminach Lipnica Wielka i Zawoja turystyka została uznana za dział gospodarki o największym znaczeniu w rozwoju

185 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego społeczno-gospodarczym gminy i również w przyszłości turystyka będzie wiodącą funk- cją gospodarczą. W gminach tych za podstawowy element przyciągający turystów do regionu uznano góry i krajobraz, w Lipnicy Wielkiej dodatkowo ciszę, spokój. W Jabłon- ce natomiast w opinii władz najważniejszymi działami w gospodarce są: przemysł oraz handel i usługi. Zakłada się wzrost znaczenia turystyki, lecz nie będzie ona dominującą funkcją. BgPN wymieniany był w trakcie wypowiedzi jako ważny element atrakcyjności turystycznej gminy, jednakże jako główny czynnik przyciągający turystów uznano miej- scową kulturę (w tym imprezy kulturalne, zabytki). W opinii wójtów znaczenie dochodów z turystyki dla mieszkańców w gminach Lipnica Wielka i Zawoja jest „średnie”, a w gminie Jabłonka „raczej małe”. We wszystkich gminach władze zdecydowanie opowiadają się za rozwojem turystyki, za dalszą rozbudową zagospodarowania turystycznego, w tym bazy noclegowej (zwłaszcza gospodarstw agroturystycznych i kwater prywatnych, ale również hoteli, ośrodków wypoczynkowych, domów wczasowych), żywieniowej i towarzyszącej. Rozbieżne są jedynie opinie odnośnie do rozbudowy drugich domów, która jest raczej popierana przez wójtów gmin Lipnica Wielka i Jabłonka, natomiast w ocenie wójta Zawoi jest raczej negatywnym zjawiskiem, które powinno być ograniczane w gminie. Duże poparcie władz dla turystyki potwier- dzają również zapisy w strategiach gmin. We wszystkich trzech gminach turystyka jest jednym z priorytetów rozwojowych. W literaturze, oprócz najczęściej podkreślanego pozytywnego wpływu parków narodowych na rozwój turystyki, zwraca się również uwagę na korzystne oddziaływanie par- ków w zakresie możliwości rozwoju ekologicznego rolnictwa i rzemiosła (np. związanego z przemysłem pamiątkarskim). Obydwie te funkcje mają marginalne znaczenie w otoczeniu BgPN. Wójtowie wszystkich trzech gmin zgodnie przyznają, że rolnictwo ekologiczne powinno być w regionie rozwijane. Zdaniem wójta Jabłonki niesprzyjające warunki przyrodnicze dla rolnictwa i duże rozdrobnienie gospodarstw sprawiają, że tradycyjne rolnictwo ma w gminie ograniczone możliwości rozwoju, istnieje natomiast szansa dla małych gospodarstw, które w tej sytuacji mogą być konkurencyjne, specjalizując się w produktach ekologicznych. Wójtowie Zawoi i Lipnicy Wielkiej popierają wprawdzie rozwój ekologicznego rolnictwa, zauważają jednak, że mieszkańcy od rolnictwa odchodzą i szanse na jego rozwój są nieduże. Zdaniem wójta Zawoi rolnictwo takie powinno być popierane przez Park. W opinii wójta Lipnicy Wielkiej sąsiedztwo Parku nie ma żadnego wpływu na roz- wój ekologicznego rolnictwa.

6.3.2. Park w zapisach strategii rozwoju gmin

Postrzeganie gospodarczej roli BgPN przez władze samorządowe przejawia się także w zapisach przyjętych w gminach dokumentów, a zwłaszcza strategii rozwoju. W Stra- tegii zrównoważonego rozwoju Gminy Zawoja 2005–2025 w wielu miejscach zaakcento- wano funkcjonowanie parku narodowego w gminie i występowanie wysokich walorów przyrodniczych. Zwrócono także uwagę na istnienie rezerwatu biosfery UNESCO. Park narodowy postrzegany jest zarówno jako jeden z głównych atutów rozwojowych gminy, jak i bariera rozwoju społeczno-ekonomicznego (w tym rozwoju turystyki). Model

186 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej rozwoju gminy zakłada, że Zawoja będzie centrum turystyki i wypoczynku, z istotną rolą agroturystyki, rozwiniętą siecią małych i średnich przedsiębiorstw, a także będzie stano- wiła niewielki ekologiczny ośrodek przemysłowy (oparty o rzemiosło i przetwórstwo rolne), wykorzystujący naturalne surowce oraz ośrodek produkcji zdrowej żywności. Model taki w pełni wpisuje się w rekomendowane wzorce rozwoju terenów parków narodowych i ich sąsiedztwa. W Strategii nie ma jednak mowy na temat współpracy gminy z Parkiem (jako instytucją). W Strategii Rozwoju Gminy Lipnica Wielka na lata 2015–2020 jako silną stronę gminy podaje się wprawdzie „bliskość Babiej Góry, walory przyrodniczo-krajobrazowe, naturalne ukształtowanie terenu, bogactwo flory i fauny”, a wśród szczegółowych zadań pojawia się „kształtowanie wizerunku gminy w oparciu o bliskość Babiej Góry”, lecz – jak już zauważono wcześniej – nigdzie nie wspomina się o istnieniu parku narodowego. Nie ma również żadnej wzmianki o innych obszarach chronionych w gminie (Natura 2000, rezerwat biosfery UNESCO) ani o tym, że znaczna część terenu gminy leży w otulinie BgPN. Jako szansę rozwoju postrzega się budowę schroniska na Babiej Górze, a jako zagrożenie dla rozwoju gminy „restrykcyjne przepisy ochrony środowiska (bariera dla inwestycji, np. kolei linowej na Babią Górę)”. Wśród kluczowych zadań wymienia się budo- wę infrastruktury dla narciarstwa zjazdowego. Dokument ten pokazuje, że władze gminy nie wiążą żadnych szans rozwojowych z funkcjonowaniem parku narodowego i Park nie jest traktowany jako partner w kształtowaniu rozwoju lokalnego. W granicach gminy Jabłonka znajduje się niewielka część BgPN, która zajmuje zaledwie 0,1% powierzchni gminy. W efekcie tego park narodowy jest przez miejscowe władze postrzegany raczej jako czynnik zewnętrzny, korzystnie wpływający na szanse rozwojowe gminy. Deklarowane przez wójta gminy pozytywne nastawienie lokalnych władz do funkcjonowania Parku, dostrzeganie jego korzystnego wpływu na rozwój gospodarczy oraz utrzymywanie stałych kontaktów i współpracy z dyrekcją znajdują potwierdzenie w udziale przedstawiciela Parku w opracowaniu projektu Strategii rozwoju Gminy Jabłonka na lata 2015–2025. Zgodnie z deklaracją zawartą w misji – gmina będzie ukierunkowana na rozwój ekoturystyki. Zrównoważony rozwój turystyki wpisano jako pierwszy z celów strategicznych, planując wśród zadań rozbudowę infrastruktury turystycznej i sportowej, która powinna być rozwijana przede wszystkim w miejscowo- ściach sąsiadujących z Babią Górą. Niestety zadania w niewielkim stopniu nawiązują do idei ekoturystyki.

6.4. Babiogórski Park Narodowy w opinii mieszkańców

6.4.1. Cel badań, metodyka i charakterystyka respondentów

W celu rozpoznania postaw społeczności lokalnych wobec BgPN i oceny jego wpływu na rozwój lokalny, a także opinii na temat rozwoju turystyki w otoczeniu Babiej Góry, w 2013 r. zostały przeprowadzone badania ankietowe w grupie Nm = 397 mieszkańców wsi

187 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego sąsiadujących z Parkiem: Lipnica Wielka, Kiczory, Lipnica Mała, Zubrzyca Górna i Zawoja. Dobór próby miał charakter losowy, przy czym kierowano się zamiarem uzyskania jej statystycznej reprezentatywności ze względu na miejsce (miejscowość) zamieszkania oraz strukturę wieku respondentów (tabela 81 i 82). Dla weryfikacji posłużono się testem zgodności χ2 Pearsona, na podstawie którego stwierdzono, że dla poziomu istot- ności p = 0,05 nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej o nieistnieniu istotnych różnic pomiędzy badaną grupą respondentów a populacją generalną (mieszkańcami)

Tabela 81. Struktura respondentów a struktura ludności miejscowej ze względu na miejsce zamieszkania Table 81. Structure of the respondents’ group compared with the structure of the local population in terms of place of residence

Mieszkańcy Respondenci Gmina Miejscowość liczba osób % liczba osób % Lipnica Mała 3 585 18,0 77 19,4 Jabłonka Zubrzyca Górna 3 140 15,8 65 16,4 Kiczory 669 3,4 23 5,8 Lipnica Wielka Lipnica Wielka 5 995 30,2 103 25,9 Zawoja Zawoja 6 483 32,6 129 32,5 Razem 19 872 100 397 100

Źródło: opracowanie na podstawie danych urzędów gmin i badań własnych, stan w 2013 r. Source: developed from data of communal administrations and data from own research; situation as at 2013.

Tabela 82. Struktura wiekowa respondentów a struktura wiekowa mieszkańców Table 82. Age structure of the respondents’ group compared with the age structure of the local population

Mieszkańcy* Respondenci Grupy wiekowe liczba osób % liczba osób % 15–19 2 409 9,1 27 6,8 20–24 2 729 10,3 45 11,3 25–34 5 248 19,9 69 17,6 35–44 4 773 18,0 87 21,7 45–59 5 919 22,4 108 27,2 60 i więcej 5 377 20,3 61 15,4 Razem 26 455 100 397 100

* z uwagi na dostępność danych liczba mieszkańców dotyczy całych gmin. Źródło: opracowanie na podstawie danych GUS i badań własnych, stan w 2013 r. Source: developed from data of the Central Statistical Office of Poland and data from own research, situation as at 2013.

188 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej ze względu na miejsce (miejscowość) ich zamieszkania1 oraz strukturę wiekową2. Bada- niem objęto wyłącznie osoby powyżej 15. roku życia, mieszkające na stałe we wsiach ota- czających Park. Pytania kwestionariusza wywiadu umieszczono w załączniku (pkt E). Respondenci byli mieszkańcami 72 lokalnie zwyczajowo określanych części miejsco- wości (części wsi, przysiółki). W zdecydowanej większości byli to rdzenni mieszkańcy wsi lub osoby mieszkające w nich na stałe od ponad 10 lat. Jedynie 4,3% respondentów mieszkało w obecnej wsi krócej niż 10 lat. Domy większości ankietowanych (80,6%) były zlokalizowane w odległości powyżej 2 km od granic BgPN, w promieniu do 1 km od jego granic mieszkało 7,1% respondentów (tabela 83).

Tabela 83. Odległość miejsca zamieszkania respondentów od granicy Babiogórskiego Parku Naro- dowego Table 83. Distance of the respondents’ places of residence from the Babia Góra National Park boundary

Respondenci Odległość domu respondenta od granicy BgPN liczba osób % < 1 km 28 7,1 1 – 2 km 49 12,3 > 2 km 320 80,6 Razem 397 100

Źródło: badania własne. Source: own research.

Tabela 84. Struktura respondentów według wy- Wśród respondentów 61,7% stanowiły kształcenia kobiety. Najliczniejsza grupa miała średnie Table 84. Structure of the respondents’ group by wykształcenie (tabela 84). W momencie level of education badania 5,3% respondentów lub członków Respondenci ich najbliższych rodzin było zatrudnionych Wykształcenie liczba osób % w BgPN (wykonywało prace dla Parku na Podstawowe 109 27,4 podstawie różnych form zatrudnienia), na- Zawodowe 110 27,7 tomiast w 85,6% przypadków ani respon- Średnie 138 34,8 dent, ani nikt z jego najbliższej rodziny Wyższe 40 10,1 nigdy nie wykonywał żadnej pracy na zle- Razem 397 100 cenie BgPN. Jedna czwarta badanych pro- wadziła gospodarstwo rolne, a 15,2% z tych Źródło: badania własne. osób zadeklarowało, iż wytwarza żyw- Source: own research. ność ekologiczną. Bezpośrednie dochody z turystyki czerpało 9,8% ankietowanych,

1 Wynik testu χ2 = 2,438 dla df = 4 (wartość progowa χ2 dla df = 4 i p = 0,05 wynosi 9,488). 2 Wynik testu χ2 = 3,894 dla df = 5 (wartość progowa χ2 dla df = 5 i p = 0,05 wynosi 11,07).

189 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego z czego połowa prowadziła własne obiekty noclegowe lub pracowała w takich obiektach, a jedna czwarta była zatrudniona w miejscowych sklepach lub sprzedawała turystom produkty żywnościowe ze swoich gospodarstw. Wśród respondentów stosunkowo duże było zainteresowanie przyszłą pracą w turystyce. 29,6% osób, które w chwili badania nie czerpały korzyści z turystyki, chciałoby w przyszłości podjąć pracę związaną z obsługą turystów (najczęściej deklarowano zamiar prowadzenia gospodarstwa agroturystycznego lub wynajmu pokoi).

6.4.2. Park i jego znaczenie dla życia mieszkańców

Ogólne znaczenie BgPN dla życia mieszkańców respondenci ocenili na poziomie średnim (w skali 5-stopniowej, gdzie 5 oznacza znaczenie bardzo duże, a 1 – bardzo małe, średnia ocena wyniosła 3,32). Opinie mieszkańców poszczególnych miejscowości nie różniły się istotnie (ryc. 29). Najwyżej znaczenie Parku ocenili mieszkańcy Zawoi (3,47) i Zubrzycy Górnej (3,48), a najniżej Lipnicy Wielkiej (3,12). BgPN budził w respondentach raczej pozytywne skojarzenia i był zazwyczaj postrzegany przez pryzmat walorów przyrodniczych, a nie kwestii administracyjnych i obowiązują- cych regulacji lub ograniczeń. Park narodowy kojarzył się przede wszystkim z elementami przyrodniczymi (las, zieleń, góry, zwierzęta, rośliny, piękne krajobrazy, czyste powietrze itp.), turystyką i wypoczynkiem, urządzeniami infrastruktury turystycznej (schronisko, szlaki turystyczne) oraz ciszą, spokojem. Jedynie 9,9% respondentów wśród trzech pierwszych skojarzeń z Parkiem wymieniło określenia negatywne („zakazy i ograniczenia, brak rozwoju, połamane drzewa, bałagan w lesie” itp.), natomiast 5% podało wyłącznie negatywne skojarzenia3. Oceny wpływu BgPN na życie mieszkańców były zróżnicowane. Respondenci uważa- li, że objęcie fragmentu gminy ochroną w formie parku narodowego jest raczej dobre dla mieszkańców (40,3% opinii). Jedynie 5,8% respondentów bardzo negatywnie oceniło wpływ Parku. Duże różnice zdań uwarunkowane były wiekiem respondentów. O „pozytywnym” lub „bardzo pozytywnym” wpływie Parku było przekonanych 73,6% osób w wieku 15–25 lat i jedynie 37,7% osób powyżej 60 lat. Na zróżnicowanie postaw wpływał także poziom wy- kształcenia mieszkańców. Osoby lepiej wykształcone pozytywniej oceniały obecność Parku (tabela 85). Średnie oceny mieszkańców poszczególnych miejscowości nie różniły się zna- cząco. Najbardziej podzieleni w wyrażanych opiniach byli mieszkańcy Zawoi. Odpowiedzi mieszkańców wsi Kiczory, Lipnica Wielka i Zawoja nie odzwierciedlają opinii wójtów gmin Lipnica Wielka i Zawoja o „raczej negatywnym” nastawieniu do Par- ku tychże lokalnych społeczności (por. rozdz. 6.3). Z kolei opinie zebrane w Lipnicy Małej i Zubrzycy Górnej nie potwierdzają też „bardzo pozytywnego” nastawienia mieszkańców gminy Jabłonka do Parku, na co wskazywała opinia wójta tej gminy.

3 Jako przykłady skrajnie rozbieżnych asocjacji z Parkiem można podać: „zło – zakazy – degradacja” czy „zakaz zbierania runa – węże – bałagan” oraz „natura – piękno – życie” lub „piękny krajobraz – przyroda – czyste powietrze”.

190 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

Ryc. 29. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jakie jest Pana(i) zdaniem znaczenie Babiogórskiego Parku Narodowego dla życia mieszkańców? Fig. 29. Distribution of answers to the question: How important do you think Babia Góra National Park is for the local people’s lives? Źródło: badania własne. Source: own research.

Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania w stosunku do granicy BgPN, nieco mniej korzystnie istnienie Parku oceniają osoby mieszkające w jego sąsiedztwie, co może być zrozumiałe, gdyż te osoby bezpośrednio i na co dzień „odczuwają” wpływ regulacji i ogra- niczeń. Bardziej negatywne opinie niż inni respondenci wyrażały ponadto osoby posiada- jące grunty w obrębie Parku. Raczej mało przychylnie do Parku nastawione były osoby prowadzące gospodarstwo rolne, lecz w tym przypadku wydaje się, że kluczowe znaczenie odgrywał wiek i wykształ- cenie respondentów, a nie fakt prowadzenia gospodarstwa rolnego. Większość responden- tów prowadzących gospodarstwa rolne stanowili bowiem mieszkańcy z grup wiekowych powyżej 60 lat (21,6%) i 46–60 lat (40,2%) oraz z wykształceniem podstawowym (38,1%) i zawodowym (36,1%). Interesujący może być fakt, że respondenci, którzy sami lub członkowie ich rodzin są czy też byli zatrudnieni w BgPN, nie prezentują wyraźnie pozytywnych postaw wobec obecności Parku. Prawie połowa (48,1%) respondentów nie była w stanie wymienić żadnych korzyści związanych z istnieniem parku narodowego, a 50,9% nie wiedziało o żadnych problemach powodowanych jego funkcjonowaniem. Jedynie 7,1% rozmówców zdecydowanie uznało, że BgPN nie przynosi żadnych korzyści. Taki sam odsetek osób był zdania, że Park nie stwarza żadnych problemów. Wśród najczęściej dostrzeganych korzyści wymieniano kwestie związane z promocją miejscowości i rozwojem turystyki (23,9% ogółu respondentów), zachowaniem walorów przyrodniczych i krajobrazowych (10,1%), a także wzrostem liczby miejsc pracy i docho- dów mieszkańców (5%). Odnosząc się do problemów, 11,1% rozmówców wypowiedzia- ło się ogólnikowo – „duże ograniczenia”, „same utrudnienia”, „zakazy”. Wśród bardziej precyzyjnie sformułowanych problemów najczęściej wskazywano na zakaz zbierania

191 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 85. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy fakt, że część Waszej gminy jest objęta ochroną w postaci parku narodowego, to dla mieszkańców dobrze czy źle? Table 85. Distribution of answers to the question: Do you think it is good or bad for the local people that part of your commune is within a national park?

Ocena [%] Liczba Średnia Kategoria Odch. std. respondentów 5 – bardzo 4 – raczej 3 – 2 – raczej 1 – bardzo ocen dobrze dobrze obojętnie źle źle Wiek [lata] 15–19 27 25,9 59,3 3,7 11,1 0,0 4,04 0,86 20–25 45 26,7 40,0 26,7 4,4 2,2 3,84 0,94 26–35 69 10,2 42,0 24,7 18,8 4,3 3,35 1,06 36–45 87 10,4 43,7 14,9 21,8 9,2 3,24 1,18 46–60 108 8,3 34,3 26,8 25,0 5,6 3,15 1,07 > 60 61 1,6 36,1 32,8 21,3 8,2 3,02 0,95 Wykształcenie Podstawowe 109 2,7 44,0 24,8 23,9 4,6 3,17 0,98 Zawodowe 110 9,1 36,3 27,3 18,2 9,1 3,18 1,11 Średnie 138 16,7 41,3 20,3 15,9 5,8 3,47 1,12 Wyższe 40 25,0 37,5 17,5 20,0 0,0 3,68 1,06 Miejscowość Kiczory 23 13,0 43,5 34,8 8,7 0 3,61 0,82 Lipnica Mała 77 6,5 37,6 24,7 23,4 7,8 3,12 1,08 Lipnica Wielka 103 9,7 48,6 25,2 12,6 3,9 3,48 0,96 Zawoja 129 15,5 33,4 17,8 24,0 9,3 3,22 1,24 Zubrzyca Górna 65 10,8 43,1 24,6 20,0 1,5 3,42 0,97 Odległość miejsca zamieszkania od granicy Parku < 1 km 28 10,7 14,3 28,6 32,1 14,3 2,75 1,18 1–2 km 49 4,1 44,9 22,4 24,5 4,1 3,20 1,00 > 2 km 320 12,8 41,9 22,8 17,2 5,3 3,40 1,08 Posiadanie gruntów w granicach Parku Tak 39 2,6 15,4 28,2 38,4 15,4 2,51 1,05 Nie 355 12,7 43,1 22,5 17,2 4,5 3,42 1,03 Zatrudnienie w Parku Tak* 57 19,3 36,8 22,8 19,3 1,8 3,53 1,05 Nie 339 10,3 41,0 23,0 19,2 6,5 3,29 1,09 Czerpanie dochodów z turystyki Tak 39 10,3 38,5 20,5 23,1 7,6 3,21 1,16 Nie 358 11,5 40,7 23,5 18,7 5,6 3,34 1,08 Prowadzenie gospodarstwa rolnego Tak 97 5,2 40,2 21,6 25,8 7,2 3,10 1,06 Nie 298 13,8 40,6 23,5 16,8 5,3 3,41 1,08

*Respondent bądź członek jego najbliższej rodziny jest lub był zatrudniony w Parku (wykonywał prace dla Parku na podstawie różnych form zatrudnienia). Źródło: badania własne. Source: own research.

192 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej grzybów i borówek (11,1% respondentów), ograniczenia inwestycyjne (7,1%, w tym głów- nie ograniczenia i trudności związane z budową domów), a także zakaz swobodnego poruszania się po terenie Parku (4%) i ograniczenia w użytkowaniu prywatnych gruntów w jego granicach (2%). Mieszkańcy deklarowali chęć i zainteresowanie podnoszeniem swojej wiedzy na temat tego, w jaki sposób parki narodowe mogą wspomagać lokalną gospodarkę i mieszkańców (77,1% respondentów). Ponadto uważali, że BgPN powinien lepiej informować ich o swojej działalności (94%) i finansach (71%).

Dyrekcja Parku a mieszkańcy Respondenci wyżej ocenili stosunek władz BgPN do mieszkańców niż wójtowie gmin. Zdaniem wójtów władze Parku jedynie informują mieszkańców o swoich działaniach, natomiast respondenci najczęściej określali relacje jako „szukanie porozumienia” (30,2%) lub „współpraca” (25,4%). Opinie na ten temat (zwłaszcza wśród osób mieszkających w Zawoi i Lipnicy Małej) były jednak silnie zróżnicowane. Zdecydowanie najkorzyst- niej relacje te ocenili rozmówcy z Zubrzycy Górnej (ryc. 30). Jedynie 7,1% responden- tów wymieniło przypadki konfliktów między mieszkańcami a dyrekcją – były to głów- nie mandaty za łamanie zakazu zbierania runa leśnego. Ponadto wskazywano na zakaz przejazdu drogą z Lipnicy Wielkiej i Małej do Zubrzycy Górnej, problemy z uzyskaniem pozwolenia na budowę domu oraz brak możliwości rozbudowy infrastruktury narciarskiej. Ponad połowa respondentów (55,9%) nie potrafiła zaproponować działań, które wła- dze BgPN powinny podjąć w celu zyskania większego poparcia mieszkańców lub zwięk- szenia pozytywnego wpływu Parku na życie mieszkańców. Wśród osób, które podały

Ryc. 30. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak Pan(i) określił(a)by stosunek władz Babiogórskiego Parku Narodowego do mieszkańców? Fig. 30. Distribution of answers to the question: What do you think is the attitude of the managers of Babia Góra National Park towards the local people? Źródło: badania własne. Source: own research.

193 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego propozycje (173 respondentów), 30,1% uważało, że Park powinien częściej organizować spotkania konsultacyjne i informacyjne, szukać porozumienia i współpracy z lokalnymi społecznościami, być w większym stopniu otwarty na mieszkańców, dostrzegać ich interesy, uwzględniać ich opinie. Propozycje respondentów są zbieżne z poglądami wójtów i w pełni wpisują się w międzynarodowe zalecenia dotyczące poszerzania funkcji spo- łeczno-ekonomicznych parków narodowych oraz wprowadzania partycypacyjnego modelu zarządzania tymi obszarami. W dużej mierze z tymi propozycjami związane były szczegółowe postulaty zmniejszenia ograniczeń związanych z ochroną przyrody w BgPN w odniesieniu do mieszkańców (20,2% osób). Przede wszystkim sugerowano zezwolenie na zbiór runa leśnego, pozyskiwanie drewna na opał, przejazd należącą do Parku drogą. Sugestie, aby zezwolić mieszkańcom na zbiór runa, zgłaszane były przede wszystkim po orawskiej stronie. Jedna czwarta spośród respondentów, którzy podali propozycje, wska- zywała ponadto na działania związane z promocją BgPN i otaczających miejscowości oraz rozwojem turystyki i infrastruktury turystycznej (w tym na rozbudowę i utrzymanie szla- ków turystycznych, zwiększenie liczby tablic informacyjnych, budowę bazy noclegowej, pozwolenie na budowę wyciągu narciarskiego).

Park a lokalne życie społeczno-gospodarcze Oceniając wpływ BgPN na wyszczególnione w kwestionariuszu niektóre aspekty życia społecznego i gospodarczego (tabela 86), respondenci podkreślili doniosłą rolę Parku dla rozwoju turystyki (86,1% ocen wysokich i bardzo wysokich). Raczej dobrze oceniono wpływ Parku na świadomość ekologiczną mieszkańców (średnia ocena: 3,69 w skali 1–5), stan środowiska przyrodniczego (3,89), porządek i ład przestrzenny (3,66) oraz jakość życia mieszkańców (3,61). Wpływ BgPN na rolnictwo oceniono jako neutralny (2,98), co wydaje się zrozumiałe, gdyż w granicach Parku leży niewiele gruntów rolnych. Poza granicami BgPN w miej- scowościach dominują małe, rodzinne gospodarstwa, na działalność których Park nie ma bezpośredniego wpływu. Warto jednak podkreślić, że w otoczeniu Babiej Góry nie wykorzystuje się możliwości pośredniego wpływu sąsiedztwa parku narodowego, zwłaszcza w kształtowaniu marki regionu i promocji miejscowych produktów rolnych. Na średnim poziomie (3,15) oceniono także wpływ Parku na miejscową przedsiębior- czość.

6.4.3. Park a rozwój turystyki

Prezentowane raczej pozytywne opinie respondentów na temat funkcjonowania Parku w dużej mierze płyną z przekonania o jego korzystnym wpływie na atrakcyjność tury- styczną i rozwój turystyki w miejscowościach oraz na zachowanie walorów będących podstawą jej rozwoju. Mieszkańcy, podobnie jak wójtowie gmin, uważają, że turystów do regionu przyciągają głównie góry i krajobraz (41,2% odpowiedzi) oraz cisza i spokój (32,3%). Ponadto 20,2% rozmówców jako główny czynnik przyjazdów wymieniło BgPN. Wcześniejsze badania (Pawlusiński i in. 2008) wskazywały, że społeczności mieszkające w otoczeniu Babiej Góry są pozytywnie nastawione do turystów i wyrażają duże poparcie

194 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

Tabela 86. Wpływ funkcjonowania Babiogórskiego Parku Narodowego na niektóre aspekty życia społeczno-gospodarczego w miejscowościach Table 86. Influence of Babia Góra National Park on selected aspects of the local social and economic situation

Ocena [%] 5 – 4 – 3 – 2 – 1 – Średnia Odch. Zagadnienie bardzo raczej obojętnie raczej bardzo ocen std. dobrze dobrze źle źle Sytuacja ekonomiczna mieszkańców 4,3 36,5 50,9 7,8 0,5 3,36 0,71 Turystyka 29,4 56,7 11,6 1,3 1,0 4,12 0,73 Rolnictwo 4,3 21,2 48,3 20,9 5,3 2,98 0,90 Poziom przedsiębiorczości 4,3 27,5 48,6 18,1 1,5 3,15 0,81 Poziom zatrudnienia 4,8 29,0 47,7 15,7 2,8 3,17 0,85 Świadomość ekologiczna mieszkańców 14,1 47,1 33,3 4,5 1,0 3,69 0,81 Stan środowiska przyrodniczego 23,2 48,4 23,4 4,5 0,5 3,89 0,83 Porządek i ład przestrzenny 17,6 39,3 36,5 4,8 1,8 3,66 0,88 Jakość życia mieszkańców 16,4 39,1 34,6 8,9 1,0 3,61 0,90

Źródło: badania własne. Source: own research. dla rozwoju turystyki. Potwierdziły to również obecne badania, w których 83,1% respon- dentów zadeklarowało pozytywny lub bardzo pozytywny stosunek do turystów, a 87,9% opowiedziało się za dalszym rozwojem ruchu turystycznego w miejscowościach. Zdaniem respondentów uciążliwość ruchu turystycznego jest raczej mała (średnia ocena: 2,09) i nawet mieszkańcy, których domy usytuowane są przy głównych drogach, nie odczuwa- li istotnej uciążliwości turystyki (średnia ocena: 2,14). Większość respondentów (74,1%) uważała, że turystyka nie niszczy środowiska przyrodniczego tych terenów. Zdecydowa- ną aprobatą wśród mieszkańców cieszy się wzrost liczby gospodarstw agroturystycznych i kwater prywatnych, w mniejszym stopniu mieszkańcy popierają rozbudowę hoteli i bazy noclegowej dla turystyki wypoczynkowej o charakterze masowym (tabela 87). Duże poparcie dla rozwoju agroturystyki (zarówno wśród mieszkańców, jak i władz lokalnych) jest korzystne w aspekcie przyszłego godzenia celów ochronnych z zamierzeniami gospodarczymi. Istnieje także społeczna akceptacja dla rozwoju budownictwa letniskowego, które, jak ukazały badania terenowe (Mika, Petko 2015), silnie koncentruje się w bezpośrednim sąsiedztwie Parku. Większość respondentów była zdania, że BgPN ma pozytywny wpływ na atrakcyj- ność turystyczną i równocześnie pozytywnie (39,4%) wpływa na sytuację ekonomiczną mieszkańców lub nie ma na nią wpływu (39,2%) (tabela 88). Niemal połowa rozmówców (47,8%) opowiadała się za dalszym wzrostem liczby turystów, będąc jednocześnie pozytywnie nastawiona do funkcjonowania parku narodowego. Poparcie dla rozwoju turystyki przy negatywnym nastawieniu do obecności Parku wyraziło 22,2% osób (tabela 89). W tej grupie respondentów pojawiły się między innymi opinie, że „gdyby nie było parku

195 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 87. Opinie respondentów na temat lokalnego rozwoju turystyki Table 87. Respondents’ views on the local tourism development

Ocena [%]

5 – 4 – 3 – nie 2 – nie 1 – Średnia Wyszczególnienie Odch. std. zdecydowanie zgadzam wiem / zgadzam zdecydowanie ocen zgadzam się się nie mam się nie zgadzam zdania się Do miejscowości powinno przyjeżdżać więcej 47,1 40,8 7,6 4,3 0,2 4,30 0,81 turystów W miejscowości powinno powstać więcej gospodarstw 29,8 46,5 14,9 7,8 1,0 3,96 0,92 agroturystycznych, kwater prywatnych dla turystów W miejscowości powinno powstać więcej hoteli, ośrodków 18,9 33,5 25,2 18,9 3,5 3,45 1,10 wypoczynkowych, domów wczasowych Ludzie spoza miejscowości powinni 19,4 50,4 21,4 5,8 3,0 3,77 0,93 móc budować tu domy letniskowe (drugie domy)

Źródło: badania własne. Source: own research.

Tabela 88. Relacje między oceną wpływu Babiogórskiego Parku Narodowego na sytuację ekono- miczną mieszkańców a oceną jego wpływu na atrakcyjność turystyczną regionu Table 88. Relationships between the respondents’ views on Babia Góra National Park’s impact on the local people’s economic situation and their views on the Park’s impact on the area’s attractiveness as a tourist destination

Wpływ Parku na sytuację ekonomiczną [%] Zagadnienie bardzo raczej neutralny/brak raczej bardzo pozytywny pozytywny wpływu negatywny negatywny bardzo pozytywny 2,8 16,1 11,6 1,8 0 raczej pozytywny 1,5 19,0 27,6 3,5 0 neutralny / brak wpływu 0 1,3 10,4 1,5 0,3 raczej negatywny 0 0 1,3 0,8 0 Wpływ Parku turystyczną [%] na atrakcyjność zdecydowanie negatywny 0 0 0 0,2 0,3

Źródło: badania własne. Source: own research.

196 Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej

Tabela 89. Relacje między opinią na temat objęcia terenów gminy ochroną w postaci parku narodowego a nastawieniem wobec zwiększenia ruchu turystycznego Table 89. Relationships between the respondents’ views on part of their commune being included in a national park and their attitude towards the growing numbers of visitors

Objęcie terenu gminy ochroną w postaci parku narodowego [%] Zagadnienie bardzo dobrze raczej dobrze obojętnie raczej źle bardzo źle zdecydowanie zgadzam się 6,8 19,9 8,3 8,8 3,3 zgadzam się 3,5 17,6 9,6 8,3 1,8 nie wiem 0,5 2,0 3,3 1,0 0,8 nie zgadzam się 0,8 0,8 2,0 0,7 0 turystów [%]

Zwiększenie liczby zdecydowanie nie zgadzam się 0 0 0 0,2 0

Źródło: badania własne. Source: own research.

narodowego, turyści również przyjeżdżaliby na Babią Górę. Można by wówczas bardziej intensywnie wykorzystywać gospodarczo masyw (np. budując kolejkę linową, wyciągi narciarskie)”. Należy zauważyć, że w najmłodszych grupach wiekowych (15–25 lat) grono respondentów popierających zwiększenie ruchu turystycznego i pozytywnie nastawio- nych do działalności Parku ma znacznie większy udział (70,8%).

Przeprowadzone badania ujawniły, że znaczny odsetek mieszkańców prezentuje obo- jętne (neutralne) postawy wobec BgPN i podobnie ocenia jego wpływ na różne aspekty życia społeczno-gospodarczego w ich miejscowościach. Rozmówcy na ogół nie mieli wyrobionego zdania na kwestie związane z działalnością Parku, co wskazuje na ich słabe kontakty z Parkiem i niewielkie bezpośrednie oddziaływanie parku narodowego na ich życie. Taką sytuację można między innymi wyjaśnić małą powierzchnią BgPN oraz niedu- żym udziałem własności prywatnej w jego granicach (3,6%). Mieszkańcy na co dzień żyją więc w sąsiedztwie Parku (część z nich w granicach otuliny), a ich bezpośrednie związki ekonomiczne z tym obszarem są stosunkowo nieduże. Park wpływa na ich życie raczej w sposób pośredni, stymulując lub ograniczając rozwój niektórych funkcji gospodarczych (np. turystyki). Relatywnie większe rozeznanie na temat działalności i roli BgPN reprezen- towały osoby młode, co zapewne jest rezultatem lokalnego zaangażowania Parku w sferze edukacyjnej.

197 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Rozdział 7

Synteza zagadnień oraz wnioski

W ogólnoświatowej dyskusji na temat funkcjonowania przyrodniczych obszarów chronionych wiele uwagi poświęca się obecnie zagadnieniom społeczno-ekonomicznym. Rekomendowany przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody model działania obsza- rów chronionych, w tym parków narodowych, ma łączyć realizację celów ochrony przyrody z niektórymi celami społecznymi i ekonomicznymi w rozwoju lokalnym tych terenów, których mieszkańcy są obowiązani respektować ograniczenia swobody gospodarowania ze względu na istniejący rygor ochronny. Oczekuje się, że dzięki takiemu rozwiązaniu coraz więcej terenów cennych przyrodniczo będzie obejmowanych prawną ochroną, przy akceptacji społeczności lokalnych. W „nowym” modelu funkcjonalnym parków narodowych zakłada się, że potrzeby mieszkańców będą w większym stopniu przedmiotem zainteresowania oraz wyznacznikiem działań administracji tych obszarów, a ponadto, że społeczności lokalne aktywnie włączą się w proces ich zarządzania, czemu mają służyć między innymi procedury partycypacji obywatelskiej. W takim modelu działania nieodzowny jest jednak większy udział ekspertów reprezentujących różne dziedziny nauki oraz dywersyfikacja źródeł finansowania parków narodowych. Na obecną działalność parków narodowych w Polsce istotny wpływ wywarły zmiany prawne w latach 2010–2012. W ich efekcie parki narodowe uzyskały osobowość prawną, a tym samym znacznie szerszą niż wcześniej autonomię organizacyjną oraz finansową, a także możliwość podejmowania przedsięwzięć o charakterze gospodarczym, oczywi- ście podporządkowanych i ukierunkowanych na cele ochrony przyrody. Dla świata nauki oraz praktyków jest to też szczególna okoliczność, aby o funkcjonowaniu tych wyjątko- wych form organizacyjno-przestrzennych, jakimi są parki narodowe, zacząć mówić nieco innym „językiem”, w większym zakresie akcentując i odwołując się do treści społecznych i ekonomicznych, tym bardziej, że wszystkie parki narodowe w Polsce włączono w sieć obszarów Natura 2000, a część działa w ramach sieci rezerwatów biosfery UNESCO.

198 Synteza zagadnień oraz wnioski

7.1. Uwagi metodyczne

Przyjęcie podejścia funkcjonalnego w diagnozie ekonomicznego oddziaływania BgPN na gospodarkę otaczających go gmin pozwoliło stworzyć płaszczyznę analizy, która może być z powodzeniem wykorzystana również w przypadku innych parków narodowych w Polsce i nie tylko. Relacyjne ujęcie ekonomicznych związków – bezpośrednich i pośrednich – parku narodowego z systemami społeczno-gospodarczymi daje moż- liwość operacyjnego modyfikowania i dostosowywania rozwiązań tego zagadnienia badawczego do specyfiki warunków lokalnych. Każdy park narodowy w Polsce funkcjonuje bowiem na kanwie odmiennych uwarunkowań wynikających z cech oraz struktury własności gruntów położonych w jego obrębie, zakresu i sposobu zagospodarowania oraz społecznego użytkowania, a także charakteru i poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego terenów w jego najbliższym otoczeniu przestrzennym. Każdorazowo więc określenie przebiegu i natężenia relacji w systemach ekonomicznych parków narodowych stanowi zadanie badawcze. W podejściu funkcjonalnym nie wszystkie aspekty ekonomicznego oddziaływania parku narodowego mogą zostać wyrażone w wartościach pieniężnych bądź liczbie „generowanych” miejsc pracy. Chodzi w tym miejscu przede wszystkim o związki pośrednie parków, związane z cechami i zjawiskami strukturalnymi. Wartość ekonomiczna, która z nich pły- nie, jest jednak możliwa do oszacowania z zastosowaniem niektórych rozwiązań i koncepcji odwołujących się do pełnej wartości ekonomicznej obszarów chronionych (Total Economic Value), z czego jednak w tym opracowaniu celowo zrezygnowano. Punktem wyjścia do analiz oraz dyskusji zagadnień poruszanych w niniejszym opracowaniu był autorski model relacji ekonomicznych parku narodowego (ryc. 3). Podstawo- wa korzyść z systemowego opisu ekonomicznej funkcji parku narodowego w gospodarce lokalnej wynika z faktu, że pozwala on ujmować łącznie różne zjawiska, które trudno byłoby zawrzeć, zestawić i porównywać w ramach jednej koncepcji badawczej. Co więcej, struktura relacyjna, która określa funkcjonalne związki parku narodowego rozumianego w sensie przestrzennym i podmiotowym, ma charakter dynamiczny. Dlatego do opisu i interpretacji tychże relacji nieodzowne jest przyjęcie podejścia czynnościowego (pro- cesowego), które bierze pod uwagę ich zmienną naturę. Można dzięki temu dokonywać porównań ekonomicznego oddziaływania parku narodowego w czasie, z uwzględnieniem zmian kierunku przebiegu procesów strukturalnych oraz pojawiających się nowych zjawisk i faktów. Na ostateczny rezultat badań wpłynęły dokonane założenia co do zakresu przedmiotowego analiz oraz jakość zebranego materiału empirycznego. Zdecydowano, że ocenie będzie podlegać możliwie szerokie spektrum związków funkcjonalnych BgPN z jego otoczeniem terytorialnym. Było to możliwe przede wszystkim ze względu na niewielkie rozmiary przestrzenne tego Paku i jego administracyjne powiązanie jedynie z trzema gminami. W warunkach działania bardziej rozległych terytorialnie parków narodowych tak szerokie podejście wymagałoby znacznie większych nakładów pracy badawczej i zaanga- żowania środków finansowych, szczególnie że podstawą analiz i wniosków są w zdecydowanej większości dane pierwotne zebrane w toku badań terenowych. W tym miejscu należy wskazać na niedoskonałości polskiej statystyki publicznej, szczególnie w odniesieniu

199 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego do poziomu regionalnego, co ogranicza skuteczność stosowania innych rozwiązań metodycznych, np. tworzenia modeli ekonometrycznych w celu określenia efektów mnożniko- wych powodowanych przez parki. Wielokierunkowe ujmowanie związków funkcjonalnych parków narodowych wymaga doświadczenia i znajomości warsztatu oraz technik badawczych wywodzących się z róż- nych dyscyplin naukowych. Tak więc, zaproponowana w niniejszym opracowaniu koncepcja ekonomicznej funkcji parku narodowego ma charakter wielo- i interdyscyplinarny oraz integrujący sfery zainteresowania nauk społecznych, geografii, ekonomii, gospodarki przestrzennej, nauk przyrodniczych z działalnością planistyczną i zarządzaniem obszarami chronionymi. Zakres potencjalnego zainteresowania funkcjonalnym podejściem do kwestii tworzenia wartości ekonomicznych przez parki narodowe jest szeroki. Moż- na więc oczekiwać, że w drodze rozwoju badań nad ekonomicznym znaczeniem parków narodowych w gospodarkach lokalnych koncepcja ekonomicznej funkcji parku narodowego, która stanowiła metodologiczną osnowę rozważań zawartych w niniejszej publikacji, będzie podejmowana i rozwijana.

7.2. Wnioski z badań i rekomendacje

Parki narodowe w Polsce są przedsięwzięciami celu publicznego i służą realizacji konsty- tucyjnego obowiązku państwa w zakresie ochrony i poprawy stanu środowiska. Ich dzia- łalność jest finansowana ze środków publicznych, w tym z budżetu państwa, co powoduje, że stają się one elementem zasilania finansowego lokalnego systemu społeczno-gospodarczego. Siłę powiązań parku narodowego z lokalnym otoczeniem, rozumianą jako jego zakorzenienie, wyraża wartość i zakres czasowy relacji ekonomicznych oraz ich trwałość w czasie. Stopień zakorzenienia parku narodowego w lokalnej gospodarce może być różny. W dużej mierze zależy od kondycji lokalnej gospodarki – stopnia jej rozwoju i zdolności do zaspokajania popytu „zgłaszanego” przez park. Niski poziom przedsiębiorczości w otoczeniu parku, mała innowacyjność lokalnego sektora gospodarczego oraz niski poziom przygotowania zawodowego kadry pracowniczej mogą sprawić, że bezpośrednie efekty ekonomiczne powodowane przez park w lokalnej gospodarce będą znikome, a większość strumienia pieniężnego związanego z parkiem będzie wyciekać poza region. Podstawowe znaczenie w finansowaniu działalności parków narodowych w Polsce, w tym także BgPN, mają środki publiczne. W ostatnich latach zmienia się jednak pro- porcja pomiędzy środkami bezpośrednio przekazywanymi z budżetu państwa a środ- kami oferowanymi w ramach różnych programów grantowych (o środki te parki muszą rywalizować). Udział dochodów pochodzących bezpośrednio z budżetu państwa w całości budżetu BgPN systematycznie się zmniejsza, co w efekcie prowadzi do niezbyt korzystnej sytuacji z punktu widzenia realizacji ustawowych zadań Parku. Możliwa zmiana strategii działania instytucji dotujących działalność Parku, np. co do preferowanego przedmiotu i zakresu wsparcia finansowego, może istotnie ograniczyć możliwości pełnej realizacji zadań z zakresu ochrony przyrody. Dotyczy to także polityki Unii Europejskiej, której zmiany są obserwowane w kolejnych okresach budżetowania. Dotychczasowe wpływy

200 Synteza zagadnień oraz wnioski z budżetu państwa w wysokości 1,7–1,8 mln zł rocznie nie pozwalają na realizację całości zadań ochronnych BgPN. Kwota ta nie wystarcza nawet na pokrycie kosztów zatrudnienia stałych pracowników Parku. Ważną pozycję w budżecie BgPN, umożliwiającą realizację jego zadań, stanowią wpły- wy własne, tzn. z prowadzonej przez Park działalności gospodarczej. Wpływy te nie mają stałego charakteru, ich wysokość może znacząco się różnić w poszczególnych latach, gdyż zależy od zakresu i skali oferowanych przez Park usług i towarów. Ogólnie na dochody własne BgPN, podobnie jak innych parków narodowych w Polsce, składają się trzy podstawowe grupy wpływów: a) sprzedaż drewna i innych towarów produkowanych w parku w związku z ochroną ekosystemów (zakres oferty produktowej determinowany jest poprzez rodzaj zasobów przyrodniczych); b) wpływy z udostępniania przestrzeni parku turystom oraz z działalności edukacyjnej parku; c) wpływy z udostępniania majątku parku (dzierżawa pomieszczeń, obiektów itd.), a także z prawa do wartości niematerialnych, którymi Park dysponuje (prawo do logo, nazwy itp.), prawo do wykorzystania wizerunku parku (np. kręcenie filmu w parku itp.). W przypadku BgPN główne źródło dochodów własnych stanowi sprzedaż drewna (blisko 90%). Wielkość oferowanego przez BgPN surowca drzewnego nie jest stała w ujęciu rocznym i zależy od wielu czynników, np. od przebiegu zjawisk pogodowych (wiatrowały itp.), jakości i gatunku pozyskanego surowca. Nie można więc przyjmować, że to źródło wpływów budżetowych ma trwały charakter i opierać na nim realizacji zadań ochronnych. Ruch turystyczny i działalność edukacyjna dostarczają stosunkowo ograniczonych przychodów bezpośrednich do budżetu Parku. BgPN nie uzyskuje dochodów z tytułu prawa do wizerunku Parku ani środków przekazywanych w formie dotacji od podmiotów gospodarczych w związku z realizacją istotnych społecznie zadań z zakresu ochrony przyrody, edukacji ekologicznej itd. W Polsce kwestia społecznej odpowiedzialności biznesu wciąż jeszcze w niewielkim stopniu znajduje odzwierciedlenie we wsparciu finansowym parków narodowych. W badanym okresie (2010–2014) aż 80% wpływów własnych BgPN było generowane na poziomie gmin parkowych (47%) oraz powiatów (33%). Wynika z tego, że dochody własne Parku zależą wprost od kondycji gospodarczej i finansowej lokalnych przedsię- biorstw. Spadek koniunktury na drewno, konkurencja ze strony innych regionów czy zmiany o charakterze makroekonomicznym, prowadzące do ograniczenia zdolności produkcyjnych lokalnych podmiotów gospodarczych mogą wpłynąć istotnie także na wiel- kość dochodów Parku, a tym samym realizację jego zadań ochronnych. Wydaje się, że należy rozważyć konieczność zmian ustawowych w celu stabilizacji wielkości (poziomu) wpływów środków z budżetu państwa do parków narodowych na takim poziomie, który zapewniałby parkom pokrycie określonej części kosztów stałych związanych z ochroną przyrody i ich bieżącym funkcjonowaniem. Niezależnie od źródeł pochodzenia środków finansowych BgPN odgrywa znaczącą rolę w zasilaniu finansowym lokalnego układu społeczno-gospodarczego, co znajduje pełne odzwierciedlenie w opiniach badanych przedsiębiorców na ten temat. Wpływy finansowe BgPN odpowiadają ok. 8,5% całości dochodów budżetowych gmin parkowych. Strumień pieniądza generowany przez Park (w ujęciu brutto) prawie w połowie (49,5%) zostaje wydatkowany na poziomie lokalnym. Dalsze 15% wiąże się z wydatkami Parku u pod- miotów mających siedzibę w pozostałych gminach powiatów: nowotarskiego i suskiego.

201 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Można więc przyjąć, że na poziomie lokalnego systemu gospodarczego, na który składają się gminy parkowe i powiaty, do których należą, wydatkowane jest 65% ogółu środków finansowych BgPN. Pozostałe 35% środków wydatkowanych przez ten Park wypływa poza ten obszar. Po uwzględnieniu wypływów związanych z podatkami i innymi opła- tami, które są transferowane do budżetu państwa, w gminach: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja pozostaje blisko 44% środków pochodzących z Parku, a na poziomie powiatów – kolejne 13%. Pozostałe 43% stanowią wypływy do regionalnego obszaru oddziaływania (województwo małopolskie bez powiatów nowotarskiego i suskiego) oraz do pozostałych części kraju (Polska bez województwa małopolskiego). Siła powiązań finansowych BgPN z lokalnymi podmiotami jest zróżnicowana i zależy od charakteru oraz celu wydatków. W przypadku wydatków związanych z zakupem przez Park towarów i usług niezbędnych do realizacji jego zadań, w tym inwestycji, obserwuje się wyraźną przewagę wydatków po stronie orawskiej. W latach 2010–2014 najwięcej środków na zakupy towarów i usług wydatkowano w gminie Jabłonka – rocznie średnio ok. 1,1 mln zł netto (po odjęciu transferów VAT). Natomiast jeśli weźmiemy pod uwagę zatrudnienie w Parku, to największe korzyści odniosła gmina Zawoja – rocznie średnio 1,3 mln zł netto. Z punktu widzenia przestrzennego zakresu oddziaływania ekonomicznego BgPN, w ciągu 5 lat (2010–2014) najwyższe dodatnie saldo obrotów finansowych ogółem od- niosły gminy parkowe – 9 mln zł, co daje średniorocznie 1,8 mln zł. Wśród tych gmin najwyższe dodatnie saldo odnotowała Zawoja, która średniorocznie uzyskała ok. 1 mln zł netto. Salda obrotów netto gmin po stronie orawskiej były niższe o ok. 60–65% i tak w przypadku Jabłonki – saldo średnio na rok wyniosło 0,41 mln zł, a w przypadku Lipnicy Wielkiej – 0,35 mln zł. Na współpracę handlową lokalnych przedsiębiorstw z BgPN wpływały przede wszystkim uregulowania prawne określające spełnienie przez te podmioty wymogów procedury przetargowej. Mimo utrudnień formalno-administracyjnych i relatywnie krótkich okre- sów zawierania umów współpracy z Parkiem, procedury przetargowe nie stanowią jednak poważnych barier dla miejscowych przedsiębiorców. Dla firm kupujących drewno pod- stawową zaletą jest bliskość przestrzenna Parku. Przez kontrahentów BgPN jest na ogół postrzegany jako „solidny”, a przez to atrakcyjny, partner biznesowy, przede wszystkim z uwagi na jego finansową stabilność oraz niskie ryzyko finansowe współpracy. Dużą rolę miała tu aktywność Parku w pozyskiwaniu funduszy na inwestycje ze źródeł pozabudże- towych. We wzajemnej kooperacji biznesowej niezwykle istotną rolę odgrywał też czynnik zaufania między partnerami oraz kapitał społeczny, który dyrekcja BgPN zbudowała w środowisku lokalnych przedsiębiorców. Porównując sytuację z okresu przed wprowadzeniem nowych rozwiązań prawno-organizacyjnych w 2012 r. z latami 2012–2014, trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy owa zmiana wpłynęła pozytywnie na ekonomiczną funkcję BgPN w lokalnej gospodarce, czy też nie, przede wszystkim, ze względu na fakt, że powiązania BgPN z miejscowymi przed- siębiorstwami mają wieloletni i relatywnie utrwalony charakter. Współpraca ta jest też nadal w znacznym zakresie regulowana obowiązkiem przetargowym. Owa zmiana dla działalności biznesowej Parku może mieć znaczenie wówczas, kiedy zwiększeniu ulegną progi wartości dla transakcji, które nie muszą być realizowane w drodze przetargów. Na lokalnym rynku może pojawić się wtedy więcej firm zainteresowanych dostawami usług

202 Synteza zagadnień oraz wnioski i towarów do Parku, które będą w stanie konkurować z dostawcami zewnętrznymi. Czyn- nikiem stabilizującym kooperację byłoby też wydłużenie czasu realizacji umów przetargowych dla niektórych usługodawców parków narodowych. Łączne efekty ekonomiczne powodowane przez BgPN w gospodarce gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja można wyrazić liczbą miejsc pracy (rzeczywistych i hipotetycznych), które są tworzone w rezultacie działalności gospodarczej dyrekcji Parku, a także na skutek rozwoju turystyki, który ma bezpośredni i pośredni związek z obecnością Par- ku. W okresie 2010–2014 BgPN jako instytucja oferował średnio w roku 48 stałych miejsc pracy i 16 miejsc pracy sezonowej. Strumień pieniądza transferowany do gmin parkowych pozwalał stworzyć w ich gospodarce potencjalnie dodatkowo 34 stałe miejsca pracy. Uwzględniając ponadto efekty produktowe związane z surowcem drzewnym oraz turystyką, liczbę potencjalnych stałych miejsc pracy można zwiększyć o 195. Daje to łącznie 277 stałe miejsca pracy na obszarze gmin parkowych związanych bezpośrednio i pośrednio z parkiem narodowym. Można przyjąć, że jednemu miejscu pracy w BgPN odpowiadało sześć miejsc pracy w lokalnej gospodarce. Najwięcej miejsc pracy jest „generowanych” przez Park w Zawoi – 240. Tak więc gmina ta jest głównym beneficjentem korzyści ekonomicznych wynikających z funkcjonowania i obecności BgPN w lokalnym systemie społeczno-gospodarczym. Z wypowiedzi wójtów gmin związanych terytorialnie z BgPN wynika, że wzajemne kontakty miejscowych władz samorządowych i dyrekcji Parku są pozytywne, lecz dość rzadkie. W regionie Babiej Góry nie prowadzi się więc skoordynowanej polityki rozwoju, mimo że inicjatywa koordynacji rozwoju lokalnego została podjęta i zapisana w treści raportów ze zrealizowanych w poprzednich latach projektów. Dotychczasowe badania na świecie wskazują, że wzrost roli parku narodowego w lokalnej gospodarce jest w znacznej mierze uzależniony od procesów planowania, przy ścisłej współpracy pomiędzy podmiotami reprezentującymi interesy lokalnych społeczności a administracjami parków. W strategiach rozwoju gmin, na których terenie leży BgPN, zawarto jedynie treści wskazujące na dostrzeganie znaczenia zasobów przyrodniczych dla rozwoju turystyki. BgPN nie jest jednak postrzegany przez władze gmin jako podmiot odgrywający istotną rolę w lokalnej gospodarce, ani też jako partner w jej kształtowaniu. Badania przeprowadzone wśród mieszkańców regionu Babiej Góry ukazały, że nie ma obecnie takich sytuacji problemowych, które mogłyby inicjować napięcia pomiędzy społecznością lokalną a BgPN. Co prawda, niektóre opinie miejscowych wójtów wskazy- wały na istnienie w pewnych zakresach poważnych rozbieżności pomiędzy deklarowaną polityką gmin a koniecznością jej dostosowania do reżimu ochronnego otuliny i bez- pośredniego sąsiedztwa Parku, to jednak mieszkańcy wszystkich miejscowości leżących w otoczeniu Parku wyrażali na ogół przekonanie, że funkcjonowanie BgPN jest dla nich „dobre”. Miejscowa społeczność nie odczuwa jednak bezpośrednio wymiernych korzyści ekonomicznych związanych z sąsiedztwem tego Parku. Ich związki gospodarcze i kontakty z BgPN są określane jako „słabe”. Mieszkańcy, oceniając swoje relacje z dyrekcją Parku jako „pozytywne”, byli jednak zainteresowani lepszą wymianą informacji oraz oczekiwali większego zaangażowania się dyrekcji Parku w rozwiązywanie problemów rozwoju ich wsi oraz gmin. Ogólnie lepsze rozeznanie w działalności BgPN mają osoby młode. One też częściej pozytywnie oceniały wpływ Parku na lokalną gospodarkę, co należy bezpośred- nio wiązać z działalnością edukacyjną Parku oraz edukacją szkolną.

203 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Zarówno w opiniach mieszkańców, jak i wójtów gmin, pozytywny wpływ ekonomiczny Parku przejawia się przede wszystkim poprzez rozwój turystyki. W niewielkim stopniu dostrzega się korzyści dla lokalnej przedsiębiorczości i zatrudnienia. Przekonania miesz- kańców i władz lokalnych o znaczeniu BgPN dla rozwoju turystyki korespondują z opi- niami miejscowych przedsiębiorców turystycznych ma temat roli tego Parku w rozwoju społeczno-gospodarczym gmin. Potwierdzają to także wyniki badań przeprowadzonych wśród uczestników ruchu turystycznego, które wyraźnie wskazują, że przestrzeń chroniona BgPN jest czynnikiem, który bezpośrednio i pośrednio oddziałuje na rozwój funkcji turystycznej gmin leżących w bezpośrednim otoczeniu Parku. Fakt, iż – jak wynika z sza- cunkowych wyliczeń – BgPN wpływa w około 1/4 na ogólną wielkość uzyskiwanych przy- chodów z turystyki przyjazdowej w gminach: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja, oznacza istnienie silnej, jednokierunkowej zależności między atrakcyjnością turystyczną BgPN a lokalnym rozwojem turystyki w tych gminach. Z perspektywy społecznej atrakcyjność turystyczną BgPN kształtują zarówno warunki fizycznogeograficzne masywu Babiej Góry, umożliwiające realizację potrzeb rekreacyjnych i kontaktu z przyrodą, jak i wartość symboliczna parku narodowego, a także oferta edukacyjna Parku, odwołująca się w swej treści do sfery poznawczej przyjezdnych. Bezpośrednie sąsiedztwo Parku nie stanowi bariery dla intensyfikacji rozwoju turystyki w gminach z nim związanych terytorialnie. Z analizy struktury motywacji i opinii turystów odwiedzających BgPN wynika, że istniejący poziom zagospodarowania turystycznego przestrzeni wokół Parku jest oceniany jako niewystarczający w stosunku do ich potrzeb. Większość turystów oczekuje poprawy zakresu i jakości podstawowych usług turystycznych. Mając na uwadze fakt, że model lokalnego rozwoju turystyki opiera się na realizacji potrzeb wypoczynkowych przyjezdnych, można oczekiwać, że wraz z poprawą świadczonych usług turystycznych na miejscu, czy inaczej rzecz ujmując, wraz z postępu- jącą komercjalizacją usług turystycznych w otoczeniu BgPN, pośrednio będzie wrastać też ekonomiczna rola (funkcja) tego Parku w gospodarce gmin. Ilościowy i jakościowy roz- wój zagospodarowania turystycznego w gminach nie może jednak dokonać się za sprawą ruchu turystycznego skierowanego bezpośrednio do Parku, zarówno ze względu na jego relatywnie niedużą wielkość, jak i towarzyszący mu stosunkowo niski poziom wydatków osobowych turystów. Owa zmiana oraz oczekiwany przez władze i społeczność lokalną wzrost dochodów uzyskiwanych z turystyki, może nastąpić wyłącznie w sposób ewolucyj- ny, w drodze dostosowania oferty turystycznej do specyfiki współczesnego popytu, a tak- że poprzez aktywną działalność marketingową miejscowych aktorów rozwoju turystyki, włączając w to dyrekcję BgPN, poprawę dostępności komunikacyjnej regionu Babiej Góry oraz przyciągnięcie i lokalizację nowych inwestycji w sektorze turystycznym, naturalnie z uwzględnieniem rygoru ochronnego otuliny Parku i obecności innych form ochronnych. Model wypoczynku w regionie Babiej Góry, poza okresami wakacyjnymi, jest silnie związany z weekendami. Można wskazać przynajmniej dwie drogi zwiększenia ekonomicznego oddziaływania turystyki na gospodarkę gmin, obie mające związek z obecno- ścią BgPN. Po pierwsze, w świetle analizy wydatków turystycznych relatywnie wysoką siłą nabywczą cechują się rodziny, stąd też korzyści ekonomiczne płynące z efektu syner- gii w popycie turystycznym powinny być w większym stopniu uwzględniane zarów- no w ofercie obiektów noclegowych, instytucji kultury, jak i działalności inwestycyjnej

204 Synteza zagadnień oraz wnioski przedsiębiorstw, Parku oraz gmin. Po drugie zaś, niezbędne jest stworzenie narzędzi informacyjnych i organizacyjnych, aby powiązać funkcjonowanie obiektów noclegowych w regionie Babiej Góry z ofertą innych obszarów zagospodarowanych turystycznie i miast, które dla gości pobytowych mogą stanowić propozycje celów wyjazdów jednodniowych. Struktura wydatków turystycznych wyraźnie wskazuje, że oprócz kosztów noclegu i wyżywienia nie ma w regionie babiogórskim takich źródeł wydatków turystycznych, które mogłyby istotnie zwiększyć ekonomiczne oddziaływanie turystyki przyjazdowej, dlatego, aby utrzymać średnią długość pobytów turystycznych na tym obszarze, niezbędne jest wykorzystanie potencjału turystycznego terenów i miejsc leżących w otoczeniu. Nie jest paradoksem fakt, że wraz z potencjalnie narastającą komercjalizacją turystyki wokół Parku będzie wzrastać pośrednio jego ekonomiczna rola w lokalnej gospodarce. BgPN jest bowiem elementem składowym systemu recepcji turystycznej, a zdolność takiego systemu do przyciągania ruchu turystycznego określa wypadkowa ogółu zako- rzenionych w nim wartości (czynników), które indywidualnie oraz łącznie (emergentnie) oddziałują na sferę motywacyjną turystów. Komercjalizacja i rozwój usług turystycznych w otoczeniu BgPN nie obniży atrakcyjności tego Parku dla turystów. Istnieje oczywiście niebezpieczeństwo, że wraz z rozwojem turystyki w sąsiedztwie BgPN zwiększy się wiel- kość ruchu na terenie Parku, a przez to jego oddziaływanie na środowisko przyrodnicze podlegające ochronie. Eksploracja turystyczna masywu Babiej Góry jest jednak ograniczona warunkami orograficznymi i pogodowymi, które można uważać za „naturalne” regulatory wielkości ruchu turystycznego. W przypadku istotnego wzrostu liczby przyjezdnych niezbędne będzie wprowadzenie takich rozwiązań organizacyjno-przestrzennych w otoczeniu Parku (np. w postaci specjalnych stref koncentracji ruchu), które zapewniałyby ochronę jego wartości przyrodniczych, a zarazem umożliwiałyby realizację potrzeb turysty „masowego”, zgodnie ze znaną koncepcją „dzbanków z miodem” (honeypots). W tym miejscu należy pokreślić konieczność rozbudowy lub powstania nowego centrum interpretacyjnego BgPN i dalszego rozwoju oferty edukacyjnej Parku. Bez wąt- pienia takie rozwiązanie jest niezbędne dla lepszej obsługi grup turystyki szkolnej, istnie- jące warunki lokalowe nie dają takiej możliwości. Nowoczesny i wielofunkcyjny obiekt edukacyjno-komercyjny stanowiłby z jednej strony atrakcję turystyczną przyciągającą ruch turystyczny, a z drugiej mógłby podjąć się zadań promocyjnych, w tym lokalnego rzemiosła i produkcji rolniczej, oferując dodatkowe miejsca pracy. Wydaje się, że z punktu widzenia rozwoju turystyki w gminach otaczających BgPN równie duży potencjał, jeśli nie większy niż walory przyrodnicze przestrzeni Parku ma jej wymiar symboliczny (wizerunkowy). Czynnik jakościowy związany z bliskością parku narodowego jest słabo wykorzystywany i mało akcentowany w działalności informacyjno-promocyjnej miejscowych obiektów turystycznych i gmin. Treści przekazu, jakie w sobie zawiera wartość symboliczna przestrzeni chronionej, są we współczesnym marketingu turystycznym skutecznym narzędziem oddziaływania na sferę popytu mieszkańców terenów zurbanizowanych. Ów aspekt oddziaływania grawitacyjnego cech jakościowych parku narodowego widać chociażby na przykładzie rozwoju drugich domów w otoczeniu BgPN. Potencjalnie duże możliwości wykorzystania wizerunku Parku tkwią również w rolnictwie badanych gmin. Kwestia wsparcia rozwoju czystej („ekologicznej”) produkcji rolniczej winna być przedmiotem aktywnej i programowej działalności lokalnych władz,

205 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego tym bardziej że mieszkańcy nie dostrzegają znaczenia wizerunkowego Parku dla rozwoju działalności rolniczych, miejscowego rzemiosła czy możliwości pozyskiwania zewnętrz- nych środków finansowych. Ujawnione w toku badań znaczne dysproporcje w rozkładzie przestrzennym wydatków turystycznych pomiędzy wsiami leżącymi na północ i południe od Pasma Babiej Góry są wynikiem historycznie ukształtowanych różnic między nimi w stanie zagospodarowania turystycznego i dostępności przestrzennej (komunikacyjnej) z miast leżących na przed- polu Karpat Polskich. Niemniej, skala nierówności jest większa od różnicy pojemności recepcyjnych pomiędzy częścią północą a południową regionu. Przyczyn dysproporcji więc jest więcej niż uprzednio wymieniono i tkwią one w różnych aspektach działania miejscowego sektora usług turystycznych. Jako jeden z powodów można wskazać różni- ce w strukturze rodzajowej obiektów noclegowych pomiędzy gminą Zawoja a gminami: Jabłonka i Lipnica Wielka oraz związany z tym sposób funkcjonowania bazy noclegowej. Po stronie orawskiej zdecydowana większość obiektów, mając charakter rodzinny, działa na podbudowie własnych zasobów ich gospodarzy. Tego rodzaju obiekty nie prowadzą zazwyczaj aktywnej działalności marketingowej i organizacyjnej, pozostawiając decyzję o wyborze ich oferty potencjalnym gościom. Taki model działania jest relatywnie mało efektywny w warunkach silnej konkurencji między obiektami wewnątrz regionu i pomię- dzy regionami turystycznymi w polskich Karpatach. Problematyczny jest także ogólnie niski poziom identyfikacji wartości kulturowych regionu babiogórskiego wśród turystów. Wniosek ten powinien być wyraźną wskazówką dla władz, instytucji kultury oraz przed- siębiorców turystycznych, zarówno o konieczności podjęcia efektywnych działań informacyjnych i promocyjnych, jak i o potrzebie włączenia walorów lokalnej kultury w łań- cuch korzyści płynących z turystyki przyjazdowej. Wzrost oczekiwań wobec parków narodowych ze strony społeczności lokalnych i władz, a także ze strony instytucji koordynujących międzynarodowe sieci obszarów chronionych (rezerwaty biosfery UNESCO, Natura 2000), aby w jeszcze większym zakresie realizowa- ły one funkcje społeczno-gospodarcze, niesie konieczność stopniowej zmiany struktury zatrudnienia i uzupełniania istniejących kadr w parkach o specjalistów z zakresu gospodarki przestrzennej, ekonomii i zarządzania, czy kształtowania kontaktów z otoczeniem społecznym (public relations). Taki proces musi nastąpić, jeśli parki narodowe mają być „ośrodkami” promocji i upowszechniania wiedzy na temat roli środowiska przyrodniczego w życiu człowieka oraz dobrych praktyk w zakresie zgodnej i trwałej koegzystencji ludzi i przyrody. Parki narodowe będą też zmuszone do prowadzenia polityki kształtowa- nia własnego wizerunku jako instytucje „przyjazne ludziom” z uwagi na możliwe kontakty i poszukiwanie sponsorów dla realizacji własnych przedsięwzięć. Z kolei pozyskanie środków z instytucji międzynarodowych często bywa uwarunkowane podjęciem ścisłego współdziałania w ramach partnerstwa z podmiotami biznesowymi czy stowarzyszeniami. Tak więc, mimo że zadania, które realizują parki narodowe w Polsce, określają zapisy ustawy o ochronie przyrody, to jednak ich faktyczny zakres działań oraz niezbędne ku temu kompetencje będą w przyszłości znacznie szersze, na co wyraźnie wskazują omówione w tym opracowaniu zagadnienia.

206 Bibliografia

Bibliografia

A strategy of innovative approaches and recommendations to reconcile development challenges in the next decade, 2014, Submitted on 22 December 2014, following the deliberations of the IUCN World Parks Congress 2014, www.worldparkscongress.org (16.04.2015). A strategy of innovative approaches and recommendations to support human life in the next decade, 2014, Submitted on 22 December 2014, following the deliberations of the IUCN World Parks Congress 2014, www.worldparkscongress.org (16.04.2015). Baaske W., Reiterer F., Sulzbacher R., 1998, Kosten-Nutzen-Analyse Nationalpark Kalkal- pen, Eine Studie im Auftrag der Nationalpark-Planung, Leonstein. Babczuk A., Borys G., Krawiec W., 2008, Ekspertyza w sprawie wypracowania koncepcji organizacyjno-prawnej systemu finansowania działalności parków narodowych oraz zasad jego wdrożenia, Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Babczuk A., Borys G., Krawiec W., 2009, Ekspertyza w sprawie wypracowania koncepcji przekształcenia parków narodowych w instytucje gospodarki budżetowej, Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Babczuk A., Krawiec W., 2009, Reforma sektora finansów publicznych a funkcjonowanie parków narodowych, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Nauki o Finansach, 1. Baranowska-Janota M., Ptaszycka-Jackowska D., 1987, Plany zagospodarowania przestrzennego parków narodowych. Metody i zasady sporządzania, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa. Barbier E.B., Acreman M., Knowler D., 1997, Economic valuation of wetlands. A guide for policy makers and planners, Ramsar Convention Bureau, Gland. Bateman I., Langford I., 1997, Non-users’ willingness to pay for a national park: an application and critique of contingent valuation method, Regional Studies, 31 (6), 1–15. Bazarnik J., Grabiński T., Kąciak E., Mynarski S., Sagan A., 1992, Badania marketingowe. Metody i oprogramowanie komputerowe, Canadian Consortium of Management Schools, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Warszawa – Kraków. Begg D., Fischer S., Dorubusch R., 2007, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekono- miczne, Warszawa. Bednar-Friedl B., Behrens D., Getzner M., 2010, Socioeconomics of conservation in the Alps, Discussion paper 2010.01, Department of Economics, Klagenfurt University. Beltrán J. (red.), 2000, Indigenous and traditional peoples and protected areas: principles, guidelines and case studies, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 4, IUCN, WWF International, Gland and Cambridge. Benefits beyond boundaries. Report of the Vth IUCN World Parks Congress, 2005, IUCN, Gland.

207 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Bennett N.J., Dearden P., 2014, Why local people do not support conservation: community perceptions of marine protected area livelihood impacts, governance and management in Thailand, Marine Policy, 44, 107–116. Berzina I., 2012, Elaboration and approbation of methodology for estimating the region-wide economic significance of tourism in national parks of the regions of Latvia, Economic Science for Rural Development Conference Proceedings, 28, 158–163. Bielczyk U., 2004, Różnorodność gatunkowa porostów Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.), Babiogórski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Babiogórski Park Narodo- wy, Kraków. Blower J., 1984, National parks for developing countries, [w:] J.A. McNeely, K.R. Miller (red.), National parks, conservation and development. The role of protected areas in sustaining society, Proceedings of the World Congress on National Parks, Bali, Indonesia, 11−12 October 1982, IUCN, Washington. Bodenhöfer H.J., Bliem M.G., Klinglmair A., 2009, Ökonomische Wirkungsanalyse des Nationalparks Hohe Tauern, Institute of Advanced Studies (IHS) Kärnten, Klagenfurt. Bołtromiuk A., 1997, Działalność gospodarcza na obszarze Biebrzańskiego Parku Narodo- wego, Ekonomia i Środowisko, 2, 117–129. Bołtromiuk A., 2003, Ekonomiczne aspekty funkcjonowania obszarów chronionych, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok. Bołtromiuk A., 2010a, Ekonomiczny kontekst funkcjonowania Białowieskiego Parku Naro- dowego i sąsiadujących gmin, Wieś i Rolnictwo, 3 (148), 130–155. Bołtromiuk A., 2010b, Miejsce uwarunkowań społeczno-gospodarczych w planie ochrony Białowieskiego Parku Narodowego, [w:] A. Bołtromiuk (red.), Europejska sieć ekologiczna Natura 2000 jako nowy element otoczenia polskiej wsi i rolnictwa, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa. Bołtromiuk A., 2011, Gospodarcze i społeczne aspekty funkcjonowania sieci Natura 2000 w parkach narodowych. Zrównoważony rozwój obszarów przyrodniczo cennych, t.2, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok. Borrini-Feyerabend G., Dudley N., Jaeger T., Lassen B., Pathak Broome N., Phillips A., Sandwith T., 2013, Governance of protected areas: from understanding to action, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 20, Gland. Borrini-Feyerabend G., Kothari A., Oviedo G., 2004, Indigenous and local communities and protected areas: towards equity and enhanced conservation. Guidance on policy and practice for co-managed protected areas and community conserved areas, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 11, IUCN, Gland and Cambridge. Borysiak J., Stachnowicz W., 2004, Zarys flory roślin naczyniowych Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.), Babiogórski Park Na- rodowy. Monografia przyrodnicza, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Babiogórski Park Narodowy, Kraków. Bramwell B., Cox V., 2009, Stage and path dependence approaches to the evolution of a national park tourism partnership, Journal of Sustainable Tourism, 17 (2), 191–206. Brańka P., Hołuj A., 2010, Ekokonwersja zagranicznego długu polskiego w procesie internacjo- nalizacji gospodarki, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni, 8, 43–57.

208 Bibliografia

Brol R., Sztando A., 2011, Strategiczne kreowanie innowacyjności gospodarki lokalnej na przykładzie gminy Polkowice, [w:] R. Brol, A. Sztando (red.), Gospodarka lokalna w teorii i praktyce, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 179, 206–220. Buultjens J., Luckie K., 2004, Economic impact of selected national parks in North-Eastern New South Wales, CRC for Sustainable Tourism, Gold Coast. Byström J., Müller D.K., 2014, Tourism labor market impacts of national parks: the case of Swedish Lapland, Zeitschrift für Wirtschaftsgeographie, 58 (2–3), 115–126. Chmielewski T.J., 2011, Zarys ewolucji motywów i form ochrony przyrody w Europie, [w:] T. Poskrobko (red.), Planistyczne i implementacyjne aspekty rozwoju obszarów przyrodniczo cennych. Zrównoważony rozwój obszarów przyrodniczo cennych, t. 1, Wyższa Szko- ła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok. Cline S.A., Weiler S., Aydin A., 2011, The value of a name: estimating the economic impact of public land designation, Social Science Journal, 48 (4), 681–692. Contribution of the Peak District National Park to the economy of the East Midlands, 2008, SQWconsulting, www.peakdistrict.gov.uk/__data/assets/pdf_file/0020/311735/contri- butiontotheeconomy2008.pdf (08.11.2015). Costanza R., d’Arge R., de Groot R., Farber S., Grasso M., Hannon B., Limburg K, Naeem S., O’Neill R.V., Paruelo J., Raskin R.G., Sutton P., van den Belt M., 1997, The value of the world’s ecosystem services and natural capital, Nature, 387, 253–260. Cullinane Thomas C., Huber Ch., Koontz L., 2014,2013 National park visitor spending effects, economic contributions to local communities, states and the nation, Natural Resource Report NPS/NRSS/EQD/NRR–2014/824, Fort Collins. Cullinane Thomas C., Huber Ch., Koontz L., 2015, 2014 National park visitor spending effects, economic contributions to local communities, states and the nation, Natural Resource Report NPS/NRSS/EQD/NRR–015/947, Fort Collins. Degórski M., Solon J., 2014, Ecosystem services as a factor strengthening regional development trajectory, Ekonomia i Środowisko, 4 (51), 48–87. Dickie I., Whiteley G., Kindlmann P., Křenová Z., Bláha J., 2014, An outline of economic impacts of management options for Šumava National Park, European Journal of Envi- ronmental Sciences, 4 (1), 5–29. Dixon J.A., Sherman P.B., 1990, Economics of protected areas: a new look at benefits and costs, Earthscan, Washington. Dixon J.A., Sherman P.B., 1991, Economics of protected areas, Ambio, 20 (2), 68–74. Dobrzańska B., 2005, Obszary przyrodniczo cenne, [w:] B. Poskrobko (red.), Zarządzanie turystyką na obszarach przyrodniczo cennych, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białym- stoku, Białystok. Domański B., Gwosdz K., Huculak M., Wiedermann K., 2005, Oddziaływanie SSE Eu- ro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe, [w:] B. Do- mański, K. Gwosdz (red.), Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995–2005, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uni- wersytet Jagielloński, Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. Oddział w Mielcu, Urząd Miejski w Mielcu, Kraków. Domański B., Gwosdz K., 2008, Efekty mnożnikowe w rozwoju lokalnym i regionalnym, [w:] J.J. Parysek, T. Stryjakiewicz (red.), Region społeczno-ekonomiczny i rozwój regionalny, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

209 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Domański B., Partyka J., 1992, Ojcowski Park Narodowy w świadomości mieszkańców. Analiza konfliktu, [w:] B. Jałowiecki, H. Libura (red.), Percepcja i waloryzacja środowi- ska naturalnego i antropogenicznego, Studia z Gospodarki Przestrzennej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Driml S., 2010, The economic value of tourism to national parks and protected areas in Aus- tralia, CRC for Sustainable Tourism, Gold Coast. Driml S., McLennan C., 2010, Handbook on measuring the economic value of tourism to national parks, CRC for Sustainable Tourism, Gold Coast. Duda M., 2011, Przekształcenie gospodarstw pomocniczych w jednostki gospodarki budżeto- wej, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 73, 1, 95−107. Dudley N. (red.), 2013, Guidelines for applying protected area management categories, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 21, IUCN, Gland. Eagles P.F., McCool S.F., 2002, Tourism in national parks and protected areas: planning and management, CABI Publishing, Cambridge. Eagles P.F., McCool S.F., Haynes C.D., 2002, Sustainable tourism in protected areas: guidelines for planning and management, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 8, IUCN, Gland and Cambridge. Economic benefits of national parks and other reserves in New South Wales, 2009, Depart- ment of Environment, Climate Change and Water NSW, Sydney, www.environment. nsw.gov.au/resources/research/09663ecobennp.pdf (3.10.2013). Economic impact model for parks and protected areas. Instruction manual, 2003, The De- partment of Canadian Heritage, The Canadian Tourism Commission, The Canadian Parks Council. Economic impact of Parks Canada, 2011, The Outspan Group Inc., Amherst Island. Emerton L., Bishop J., Thomas L., 2006, Sustainable financing of protected areas: a global review of challenges and options, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 13, IUCN, Gland and Cambridge. Ervin J., Sekhran N., Dinu A., Gidda S., Vergeichik M., Mee J., 2010, Protected areas for the 21st century: lessons from UNDP/GEF’s portfolio, United Nations Development Pro- gramme and Convention on Biological Diversity, New York and Montreal, www.undp. org/content/undp/en/home/librarypage/environment-energy/ecosystems_and_biodi- versity/protected_areas_forthe21stcentury.html (10.11.2014). Etxano I., 2010, Socioeconomic impacts of national parks: a case study from the North-East of England, Lurralde, 33, 159–178. Ezebilo E.E., Mattsson L., 2010, Socio-economic benefits of protected areas as perceived by local people around Cross River National Park, Nigeria, Forest Policy And Economics, 12 (3), 189–193. Famielec J., 1999, Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków. Famielec J., 2014, Benefits from ecosystem services versus measures of socioeconomic development, Ekonomia i Środowisko, 4 (51), 58–68. Finger-Stich A., Ghimire K., 2000, Local development and parks in France, [w:] K. Ghimire, M. Pimbert (red.), Social change and conservation, Earthscan, London.

210 Bibliografia

Fortin M.J., Gagnon C., 1999, An assessment of social impacts of national parks on communities in Quebec, Environmental Conservation, 26 (3), 200–211. Fredman P., Hörnsten Friberg L., Emmelin L., 2007, Increased visitation from national park designation, Current Issues in Tourism, 10 (1), 87–95. Fredman P., Yuan M., 2011, Primary economic impacts at three spatial levels: the case of Fu- lufjället National Park, Sweden, Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism, 11 (1), 74–86. Funkcjonowanie parków narodowych. Informacja o wynikach kontroli, 2013, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa. Getzner M., 2000, The economic impact of national parks: the perception of rural communities, www-classic.uni-graz.at/vwlwww/HDP/ceec/Getzner.pdf (28.11.2015). Getzner M., 2003, The economic impact of national parks: the perception of key actors in Austrian national parks, International Journal of Sustainable Development, 6 (2), 183–202. Getzner M., 2010, Impacts of protected areas on regional sustainable development: the case of the Hohe Tauern National Park (Austria), International Journal of Sustainable Economy, 2 (4), 419–441. Getzner M., Jungmeier M., Lange S., 2010, People, parks and money. Stakeholder involvement and regional development: a manual for protected areas, Proceedings in the Man- agement of Protected Areas, Vol. 2, Verlag Johannes Heyn, Klagenfurt. Goetel W., 1959, Rozwój idei parków narodowych, osobne odbicie z Ochrony Przyrody 26, Kraków. Gotkiewicz W., 2001, Gospodarstwa rolne w parkach narodowych – szanse i bariery rozwoju, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, 3 (3), 6, 90−94. Gotkiewicz W., 2005, Uwarunkowania i możliwości aktywizacji właścicieli gospodarstw rolnych na obszarach prawnie chronionych, Rozprawy i Monografie, 109, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn. Górecki A., Drożdż M., Najder R., 1997, Magurski Park Narodowy a mieszkańcy jego otuliny, Roczniki Bieszczadzkie, 6, 233–252. Górecki A., Dróżdż M., Najder R., 1998, Gorczański Park Narodowy a mieszkańcy jego otuliny, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 17 (1), 73–92. Górecki A., Dróżdż M., Najder R., Szczęsna A., 1995, Bieszczadzki Park Narodowy a kształ- towanie się postaw i świadomości ekologicznej jego mieszkańców, Roczniki Bieszczadz- kie, 4, 185–206. Górka Ł., 2005, Istotność w badaniu sprawozdania finansowego, Zeszyty Naukowe Akade- mii Ekonomicznej w Krakowie, 674, 34–44. Grabowski T., Marmuszewski S., 1985, Świadomość ekologiczna górali i ich postawy wobec Tatrzańskiego Parku Narodowego, Studia Socjologiczne, 1 (96), 241–258. Hadley M. (red.), 2002, Biosphere reserves. Special places for people and nature, UNESCO, Paris. Hamilton L., McMillan L. (red.), 2004, Guidelines for Planning and Managing Mountain Protected Areas, IUCN, Gland and Cambridge.

211 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Hibszer A., 2013, Parki narodowe w świadomości i działaniach społeczności lokalnych, Uniwersytet Śląski, Katowice. Hołuj A., 2004, Funkcjonowanie EkoFunduszu w systemie ochrony środowiska, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 645, 69–82. Hough J.L., 1988, Obstacles to effective management of conflicts between national parks and surrounding human communities in developing countries, Environmental Conservation, 15, 129–136. Huhtala M., 2007, Assesment of the local economic impacts of national park tourism: the case of Pallas-Ounastunturi National Park, Forest Snow and Landscape Research, 81 (1/2), 223–238. Huhtala M., Kajala L., Vatanen E., 2010, Local economic impacts of national park visitors’ spending: The development process of an estimation method, Working Papers of the Finn- ish Forest Research Institute, 149. Informacja o wynikach kontroli gospodarowania nieruchomościami w parkach narodowych, 2010, Najwyższa Izba Kontroli, Oddział w Kielcach, Kielce. Informacja o wynikach kontroli. Funkcjonowanie parków narodowych w zakresie zachowania, zrównoważonego użytkowania oraz odnawiania zasobów przyrody, 2006, Najwyż- sza Izba Kontroli, Kraków. Jamal T., Stronza A., 2009, Collaboration theory and tourism practice in protected areas: stakeholders, structuring and sustainability, Journal of Sustainable Tourism, 17 (2), 169–189. Jeżowski P., 2002, Metoda deklarowanych preferencji na tle metod analizy i wyceny wartości ekologicznych, [w:] J. Szyszko, J. Rylke, P. Jeżowski (red.), Ocena i wycena zasobów przyrodniczych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa. Jeżowski P., 2009, Metoda wyceny warunkowej, [w:] P. Jeżowski (red.), Metody szacowania korzyści i strat w dziedzinie ochrony środowiska i zdrowia, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa. Job H., 2008, Estimating the regional economic impact of tourism to national parks: two case studies from Germany, GAIA, 17 (S1), 134–142. Job H., Woltering M., Harrer B., 2009, Regionalökonomische Effekte des Tourismus in deutschen Nationalparken, Naturschutz und Biologische Vielfalt, 76, Bonn. Job H., Woltering M., Schamel J., Merlin C., 2014, Regionalökonomische Effekte des Natio- nalparks Harz, Julius-Maximilians-Universität Würzburg, Würzburg, www.nationalpark- harz.de/de/downloads/sonstiges/?we_objectID=3049&refDID=3500 (7.11.2015). Kajala L., 2012, Estimating economic benefits of protected areas in Finland – making a case for continued public investment, [w:] M. Kettunen, P. Vihervaara, S. Kinnunen, D. D’Amato, T. Badura, M. Argimon, P. Ten Brink (red.), Socio-economic importance of ecosystem services in the Nordic Countries, Synthesis in the context of The Economics of Ecosystems and Biodiversity (TEEB), TemaNord. Kasprzak K., Raszka B., 1996, Turystyka w lokalnych i ponadlokalnych problemach samorzą- dów terytorialnych na terenach parków narodowych, [w:] S. Bosiacki, J. Grell, J. Sikora (red.), Samorządowa koncepcja rozwoju ekonomicznego gminy, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Poznań. Klama H., 2004, Wątrobowce (Marchantiophyta) Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.), Babiogórski Park Narodowy.

212 Bibliografia

Monografia przyrodnicza, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Babiogórski Park Narodowy, Kraków. Kletzan D., Kratena K., 1999, Evaluierung der ökonomischen Effekte von Nationalparks, Austrian Institute of Economic Research (WIFO), Vienna. Komorowska K.A., 2000, Świadomość ekologiczna górali podhalańskich a ich postawy wobec Tatrzańskiego Parku Narodowego, Studia Regionalne i Lokalne, 4 (4), 133–151. Koszty pracy w gospodarce narodowej, 2013, Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. Królikowska K., 2007, Konflikty społeczne w polskich parkach narodowych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków. Krzesiwo K., 2014, Rozwój i funkcjonowanie stacji narciarskich w Karpatach Polskich, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Krzymowska-Kostrowicka A., 1995a, Z problematyki badawczej zachowań turystyczno- rekreacyjnych w środowisku przyrodniczym, Turyzm, 5 (2), 65–75. Krzymowska-Kostrowicka A., 1995b, Zarys geoekologii rekreacji, II, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Krzymowska-Kostrowicka A., 1997, Geoekologia turystyki i wypoczynku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kudłacz T., 1999, Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kulczyk S., Woźniak E., Kowalczyk M., Derek M., 2014, Ecosystem Services in Tourism and Recreation. Revisiting the Classification Problem, Ekonomia i Środowisko, 4 (51), 84–92. Kulczyk-Dynowska A., 2012, Projekty unijne realizowane na terenie obszaru prawnie chronionego a rozwój regionu o charakterze turystycznym na przykładzie Karkonoszy, Ekonomiczne Problemy Usług, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 700 (85), 59–70. Kulczyk-Dynowska A., 2013, Inwestycje infrastrukturalne Karkonoskiego Parku Narodo- wego a zrównoważony rozwój obszaru, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 297, 205–214. Kulczyk-Dynowska A., 2015a, Przestrzenne i finansowe aspekty funkcjonowania Białowie- skiego Parku Narodowego, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocła- wiu, 391, 167–174. Kulczyk-Dynowska A., 2015b, The spatial and financial aspects of a protected area as ex- emplified by the Roztocze National Park, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 394, 45–53. Küpfer I., 2000, Die regionalwirtschaftliche Bedeutung des Nationalparktourismus. unter- sucht am Beispiel des Schweizerischen Nationalparks. Zernez, Nationalpark-Forschung in der Schweiz, 90. Laing J.H., Lee D., Moore S.A., Wegner A., Weiler B., 2009, Advancing conceptual understanding of partnerships between protected area agencies and the tourism industry: a postdisciplinary and multi-theoretical approach, Journal of Sustainable Tourism, 17 (2), 207–229. Lamorski T., 2005, Rezerwat Biosfery „Babia Góra”, [w:] D. Ptaszycka-Jackowska (red.), Światy Babiej Góry, Babiogórski Park Narodowy, Zawoja.

213 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Leiper N., 1990, Tourist attraction systems, Annals of Tourism Research, 17 (3), 367–384. Leńkowa A., 1973, World review of national parks and nature reserves, Polish Academy of Science, Warszawa. Leńkowa A., 1981, Zaczęło się od świętego gaju, Karty z historii ochrony przyrody, cz. I, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa. Lindberg K., Denstadli J.M., 2004, The impact of national park visitation on rural economies and government revenue in Queensland: examples of Girraween, Eungella, Daintree and Carnarvon, CRC for Sustainable Tourism, Gold Coast. Loomis J.B., 1999, Do additional designations of wilderness result in increases in recreation use?, Society & Natural Resources, 12 (5), 481–491. Lundmark L.J.T., Fredman P., Sandell K., 2010, National parks and protected areas and the role for employment in tourism and forest sectors: a swedish case, Ecology and Society, 15 (1), 190–209. Matczak A., 1992, Model badań ruchu turystycznego, Studium metodologiczne, Acta Uni- versitatis Lodziensis, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Matczak P., 2005, Cooperation and development in an environmentally protected area. Drawieński National Park case study, Integrated development of agriculture and rural institutions in central and eastern European countries, Poznań, www.nuigalway.ie/research/idari/downloads/Cooperation%20and%20Development. pdf (15.06.2015). Matuszewska D., 2003, Funkcje turystyczne i konflikty w wybranych parkach narodowych Polski północno-zachodniej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Mayer M., Job H., 2014, The economics of protected areas – a European perspective, Zeitschrift für Wirtschaftsgeographie, 58 (2–3), 73–97. Mayer M., Müller M., Woltering M., Arnegger J., Job H., 2010, The economic impact of tourism in six German national parks, Landscape and Urban Planning, 97 (2), 73–82. McNeely J. (red.), 1992, Parks for life. Report of the IVth World Congress on National Parks and Protected Areas, IUCN, Gland. Mika M., 2013, Spatial patterns of second homes development in the Polish Carpathians, [w:] J. Kozak, K. Ostapowicz, A. Bytnerowicz, B. Wyżga (red.), Integrating nature and society towards sustainability, environmental science and engineering, Springer, Berlin– Heidelberg, 479–512. Mika M., 2014, Założenia i determinanty podtrzymywalności lokalnego rozwoju turystyki, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Mika M., Petko J., 2015, Drugie domy w otoczeniu Babiogórskiego Parku Narodowego. Wybrane problemy rozwoju, [w:] M. Durydiwka, K. Duda-Gromada (red.), Przestrzeń w turystyce. Znaczenie i wykorzystanie, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uni- wersytet Warszawski, Warszawa. Miller K.R., 1984, The Bali action plan: a framework for the future of protected areas, [w:] J.A McNeely, K.R. Miller (red.), National parks, conservation and development. The role of protected areas in sustaining society, Proceedings of the World Congress on National Parks, Bali, Indonesia, 11–12 October 1982, IUCN, Washington. Miraj K., 2010, Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków.

214 Bibliografia

Mizgajski A., 2010, Świadczenia ekosystemów jako rozwijające się pole badawcze i aplikacyjne, Ekonomia i Środowisko, 1 (37), 10–19. Mizgajski A., Bernaciak A., Kronenberg J., Roo-Zielińska E., Solon J., Śleszyński J., 2014, Development of the ecosystem services approach in Poland, Ekonomia i Środowisko, 4 (51), 10–19. Mocior E., Franczak P., Hibner J., Krąż P., Nowak A., Rechciński M., Tokarczyk N., 2012, Efemeryczny krajobraz wschodu słońca jako czynnik motywujący turystów do nocnych wejść na Babią Górę, Problemy Ekologii Krajobrazu. Rekreacja w krajobrazach o wysokim potencjale, 34, 203–209. Mose I., Weixlbaumer N., 2007, A new paradigm for protected areas in Europe?, [w:] I. Mose (red.), Protected areas and regional development in europe. Towards a new model for the 21st Century, Ashgate Studies in Environmental Policy and Practice, Ashgate, Aldershot. Niedziałkowski K., Paavola J., Jędrzejewska B., 2012, Participation and protected areas governance: the impact of changing influence of local authorities on the conservation of the Białowieża Primeval Forest, Poland, Ecology and Society, 17. Ochrona środowiska 2014 (Environment 2014), 2014, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. Omylak J., 2005, Z dziejów poznania i ochrony, [w:] D. Ptaszycka-Jackowska (red.), Światy Babiej Góry, Babiogórski Park Narodowy, Zawoja. Osiniak T., Poskrobko B., Sadowski A., 1993, Wigierski Park Narodowy a jego mieszkańcy, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok–Kraków. Palomo I., Martín-López B., Potschin M., Haines-Young R., Montes C., 2013, National parks, buffer zones and surrounding lands: mapping ecosystem service flows, Ecosystem Services, 4, 104–116. Parki narodowe w Polsce. Działalność organizacyjna i finansowanie w 2009 r., 2010, Mini- sterstwo Ochrony Środowiska, Departament Ochrony Przyrody, Warszawa. Parusel J.B., 2007, Przyroda ożywiona, [w:] Opracowanie ekofizjograficzne dla Rezerwatu Biosfery Babia Góra i terenów z nim sąsiadujących, Babiogórski Park Narodowy, Zawoja. Pawlikowski J.G., 1913, Kultura a natura, Lwów-Warszawa; reprint: 2013, Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków. Pawlikowski J.G., 1923, Tatry parkiem narodowym, Wierchy, 1, 12–25. Pawlikowski J.G., 1927, Prawo ochrony przyrody, Kraków. Pawlikowski J.G., 1938, O celach i środkach ochrony przyrody, [w:] J.G. Pawlikowski, O lice Ziemi, Wydawnictwo Państwowej Rady Ochrony Przyrody, Warszawa. Pawlusiński R., Mika M., Faracik R., 2008, Plan rozwoju i zarządzania turystyką w regionie Babiej Góry, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Pawłowski J., 2003, Stan poznania fauny Babiej Góry, [w:] B.W. Wołoszyn, D. Wołoszyn, W. Celary (red.), Monografia fauny Babiej Góry, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Pearce D., Moran D., 1994, The economic value of biodiversity, Earthscan, London. Pearson L.J., Tisdell C., Lisle A.T., 2002, The impact of Noosa National Park on surrounding property values: an application of the hedonic price method, Economic Analysis and Policy, 32 (2), 155–171.

215 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Phillips A. (red.), 1998, Economic values of protected areas: guidelines for protected area managers, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 2, IUCN, Gland and Cambridge. Phillips A. (red.), 2000, Financing protected areas. Guidelines for protected area managers, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 5, IUCN, Gland and Cambridge. Phillips A., 2002, Management Guidelines for IUCN Category V Protected Areas – Protect- ed Landscapes/Seascapes, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 9, IUCN, Cambridge and Gland. Phillips A., 2003, Turning ideas on their heads: a new paradigm for protected areas, George Wright Forum, 20, 8−32. Pimbert M.P., Pretty J.N., 1997, Parks, People and Professionals: Putting “Participation” into Protected Area Management, [w:] K.B. Ghimire, M.P. Pimbert (red.), Social change and conservation. Environmental politics and impacts of national parks and protected areas, Earthscan, London. Piontek B., 2012, Ekonomiczna wycena środowiska przyrodniczego – wybrane problemy, Ekonomia i Środowisko, 1 (41), 47–70. Poskrobko B. (red.), 1996, Rejon Puszczy Białowieskiej. Mieszkańcy – Środowisko – Gospo- darka, Studia i Materiały nr 1, Katedra Ekonomiki i Zarządzania Ochroną Środowiska, Politechnika Białostocka, Białystok. Považan R., Getzner M., Švajda J., 2014, Value of ecosystem services in mountain national parks. Case study of Veľká Fatra National Park (Slovakia), Polish Journal of Environ- mental Studies, 23 (5), 1699–1710. Považan R., Getzner M., Švajda J., 2015, On the valuation of ecosystem services in Murán- ska Planina National Park (Slovakia), ECO.MONT – Journal on Protected Mountain Areas Research, 7 (2), 61–69. Power T.M., 1998, The economic role of America’s national parks. Moving beyond a tourist perspective, The George Wright Forum, 15 (1), 33–41. Ptaszycka-Jackowska D. (red.), 2005, Światy Babiej Góry, Babiogórski Park Narodowy, Zawoja. Ptaszycka-Jackowska D., 1993, Kształtowanie stref ochronnych przyrodniczych obszarów ochronnych, Wydawnictwo Instytutu Kształtowania Środowiska, Warszawa, Kraków. Ptaszycka-Jackowska D., 1996, Poradnik. Gospodarka przestrzenna gmin, 10, Plany ochrony a plany miejscowe, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, oddział w Kra- kowie, Llewelyn-Davies, Kraków. Ptaszycka-Jackowska D., 2007, Gospodarowanie przestrzenią turystyczną w Polskich Kar- patach, Prace Geograficzne, 117, 99–112. Ptaszycka-Jackowska D., Baranowska-Janota M., 1998, Przyrodnicze obszary chronione. Możliwości użytkowania, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa. Radecki W., 2007, Ochrona prawna parków narodowych przed zagrożeniami zewnętrzny- mi, Prądnik, Prace i Materiały Muzeum im. prof. W. Szafera, 17, 21−32. Radziejowski J., 2011, Obszary chronionej przyrody. Historia, stan obecny, wyzwania przy- szłości, Wszechnica Polska, Szkoła Wyższa Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w War- szawie, Warszawa.

216 Bibliografia

Regional economic impacts of Abel Tasman National Park and Queen Charlotte Track, 2005, Department of Conservation, Wellington. Regional economic impacts of Fiordland National Park, 2006, Department of Conservation, Wellington. Richling A., Solon J. (red.), 2001, Struktura i funkcjonowanie Wigierskiego Parku Narodo- wego, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski, Wydawnic- two Dialog, Warszawa. Robalino J., Villalobos L., 2015, Protected areas and economic welfare: an impact evaluation of national parks on local workers’ wages in Costa Rica, Environment And Development Economics, 20 (3), 283–310. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 4 sierpnia 1932 roku o utworzeniu z Nadleśnictwa Rezerwat w Okręgu Dyrekcji Lasów Państwowych w Białowieży jednostki organizacyjnej szczególnej pod nazwą „Park Narodowy w Białowieży” , M.P. 1932, nr 183, poz. 219. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa z dnia 23 maja 1932 roku o utworzeniu z Rezerwatu w Pieninach jednostki organizacyjnej szczególnej pod nazwą „Park Narodowy w Pieni- nach”, M.P. 1932, nr 123, poz. 156. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 roku w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody, Dz.U. 2005, nr 94, poz. 794. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 kwietnia 2005 roku w sprawie stanowisk oraz wymagań kwalifikacyjnych, jakie powinni spełniać pracownicy zatrudnieni na po- szczególnych stanowiskach w Służbach Parków Narodowych, Dz.U. 2005, nr 89, poz. 753. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 października 2012 roku w sprawie szczegółowego sposobu prowadzenia gospodarki finansowej parku narodowego, Dz.U. 2012, poz. 1212. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 października 1954 roku w sprawie utworzenia Babiogórskiego Parku Narodowego, Dz.U. 1954, nr 4, poz. 25. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 1997 roku w sprawie Babiogórskiego Parku Narodowego, Dz.U. 1997, nr 99, poz. 608. Saayman M., Rossouw R., Saayman A., 2012, Does conservation make sense to local communities?, Development Southern Africa, 29 (4), 588–609. Saayman M., Saayman A., 2006a, Creating a framework to determine the socio-economic impact of national parks in South Africa: a case study of the Addo Elephant National Park, Tourism Economics, 12 (4), 619–633. Saayman M., Saayman A., 2006b, Estimating the economic contribution of visitor spending in the Kruger National Park to the regional economy, Journal of Sustainable Tourism, 14 (1), 67–81. Saayman M., Saayman A., 2010, Regional development and national parks in South Africa: lessons learned, Tourism Economics, 16 (4), 1037–1064. Saayman M., Saayman A., Ferreira M., 2009, The socio-economic impact of the Karoo Na- tional Park, Koedoe, 51(1). Sadowska-Snarska C. (red.), 2001, Społeczno-gospodarcze aspekty funkcjonowania Biebrzań- skiego Parku Narodowego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok.

217 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Sellars R.W., 1997, Preserving nature in the National Parks. A history, Yale University Press New Haven & London. Seville Strategy for Biosphere Reserves, 1995, UNESCO MaB, Paris. Solon J., 2008, Koncepcja „Ecosystem Services” i jej zastosowania w badaniach ekologiczno -krajobrazowych, Problemy Ekologii Krajobrazu, 21, 25–44. Stebel A., 2004, Mchy Babiej Góry, [w:] B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.), Babiogórski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Babiogórski Park Narodowy, Kraków. Strategia rozwoju Gminy Jabłonka na lata 2015–2025, 2015, Urząd Gminy Jabłonka, Jabłonka. Strategia Rozwoju Gminy Lipnica Wielka na lata 2015–2020, 2015, Urząd Gminy Lipnica Wielka, Małopolski Instytut Samorządu Terytorialnego i Administracji w Krakowie, Kraków–Lipnica Wielka. Strategia zrównoważonego rozwoju Gminy Zawoja 2005–2025, 2004, Urząd Gminy Zawo- ja, Lex Moderator Sp. z o.o. Stynes D.J., 2011, Economic Benefits to Local Communities from National Park Visi- tation and Payroll, 2010, National Park Service, U.S. Department of the Interior, http://35.8.125.11/mgm2_new (12.11.2014). Stynes D.J., Propst D., Chang W., Sun Y., 2000, Estimating National Park visitor spending and economic impacts; The MGM2 Model, Department of Park, Recreation and Tourism Resources, Michigan State University, Michigan. Stynes D.J., Rutz E.A., 1995, Regional economic impacts of Mammoth Cave National Park, Department of Park, Recreation and Tourism Resources, Michigan State University, Michigan. Suliborski A., 2010, Funkcjonalizm w polskiej geografii miast. Studia nad genezą i pojęciem funkcji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Szkiruć Z., 2005, Społeczne aspekty funkcjonowania Wigierskiego Parku Narodowego, [w:] A. Hibszer, J. Partyka (red.), Między ochroną przyrody a gospodarką – bliżej ochrony. Konflikty człowiek – przyroda na obszarach prawnie chronionych w Polsce, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Oddział w Katowicach, Ojcowski Park Narodowy, Sosno- wiec-Ojców. Švajda J., Getzner M., Považan R., 2013, Visitors´ perceptions and economic effects of the Tatra National Parks in Poland and Slovakia, [w:] P. Šauer, D. Švihlová, A. Dvořák, A. Lisa, Visegrad countries – Environmental Problems and Policies, Cenia, Prague. Švajda J., Sabo P., 2013, Manažment chránených území, Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici, Banská Bystrica. Symonides E., 2008, Ochrona przyrody, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Sytuacja gospodarstw domowych w 2012 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, 2013, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. Sytuacja gospodarstw domowych w 2014 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, 2015, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.

218 Bibliografia

Śliwa-Martinez K., 2015, Partnerstwo w rozwoju turystyki na obszarach objętych ochroną przyrody w Karpatach, praca doktorska, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Talbot L.M., 1984, Closing address, [w:] J.A. McNeely, K.R. Miller (red.), National parks, conservation and development. the role of protected areas in sustaining society, Proceed- ings of the World Congress on National Parks, Bali, Indonesia, 11–12 October 1982, IUCN, Washington. Trivourea M., Karamanlidis A., Tounta E., Dendrinos P., Kotomatas S., 2011, People and the Mediterranean monk seal (Monachus monachus): a study of the socioeconomic impacts of the National Marine Park of Alonissos, Northern Sporades, Greece, Aquatic Mammals, 37 (3), 305–318. The economic impact of protected areas on the Greater Shoalhaven Region, 2006, Depart- ment of Environment and Conservation NSW, Sydney. The value of conservation. What does conservation contribute to the economy?, 2006, Department of Conservation, Wellington. Tremblay P., Carson D., 2007, Tourism and the economic valuation of parks and protected areas: Watarrka National Park, Northern Territory, CRC for Sustainable Tourism, Gold Coast. Ustawa z dnia 10 marca 1934 roku o ochronie przyrody, Dz.U. 1934, nr 31, poz. 274. Ustawa z dnia 12 lipca 1984 roku o planowaniu przestrzennym, Dz.U. 1989, nr 17, poz. 99, tekst jednolity. Ustawa z dnia 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych oraz o zmianie niektórych ustaw regulujących zasady opodatkowania, Dz.U. 1992, nr 21 poz. 86. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody, Dz.U. 2004, nr 92, poz. 880, z późn. zm. Ustawa z dnia 16 października 1991 roku o ochronie przyrody, Dz.U. 1991, nr 114, poz. 492. Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 roku o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych ustaw, Dz.U. 2011, nr 224, poz. 1337. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. 2000, nr 46, poz. 543, z późn. zm. Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2003, nr 80, poz. 717. Ustawa z dnia 28 września 1991 roku o lasach, Dz.U. 1991, nr 101, poz. 444, z późn. zm. Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 roku o zmianie ustawy o ochronie przyrody, Dz. U. 2001, nr 3, poz. 21. Ustawa z dnia 7 kwietnia 1949 roku o ochronie przyrody, Dz.U. 1949, nr 25, poz. 180. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku o zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 1994, nr 89, poz. 415. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych, Dz.U. 2009, nr 157, poz. 1240, z późn. zm. Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 roku o finansach publicznych, Dz.U. 2005, nr 249, poz. 2104. Val E., 2012, The economic impact of Canada’s national, provincial and territorial parks, [w:] S. Weber (red.), Rethinking protected areas in a changing world: proceedings of the 2011 GWS Biennial Conference on Parks, Protected Areas, and Cultural Sites, The George Wright Society, Hancock, Michigan.

219 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Vatanen E., Kajala L., 2015, Kansallispuistojen, retkeilyalueiden ja muiden luontomatkai- lullisesti arvokkaiden suojelualueiden paikallistaloudellisten vaikutusten arviointime- netelmän kertoimien päivitys 2014 (Update of multipliers used by the method assessing the local economic impacts of national parks, hiking areas and other protected areas valu- able as nature tourism destinations 2014), Nature Protection Publications of Metsähal- litus, Series A 213, Vantaa. Voll F., Luthe T., 2014, A Systemic Perspective on Sustainable Governance of Protected Areas, ECO.MONT – Journal on Protected Mountain Areas Research, 6 (1), 15–22. Wall Reinius S., Fredman P., 2007, Protected areas as attractions, Annals of Tourism Research, 4 (34), 839–854. Walpole M.J., Goodwin, H.J., 2000, Local economic impacts of dragon tourism in Indonesia, Annals of Tourism Research, 27 (3), 559–576. Warszyńska J., 1985, Funkcja turystyczna Karpat Polskich, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, XVIII, 79–104. Weiler S., Seidl A., 2004, What’s in a name? Extracting econometric drivers to assess the impact of national park designation, Journal of Regional Science, 44 (2), 245–262. Więckowski M., 2010, Turystyka na obszarach przygranicznych Polski, Prace Geograficzne Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 224, Warszawa. Winpenny J.T., 1995, Wartość środowiska. Metody wyceny ekonomicznej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Woltering M., 2012, Tourismus und Regionalentwicklung in deutschen Nationalparken, Regionalwirtschaftliche Wirkungsanalyse des Tourismus als Schwerpunkt eines sozioöko- nomischen Monitoringsystems, Würzburger Geographische Arbeiten 108, Würzburg. Woś A., 2002, Wycena zasobów naturalnych, [w:] J. Szyszko, J. Rylke, P. Jeżowski (red.), Ocena i wycena zasobów przyrodniczych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa. Wunder S., 2000, Ecotourism and economic incentives—an empirical approach, Ecological Economics, 32, 465–479. Zalewski A., 1994, Rola samorządu terytorialnego w rozwoju gospodarki lokalnej, [w:] Z. Dziembowski, A. Stasiak, J. Sierak, A. Zalewski (red.), Samorząd terytorialny i gospodarka lokalna, Monografie i Opracowania 381, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. Zalewski A., 2000, Ekonomika rozwoju lokalnego (wybrane zagadnienia), [w:] M. Maj- chrzak, A. Zalewski (red.), Samorząd terytorialny a rozwój lokalny: praca zbiorowa, Monografie i Opracowania 483, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. Zalewski Ł., 2009, Gospodarstwa pomocnicze nie mają motywacji, aby obniżać koszty, Gazeta Prawna, 23.09.2009. Zawilińska B., 2012, Obszary chronione – bariery czy stymulanty rozwoju lokalnego?, [w:] A. Harańczyk (red.), Perspektywy rozwoju regionalnego Polski w okresie programowania po 2013 r., część II, Polska Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Studia T. CXL, Warszawa, 259–269. Zawilińska B., 2014a, Ekonomiczna wartość obszarów chronionych – zarys problematyki i metodyka badań, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, 12 (936), 113–129.

220 Bibliografia

Zawilińska B., 2014b, Park narodowy a rozwój gospodarczy w czasach Jana Gwalberta Paw- likowskiego i obecnie, [w:] P. Dąbrowski, B. Zawilińska (red.), Jan Gwalbert Pawlikowski. Humanistyczna wizja ochrony przyrody i turystyki, Centralny Ośrodek Turystyki Gór- skiej PTTK, Kraków. Zawilińska B., Mika M., 2013, National parks and local development in Poland: a municipal perspective, Human Geographies – Journal of Studies and Research in Human Geogra- phy, 7 (1), 43–52. Zielińska A., 2013, Gospodarowanie na obszarach przyrodniczo cennych w Polsce w kontek- ście rozwoju zrównoważonego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wro- cławiu, Wrocław. Zbaraszewski W., 2009, Finansowanie parków narodowych w Polsce, [w:] E. Sidorczuk- Pietraszko (red.), Implementacyjne i aplikacyjne aspekty zrównoważonego rozwoju, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok. Zbaraszewski W., 2013, Zmiana modelu finansowania parków narodowych,Folia Pome- ranae Universitatis Technologiae Stietinensis, Seria Oeconomica, 301 (71), 163–174. Żylicz T., 2000, Costing nature in a transition economy: case studies in Poland, Edward Elgar Publishing, Cheltenham–Northhampton. Żylicz T., 2004, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Żylicz T., 2012, Valuating ecosystem services, Ekonomia i Środowisko, 2 (42), 18–38.

221

Summary

National Park and the Local Economy. The Economic Relation Model: a Case Study of Babia Góra National Park

Summary

Introduction

This monographic study explores the economic impact of Babia Góra National Park (BGNP) on the communes (local administration units) on whose territories the Park is located. The issue has been discussed against the broadest possible background of local and external factors. We had reasons for choosing this subject of study: in the global discussion on the functioning of natural protected areas, there is a growing focus on social and economic considerations. National parks are currently perceived as multi-functional areas playing important roles not only in safeguarding natural ecosystems but also possibly supporting social and economic processes on a local or regional scale. When embarking on a scientific study of the economic role of national parks in Poland, we also had other issues in mind. National parks have traditionally been perceived in Poland mainly as sanctuaries of natural values threatened by human activity. The economic significance of national parks has thus far received little notice. For this reason, there is a shortage of Polish-language studies discussing, either synthetically or in detail, various aspects of national parks’ economic effects on, or interrelations with, the local economy, be it on the level of the commune (gmina), the county (powiat), or the region (or “voivodeship”, województwo). Because of the high nature protection regime in national parks and a lack of profound knowledge on the modalities, scope and extent of their influence on the local economy, Polish local communities have usually perceived the existence and operation of national parks as a restriction of their freedom of land use and access to the protected natural resources. Understanding ways in which national parks can support local development and the related opportunities can contribute to the discussion on how to solve the actual or potential conflicts relating to the parks’ operation.

223 National Park and the Local Economy. The Economic Relation Model: a Case Study of Babia Góra National Park

The years 2010 to 2012 brought changes in Polish national parks’ legal status, organisation and funding. Under the new legal regulations, the parks can manage their activities autonomously and operate largely according to free market rules. This has enabled them to enter into dynamic economic relations with market operators. The legal regulations in place have thus opened the opportunities for national parks’ managers, local authorities and businesses to build sustainable and socially expected links between the parks and their surrounding areas. Further new challenges in the management of national parks result from local authorities’ broad remit in local development policy. Also important are the mechanisms of public participation in formulating strategic local development goals. National parks, operating in a new legal situation and free to manage their own resources, have been becoming important actors of local development, bound to be facing imminent new challenges unrelated to their core nature conservation role. This is likely to be particularly relevant in Poland, as Polish national parks are relatively small and mostly located in areas under intensive human use. The multifunctional national park model now being promoted by the International Union for Conservation of Nature, emphasising the broadly understood social (including economic) functions of national parks, will require managerial skills from Polish national park managers. Consequently, knowledge and information will become increasingly important as a factor in effective management of national parks.

Purposes of the study

In light of the above, Babia Góra National Park can be assumed to have a direct and indirect impact on the economy of its surrounding areas, and the Park’s resources, values, and operation all result in factors which foster the social and economic development of communes on whose territories the Park is located. Thus, the key purposes of our study are: identifying the impact of Babia Góra National Park on the social and economic development of communes (villages) located in its surrounding (fact-finding purpose) and demonstrating the possibilities of using the natural environment assets and the roles played by the Park for stimulating economic and social activity in the Park’s surrounding (application purpose). In order to explore and assess the economic role of Babia Góra National Park, methodological assumptions of such an analysis also had to be formulated (methodological purpose). Referring to the relation approach, the economic function of the national park was defined in more precise terms to serve as the theoretical basis for further reflections. For operational purposes, a systemic model of the Park’s economic links was developed. In order to pursue these key purposes, the following specific objectives were formulated: – Identifying the external regulatory determinants of Polish national parks’ operation, – Developing a theoretical model of economic relations which occur or may occur between the national park and its social and economic environment, – Identifying the size and structure of BGNP’s budget, – Identifying the financial links of BGNP on the local scale and beyond, – Determining the magnitude of direct economic effects of BGNP’s operation,

224 Summary

– Determining the amounts and structure of spendings of BGNP visitors and identifying the scope of economic links occurring as a result of that money being spent in the Park’s immediate surrounding, – Identifying the local businesspeople’s opinion on the role of BGNP in the local economy, – Identifying the opinion of representatives of the local authorities and the local residents in the communes hosting BGNP on the Park’s role in the local economy, – Identifying and demonstrating the opportunities of increasing the economic benefits resulting from BGNP’s presence in the local economy.

Research methodology and sources of data

In order to pursue the main purpose and the specific objectives of our study, we had to resort to various methods of obtaining and processing information. We conducted quantitative research, showing the financial scale and spatial extent of BGNP’s economic impact as a market player and the scale and spatial extent of the effect of money spent by tourists visiting the Park, as well as qualitative research, aiming at a detailed diagnosis of BGNP’s economic role and the possibilities of developing it, based on surveys of key local stakeholders’ opinions. The core of our work was field research including in particular: – Compiling a database of BGNP’s financial transactions (specifying the transaction object, transaction amount, location of the counterparty, and date of the transaction), including a total of 12,382 records. The database was compiled by BGNP employees according to our guidelines. Full protection of personal data of the Park’s business counterparties was ensured. – Obtaining data from BGNP, including in particular financial reports, statistics on the amounts earmarked for salaries for the Park’s employees (tagged for their place of residence), amounts raised by the communes in taxes related to BGNP’s operation, detailed reports on collection of entry fees by the Park. – Obtaining information from BGNP (through reports and interviews with employees) on the Park’s activities in nature conservation, education, tourism, raising external funds, cooperation with external organisations, with a view to illustrating and explaining the Park’s functional links with its social and economic environment. – Identifying the situation concerning accommodation facilities and other tourist facilities (including second homes) in the area through inventory-taking on the ground. – A survey among tourists visiting BGNP (N=1,215), yielding data on the amounts spent by visitors and the structure and spatial distribution of those spendings, information on the role of BGNP in the motivation of tourists visiting the area, and opinions on the condition of tourist infrastructure and its relevance to the tourists’ needs. – Interviews with BGNP’s business counterparties (N=50) and accommodation providers (N=51).

225 National Park and the Local Economy. The Economic Relation Model: a Case Study of Babia Góra National Park

– Interviews with heads of local authorities in the communes hosting BGNP. – Questionnaire surveys among residents of villages surrounding BGNP (N=397).

Territorial scope and timeframe of the study

Babia Góra National Park (BGNP) (Babiogórski Park Narodowy, BgPN) is located in southern Poland, adjacent to the border with Slovakia. It covers the Babia Góra massif, culminating at the highest peak of the Polish part of the Beskidy Mountains, part of the Outer Western Carpathians. The Park’s location against the local administrative divisions and other natural protected areas in the region is illustrated in Figures 4 to 6. The geographical area chosen for research is the areas of communes hosting BGNP, i.e. the communes of Jabłonka (villages of Chyżne, Jabłonka, Lipnica Mała, Orawka, Podwilk, Zubrzyca Dolna and Zubrzyca Górna), Lipnica Wielka (villages of Lipnica Wielka and Kiczory) and Zawoja (villages of Zawoja and Skawica). In some justified cases though, the analyses covered larger or smaller areas. For instance, when exploring the Park’s financial links, in order to present the share of transactions made locally and the extent to which BGNP is embedded in the local economy, it was necessary to analyse all financial operations, irrespective of the location of the counterparty. On the other hand, the survey among respondents was only conducted in villages located in the immediate vicinity of BGNP, as it was assumed that the Park’s influence was felt the strongest by people residing adjacent to the Park. The research was carried out between 2012 and 2015. The analysis of the financial aspects of the Park’s operation was based on accounting entries relating to the years 2010–2014. The inventory of accommodation and tourist facilities was taken in 2012 and then verified and updated in 2014. Surveys among visitors were conducted in 2012 and 2013, whereas the survey among local residents in 2013. Interviews with accommodation providers, the Park’s business counterparties and the commune authorities were conducted in 2013 and 2014 and the information obtained was partly updated in 2015. In the same year, detailed interviews were conducted with the heads of Jabłonka, Lipnica Wielka, and Zawoja commune authorities.

Structure of the book

The book consists of an introduction and seven thematic chapters. Chapter 1 discusses the evolution of the natural protected areas’ operation model prevailing in the world and the differences between the “clasic” and “modern” functional models of legally protected areas. Further in the Chapter, we present the existing studies on the economic role and impact of national parks, based on a review of international and Polish literature. Chapter 2 presents the legal and organisational conditions of the operation of national parks in Poland. It describes how the network of national parks in Poland has developed and how legal regulations, organisational patterns and funding arrangements of national parks have evolved.

226 Summary

Chapter 3 formulates the basic assumptions and research model for studying economic relations of the national park in the local economy. In relation to the existing theoretical approaches, theoretical and methodological assumptions for the research are discussed, the concept of the national park’s economic function is defined, and a model of economic relations of the national park is developed. The following three chapters are empirical in nature. Chapter 4 presents BGNP as a player in the local economy. Its area and resources are characterised and its budget and funding sources are analysed. Further, BGNP’s financial links with different areas in its surrounding (the Park’s impact zones) are discussed based on data from records of accounting operations. The Chapter is concluded with a description of the key domains of the Park’s impact in the local social and economic system, as well as the economic effects resulting from the Park’s role as an employer, customer, taxpayer, and product supplier. Chapter 5 is a discussion and assessment of the significance of BGNP as a protected area which contributes, through its resources and social values, to the development of tourism and the related domain of local services and other types of business. A major part of that Chapter is an analysis and evaluation of the economic role of inbound tourism, i.e. tourists’ visits in BGNP, based on data on the size and structure of visitors’ spendings, compiled through a questionnaire survey. Chapter 6 illustrates BGNP’s economic role in the local economy from the standpoint of the key stakeholders, i.e. the Park’s business counterparties (entities whose activities are directly linked with the Park’s operation as an economic entity), accommodation providers (whose business is related to the existence of the Park as a protected area), as well as the local authorities and residents. The Chapter presents subjective views presented by stakeholders from each group as collected through interviews and questionnaire surveys. Chapter 7, the last chapter, summarises the issues presented and discussed in the previous chapters. It refers to methodological questions and presents recommendations on how BGNP’s economic function can be further developed and how the assets of the Park’s natural environment may be used for stimulating the economic and social activity in the Park’s surrounding.

A model of the national park’s local economic system

The economic function of the national park is defined by the entirety of its direct and indirect relations which generate economic value. The national park performs its economic function towards its related territorial social systems directly in the following ways: – it offers jobs for the local community; – it purchases from the local entrepreneurs and other people the goods and services which are necessary for its operation as a protected area and as an institution, e.g. for its conservation effort, organisation work, and technical work; – it sells materials (e.g. wood), which contributes to the development of other business sectors;

227 National Park and the Local Economy. The Economic Relation Model: a Case Study of Babia Góra National Park

– it develops tourism (including education) within its borders in interaction with the local economy, providing accommodation, catering, transport, and other services for the visitors. Indirectly, the economic function of the national park is defined by its natural values in their intangible aspect, as a factor stimulating economic activity and an increase of the economic value of resources located beyond the park’s borders, e.g. through: – a potential boost of demand for real property in the park’s vicinity; – development of agriculture labelled as “environmentally clean”; – raising funds from external sources by local entities such as local authorities, associations, or cultural institutions, thanks to the national park’s proximity. The economic relations of the national park may be seen as the constituting factor of its local economic system. Given the pattern and directions of these relations, it is assumed that the components of the “local economic system of the national park” are: – the national park’s natural assets (values); – the managing institution of the national park; – the visitors (tourists); – the local businesses, which include the park’s counterparties (suppliers of goods and services, contractors, customers), as well as other service providers, e.g. those serving visitors; – the local authorities; – the local community, i.e. residents of the localities which host the park within their boundaries. The scheme and directions of economic relations between the components, thus specified, of the “national park’s local economic system” is presented in Figure 3. These relations have their particular content which manifests itself in economic values. In particular: – Relation R1 between the national park’s natural assets and the park’s managing body consists in flows of funds from the State budget (the central government budget) and earmarked funds for nature conservation, broadly understood, in the form of subsidies and grants (e.g. from the European Union), as well as funds received from the State budget to cover the operational expenses of the park’s managing body. – In Relation R2 between the park’s managing body and the local community, and Relation R4 between the local businesses and the local community, the economic value consists of the jobs and the related cash flows, as well as money spent by the local community for purchasing goods (e.g. wood) and services from the park and other businesses. – Relation R3 between the park’s managing body and the local businesses comprises all commercial transactions between them, i.e. the purchase or sale of goods or services. – Relation R5 between the park’s managing body and the local authorities consists of cash flows from taxes (e.g. forest tax) and other fees paid by the national park to the local budget. The law also allows the national park to be co-financed from the budgets of local administrations. – In Relation R6 between the visitors and the park’s managing body and Relation R7 between the visitors and the local businesses, the economic value consists of broadly understood visitors’ spending on the entry fees into the park and on purchase of services and goods in the area.

228 Summary

– Relation R8 between the park’s natural assets and the local authorities consists of funds obtained by the local budget from external sources as compensation or grants relating to the existence of a national park within the local administrative area. – Relation R9 between the park’s natural assets and the local community consists of the revenue of the local residents from the direct or indirect economic use of resources existing within the park (e.g. keeping of sheep or horses, sale of wood). This model is complemented by economic relations between the local communities and local businesses on the one side and the local authorities on the other (R10, R11). They include, among others: local taxes paid to the commune budgets by persons and operators who conduct business linked to the national park’s operation, and financial assistance (preferential funds) obtained by the commune authorities for eco-friendly investments (grants or loans from the National Fund for Environmental Protection and Water Management), benefitting the local communities or business operators.

In this functional approach, some aspects of the national park’s economic impact cannot be quantified, for instance, as amounts of money or numbers of jobs generated. Those aspects include in particular some indirect links of the parks, relating to their characteristics and structural phenomena. The economic value resulting from them can however be estimated by resorting to certain solutions and concepts relating to the “total economic value” of protected areas. Nevertheless, we deliberately chose not to use this approach in this study. The key benefit from the systemic description of the national park economic function in the local economy is that it combines various phenomena which would be difficult to combine, compile and compare within a single research approach. Furthermore, the relation structure defining the functional links of the national park, seen both as an area and as an institution, is dynamic in nature. Hence, describing and interpreting those relations requires a process approach, taking into account their changing nature. This allows comparisons to be made of the economic impact of the national park in different points in time, taking into consideration the changing direction of structural processes as well as new occurrences. The model of the national park’s economic function which we propose in this study is a multidisciplinary and interdisciplinary concept which integrates the domains of social sciences, geography, economics, spatial management, and natural sciences, with spatial planning and management of protected areas. The functional approach to creating economic value by national parks is potentially interesting for a broad range of stakeholders. Therefore, as research on the economic impact of national parks in local economies is developing, one can expect the model of the economic function of the national park, serving as the methodological basis for the reflections herein, to be taken up and further developed.

Research findings, conclusions, and recommendations

Today’s operation of national parks in Poland has been largely influenced by changes in legal regulations between 2010 and 2012. As a result of those changes, national parks have become legal entities, which has given them far more autonomy in terms of organisation

229 National Park and the Local Economy. The Economic Relation Model: a Case Study of Babia Góra National Park and funding than they had before. They have also been allowed to undertake business activities, obviously within the limits of their key purpose, i.e. nature conservation. For both academia and practitioners, this is a particular opportunity to start discussing the operation of national parks, special as they are as organisational and spatial forms, in different terms than previously, with more emphasis on, and reference to, social and economic considerations. This is especially relevant since all Polish national parks are also Natura 2000 sites and some are UNESCO-listed biosphere reserves as well. National parks in Poland are public purpose undertakings serving as the vehicle for pursuing the State’s constitutional obligation to protect and enhance the natural environment. Their operation is financed from public funds, including the State budget, which means that they channel external funds to the local social and economic system. The extent to which a national park is linked with, or embedded in, its local environment is expressed by the value, time span, and temporal sustainability of its economic relations. A national park may be embedded in the local economy to a varying extent. It depends largely on the condition of the local economy, i.e. its development level and its ability to meet the park’s demand. Low business activity in the park’s vicinity, low innovativeness of the local business sector, low qualifications of the local workforce, may all cause the direct economic effects of the Park on the local economy to be small, while the major part of the cash flow generated by the park goes outside the region. BGNP’s total budget revenue over the years 2010–2014 was PLN 43.6 million, translating to an average of PLN 8.7 million per year (Table 7). The financial revenue of BGNP in 2010–2014 equalled 8.5% of the total budget revenue of all three communes hosting the Park combined. There was a constant upward trend in BGNP’s budget in the period in question, with the growth dynamics being higher than in the communes hosting the Park. This may serve as evidence that the Park’s transformation from a State budget entity into a State-owned legal entity had a positive impact on its revenue. National parks in Poland, including BGNP, are financed predominantly from public funds. In 2010–2014, these funds accounted for 64.1% of BGNP’s budget (Table 8, Figure 8). They comprised subsidies from: the State budget (PLN 13.1 million, i.e. 30.0% of BGNP’s budget), the Forest Fund of the State Forests (PLN 6.3 million, i.e. 14.5% of BGNP’s budget), the National Fund for Environmental Protection and Water Management (PLN 5.1 million, i.e. 11.8% of BGNP’s budget), the European Union (PLN 3.2 million, i.e. 7.3% of BGNP’s budget), and the EcoFund (PLN 0.18 million, i.e. 0.4% of BGNP’s budget). The share of funds coming directly from the State budget in BGNP’s total budget is decreasing systematically, while there is a growing share of funds offered in various grant schemes, for which the Park must apply on a competitive basis. The current revenue from the State budget has not been sufficient for the Park to perform all its nature protection tasks or even to cover the salaries of the Park’s permanent staff. An important portion of BGNP’s budget, allowing it to perform its tasks, is the revenue from the Park’s business operation, known as the Park’s “own revenue”, which accounted for 35.9% of the Park’s budget in 2010–2014 This revenue is not constant and can differ largely in each year, as it depends on the extent and amounts of services and goods offered. In general, as is the case with other Polish national parks, BGNP’s own revenue comprises three basic categories of revenue: (a) sale of wood and other goods produced within the

230 Summary

Park as a result of its ecosystem protection activities (the choice of products is determined by the types of natural resources); (b) revenue from entry fees and educational services; (c) revenue from lease of premises and real property and fees for the use of the Park’s intangible assets (rights to using the Park’s logo and name or its image, e.g. making the Park grounds available as a film location). For BGNP, the predominant source of own revenue (nearly 90%) is sale of wood. The amount of wood offered by BGNP is not constant over the year and depends on numerous factors, such as the weather (e.g. strong winds causing windthrows) and the class and quality of the wood material. Consequently, this source of revenue is not a stable basis for planning the execution of protection tasks. Fees paid by visiting tourists and revenue from education activities provide directly only a small proportion (8.2%) of the Park’s own revenue. BGNP raises no revenue from the rights to its image or from grants from business operators relating to the performance of socially significant activities in nature conservation, environmental education, etc. In Poland, the concept of social responsibility of business still fails to translate to a significant financial support towards national parks. In the period under our research (2010–2014) more than 80% of BGNP’s own revenue was generated within the communes hosting the Park (47%) and in other communes within the counties hosting the Park (33%) (Table 15). This means that the Park’s own revenue depends directly on the economic and financial standing of local businesses. Decreasing demand for wood, competition from other regions, or macroeconomic changes limiting the production capacity of local businesses, are potential factors which could have an important effect on the Park’s revenue and, consequently, its ability to perform its tasks in nature protection. It seems necessary to consider amendments in law with a view to stabilising the amounts provided by the State budget to the national parks at a level covering a constant proportion of the parks’ fixed costs related to nature conservation and their ongoing operation. Irrespective of the source of the funds, BGNP plays an important role in providing the local social and economic system with financial resources, which is fully reflected in the responding businesspeople’s opinions on the subject. Nearly half (49.5%) of the (gross) cash flow generated by the Park is spent locally (Table 18). A further 15% is spent by the Park in transactions with businesses also located in the counties (powiat) of Nowy Targ and Sucha Beskidzka but outside the three communes hosting the Park. Thus, the local economic system, comprising the communes hosting the Park and the counties these communes are located in, can be assumed to absorb 65% of the total money spent by BGNP. The remaining 35% of the Park’s expenditure goes outside this area. Once we account for the outflow of funds on taxes and other fees transferred to the State budget, the communes of Jabłonka, Lipnica Wielka, and Zawoja retain nearly 44% of all funds spent by the Park, while the counties of Sucha Beskidzka and Nowy Targ (excluding the three communes) retain a further 13%. The remaining 43% goes to the regional impact area, i.e. the Małopolska region excluding the counties of Nowy Targ and Sucha Beskidzka, and to the rest of the country (i.e. Poland excluding the Małopolska region). The strength of BGNP’s financial links with local entities varies depending on the nature and purpose of the expenditure. Looking at the Park’s expenditure on the purchase of goods and services necessary for the performance of its tasks, including investment projects, we

231 National Park and the Local Economy. The Economic Relation Model: a Case Study of Babia Góra National Park observe that a clear majority of it goes to the communes of Jabłonka and Lipnica Wielka (Table 20). In 2010–2014, most of the funds spent on the purchase of goods and services were spent in Jabłonka commune, amounting to an annual net average of PLN 1.1 million (excluding VAT transfers). On the other hand, the commune which has benefitted the most from its residents being employed by the Park is Zawoja, with an annual net average amount of PLN 1.3 million. In terms of the spatial extent of BGNP’s economic impact, during the 5 years (2010– 2014) the highest positive balance of total cash turnover was recorded by the three communes hosting the Park, amounting to PLN 9 million, i.e. PLN 1.8 million per year on average (Table 21, Figure 11). Out of them, the highest positive balance was recorded by Zawoja commune – an annual average around PLN 1 million. The net turnover balances for communes on the southern side of the Park were lower by approx. 60–65%: the annual average balance for Jabłonka commune was PLN 0.41, and for Lipnica Wielka commune, PLN 0.35 million. The cooperation of local businesses with BGNP has been affected mostly by legal regulations on public procurement, requiring them to meet the requirements specified in calls for tender. However, despite the formal and administrative constraints as well as relatively short periods of cooperation contracts with the Park, the tendering procedures have not been a significant obstacle for the local businesses. For businesses purchasing wood, the proximity of the Park is the key advantage. BGNP has usually been described by its counterparties as a “reliable”, and therefore attractive, business partner mainly thanks to its financial stability and low financial risk entailed by the cooperation. An important factor in this respect has been the Park’s active attitude in raising funds for investment projects from sources other than the State budget. Another crucial factor in the business cooperation has been the trust between partners and the social capital which the BGNP management has earned itself in the local business community. When we compare the pre-2012 situation, i.e. predating the introduction of the new legal and organisational arrangements, with the one in 2012–2014, it is difficult to decide whether or not those changes have had a positive effect on BGNP’s economic function in the local economy. This is mainly because BGNP’s links with the local businesses have been relatively well established for many years. Also, this cooperation is still, to a large extent, subject to requirements and constraints resulting from the tendering regulations. The legal and organisational changes may prove important for the Park’s business activities once the amount ceilings for transactions which do not require a call for tender are shifted upwards. In such a case, more potential suppliers of goods and services for the Park, capable of competing with the external suppliers, might appear on the local market. The cooperation with all national parks could also be stabilised if the time periods for execution of contracts by their service contractors selected through calls for tender were extended. The economic impact of BGNP on the local economy through development of inbound tourism (visits to the Park) is significant only for the village of Zawoja. Our research has revealed a strong imbalance in the spatial distribution of visitors’ spending. On average, as much as 92.8% of money spent by BGNP visitors is spent in Zawoja – in the village itself and at the mountain shelter at Markowe Szczawiny. The net amount of visitors’ spendings has been estimated at PLN 14.8 million in the commune of Zawoja and PLN 1.1 million

232 Summary in the communes of Jabłonka and Lipnica Wielka combined (Table 60). A vast majority of the money is spent on accommodation (42.9%) and catering (28.2%) (Table 61).

The combined economic effect of BGNP on the economy of the communes of Jabłonka, Lipnica Wielka, and Zawoja can be expressed as the number of jobs (actual and hypothetical) generated as a result of the Park management’s business activity and the development of tourism, directly and indirectly related to the existence of the Park. In 2010–2014, BGNP as an institution offered an average of 48 permanent jobs and 16 seasonal jobs per year. The cash flow from the Park to the communes hosting it allowed them to potentially create an extra 34 permanent jobs. The effect of the Park as a supplier of products (wood) and a tourist attraction added a further 195 potential permanent jobs. Therefore, the Park can be assumed to have directly and indirectly “generated” 277 permanent jobs within the communes hosting it. For each job position at BGNP, there are six jobs thus generated in the local economy. Most of those jobs (240) are “generated” by the Park in Zawoja commune, which makes it the key recipient of economic benefits resulting from BGNP’s existence and operation in the local social and economic system. Judging from the declarations by heads of authorities of the communes hosting BGNP, the contacts between the local authorities and the Park management, though favourable, are not frequent. This means that there is no coordinated development policy pursued in the Babia Góra region, despite an initiative to this effect having been taken and formulated in reports of projects carried out in the previous years. Findings of research conducted internationally to date show that an increase of a national park’s role in its local economy depends largely on planning processes and close cooperation between representatives of local communities and parks’ administrations. The development strategy papers of communes hosting BGNP only include indications that the communes are aware of the importance of natural resources for the development of tourism. On the other hand though, the commune authorities do not perceive BGNP as an important player in the local economy or a partner in its shaping. The findings of our survey among residents of the Babia Góra region have shown that there are currently no issues which could lead to tensions between the local community and BGNP. Still, some opinions voiced by heads of commune administrations have revealed serious discrepancies between the communes’ declared policies and the requirements of the protection regime in the Park’s buffer zone and immediate surrounding. However, residents of all villages in the Park’s surrounding mostly declared that, in their view, the existence and operation of BGNP is “good” for them. On the other hand, the local community does not directly perceive any measurable economic benefits resulting from the Park’s proximity. Their economic relations and contacts with BGNP are described as “weak”. The local people, although declaring that their relations with the Park management were “positive”, have voiced their interest in a better exchange of information and have expected a stronger involvement of the Park’s management in solving the developmental problems of their villages and communes. In general, the awareness of BGNP’s activities is better among young people. They have also been the ones expressing favourable views on the Park’s impact on the local economy. This is clearly a direct result of education efforts by the Park and schools.

233 National Park and the Local Economy. The Economic Relation Model: a Case Study of Babia Góra National Park

In the eyes of both the local residents and the commune administration heads, the Park’s favourable economic impact consists mainly in its contribution to the development of tourism. The benefits for the local businesses and in terms of employment go largely unnoticed. The residents’ and local authorities’ beliefs on BGNP’s importance for the development of tourism correspond with the views of local tourist business managers on the Park’s role in the communes’ social and economic development. This is also confirmed by findings of surveys among tourists visiting the Park, showing clearly that the protected area of BGNP has a direct and indirect effect on the development of tourism in communes adjacent to the Park. The fact that, according to estimates, BGNP accounts for approximately 1/4 of the total revenue from inbound tourism in the communes of Jabłonka, Lipnica Wielka, and Zawoja means that there is a strong one-way relation between the attractiveness of BGNP as a tourist destination and the local development of tourism in these communes. From the community viewpoint, the tourist attractiveness of BGNP results from the natural and scenic features of the Babia Góra massif, allowing the visitors to pursue their leisure activities in contact with nature, but also the symbolic value of the National Park and the Park’s educational offer, with its content relating to the visitors’ search for knowledge. The direct proximity of the Park is not an obstacle for stepping up the development of tourism in the communes hosting the Park. As revealed in the analysis of motivations and opinions of BGNP visitors, the tourist facilities now available in the area surrounding the Park are judged by them to be insufficient for their needs. Most visitors expect an improvement of the scope and standard of basic tourist services. Given that the local tourism development model is based on satisfying the visitors’ leisure needs, we can expect that, as the local tourist services improve, or in other words, with the growing commercialisation of tourist services in the BGNP’s surrounding, the economic role of the Park in the communes’ economy will grow in importance as well. The quantitative and qualitative development of tourist facilities in the communes cannot however rely on the direct inflow of visitors to the Park, both because of the Park’s relatively small area and the relatively low associated level of the visitors’ spendings. The improvement discussed here and the increase of revenue from tourism, expected by the authorities and the local community, can only occur gradually, by the tourist offer being adapted to the current demand, as well as through proactive marketing efforts by the local tourism development actors (including BGNP management), an improvement of the transport accessibility of the Babia Góra region, and attracting new tourism investment projects to be located in the region, naturally with due regard to the protection regime of the Park’s buffer zone and other protected areas and sites. Outside the holiday periods, the inflow of leisure visitors to the Babia Góra region is heavily concentrated on weekends. There are at least two ways of enhancing the economic impact of tourism on the economy of communes. Both these ways are related to the presence of BGNP. First, our analysis of visitors’ spending shows that, among visitors, families have a relatively high purchasing power. Therefore economic benefits resulting from synergy effects in tourist demand should receive more attention in developing the offer of accommodation facilities and cultural institutions, as well as in investment policies of businesses, the Park, and the communes. Second, there is a clear need for

234 Summary developing information and organisation tools to link the operation of accommodation facilities in the Babia Góra region with the tourist offer available in other areas and towns, which could serve as day-trip destinations for tourists staying in the region for longer periods. The structure of visitors’ spending shows clearly that, other than accommodation and catering, no tourist services in the region generate visitors’ spending at a scale which could increase significantly the economic effect of inbound tourism. Therefore, in order to maintain the average duration of visitors’ stays in the area, it is essential to tap into the tourist potential of areas and locations in its surrounding. It is not a paradox that, as tourism around BGNP is increasingly commercialised, the Park’s economic role in the local economy will increase indirectly. This is because BGNP is a component of the visitor reception system, whose capability of attracting tourists is defined by the aggregate of all values and factors which are embedded in the system and which influence, separately or jointly, the tourists’ motivation. The commercialisation and development of tourist services in the BGNP surrounding is not going to make the Park less attractive for visitors. There is obviously a threat that, as tourism grows around BGNP, so will it grow within its boundaries, affecting the protected natural environment. However, possibilities of tourist exploration of the Babia Góra massif are limited by its terrain features and weather patterns, which can be seen as natural regulators of tourist traffic. If the numbers of visitors do increase significantly, it will be necessary to introduce organisational and spatial arrangements around the Park (e.g. visitor concentration areas) which will ensure protection of the Park’s natural assets and at the same time meet the needs of “mass tourists”, in accordance with the well-known “honeypots” concept. In this context, we should emphasise the need for expanding or creating a new BGNP information centre and for developing further the Park’s educational offer. This is clearly essential for providing better service to school groups, as the existing premises are insufficient. A new multifunctional educational and commercial venue would be a tourist attraction in itself and could at the same time be a vehicle of promotion e.g. of local craft and agriculture, generating extra jobs. It seems that, for the development of tourism in communes surrounding BGNP, the potential of the Park’s symbolic dimension (i.e. its image) is at least as significant, if not more, than its natural assets. The qualitative factor of the proximity of the National Park is seldom used or highlighted by the local tourist operators and communes in their information and promotion activities . The symbolic value of protected natural areas is a powerful tool used nowadays in tourism marketing to shape the demand among urban residents. This aspect of the attracting power of the national park’s features can easily be observed e.g. in the growth of second homes around BGNP. Also the agriculture of the communes covered by this study presents a significant potential of using the Park’s image. Support for the development of environmentally clean agricultural production should be a subject of proactive policy efforts on the part of the local authorities, especially as the local people seem unaware of how the National Park’s image can foster the development of the local agriculture or craft, or facilitate attempts to raise external funding. The significant imbalance, revealed in our research, in the spatial distribution of visitors’ spending between villages located to the north (Zawoja commune) and to the south (Lipnica Wielka and Jabłonka communes) of the Babia Góra massif is a result

235 National Park and the Local Economy. The Economic Relation Model: a Case Study of Babia Góra National Park of historical differences in the development of tourist facilities in those areas and their transport accessibility from cities located at the Polish Carpathian foothills. Nevertheless, the scale of this imbalance exceeds the difference in the actual accommodation capacity in the northern and southern part of the region. This implies that there are more reasons for the imbalance than mentioned above and they should be sought in various aspects of the operation of the local tourist service sector. One of the reasons is a difference in the types of accommodation facilities prevailing in the commune of Zawoja, on the one hand, and in Jabłonka and Lipnica Wielka communes on the other, and the related operation pattern of those facilities. In Jabłonka and Lipnica Wielka communes, a vast majority of the accommodation facilities are family-run and operate on the basis of the owners’ private resources. Most of those accommodation providers do not engage in any marketing or organisational activities and leave the choice of accommodation to potential guests. This operation model is relatively inefficient in the context of a strong competition both between facilities within the region and between different tourist regions in the Polish Carpathians. Another problem is the general low awareness of the Babia Góra region’s cultural values among the visitors. This observation should be a clear indication for the local authorities, cultural institutions, and tourism business operators, of the need to launch efficient information and promotion efforts and to incorporate the local cultural values in the chain of benefits from inbound tourism. Increasing pressure from local communities and authorities as well as institutions coordinating the international networks of protected areas (UNESCO Biosphere Reserves, Natura 2000) upon national parks to further develop their social and economic activities requires the parks to gradually shift their staff profiles by employing more specialists in spatial management, economics, management, and public relations. This is vital if national parks are to become the centres of promotion and disseminating knowledge of the role of natural environment in human life as well as good practices for harmonious and sustainable coexistence of humans and nature. National parks will also be compelled to pursue policies shaping their image as “human-friendly” institutions in order to seek connections and sponsors allowing them to carry out their activities. As far as raising funds from international institutions is concerned, it often requires close partnership with business operators or associations. Thus, although the tasks of national parks in Poland are essentially defined by the Nature Conservation Act, the real scope of the parks’ activities and the required competences are bound to expand in the future far beyond those tasks, as clearly illustrated by the issues discussed in our study.

236 Spis tabel, rycin i fotografii

Spis tabel List of tables

Tabela 1. Zmiana paradygmatu obszarów chronionych...... 21 Table 1. Shift of functional paradigm for protected areas...... 21

Tabela 2. Powierzchnia parków narodowych w Polsce...... 33 Table 2. Areas of national parks in Poland...... 33

Tabela 3. Struktura własnościowa gruntów w parkach narodowych ...... 34 Table 3. Ownership structure of land in national parks...... 34

Tabela 4. Ruch turystyczny w polskich parkach narodowych oraz liczba miejsc noclegowych w gminach administracyjnie z nimi związanych...... 35 Table 4. Numbers of visitors in Polish national parks and number of accommodation beds in communes administratively related to parks...... 35

Tabela 5. Położenie administracyjne Babiogórskiego Parku Narodowego i otuliny. . . . .61 Table 5. Location of Babia Góra National Park and its buffer zone within the local administrative divisions ...... 61

Tabela 6. Struktura własnościowa gruntów w Babiogórskim Parku Narodowym ...... 67 Table 6. Ownership structure of land within Babia Góra National Park...... 67

Tabela 7. Wpływy do budżetu parku w latach 2010–2014...... 73 Table 7. Babia Góra National Park’s budget revenue in 2010–2014 ...... 73

Tabela 8. Struktura wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010−2014...... 73 Table 8. Structure of Babia Góra National Park’s budget revenue in 2010–2014...... 73

Tabela 9. Zestawienie wpływów i wydatków budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014...... 78 Table 9. List of Babia Góra National Park’s budget revenue and expenditure in 2010–2014...... 78

Tabela 10. Średnioroczne przychody i wydatki inwestycyjne parków narodowych w Polsce w latach 2012–2014...... 79 Table 10. Polish national parks’ average annual revenue and investment expenditure in 2012–2014...... 79

237 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 11. Rozkład przestrzenny kontrahentów zewnętrznych Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 ...... 84 Table 11. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s business partners in 2010–2014 ...... 84

Tabela 12. Rozkład przestrzenny kontrahentów zewnętrznych Babiogórskiego Parku Narodowego w wybranych sferach działalności Parku...... 86 Table 12. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s business partners in selected areas of the Park’s activities...... 86

Tabela 13. Średnia liczba i wartość transakcji na 1 kontrahenta Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2014–2010...... 87 Table 13. Average number and value of transactions per one business partner of Babia Góra National Park in 2010–2014 ...... 87

Tabela 14. Rozkład przestrzenny źródeł wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014...... 88 Table 14. Spatial distribution of the sources of Babia Góra National Park’s budget revenue in 2010–2014...... 88

Tabela 15. Rozkład przestrzenny źródeł wpływów własnych do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014...... 89 Table 15. Spatial distribution of the sources of own revenue raised by Babia Góra National Park’s budget in 2010–2014 ...... 89

Tabela 16. Rozkład przestrzenny wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego ze sprzedaży drewna w latach 2010–2014...... 89 Table 16. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s budget revenue on sale of wood in 2010–2014...... 89

Tabela 17. Rozkład przestrzenny źródeł wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w związku z działalnością turystyczną i edukacyjną Parku w latach 2010–2014...... 90 Table 17. Spatial distribution of the sources of Babia Góra National Park’s budget revenue on tourism and education in 2010–2014 ...... 90

Tabela 18. Rozkład przestrzenny wydatków ogółem Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 w kwotach brutto...... 92 Table 18. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s total expenditure in 2010–2014 (gross amounts)...... 92

Tabela 19. Rozkład przestrzenny wydatków na wynagrodzenia w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2010–2014 w kwotach brutto...... 92 Table 19. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s expenditure on salaries in 2010–2014 (gross amounts)...... 92

238 Spis tabel, rycin i fotografii

Tabela 20. Rozkład przestrzenny wydatków Babiogórskiego Parku Narodowego na zakup towarów i usług w latach 2010–2014 w kwotach brutto ...... 94 Table 20. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s expenditure on purchase of goods and services in 2010–2014 (gross amounts) ...... 94

Tabela 21. Salda przepływów finansowych pomiędzy Babiogórskim Parkiem Narodowym a wyróżnionymi obszarami oddziaływania...... 96 Table 21. Balances of cash flows between Babia Góra National Park and selected impact areas ...... 96

Tabela 22. Liczba ludności w gminach parkowych w 2014 r...... 98 Table 22. Population numbers in communes hosting BGNP in 2014 ...... 98

Tabela 23. Struktura wieku mieszkańców gmin parkowych w 2014 r...... 99 Table 23. Age structure of population in communes hosting BGNP in 2014...... 99

Tabela 24. Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w bazie REGON w 2014 r...... 100 Table 24. Number of businesses registered in REGON (statistical register of business entities) in 2014...... 100

Tabela 25. Dochody budżetowe gmin w latach 2010–2014...... 101 Table 25. Budget revenues of communes in 2010–2014...... 101

Tabela 26. Rozkład przestrzenny wydatków Babiogórskiego Parku Narodowego na towary i usługi w gminach parkowych w kwotach netto w latach 2010−2014 . . . . .102 Table 26. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s expenditure on purchase of goods and services in the communes hosting the Park (net amounts) in 2010–2014...... 102

Tabela 27. Relacje pomiędzy liczbą kontrahentów Babiogórskiego Parku Narodowego a liczbą zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w gminach parkowych...... 104 Table 27. Relationships between the number of business partners of Babia Góra National Park and the number of businesses registered in the communes hosting the Park...... 104

Tabela 28. Zatrudnienie w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2010–2014 . . .105 Table 28. Numbers of employees at Babia Góra National Park in 2010–2014...... 105

Tabela 29. Wpływy do budżetów gmin parkowych z tytułu podatków w latach 2010–2014...... 108 Table 29. Revenue raised from taxes by budgets of the communes hosting the Park in 2010–2014...... 108

239 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 30. Całkowita wysokość wpływów podatkowych generowanych w związku z działalnością Babiogórskiego Parku Narodowego na tle wpływów budżetowych gmin parkowych w latach 2010–2014...... 108 Table 30. Total amount of tax revenue generated in relation with BGNP operation compared with the budget revenue of communes hosting the Park in 2010–2014...... 108

Tabela 31. Pozyskanie drewna w parkach narodowych Karpat Polskich w latach 2008–2014...... 110 Table 31. Quantities of wood sourced from the national parks in the Polish Carpathians in 2008–2014 ...... 110

Tabela 32. Pozyskanie drewna w lasach prywatnych w obrębie gmin parkowych na tle Babiogórskiego Parku Narodowego...... 111 Table 32. Quantities of wood sourced from private forests within the communes hosting Babia Góra National Park, compared with quantities obtained from forests within the Park itself...... 111

Tabela 33. Liczba podmiotów gospodarczych związanych przetwórstwem drewna . . .112 Table 33. Number of businesses active in wood processing...... 112

Tabela 34. Lokalni kontrahenci Babiogórskiego Parku Narodowego kupujący drewno z Parku o wartości powyżej 5 tys. zł rocznie ...... 113 Table 34. Local business partners of Babia Góra National Park purchasing more than PLN 5,000 worth of wood per year from the Park...... 113

Tabela 35. Odwiedzający Babiogórski Park Narodowy w latach 2010–2014...... 115 Table 35. Numbers of visitors in Babia Góra National Park in 2010–2014 ...... 115

Tabela 36. Liczba rejestrowanych wejść turystów na teren Babiogórskiego Parku Narodowego w okresie od 26.04.2014 r. do 30.11.2014 r...... 123 Table 36. Recorded numbers of visitors’ entries to Babia Góra National Park between 26 April 2014 and 30 November 2014...... 123

Tabela 37. Struktura respondentów według płci, wieku, wykształcenia i dochodu miesięcznego (grupa N = 1215)...... 126 Table 37. Respondents’ group structure in terms of gender, age, education level, and monthly income (group N = 1215)...... 126

Tabela 38. Pochodzenie terytorialne respondentów (grupa N = 1215) ...... 126 Table 38. Respondents’ area of origin (group N = 1215) ...... 126

Tabela 39. Deklarowana długość pobytu respondentów (grupa N = 1215)...... 127 Table 39. Duration of stay as declared by respondents (group N = 1215)...... 127

240 Spis tabel, rycin i fotografii

Tabela 40. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy wizyta w BgPN jest głównym celem przyjazdu?...... 127 Table 40. Distribution of answers to the question: Has the visit to BGNP been the main purpose of your trip?...... 127

Tabela 41. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Który raz jest Pan(i) obecnie w BgPN?. . . .131 Table 41. Distribution of answers to the question: How many times have you visited BGNP, including the current visit?...... 131

Tabela 42. Struktura respondentów według płci i wieku (grupa n1 = 456)...... 131

Table 42. Gender and age structure of the respondents’ group (group n1 = 456) ...... 131

Tabela. 43. Struktura odpowiedzi na pytania ankietowe (zmienne: a – j)...... 132 Table 43. Distribution of answers to the questionnaire questions (variables: a – j). . . .132

Tabela 44. Wartości średnie skupień badanych zmiennych ...... 134 Table 44. Average cluster values of the variables...... 134

Tabela 45. Średnie deklarowane wydatki turystów jednodniowych...... 136 Table 45. Average declared spendings of one-day visitors...... 136

Tabela 46. Średnie deklarowane wydatki na dzień pobytu turystów korzystających z noclegu...... 136 Table 46. Average declared per-day spendings of visitors staying for one or more nights...... 136

Tabela 47. Struktura deklarowanych wydatków osobowych na dzień turystów korzystających z noclegu według przedziałów wielkości...... 137 Table 47. Structure of declared per-day per-person spendings of visitors staying for one or more nights, by amount intervals...... 137

Tabela 48. Struktura deklarowanych wydatków według kategorii turystów korzystających z noclegu ...... 137 Table 48. Structure of declared spendings by categories of visitors staying for one or more nights...... 137

Tabela 49. Wybrane cechy wydatków rodzin korzystających z noclegu...... 138 Table 49. Selected characteristics of spendings of families staying for one or more nights...... 138

Tabela 50. Różnica między wydatkami deklarowanymi a wydatkami rzeczywistymi miedzy grupami N i n2 ...... 139 Table 50. Difference between declared spendings and actual spendings between groups N and n2...... 139

241 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 51. Struktura wydatków turystów jednodniowych...... 139 Table 51. Structure of spendings of one-day visitors...... 139

Tabela 52. Struktura wydatków turystów korzystających z noclegu ...... 140 Table 52. Structure of spendings of visitors staying for one or more nights ...... 140

Tabela 53. Miejsce noclegu respondentów (n = 622) według rodzaju obiektu noclegowego...... 141 Table 53. Place of stay of the respondents (n = 622) by type of accommodation...... 141

Tabela 54. Miejsce noclegu respondentów według wsi...... 142 Table 54. Place of stay of the respondents by name of village ...... 142

Tabela 55. Miejsce noclegu respondentów oraz średnia liczba noclegów ...... 142 Table 55. Place of stay of the respondents and average number of nights spent...... 142

Tabela 56. Wielkość i struktura bazy noclegowej na badanym obszarze według gmin ...... 145 Table 56. Number and types of accommodation facilities in the study area, broken down by communes...... 145

Tabela 57. Struktura pobytów według liczby noclegów ...... 146 Table 57. Structure of stays by number of nights spent...... 146

Tabela 58. Rozkład przestrzenny wydatków turystycznych według miejscowości . . . .146 Table 58. Spatial distribution of visitors’ spending by village...... 146

Tabela 59. Rozkład wydatków turystycznych z podziałem na część północną i południową obszaru badań ...... 147 Table 59. Distribution of visitors’ spending broken down to the northern and southern part of the area under study...... 147

Tabela 60. Wydatki turystyczne netto z podziałem na część północną i południową obszaru badań ...... 149 Table 60. Net visitors’ spending broken down to the northern and southern part of the area under study...... 149

Tabela 61. Wielkość wydatków turystycznych netto według rodzaju usług...... 149 Table 61. Amounts of visitors’ spending by type of service...... 149

Tabela 62. Szacunkowa liczba turystów korzystających z bazy noclegowej w roku na obszarze badań...... 151 Table 62. Estimated number of visitors per year using accommodation in the study area...... 151

242 Spis tabel, rycin i fotografii

Tabela 63. Zabudowa mieszkaniowa, w tym drugie domy, w odległości do 100 m od granicy lasu w sąsiedztwie Babiogórskiego Parku Narodowego...... 155 Table 63. Residential buildings, including seond homes, within 100 metres from the forest limit in the Babia Góra National Park surroundings...... 155

Tabela 64. Liczba miejsc pracy oraz ich potencjalny ubytek w przypadku braku współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym ...... 163 Table 64. Number of jobs, and potential loss thereof in the event of non-cooperation with Babia Góra National Park...... 163

Tabela 65. Ubytek miejsc pracy a udział obrotów handlowych z Babiogórskim Parkiem Narodowym w całości obrotów handlowych przedsiębiorstw...... 164 Table 65. Loss of jobs, and the share of turnover on transactions with Babia Góra National Park in the total turnover of local businesses...... 164

Tabela 66. Czynniki współpracy handlowej z Babiogórskim Parkiem Narodowym w opinii respondentów ...... 166 Table 66. Factors of commercial cooperation with Babia Góra National Park as perceived by the respondents...... 166

Tabela 67. Znaczenie wybranych czynników współpracy handlowej z Babiogórskim Parkiem Narodowym w opinii respondentów...... 167 Table 67. Importance of selected factors of commercial cooperation with Babia Góra National Park as perceived by the respondents...... 167

Tabela 68. Ocena potencjalnych barier i ograniczeń współpracy handlowej z Babiogórskim Parkiem Narodowym w opinii respondentów ...... 168 Table 68. Barriers and restrictions of commercial cooperation with Babia Góra National Park as judged by the respondents...... 168

Tabela 69. Warunki poprawy współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym w opinii respondentów ...... 169 Table 69. Conditions required for an improvement of cooperation with Babia Góra National Park, as perceived by the respondents...... 169

Tabela 70. Wielkość i struktura rodzajowa bazy noclegowej na obszarze badań ...... 170 Table 70. Number, types and sizes of accommodation facilities in the study area. . . . .170

Tabela 71. Liczba, struktura i pojemność recepcyjna badanych obiektów noclegowych...... 172 Table 71. Number, types and sizes of accommodation facilities included in the study...... 172

243 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Tabela 72. Struktura badanych obiektów ze względu na liczbę miejsc noclegowych ...... 172 Table 72. Accommodation facilities included in the study, by number of beds ...... 172

Tabela 73. Liczba stałych pracowników w obiektach noclegowych według rodzaju obiektu...... 173 Table 73. Number of permanent staff at the accommodation facilities, by type of facility...... 173

Tabela 74. Liczba stałych pracowników (etatów), przypadająca na 10 miejsc noclegowych według rodzaju obiektu...... 174 Table 74. Number of permanent staff (full-time equivalent) per 10 beds in accommodation facilities, by type of facility...... 174

Tabela 75. Deklarowany stopień wykorzystania obiektów noclegowych w ciągu roku...... 175 Table 75. Declared occupation rate in the accommodation facilities over the year. . . .175

Tabela 76. Średnie wartości oceny wybranych czynników wspomagających rozwój lokalnych obiektów noclegowych...... 177 Table 76. Average evaluations of selected factors facilitating the development of local accommodation facilities ...... 177

Tabela 77. Lokalizacja obiektów noclegowych w stosunku do granic Babiogórskiego Parku Narodowego...... 177 Table 77. Location of accommodation facilities in relation to the boundaries of Babia Góra National Park...... 177

Tabela 78. Ocena wpływu Babiogórskiego Parku Narodowego na sytuację społeczno-gospodarczą gmin w opinii władz lokalnych ...... 183 Table 78. Influence of Babia Góra National Park on the social and economic situation of the communes, as perceived by the local authorities...... 183

Tabela 79. Wpływ funkcjonowania Babiogórskiego Parku Narodowego na niektóre aspekty życia społeczno-gospodarczego w opinii władz lokalnych...... 184 Table 79. Influence of Babia Góra National Park on selected aspects of the local social and economic situation, as perceived by the local authorities...... 184

Tabela 80. Nastawienie władz gminy i jej mieszkańców do działalności Babiogórskiego Parku Narodowego...... 185 Table 80. Attitude of the commune’s authorities and residents to the operation of Babia Góra National Park...... 185

244 Spis tabel, rycin i fotografii

Tabela 81. Struktura respondentów a struktura ludności miejscowej ze względu na miejsce zamieszkania...... 188 Table 81. Structure of the respondents’ group compared with the structure of the local population in terms of place of residence...... 188

Tabela 82. Struktura wiekowa respondentów a struktura wiekowa mieszkańców. . . . .188 Table 82. Age structure of the respondents’ group compared with the age structure of the local population...... 188

Tabela 83. Odległość miejsca zamieszkania respondentów od granicy Babiogórskiego Parku Narodowego...... 189 Table 83. Distance of the respondents’ places of residence from the Babia Góra National Park boundary...... 189

Tabela 84. Struktura respondentów według wykształcenia...... 189 Table 84. Structure of the respondents’ group by level of education...... 189

Tabela 85. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy fakt, że część Waszej gminy jest objęta ochroną w postaci parku narodowego, to dla mieszkańców dobrze czy źle? . . 192 Table 85. Distribution of answers to the question: Do you think it is good or bad for the local people that part of your commune is within a national park?...... 192

Tabela 86. Wpływ Babiogórskiego Parku Narodowego na niektóre aspekty życia społeczno-gospodarczego w miejscowościach...... 195 Table 86. Influence of Babia Góra National Park on selected aspects of the local social and economic situation ...... 195

Tabela 87. Opinie respondentów na temat lokalnego rozwoju turystyki...... 196 Table 87. Respondents’ views on the local tourism development...... 196

Tabela 88. Relacje między oceną wpływu Babiogórskiego Parku Narodowego na sytuację ekonomiczną mieszkańców a oceną jego wpływu na atrakcyjność turystyczną regionu...... 196 Table 88. Relationships between the respondents’ views on Babia Góra National Park’s impact on the local people’s economic situation and their views on the Park’s impact on the area’s attractiveness as a tourist destination...... 196

Tabela 89. Relacje między opinią na temat objęcia terenów gminy ochroną w postaci parku narodowego a nastawieniem wobec zwiększenia ruchu turystycznego...... 197 Table 89. Relationships between the respondents’ views on part of their commune being included in a national park and their attitude towards the growing numbers of visitors...... 197

245 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Spis rycin List of figures

Ryc. 1. Schemat postępowania badawczego...... 12 Fig. 1. Diagram of the research procedure...... 12

Ryc. 2. Liczba i powierzchnia parków narodowych w Polsce w latach 1950–2014...... 31 Fig. 2. Number and areas of national parks in Poland between 1950 and 2014...... 31

Ryc. 3. Model lokalnego systemu ekonomicznego parku narodowego ...... 54 Fig. 3. Model of the national park’s local economic system...... 54

Ryc. 4. Rozwój przestrzenny Babiogórskiego Parku Narodowego ...... 63 Fig. 4. Spatial development of Babia Góra National Park...... 63

Ryc. 5. Strefy działań ochronnych w Babiogórskim Parku Narodowym...... 64 Fig. 5. Protection zones in Babia Góra National Park...... 64

Ryc. 6. Obszary chronione w gminach: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja ...... 65 Fig. 6. Protected areas in communes: Jabłonka, Lipnica Wielka, and Zawoja...... 65

Ryc. 7. Wpływy do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego na tle dochodów budżetowych gmin parkowych w latach 2010–2014...... 72 Fig. 7. Revenue of Babia Góra National Park compared to the budget revenue of communes hosting the Park in 2010–2014...... 72

Ryc. 8. Struktura wpływów budżetowych Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014...... 74 Fig. 8. Structure of Babia Góra National Park’s budget revenues in 2010–2014...... 74

Ryc. 9. Struktura wydatków budżetowych Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 (A: ujęcie rodzajowe; B: ujęcie zadaniowe) ...... 78 Fig. 9. Structure of Babia Góra National Park’s budget expenditure in 2010–2014 (A: by types of expenditure; B: by task)...... 78

Ryc. 10. Podmioty zewnętrzne współpracujące z Babiogórskim Parkiem Narodowym w latach 2010–2014...... 83 Fig. 10. Third parties cooperating with Babia Góra National Park in 2010–2014 ...... 83

Ryc. 11. Saldo wydatków i wpływów środków finansowych neto do Babiogórskiego Parku Narodowego według obszarów jego oddziaływania (okres 2010–2014)...... 96

246 Spis tabel, rycin i fotografii

Fig. 11. Balance of expenditure made by, and revenue raised by, Babia Góra National Park in 2010–2014, broken down by impact area, in net amounts...... 96

Ryc. 12. Struktura wydatków zaopatrzeniowych Babiogórskiego Parku Narodowego w gminach parkowych według grup kosztów dla okresu 2010–2014. . . .103 Fig. 12. Structure of Babia Góra National Park’s expenditure made in the communes hosting the Park for purchase of goods and services, by groups of cost items, 2010–2014...... 103

Ryc. 13. Rozkład przestrzenny wynagrodzeń (w kwotach netto)...... 106 Fig. 13. Spatial distribution of salaries (amounts after tax)...... 106

Ryc. 14. Ruch turystyczny w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2000–2014...... 124 Fig. 14. Numbers of visitors in Babia Góra National Park in 2000–2014...... 124

Ryc. 15. Rozkład czasowy ruchu turystycznego w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2000–2014 (wielkości uśrednione) ...... 125 Fig. 15. Time distribution of the numbers of visitors in Babia Góra National Park in 2000–2014 (average values)...... 125

Ryc. 16. Pochodzenie terytorialne respondentów według powiatów (grupa N = 1215)...... 128 Fig. 16. Respondents’ area of origin, by county (powiat) (group N = 1215) ...... 128

Ryc. 17. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy podczas tego wyjazdu odwiedził(a) Pan(i) lub zamierza odwiedzić BgPN?...... 130 Fig. 17. Distribution of answers to the question: Have you visited or are you planning to visit BGNP during your current trip?...... 130

Ryc. 18. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy wizyta w BgPN jest jednym z etapów Pana(i) dłuższego wyjazdu?...... 130 Fig. 18. Distribution of answers to the question: Has the visit to BGNP been a stage in a longer trip for you?...... 130

Ryc. 19. Wielkość i struktura bazy noclegowej w miejscowościach na obszarze badań ...... 144 Fig. 19. Number and types of accommodation facilities in the villages...... 144

Ryc. 20. Znaczenie Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej, w opinii badanych przedsiębiorców ...... 161 Fig. 20. Importance of Babia Góra National Park in the local economy as perceived by the business managers participating in the study ...... 161

247 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Ryc. 21. Znaczenie współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym dla badanych przedsiębiorstw ...... 162 Fig. 21. Importance of the cooperation with Babia Góra National Park for the business managers participating in the study...... 162

Ryc. 22. Udział obrotów handlowych z Babiogórskim Parkiem Narodowym w całości obrotów badanych przedsiębiorstw w 2014 r...... 162 Fig. 22. Share of turnover on transactions with Babia Góra National Park in the total turnover of businesses covered by the study in 2014 ...... 162

Ryc. 23. Odpowiedź na pytanie: Jak oceniają Państwo perspektywy Waszej dalszej współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym?...... 169 Fig. 23. Answers to the question What do you think are the prospects for your future cooperation with Babia Góra National Park?...... 169

Ryc. 24. Struktura wielkościowa obiektów noclegowych w badanych gminach...... 171 Fig. 24. Size structure of accommodation facilities in the communes covered by the study...... 171

Ryc. 25. Udział kategorii wielkościowych obiektów noclegowych w tworzeniu pojemności recepcyjnej badanych gmin...... 171 Fig. 25. Share of different size categories of accommodation facilities in the accommodation capacity of the communes covered by the study...... 171

Ryc. 26. Ocena sytuacji na lokalnym rynku usług turystycznych w opinii respondentów...... 175 Fig. 26. Situation on the local tourist service market as perceived by the respondents...... 175

Ryc. 27. Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej w opinii gestorów bazy noclegowej ...... 176 Fig. 27. Role of Babia Góra National Park in the local economy as perceived by the accommodation providers ...... 176

Ryc. 28. Koncentracja miejsc noclegowych w badanych gminach...... 179 Fig. 28. Density of accommodation beds in the communes covered by the study. . . . .179

Ryc. 29. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jakie jest Pana(i) zdaniem znaczenie Babiogórskiego Parku Narodowego dla życia mieszkańców?...... 191 Fig. 29. Distribution of answers to the question: How important do you think Babia Góra National Park is for the local people’s lives, and in what ways?...... 191

248 Spis tabel, rycin i fotografii

Ryc. 30. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak Pan(i) określił(a)by stosunek władz Babiogórskiego Parku Narodowego do mieszkańców?...... 193 Fig. 30. Distribution of answers to the question: What do you think is the attitude of the managers of Babia Góra National Park towards the local people? ...... 193

Spis fotografii List of photographs

Fot. 1. Widok na szczyt Babiej Góry...... 66 Photo 1. View of the summit of Babia Góra...... 66

Fot. 2. Na grzbiecie Babiej Góry...... 66 Photo 2. On the Babia Góra ridge...... 66

Fot. 3. Schronisko PTTK na Markowych Szczawinach...... 127 Photo 3. Mountain shelter at Markowe Szczawiny...... 127

Fot. 4. W drodze na szczyt Babiej Góry ...... 127 Photo 4. On the way to Babia Góra summit...... 127

Fot. 5. Punkt Informacji Przyrodniczej i Turystycznej na Polanie Krowiarki...... 143 Photo 5. Tourist and Nature Information Point at Krowiarki...... 143

Fot. 6. Tablica edukacyjna Babiogórskiego Parku Narodowego ...... 143 Photo 6. Educational panel of Babia Góra National Park...... 143

Fot. 7. Siedziba Babiogórskiego Parku Narodowego w Zawoi...... 143 Photo 7. Seat of Babia Góra National Park in Zawoja...... 143

Fot. 8. Widok na Babią Górę z Lipnicy Wielkiej...... 180 Photo 8. View of Babia Góra from Lipnica Wielka...... 180

Fot. 9. Tereny rolnicze na Orawie ...... 180 Photo 9. Agricultural land in the Orawa region ...... 180

249

Załącznik

Pytania kwestionariuszy wywiadów

A. Pytania kwestionariusza wywiadu z turystami

INFORMACJE DOTYCZĄCE WYJAZDU 1. Czy podczas tego wyjazdu odwiedził(a) Pan(i) lub zamierza odwiedzić Babiogórski Park Narodowy (BgPN)? a) tak; b) nie; c) nie wiem. 2. Jak często bywa Pan(i) na tych terenach? a) jestem pierwszy raz; b) byłem tu wcześniej – ile razy? .....…; ile razy w ciągu minionych 5 lat? ... 3. Jaka jest długość obecnego pobytu w regionie (otoczeniu) Babiej Góry (gminy Zawoja, Lipnica Wielka, Jabłonka)? a) poniżej 5 godz.; b) jeden dzień (bez noclegu); c) 2 dni (z 1 noclegiem); d) więcej niż 2 dni (ile? …); który dzień pobytu? … 4. Kto Panu(i) towarzyszy? a) nikt; b) znajomi – ilu bez Pana(i)? ....; c) rodzina – liczba osób bez Pana(i)…, w tym dzieci do lat 5…; d) grupa zorganizowana – ile osób? …; kto jest organizatorem wyjazdu? … 5. W której(ych) miejscowości(ach) w okolicach Babiej Góry Pan(i) nocuje? 6. W jakim obiekcie Pan(i) nocuje (rodzaje lub nazwy obiektów)? Liczba noclegów … 7. Czy wizyta w okolicach Babiej Góry jest jednym z etapów dłuższego wyjazdu? a) tak; b) nie; Jeśli tak, to jakie były lub są przewidywane miejsca Pana(i) noclegu poza miejsco- wościami otaczającymi Babią Górę? 8. Czy wizyta w BgPN jest Pana(i) głównym celem przyjazdu w region Babiej Góry? a) tak; b) nie; Jeśli nie, to co zdecydowało o przyjeździe w ten region? 9. Które miejsca w okolicach Babiej Góry odwiedził(a) Pan(i) lub planuje odwiedzić w trakcie obecnego pobytu? 10. Rodzaj środka transportu (z miejsca stałego zamieszkania): a) samochód osobowy; b) autokar; c) publiczny środek komunikacji (autobus, bus); d) inny – jaki?...

MOTYWACJE PRZYJAZDU I OPINIE 11. W jakim stopniu Pan/Pani zgadza się z następującymi zdaniami (proszę zaznaczyć jedną odpowiedź w każdym rzędzie)

251 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

W jakim stopniu Pan/Pani zgadza się z następującymi Zdecydowanie Zgadzam Nie wiem Nie zgadzam Zdecydowanie zdaniami (proszę zaznaczyć jedną odpowiedź w każdym zgadzam się się się nie zgadzam się rzędzie) Głównym powodem mojego przyjazdu jest wejście na Babią Górę Głównym powodem mojego przyjazdu jest odpoczynek na łonie przyrody Głównym powodem mojego przyjazdu jest potrzeba ruchu i aktywności Przy wyborze tego miejsca zupełnie NIE brałem(am) pod uwagę faktu, że leży tutaj Babia Góra Istnienie parku narodowego w tym miejscu NIE ma dla mnie znaczenia Wybrałem to miejsce właśnie dlatego, że istnieje tutaj park narodowy

Uważam, że Babia Góra jest główną atrakcją tej okolicy

Uważam, że najważniejszą atrakcją tej okolicy jest kultura lokalna Uważam, że na Babiej Górze powinno się wybudować więcej urządzeń i atrakcji dla turystów Uważam, że w miejscowościach otaczających Babią Górę powinno powstać więcej urządzeń i atrakcji dla turystów

WYDATKI 12. Proszę podać Pana(i) łączne osobiste wydatki w trakcie pobytu, ewentualnie łączne wydatki całej rodziny lub grupy dysponującej wspólnym budżetem. Poniższe wydatki dotyczą: a) tylko mojej osoby; b) całej rodziny (ile członków rodziny?..., w tym dzieci do lat 5 …); c) grupy dysponującej wspólnym budżetem (ile osób? …). Łączny (przewidywany) koszt obecnego pobytu w rejonie Babiej Góry (bez kosztów dojazdu) …zł; w tym: noclegi … zł, wyżywienie ... zł, inne … zł. 13. Dotychczasowe wydatki w regionie (otoczeniu) Babiej Góry (w wymienionych miej- scowościach) – tab. str. 253. 14. Dotychczasowe wydatki w schronisku na Markowych Szczawinach: nocleg…zł; wyży- wienie… zł; inne…zł.

INFORMACJE O RESPONDENCIE 15. Płeć: K/M; 16. Wiek: a) 15–19; b) 19–25; c) 26–40; d) 41–50; e) 51–65; f) >65; 17. Wykształcenie: ... 18. Średni miesięczny dochód na osobę w gospodarstwie domowym: a) do 1000 zł; b) 1000–2000 zł; c) 2000–3000 zł; d) 3000–5000 zł; e) > 5000 zł 19. Miejsce zamieszkania: województwo … powiat … miasto/wieś … 20. Adres e-mail … lub nr tel. …

252 Załącznik

Na co? Lipnica Wielka Lipnica Mała Markowe Szczawiny) Podwilk Skawica Chyżne Orawka Zubrzyca Dolna Zubrzyca Górna Zawoja (bez schroniska Jabłonka Nocleg (bez wyżywienia) Nocleg (z wyżywieniem) Wyżywienie w lokalach i punktach gastronom. Zakup artykułów spożywczych w punktach handlowych Zakup pamiątek Zakup pozostałych towarów w punktach handlowych Bilety wstępu, jakie obiekty: … Paliwo Lokalne środki transportu (w obrębie regionu) Inne wydatki, jakie?...

B. Pytania kwestionariusza wywiadu z kontrahentami Babiogórskiego Parku Narodowego

INFORMACJE O PRZEDSIĘBIORSTWIE 1. Siedziba (miejscowość) Państwa przedsiębiorstwa … 2. Status prawny: a) przedsiębiorca – osoba fizyczna; b) spółka cywilna; c) spółka jawna; d) spółka z o.o.; e) inna spółka; f) inny (jaki?) … 3. Profil działalności przedsiębiorstwa (czym zajmuje się Wasze przedsiębiorstwo): a) rolnictwo, łowiectwo, rybactwo; b) leśnictwo; c) przetwórstwo drewna; d) budownictwo; e) przemysł spożywczy; f) handel; g) usługi rzemieślnicze; h) transport; i) edukacja, nauka; j) urzędy administracji państwowej i samorządowej; k) opieka zdrowotna; l) turystyka, kultura, rozrywka i rekreacja; m) inne … Uwagi szczegółowe: … 4. Liczba stałych etatów (pracowników) na 31.12.2014 r. … 5. Jaką część Waszych pracowników stanowią mieszkańcy regionu Babiej Góry? Około …% 6. Wielkość obrotów handlowych Waszego przedsiębiorstwa w 2014 r.: a) < 8 mln zł; b) 8–40 mln zł; c) 40–200 mln zł; d) > 200 mln zł. 7. Jaką część swoich zakupów (materiałów, zaopatrzenia) nabywacie Państwo lokalnie („lokalnie” tzn. w Waszej gminie, gminach sąsiednich, w regionie Babiej Góry)? Około ...% 8. Nazwy jednostek administracyjnych, na terenie których Państwo prowadzicie swoją działalność (miejsca zakupu towarów, wykonywania usług itp.)

253 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Wsie Gminy Powiaty Województwa Inne Zakup towarów

Wykonywanie usług

WSPÓŁPRACA Z BABIOGÓRSKIM PARKIEM NARODOWYM (BgPN) 9. Jaką rolę, Państwa zdaniem, odgrywa BgPN w lokalnej gospodarce (dla lokalnych przedsiębiorców)? a) bardzo małą; b) małą; c) średnią; d) dużą; e) bardzo dużą. 10. Od ilu lat współpracujecie Państwo z BgPN? 11. Jakie znaczenie dla Waszego przedsiębiorstwa ma współpraca z BgPN? a) bardzo małe; b) małe; c) średnie; d) duże; e) bardzo duże. 12. Czego dotyczy Państwa współpraca z BgPN? 13. Jaka jest częstość Państwa kontaktów handlowych z BgPN? a) współpracujemy okazjonalnie; b) współpracujemy często; c) współpracujemy stale. 14. Jak z perspektywy kilku minionych lat oceniacie Państwo sytuację Waszej współpracy z BgPN? a) zdecydowanie pogarsza się; b) pogarsza się; c) utrzymuje się na podobnym poziomie; d) poprawia się; e) zdecydowanie poprawia się. 15. W jaki sposób zawierają Państwo transakcje z Babiogórskim PN? a) przetargi; b) umowy bezpośrednie (bez przetargów). 16. Czy Państwo działacie lub w przeszłości działaliście jako podwykonawcy dla innych podmiotów przy realizacji zadań dla BgPN? Jeśli TAK, to w jakim zakresie (czego do- tyczyła współpraca)? 17. Jaką część Waszych obrotów handlowych w 2014 r. stanowiła współpraca z BgPN? a) < 5%; b) 5–15%; c) 10–25%; d) 25–50%; e) > 50%; f) BgPN to jedyny nasz kontrahent. 18. Gdyby Państwa współpraca z BgPN zakończyła się, to ile etatów (miejsc pracy) lub jaką część etatu musielibyście zlikwidować w Waszym przedsiębiorstwie?

OPINIE 19. Co decyduje, że współpracują Państwo z BgPN (proszę podać główne powody)? 20. Celem tego pytania jest rozpoznanie, w jakim stopniu pomaga Państwu w kontaktach handlowych z BgPN

1– 2 – 3 – 4 – 5 – Proszę zaznaczyć jedną odpowiedź w każdym rzędzie bardzo mało średnio dużo bardzo mało dużo Wasza lokalizacja niedaleko BgPN Doświadczenie poprzednich lat współpracy z parkiem Wzajemne zaufanie Kontakty nieformalne z innymi przedsiębiorcami/parkiem Otwartość władz parku na współpracę z lokalnymi podmiotami Wiedza i umiejętności Waszych pracowników Łatwość przystosowania Waszych usług (działalności) do zamówień parku

254 Załącznik

21. Jakie, Państwa zdaniem, są najpoważniejsze przeszkody (bariery, utrudnienia) Waszej współpracy z BgPN?

1– 2 – 3 – 4 – 5 – Proszę zaznaczyć jedną odpowiedź w każdym rzędzie bardzo małe średnie duże bardzo małe duże Rozbudowane procedury przetargowe Zawiłość przepisów prawnych Brak własnej wykwalifikowanej kadry Ograniczenia we własnym zapleczu technologicznym Brak wystarczających zasobów finansowych niezbędnych do realizacji zamówień ze strony BgPN Trudności w dostępie do informacji o planowanych inwestycjach/zakupach realizowanych przez BgPN Złożoność i wysoka specjalizacja warunków współpracy z BgPN Ryzyko finansowe współpracy z BgPN Konkurencja lokalnych przedsiębiorstw Konkurencja ze strony podmiotów spoza regionu Babiej Góry Inne, jakie?

22. Od czego zależy Państwa dalsza współpraca z BgPN? 23. Jak oceniają Państwo perspektywy Waszej dalszej współpracy z BgPN? a) bardzo źle; b) źle; c) średnio/umiarkowanie; d) dobrze; e) bardzo dobrze. 24. Jeżeli ocena perspektyw jest zła, to jakie są tego powody? 25. Jakiego rodzaju wsparcia najbardziej Państwo oczekują, aby mogła rozwijać się Wasza współpraca z BgPN? Kto może go udzielić? 26. Pracownicy BgPN odnoszą się do kontrahenta (można zaznaczyć kilka odpowiedzi): a) rzeczowo; b) uprzejmie; c) nieuprzejmie; d) arogancko; e) asertywnie; f) ulegle; g) różnie. 27. Kontakty z BgPN oceniam jako (można zaznaczyć kilka odpowiedzi): a) przyjazne; b) trudne; c) czysto biznesowe; d) nie mam zdania.

C. Pytania kwestionariusza wywiadu z gestorami obiektów noclegowych

INFORMACJE O OBIEKCIE 1. Rodzaj Państwa obiektu 2. Liczba miejsc noclegowych 3. Jakie dodatkowe usługi – oprócz noclegu – oferujecie Państwo turystom? 4. Czy Państwa przedsiębiorstwo ma charakter rodzinny? a) tak; b) nie. 5. Czy właściciel(e) mieszka(ją) na stałe w regionie Babiej Góry? a) tak; b) nie. 6. Liczba stałych etatów (pracowników) na 31.12.2014 r. 7. Jaką część Waszych stałych pracowników stanowią mieszkańcy gmin: Zawoja, Jabłonka, Lipnica Wielka? Około…%

255 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

8. Ilu pracowników dodatkowo przyjmujecie Państwo w sezonie turystycznym lub w okresach większego natężenia ruchu turystycznego? 9. Proszę podać w przybliżeniu stopień wykorzystania Waszego obiektu w skali roku. Około...% 10. Jaki odsetek Waszych klientów w ciągu roku stanowią tzw. turyści biznesowi (szkolenia, konferencje itd.). Proszę podać przybliżony odsetek w stosunku do ogółu. Około …%

ZNACZENIE BABIOGÓRSKIEGO PARKU NARODOWEGO (BgPN) 11. Jaką rolę, Państwa zdaniem, odgrywa BgPN w lokalnej gospodarce (dla przedsiębior- ców)? a) bardzo małą; b) małą; c) średnią; d) dużą; e) bardzo dużą. 12. W jakim stopniu pomaga Państwu w Waszej działalności

1– 2 – 3 – 4 – 5 – Proszę zaznaczyć jedną odpowiedź w każdym rzędzie bardzo mało średnio dużo bardzo mało dużo Bliskość BgPN Oferta edukacyjna BgPN (np. ekspozycje, ścieżki edukacyjne) Działalność informacyjna i promocyjna BgPN Działalność wyciągów narciarskich lub innych atrakcji turystycznych Wasza współpraca z osobami lub podmiotami, które organizują pobyty dla gości (biura podróży, pośrednicy, tzw. firmy ewentowe) Powroty gości, którzy już korzystali z Waszego obiektu Pozytywne opinie byłych gości i polecanie przez nich Waszego obiektu

13. Czy Państwa zdaniem obecność BgPN sprzyja, czy też ogranicza rozwój turystyki w Waszej miejscowości? Proszę o opinię. 14. Czy BgPN mógłby lepiej wspomagać rozwój lokalnych obiektów turystycznych? a) tak; b) nie; Jeśli tak, to w jaki sposób?

DZIAŁALNOŚĆ OBIEKTU 15. Czy dochody z turystyki wystarczają do utrzymania Państwa obiektu? a) tak; b) nie. 16. Dochody z turystyki są głównym czy dodatkowym źródłem dochodów dla Właściciela obiektu? 17. Z jakich środków utrzymujecie Państwo obiekt w sytuacji braku gości, np. poza sezo- nem? Co pozwala Państwu „przetrwać” w sytuacji braku dochodów z turystyki? 18. Czy Właściciel obiektu prowadzi jeszcze inną działalność gospodarczą niezwiązaną z turystyką lub utrzymuje się z innych źródeł? a) tak; b) nie. 19. Jak z perspektywy kilku minionych lat ocenia Pan(i) ogólną sytuację podmiotów turystycznych w Waszej miejscowości? a) zdecydowanie pogarsza się; b) pogarsza się; c) utrzymuje się na podobnym poziomie; d) poprawia się; e) zdecydowanie poprawia się. 20. Jakie, Państwa zdaniem, są najpoważniejsze przeszkody (bariery, utrudnienia) rozwoju turystyki w Waszej miejscowości?

256 Załącznik

21. Skąd uzyskujecie Państwo największą pomoc i wsparcie w Waszej działalności (np. jeśli chodzi o doradztwo, promocję Waszych usług, wprowadzanie nowości)? 22. Jakiego rodzaju wsparcia Państwo najbardziej oczekują? Kto może go udzielić? 23. Czy korzystaliście Państwo w minionych latach z funduszy zewnętrznych (np. unijnych)? a) tak; b) nie. Jeśli tak, to jakiego rodzaju? 24. Jaką część swoich zakupów (materiałów, zaopatrzenia) nabywacie Państwo lokalnie („lokalnie” tzn. w Waszej gminie, gminach sąsiednich, w regionie Babiej Góry)? Około...% 25. Jakiego rodzaju opłaty (np. podatki) odprowadzacie Państwo do budżetu gminy? 26. Jaka jest przybliżona wielkość wszystkich opłat do budżetu gminy? …zł

D. Pytania kwestionariusza wywiadu z wójtami gmin

TURYSTYKA 1. Proszę uporządkować znaczenie poniższych działów gospodarki dla rozwoju społecz- no-gospodarczego gminy (skala 1–5, gdzie 1 oznacza dział gospodarki o największym znaczeniu, 5 – dział o najmniejszym znaczeniu).

Dział gospodarki Obecnie W przyszłości Rolnictwo Leśnictwo Przemysł Handel i usługi (poza turystycznymi) Turystyka

2. Co Pana zdaniem najbardziej przyciąga turystów do gminy? (proszę wybrać jedną odpowiedź) a) Babiogórski Park Narodowy; b) góry, krajobraz; c) cisza, spokój; d) miejscowa kultura, zabytki, imprezy kulturalne; e) rozwinięta infrastruktura turystyczna (np. wyciągi narciarskie, szlaki turystyczne); inne, jakie? 3. Proszę ocenić uciążliwość ruchu turystycznego w Pana gminie: a) bardzo mała; b) mała; c) średnia; d) duża; e) bardzo duża. 4. W jakim stopniu turystyka jest przyczyną zniszczeń w środowisku przyrodniczym w Pana gminie? a) bardzo małym; b) małym; c) średnim; d) dużym; e) bardzo dużym. 5. Jakie Pan widzi w gminie główne zagrożenia dla przyrody ze strony turystyki (istniejące lub potencjalne)? 6. Jakie jest Pana zdaniem znaczenie dochodów z turystyki dla mieszkańców? a) bardzo duże; b) duże; c) średnie; d) raczej małe; e) bardzo małe. 7. W jakim stopniu zgadza się Pan z następującymi zdaniami?

257 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Zdecydowanie Zgadzam się Nie wiem Nie zgadzam Zdecydowanie Stwierdzenie zgadzam się się nie zgadzam się Do gminy powinno przyjeżdżać więcej turystów. W gminie powinno powstać więcej gospodarstw agroturystycznych, kwater prywatnych dla turystów. W gminie powinno powstać więcej hoteli, ośrodków wypoczynkowych, domów wczasowych. Ludzie spoza gminy powinni móc budować tu domy letniskowe (drugie domy).

ZNACZENIE BABIOGÓRSKIEGO PARKU NARODOWEGO 8. Proszę ocenić znaczenie funkcjonowania BgPN w ogólnym rozwoju gminy: a) marginalne; b) nieduże; c) średnie; d) duże; e) bardzo duże. 9. Proszę ocenić ogólny wpływ funkcjonowania BgPN na sytuację społeczno-gospodarczą w gminie.

Bardzo Raczej Neutralny Raczej Bardzo Kiedy? pozytywny pozytywny negatywny negatywny

W przeszłości Obecnie W przyszłości

10. Proszę ocenić bezpośredni i pośredni wpływ funkcjonowania BgPN na poniższe dziedziny życia społeczno-gospodarczego gminy.

Bardzo Raczej Neutralny Raczej Bardzo Kategoria pozytywny pozytywny negatywny negatywny Turystyka Rolnictwo Poziom przedsiębiorczości Poziom zatrudnienia Dochody gminy Świadomość ekologiczna mieszkańców Stan środowiska przyrodniczego Porządek i ład przestrzenny Jakość życia mieszkańców

11. Proszę ocenić ogólny wpływ funkcjonowania BgPN na gospodarkę województwa i powiatu (w którym położona jest gmina).

Kategoria Bardzo pozytywny Raczej pozytywny Neutralny Raczej negatywny Bardzo negatywny Powiat Województwo

258 Załącznik

12. Proszę ocenić ogólne nastawienie władz gminy oraz jej mieszkańców do funkcjonowania BgPN.

Kategoria Bardzo pozytywny Raczej pozytywny Neutralny Raczej negatywny Bardzo negatywny Władze gminy Mieszkańcy

13. Jak określacie Państwo charakter wzajemnych kontaktów z Dyrekcją BgPN? a) konsultacje i opiniowanie wyłącznie w zakresie wymaganym prawnie; b) sporadyczne konsultacje dotyczące konkretnych działań, bardzo rzadkie wspólne inicjatywy; c) konsultowanie większości ważniejszych działań; d) częste podejmowanie wspól- nych inicjatyw; e) stałe kontakty, regularna współpraca; f) partnerstwo (wspólne za- rządzanie obszarem chronionym i jego otuliną). 14. Jak oceniacie Państwo wzajemne kontakty z Dyrekcją BgPN? a) bardzo negatywnie; b) raczej negatywnie; c) neutralnie; d) raczej pozytywnie; e) bardzo pozytywnie. 15. Jak określacie Państwo charakter wzajemnych kontaktów z innymi gminami położo- nymi w BgPN?

Kategoria Gmina Kontakty sporadyczne, przy okazji koniecznych uzgodnień, brak wspólnych inicjatyw Sporadyczne konsultacje dotyczące konkretnych działań, bardzo rzadkie wspólne inicjatywy Konsultowanie większości ważniejszych działań, częste podejmowanie wspólnych inicjatyw Stałe kontakty, regularna współpraca, skoordynowana realizacja wspólnych celów rozwojowych

16. Jak oceniacie Państwo wzajemne kontakty z innymi gminami położonymi w BgPN? a) bardzo negatywnie; b) raczej negatywnie; c) neutralnie; d) raczej pozytywnie; e) bardzo pozytywnie. 17. Jak określiłby Pan stosunek władz BgPN do mieszkańców? a) ignorowanie; b) informowanie; c) szukanie porozumienia; d) współpraca. 18. Jakie działania, Pana zdaniem, powinien podejmować Park, by zyskać większe poparcie wśród mieszkańców (zwiększyć pozytywny wpływ na życie mieszkańców)? 19. Jakie Pan widzi korzyści dla gminy i jej mieszkańców, związane z funkcjonowaniem BgPN? 20. Jakie branże gospodarki czerpią korzyści związane z funkcjonowaniem BgPN? 21. Jakie Pan widzi trudności i problemy dla gminy i jej mieszkańców, związane z funkcjonowaniem BgPN? Jakie aktywności gospodarcze (które chciałaby gmina rozwijać) są ograniczane przez działalność Parku? 22. Czy uważa Pan, że w gminie powinno być rozwijane rolnictwo ekologiczne? Czy BgPN może (w sposób bezpośredni lub pośredni) sprzyjać rozwojowi takiego rolnictwa? 23. Czy gminom mającym w swoich granicach tereny parków narodowych powinny być przyznawane szczególne przywileje (preferencje)? Jeśli tak, to jakie? 24. Czy uważa Pan, że funkcjonowanie BgPN (i innych form ochrony, którymi objęta jest Babia Góra i jej otoczenie – Natura 2000, rezerwat biosfery) daje gminie dodatkowe korzyści przy ubieganiu się o środki finansowe z zewnętrznych programów (daje

259 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

dodatkowe punkty w klasyfikacji lub umożliwia aplikowanie o środki adresowane dla terenów cennych przyrodniczo, objętych ochroną prawną)? Jeśli tak, to czy gmina korzystała z takich środków? (Jakie projekty i w ramach jakich programów).

E. Pytania kwestionariusza wywiadu z mieszkańcami

TURYSTYKA 1. Co Pana(i) zdaniem najbardziej przyciąga turystów do miejscowości? (proszę wybrać jedną odpowiedź) a) Babiogórski Park Narodowy; b) góry, krajobraz; c) cisza, spokój; d) miejscowa kultura, zabytki, imprezy kulturalne; e) rozwinięta infrastruktura turystyczna (np. wyciągi narciarskie, szlaki turystyczne); inne, jakie? 2. Proszę określić uciążliwość ruchu turystycznego w Pana(i) miejscowości (skala 1–5): 1– bardzo mała; 2 – mała; 3 – średnia; 4 – duża; 5 – bardzo duża. 3. Proszę określić swój stosunek wobec turystów przybywających do Pana(i) miejscowości (skala 1–5): 1 – zdecydowanie negatywny; 2 – raczej negatywny; 3 – neutralny; 4 – raczej pozytywny; 5– bardzo pozytywny; 4. Jakie Pan(i) widzi uciążliwości dla mieszkańców, związane z rozwojem turystyki? 5. Czy turystyka Pana(i) zdaniem niszczy środowisko przyrodnicze miejscowości? a) tak; b) nie. Jeśli tak, w jaki sposób? 6. Jakie jest Pana(i) zdaniem znaczenie dochodów z turystyki dla mieszkańców (skala 1–5): 1 – bardzo małe; 2 – raczej małe; 3 – średnie; 4 – duże; 5 – bardzo duże. 7. Jakie jest Pana(i) nastawienie do budowania w Waszej miejscowości domów letnisko- wych (drugich domów) przez osoby z zewnątrz? (skala 1–5): 1 – zdecydowanie negatywne; 2 – raczej negatywne; 3 – neutralne; 4 – raczej pozytywne; 5 – bardzo pozytywne. 8. Jakie są Pana(i) zdaniem relacje między mieszkańcami a osobami mającymi w miejsco- wości swoje drugie domy? Czy zna Pan(i) przypadki konfliktów lub poważnych niepo- rozumień między mieszkańcami a osobami mającymi tu swoje drugie domy?Relacje: … Konflikty/nieporozumienia (przykłady): … 9. Jak ocenia Pan(i) zaangażowanie władz gminy w rozwój turystyki? (skala 1–5): 1 – bardzo nisko; 2 – raczej nisko; 3 – średnio; 4 – wysoko; 5 – bardzo wysoko. 10. W jakim stopniu zgadza się Pan(i) z następującymi zdaniami? (proszę zaznaczyć jedną odpowiedź w każdym rzędzie)

Zdecydowanie Zgadzam się Nie wiem Nie zgadzam Zdecydowanie nie Stwierdzenie zgadzam się się zgadzam się Do miejscowości powinno przyjeżdżać więcej turystów. W miejscowości powinno powstać więcej gospodarstw agroturystycznych, kwater prywatnych dla turystów. W miejscowości powinno powstać więcej hoteli, ośrodków wypoczynkowych, domów wczasowych. Ludzie spoza miejscowości powinni móc budować tu domy letniskowe (drugie domy). Mieszkańcy miejscowości powinni móc budować domy, jakie chcą, bez żadnych ograniczeń.

260 Załącznik

ZNACZENIE BABIOGÓRSKIEGO PARKU NARODOWEGO (BgPN) 11. Jakie jest Pana(i) zdaniem znaczenie BgPN dla życia mieszkańców? (skala 1–5): 1 – bardzo małe; 2 – raczej małe; 3 – średnie; 4 – duże; 5 – bardzo duże. 12. Z czym kojarzy się Panu(i) BgPN? (proszę podać trzy pierwsze skojarzenia) 13. Czy fakt, że część Waszej gminy jest objęta ochroną w postaci BgPN to dla mieszkań- ców dobrze, czy źle? (skala 1–5): 1 – bardzo źle; 2 – raczej źle; 3 – obojętne; 4 – raczej dobrze; 5 – bardzo dobrze. 14. Jakie Pan(i) widzi korzyści dla mieszkańców związane z funkcjonowaniem BgPN? 15. Jakie Pan(i) widzi trudności i problemy dla mieszkańców związane z funkcjonowaniem BgPN? 16. Jak Pan(i) określił(a)by stosunek władz BgPN do mieszkańców: a) ignorowanie; b) informowanie; c) szukanie porozumienia; d) współpraca. 17. Czy Pana(i) zdaniem istnienie BgPN podnosi atrakcyjność turystyczną Waszej miej- scowości? a) zdecydowanie tak; b) raczej tak; c) nie ma wpływu na atrakcyjność; d) raczej obniża; e) zdecydowanie obniża. 18. Jak Pana(i) zdaniem BgPN wpływa na sytuację ekonomiczną mieszkańców? (skala 1–5): 1 – zdecydowanie negatywnie; 2 – raczej negatywnie; 3 – neutralnie; 4 – raczej pozytywnie; 5 – bardzo pozytywnie. 19. Proszę ocenić, w jakim stopniu BgPN wpływa na poniższe dziedziny życia społeczno- -gospodarczego gminy.

Bardzo Raczej Neutralny Raczej Bardzo Kategoria pozytywny pozytywny negatywny negatywny

Turystyka Rolnictwo Poziom przedsiębiorczości Poziom zatrudnienia Świadomość ekologiczna mieszkańców Stan środowiska przyrodniczego Porządek i ład przestrzenny Jakość życia mieszkańców

20. Czy zna Pan przypadki konfliktów pomiędzy mieszkańcami a Dyrekcją BgPN? Jeśli tak, jakie? 21. Jakie działania, Pana(i) zdaniem, powinien podejmować BgPN, by zyskać większe poparcie wśród mieszkańców (zwiększyć pozytywny wpływ na życie mieszkańców)? 22. W jakim stopniu zgadza się Pan(i) z następującymi zdaniami? (proszę zaznaczyć jedną odpowiedź w każdym rzędzie)

261 Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego

Zdecydowanie Zgadzam się Nie wiem Nie zgadzam się Zdecydowanie zgadzam się nie zgadzam się

Chciał(a)bym wiedzieć więcej, w jaki sposób parki narodowe mogą wspomagać lokalną gospodarkę i mieszkańców

Mieszkańcy powinni być lepiej informowani o działalności BgPN

Mieszkańcy powinni mieć dostęp do szczegóło- wych informacji na temat finansów BgPN (skąd czerpie pieniądze na działalność, na co je wydaje)

INFORMACJE O RESPONDENCIE 23. Czy prowadzi Pan(i) gospodarstwo rolne? a) tak; b) nie. Jeśli tak, to czy wytwarza Pan(i) żywność certyfikowaną jako ekologicznie czysta? a) tak; b) nie. 24. Czy Pana(i) dochody są choć częściowo związane z turystyką? a) tak; b) nie. Jeśli tak, to z jakiego rodzaju działalnością? 25. Jeśli nie, to czy w przyszłości chciał(a)by Pan(i) czerpać korzyści z turystyki? a) tak; b) nie. Jeśli tak, to z jakiego rodzaju działalności? 26. Czy Pan(i) lub członek Pana(i) najbliższej rodziny jest zatrudniony w BgPN? a) tak; b) nie. 27. Czy kiedykolwiek Pan(i) lub członek Pana(i) najbliższej rodziny wykonywał pracę dla BgPN? a) tak; b) nie. 28. Miejscowość … część wsi/przysiółek … 29. Jakie jest usytuowanie Pana (i) domu w obrębie miejscowości? Przy głównej drodze? a) tak; b) nie. 30. W jakiej odległości od granicy Parku? a) do 1 km; b) 1–2 km; c) powyżej 2 km; 31. Czy posiada Pan(i) grunty w granicach parku narodowego? a) tak; b) nie. 32. Jak długo Pan(i) mieszka w obecnym miejscu zamieszkania? 33. Płeć: K/M; 34. Wiek: a) 15–19; b) 19–25; c) 26–35; d) 36–45; e) 46–60; f) >60 35. Wykształcenie: …

262