STUDIA NAD PRZEMIANAMI PODHALA Kraków 1994 STUDIA nad przemianami PRACE MONOGRAFICZNE Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie Nr 112 ETUDES MONOGRAPHIQUES de 1'Ecole Normale Superieure d Cracovie STUDIA nadPODHALA przemianami pod redakcją BRONISŁAWA GÓRZA Wydawnictwo Naukowe WSP. Kraków 1994 Recenzenci: Prof, dr hab. STANISŁAW DZIADEK Prof, dr hab. ADAM JELONEK Praca dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych © Copyright by Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1994 IRENA FABIAN (redaktor) ROMANA HULEWICZ (korekta) ISSN 0239-6025 ISBN 83-85898-13-1 WYDAWNICTWO NAUKOWE WSP KRAKÓW, UL. KARMELICKA 41. Zam. 27/94 Wprowadzenie Przedstawiony tom kończy pierwszy etap badań nad Podhalem rozpoczęty w 1987 roku przez zespół pracowników wywodzących się w większości z Instytutu Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. Prowadzono je głównie z funduszu programu badawczego, pt. „Rozwój regionalny. Rozwój lokalny. Samorząd tetytorialny” - C.P.B.P.08.9, koordynowanego przez Instytut Gospo­ darki Przestrzennej Uniwersytetu Warszawskiego. Podstawowe tezy tych badań sformułowane zostały w oparciu o wcześniejsze obserwacje terenowe i liczne analizy przemian Podhala w ramach badań własnych poszczególnych autorów, a także prac magisterskich i ćwiczeń terenowych stu­ dentów. Pozwoliły one stwierdzić, że region ten przeobrażał się w ostatnim 30-leciu bardzo szybko tak w sferze stosunków gospodarczych, jak i społecznych oraz kulturalnych. W porównaniu z innymi częściami Karpat zmiany na Podhalu cecho­ wały się znaczną gwałtownością oraz widoczną żywiołowością prowadzącą w kon­ sekwencji do zaostrzenia konfliktów przestrzennych i strukturalnych. Ich efektem było też daleko idące przekształcenie dawnej struktury funkcji regionu opartej na gospodarce pastersko-rolniczej i powiązanie jego ekonomicznego rozwoju przede wszystkim z turystyką. Prezentowane badania miały głównie na celu zobrazowanie zmian demogra­ ficznych i gospodarczych Podhala, jako konsekwencji dokonujących się transfor­ macji funkcjonalnych i stopniowego włączania tego regionu w obieg gospodarki krajowej. W przygotowanym projekcie badawczym założono, że rola Podhala będzie stale wzrastała nie tylko w skali ogólnokrajowej, ale i europejskiej, przede wszystkim ze względu na unikalne wartości przyrodnicze i kulturowe, a także jego miejsce w gospodarce wodnej oraz w turystyce i wypoczynku. Wartości te wymagają szcze­ gółowej ochrony oraz weryfikacji ocen związanych z ich rolą jako czynnika kreującego rozwój gospodarczy regionu. Te założenia badawcze wynikały w dużym stopniu ze świadomości postępujących zagrożeń dla środowiska Podhala obserwo­ wanych z szerokiej perspektywy procesów degradujących przyrodę także innych obszarów górskich Polski i pogarszających warunki życia ludności zamieszkującej blisko położone aglomeracje miejsko-przemysłowe Krakowa i Górnego Śląska. Podhale ze względu na posiadane osobliwości przyrodnicze i kulturowe, a także wyjątkową złożoność zjawisk i procesów społeczno-gospodarczych budziło zawsze duże zainteresowanie, zwłaszcza geografów, etnografów, historyków i przedstawi­ cieli innych nauk. Wśród analiz poświęconych temu obszarowi kraju szczególne miejsce zajmuje opracowanie S. Leszczyckiego, pt. Region Podhala. Podstawy geograficzne planu regionalnego, w którym przedstawione zostały aktualne do dzisiaj problemy rozwo­ ju regionu związane z ludnością, gospodarką i infrastrukturą. Zaprezentowane przez autora koncepcje planu regionalnego Podhala stanowiły bardzo wartościową propo­ zycję metodyczną dla innych opracowań planistycznych i oznaczały duży postęp w rozwoju planowania przestrzennego w naszym kraju. Studium to, podobnie jak i druga praca S. Leszczyckiego, posiada jeszcze jedną cechę szczególną. Zawiera mianowicie dużo materiału statystycznego dla poszczególnych sołectw wchodzących w skład Podhala. Stwarzało to wyjątkową okazję dla analiz porównawczych ukazu­ jących powojenne zmiany regionu w stosunku do lat trzydziestych okresu między­ wojennego. Prezentowane prace w różnym stopniu nawiązują do wspomnianych prac S. Leszczyckiego. Niektóre potraktować można nawet jako pewną kontynuację jego dawnych badań. Wszystkie natomiast zawierają dużo materiału faktograficznego pochodzącego z badań własnych poszczególnych autorów. Został on w różnym stopniu zinterpretowany na tle szerszych procesów mających miejsce w Polsce i na innych obszarach górskich Europy. Najwięcej miejsca w niniejszym tomie zajmują prace poświęcone zagadnieniom ludnościowym. Otwiera je studium A. Krakowskiej zawierające charakterystykę powojennych zmian w liczebności i w rozmieszczeniu ludności Podhala, zakończone typologią miast i wsi z punktu widzenia rodzaju i wielkości tych przemian oraz roli migracji i przyrostu naturalnego w procesie zaludnienia. Z opracowaniem tym bardzo ściśle związane są dwie kolejne prace tej autorki dotyczące ruchliwości przestrzennej mieszkańców wsi podhalańskich po 1975 r. oraz emigracji zagra­ nicznej. Zawierają materiał z badań własnych pozwalający prześledzić kierunki przemieszczeń, wyznaczyć główne szlaki wędrówek, ich przestrzenny zasięg a przez to określić więzi z własnym regionem. Bardzo istotna jest charakterystyka migracji pod względem demograficznym i społeczno-zawodowym oraz ich wpływu na kształtowanie zasobów siły roboczej i występującą w niektórych wsiach selektyw­ ność migracji. Sprawom ludnościowym Podhala poświęcone są także dwa inne opracowania zawarte w tym tomie - autorstwa A. Prochownikowej i B. Górza. W pierwszym, zatytułowanym: Przeobrażenia struktur demograficznych i społeczno-zawodowych ludności zanalizowane zostały powojenne tendencje w strukturze ludności, wynikające głównie z jej rozwoju naturalnego oraz z przemieszczeń wewnętrznych międzyregionalnych i zagranicznych. Natomiast praca B. Górza dotyczy wyjazdów zarobkowych mieszkańców podhalańskich wsi do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Podstawą analizy są badania ankietowe przeprowadzone w ponad połowie ogółu wsi (w 54 wsiach), na podstawie których można było wnioskować nie tylko o skali wyjazdów i ich powojennej chronologii, lecz także o ich wpływie na życie ekonomiczne i społeczne mieszkańców. Nieco mniej miejsca w stosunku do wymienionych charakterystyk demogra­ ficznych zajmują w przedstawionym tomie opracowania poświęcone przemianom gospodarczym Podhala. Najkrótsze z nich, wykonane przez J. Galiniaka dotyczy budownictwa mieszkaniowego we wsiach regionu - jego dynamiki ilościowej i prze­ strzennej oraz zmian w cechach fizjonomicznych (w materiale budowlanym, kształ­ cie domów, niektórych cechach architektonicznych). Natomiast dwie pozostałe poświęcone są przemysłowi i gospodarce rolnej. Praca L. Pakuły pt. Przemysł Podhala zawiera syntetyczne materiały i oceny procesów uprzemysłowienia regionu, w którym, podobnie jak w wielu innych obszarach przeludnienia agrarnego, usiło­ wano aktywizować gospodarkę poprzez wielkie inwestycje przemysłowe. Nie zmie­ niło to jednakże w zasadniczy sposób podstaw gospodarczych Podhala, w którym nadal około połowa mieszkańców związana jest na stałe poprzez pracę z rolnictwem i pasterstwem. Charakter przestrzenny i strukturalny tych dziedzin gospodarki uka­ zuje praca B. Górza. Główną uwagę skupił tu autor na przemianach w użytkowaniu ziemi i w stosunkach produkcyjnych gospodarstw, traktowanych jako rezultat szerszych przeobrażeń funkcjonalnych regionu i stopniowego zanikania tradycyjnej gospodarki pastersko-rolniczej połączonej z rzemiosłem chałupniczym i niewielkim ruchem letniskowym na rzecz turystyki, lecznictwa sanatoryjnego i wypoczynku. Tym, dzisiaj tak bardzo ważnym działom gospodarki Podhala, podobnie zresztą jak i rozwojowi podhalańskich miast i ośrodków turystycznych, poświęcono w ni­ niejszym tomie stosunkowo mało miejsca. Sprawy te znalazły szersze odzwier­ ciedlenie tylko w pracy J. Ustupskiego, pt. Rozwój przestrzenno-fimkcjonalny Zako­ panego po 11 wojnie światowej, ukazującej złożoność rozwoju miasta w warunkach powojennych, kiedy szczególnie była silna ingerencja czynnika politycznego, zwła­ szcza szczebla centralnego w sprawy gospodarcze. Kolejna praca zamieszczona w tomie autorstwa M. Troca poświęcona została rozwojowi transportu i innym elementom infrastruktury. Zmiany w obrębie ana­ lizowanych grup urządzeń technicznych są według autora istotnym czynnikiem całego kompleksu turystycznego, jaki w tym regionie stopniowo powstawał po II wojnie światowej i z którym wiązały się terytorialne zmiany funkcji, głównie w strefach peryferyjnych w stosunku do Zakopanego, tj. na Spiszu i na Orawie. W każdej z wymienionych prac znaleźć można fragmenty wskazujące na żywiołowy charakter zmian, które miały miejsce na Podhalu w badanych okresach, a także na ich zróżnicowaną skalę przestrzenną. Wskazuje się w nich także na negatywne zjawiska, towarzyszące wykształcaniu się w tej najbardziej atrakcyjnej części Karpat dużego kompleksu turystyczno-wypoczynkowego, widoczne w postaci znacznych zniszczeń w środowisku przyrodniczym. Zagadnienie to przybliża czytel­ nikowi opracowanie J. Kuku laka Antropogeniczne przemiany w środowisku przy­ rodniczym Podhala w latach 1931-1988. Jak prawie każda praca zbiorowa, również i niniejszy tom cechuje się wyraźną indywidualnością ujęć metodycznych, a także swoistością ocen i opinii. Niemniej jednak tworzy on pewną całość pozwalającą przedstawić szereg ważnych spo­ strzeżeń na temat rozwoju Podhala po II wojnie światowej, bez których nie można będzie w żaden sposób tworzyć jasnej koncepcji funkcjonowania tego regionu w przyszłości. Datą graniczną, przedstawionego w tomie stanu stosunków społeczno-gospo­