STUDIA NAD PRZEMIANAMI PODHALA

Kraków 1994

STUDIA nad przemianami PRACE MONOGRAFICZNE Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie Nr 112 ETUDES MONOGRAPHIQUES de 1'Ecole Normale Superieure d Cracovie STUDIA nadPODHALA przemianami

pod redakcją BRONISŁAWA GÓRZA

Wydawnictwo Naukowe WSP. Kraków 1994 Recenzenci:

Prof, dr hab. STANISŁAW DZIADEK Prof, dr hab. ADAM JELONEK

Praca dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych

© Copyright by Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1994

IRENA FABIAN (redaktor) ROMANA HULEWICZ (korekta)

ISSN 0239-6025 ISBN 83-85898-13-1

WYDAWNICTWO NAUKOWE WSP KRAKÓW, UL. KARMELICKA 41. Zam. 27/94 Wprowadzenie

Przedstawiony tom kończy pierwszy etap badań nad Podhalem rozpoczęty w 1987 roku przez zespół pracowników wywodzących się w większości z Instytutu Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. Prowadzono je głównie z funduszu programu badawczego, pt. „Rozwój regionalny. Rozwój lokalny. Samorząd tetytorialny” - C.P.B.P.08.9, koordynowanego przez Instytut Gospo­ darki Przestrzennej Uniwersytetu Warszawskiego. Podstawowe tezy tych badań sformułowane zostały w oparciu o wcześniejsze obserwacje terenowe i liczne analizy przemian Podhala w ramach badań własnych poszczególnych autorów, a także prac magisterskich i ćwiczeń terenowych stu­ dentów. Pozwoliły one stwierdzić, że region ten przeobrażał się w ostatnim 30-leciu bardzo szybko tak w sferze stosunków gospodarczych, jak i społecznych oraz kulturalnych. W porównaniu z innymi częściami Karpat zmiany na Podhalu cecho­ wały się znaczną gwałtownością oraz widoczną żywiołowością prowadzącą w kon­ sekwencji do zaostrzenia konfliktów przestrzennych i strukturalnych. Ich efektem było też daleko idące przekształcenie dawnej struktury funkcji regionu opartej na gospodarce pastersko-rolniczej i powiązanie jego ekonomicznego rozwoju przede wszystkim z turystyką. Prezentowane badania miały głównie na celu zobrazowanie zmian demogra­ ficznych i gospodarczych Podhala, jako konsekwencji dokonujących się transfor­ macji funkcjonalnych i stopniowego włączania tego regionu w obieg gospodarki krajowej. W przygotowanym projekcie badawczym założono, że rola Podhala będzie stale wzrastała nie tylko w skali ogólnokrajowej, ale i europejskiej, przede wszystkim ze względu na unikalne wartości przyrodnicze i kulturowe, a także jego miejsce w gospodarce wodnej oraz w turystyce i wypoczynku. Wartości te wymagają szcze­ gółowej ochrony oraz weryfikacji ocen związanych z ich rolą jako czynnika kreującego rozwój gospodarczy regionu. Te założenia badawcze wynikały w dużym stopniu ze świadomości postępujących zagrożeń dla środowiska Podhala obserwo­ wanych z szerokiej perspektywy procesów degradujących przyrodę także innych obszarów górskich Polski i pogarszających warunki życia ludności zamieszkującej blisko położone aglomeracje miejsko-przemysłowe Krakowa i Górnego Śląska. Podhale ze względu na posiadane osobliwości przyrodnicze i kulturowe, a także wyjątkową złożoność zjawisk i procesów społeczno-gospodarczych budziło zawsze duże zainteresowanie, zwłaszcza geografów, etnografów, historyków i przedstawi­ cieli innych nauk. Wśród analiz poświęconych temu obszarowi kraju szczególne miejsce zajmuje opracowanie S. Leszczyckiego, pt. Region Podhala. Podstawy geograficzne planu regionalnego, w którym przedstawione zostały aktualne do dzisiaj problemy rozwo­ ju regionu związane z ludnością, gospodarką i infrastrukturą. Zaprezentowane przez autora koncepcje planu regionalnego Podhala stanowiły bardzo wartościową propo­ zycję metodyczną dla innych opracowań planistycznych i oznaczały duży postęp w rozwoju planowania przestrzennego w naszym kraju. Studium to, podobnie jak i druga praca S. Leszczyckiego, posiada jeszcze jedną cechę szczególną. Zawiera mianowicie dużo materiału statystycznego dla poszczególnych sołectw wchodzących w skład Podhala. Stwarzało to wyjątkową okazję dla analiz porównawczych ukazu­ jących powojenne zmiany regionu w stosunku do lat trzydziestych okresu między­ wojennego. Prezentowane prace w różnym stopniu nawiązują do wspomnianych prac S. Leszczyckiego. Niektóre potraktować można nawet jako pewną kontynuację jego dawnych badań. Wszystkie natomiast zawierają dużo materiału faktograficznego pochodzącego z badań własnych poszczególnych autorów. Został on w różnym stopniu zinterpretowany na tle szerszych procesów mających miejsce w Polsce i na innych obszarach górskich Europy. Najwięcej miejsca w niniejszym tomie zajmują prace poświęcone zagadnieniom ludnościowym. Otwiera je studium A. Krakowskiej zawierające charakterystykę powojennych zmian w liczebności i w rozmieszczeniu ludności Podhala, zakończone typologią miast i wsi z punktu widzenia rodzaju i wielkości tych przemian oraz roli migracji i przyrostu naturalnego w procesie zaludnienia. Z opracowaniem tym bardzo ściśle związane są dwie kolejne prace tej autorki dotyczące ruchliwości przestrzennej mieszkańców wsi podhalańskich po 1975 r. oraz emigracji zagra­ nicznej. Zawierają materiał z badań własnych pozwalający prześledzić kierunki przemieszczeń, wyznaczyć główne szlaki wędrówek, ich przestrzenny zasięg a przez to określić więzi z własnym regionem. Bardzo istotna jest charakterystyka migracji pod względem demograficznym i społeczno-zawodowym oraz ich wpływu na kształtowanie zasobów siły roboczej i występującą w niektórych wsiach selektyw­ ność migracji. Sprawom ludnościowym Podhala poświęcone są także dwa inne opracowania zawarte w tym tomie - autorstwa A. Prochownikowej i B. Górza. W pierwszym, zatytułowanym: Przeobrażenia struktur demograficznych i społeczno-zawodowych ludności zanalizowane zostały powojenne tendencje w strukturze ludności, wynikające głównie z jej rozwoju naturalnego oraz z przemieszczeń wewnętrznych międzyregionalnych i zagranicznych. Natomiast praca B. Górza dotyczy wyjazdów zarobkowych mieszkańców podhalańskich wsi do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Podstawą analizy są badania ankietowe przeprowadzone w ponad połowie ogółu wsi (w 54 wsiach), na podstawie których można było wnioskować nie tylko o skali wyjazdów i ich powojennej chronologii, lecz także o ich wpływie na życie ekonomiczne i społeczne mieszkańców. Nieco mniej miejsca w stosunku do wymienionych charakterystyk demogra­ ficznych zajmują w przedstawionym tomie opracowania poświęcone przemianom gospodarczym Podhala. Najkrótsze z nich, wykonane przez J. Galiniaka dotyczy budownictwa mieszkaniowego we wsiach regionu - jego dynamiki ilościowej i prze­ strzennej oraz zmian w cechach fizjonomicznych (w materiale budowlanym, kształ­ cie domów, niektórych cechach architektonicznych). Natomiast dwie pozostałe poświęcone są przemysłowi i gospodarce rolnej. Praca L. Pakuły pt. Przemysł Podhala zawiera syntetyczne materiały i oceny procesów uprzemysłowienia regionu, w którym, podobnie jak w wielu innych obszarach przeludnienia agrarnego, usiło­ wano aktywizować gospodarkę poprzez wielkie inwestycje przemysłowe. Nie zmie­ niło to jednakże w zasadniczy sposób podstaw gospodarczych Podhala, w którym nadal około połowa mieszkańców związana jest na stałe poprzez pracę z rolnictwem i pasterstwem. Charakter przestrzenny i strukturalny tych dziedzin gospodarki uka­ zuje praca B. Górza. Główną uwagę skupił tu autor na przemianach w użytkowaniu ziemi i w stosunkach produkcyjnych gospodarstw, traktowanych jako rezultat szerszych przeobrażeń funkcjonalnych regionu i stopniowego zanikania tradycyjnej gospodarki pastersko-rolniczej połączonej z rzemiosłem chałupniczym i niewielkim ruchem letniskowym na rzecz turystyki, lecznictwa sanatoryjnego i wypoczynku. Tym, dzisiaj tak bardzo ważnym działom gospodarki Podhala, podobnie zresztą jak i rozwojowi podhalańskich miast i ośrodków turystycznych, poświęcono w ni­ niejszym tomie stosunkowo mało miejsca. Sprawy te znalazły szersze odzwier­ ciedlenie tylko w pracy J. Ustupskiego, pt. Rozwój przestrzenno-fimkcjonalny Zako­ panego po 11 wojnie światowej, ukazującej złożoność rozwoju miasta w warunkach powojennych, kiedy szczególnie była silna ingerencja czynnika politycznego, zwła­ szcza szczebla centralnego w sprawy gospodarcze. Kolejna praca zamieszczona w tomie autorstwa M. Troca poświęcona została rozwojowi transportu i innym elementom infrastruktury. Zmiany w obrębie ana­ lizowanych grup urządzeń technicznych są według autora istotnym czynnikiem całego kompleksu turystycznego, jaki w tym regionie stopniowo powstawał po II wojnie światowej i z którym wiązały się terytorialne zmiany funkcji, głównie w strefach peryferyjnych w stosunku do Zakopanego, tj. na Spiszu i na Orawie. W każdej z wymienionych prac znaleźć można fragmenty wskazujące na żywiołowy charakter zmian, które miały miejsce na Podhalu w badanych okresach, a także na ich zróżnicowaną skalę przestrzenną. Wskazuje się w nich także na negatywne zjawiska, towarzyszące wykształcaniu się w tej najbardziej atrakcyjnej części Karpat dużego kompleksu turystyczno-wypoczynkowego, widoczne w postaci znacznych zniszczeń w środowisku przyrodniczym. Zagadnienie to przybliża czytel­ nikowi opracowanie J. Kuku laka Antropogeniczne przemiany w środowisku przy­ rodniczym Podhala w latach 1931-1988. Jak prawie każda praca zbiorowa, również i niniejszy tom cechuje się wyraźną indywidualnością ujęć metodycznych, a także swoistością ocen i opinii. Niemniej jednak tworzy on pewną całość pozwalającą przedstawić szereg ważnych spo­ strzeżeń na temat rozwoju Podhala po II wojnie światowej, bez których nie można będzie w żaden sposób tworzyć jasnej koncepcji funkcjonowania tego regionu w przyszłości. Datą graniczną, przedstawionego w tomie stanu stosunków społeczno-gospo­ darczych Podhala, jest rok 1988 - zamykający pewien etap przemian strukturalnych i przestrzennych regionu związany z systemem realnego socjalizmu. Rozwój Podhala dokonywał się w tym systemie pod bardzo silną presją czynników zewnętrznych, której wyrazem była przede wszystkim nadmierna koncentracja bazy rekreacyjno- wypoczynkowej w Zakopanem i okolicy oraz na Skalnym Podhalu, stanowiącej własność instytucji centralnych. Nie sprzyjało to aktywności lokalnej mieszkańców oraz rozwijania ich inicjatywności gospodarczej. W niektórych okresach wywo­ ływało nawet sprzeciw mieszkańców i prowadziło do powstania „drugiego obiegu” gospodarki, widocznego szczególnie w sferze budownictwa mieszkaniowego i usług turystycznych. W świetle przedstawionych spostrzeżeń niesłychanie ważnym zagadnieniem będzie w najbliższym czasie osiągnięcie maksymalnej zgodności pomiędzy celami społecznymi rozwoju Podhala a celami indywidualnymi mieszkańców. Jest to zadanie trudne, zwłaszcza gdy się weźmie pod uwagę, że w przyszłości zmienią się zasadniczo źródła finansowania inwestycji, a rola „centralnego planisty”, jakim było wcześniej państwo, ulegnie ograniczeniu. Okolicznością sprzyjającą takim dążeniom będą z pewnością istniejące na Podhalu różne instytucje samorządowe, które mają długą historię i które już w minionych latach organizowały społeczności lokalne do różnych działań gospo­ darczych (budowa wodociągów, remiz strażackich, kościołów itd.). Podstawą ich funkcjonowania i trwałości była świadomość pracy „dla siebie” i ,41a swoim”. Od pokoleń bowiem ziemia podhalańska była własnością górali. Do nich należały przede wszystkim grunty rolnicze, a także znaczna część lasów. W najtrudniejszych okresach historycznego rozwoju, do których należy również ostatnie 50-lecie, mieszkańcy tego regionu starali się zachować swój stan posiadania i dzięki temu w ich władaniu jest obecnie 95,2% ogółu użytków rolnych i 46,0% lasów. Można z tym zapewne wiązać silne przywiązanie ludności do ziemi i do własnego regionu. Z przedstawionych w tomie badań wynika, że na Podhalu w ostatnich kilku­ dziesięciu latach liczba ludności wzrastała relatywnie szybciej niż na innych ob­ szarach górskich Polski i Europy. Największy wzrost dotyczył miejscowości poło­ żonych wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych, tj. na osi Rabka - Nowy Targ - Zakopane oraz na Skalnym Podhalu, gdzie równocześnie silnie rozwinęło się budownictwo mieszkaniowe i turystyczne. Już obecnie bardzo trudym problemem pozostaje zapewnienie mieszkańcom pracy i środków utrzymania, ponieważ wyraźnie zmalały możliwości zatrudnienia w miejscowym przemyśle skórzano-obuwniczym i ograniczeniu uległa emigracja zarobkowa w inne regiony kraju oraz do Czechosłowacji i Stanów Zjednoczonych. Niewielkie nadzieje można w tym względzie łączyć z rolnictwem, które nie znajduje tu dobrych warunków rozwoju i które z tych głównie względów podlegało w ubiegłych dziesięcioleciach pozytywnej transformacji strukturalnej i przestrzennej. Jej rezultatem było poważne zmniejszenie powierzchni gruntów rolniczych i zmiana ich użytkowania zgodna z czynnikami przyrodniczymi. Nie ulega natomiast wątpli­ wości, iż przyszłość ekonomicznego rozwoju Podhala wiązać się będzie głównie z turystyką, wypoczynkiem i innymi formami „zagospodarowania walorów przyrod­ niczych regionu”. Trzeba jednak podjąć wiele zmian w dotychczasowej organizacji gospodarki turystycznej na Podhalu, tak w relacji do innych ośrodków turystycznych w Polsce, jak również w całym masywie górskim Karpat. W zakończeniu uwag wstępnych pragnę gorąco podziękować wszystkim osobom i instytucjom, dzięki którym możliwe było wykonanie prezentowanych badań oraz ostateczna redakcja poszczególnych prac. Dziękuję recenzentom, prof, drowi hab. Adamowi Jelonkowi z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i prof, drowi hab. Stanisławowi Dziadkowi z Akademii Ekonomicznej w Kato­ wicach, za krytyczną ocenę całości oraz życzliwe uwagi merytoryczne i redakcyjne. Dziękuję działaczom Związku Podhalan w Zakopanem, a szczególnie jego prezesowi 9 mgrowi Franciszkowi Bachledzie-Księdzulorzowi, za zainteresowanie badaniami i umożliwienie zaprezentowania niektórych prac na konferencjach i sympozjach organizowanych przy współudziale Związku. Pragnę też wyrazić głęboką wdzięczność mieszkańcom podhalańskich wsi, sołtysom i proboszczom wielu parafii, pracownikom administracji terytorialnych wielu instytucji za okazywaną nam pomoc w badaniach i góralską serdeczność.

Bronisław Górz Introduction

The presented volume brings to an end the first stage of researches on Podhale. The researches were begun in 1987 and they were carried out by the group of scientists from Geography Department from Wyższa Szkoła Pedagogiczna in Cracow. The researches were financially supported by the research programme “Regional Development. Local Development. Territorial Government” - C.P.B.P. 08.9 which was co-ordinated by the Institute of Spatial Management from Warsaw University. The basic theses of the researches were formed on the basis of earlier carried out field observations and numerous analyses made for Podhale region within own researches of particular scientists and within field studies and masters' theses of the students. All these activities allowed to state that the region has undergone quick changes for 30 years as to economic, social and cultural conditions. In comparison to other parts of the Carpathians the changes in Podhale are characterized by greater rapidity and by visible impulsiveness what led in consequence to becoming more stringent spatial and structural conflicts. Their effect were also changes of former structure of the region functions previously based on pastoral-agricultural economy and links of its economic development mainly with tourism. The presented researches aimed at making a diagnosis for the present phase of Podhale development - presenting directions of changes and their economic, social and environmental effects and to estimate role of different factors in these functional changes of the region. During the construction of the research programme it was necessary to take into consideration the increasing role of Podhale as to water, forest and tourism economy and to state the need of conservation the existing there, unique in Poland and middle Europe, forms of nature and landscape. The authors have been conscious of the growing threats for environment of the region what was observed on the basis of wide perspective of nature degrading processes in other mountainuous areas and decreasing life conditions of near-by located industrial agglomerations in Cracow and Upper Silesia. Podhale - because of natural and cultural' pecularities and of greatly complicated character of phenomena and socio-economic conditions - was always interesting for geographers, ethnographers, historians and scientists from other branches. In the context of carried out analysis the work of S. Leszczycki Podhale Region is of particular importance. The publication presents socio-economic structure features of that mountainuous region of Poland which are up-to-date. The unique value of the publication makes that it is possible to compare present features of economy, population or material culture of the Podhale region to these from the mid­ wars period. The edited not so long ago publication of S. Leszczycki on building constuction in Podhale may be a good base for comparisons between the present state of settlement and construction and especially of their geographical and architectonic features to these from the past. The presented papers refer to different extent to the mentioned publications of S. Leszczycki, some of them may be treated as a kind of continuation of S. Leszczycki's researches. All the papers contain great amount of factographic material coming from own researches of the authors. Then the material was interpreted differently according to the wider processes which take place in Poland and in other mountainuous areas in Europe, fhe papers differ in worse or better attempts in conclusion formulating on the directions and development processes of the mountainuous region in the condition of highly centralized economy leading to clear unification of socio-economic structure and eliminating regional differentiations, especially in culture and traditions.

Translated by Lidia Róg Bronisław Górz Alicja Krakowska

Zmiany w zaludnieniu Podhala w latach 1931-1988

Podhale to obszar wyodrębniający się w regionie Południowej Polski nie tylko pod względem cech krajobrazowych i gospodarczych, lecz także specyficznym przebiegiem procesów demograficznych. Jeśli bowiem w okresie powojennym na wielu obszarach górskich naszego kraju, a także Europy, zaludnienie wykazywało stagnację lub regres, to na Podhalu liczba ludności powiększała się dynamicznie. Dokonywało się to w warunkach postępującego rozwoju gospodarczego tego regionu i stopniowego umacniania jego rolniczo-turystyczno-przemysłowych funkcji (Górz, Prochownikowa 1989). Cechą szczególną procesów demograficznych w tym regio­ nie jest zróżnicowanie strukturalne, czasowe i przestrzenne. Wynika ono z położenia osiedli względem ważnych ośrodków gospodarczych i dróg komunikacyjnych, dawnych i współczesnych funkcji tych osiedli, a przede wszystkim z fizjograficznych i ekonomicznych warunków ich rozwoju. Przed wojną na Podhalu zamieszkiwało 130 tys. osób, ale z tego ponad 3/4 na wsi. W ciągu nieco ponad pół wieku (1931-1988) zaludnienie tego regionu wzrosło do około 220 tys., czyli o 70% (w 1988 r. ludność miejska liczyła 80 726 osób, ludność wiejska 137 261). Bardziej, bo prawie 3-krotnie, powiększyła się ludność miast, natomiast wsi o 36%. W efekcie zwiększył się udział ludności miejskiej z 21,5% do 37,0% ogółu mieszkańców Podhala. Postęp urbanizacji jest tu wol­ niejszy niż w innych regionach kraju, ale wynika to z górskiej specyfiki tego terenu i struktury funkcjonalnej miast. Szybką dynamikę rozwoju osiągnął jedynie Nowy Targ, którego liczba mieszkańców wzrosła z 10,5 tys. w 1931 roku do 31,8 tys. w 1988 roku. Wiązało się to z jego uprzemysłowieniem, wywołującym znaczną falę napływu młodej siły roboczej. Natomiast Zakopane powiększyło stan ludności tylko o 60%, zaś od 1970 roku liczba jego mieszkańców jest stabilna, utrzymująca się na poziomie około 28 tys. Miasto to wraz z gminą Tatrzańską osiągnęło już granice swego wzrostu demograficznego, której przekroczenie stanowi zagrożenie dla śro­ dowiska przyrodniczego (Rek 1982). Pozostałe dwa uzdrowiska otrzymały prawa miejskie po wojnie: Rabka w 1954 roku, Szczawnica w 1961 roku, ale wcześniej uzyskała ona status osiedla (1958), zaś w latach 1973-1982 tworzyła wspólną jednostkę osadniczą z Krościenkiem. Liczba mieszkańców Rabki wzrastała bardziej (o 2,3% rocznie) aniżeli Szczawnicy (o 1,6%), a ta z kolei odznaczała się wyższą dynamiką niż Zakopane (o 1%). Rozwój demograficzny tych miast jest umiarko­ wany, bowiem z racji pełnionych funkcji uzdrowiskowo-turystycznych i ochrony walorów krajobrazowych musi być kontrolowany. Podhale jest więc nadal regionem z przewagą ludności mieszkającej na wsi. Aktualna liczba jednostek wiejskich (104) jest taka sama jak w 1931 roku, mimo zachodzących na tym obszarze zmian w wiejskiej sieci osadniczej. Polegały one z jednej strony na inkorporacji, czego przykładem są trzy wsie połemkowskie (Szlachtowa, Biała Woda, Jaworki) włączone do Szczawnicy, osiedle Tylka wcho­ dzące w skład Krościenka i wieś Niwka przyłączona do Nowego Targu. Z drugiej strony dokonano podziału osiedli już istniejących na mniejsze wsie, np.: z Zubsu- chego wyodrębniono 5 jednostek osadniczych (Bustryk, Nowe Bystre, Sierockie, Suche, Ząb), wieś Bukowinę Podszkle podzielono na 2 jednostki (Podszkle i Buko­ winę Osiedle). Ponadto zmniejszono powierzchnię wsi i utworzono nowe. W ten sposób powstały: Koniówka wyodrębniona z Podczerwonego, Falsztyn wydzielony z Frydmana i wieś Bór z Szaflar. Także w statystykach figurują oddzielnie Bańska Niżna i Bańska Wyżna, Gliczarów Dolny i Górny.

Dynamika zmian w liczbie ludności w okresach międzyspisowych

Śledząc zmiany w liczbie ludności Podhala zauważa się dwie fazy regresu. Związane one były z silną emigracją zagraniczną na początku XX wieku oraz z I wojną światową. Okres stagnacji miał miejsce na przełomie minionego i obecnego stulecia oraz w latach 1931-1950. Według szacunków zamieszkiwać mogło na Podhalu w 1939 roku około 150 tys. osób, a w 1946 roku o 8% mniej (135 tys.). Na ubytek ten składały się głównie straty wojenne, zaś po jej zakończeniu były liczne wyjazdy na Ziemie Zachodnie i Północne oraz emigracja mieszkańców polskiego Spiszą na stronę słowacką, która objęła 10% mieszkańców (Dobrowolska, Czarkowska 1960). W pozostałych okresach międzyspisowych liczba ludności wzrastała, przy czym wartości tego przyrostu były czasowo i przestrzennie zróż­ nicowane (tab. 1).

Tabela 1 Średnioroczny przyrost ludności Podhala w latach 1880-1988

Ogółem Miasta Wsie Lata % 1880-1890 0,6 1.5 0,5 1890-1900 01 U 0.1 1900-1910 01 3.4 -0,5 1910-1921 -0,07 -11 +0,02 1921-1931 2,4 n.o 0,5 1931-1950 0,4 0,9 0,3 1950-1960 1,6 4,1 0,5 1960-1970 1,4 2,6 0,7 1970-1978 0,9 1,5 0,3 1978-1988 1,0 0,5 U

Lata 1931-1950 Ponad połowa wsi podhalańskich wykazała w latach 1931-1950 wzrost liczby ludności poniżej 1% rocznie. Nieco wyższy przyrost rzeczywisty (1-2%) miał miej­ sce tylko w 9 wsiach, głównie w zapleczu Nowego Targu (Szaflary, Ludźmierz), w Bialce Tatrzańskiej oraz w jednej wsi orawskiej (Lipnica Mała). Bardzo wysoką stopę wzrostu (2% i więcej rocznie) zanotowano w Rabce i Szczawnicy, będących jeszcze wówczas osiedlami wiejskimi, ale o funkcjach uzdrowiskowych, ponadto w Bukowinie Tatrzańskiej oraz w maleńkiej wsi spiskiej (Kacwin) i pienińskiej (Czorsztyn). Ogółem progresywny typ rozwoju demograficznego prezentowało około 60% jednostek osadniczych Podhala (tab. 2, rye. 1). Stagnację w zaludnieniu wykazało 13% wsi, zlokalizowanych we wschodniej i zachodniej części Kotliny Nowotarskiej, w dolinie Dunajca (np. Krościenko) oraz na Orawie (Orawka, Piekielnik). Natomiast ubytek ludności miał miejsce aż w ponad 114 wsi głównie na Spiszu, we wsiach gorczańskich, na Skalnym Podhalu, w Czarnym Dunajcu i otaczających go wsiach, w niektórych wsiach przygra­ nicznych (np. Chyżne, Sromowce). | 'O v© 60* e-T VO (N* ©T

UD 3 9 17 10 23 2% i więcej i 2%

X <0 £ oo* r*T o ©x >o m tt ^ 'T

1-1,9% UD 9 35 20 42 48

przyrost rzeczywisty przyrost ^ ą

a ogółem UD

a 95 95 95 * 63 63 <— t** ©^ in ©v s m* v*T — * ©* rsf 1 l ‘u I UD

•40 3 6 2

3 14 11 i© © a vo oo ooa "E oo* V r*** oo* a9

Po zakończeniu pierwszej fali odpływu rozpoczyna się dla Podhala faza najsilniejszych zmian demograficznych, przypadających na lata pięćdziesiąte. W Polsce jest to okres „wyżu demograficznego”, ale także intensywnych procesów urbanizacyjnych, wzmożonego przepływu mieszkańców wsi do miast, co dopro­ wadziło w skali kraju do zmniejszenia ludności wiejskiej. Natomiast zaludnienie Podhala wzrosło wówczas o ponad 17%, a średnioroczny współczynnik przyrostu rzeczywistego osiągnął największe rozmiary w całym okresie powojennym. Było to w głównej mierze konsekwencją wzmożonej reprodukcji ludności. Skala przyrostu ludności na wsi była 2-krotnie mniejsza (1,3%) w porównaniu z miastami (2,4%), które stały się głównymi centrami imigracji na Podhalu. W innych terenach górskich zanotowano wyższy niż na Podhalu przyrost ludności wiejskiej. Przykładowo w regionie sudeckim czy bieszczadzkim wynosił on średnio w roku około 1,5%, bowiem trwał tam jeszcze rozpoczęty po wojnie proces za­ siedlania Ziem Zachodnich i terenów połemkowskich. Na Podhalu bardzo wysoki średnioroczny przyrost rzeczywisty odnotowano aż dla 20% wsi, głównie w zapleczu Zakopanego (Kościelisko, Ząb, Poronin), Nowego Targu i Rabki oraz w Czarnym Dunajcu, Krościenku i Czorsztynie. Wysoką dyna­ mikę zaludnienia wykazała 1/3 wsi, przede wszystkim wzdłuż linii kolejowej Rabka - Nowy Targ - Zakopane oraz na południowy wschód od Nowego Targu. Najmniej­ szy przyrost ludności wystąpił na Pogórzu Spiskim i w całej Orawie. Tylko w 5 wsiach stwierdzono regres demograficzny (Obidowa, Odrowąż, Harklowa, Orawka, Gliczarów Górny), a w 3 stagnację w zaludnieniu (Tylmanowa, Falsztyn, Lipnica Wielka). Lata 1960-1970 Lata sześćdziesiąte przyniosły szereg zmian gospodarczych na Podhalu, których rezultatem było m in. zwiększenie liczby miejsc pracy pozarolnej, a tym samym zmniejszenie, podobnie jak w skali kraju, emigracji ludności wiejskiej. Mimo iż w tym czasie w Polsce wygasają skutki wyżu demograficznego i rozpoczął się regres we wsiach sudeckich, to w Karpatach miał miejsce dalszy przyrost ludności, a na Podhalu utrzymywało się wysokie tempo zaludnienia. Wskaźnik przyrostu rzeczy­ wistego był tylko nieznacznie mniejszy w porównaniu z okresem wcześniejszym (1,4% rocznie), wyższy jednak niż ludności wiejskiej regionu nowosądeckiego (0,8%), krośnieńskiego (0,7%), bielskiego (0,9%). Mało jest nadal wsi regresywnych (7,8%) i są to już inne niż w latach poprzednich jednostki osadnicze, a mianowicie: wsie gorczańskie (Ochotnica Dolna i Górna), małe wsie w zachodniej części Kotliny Nowotarskiej (Długopole, Morawczyna) oraz Chyżne na Orawie. Zwiększyła się natomiast liczba osiedli o wysokim tempie zaludnienia, co było widoczne głównie na Orawie (Jabłonka, Zubrzyca, Lipnica), we wsiach pienińskich i w dolinie Dunajca, czyli na obszarach wykazujących w okresie wcześniejszym słabszą dynamikę rozwoju demograficznego. Szczególnie zmalała liczba jednostek o bardzo wysokim przyroście rzeczywistym, przede wszystkim w dolinie Górnej Raby i w zachodniej części Kotliny Nowotarskiej. Nadal najbardziej wzrastała liczba ludności w strefie podmiejskiej Nowego Targu, natomiast w zapleczu Zakopanego tylko Kościelisko utrzymywało tak wysoką stopę wzrostu. W miastach Podhala liczba ich mieszkańców powiększała się szybciej niż we wsiach podhalańskich. Nadal wysokie tempo zaludnienia utrzymywał Nowy Targ (ponad 2% rocznie), w fazę umiarkowanego rozwoju wkroczyła Rabka i Szczawni­ ca, a Zakopane w bardzo małym stopniu powiększyło swą liczbę ludności (0,9% rocznie). Jego tempo zaludnienia było tak niskie, jak na Spiszu i we wsiach Pogórza Zachodniego, mniejsze niż na Orawie czy w jednostkach osadniczych związanych swym położeniem z doliną Dunajca i Pieninami. Lata 1970-1978 Zaznaczyły się one na Podhalu, podobnie jak w skali kraju, najniższą dynamiką zaludnienia w całym okresie powojennym. W Polsce liczba mieszkańców wsi zma­ lała, pogłębił się proces wyludniania regionu sudeckiego, natomiast w Karpatach ludność wiejska wzrastała nadal, ale znacznie poniżej przyrostu naturalnego. Podob­ nie było na Podhalu, gdzie średnioroczne tempo zaludnienia wsi kształtowało się na poziomie 0,3%, zaś naturalny przyrost ludności wynosił 1,2% rocznie. Rozwój de­ mograficzny tego regionu był bardzo woby o skali zbliżonej do okresu między­ wojennego. Podobnie jak wówczas tylko 60% osiedli powiększyło swą liczbę lud­ ności, i to w stopniu minimabym. Dla porównania w pozostałych okresach między- spisowych typ progresywny reprezentowało około 90% jednostek osadniczych. Ponad 2-krotnie zmalała w latach 1970-1978 liczba jednostek o wysokim i bar­ dzo wysokim przyroście rzeczywistym, przy czym nadal ten poziom rozwoju demo­ graficznego reprezentowały wsie w zapleczu Nowego Targu i obszary turystyczne w rejonie Zakopanego oraz Bukowby Tatrzańskiej. W tym bowiem czasie przystą­ piono do realizacji programu deglomeracji ruchu turystyczno-wypoczynkowego poza tradycyjne ośrodki miejskie. Nastąpił w wielu wsiach tatrzańskich i pienińskich rozwój infrastruktury z zakresu komunikacji oraz usług turystycznych i w ten sposób zwiększył się ich stopień atrakcyjności jako miejsc zamieszkania. Wzrosło tym sa­ mym znaczenie wsi położonych w dolinie Dunajca (Krościenko, Tylmanowa) i na Skal- nym Podhalu (Kościelisko, Murzasichle, Małe Ciche). Wysoki przyrost rzeczywisty wystąpił także w dużych wsiach spiskich (Krempachy, Nowa Biała, Niedzica, Łapsze Niżne). Stosunkowo liczna była w latach siedemdziesiątych grupa wsi regresywnych (około 30%) i stagnujących (około 10%). Największe ubytki ludności wynoszące z reguły ponad 5% stanu zaludnienia występowały we wsiach gorczańskich, na obszarach sąsiadujących z budową Zbiornika Czorsztyńskiego, na Pogórzu Zachod­ nim i w zachodniej części Kotliny Nowotarskiej, w zapleczu Rabki (Rdzawka, Ponice), w małych wsiach Skalnego Podhala i Orawy (ryc. 2). Wzrósł przede wszystkim odpływ ludności z tych obszarów, co przy równoczesnym spadku przy­ rostu naturalnego zaowocowało, prawie na całym Podhalu, spadkiem rozwoju lud­ ności. Lata 1978-1988 Ostatnie dziesięciolecie jest dla Podhala jak gdyby powrotem do występującego przed 1970 rokiem rytmu zmian demograficznych, którego cechą szczególną był znaczny wzrost ludności (o 14%). W Polsce liczba osób mieszkających na wsi zmalała (o 1,4%), zmniejszyło się zaludnienie osiedli wiejskich w Sudetach, zaś w Karpatach przyrost ludności wiejskiej był poniżej przyrostu naturalnego. Na Podhalu powiększyła się grupa wsi o wysokiej dynamice zaludnienia, które stanowiły już prawie połowę ogółu wiejskich jednostek osadniczych tego regionu. Przeważają one na Spiszu (od Nowej Białej po Kacwin), na Orawie i w dolinie Raby. Bardzo wysoki przyrost ludności zanotowano tylko w 9 wsiach, w tym nadal w Krościenku, a ponadto m.in. w Lipnicy Małej, Rokicinach Podhalańskich, Bustry- ku. Osłabło bardzo tempo zaludnienia osiedli położonych wzdłuż linii kolejowej Rabka - Nowy Targ - Zakopane, które to jednostki w okresach wcześniejszych od­ znaczały się najwyższym przyrostem ludności. Zmalał także przyrost rzeczywisty wsi w zachodniej części Kotliny Nowotarskiej. Ubytek ludności wystąpił w 6 wsiach, średnio o 0,7% rocznie, najbardziej jednak w Czorsztynie, nadal w Odrowążu, Ochotnicy Górnej, Łapszance i Starym Bystrem. Miasta w tym okresie rozwijały się bardzo słabo; Zakopane wkroczyło w fazę stagnacji demograficznej, Rabka i Szczawnica odznaczały się niskim przyrostem ludności, jedynie Nowy Targ utrzymał umiarkowaną stopę wzrostu. W konsekwencji nastąpił spadek odsteka ludności miejskiej, bowiem tempo rozwoju demograficznego wsi podhalańskich (1,1% rocznie) po raz pierwszy było większe w porównaniu do miast tego regionu (0,5% rocznie). Generalnie w całym okresie powojennym przyrost ludności wiejskiej na Podhalu był wyższy w porównaniu z obszarami wiejskimi Karpat i innymi terenami górskimi w Polsce. Dla większości wsi był to przyrost umiarkowany (od 0,5 do 1% rocznie), dla części wysoki (od 1 do 2% rocznie), a tylko w niektórych obser­ wuje się przyspieszony, czy nawet eksplozyjny charakter rozwoju demograficznego (tab. 2, ryc. 3). Wsie podhalańskie rozwijały się najbardziej dynamicznie w dwóch pierwszych dziesięcioleciach powojennych, najsłabiej w latach siedemdziesiątych, a po 1980 roku obserwuje się ich umiarkowany wzrost demograficzny, silniejszy na Orawie i Spiszu, zmniejszony na Pogórzu Zachodnim i Skalnym Podhalu, a przede wszy­ stkim w pasie największej koncentracji ludności wzdłuż linii kolejowej Rabka - Nowy Targ - Zakopane. Charakter zmian demograficznych w okresach między- spisowych dokonywał się w poszczególnych wsiach w sposób ciągły (spadek albo wzrost zaludnienia) lub zmienny. W świetle tego kryterium wydzielono na Podhalu następujące typy wiejskich jednostek osadniczych (ryc. 4): I. Wsie o systematycznym wzroście zaludnienia Liczba ludności tych wsi powiększała się sukcesywnie, w każdym z okresów międzyspisowych. Jest ich na Podhalu najwięcej (ponad 60%) i występują przede wszystkim w zapleczu Nowego Targu, na Skalnym Podhalu, na Pogórzu Spiskim, w południowej części doliny Górnej Raby. U. Wsie o wzrastającej liczbie ludności z jedną fazą regresywną lub stagnacji Ten typ zmian w zaludnieniu reprezentowała 1/4 wiejskich jednostek osadni­ czych Podhala. Są to wsie na Pogórzu Zachodnim, w zapleczu Rabki oraz spo­ radycznie we wschodniej części Kotliny Nowotarskiej. Faza regresywną przypadała w więszkości z nich na lata siedemdziesiąte. HI. Wsie o zmiennych fazach rozwoju demograficznego (dwie fazy progre­ sywne, a pozostałe dwie mają charakter regresywny lub stagnujący) Jest ich na Podhalu około 9% i są to zarówno duże jednostki osadnicze (Ochotnica Dolna, Krościenko, Chyżne), średniej wielkości (Obidowa, Orawka), jak i małe (Łapszanka, Harkabuz, Wróblówka). IV. Wsie o systematycznym spadku zaludnienia (niekiedy z jedną fazą progre­ sywną lub stagnacji) Takich wsi na Podhalu jest tylko 6 i z wyjątkiem Ochotnicy Górnej są one małymi jednostkami osadniczymi (np. Huba, Długopole, Odrowąż).

Rye. 4. Typologia wsi Podhala według charakteru zmian demograficznych w latach 1950-1988 Wsie: I) o systematycznym wzroście zaludnienia (w okresach spisowych) O) o wzrastającej liczbie ludności z jedną fazą regresywną HI) o zmiennych fazach rozwoju demograficznego IV) o systematycznym spadku zaludnienia Liczba wsi reprezentujących wydzielone typy świadczy o tym, iż wzrost za­ ludnienia Podhala dokonywał się w sposób ciągły. Nieregulamość w swym rozwoju demograficznym wykazało niewiele jednostek osadniczych, a jeszcze mniej było wsi o zmniejszającej się liczbie ludności.

Zmiany w gęstości zaludnienia i strukturze wielkościowej wsi Jedną z istotnych konsekwencji rozwoju zaludnienia była postępująca zmiana rozmieszczenia ludności. Przed wojną dominowały na Podhalu wsie o gęstości zalud­ nienia poniżej 50 osób/km2: Orawa, Spisz, wsie gorczańskie (Ochotnica) i tatrzań­ skie (Witów, Kościelisko, Murzasichle, Małe Ciche, Bukowina Tatrzańska) - ryc. 5. Powyżej 100 osób/km2 przypadało we wsiach zlokalizowanych w dolinie Górnej Raby, przy czym największą gęstością odznaczały się Chabówka oraz Poronin i Biały Dunajec. Według S. Leszczyckiego (1934) gęstość zaludnienia na Podhalu po wyeliminowaniu Tatr wynosiła w niektórych wśiach powyżej 200 osób/km2, co odpowiada obszarom przemysłowym. Gęstość ta przekraczała przyjmowane normy dla obszarów rolniczych i wskazywała tym samym, że ludność nie mogła tu żyć tylko z rolnictwa. Dynamiczny wzrost ludności w okresie powojennym wpłynął na wzrost gęstości zaludnienia większości wsi, przy czym w latach pięćdziesiątych głównie tych, które już wcześniej odznaczały się najwyższym zagęszczeniem ludności (np. wsie rabczań­ skie). Stąd też obszar Orawy, Spiszą i Gorców różnił się nadal od pozostałej części Podhala, bowiem wykazywał minimalne zagęszczenie ludności. Dopiero w latach sześćdziesiątych zwiększyła się gęstość zaludnienia we wsiach orawskich (oprócz Chyżnego), w małych wsiach Skalnego Podhala, w Białce Tatrzańskiej. Nadal maksy­ malną gęstość ludności wykazywały wsie rabczańskie (Raba Wyżna, Rokiciny Pod­ halańskie, Chabówka). Wzrost zagęszczenia na ich terenie doprowadził do pogłę­ bienia dysproporcji w przestrzennym rozmieszczeniu ludności. Były osiedla o gęsto­ ści powyżej 200 osób/km2, np. Chabówka i o 10-krotnie mniejszej gęstości, jak: Obidowa, Chyżne, wsie spiskie (Kacwin, Łapszanka) i tatrzańskie (Murzasichle). W latach osiemdziesiątych prawie 2-krotnie powiększyła się w stosunku do 1970 roku liczba wsi o dużej gęstości (tab. 3, ryc. 6).

Tabela 3 Zmiany w gęstości zaludnienia Podhala

Liczba wsi o gęstości Lata Wsie poniżej 50 osób/km2 powyżej 150 osób/km2 ogółem l.b. % l.b. % 1931 103 34 34,0 3 3,0 1950 107 29 26,9 8 7,4 1960 106 27 25,0 8 7,4 1970 105 20 18,5 12 11,1 1978 104 14 12,9 20 18,5 1988 104 14 ___ LŁ2___ 20 18,5

Obszar największej koncentracji ludności ma przebieg południkowy i rozciąga się od Rabki przez Nowy Targ do Zakopanego. Najniższy stopień koncentracji występuje nadal we wsiach gorczańskich, spiskach i orawskich. Obserwowane zmiany demograficzne na Podhalu doprowadziły do przekształ­ ceń w strukturze wielkościowej osiedli wiejskich tego regionu. Prawie dwukrotnie zmniejszyła się w okresie powojennym liczba wsi małych. Aktualnie jest ich tylko 17, przy czym 4 z nich liczą nadal poniżej 300 osób (Czorsztyn, Falsztyn, Hału- szowa, Huba). Podwoiła się prawie grupa jednostek o zaludnieniu 1000-2000 osób i one to stanowią dominującą kategorię wielkościową w wiejskiej sieci osadniczej Podhala. Natomiast niekorzystny dla tego regionu jest wzrost liczby wsi bardzo dużych, z których połowa (8) to osiedla o zaludnieniu ponad 3000, a nawet i 4000 osób (tab. 4, ryc. 7, 8). Wielkość osiedli mierzona liczbą mieszkańców wywiera silny wpływ na ich rozwój demograficzny. Z tą cechą miejscowości związane są bowiem bardzo często pełnione funkcje społeczno-gospodarcze (siedziba władz administracyjnych, centrum handlowo-usługowe), warunki komunikacyjne, poziom infrastruktury. Na Podhalu były to najbardziej atrakcyjne do zamieszkania wsie, stąd też sporadycznie w dużych jednostkach osadniczych miał miejsce regres demograficzny. Jedynie we wsiach gorczańskich oraz w Chyźnem, Starym Bystrem i Czarnym Dunajcu wystąpiły fazy regresu lub stagnacji w ich zaludnieniu. Natomiast prawie 70% dużych osiedli odznaczało się systematycznym, ciągłym wzrostem liczby ludności we wszystkich okresach między spisowych i wysoką lub bardzo wysoką stopą tego przyrostu. One to wywarły dominujący wpływ na rozwój zaludnienia Podhala. Tabela 4 Struktura wielkościowa wsi Podhala

Wsie według Lata liczby ludności 1950 1960 1970 1978 1988 w liczbach < 300 osób U 7 6 7 5 300- 499 19 18 19 17 15 500- 999 39 38 32 30 28 1000-1999 27 28 33 37 41 2000-2999 8 10 8 7 7 3000 i > 3 5 7 6 8 Ogółem 107 106 105 104 104 w odsetkach < 300 osób 10,3 6.6 5,7 5,8 4,9 300- 499 17,8 17,0 18,1 16,3 14,4 500- 999 36,4 35,9 30,5 28,8 26,9 1000-1999 25,2 26,4 31.4 35,7 39,4 2000-2999 7,5 9,4 7,6 6,7 6,7 3000 i > 2,8 4,7 6,7 6,7 7,7 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Ludność w % < 300 osób 1.9 U 0,8 0,8 0,8 300- 499 7,5 6,1 6,3 5,7 4,4 500- 999 25,7 24,3 19,6 18,8 15,2 1000-1999 33,5 33,8 36,4 41,1 44,4 2000-2999 18,1 19,1 17,4 13,4 13,0 3000 i > 13,3 15,6 19.5 20,2 22,2 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Źródło: Obliczenia własne.

Wśród wsi średniej wielkości tylko połowa z nich wykazała się ciągłym, syste­ matycznym przyrostem ludności, ale przeważnie na poziomie poniżej 1% rocznie. Natomiast osiedla małe z przyczyn oczywistych pozbawione niekiedy podstawowych ushig, częściej winny wykazywać regres demograficzny. Na Podhalu gros tych ma­ łych jednostek reprezentuje jednak typ progresywny, lecz w żadnej z nich nie zaobserwowano wysokiego przyrostu ludności (tab. 5). Tabela 5 Typy rozwoju demograficznego wsi podhalańskich w latach 1950-1988 na tle ich struktury wielkościowej

Wsie według liczby ludności (1988) Typy wsi* ogółem 2000 <300 300-499 500-999 1000-1999 l.b. % i ponad Wsie ogółem 104 100,0 5 15 28 41 15

1) Regresywne 6 5,8 1 3 1 1 - 2) Stagnujące 3 2,9 2 1 3) Progresywne, w tym roczny przyrost rzeczywisty a) do 1% 37 35,6 1 7 14 13 2 b) 1-1,9% 48 46,2 1 5 12 21 9 c) 2% i więcej 10 9,6 - - 1 6 3 Wsie ogółem 104 100,0 5 15 28 41 15

I. Systematyczny wzrost 62 59,6 - 7 15 31 9 zaludnienia II. Wzrost liczby ludno­ 26 25,0 1 6 8 7 4 ści z jedną fazą zmienną DI. Zmienne fazy rozwoju 9 8,7 2 1 2 2 2 demograficznego IV. Systematyczny spadek 7 6,7 2 1 3 1 - zaludnienia

Według kryterium s. 22 Typy rozwoju demograficznego wsi O wzroście liczby mieszkańców Podhala zadecydował w głównej mierze przy­ rost naturalny, bowiem bilans ruchów migracyjnych był dla większości wsi ujemny. Przyrost ten, mimo wyraźnej tendencji spadkowej, jest w tym regionie wyższy w porównaniu do ogółu ludności wiejskiej w kraju (tab. 6). Tabela 6 Średnioroczny przyrost naturalny ludności wiejskiej

Podhale Polska Lata %0 1951-1960 19,2 18,6 1961-1970 16,1 12,0 1971-1978 12,5 10,9 1979-1988 ___ HA______8.3 W latach pięćdziesiątych średnioroczny współczynnik przyrostu naturalnego dla wsi podhalańskich wahał się od 6%o, aź do ponad 30%o. Mały przyrost naturalny zaznaczył się w niewielu jednostkach osadniczych (tylko dla 7%), głównie w nie­ dużych wsiach zachodniej części Kotliny Nowotarskiej (Dział, Długopole, Pieniąż- kowice) i na Pogórzu Spiskim (Czarna Góra, Łapszanka), ale także we wsiach tatrzańskich (Bukowina, Kościelisko, Witów) oraz w Chyżnem na Orawie. Wówczas to najwięcej wsi (45%) reprezentowało bardzo wysoki przyrost naturalny, przede wszystkim w zapleczu Nowego Targu (Obidowa, Lasek, Ludźmierz, Zaskale, Szaflary) i Zakopanego (Poronin, Suche, Ząb) oraz w części Orawy (Lipnica Mała i Wielka, Podwilk) i Spiszą (Łapsze Niżne, Dursztyn, Nowa Biała)1. W następnym dziesięcioleciu ponad połowa jednostek osadniczych utrzymała wysoki poziom przyrostu naturalnego, taki sam, jak w okresie eksplozji demogra­ ficznej. Zmniejszył się natomiast poziom rodności, a tym samym i przyrost natu­ ralny dla 1/3 wsi, głównie w rejonie Zakopanego (Ząb, Poronin) i w południowej części strefy podmiejskiej Nowego Targu (Zaskale, Szaflary, Maruszyna).

1 Dane statystyczne dotyczące liczby urodzeń i zgonów dla poszczególnych wsi w kolejnych latach okresu powojennego uzyskano z ksiąg parafialnych. Badaniami objęto 53 wsie, w różnych częściach Podhala, a informacje zebrane były przez studentów ID roku geografii, odbywających w latach 1988-1990 programowe ćwiczenia terenowe z geografii ekonomicznej. Po 1970 roku prawie we wszystkich wsiach Podhala następuje obniżenie przyrostu naturalnego ludności, w niektórych z nich nawet dwukrotnie, m.in. na Orawie (Lipnica Wielka, Orawka), na Spiszu (Trybsz, Łapszanka), we wsiach gor­ czańskich (Ochotnica Dolna). Proces zmniejszania przyrostu naturalnego obserwuje się także w latach osiemdziesiątych. Dla 1/3 wsi podhalańskich kształtował się on poniżej 10%o, poło­ wa wsi legitymowała się przyrostem na poziomie 10-15%o. Tylko kilka osiedli po­ siadało wysoką lub bardzo wysoką stopę przyrostu naturalnego ludności (tab. 7).

Tabela 7 Wsie Podhala według poziomu przyrostu naturalnego

Średnioroczny Lata przyrost naturalny 1951-1960 1961-1970 1971-1978 1979-1988 W % o Ilość wsi w % do 10 %o 6.7 6,7 20,0 31,1 10-14,9 17,8 26,7 44,4 51,1 15-19,9 31,1 46,6 35,6 15,6

20-20,9 40,0 20,0 - 2,2

3096o i więcej 4,4 - -- Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0

Źródło: Obliczenie własne

Generalnie w całym okresie powojennym najmniejszy przyrost naturalny posiadały wsie stare demograficznie, tworząc zwartą strefę w zachodniej części Kotliny Nowotarskiej (Dział 9,5%o, Odrowąż i Długopole 10%o), sporadycznie występowały na Pogórzu Spiskim (Łapszanka 12%o) i na Orawie (Chyżne 10%o). Niskim przyrostem odznaczały się również osiedla o silnie wykształconych funkcjach turystycznych (np. Bukowina Tatrzańska, Białka, Kościelisko, Witów), w których średnioroczny współczynnik przyrostu naturalnego w latach 1950-1988 wynosił około 11%». Wysoka stopa przyrostu naturalnego była charakterystyczna dla rolniczych wsi orawskich (Lipnica Mała i Wielka, Zubrzyca Dolna i Górna około 17%o, Podwilk około 20%o), w dużych wsiach spiskich (Łapsze Niżne, Nowa Biała, Dursztyn - powyżej 20%o) oraz utrzymała się nadal w niektórych osiedlach strefy podmiejskiej Nowego Targu (Obidowa i Gronków około 18%o, Zaskale - powyżej 20%o). Przyrost naturalny zrekompensował w większości wsi podhalańskich ubytek ludności z tytułu migracji. Mimo ujemnego bilansu wędrówek nie jest to bowiem region o nadmiernym odpływie ludności. W minionym 15-leciu (1976-1990) tracił on średnio w roku 4 osoby na 1000 mieszkańców. Było to 2-krotnie mniej aniżeli w terenach wiejskich województwa nowosądeckiego, krośnieńskiego czy tarnow­ skiego, 3-krotnie mniej niż w przemyskim i 4 razy mniej niż w Sudetach. Straty migracyjne na Podhalu były także słabsze w porównaniu z woj. bielskim (5,7%o) i krakowskim (6,8%o). Średnioroczny współczynnik ujemnego salda migracyjnego dla ogółu wsi podhalańskich był taki sam jak na terenach wiejskich województwa katowickiego. Obserwuje się jednak duże przestrzenne zróżnicowanie względnych wartości salda migracyjnego na Podhalu i jego znaczenia w procesie zaludnienia. Tylko 11,3% wiejskich jednostek osadniczych tego regionu miało za cały okres powojenny dodatni bilans wędrówek. W pozostałych wsiach był on ujemny, ale mimo to w większości z nich liczba ludności wzrosła, bowiem odpływ pochłonął tylko część przyrostu naturalnego (tab. 8). Rozpatrując udział przyrostu naturalnego oraz salda migracji w globalnym wzroście ludności wydzielono (wg metody Webba) na terenie Podhala następujące typy demograficznego rozwoju wsi: 1) Wsie imigracyjne z dominującą rolą przyrostu naturalnego w procesie ich zaludnienia (+) PR = (+) PN > (+) SM Stanowią one 18% wiejskich jednostek osadniczych regionu. Taki typ rozwoju demograficznego w terenach wiejskich należy do rzadkości, reprezentuje go zaledwie 2% gmin w Polsce. Na Podhalu są to najbardziej atrakcyjne pod względem turysty­ cznym obszary Skalnego Podhala (Bukowina Tatrzańska, Kościelisko ) i duże wsie spiskie (np. Krempachy). Współczynnik salda wędrówkowego jest bardzo mały i kształtował się na poziomie od I do 7%o. Udział migracji w powiększaniu stanu zaludnienia tych wsi był mało znaczący, np. w Bukowinie Tatrzańskiej stanowił za­ ledwie 6% przyrostu naturalnego. Należy podkreślić, iż w ostatnim 15-leciu jedynie w Nowym Targu znacząca była rola migracji w powiększeniu liczby ludności. W tym mieście 1/3 przyrostu rzeczywistego wynika z dodatniego bilansu wędrówek. 2) Wsie emigracyjne o wzrastającym zaludnieniu (+) PR = (+) PN> (-) SM Straty migracyjne pochłonęły tylko część przyrostu naturalnego, stąd jednostki te reprezentują także model wsi progresywnych. Jest ich około 70%, przy czym w latach pięćdziesiątych było nieco więcej. W zależności od relacji pomiędzy ubytkiem migracyjnym a przyrostem naturalnym podzielono je na cztery grupy (tab. 8). Tabela 8 Relacje między saldem migracyjnym a przyrostem naturalnym we wsiach Podhala w latach 1950-1988 Ogółem Wyszczególnienie l.b. % Regiony występowania Wsie migracyjne PN > + SM 6 11,3 wsie turystyczne na Skalnym Podhalu (Kościelisko, Bukowina Tatrzańska) Wsie emigracyjne o 42 79,3 wzrastającym zaludnieniu (+)PN>(-) SM w tym wsie, w których 5 9,4 płd. część strefy podmiejskiej Nowego Targu ubytek migracyjny wynosił: (od Ludźmierza po Szaflary) a) poniżej 25% PN b) 25-49,9% PN 18 34,0 zach. i wsch. część strefy podmiejskiej Nowego Targu -Spisz - Część Orawy (Jabłonka, Zubrzyca Górna i Dolna) c) 50 - 74,9% PN 12 22,6 zach. część Kotliny Nowotarskiej (Czarny Dunajec i sąsiednie wsie), wsie orawskie (Lipnica Mala i Wielka, Podwilk) d) 75 - 99,9%% PN 7 13,3 Pogórze Spiskie (Jurgów, Rzepiska), wsie orawskie (Chyżne, Orawka) Wsie emigracyjne o zmniej­ 5 9,4 wsie gorczańskie (Ochotnica Góma i Dolna), male wsie szaj acym się zaludnieniu spiskie (Łapszanka) i zach. część Kotl. Nowotarskiej (Dział' Ogółem 53 100,0

Źródło: Obliczenia własne. PN przyrost naturalny, SM saldo migracji, PR przyrost rzeczywisty. a) Wsie, w których ubytek migracyjny kształtował się poniżej 25% przyrostu naturalnego. Jest ich niewiele, a występują tylko w zapleczu Nowego Targu (Szafla­ ry, Zaskale, Ludźmierz) i Zakopanego (Poronin). W latach pięćdziesiątych odzna­ czały się dodatnim bilansem migracyjnym, po czym przekształciły się w jednostki emigracyjne. b) Wsie, gdzie ubytek migracyjny pochłonął od 25 do 50% przyrostu natu­ ralnego. Stanowią one 1/3 wiejskich jednostek Podhala. Są to wsie spiskie (Kacwin, Łapsze Niżne, Nowa Biała, Trybsz), częściowo orawskie (Jabłonka, Zubrzyca Gór­ na i Dolna) oraz na Skalnym Podhalu (Bustryk, Suche, Witów) i Pogórzu Zachod­ nim (Biały Dunajec, Chochołów). c) Wsie, w których ubytek migracyjny stanowi od 50 do 75% przyrostu natu­ ralnego. Są to m.in. wsie emigracyjne na Orawie (Lipnica Mała i Wielka), Czarny Dunajec i sąsiadujące z nim jednostki osadnicze oraz małe osiedla rolnicze w za­ chodniej części Kotliny Nowotarskiej (Krauszów, Morawczyna). Tworzą one w su­ mie około 25% osiedli. d) Wsie, gdzie ubytek migracyjny pochłania prawie cały przyrost naturalny. Ich średnioroczny współczynnik ujemnego salda migracyjnego jest bardzo wysoki (10-15%o). Są to dwie wsie orawskie (Chyżne i Orawka), małe wsie na Pogórzu Spiskim (Jurgów, Rzepiska), a w zapleczu Nowego Targu tylko Obidowa. Śledząc ich rozwój demograficzny w poszczególnych okresach międzyspisowych okazuje się, że część z nich w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych reprezentowała typ depopulacyjny (np. Chyżne, Orawka, Morawczyna, Rzepiska). 3) Wsie emigracyjne o zmniejszającym się zaludnieniu. Ubytek migracyjny był w nich większy od przyrostu naturalnego (-) PR = (+)<(-) SM Należą do nich głównie osiedla gorczańskie (Ochotnica Górna i Dolna), małe wsie na Spiszu (Łapszanka) i w zachodniej części Kotliny Nowotarskiej (Dział, Odrowąż). Ubytek migracyjny minimalnie przekroczył przyrost naturalny, powo­ dując częściej stagnację tych wsi aniżeli ich regres demograficzny. Ten typ repre­ zentuje tylko 10% przebadanych jednostek osadniczych Podhala. Był jednak okres (1970-1978), w którym liczba wsi o zmniejszającym się zaludnieniu była znacznie większa (40% osiedli). Zadecydował o tym malejący bardzo w tym czasie poziom rodności przy jednocześnie narastającej emigracji ludności. Pod koniec lat osiemdziesiątych ponownie nasiliła się emigracja, ale przede wszystkim w Zakopanem, Rabce i Szczawnicy oraz we wsiach rabczańskich i pienińskich. Jednocześnie do tych samych jednostek zmalał napływ ludności, co pogłębia jeszcze bardziej ubytek migracyjny. Nadal utrzymywał się na wysokim poziomie odpływ ludności ze wsi gorczańskich, natomiast znacznie zmalała emi­ gracja na Orawie i Spiszu, a przede wszystkim na Skalnym Podhalu i w strefie podmiejskiej Nowego Targu. Na Podhalu odwrotnie niż w skali kraju większe skłonności migracyjne wyka­ zywali mieszkańcy miast a nie wsi, podczas gdy w pozostałej części województwa nowosądeckiego stopień mobilności przestrzennej był taki sam wśród ludności miej­ skiej "i wiejskiej. Zaburzenia gospodarcze, głównie w postaci bariery mieszkaniowej w miastach i perturbacje na rynkach pracy zmniejszyły w skali całego kraju odpływ ludności ze wsi. Podobny proces obserwuje się we wsiach podhalańskich, przy czym zaczynają dominować wędrówki o charakterze matrymonialnym i wzmaga się pro­ ces reemigracji, o czym świadczą kierunki przemieszczeń ludności i jej pochodzenie terytorialne (Krakowska 1994). W latach osiemdziesiątych coraz bardziej nasila się emigracja zagraniczna. Na pobyt stały wyjechało ponad 2% aktualnej liczby ludno- ści Podhala, co równa się 1/5 przyrostu naturalnego w tym okresie. W wielu wsiach 0 starych tradycjach emigracyjnych, np. w Czarnym Dunajcu, Gronkowie czy Białce Tatrzańskiej, wyjazdy te stanowiły aż 10% ich stanu zaludnienia i przekraczały wielkość emigracji krajowej. Podobnie duże rozmiary osiągnęła emigracja zagrani­ czna na pobyt czasowy. Według szacunków wyjechało w latach 1980-1988 około 3% mieszkańców wsi, co równa się w przybliżeniu 2,5-letniemu przyrostowi na­ turalnemu (Górz 1994). W sumie emigracja zagraniczna (stała i okresowa) objęła w tym czasie około 5% ludności Podhala. Skala wielkości tego zjawiska jest zna­ cząca, bowiem tendencje emigracyjne czy też wyjazdy zarobkowe są nadal. Rozpatrywane w okresie powojennym zmiany w zaludnieniu Podhala wskazują na pewną zbieżność z ogólnopolskimi trendami nasilenia procesów demograficznych 1 na ich przestrzenne zróżnicowanie. Najbardziej dynamicznie rozwinęły się wsie podhalańskie w dwóch pierwszych powojennych dziesięcioleciach, najsłabiej w la­ tach siedemdziesiątych, a po 1980 roku obserwuje się umiarkowany wzrost. Przej­ ście kolejno od fazy eksplozyjnego rozwoju do fazy obniżonego, a następnie umiar­ kowanego wzrostu demograficznego było powszechne dla wsi Skalnego Podhala, Pogórza Zachodniego i Doliny Górnej Raby. Przede wszystkim jednak taki cykliczny rozwój wykazały wsie o największej koncentracji ludności, rozciągające się wzdłuż linii kolejowej Rabka - Nowy Targ - Zakopane. Na tych obszarach zmalała stopa przyrostu naturalnego ludności, zmniejszył się przede wszystkim jej napływ do stref podmiejskich, zaś odpływ był nieduży i utrzymywał się na niezmienionym poziomie. Nasiliły się tendencje do wyjazdów zagranicznych, przeradzających się w defini­ tywną emigrację. Inny typ wzrostu ludności reprezentuje Orawa i Spisz, w których ożywienie procesów demograficznych, a szczególnie przyrostu naturalnego przy jednocześnie zmniejszonej emigracji nastąpiło dopiero w ostatnim 10-leciu. Nato­ miast miasta Podhala z uwagi na pełnione funkcje oraz położenie w regionie górskim muszą przestrzegać granic wyznaczonej pojemności demograficznej. Stąd też tylko Nowy Targ wykazywał cykliczność w swym rozwoju, zaś pozostałe miały po 1980 roku znikomy przyrost ludności, znacznie mniejszy niż wsie podhalańskie. Mimo zróżnicowanego tempa zaludnienia większość wsi podhalańskich (ponad 60%) powiększała systematycznie swą liczbę ludności. Dla znacznej liczby osiedli (25%) wyróżniono wśród czterech okresów dziesięcioletnich jedną fazę stagnacji lub regresu w zaludnieniu. Taki charakter rozwoju demograficznego prezentowało wiele osiedli podmiejskich. Nieregulamość w swym rozwoju demograficznym (fazy wzro­ stu, regresu) wykazało zaledwie kilka wsi i były to zarówno duże jednostki osadni­ cze, jak i niewielkie osiedla rolnicze. Bardzo mało (6) jest na Podhalu wsi o systematycznym spadku zaludnienia. Typ regresywny reprezentują małe i średniej wielkości osiedla rolnicze (Bór, 38 Łapszanka, Odrowąż) oraz wsie gorczańskie (Ochotnica Dolna, Ochotnica Górna). Te ostatnie atrakcyjne dla turystyki i rekreacji nie rozwinęły dotąd na szerszą skalę usług z tego zakresu. Nie ulega wątpliwości, że jedną z podstawowych przyczyn występującego ubytku ludności jest ich peryferyjne położenie w stosunku do poza- rolnych ośrodków pracy. Jest to nadal rejon zapóźniony gospodarczo o słabym stanie dróg i innych elementów infrastruktury. Natomiast wśród wsi o progresywnym rozwoju ponad połowa odznaczała się wysokim lub bardzo wysokim średniorocznym przyrostem ludności. Przeważnie są to obszary turystyczne oraz ośrodki gminne. W ramach programu deglomeracji turystyki na tereny wiejskie znacznie roz­ budowano usługi turystyczne, zmieniające ekonomiczne podstawy życia gospodar­ czego wielu wsi, głównie w strefie tatrzańskiej. Stały się one atrakcyjne dla imigran­ tów z wielu regionów kraju, którzy w społeczności wiejskiej tworzą zbiorowść elitarną (np. w Kościelisku). Wsie gminne mają z reguły sporo miejsc pracy pozarolniczej, co sprawia, iż winny być one interesującymi dla zamieszkania ludności osiedlami. Jednak na Pod­ halu niektóre z nich reprezentują regresywny lub śtagnujący typ rozwoju (Ochotnica Dolna, Czorsztyn), względnie cechuje je umiarkowany przyrost ludności (Jabłonka), z nasilającą się w nich ponownie emigracją zagraniczną (Czarny Dunajec - Adamus 1990). Natomiast znaczący rozwój zaludnienia stwierdzono w strefie podmiejskiej Nowego Targu, a jego przyczyną były możliwości podejmowania pracy pozarolni­ czej W ośrodku miejskim i zakupienia w jego najbliższym sąsiedztwie działki pod budownictwo. Całe Podhale w porównaniu z innymi obszarami wiejskimi Karpat odznaczało się wyższą dynamiką rozwoju demograficznego. O kierunku i skali zmian w ich zaludnieniu decydowały w głównej mierze czynniki ekonomiczne, związane z możli­ wością zatrudnienia siły roboczej mieszkającej na wsi. Ważne też były warunki życia ludności w danym osiedlu, wynikające ze stanu infrastruktury usługowej, a także z możliwości kontaktu z miastem. Niższy standard życia jest bowiem w wielu wsiach zachętą do emigracji, zwłaszcza ludzi młodych (Jelonek 1990). Changes in Podhale population in the years 1931-1988 Podhale, in comparison to other regions in the Carpathians, was characterized by greater dynamics of demographic development. Progres of urbanization is slower there than in other regions but this is caused by mountain specifics of the region and by functional structure of towns. During last years slower increase of population number is marked in towns, not in villages. Observations of changes in population allowed to make a typology of village settlement units. The greatest number is of progressive villages with a high or very high annual population growth. Only some of villages present stagnation or demographic regression. Their number and distribution were changeable in particular inter-census periods. Increase of population was a continuous process in majority of the settlement units. Irregularity in their demographic development (increase and decrease) was characteristic for some villages only. Continuous decrease of population was noticed in some villages. Natural growth as well as settlements of immigrative character decided about demographic growth in Podhale. Villages of emigrational character predominate but population number increases as migrational loss concerned only a part of natural growth. The smallest number was of emigrational villages with decreasing number of inhabitants. Following the post war changes in Podhale population it may be stated that the transition from explosive to lowered and finally to medium demographic growth was common feature for majority of villages in Skalne Podhale, Pogórze Zachodnie as well as for villages situated along the railway track Rabka - Nowy Targ - Zakopane. Spisz and Orava present another type of population growth as demographic boom has begun there for 10 years. Dynamic increase of population in post war times influenced density of population and caused changes in size structure of settlements. Number of small villages decreased, number of units with 1 000 - 2 000 inhabitants was doubled and they make predominant size category in Podhale village pattern. Increase of number of population in big villages, with population over 3 000, is unfavourable for that region. Ruchliwość przestrzenna mieszkańców wsi podhalańskich

Opracowanie zawiera najważniejsze wnioski z badań nad migracjami wewnę­ trznymi (krajowymi) ludności wiejskiej Podhala. Główną uwagę skupiono na kierun­ kach przemieszczeń, wyznaczenie głównych szlaków wędrówek oraz ich przestrzenny zasięg. Znajomość pochodzenia terytorialnego ludności napływającej do wiejskich jednostek osadniczych pozwoliła wydzielić wsie hermetyczne, czyli wykazujące w zakresie przemieszczeń ludności ścisłe związki z Podhalem oraz wsie bardziej otwarte na przyjmowanie imigrantów spoza tego regionu. Uwzględniając dodatkowo kierunki emigracji można pośrednio określić skłonności mieszkańców Podhala do emigracji poza region macierzysty. Dla zbiorowości imigrantów opracowano także ich cechy demograficzne i społeczno-zawodowe. Niezmiernie bowiem ważne z punktu widzenia wpływu mi­ gracji na kształtowanie się procesów demograficznych jest poznanie struktury płci i wieku imigrantów oraz ich stanu cywilnego i rodzinnego. Chodzi tu o stwierdzenie: czy i w jakim stopniu osoby przybywające na Podhale różnią się w zakresie powyższych cech od ludności miejscowej, czy osiedla tego regionu są bardziej atrakcyjne dla kobiet, czy dla mężczyzn oraz o ile napływająca młoda ludność hamuje proces starzenia się wsi (Prochownikowa 1994). Z uwagi na brak danych statystycznych dotyczących migracji w przekroju poszczególnych wiejskich jednostek osadniczych, przeprowadzono czasochłonne badania terenowe1. Wynotowywano z Kart Osobowych Mieszkańców jednostkowe informacje, które następnie poddano weryfikacji. Badaniami objęto 28 wsi, a w nich 38,5 tys. mieszkańców, czyli 27,6% ludności wiejskiej Podhala. W tej liczbie mieści

1 Uczestniczyli w nich studenci HI roku geografii IG WSP w Krakowie, odbywający w latach 1988-1991 programowe ćwiczenia terenowe z geografii ekonomicznej. się około 5 tys. imigrantów, którzy w latach 1976-1990 do tych wsi napłynęli i nadal tam zamieszkują.

Kierunki przemieszczeń ludności O ile w Polsce nadal zdecydowanie przeważają migracje ze wsi do miast, to na Podhalu nie obserwuje się wyraźnej dominacji w kierunkach przemieszczeń. Ludność wiejska Podhala w równym stopniu emigrowała zarówno do miast (10,5 tys.), jak i do wiejskich jednostek osadniczych (9,7 tys. - tab. 1). Tabela 1 Kierunki emigracji mieszkańców Podhala w latach 1976-1990

Lata w tym: Wyszczególnienie 1976-1990 1976-1980 1981-1985 1986-1990 w% wieś —> miasto 29,7 36,0 28,0 25,0 wieś —> wieś ' 29,1 21,0 30,0 36,0 miasto -» miasto 24,5 29,0 25,0 20,0 miasto —» wieś 16,7 14,0 17,0 19,0 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0

Źródło: obliczenia własne wg Rocznika statystycznego województwa nowosądeckiego.

Występuje jednak zróżnicowanie w poszczególnych gminach tego regionu. Przykładowo mieszkańcy z gminy Czorsztyn i Krościenko częściej przeprowadzali się do miast aniżeli ludność z gmin Biały Dunajec i Czarny Dunajec. Z tych ostatnich tylko 1/3 emigrantów zmieniła swe miejsce zamieszkania na miasto, a po­ zostali wędrowali do wiejskich jednostek osadniczych (rye. 1). Natomiast oczywiste jest, że główny strumień emigrantów z miast Podhala skierował się do miejskich jednostek osadniczych (8,2 tys.), a prawie o połowę mniejszy był na tereny wiejskie (4,9 tys.). Rozpatrując kierunki napływu ludności stwierdza się, iż miasta Podhala przy­ jęły prawie tyle samo mieszkańców wsi (7,7 tys.), co i osób pochodzenia miejskiego (6,8 tys. - tab. 2). Wyjątek stanowi Nowy Targ, w którym masowo osiedlali się mieszkańcy ze strefy podmiejskiej. Stąd też ponad 65% imigrantów w tym mieście wywodzi się ze wsi, podczas gdy w Zakopanem ich udział jest dwukrotnie mniejszy (37%). Rye. 1. Emigracja do miast mieszkańców Podhala w latach 1976-1988 Odpływ ogółem 100% w tym do miast: 1) poniżej 40% 2) 40-50% 3) 50 - 60% 4) 60% i więcej Rye. 2 Udział ludności miejskiej wśród imigrantów Podhala w latach 1976-1988 Napływ ogółem 100% w tym z miast: 1) poniżej 30% 2) 30 - 40% 3) 40-50% 4) 50% i więcej Tabela 2 Kierunki napływu do miast i wsi Podhala w latach 1976-1990

Kierunki Napływ w % miasto <- miasto 24,4 miasto <— wieś 19,1 wieś 4- miasto 27,5 wieś <— wieś 29,0 Źródło: obliczenia własne jw. tab. 1

Napływ ludności miejskiej do wsi podhalańskich (5,3 tys.) był o wiele mniejszy niż wiejskiej (8,1 tys ). Najmniejszy udział osób przybyłych z miast obserwuje się wśród imigrantów Orawy i Spiszą oraz w gminach Biały Dunajec i Czarny Dunajec. Znacznie więcej ludności pochodzenia miejskiego było w grupie osiedlających się w Krościenku, we wsiach tatrzańskich (Kościelisko, Bukowina Tatrzańska), gor­ czańskich (Tylmanowa) i we wschodniej części Kotliny Nowotarskiej (ryc. 2). W analizowanym okresie (1976-1990) zauważa się na Podhalu zmiany w kie­ runkach przemieszczeń ludności. W połowie lat siedemdziesiątych odpływ ze wsi do miast (wieś -> miasto) dotyczył 36% emigrantów Podhala, zaś pod koniec lat osiemdziesiątych już tylko 25%. Emigracja w kierunku wsi (wieś —► wieś) po­ większyła się z 21% do 36%, zaś z miast do miast (miasto -> miasto) zmalała z 25% do 20% ogółu emigrantów Podhala. Powyższe zmiany będące konsekwencją zmie­ niających się uwarunkowań migracji (bariera rynku pracy i mieszkaniowa) świad­ czą, iż maleje udział przemieszczeń w kierunku miast na rzecz ruchliwości pomiędzy wiejskimi jednostkami osadniczymi. Pochodzenie terytorialne imigrantów Analizując pochodzenie terytorialne imigrantów w poszczególnych wsiach stwierdza się bardzo ścisłe związki większości z nich z samym Podhalem. Udział osób napływających z tego regionu wynosił w niektórych wsiach ponad 3/4 ogółu imigrantów, a niekiedy zbliżał się prawie do 90% (tab. 3, ryc. 3). Najwyższe udziały ludności przybyłej z Podhala zanotowano w małych jednostkach osadniczych (np. Harkabuz, Dębno, Długopole), w strefie podmiejskiej Nowego Targu (Gronków, Ludźmierz, Pyzówka), we wsiach spiskich (Krempachy, Łapsze N.). Słabsze więzi z Podhalem w tym względzie wykazały wsie orawskie, gorczańskie i rabczańskie, bo­ wiem na ich teren dość licznie napływała ludność z innych gmin i miast woj. nowo­ sądeckiego. Najmniej partycypuje Podhale w napływie ludności do Chabówki, Koście- 45 liska, Bukowiny Tatrzańskiej i Czarnego Dunajca, w których udział imigrantów po­ chodzących z Podhala kształtował się na poziomie od 40 do nieco ponad 50%. Te właśnie osiedla wykazują rozległy zasięg w zakresie migracji, wykraczający znacz­ nie poza województwo macierzyste.

Tabela 3 Pochodzenie terytorialne imigrantów Podhala

Imigranci ogółem z Podhala z pozostałej części spoza woj. Nazwa miejscowości woj. nowosądeckiego nowosądeckiego l.b. l.b. % l.b. % l.b. % 3:2 5:2 7:2 1 2 3 4 5 6 7 8 Ogółem 4.741 3,019 63,7 404 8.5 1,318 27,8 Skalne Podhale Bukowina Tatrzańska 329 186 56.5 14 4,2 129 39,3 Bustryk 60 51 85,0 1 1,7 8 13,3 Kościelisko 718 396 55,2 43 6,0 279 38,8 Małe Ciche 63 42 66,6 2 3,2 19 30,2 Murzasichle 169 114 67.5 3 1.8 52 30,7 Witów 182 124 68,1 21 11,5 37 20,4 Ząb 331 281 84,9 7 2,1 43 13,0 Pogórze Zachodnie Biały Dunajec 481 303 62,0 18 3,7 160 33,3

Kotlina Zachód (Dolina) Czarny Dunajec 391 234 59,8 20 5,1 137 35,1 Długopole 29 23 79,3 1 3,5 5 17,2 Ludźmierz 164 124 75,6 6 3,7 34 20,7 Wróblówka 43 26 60,5 3 7,0 14 32,5 Kotlina Zachód (Stok) Obidowa 100 46 46,0 16 16,0 38 38,0 Pyzówka 80 58 72,5 12 15,0 10 12,5 Kotlina Wschód Dębno 60 46 76,7 4 6,7 10 16,6 Gronków 129 114 88,4 3 2.3 12 9,3 Grywałd 58 35 60,3 3 5,2 20 34.5 Harklowa 56 49 87,5 3 5,4 4 7,1 Knurów 35 15 42,8 10 28,6 10 28,6 Krempachy 76 66 86,8 1 1,3 9 11,9 Łopuszna 134 81 60,4 25 18,7 28 20.9 Maniowy 78 50 64,1 5 6,4 23 29,5 1 2 3 4 5 6 7 8 Ostrowsko 98 67 68,4 8 8,2 23 23,4 Orawa Harkabuz 94 74 78,8 10 10,6 10 10,6 Jabłonka 211 128 60,7 39 18,5 44 20,8 Orawka 31 17 54,8 3 9,7 11 35.5 Zubrzyca Górna 111 72 64,9 8 7,2 31 27,9 Dolina Górnej Raby Chabówka 430 197 45,8 115 26,7 118 27,5 Źródło: Obliczenia własne na podstawie Kart Osobowych Mieszkańców

Śledząc przemieszczenia ludności dokonujące się w obrębie Podhala można dla większości wsi potwierdzić powszechnie występujące prawidłowości wewnętrznych wędrówek ludności: - najwięcej osób przemieszcza się na bliskie odległości, - znaczne są udziały imigrantów z miejscowości wchodzących w skład tej samej gminy, - w większości wsi jest przewaga imigrantów wywodzących się ze środowiska wiejskiego. Niektóre wsie podhalańskie wykazują pewne odchylenia od powyższych pra­ widłowości, co wynika m.in. z ich terytorialnego położenia, pełnionych funkcji, a niekiedy tradycji (tab. 4). Dzieląc imigrantów pochodzących z Podhala na trzy kategorie: a) napływających z miast, b) ze wsi własnej gminy, c) z pozostałych wsi Podhala, przeprowadzono podział wiejskich jednostek osadniczych i ukazano główne szlaki migracyjne do poszczególnych wsi. Grupa I - wsie, które w zakresie migracji wykazują bardzo silne powiązania z miastami Podhala. Są to np. Kościelisko, Chabówka, Łopuszna. W Kościelisku ponad połowa imigrantów wywodzących się z Podhala przybyła z Zakopanego. Ze wsi sąsiednich pochodzi tylko 15% imigrantów (głównie z Witowa, Dzianisza, Nowego Bystrego). Z innych gmin napływała przede wszystkim ludność z bliższych odległości (z Cichego, Ratułowa, Chochołowa, Białego Dunajca i Szaflar - ryc. 4). Podhole Krempochy

Knurów

Imigranci: m - z Podhala m - z pozostałych obszarów województwa nowosądeckiego Vv> spoza województwo nowosądeckiego Ryc. 3. Pochodzenie terytorialne imigrantów Podhala Tabela 4 Udział miast i wsi w napływie ludności z Podhala Napływ z Podhala Nazwa miejscowości ogółem ze wsi z miast z własnej gminy z pozostałych wsi l.b. l.b. % l.b. % l.b. % 3:2 5:2 7:2 1 2 3 4 5 6 7 8 Ogółem 3019 1010 33,5 1151 38,1 858 28,4 W tym: Skalne Podhale wsie: Bukowina Tatrzańska 186 64 34,4 78 41,9 44 23,7 Bustiyk 51 10 19,6 36 70,6 5 9,8 Kościelisko 396 86 21,7 76 19,2 234 59,1 Male Ciche 42 26 61,7 11 26,2 5 11,9 Murzasichle 114 46 40,4 27 23,7 41 35,9 Witów 124 25 20,2 67 54,0 32 25,8 Ząb 281 114 40,6 89 31.7 78 27,7 Pogórze Zachodnie Biały Dunajec 303 117 38,7 161 53,1 25 8,3 Kotlina Zachód (Dolina) Czarny Dunajec 234 105 44,9 80 34,2 49 20,9 Długopole 23 15 65,2 8 34,8 - - Ludźmierz 124 45 36,3 46 37,1 33 26,6 Wróblówka 26 15 57.7 9 34,6 2 7,7 Kotlina Zachód (Stok) Obidowa 46 21 45,7 10 21,7 15 32,6 Pyzówka 58 21 36,2 15 25,9 22 37,9 Kotlina Wschód Dębno 46 19 41,3 24 52,2 3 6,5 Gronków 114 25 21.9 69 60,6 20 17,5 Grywałd 35 5 14,3 24 68,5 6 17 2 Harklowa 49 24 49,0 9 18,4 16 32,6 Knurów 15 7 46,7 7 46,7 1 6,6 Krempachy 66 31 46,9 23 34,8 12 18,3 Łopuszna 81 23 28,4 25 30,9 33 40,7 Maniowy 50 22 44,0 23 46,0 5 10,0 Ostrowsko 67 20 29,8 31 46,3 16 23,9 Orawa Harkabuz 74 26 35,1 39 52,7 9 12 2 Jabłonka 128 45 35,2 53 41,4 30 23,4 Orawka 15 6 35,3 11 64,7 -- Zubrzyca Górna 72 21 292 33 45,8 18 25,0 1 2 3 4 5 6 7 8 Dolina Górnej Raby Chabówka 197 26 13,2 67 34,0 104 52,8 Źródło: jw. tab. 3 Do Chabówki najwięcej osób napłynęło z Rabki (38%), a na drugim miejscu uplasowały się wsie przynależne administracyjnie do gmin sąsiednich (Raby Wyżnej i Nowego Targu). W Łopusznej ponad 1/3 imigrantów pochodzi z Nowego Targu, podczas gdy z całej gminy nowotarskiej przybyło tylko 26%, a np. z gminy Ochotnica Dolna aż ponad 12% imigrantów. Główne szlaki migracyjne wiodące do tych wsi świadczą o tym, iż zachodzą tu duże przemieszczenia z sąsiednich miast oraz obserwuje się w nich silniejsze powiązania z innymi obszarami wiejskimi Podhala aniżeli z własną gminą. Grupa II - wsie o bardzo silnych więziach z własną gminą i bardzo słabym powiązaniu z miastami Podhala. Należą tu w znacznym stopniu małe jednostki osadnicze (np. Długopole, Wróblówka - ryc. 4) oraz większość wsi spiskich. Grupa III - wsie o silnych więziach z własną gminą, znacznym napływie ludności z miast i bardzo słabym oddziaływaniu na inne obszary Podhala. Ten typ reprezentują m.in. wsie podmiejskie oraz te, w których dopiero od niedawna obser­ wuje się wzmożony ruch budowlany (np. Murzasichle, Obidowa). Podobny charak­ ter więzi zaobserwowano w większości wsi orawskich (Zubrzyca Górna i Dolna, Lipnica Wielka, Orawka). Grupa IV - wsie o średnim stopniu powiązania z własną gminą, małym udziale imigrantów z miast, natomiast znacznym napływie z dalszych terenów wiejskich Podhala. Najwięcej takich jednostek występuje we wschodniej części Kotliny Nowo­ tarskiej, w dolinie Raby, Dunajca (Tylmanowa) i w Gorcach (Ochotnica Dolna, Ochotnica Górna). Grupa V - wsie o bardzo słabych więziach z własną gminą i z miastami Podhala. Wśród imigrantów dominują osoby napływające z gmin sąsiednich. Taki typ reprezentują wsie rolnicze zlokalizowane na pograniczu dwóch jednostek admini­ stracyjnych. Przykładowo do Bustryka, który wchodzi w skład gminy Tatrzańskiej, przybywają głównie mieszkańcy z blisko położonych wsi (np z Ratułowa, Czerwiennego, Gliczarowa), ale przynależnych do gmin sąsiednich. Ich udział w napływie ludności wynosił 75% imigrantów, podczas gdy własnej gminy tylko 20%. Podobnie do Witowa, obok imigrantów z Zakopanego (15,4%), napływali przede wszystkim mieszkańcy z Ratułowa, Chochołowa, Cichego, a także z Białego Dunajca i Szaflar. Witów w zakresie migracji wykazuje silniejsze więzi z mieszkańcami Nopfyw z Podhale: -z własnej gminy > ze wsi H - z pozostałych wsi

miast

Ryc. 4. Udział miast i wsi w napływie ludności Podhala gminy Czarny Dunajec aniżeli z gminą Tatrzańską, do której administracyjnie nale­ ży. Również w Gronkowie, sąsiadującym z Nowym Targiem, znaczna była liczba imigrantów z sąsiednich wsi (Groń i Leśnica), ale wchodzących w skład gminy Bukowina Tatrzańska. Jej udział w napływie ludności wynosił 35%, a gminy Nowy Targ tylko 27%, zaś z miasta Nowego Targu przybyło zaledwie 12% imigrantów. Taki rodzaj powiązań migracyjnych reprezentowały niektóre wsie orawskie (Piekielnik, Podsamie, Harkabuz) i spiskie (Krempachy, Jurgów, Rzepiska, Niedzica). Grupa VI - wsie o zbliżonym udziale wydzielonych trzech grup imigrantów. Oznacza to, że powiązania tych wsi w zakresie przemieszczeń ludności są takie same z miastami Podhala, jak i z miejscowościami ze swej gminy, bądź z gmin sąsiednich. Należą tu m in. ośrodki gminne (Bukowina Tatrzańska, Biały Dunajec, Czarny Dunajec, Raba Wyżna, Jabłonka) oraz większość wsi podmiejskich (np. Ludźmierz, Ostrowsko, Pyzówka, Szaflary, Poronin). Migracje mieszkańców wsi dokonujące się w obrębie Podhala świadczą 0 silnych więziach ludności rodzimej z własnym regionem. Potwierdzeniem tego są m.in. ożenki, będące w niektórych wsiach głównym czynnikiem przemieszczeń ich mieszkańców. W terenach wiejskich bowiem migracje matrymonialne coraz częściej dominują nad migracjami o charakterze ekonomicznym. Na podstawie terytorialnego pochodzenia osób zawierających małżeństwo stwierdzono, iż na Podhalu zdecydowanie dominowały ożenki pomiędzy osobami wywodzącymi się z Podhala, czyli autochtoniczne (około 90%), (tab. 5). Wśród związków autochtonicznych zauważa się w niektórych wsiach dość częste zawieranie małżeństw przez osoby pochodzące z tej samej miejscowości lub parafii (małżeństwa endogeniczne). Największy ich "udział odnotowano na Spiszu i Orawie (ryc. 5). Przykładowo w Krempachach i Jabłonce stanowiły one ponad 70% ogółu małżeństw. Świadczy to o dużej hermetyczności tych wsi, na co mają wpływ uwarunkowania kulturowe, tradycja, a nierzadko obawa przed dzieleniem ziemi. Bardzo słabe więzi zachodziły pomiędzy mieszkańcami Orawy i Spiszą zarówno w zakresie migracji matrymonialnych, jak i innych stałych form przemieszczeń. Wprawdzie młodzież z wielu wsi spiskich pobierała naukę w liceum w Jabłonce, to jednak sporadycznie zawierane były małżeństwa pomiędzy osobami tych regionów. W całym powo­ jennym okresie, na prawie 1000 zawartych małżeństw w Jabłonce, tylko cztery doty­ czyły związków pomiędzy mieszkańcami Orawy i Spiszą. Podobne proporcje za­ chodziły także w Lipnicy Wielkiej. W spiskiej wsi Krempachy na 250 powojennych małżeństw tylko w dwóch współmałżonkowie pochodzili z Orawy (z Jabłonki 1 Zubrzycy). Struktura małżeństw na Podhalu j= es oo so i i f i * ca 9 i- f - 5 4£ I 35 i p E 4T i 00 § Ós ^ vO

o* V V v-T es r-* V sc o* V r-e e ^ ^ ^ ^ oe h f O*rf w » 1 O 3 2 m csO sc 1 o 3 sC ►5 (N T iz) oo ^ Z Os IZ) 000 00 m v> * izf n*T ~oe r~ i - r^ ^ os r- Os m *o 1 sO Os 'T flti O* oo O*ri Os n. IZ) 00 N 1 IZ) Ss" Os o » r» 3 s < 3 n

442 es ą s SC 1 o 3

Źródło: Obliczenia własne w oparciu o Księgi Parafialne Liter Copulationum - Kuria Metropolitarna w Krakowie 0.8%

Rye. 5. Struktura małżeństw na Podhalu Dla większości wsi podhalańskich najliczniejsze były jednak związki zawierane przez osoby pochodzące z dwóch różnych parafii tego regionu (małżeństwa egzogeniczne). Szczególnie było to widoczne we wsiach podmiejskich, bardziej otwartych na wpływy zewnętrzne. Przykładowo w Ludźmierzu związki tego typu stanowiły ponad 75% małżeństw. Natomiast w małych jednostkach osadniczych występuje wśród rodzin autochtonicznych równowaga małżeństw endogenicznych i egzogenicznych (np. w Długopolu, Wróblówce). Stosunkowo rzadkie były małżeństwa mieszane, czyli takie, w których jedno ze współmałżonków pochodziło z Podhala, zaś drugie z innego regionu. Zauważono ich najmniej na Orawie i Spiszu, bo zaledwie 5% z ogółu zawartych tam związków małżeńskich, nieco więcej w strefie podmiejskiej Nowego Targu (ponad 10% - tab. 5). Analiza małżeństw z poszczególnych lat okresu powojennego wskazuje na zmniejszanie się hermetyczności wsi podhalańskich. Najwięcej związków autochto­ nicznych zawarto zaraz po wojnie. W niektórych wsiach (np. Krempachy, Ludź­ mierz, Długopole) nie zanotowano wówczas małżeństw mieszanych. W latach pięćdziesiątych wskaźnik małżeństw autochtonicznych maleje nieznacznie, w na­ stępnym dziesięcioleciu nieco bardziej, przy czym* najbardziej związków zawiera­ nych przez osoby zamieszkałe w tej samej miejscowści. Nie był to jednakże proces występujący wszędzie, bowiem niektóre osiedla, głównie na Spiszu i Orawie, pozo­ stawały nadal bardzo hermetyczne. Przykładem jest wieś Krempachy, w której pierwszy związek o charakterze mieszanym zawarto dopiero w połowie lat sześć­ dziesiątych, zaś związki endogeniczne stanowiły wówczas aż 96,2% ogółu zare­ jestrowanych małżeństw. Po 1970 roku obserwuje się w tej wsi, podobnie jak w Jabłonce, zmniejszanie hermetyczności. Świadczą o tym coraz częściej poja­ wiające się małżeństwa mieszane oraz malejąca liczba małżeństw zawieranych pomiędzy mieszkańcami tej samej miejscowości, których udział zmalał z 90% do 60%. W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się dalsze zmniejszanie liczby małżeństw endogenicznych, szczególnie w strefie podmiejskiej, gdzie stanowiły one już tylko 6% ożenków (np. Ludźmierz). Na Spiszu i Orawie ten typ małżeństw jest jednak nadal dominujący (około 50%), z wyraźnie zaznaczającą się w Jabłonce tendencją wzrostową (65%), co pośrednio świadczy o pogłębiających się więziach ludności miejscowej. Migracje o charakterze matrymonialnym mają zasięg niezbyt rozległy. Napły­ wające w związku z ożenkiem osoby pochodziły generalnie ze środowiska wiej­ skiego, i to najczęściej z miejscowości sąsiednich wchodzących w skład tej samej parafii lub gminy. W ośrodkach gminnych, a częściej we wsiach podmiejskich znaczny był napływ współmałżonków z miast. W Czarnym Dunajcu było ich 13%, w Ludźmierzu około 10%, a na Orawie (Jabłonka, Zubrzyca Górna) około 1,5%. Osoby, które w związku z ożenkiem zmieniły swe miejsce zamieszkania, ale tylko w obrębie Podhala, stanowiły w niektórych wsiach orawskich i spiskich za­ ledwie 20% współmałżonków. Najsilniesze były migracje matrymonialne w małych wsiach oraz w osiedlach podmiejskich. Zbiorowość przemieszczających się wynosiła tam od 50% (Długopole, Wróblówka) do ponad 75% współmałżonków (Ludźmierz). Zasięg migracji matrymonialnych we wsiach podhalańskich nie ogranicza się wyłącznie do Podhala, ale rozciąga się na województwa sąsiednie oraz inne obszary Polski. Najwięcej współmałżonków pochodziło z województwa krakowskiego (od 0,5 do 4%), katowickiego (od 1 do 2%), bielskiego (około 1%). Osoby zamieszkałe w pozostałej części województwa nowosądeckiego, a zawierające związek małżeński z mieszkańcami wsi podhalańskich stanowiły od 2 do ponad 10% współmałżonków (Lipnica Wielka). Rekrutowali się oni głównie z miast tego regionu. Zanotowano także dość liczne ożenki z osobami przybyłymi z zagranicy, głów­ nie ze Stanów Zjednoczonych, przede wszystkim we wsiach, z których ludzie wy­ jeżdżają do tego kraju. Przykładowo w Czarnym Dunajcu liczba współmałżonków ze Stanów Zjednoczonych (20 osób) była taka sama, jak tych, którzy pochodzili z Zakopanego czy z woj. krakowskiego (około 1%). Ożenki z osobami z Czecho­ słowacji miały miejsce na Orawie i Spiszu. Jednak liczba małżeństw polsko-sło­ wackich stanowiła zaledwie 1% z ogółu zawartych związków w Jabłonce, Lipnicy Wielkiej, Zubrzycy Górnej czy w Krempachach. Sporadyczne były małżeństwa z mieszkańcami innych krajów, np. Anglii (Czarny Dunajec), Argentyny (Jabłonka). Przedstawiona struktura małżeństw i ich pochodzenie terytorialne potwierdzają tezę o ogromnej więzi mieszkańców Podhala z własnym regionem, o dużej herme­ tyczności wielu wsi wynikającej z uwarunkowań historycznych i kulturowych, głów­ nie na Orawie i Spiszu. O stopniu atrakcyjności danego obszaru oraz jego otwartości na wpływy innych regionów świadczy m.in. zasięg migracji o charakterze międzyregionalnym. Zagad­ nienie to rozjątrzono w oparciu o udział poszczególnych województw w napływie ludności na teren wsi podhalańskich. Osoby przybyłe spoza woj. nowosądeckiego stanowiły około 40% imigrantów. Jest to znaczna zbiorowość, bowiem generalnie w Polsce w procesie przemieszczeń do wsi bierze udział przede wszystkim ludność wiejska z najbliższego zaplecza. Grupa przybyszów spoza regionu sądeckiego jest jednak w poszczególnych wsiach Podhala bardzo zróżnicowana i waha się od 7% do prawie 40% imigrantów (tab. 3). Najmniej spotyka się ich w Kotlinie Nowotarskiej (Gronków, Krempachy, Dębno, Długopole, Pyzówka), w małych wsiach orawskich (Harkabuz), a także w niektórych osiedlach Skalnego Podhala (Bustryk, Ząb). Naj­ większy udział imigrantów spoza województwa macierzystego wykazują wsie o funkcjach turystycznych (Kościelisko, Bukowina Tatrzańska), o wykształconym 56 pozarolnym rynku pracy (np. Chabówka) oraz ośrodki gminne (Biały Dunajec, Czarny Dunajec, Raba Wyżna, Jabłonka). Najliczniej w procesie napływu ludności na teren wsi podhalańskich partycy­ puje województwo krakowskie (5,3%) oraz katowickie (3,9% - tab. 6). Napływ ludności z woj. krakowskiego (głównie z Krakowa i gminy Wieliczka) wystąpił w każdej z przebadanych wsi. Imigranci z woj. katowickiego przewyższali niekiedy liczebność osób przyby­ łych z czterech sąsiednich województw, co miało miejsce w Kościelisku i Bukowinie Tatrzańskiej. W niektórych wsiach napływ z tego regionu jest wielkościowe taki sam, jak z woj. krakowskiego (np. w Chabówce, Jabłonce, Gronkowie). Osoby przy­ bywające z regionu śląskiego to przede wszystkim mieszkańcy miast Górnośląskiego Zespołu Miejskiego (Bytom, Sosnowiec, Zabrze) i Rybnickiego Okręgu Węglowego (Jastrzębie Zdrój, Wodzisław Śląski). Wśród województw sąsiadujących znaczący udział w migracjach na teren Podhala, oprócz krakowskiego, ma województwo bielskie, przy czym dotyczy to głównie mieszkańców wsi. Natomiast zaobserwowano sporadyczny napływ imi­ grantów z województwa tarnowskiego (0,9%) i'krośnieńskiego (0,7%). Miesz­ kańców z tych regionów spotkać można przede wszystkim w strefie podmiejskiej Nowego Targu (Łopuszna, Gronków). Niewielu natomiast zamieszkało we wsiach o silnie rozwiniętych funkcjach turystycznych (Biały Dunajec, Bukowina Tatrzań­ ska, Kościelisko). Do wsi podhalańskich przybywała również ludność z województwa warszaw­ skiego (1,3% imigrantów), głównie z Warszawy i Otwocka. Było ich prawie tyle samo, ile razem z województwa tarnowskiego i krośnieńskiego. Warszawiacy osiedlali się w niektórych wsiach Podhala, zwłaszcza w dużych, bardziej atrakcyj­ nych i położonych bliżej Zakopanego. Zamieszkali oni w Kościelisku, Witowie, Bukowinie Tatrzańskiej i Białym Dunajcu. W tych czterech wsiach osiedliło się aż 80% całego napływu z regionu warszawskiego na teren Podhala. Pozostali osiedlili się na Orawie (Jabłonka, Zubrzyca Górna) i w strefie podmiejskiej Nowego Targu (Czarny Dunajec, Ludźmierz). Nie zanotowano ich wśród przebadanej reprezentacji we wschodniej części Kotliny Nowotarskiej. Na Podhale przybywali także imigranci z obszaru Polski południowo-zachodniej, głównie z województwa wrocławskiego, wałbrzyskiego i opolskiego, z części centralnej (poznańskie, łódzkie) i północnej (gdańskie, szczecińskie). Najmniej imigrantów napłynęło ze wschodnich reginów kraju. Zasięg poszczególnych jednostek osadniczych w zakresie migracji jest bardzo zróżnicowany. Na Podhalu są z jednej strony wsie, gdzie w napływie partycypowała ponad połowa województw, z drugiej zaś takie, do których napływała z kilku zaledwie Tabela 6 Kierunki napływu ludności do wsi podhalańskich (w odsetkach)

Podhale 1 M Utfl Województwa ogółem Skalne Pogórze 1 Kotlina Zachodnia | Kotlina Orawa Dolina

Podhale Zachodnie Dolina Stok Wschodnia Raby

CN r- 60 SO m

Ogółem % 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 6*89 P n fs i $ ve z woj. nowosądeckiego 69,7 73,4 r- *1 (S 2 M VC N sO 3 n £ n spoza woj. nowosądeckiego n 33,3 r- 3 3 9\ n >e ©e A. Woje w. sąsiednie 10,0

bielskie * on

tarnowskie ią

krośnieńskie L'Ll n Os e\ fł B. Pozostałe województwa «N 27,1 22,8 . ‘ ^1, •‘i ^ n. io© ‘©* © ©‘ o ci © ©©© ©* " ^ xn x ^ < s o ©r". o © — © o t —‘‘ i et © —* ©“ o* ©* ©‘ n - - N * * N - — - n p-© -- soe so —©* ©* —T ©‘©‘ ©“ —O© .xo. x n katowickie 3,9 P- ^ 00 00ON 00 Ą ^ P- \ĄvĄ n

warszawskie 1,3 o*©* -• < <* ą

wrocławskie 0,9 >o V v © ©^ © x x wałbrzyskie 0,9 « O o© O OO ą

opolskie 0,8 <Ą cn oo ©“©* ©* o'* o' rzeszowskie 0,7

przemyskie 0,5 w- — — gdańskie 0.5 pn © jeleniogórskie 0,4 © © poznańskie 0,4 łódzkie 0,3 3 ©

Struktura demograficzna i społeczno-zawodowa imigrantów Napływ ludności do wsi podhalańskich pogłębił proces feminizacji, bowiem w większości z nich imigranci odznaczali się wysoce anormalną strukturą płci (wf = 125 i powyżej). Szczególnie było to widoczne w Długopolu, Harkabuzie, Krempa- chach i Łopusznej. Tylko w nielicznych wsiach zanotowano wśród zbiorowości napływającej przewagę mężczyzn, co miało miejsce np. w Chabówce i dotyczyło grupy osób dorosłych przybywających samotnie, głównie kolejarzy, zaś w Pyzówce przewaga tej płci zaznaczyła się wśród dzieci (tab. 7). Jest zjawiskiem powszechnym, iż na zmianę swego miejsca zamieszkania w większym stopniu decydują się ludzie młodsi. Wynika to m.in. z uwarunkowań psychologicznych, a także długości czasu potrzebnego na pełną stabilizację życiową. Stąd też wśród imigrantów Podhala ponad 3/4 to ludność dorosła (15-64 lata), około 20% dzieci (0-14 lat) i tylko nieco ponad 2% seniorzy (tab. 7). Rozpatrując liczbę imigrantów w 5-letnich przedziałach wieku potwierdza się powszechnie wy­ stępujące zjawisko, iż najliczniejszą grupą były osoby, które w momencie napływu miały 20-24 lat oraz 25-29 lat. Napływ tej ludności do większości wsi pod­ halańskich spowodowany był zawieraniem związku małżeńskiego. W wielu wsiach Kotliny Nowotarskiej prawie połowę ludności napływowej (48,7%) stanowili współ­ małżonkowie (Gronków, Ludźmierz, Łopuszna, Obidowa, Ostrowsko), przy czym częściej kobiety przenosiły się do miejsca zamieszkania swych mężów. Napływ ludności z powodu ożenku był jeszcze większy w odniesieniu do liczby osób w wieku matrymonialnym (61,5%), zaś udział panien i kawalerów wśród imigrantów tej kategorii wieku był w tych wsiach sporadyczny. Napływ dzieci był jednoczesny z przybyciem całej rodziny, lub jednego z ro­ dziców. Z uwagi na to, że dominowały rodziny młode, stąd liczna reprezentacja najmłodszych, czyli w wieku niemowlęcym i żłobkowym, którzy stanowili aż 66,1% z ogółu dzieci przybyłych na teren Podhala. Najmniej przybyło ich np. do Orawki (9,6% imigrantów) i Harklowej (10,3%), tam bowiem stosunkowo mało napłynęło rodzin młodych. Najwięcej dzieci zanotowano w grupie imigrantów Jabłonki (31,7%), Krempach (26,3%), Dębna (26,6%), Zubrzycy Górnej (25,4%). Tabela 7

Struktura demograficzna imigrantów Podhala

V!M V!M 1 -ti s Ogółem 1 J ■S c

Nazwa wsi imigranci dzieci t*© 3 kobiety

(0-14) %

xj x> x> X) x> •/. % % Z6 3:2 5:2 7:2 o 00 s© m PS - * V — r o o o os fr, — v*x Vi vt « s «t © t t i v i v « ® ' ^ i v n i i v i v V tn t v wt «Pt s© sA «n t v t v i v — V S ' ^OO SO O O I^ W 'O SO V — — t P S© Skalne Podhale o» t**- — o so ^ psi so ^ ^ so psi so ^ ps 0 6 0 * * > * * - » O0 -O F * F * F 0 0 0 0 - F - F * F F» F- F* F* F> F* F* 00 06 F 00 VI*PS v so so v OO OO —— PS V Ovi O. O. V. — < PSPS PS

Kościelisko ps s p 0 P 0 OSPS so ^ 00 00PI ps —PI

sn o» r s F- F- s r o» sn

oc < f o O,o. oo. v . o O', . O oo CO CO vi*

Witów PS Pt PS n psf O O 00 00 O O — —o> — — * n i n — >o Ząb 00. . Pogórze Zachodnie o0* * 0 S S F S Vff'WN'PO'PiOO O O i P ' O P ' N W ' f f V SO F* t P PS CS 00 F* * PS* V ©* oo © Biały Dunajec ^ Kotlina Zachodnia ps ^ ^ ^ ^ A. Dolina i p VI. —. —. PI

— ^

Czarny Dunajec v*T F* nm » O O O —*sO* F** s/t* sO O* F»*'O*

Długopole — — o* o* I ' ' I ©V1©\©00' '© 0 0 © \ © 1 V '© 0 0 - F © s VI O' O' VI pi — m v — — — ps i p t s r Pt

Ludźmierz i p Os. * O'*O* PS v i i v rsvi

Wróblówka — ' O o o

B. Stok . o o . . o —— © ©© — f « « i p — ^

Obidowa p 00* 00. 00 'OPSVIVIPIF-PIF-O' 'OPSVIVIPIF-PIF-O' 00 ^ * o o ' s t i ^ o o ' o i f ' n

Pyzówka r-. n^OOOOQTN- n^OOOOQTN- r- 'T vo vn Kotlina Wschodnia -NoewN i p s o * © * P I * © * V * S Oo s * P IO * SO. OS. PSPS PSPS ©O'OO'OsnsOTrocoe s rs i p t n f

Dębno ^ ps — *.

Glonków ą o o o i w 00. —— —

Grywałd f F-, O. P*; PIPI ». so. so. O' O'

Harklowa - ps O ' 0 " *

Knurów m* os* wp“ —* f PS s p n n o i i -.

vt ps

Krempachy — — s p — . rn so, so, rn .

Łopuszna f ps o c o PS —— - —

Maniowy ps Ostrowsko — 00 ** 0C. NO o o s©m* xnV w*tV vr-** i oo*v

Os o v r* v r- « -— N « o

00 0.5 0.9

— — 1 — w-s •

ose« w r-e r-; SO oo—* sor-* ^o* r-*vf oeo"

m h W 0 8 ? r» K t m » jgr

O, r-; soe V — it r-*— rt~ os* rn

m v© t-* m v© oe — \o rs r***

(N« fS 3 31 94 3 111 430 211 Z

- Raby i o Harkabuz Jabłonka Orawka Górna Zubrzyca Chabówka Orawa Dolina Górnej Dolina Górnej Udział najstarszej generacji w procesie migracji był znikomy. Obejmował głów­ nie kobiety, przybywające najczęściej pojedynczo i osiedlające się u swych dzieci. Z analizy miejsca urodzenia wynika, iż zdecydowana większość, bo około 90% se­ niorów, pochodzi z Podhala, mimo iż ich szlak wędrówki wiedzie niekiedy z dal­ szych regionów Polski (gorzowskiego, jeleniogórskiego, wałbrzyskiego), z których przybyszami są przeważnie reemigranci. Ludzie starsi to także powracający z długo­ letniej emigracji zagranicznej w USA, osiedlający się przeważnie w Czarnym Dunaj­ cu, Wróblówce, Witowie, Kościelisku. W napływie do wsi podhalańskich znaczna rola przypada więc rodzinom mło­ dym, rozwojowym, odgrywającym ważną rolę w dalszej reprodukcji demogra­ ficznej. Przeważały rodziny 2- i 3-osobowe (74,7%). Sporadycznie zdarzały się małżeństwa starsze, po 40 roku życia, i rodziny wielodzietne. Jest to wynik młodej struktury wieku imigrantów oraz dominującego wśród nich modelu wielkościowego rodziny (2 + 1; 2 + 2). Ponadto podjęcie decyzji o zmianie miejsca zamieszkania jest zawsze trudniejsze w wieloosobowej rodzinie. Ludność dorosła napływająca na wieś podhalańską to w większości osoby z wykształceniem ponadpodstawowym (61% - tab. 8). Wśród nich dominowali absolwenci zasadniczych szkół zawodowych, których najwięcej zanotowano m.in. w Chabówce, Pyzówce, Maniowach (ponad 40%). Udział osób legitymujących się dyplomem szkoły średniej był mniejszy, jedynie znaczną zbiorowość tworzyli oni we wsiach dużych i podmiejskich (Bukowina Tatrzańska, Gronków, Kościelisko, Ludź­ mierz - około 25%). Natomiast w małych wsiach rolniczych (Harkabuz, Orawka, Wróblówka, Długopole) udział imigrantów z wykształceniem średnim kształtował się poniżej 5%. Imigranci z wyższym wykształceniem stanowili także tylko 5% badanych zbiorowości. Kierowali się oni przede wszystkim do wsi o zróżnicowanej strukturze funkcjonalnej oraz osiedli położonych w pobliżu miast (Bukowina Tatrzańska, Czarny Dunajec, Kościelisko, Ludźmierz, Łopuszna, Witów). W tych wsiach udział kadr wysoko kwalifikowanych w grupie imigrantów wynosił od 5% do prawie 10%. Są jednak wsie, gdzie wśród imigrantów dominują osoby legitymujące się najniższym poziomem wykształcenia (Biały Dunajec, Długopole, Grywałd, Orawka, Zubrzyca Dolna). Do tych jednostek przybywało najwięcej rolników, a ci z reguły posiadali wykształcenie tylko podstawowe. Większe zróżnicowanie wykazały wsie podhalańskie w zakresie struktury zawo­ dowej imigrantów. Prawie we wszystkich przebadanych jednostkach najliczniejsza była grupa rolników (26,7%), co wynika z faktu, iż wśród osób napływających dominowała ludność wiejska. Najmniej rolników (4,7%) osiedliło się w osiedlach pozarolniczych (Chabówka, Bukowina Tatrzańska, Kościelisko) i wsiach podmiejskich 64 Poziom wykształcenia imigrantów Podhala

Imigranci Wykształcenie Nazwa wsi 15 lat podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe i więcej UD X> x> UD UD % % •/. 54 3:2 5:2 7:2 9:2 O Os w r- sO fl--ri'0 >0vn M w. m M izi ( < — — fS — — e o o v < N v - t f n t n r » x o « A V ' 0 > O v 1 t w w - i n < N r e i i / i voehon'O^^w-^-'OOOwhNNOD'O'O hOOhJKiOON-OOtttOO'OOOOMWO^O'h N^^iPin-NOV'O^nOrt'O'Cn^h'O'rt'C V^'05fr,''O^O^h>nVO'OVWNr,ioO^'Oh mr- n/i..v5r>i..«MinwinioQ90M9tMoeNOM c*0 0 — f n e e ' o r 4 ri m # n 0 0 5 O v 0 x ^ « A c n ^ o v % r * P , - M 0 C w n .1 (2 sfl Sof iJ ONu N iO O aiiJZ o o fQ o jS D issfflO ji- g 'i 1 1 1 ■■§ i l l 11 1 f 11 i ! i i a i i ! i 11 f 1 11 l ■■§ 1 1 1 l 'i i g 3 ir ji- .s <9 5 * 6 *** * * • ** a ****** * * * * * * * * * * * * * * * * e » » f c f t i A a k * * ft ft ft ft l ft ft ft ft * — 1 o ! 1 1 s S 1 2 j ł l S H I a ?■? I S H l ł j 2 1 S s 1 1 ! o1 łS ********************* rs — — ^ — ON** OłN^P-nw^r^oer-f^^socntn ^ vif-v'i < m n S’ >. < «** <— w 4 3 4 8. c ^ j> E Ci T f I 1 M 1 M 5T I vfi 1

g- § 5 o3i io i I § 3f | i 5 rN N

i: Obliczenia własne jw. tab 2 (Ludźmierz, Łopuszna, Pyzówka). Dość liczna była także grupa imigrantów związa­ nych zawodowo z gastronomią i handlem. Byli to: kucharze, kelnerzy, bufetowi, technicy zbiorowego żywienia, sklepowi. Zawód ten reprezentowały głównie kobiety (69%), aczkolwiek wśród kelnerów i kucharzy osiadłych w Kościelisku przeważali mężczyźni. Stosunkowo licznie wśród imigrantów występowali nauczyciele. Ich udział zaznaczył się szczególnie we wsiach dużych (np. Chabówka, Bukowina Tatrzańska, Biały Dunajec). Najwięcej nauczycieli, bo ponad 60% tej grupy zawodowej, napłynęło w związku z ożenkiem i to z regionu macierzystego, zwłaszcza z Podhala oraz z innych wsi i miast woj. nowosądeckiego. Były to w zdecydowanej większości kobiety bez kwalifikacji, bowiem najczęściej posiadały wykształcenie tylko średnie. Prawie 1/3 nauczycieli napłynęła wraz z rodziną, przede wszystkim z dalszych regionów kraju, np. z miast woj. wrocławskiego, warszawskiego, częstochowskiego. W momencie napływu ta grupa nauczycieli legitymowała się wykształceniem wyższym. Ich współmałżonkowie to lekarze, inżynierowie, leśnicy, ekonomiści, bądź reprezentujący ten sam zawód. Nieliczna tylko część nauczycieli przybyła do wsi podhalańskich indywidualnie (8%), najwięcej było ich w Chabówce. Przyczyna ich napływu wiązała się z możliwością uzyskania pracy na miejscu lub w pobliżu nowe­ go miejsca zamieszkania. Przykładowo nauczycielki zamieszkałe w Kościelisku i Chabówce podejmowały pracę głównie w Państwowych Domach Wczasów Dziecięcych na terenie Zakopanego i Rabki. Wśród imigrantów reprezentowana była grupa osób związanych ze służbą zdrowia (lekarze, pielęgniarki), przy czym lekarze napływali przeważnie całymi rodzinami, najczęściej z Krakowa, Zabrza, Gdańska, i to do niektórych tylko wsi. Natomiast we wszystkich wsiach byli wśród imigrantów kierowcy, mechanicy samochodowi, murarze, stolarze, cieśle budowlani. Pewne zawody reprezentowane przez imigrantów wsi odzwierciedlają strukturę funkcjonalną danego obszaru lub najbliższego ośrodka miejskiego. We wsiach pod­ miejskich Nowego Targu wśród osiedlających się były osoby związane z Nowo­ tarskimi Zakładami Przemysłu Skórzanego (np. cholewkarz, obuwnik, garbarz), bądź z lokalnym rzemiosłem (kuśnierz). Podobnie z lokalnych tradycji wynika spo­ tykany często u imigrantów zawód murarza. W wielu bowiem wsiach (np. Dursztyn, Ochotnica) występują liczne ekipy murarskie prowadzące prywatne budowy nie tylko na Podhalu, ale w różnych, niekiedy odległych regionach kraju. We wsiach gorczańskich imigranci najczęściej reprezentowali grupę odzieżową (krawcowe), co związane było z istnieniem tego typu zakładu w Ochotnicy Dolnej. W Chabówce wśród imigrantek przeważały pielęgniarki i salowe, a w grupie imigrantów kolejarze. Do Kościeliska najliczniej napływały osoby związane z obsługą mchu turystycznego 66 (recepcjoniści, hotelarze, przewodnicy) oraz z gastronomią (kelnerzy, kucharze, bufetowi). Imigranci w tej wsi reprezentowali także nietypowe dla społeczności wiej­ skiej zawody. Osiedlali się bowiem w Kościelisku aktorzy, plastycy, elektronicy, informatycy, chemicy, prawnicy, górnicy. Migracje do tego osiedla, podobnie jak do wielu wsi tatrzańskich oraz ośrodków gminnych, świadczą o dużym stopniu selektywności wśród ludności napływowej. Tworzy ona zbiorowość elitarną w społeczności wiejskiej. Migracje o charakterze elitarnym w rejonie tatrzańskim to z jednej strony efekt przemieszczania się miesz­ kańców Zakopanego do pozamiejskiej strefy rekreacyjnej, z drugiej zaś był to na­ pływ osób o wysokich kwalifikacjach zawodowych z dużych ośrodków miejskich, głównie z Krakowa, Warszawy, Wrocławia, Poznania, Katowic, Gliwic i Zabrza. U podłoża tego typu przemieszczeń tkwi atrakcyjność tego terenu, a przede wszyst­ kim możliwość zakupu działki pod budownictwo mieszkaniowe.

Alicja Krakowska

Spatial mobility of population in Podhale villages The paper presents the most important observations from researches on internal (home) migrations of village population in Podhale. The attention was directed mainly to directions of mobility; main tracks and their spatial reach were marked. It allowed to distinguish hermetic villages - those which show close connections with Podhale and villages more open for gaining immigrants from other regions. Village population of Podhale emigrated equally to towns and villages. Changes in migration directions have been observed for 15 years, these changes are consequences of changing conditions (barrier of labour and housing markets). Share of migrations to towns decreases, mobility among villages increases. Analysis of mobility directions for majority of Podhale villages confirmed that the greatest number of people migrate on short distances, significant is percentage share of immigrants from a village of the same administrative district, people from villages predominate. Some villages of that region, because of their attractive features, functions, location or sometimes traditions stray from the model. Small settlement units show very close connections with Podhale - they are mainly villages in suburban zones of Nowy Targ and on Spisz. Villages in the Gorce and in Rabka surroundings show weaker connections as to affluence. People affluence to touristic villages and to capitals of administrative districts was the smallest in Podhale. Those settlements point out wide reach of migrations outside home Voivodeship. Matrimonial factor is more frequent in causing migrations in villages. In Podhale, marriages among inhabitants from Podhale, from the same village or parish predominated. It points out great hermeticity of many villages what originates from historical and cultural traditions cultivated mainly in Orava and Spisz. Affluence of population to Podhale villages deepened feminization but as immigrants were young they played an important role in further demographic reproduction. Migrations to Podhale villages point out that there is a great degree of selectivity among affluent population which make exclusive population in village society. Migrations of exclusive character were common in the Tatra region and in Podhale administrative districts. Alicja Krakowska

Emigracja zagraniczna na Podhalu w latach 1975-1988

W niniejszym opracowaniu przedstawiono rozmiary i kierunki emigracji zagra­ nicznej z Podhala oraz niektóre demograficzno-społeczne skutki tego procesu zwią­ zane głównie z zasobami siły roboczej. Jest to dla tego obszaru interesujące, bowiem już od dawna jego mieszkańcy wyjeżdżali poza granice w poszukiwaniu lepszych warunków życia. W latach osiemdziesiątych proces ten przybrał wyraźnie na sile, ale trudno jest ustalić rozmiary tej emigracji, bowiem podawana przez GUS liczba emigrantów nie odpowiada stanowi faktycznemu. Polskę opuszczają nie tylko osoby po uregulowaniu wszystkich formalności prawnych związanych m.in. z wymeldowa­ niem, ale także i te, które postanowiły pozostać poza granicami kraju na stałe bez takiej regulacji. Ponadto we wsiach podhalańskich znacznie większe rozmiary w po­ równaniu do emigracji stałej osiągają wyjazdy zagraniczne na pobyt okresowy, prze­ dłużane do kilku lub nawet kilkunastu lat i przeradzające się niekiedy w migrację definitywną (Górz 1994). W analizie uwzględniono tylko tych, którzy na stałe wyemigrowali z kraju. Podstawowym źródłem informacji były Karty Osobowe Mieszkańców i wykazy osób przesyłane raz w roku przez Biura Paszportowe do urzędów gminnych w celu ich wymeldowania na pobyt stały za granicą. W ten sposób uzyskano materiały jednostkowe dla emigrantów z poszczególnych wsi Podhala.

1. Główne obszary emigracji zagranicznej na Podhalu Stała emigracja zagraniczna na Podhalu wyniosła w latach 1975-1988 około 4500 osób, co stanowi 2,2% aktualnej liczby ludności tego regionu. Pochłonęła około 20% przyrostu naturalnego i w żadnej gminie nie przekroczyła jego bez­ względnej wartości (tab. 1). Pódlhale Miasta Wsie Lata l.b. % l.b. % l.b. % 1970-1974 100 21 33 1,9 67 2,3 1975-1979 787 17,1 349 20,5 438 15,1 1980-1984 2018 43,8 795 46,7 1223 42,1 1985-1988 1703 36,9 527 30,9 1176 40,5 Ogółem 4608 100,0 1704 100,0 2904 100,0

Źródło: Obliczenia własne na podstawie Kart Osobowych Mieszkańców, wymeldowanych na pobyt stały za granicę wg informacji przekazanej przez Biura Paszportowe

Z uwagi na bardzo mały napływ ludności spoza granic kraju, saldo migracji zagranicznych dla Podhala było ujemne i wynosiło nieco ponad 3000 osób. W tym samym czasie ubytek migracyjny z tytułu przemieszczeń wewnętrznych (krajowych) ludności wynosił 3500 osób. To porównanie świadczy, iż rozmiary emigracji zagra­ nicznej na Podhalu są znaczne, a w gminie Czarny Dunajec odpływ poza granice kraju (956 osób) był nawet wyższy od wewnętrznego ubytku migracyjnego ludności (810 osób). Rozpatrując wielkość emigracji przypadającej na poszczególne lata okazuje się, że najwięcej osób wyjechało za granicę po 1980 roku. O ile na lata 1975-1979 przypada 17,4% emigrantów, to na okres 1980-1984 aż 43,8%. Na początku lat osiemdziesiątych średnio w roku wyjeżdżało ponad 400 osób, czyli najwięcej spośród całego badanego okresu, w późniejszych latach wyjazdy zmalały do 300 osób, po czym po roku 1985 wzrosły ponownie do ponad 400 osób rocznie. Z ogółu wymeldowanych po 1975 r. za granicę ponad 1/3 przypada na Zako­ pane i Nowy Targ. Ze wsi wyjechały w tym czasie 2854 osoby, tj. 63,3% emi­ grantów Podhala. Główne obszary emigracyjne to miasto Zakopane i gmina Tatrzańska, miasto i gmina Nowy Targ oraz gminy Czarny i Biały Dunajec. Należy przy tym podkreślić, że aż 1/3 emigrantów wiejskich wywodzi się z gminy Czarny Dunajec (tab. 2). Po około 15% przypada na gminy Nowy Targ, Biały Dunajec i Tatrzańską. Natomiast najrzadziej za granicę wyjeżdżali mieszkańcy gmin poło­ żonych w dolinie Raby (0,6%), a także na Orawie (2,9%) i w południowej części Spiszą (około 5%). Wyszczególnienie Emigracja osób ogółem % %* Miasta ogółem: 1654 100,0 Zakopane 1032 62,4 3,5 Nowy Targ 560 33,9 1,8 Szczawnica 62 3,7 1,0 Gminy ogółem: 2854 100,0 Czarny Dunajec 956 33,5 4.9 Nowy Targ 429 15,0 2,2 Biały Dunajec 389 13,6 2,7 Tatrzańska 372 13,0 2,1 Bukowina Tatrzańska 279 9,8 2,6 Łapsze Niżne 156 5.6 2,0 Czorsztyn 89 3,1 1,4 Jabłonka 83 2,9 0,4 Raba Wyżna 61 2,1 0,7 Krościenko 24 0,8 0,4 Rabka 16 0,6 0,4 * % obliczony w stosunku do liczby ludności poszczególnych miast i gmin Źródło: Obliczenia własne jw. tab. 1.

Podkreślone poprzednio różnice w zakresie bezwzględnej wielkości emigracji pozwoliły wydzielić następujące grupy wsi (tab. 3).

Tabela 3 Wsie wg wielkości emigracji zagranicznej

Liczba emigrantów Liczba Emigracja Emigranci (1975-1988) z danej jednostki wsi osadniczej l.b. . % Bardzo duża 100 osób i więcej 6 888 31,1 Duża 50-100 9 674 23,6 Średnia 25-50 20 707 24,8 Mała 10-25 26 421 14,8 Bardzo mała poniżej 10 osób 31 141 4,9 Pozostali 23 0,8 Ogółem 92 2854 100,0 Rye. 1. Emigracja zagraniczna z Podhala w lalach 1975-1988: 1) poniżej 10 osób 5) 100 - 500 osób 2) 10 - 25 osób 6) 500 - 1000 osób 3) 25 - 50 osób 7) 1000 i więcej osób 4) 50 - 100 osób 8) emigracja nie wystąpiła Bardzo dużą emigrację, ponad 100 a niekiedy powyżej 200 osób zanotowano z kilku wsi o starych tradycjach emigracyjnych, a mianowicie: Czarny Dunajec, Białka Tatrzańska, Gronków, Stare Bystre, Ciche i Biały Dunajec (rye. 1). Z Tych sześciu osiedli wyjechało 888 osób, czyli 31,3% ogółu wiejskich emigrantów Pod­ hala. Duża emigracja, od 50-100 osób, wystąpiła w 9 jednostkach osadniczych, poło­ żonych głównie na Skalnym Podhalu (Poronin, Kościelisko, Witów), na Pogórzu Zachodnim (Chochołów, Dzianisz, Maruszyna, Szaflary) oraz w dwóch wsiach Kotliny Nowotarskiej (Podczerwone, Maniowy). Z tych osiedli wywodzi się nieco ponad 20% emigrantów. Średnią emigrację zanotowano natomiast w 20 wiejskich osiedlach. Ich udział w ogólnej liczbie wyjazdów za granicę wynosił prawie 25%. Były to przede wszystkim wsie w zachodniej dolinnej części Kotliny Nowotarskiej (Ludźmierz, Krauszów) oraz w jej części wschodniej (Nowa Biała, Krempachy, Frydman), w południowej Orawie (Jabłonka, Piekielnik), na Pogórzu Zachodnim (Leśnica, Groń) i Pogórzu Wschodnim (Trybsz, Łapsze Niżne). Ponad połowa wsi podhalańskich odznaczała się w badanym okresie małymi rozmiarami emigracji, a w wielu z nich wyjazdy za granicę na pobyt stały nie prze­ kraczały 10 osób. Były to wsie w dolinie górnej Raby, na Orawie Stoku, we wscho­ dniej części Kotliny Nowotarskiej, w Pieninach oraz wschodniej części Skalnego Podhala (rye. 1, załącznik I). O skali różnic przestrzennych emigracji świadczy fakt, że objęła ona tylko 0,4% ludności w gminie Rabka i aż 5% mieszkańców gminy Czarny Dunajec. Wielkość tej emigracji w odniesieniu do liczby mieszkańców poszczególnych wsi wykazuje jeszcze większe zróżnicowanie (tab. 4).

Tabela 4 Wsie Podhala wg wielkości emigracji zagranicznej w latach 1975-1988 (na 1000 mieszkańców)

Wielkość emigracji Liczba wsi l.b. % poniżej 10%o 28 30,4 10-20 17 18,5 20-30 23 25,0 30-40 8 8,7 40-60 8 8,7 60%o wiecej 8 8.7 Ogółem: 92 100,0 Źródło: Obliczenia j w. tab. 1. Rye 2. Emigracja zagraniczna z Podhala w latach 1975-1988 (na 1000 mieszkańców) 1) poniżej 10%o 5)40- 60%o 2) 10 — 20%o 6) 60%o i więcej 3) 20 - 3096© 7) emigracja nie wystąpiła 4) 30-4096© Generalnie obszary o największej bezwzględnej liczbie wyjazdów zagranicznych odznaczają się także najwyższymi współczynnikami w przeliczeniu na 1000 mie­ szkańców (ryc. 2). Są to wymieniane wcześniej wsie w rejonie Czarnego Dunajca: Długopole (101%o), Podczerwone (92%o), Dział (82%o), Wróblówka (80%o), Czarny Dunajec (74%o), Stare Bystre (70%o). Analogicznie bardzo wysoki poziom emigracji wystąpił jeszcze w dwóch wsiach Podhala: w Gronkowie (91%o) i Białce Tatrzań­ skiej (86%o). Drugą zwartą strefę o dużym natężeniu emigracji (40-60%o) tworzą wsie zachodniej części Skalnego Podhala i Pogórza Zachodniego (Witów, Chocho­ łów, Ciche, Maruszyna). Znaczne rozmiary w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (30-40%o) osiągnęła emigracja w dwóch wsiach Pogórza Wschodniego (Trybsz, Łapsze Niżne) i we wschodniej części Kotliny Nowotarskiej (Nowe Maniowy, Nowa Biała). Natomiast najmniejsze natężenie emigracji wystąpiło w północno-zachodniej części Podhala, głównie we wsiach rabczańskich i orawskich oraz w południowo- -wschodnich obszarach tego regionu (wsie pienińskie, wschodnia część Skalnego Podhala - ryc. 2). Także w Nowym Targu i Szczawnicy współczynnik emigracji na 1000 miesz­ kańców był bardzo niski (10-20%o). Jedynie Zakopane odznaczało się, w porów­ naniu do tych miast, dwukrotnie większym natężeniem emigracji zagranicznej (35%o). Ponadto w ostatnich latach w miastach Podhala obserwuje się zmniejszenie wyjazdów za granicę na pobyt stały. Podobne zjawisko wystąpiło w gminach: Biały Dunajec, Bukowina Tatrzańska, Łapsze Niżne. Natomiast wzrost emigracji zano­ towano w gminach Czarny Dunajec i Nowy Targ, w gminie Tatrzańskiej i Jabłonce.

2. Kierunki emigracji zagranicznej Najwięcej mieszkańców Podhala wyjechało do Stanów Zjednoczonych (3 141 osób). Szczególnie dotyczy to wiejskich jednostek osadniczych, z których aż 2 369 osób, tj. 83% emigrantów, udało się do tego właśnie kraju. Natomiast w miastach odsetek ten był prawie dwukrotnie mniejszy (46,7% - tab. 5, ryc. 3). Występują jednak znaczne różnice w rozmiarach emigracji do Stanów Zjedno­ czonych z poszczególnych wsi Podhala. W gminach Czarny Dunajec, Nowy Targ i Czorsztyn liczby wyjeżdżających do tego kraju przekroczyły 90% ogółu emi­ grantów. Wsie o największej emigracji do Stanów Zjednoczonych to: Białka Tatrzań­ ska (gm. Bukowina T.), Maruszyzna i Zaskale (gm. Biały Dunajec), Chochołów, Czarny Dunajec, Wróblówka (gm. Czarny Dunajec), Huba, Maniowy (gm. Czor­ sztyn), Długopole, Gronków, Krauszów (gm. Nowy Targ - załącznik I.). Natomiast najmniejszy był udział osób wyjeżdżających do USA wśród emigrantów gminy Krościenko (45,8%), Jabłonka (56,6%), Rabka (56,3%) oraz miast Podhala. Z Nowego Targu wyjechało do Stanów Zjednoczonych 58,4%, a z Zakopanego zaledwie 40,4% emigrantów. W znacznie mniejszym stopniu odpływała ludność Podhala do innych krajów. Przykładowo do Kanady wyemigrowało 205 osób, czyli 4,5% badanej zbioro­ wości. Wyjazdy do tego kraju objęły 25 wsi, a w nich 108 mieszkańców. Wśród państw europejskich najbardziej atrakcyjnymi dla mieszkańców Podhala były: Austria, RFN, Włochy, Czechosłowacja, Francja, Szwecja i Wielka Brytania (tab. 5). Tabela 5 Kierunki emigracji zagranicznej z Podhala w latach 1975-1988

Nazwa państwa Podhale Miasta Wieś l.b. % l.b. % l.b. % USA 3141 69,7 772 46,7 2369 83,0 Kanada 205 4,5 97 5,9 108 3,8 Ogółem Ameryka Płn. 74,2 52,6 86,8 Austria 248 5,5 186 1U 62 2,2 RFN 152 3,4 110 6,7 42 1,5 Włochy 123 2,8 64 3.9 59 2,1 Czechosłowacja 116 2,6 15 0,9 101 3,5 Francja 112 2,5 88 5,3 24 0,8 Szwecja 100 . 2,2 82 5,0 18 0,6 Wielka Brytania 86 1,9 80 4,8 6 0,2 Węgry 29 0,6 27 1.6 2 0,1 Holandia 23 0,5 14 0,8 9 0,3 Grecja 15 0,3 10 0,6 5 0,2 Szwajcaria 10 oa 9 0,6 1 0,1 Hiszpania 9 0,2 5 0,3 4 0,1 Pozostałe kraje europejskie 79 1,8 59 3,6 20 0,7 Ogółem Europa 24,5 45,3 12,4 Afryka 23 0,5 15 0,9 8 0,3 Australia 20 0,4 7 0,4 13 0,4 Azja 9 0,2 9 0,5 -- Ameryka Południowa 8 0,2 5 0,3 3 0,1 Razem: 4508 100,0 1654 100,0 285 100,0 Źródło: Obliczenia własne jw. tab. 1 76 Rye. 3. Kierunki emigracji zagranicznej mieszkańców Podhala Załącznik I Kierunki emigracji zagranicznej mieszkańców wsi podhalańskich (w liczbach bezwzględnych) w lalach 1975-1988 l 'i 1 i 'ST •$ u ii i | 1 Ogółem USA Kanada Austria Włochy Szwecja Wielka Węgry Holandia Pozostałe Australia 1 Brytania kraje E euro­ pejskie P- O 60 V> SO Os = r- - V v© V ee 2 V) I V O 66 r*h* — r- - - — — n

Bańska Niżna 19 — — f- MriVvisor^eeoso^rN Bańska Wyżna 18 e ^ ee rs v — V Biały Dunajec 105 - pn

Bór

Leśnica - S© 00 2 i rs o *m r* n ■V 2 2 R Gmina: Czarny s© Dunajec 866 " m “ " - _ N _ " " ^ N ^ N ^ f N t r ^ - n i r o j - A l - = N - » - N = - s, v©v^\fiooe^*r'C' o n f v ~ r osr,» v WNP'w^ffe' ooOi O o -o f'fle-'P ^ 'rw P N 'W O N Si NNt n in n v n w n w N - w N 'O tS o e N 'o iN r N o N tv iS if iS v n N N - Chochołów —fS T " 'T - - NN Ciche — —

Podczerwone ------

Podszkle < Ratulów n Stare Bystre Wróblówka Załuczne - IN S Gmina: Czorsztyn S

60 1 r- - ~ (S

NO

2 -* NO -

2 łS —

2 - — "

- --

- - M

O ------O n w rs rs

Os 60 — V

60

v» - s V nO VI #N VI

«0 r- — >0 66 f-* O' rt © r* v f- Waksmund Nowa Biała Biała Nowa Obidowa Ostrowsko j

- w « h je 6 6 -

Wyszczególnienie Podhale Miasta Wsie

Wyjazdy indywidualne (%) 45,5 55,1 39,9 Liczba kobiet na 100 mężczyzn 124 135 111 Odsetek emigrantów w wieku: a) produkcyjnym 67,6 64,5 69,5 b) w wieku 60 lat i więcej 8,6 17,8 3,1 Odsetek emigrantów z wykształce­ 43,4 78,8 32,6 niem ponadpodstawowym

Nieco ponad połowa mieszkańców miast wyjechała indywidualnie (55%), nato­ miast ze wsi częściej odbywały się wyjazdy całymi rodzinami (60% emigrantów). Wśród nich były to głównie rodziny 2-osobowe (48,2%) i 3-osobowe (27,5%). Bardzo mało było rodzin wielodzietnych, szczególnie wśród emigrantów z miast (1,7% - tab. 6, ryc. 4).

Tabela 6 Struktura rodzinna emigrantów Podhala w latach 1975-1988

Wyszczegól nienie Podhale Miasta Wieś l.b. % l.b. % l.b. % Emigranci ogółem 4508 100,0 1654 100,0 2854 100,0 Wyjazdy indywidualne 2049 45,5 911 55,0 1138 39,9 Wyjazdy z rodziną 2459 54,5 743 45,0 1716 60,1 Liczba rodzin 674 100,0 184 100,0 494 100,0 w tym: 2-osobowe 339 50,3 101 56,1 238 48,2 3-osobowe 178 26,4 42 23,3 136 27,5 4-osobowe 105 15,6 34 18,9 71 14,4 5 i > osób 52 7,7 3 1,7 49 9,9 Źródło: Obliczenia własne jw. lab. 1 Ill 11 LU wyjazdy indywidualne I J wyjazdy z rodziną

P 2-osobowe 50,3 % ITTTTTTl 3-osobowe 26,4 ' 4-osobowe 15,6 * 1__ 1 5-osobowe i Z> 7,7 *

Ryc. 4. Struktura rodzinna emigrantów Podhala Występuje jednak widoczne zróżnicowanie w zakresie struktury rodzinnej emi­ grantów z poszczególnych wsi. Indywidualny charakter miały głównie wyjazdy za­ graniczne na obszarach o małych rozmiarach emigracji, np. na Orawie (Zubrzyca Dolna i Górna, Harkabuz, Podsamie), w dolinie Raby (Rokiciny Podhalańskie), we wschodniej części Kotliny Nowotarskiej (Szlembajk, Mizerna, Kluszkowce), na Pogórzu Zachodnim (Bańska Niżna i Wyżna, Gliczarów Dolny i Górny) we wschod­ niej części Skalnego Podhala (Małe Ciche, Brzegi - załącznik I). Natomiast emigracja całych rodzin miała miejsce we wsiach o dużym nasileniu wyjazdów zagranicznych, np.: w Białym Dunajcu, Maruszynie, Białce Tatrzańskiej, Czarnym Dunajcu, Wróblówce, Długopolu, Gronkowie, Dzianiszu, Poroninie i Zębie. Z tych wsi o tradycjach emigracyjnych częściej wyjeżdżały także rodziny wielo­ osobowe. Wśród ogółu osób wyjeżdżających z Podhala nieznacznie przeważały kobiety (55,3%). Z wielu jednak wsi podhalańskich emigrowali głównie mężczyźni. Sz- ze- gólnie dotyczy to tych jednostek osadniczcyh, z których rozmiary emigracji były bardzo małe i dominowały wyjazdy indywidualne, np.: Szlembark, Bustryk, Le­ szczyny, Jurgów. Przewagę płci męskiej zanotowano także w trzech wsiach o dużym natężeniu emigracji zagranicznej: Gronków, Wróblówka, Ciche. Liczba kobiet przy­ padająca na 100 mężczyzn była wyższa wśród emigrantów miast (135) aniżeli wsi (117-tab. 7). Tabela 7 Pleć emigrantów Podhala

Wyszczególnienie Podhale Miasta Wieś l.b. % l.b. % l.b. % Ogółem: 4492 100,0 1654 100,0 2838 100,0 Mężczyźni 2007 44,7 704 42,6 1303 45,9 Kobiety 2485 55,3 950 57,4 1535 54,1 Liczba kobiet na 100 mężczyzn 124,1 135 117 Źródło: Obliczenia własne jw. tab. 1. Podobnie znaczne różnice pomiędzy miastem a wsią obserwuje się w zakresie wieku emigrantów. W grupie osób wyjeżdżających ze wsi odsetek dzieci był ponad dwukrotnie większy (16,9%) niż u emigrantów pochodzenia miejskiego (7,6%). Z miast dość dużo wyjeżdżało osób starszych (17,8%), podczas gdy w grupie emigrantów ze wsi odsetek tej kategorii wieku był 5-krotnie mniejszy (3,1% - tab. 8, ryc. 5). Wyszczególnienie Podhale Miasta Wsie l.b. % l.b. % l.b. % Dzieci (0 - 14) 606 13,5 126 7,6 480 16,9 Dorośli (15 - 64) 3501 77,9 1232 74,6 2269 80,0 Starcy (65 i >) 385 8,6 296 17.8 89 3,1 Ogółem: 4492* 100,0 1654 100,0 2838 100,0 * Dla 16 osób nie uzyskano informacji o ich wieku Źródło: Obliczenia własne j w. tab. 1 Tabela 9 Struktura wieku emigrantów Podhala

Wyszczególnienie Podhale Miasta Wsie l.b. % l.b. % l.b. % 1 2 3 4 5 6 7 0-14 606 13,5 126 7,6 480 16,9 15-19 461 10,3 163 9,9 298 10,5 20-24 529 11,8 126 7,6 403 14,2 25-29 642 14,3 203 12,3 439 15,5 30-34 574 12,8 263 15,9 311 11.0 35-39 386 8,6 216 13,1 170 6,0 40-64 909 20,1 261 15,8 648 22,8 65 i > 385 ' 8.6 296 17,8 89 3.1 Ogółem: 4492 100,0 1654 100,0 2838 100,0 Źródło: Obliczenia własne jw. tab. 1. Emigracja zagraniczna objęła przede wszystkim najmłodsze roczniki, stano­ wiące istotny składnik zasobów siły roboczej, głównie osoby w wieku 25-29 i 30-34 lata (tab. 9). Udział tych grup wieku wśród emigrantów wsi był zróżnicowany i wahał się od około 15% (Bukowina Tatrzańska, Leśnica, Czerwienne, Piekielnik, Frydman, Trybsz, Długopole) do 25% w większości wsi podhalańskich. W nie­ których jednak osiedlach ponad 1/3 emigrantów stanowiła najbardziej produktywne zasoby siły roboczej. Dotyczy to wsi: Biały Dunajec, Zaskale, Łapsze Wyżne, Gry­ wałd, Krościenko, Kościelisko, Poronin, Suche, Raba Wyżna, Rokiciny Podhalań­ skie, Krempachy, Morawczyna, Obidowa, Pyzówka, Zubrzyca Dolna i Górna. Generalnie emigrująca ludność wiejska była znacznie młodsza w porównaniu do emigrantów z miast. [65 i =-] 8,6 * 17,8 • Rye. 5. Struktura demograficzna emigrantów Podhala Istotne różnice występują także w zakresie poziomu wykształcenia pomiędzy emi­ grantami z miast i wsi Podhala. Prawie połowa wyjeżdżających z miast posiadała wy­ kształcenie średnie, podczas gdy na wsi tylko 11,7% (tab. 10, ryc. 6). Osoby z wy­ kształceniem średnim obecne były jedynie wśród emigrantów z większych wsi, np.: Bia­ łego Dunajca, Maruszyny, Szaflar, Białki Tatrzańskiej, Czarnego Dunajca, Cichego, Gronkowa, Ludźmierza, Ostrowska, Krempach, Kościeliska, Poronina i Witowa. Tabela 10 Poziom wykształcenia emigrantów Podhala Wyszczególnienie Podhale Miasta Wsie l.b. % l.b. % l.b. % Podstawowe 965 56,6 g4 21,2 881 67,4 Zasadnicze zawodowe 336 19,7 76 19,1 260 19,9 Średnie 334 19,6 181 45,6 153 11,7 Wyższe 70 4,1 56 14,1 14 1,0 Ogółem: 1705 100,0 397 100,0 1308 100,0 Pozostali* 1968 635 1333 Ogółem: 3673 1032 2641 * W tej liczbie nie uwzględniono dzieci oraz osób, dla których nie uzyskano informacji o poziomie wykształcenia Źródło: Obliczenia własne jw. tab. 1 Z Nowego Targu i Zakopanego dość licznie wyjeżdżały także osoby z wykształ­ ceniem wyższym (14,1%), a sporadycznie natomiast ze wsi (1,0%). Tylko w siedmiu, silnie przekształconych podmiejskich wsiach (Czarny Dunajec, Krempachy, Ludźmierz, Nowa Biała, Ostrowsko, Kościelisko, Poronin) w zbiorowości emigrantów były osoby po wyższych studiach. Najbardziej liczna wśród emigrantów wiejskich była kategoria osób z wykształ­ ceniem tylko podstawowym (67,4%), natomiast w zbiorowości wyjeżdżającej z miast stanowili oni jedynie 21,2%. W wyjazdach za granicę przeważała ludność wiejska Podhala, stąd też domi­ nującą grupę zawodową stanowili rolnicy (77,4%). Jeśli chodzi o emigrantów repre­ zentujących zawody pozarolne, to najwięcej było kierowców i mechaników samocho­ dowych, ślusarzy i blacharzy (7,4%). Wśród wyjeżdżających ponad 2% osób repre­ zentowało zawody związane z gastronomią (kucharze, kelnerzy), tyleż samo ze służbą zdrowia (lekarze, pielęgniarki, salowe). Także około 2% emigrantów stanowili nauczy­ ciele. Podobny udział mieli sprzedawcy oraz księgowi. Nieco tylko mniej było osób związanych z obsługą ruchu turystycznego (technik hotelarz, recepcjonista). Ponadto wyjeżdżali rzemieślnicy reprezentowani np. przez krawców, kuśnierzy, tkaczy', cukierników, piekarzy, złotników (tab. 11). gg Rye. 6. Poziom wykształcenia emigrantów Podhala Zawody l.b. Ogółem: 952* rolnik 737 kierowca, mechanik samochodowy 53 śluszar, blacharz, frezer 17 kucharz, kelner 22 lekarz 7 pielęgniarka 10 salowa 6 nauczyciel 16 sprzedawca 16 obuwnik 16 księgowa, referent 17 technik hotelarz, recepcjonista 13 krawiec 5 kuśnierz 4 tkacz 3 cukiernik, piekarz 4 pozostali (stolarz, malarz, sporto­ wiec, złotnik, duchowny) 6 * Dla takiej liczby emigrantów uzyskano informacje o wykonywanym zawodzie Źródło: jw. w tab. 1

Alicja Krakowska

Foreign emigration in Podhale in the years 1975-1988

The paper presents size and directions of continuous foreign emigration from particular villages and towns of Podhale. Result of that process was taken into consideration as well. Size of foreign emigration in Podhale is still great and for majority of villages it was greater than loss caused by internal (home) emigrations. Numerous emigration of about 10% of population was noticed in villages of old emigrational traditions (e.g. Czarny Dunajec, Wróblówka, Białka, Gronków, Stare Bystre). The smallest intensity of emigration was noticed in villages in the Raba valley, in the southern part of Spisz and in Orava but the process has begun to increase for last years. Inhabitants of Podhale villages used to go to the USA (about 90%) but only a half of emigrants chose that country as a place of settlement. Other emigrants left for other European countries but tracks of emigration led also to Africa, Asia and South America. Collection of migrants was differentiated what appeared in their socio- -professional and demographic features. In towns individual departures mainly of women predominated. That group in comparison to emigrants from villages was characterized by higher level of qualifications; nearly half of them were secondary school graduates and there were many graduates of colleges and universities as well. On areas of continuous and strong emigrational processes more frequent were departures with all familes. People leaving villages were younger than those from towns. Emigration was the commonest among the most productive employees, quality loss was greater in villages whereas towns lost more qualified workers. Bronisław Górz

Emigracja zarobkowa ludności wsi podhalańskich do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej

Badania przedstawione w poniższym opracowaniu zakończono w roku 1988, kiedy jeszcze w Polsce utrzymywał się bardzo wysoki kurs walut zachodnich w stosunku do polskiej złotówki, a wyjazdy zagraniczne mieszkańców poza obóz socjalistyczny były ściśle reglamentowane. Temat wzbudzał zainteresowanie, ponie­ waż w latach osiemdziesiątych wystąpiła nowa, silna fala emigracji zamorskiej mieszkańców Podhala, a jej główną motywacją były względy zarobkowe. Wyjazdy te potraktować można jako kontynuację powstałego jeszcze w XIX wieku wielkiego ruchu emigracyjnego ludności z południowej Polski, który objął ponad 1 min osób i był powodowany względami ekonomicznymi. Jednakże emigracja, o której traktuje niniejsza praca ma zupełnie inny charak­ ter i odmienne uwarunkowania. Jej główną przesłanką była bowiem możliwość wyjazdu do Stanów Zjednoczonych poprzez powiązania rodzinno-sąsiedzkie, na sto­ sunkowo krótki okres (2-4 lat), w celu zarobienia pieniędzy np. na wybudowanie domu, zakup samochodu, a także zaspokojenia bieżących potrzeb ekonomicznych rodziny.

Tabela 1 Czas pobytu reemigrantów w USA

Wyszczególnienie Czas pobytu do: 1 roku 1-2 lat 2-3 lat 3-4 lat ponad 4 Liczba zbadanych reemigrantów 15 88 124 59 82 % ogółu 4,1 23,9 34,4 15,8 21,8 Większość osób, które wróciły z USA przebywała tam ponad 2 lata - ogółem 72% zbadanych reemigrantów. Natomiast krócej, tzn. mniej niż 1 rok - tylko 4%. Takie wyjazdy spotykają się z aprobatą społeczności lokalnych i są traktowane jako najbardziej efektywny sposób pracy zarobkowej. Ich ekonomiczny sens uwydatnił się szczególnie wyraźnie na początku lat osiemdziesiątych, kiedy powstała zupełnie specyficzna sytuacja „kryzysu” podstawowych wartości realizowanych poprzez pracę w kraju, np.: w gospodarstwie rolnym, fabryce czy urzędzie. Przedmiotem badania i analizy były dwie grupy ludności, a mianowicie osoby, które w okresie po zniesie­ niu restrykcji stanu wojennego wyjechały do Stanów Zjednoczonych na stałe bądź na pobyt okresowy oraz reemigranci, którzy po roku 1980 powrócili z tego kraju do Polski. W badaniach chodziło zarówno o uchwycenie rozmiarów tego ruchu migra­ cyjnego (wyjazdów i przyjazdów), jak również określenie czynników wpływających na jego zróżnicowanie przestrzenne, a następnie ustalenie cech demograficznych i społeczno-zawodowych migrantów oraz skutków emigracji w różnych płaszczy­ znach i układach odniesienia (rodzina, wieś, region). Szczególne zainteresowanie wzbudziło potraktowanie emigracji jako ważnego czynnika współczesnych przemian ekonomicznych zachodzących na Podhalu oraz elementu kształtującego postawy i zachowania ludności, zwłaszcza w odniesieniu do sensu pracy dla siebie, dla wsi czy dla kraju. W przyjętych do badań granicach Podhale liczy 106 wsi i jest rzeczą oczywistą, że przebadanie całej zbiorowości tych osiedli byłoby bardzo trudne. Dlatego zdecy­ dowano, że objęte nimi będą przede wszystkim wszystkie wsie o dużym nasileniu wyjazdów oraz część o małych lub sporadycznych wyjazdach. Do badań starano się dobrać wsie w taki sposób, aby reprezentowały w możliwie pełnym wymiarze wy­ stępujące w regionie różnice wewnętrzne (ekonomiczne, kulturowe, etniczne). Bada­ nia przeprowadzono w okresie od maja do października 1988 r. Podstawę stanowiła ankieta opracowana w Instytucie Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kra­ kowie. Wypełniano ją z pomocą różnych osób, z reguły kilku w danej wsi; naj­ częściej pracujących tu dłużej dyrektorów szkół lub nauczycieli, księży, sołtysów, naczelników gmin, starych mieszkańców itp. Podawane przez wymienione osoby informacje były konfrontowane, w celu uzyskania w miarę obiektywnych danych. Sądzić można, że są one wiarygodne, ponieważ mieszkańcy wsi na ogół bardzo dobrze orientują się w tym, kto i kiedy wyjechał do Ameryki, albowiem fakt ten w określony sposób do nich docierał (np. mąż lub żona rozpoczynali budowę domu, mąż popadł w alkoholizm, dzieci są za­ niedbane, współmałżonek przebywający w USA źle się prowadzi itp.). Łącznie badaniami objęto 58 wsi, co stanowi 54,7% ich ogólnej liczby. Są one zamieszkane przez 84,6 tys. osób, tj. 61% ich ogółu. Liczą 14,8 tys. gospodarstw. Tradycje migracji z Podhala do USA Wśród ważnych przyczyn motywujących współczesne wyjazdy zagraniczne mieszkańców Podhala wymienić można „tradycje lokalne”. Kołodziejski (1982) podaje, że już pod koniec XIX wieku emigracja mieszkańców z terenów Galicji bardzo się nasiliła i w okresie 1870-1913 objęła ponad 1 min osób, w tym do USA ponad 700 tys. Według S. Leszczyckiego z samego Podhala wyjechało wtedy do Stanów Zjednoczonych około 30 tys. osób. Ta fala wyjazdów, powodowanych głównie niezmiernie trudną sytuacją materialną ludności trwała nadal po zakoń­ czeniu I wojny światowej. Jej szczytowym nasileniem były lata poprzedzające wielki kryzys gospodarczy 1931-1935, który dotknął również kraje imigracyjne i spowo­ dował szereg ograniczeń w napływie ludności z biednych regionów, w tym również z Podhala. Wskutek tego w okresie międzywojennym wielkość wyjazdów obniżyła się do 3,3 tys. osób, z czego poza Europę skierowało się około 1,7 tys. Szacować można, że w ciągu 60 lat, tj. pomiędzy 1870-1930, wyemigrowało z Podhala poza kraj 42 tys. osób, tj. około 1/3 liczby mieszkańców z roku 1931. Wyjazdy zagra­ niczne objęły bardzo dużą część podhalańskich rodzin i stały się ważnym czynnikiem zmian demograficznych i gospodarczych w regionie. Trudno określić, jaka liczba osób z tego obszaru znalazła się poza granicami Polski w czasie wielkich wędrówek ludności związanych z II wojną światową. Z dużą pewnością można jednak przyjąć, że osoby, które znalazły się wtedy w Europie Zachodniej (jako żołnierze albo robotnicy lub więźniowie) i postanowiły pozostać na stałe „w strefie zachodniej” jako miejsce pobytu wybieriały swoich krewnych lub znajomych w USA. Późniejsza i obecna emigracja do tęgo kraju, tak co do ilości, jak i struktury emigrantów, była w dużym stopniu zależna od sytuacji politycznej Polski. Naj­ większe ograniczenia w wyjazdach, wprowadzone przez władze polskie, występo­ wały w okresie 1945-1970. Później, po zliberalizowaniu przepisów paszportowych, możliwości emigracji wyraźnie wzrosły, ale dopiero w drugiej połowie lat osiem­ dziesiątych ludność uzyskała swobodę wyjazdów. Ogranicza ją obecnie w zasadzie tylko możliwość otrzymania wizy do danego kraju emigracyjnego. Stany Zjednoczone, podobnie jak inne kraje zachodnie, wyraźnie redukują w ostatnim czasie ilość wydawanych wiz zarówno w ujęciu bezwzględnym, jak również w relacji do liczby składanych wniosków. Stosują też ostrą selekcję stara­ jących się o wyjazd według zasad wynikających z prowadzonej polityki emigra­ cyjnej. Niemniej działania te nie zmieniły wyraźniej samej struktury emigrantów i jest ona nadal prawie taka sama jak we wcześniejszych okresach. Całą powojenną emigrację do USA z badanych 58 wsi, a obejmującą osoby, które przebywają aktualnie w tym kraju (pobyt stały lub okresowy), szacować można na około 4,5 - 4,6 tys. osób. Liczba ta nie obejmuje jednakże tej ludności, która po pobycie czasowym (2 - 4-letnim) powróciła do kraju, czyli reemigrantów. Niektóre z tych osób przebywały w USA po dwa lub więcej razy. Niestety ich liczby za cały powojenny okres zbadać się nie udało. Udzielający informacji mieszkańcy wsi potrafili dokładnie powiedzieć, kto wyjechał do Ameryki i tam pozostał na stałe, ale trudno im było odpowiedzieć na pytanie, kto był w tym kraju i powrócił do rodzinnej wsi, zwłaszcza gdy dotyczyło to bardziej odległego czasu. Tymczasem nasze badania wskazują, że emigracja pobytowa obejmować mogła nawet około 75% ogółu migrantów. Wynika to z celu, którym jest powodowana, a mianowicie z chęci poprawienia położenia materialnego rodziny pozostającej w kraju. Również ze świadomości, że po stosunkowo krótkim okresie pobytu w USA, wypełnionym najczęściej bardzo ciężką pracą i okupionym wieloma wyrzeczeniami, można po powrocie do rodzinnej wsi zdobyć pozycję człowieka zamożnego. Takiego statusu nie udaje się natomiast osiągnąć mieszkańcom Podhala w kraju nie tylko w ciągu 2-3 lat, ale nawet w znacznie dłuższym czasie. Główne motywy wyjazdów ludności wsi podhalańskich do USA zestawione z motywami wyjazdów ludności Polski, badanymi przez Badowskiego i Latucha, zamieszczono w tabeli 2. Tabela 2 Współczesne uwarunkowania emigracji zagranicznej z Polski i z Podhala

Polska odpowiedzi Podhale odpowiedzi Uwarunkowania w % w% Możliwość zarobienia dewiz (poprawa sytuacji materialnej) 54,1 64,8 Poznanie świata poprzez turystykę 17,3 5,9 Nauka języka obcego 0,4 - Tęsknota za rodziną za granicą 19,8 11,8 Leczenie 1,8 - Wyjazd z powodu kryzysu 3,2 5,8 gospodarczego Inne przyczyny wyjazdu 1,7 8,8 Brak danych 1.7 2.9 Ogółem 100,0 100,0 Źródło: Dane dla Polski z pracy J. Badowski, M. Latuch (1986), Czasowe przebywanie Polaków za granicą. Dla Podhala badania własne. W powojennej emigracji do Stanów Zjednoczonych największa część wyjazdów wypadła na okres po roku 1980. Ustalono, że z ogólnej liczby 4600 osób, w latach osiemdziesiątych wyjechało 53% ogółu emigrantów. Natomiast w okresie 1970-80 - 29%, a 1960-70 15%. Najmniej, bo tylko 3% w latach pięćdziesiątych. Z powyższego wynika, że pozostająca teraz na terenie Stanów Zjednoczonych ludność, mająca związek z Podhalem, to w głównej mierze potomkowie (dzieci, wnukowie) osób przybyłych tu jeszcze pod koniec XIX i z początkiem XX wieku oraz osiadłych stosunkowo niedawno, bo przed 5-15 laty. Pewną, znaczącą ilość tworzy też tutaj ludność przybyła z podhalańskich wsi w okresie międzywojennym. Wymienione grupy ludności reprezentują różne typy społeczności, tak pod względem cech osobowych, jak również dążeń i aspiracji. Różnice te wyrażają się w ich związkach z rodzinnym krajem i wsią, zwłaszcza w zakresie tworzenia krewnym lub znajomym warunków pobytu w Stanach Zjednoczonych, których do siebie zapra­ szają. Najstarsza emigracja posiada największe możliwości zorganizowania dla przyjezdnych z kraju rodaków nielegalnej pracy, a także udzielenia im materialnej pomocy (głównie przyjęcia na mieszkanie w czasie pobytu w USA). Jest też z pewnością bardziej „ofiarna” w pomocy na cele społeczne - np. budowa kościoła we wsi, budowa drogi, remizy strażackiej itp.).

Emigracja po roku 1982

Wyjazdy z Podhala do Stanów Zjednoczonych mają ostatnio nieco inny cha­ rakter niż wcześniejsze, głównie z tego względu, że ich strukturę i wielkość kształ­ tują w małym stopniu polskie władze paszportowe, a w głównym amerykańskie, poprzez stosowane przepisy wizowe. Ogółem od roku 1982 do połowy 1988 roku z przebadanej zbiorowości 58 wsi wyjechało do USA i nadal tam pozostaje 2 400 osób, tj. 2,8% ogółu ich mieszkańców. Stanowi to w przybliżeniu wartość prawie 2,5-letniego przyrostu naturalnego tych osiedli. Średnio w roku wyjeżdżało około 600 osób. Nasilenie wyjazdów z poszczególnych miejscowości było różne i wahało się od kilku osób, do ponad 200. Z 39 wsi wyjechało po mniej niż 50 osób, z dal­ szych 12 od 50-100, z kolejnych 5 od 100-200, a z pozostałych 2 ponad 200. Istotną wartość informacyjną o nasileniu emigracji mają porównania względne, ukazujące liczbę wyjazdów na 100 stałych mieszkańców oraz na 100 gospodarstw. Otóż przy uwzględnieniu tych wartości okazało się, że największe rozmiary przybrały w latach 1982-186 wyjazdy z terenu Pogórza Spisko-Gubałowskiego - krainy geograficznej gęsto zaludnionej i zabudowanej, o atrakcyjnych walorach tury­ stycznych, skąd wywodzi się duża część starej emigracji amerykańskiej oraz z za­ chodniej części Kotliny Nowotarskiej - posiadającej również dawne tradycje emi­ gracyjne. Z pierwszej grupy osiedli szczególnie charakterystyczne są wsie: Białka Tatrzańska, z której na każdy 1000 mieszkańców przypada ponad 60 emigrantów, a następnie typowo góralskie osiedla Witów, Chochołów, Biały Dunajec i Stare Bystre ze wskaźnikami od 40-60 emigrantów. Natomiast z terenu Kotliny Nowo­ tarskiej najbardziej emigracyjne wsie to: Wróblówka i Czarny Dunajec (tab. 3). Podobny rozkład przestrzenny wykazują też osiedla Podhala przy uwzględ­ nieniu drugiego wskaźnika, tzn. liczby emigrantów na 100 gospodarstw. Ponad 40 (tj. najwięcej na Podhalu) mają 3 wsie - Czarny Dunajec, Wróblówka i Białka Tatrzańska. Oznacza to, że z wymienionych miejscowości z co drugiego lub trze­ ciego gospodarstwa ktoś (mąż, żona, syn, córka) przebywa aktualnie w USA. Natomiast z pozostałych miejscowości najczęściej z co czwartego lub piątego gospodarstwa. Podane w tabeli 3 dane obliczone zostały z wyjazdów, które miały miejsce w latach 1982-86. Nie uwzyględniają wcześniejszej emigracji, dlatego nale­ ży przyjąć, że częstotliwość wyjazdów z podhalańskich gospodarstw jest z pewnością dużo wyższa.

Cechy demograficzne i społeczno-zawodowe migrantów Przedmiotem analizy będą dwie grupy ludności. Pierwsza obejmuje osoby prze­ bywające aktualnie w USA, które pochodzą z emigracji ostatnich 6 lat i druga złożona z reemigrantów. Dla obydwu grup starano się dokładnie określić strukturę pici i wieku, wykształcenia, zawodu oraz stanu cywilnego. Z badań dotyczących emigracji wiadomo (Badowski, Latuch 1986, Janowska 1981, Rauziński 1986, Wasilewska-Tranker 1973), że ma ona najczęściej charakter selektywny i dotyczy wybranych grup ludności. Kraj i rodzinną wieś opuszczają przeważnie ludzie młodzi z wykształceniem podstawowym i zawodowym. Większość stanowią mężczyźni. Charakteryzuje ich także to, że posiadają rodzinę w kraju. W przypadku Podhala za charakterystyczną cechę emigracji uznać należy to, że uczestniczą w niej niemal w równych ilościach mężczyźni i kobiety. Wśród przeby­ wających w USA osób z badanych osiedli na mężczyzn przypada 52%, a 48% na kobiety. Wiązać to można na pewno z polityką wizową władz amerykańskich, ale również z możliwością otrzymania w kraju emigracyjnym pracy, wykonywanej prze­ ważnie nielegalnie. Tabela 3 Nasilenie emigracji do USA z badanych wsi Podhala cd. Tabela 3 Ow w rn oo M os' c-i rn rn rJ V

TT ^ ^ io r> ri 28,3

tn O w «n 00 O w On vd

2,400

cd I u

- Krośnica Nowe Maniowy Mizerna Kluszkowce Ludźmierz Długopole Grywałd Razem: Gm. KROŚCIENKO KROŚCIENKO Gm. CZORSZTYN Gm. Ta prawie idealna równowaga płci migrantów nie dotyczy wszystkich osiedli, dla których prowadzono badania. W niektórych występuje przewaga mężczyzn, w innych zaś kobiet. Wspominamy o tym dlatego, ponieważ problem ten ujawnia się szczególnie silnię we wsiach o dużym, nasileniu migracji, np. w Witowie i Białce Tatrzańskiej, w których znaczną przewagę w wyjazdach osiągają kobiety oraz Bia­ łym Dunajcu, z którego wyjeżdżają głównie mężczyźni. Może to w pewnym stopniu deformować strukturę płci ludności wspomnianych osiedli. W bardzo podobnych proporcjach, które podaliśmy poprzednio kształtuje się struktura płci przebadanej zbiorowości reemigrantów. Również i tutaj przewagę mają mężczyźni, ale - nieco wyższą niż w poprzednim przypadku, gdyż ich udział wynosi 54%. Może to wska­ zywać na dwie możliwości, a mianowicie - na rzeczywiście wyższy udział, jaki w przeszłości w wyjazdach do USA mieli mężczyźni, lub też, że przypadki pozosta­ wania na stałe w tym kraju dotyczą częściej kobiet niż mężczyzn. Ta druga ewen­ tualność wydaje się bardziej prawdopodobna, a można ją uzasadnić następująco: otóż wśród reemigrantów przeważają w zdecydowanej większości ojcowie i matki (razem 89% ogółu reemigrantów), a osób stanu wolnego jest niewiele - około 4%, tj. o blisko 28% mniej niż w zbiorowości tej ludności, która wyjechała do USA w ciągu ostatnich 6 lat i jeszcze do roku 1988 do kraju nie powróciła. Przy założeniu, że zarówno wśród dawnej, jak i obecnej emigracji utrzymują się podobne proporcje struktury płci i wieku, można wyliczyć, że z USA w ostatnich latach nie powróciło na Podhale około 150 młodych osób. Wśród obecnej emigracji amerykańskiej dominują ludzie młodzi, w wieku zdol­ ności do pracy, najbardziej sprawni fizycznie, tj. od wieku 20-40 lat. Łącznie ta grupa emigrantów liczyła 1420 osób, tzn. 59,2% ogółu. Z kolei w tej grupie naj­ większy udział przypadł na osoby pomiędzy 31 a 40 rokiem życia, w której znalazło się 785 osób, tzn. 32,7% ogółu emigrantów (tab. 4). Ważne w analizowanej zbiorowości młodych emigrantów jest również występo­ wanie widocznej przewagi mężczyzn nad kobietami. Jeśli, jak to podkreślaliśmy poprzednio, wśród emigrantów udział mężczyzn wynosi 52%, to w grupie wieku 31-40 lat jest wyższy o 10% i przekracza 62%. Natomiast w żadnej z pozostałych grup wieku nie osiąga nawet 50%. Udziały ludności starszej w emigracji do USA nie są wysokie. Z danych zawartych w tabeli 4 wynika, że na osoby w wieku 41-50 lat przypada około 16% ogółu emigrantów. Podobny udział ma również grupa osób najstarszych liczących powyżej 50 lat. Jednakże w tej ostatniej grupie, podobnie jak w poprzedniej, na kobiety przypada ponad 50% ogółu emigrantów.

Nieco inną strukturą wieku charakteryzuje się ludność powracająca do kraju z USA - reemigranci. W naszej analizie uwzględniono tylko tę grupę przyjazdnych, którzy przebywali w Ameryce przez kilka lat w celach zarobkowych. Pominięto natomiast ludzi starych, najczęściej emerytów powracających w rodzinne strony, aby tu wśród krewnych i znajomych spędzić ostatnie lata swojego życia. Są to najczęściej małżonkowie powracający do siostry lub brata, którzy ich wcześniej odwiedzali w USA i którym pomagali w różny sposób. Stanowią oni część emigracji z lat międzywojennych. Wśród analizowanej grupy reemigrantów najliczniejsze są osoby w wieku 41-50 lat oraz powyżej 50 lat, stanowiące łącznie 60,5% ogółu. Natomiast na osoby młode, w wieku do 25 lat przypada zaledwie 1,5% reemigrantów, gdy ich udział wśród emigrujących współcześnie za Ocean obejmuje blisko 1/4 ogółu osób. Potwier­ dza to poprzednio sformułowane przypuszczenie, że znaczna część młodych emi­ grantów pozostaje w USA na dłużej lub w ogóle stamtąd nie wraca i osiedla się na stałe. Kolejną analizowaną cechą ludności emigrującej z Podhala był stan cywilny. Dane z tego zakresu zestawiono w tabeli 5.

Tabela 5 Stan cywilny migrantów

Wyszczególnienie Ogółem Udział w % w wdowy, liczbach rozwiedzeni żonaci mężatki kawalerowie panny i wdowcy emigranci 2400 - 36,5 28.5 14,7 17,1 3,2 reemigranci 368 1,8 49,5 39.5 3.2 0.8 5.2

Wskazują one wyraźnie, że blisko 3/4 osób, które wyjechały do USA pomiędzy rokiem 1982 a 1988 stanowią małżonkowie. Jest wśród nich kilkanaście rodzin, które udały się tam, zwykle do rodzeństwa, z zamiarem osiedlenia się na stałe, ale większość stanowią jednak ojcowie lub matki. Opuścili oni wieś, pozostawiając cię­ żar prowadzenia domu i gospodarstwa rolnego, a także wychowywania dzieci dru­ giemu współmałżonkowi. W takiej sytuacji znajduje się obecnie, tzn. w 1988 r., w podhalańskich wsiach ponad 1 250 rodzin, tj. około 5% ogółu. Są to w większości rodziny młode posiadające dzieci w wieku szkolnym i przedszkolnym, wymagające szczególnej opieki wychowawczej. Stosunkowo liczną grupę wśród emigrantów stanowią ludzie wolnego stanu - kawalerowie i panny. Udział tych ostatnich jest wyższy niż kawalerów. Jak się okazuje bardzo często ich wyjazd kończy się zawarciem w USA związku małżeń­ skiego i pozostaniem w tym kraju na stale. Reemigracja dotyczy bowiem w zdecydo­ wanej większości małżonków, a nie młodych osób stanu wolnego. Wśród powra­ cających z zagranicy na panny przypada tylko 0,8% ogółu osób, a na kawalerów nieco ponad 3%, gdy udział małżonków w reemigracji sięga 89%. Jak się wydaje stan cywilny starających się o wyjazd do USA ma istotny wpływ na decyzje wizowe władz tego kraju, bowiem najwięcej powrotów do kraju dotyczy małżonków, a najmniej młodych osób stanu wolnego. W emigracji ze wsi podhalańskich do Stanów Zjednoczonych bierze udział ludność o różnym poziomie wykształcenia i przygotowania zawodowego. Pod wzglę­ dem tych dwóch cech emigranci różnią się jednak nieco od pozostałych mieszkań­ ców. Wprawdzie wśród wyjeżdżających najwięcej jest osób z wykształceniem pod­ stawowym, ale ich udział jest niższy niż wśród ogółu mieszkańców. Wynosi bowiem 57% wobec 64%. Podobna różnica na korzyść emigrantów dotyczy też wykształ­ cenia ponadpodstawowego, zwłaszcza wyższego. Otóż jeśli na Podhalu wykształ­ cenie to posiada 1,6% mieszkańców, to wśród emigrantów - 3,2%, a więc dwa razy więcej. Więcej jest także wśród wyjeżdżających, niż stale zamieszkałych osób z wykształceniem zawodowym i średnim - 39,6%, wobec 36% (tab. 6). Tabela 6 Poziom wykształcenia emigrantów

Rodzaj Liczba % W tym wykształcenia ogółem ogółu M % K % wyższe 77 3,2 48 3,8 29 2,5 średnie 348 14,5 145 11,6 203 17,6 zawodowe 602 25,1 344 27,5 258 22,4 podstawowe 1373 57,2 711 57.1 662 57.5 Razem: 2400 100,0 1248 100,0 1152 100,0

Powyższe dane wskazują, że wykształcenie nie ma na Podhalu większego wpływu na strukturę osób wyjeżdżających do USA. Interpretować to można nastę­ pująco: emigracja do tego kraju ma w większości przypadków cel zarobkowy i wiąże się prawie wyłącznie z wykonywaniem przez przyjezdnych prostych zawodów, opartych zazwyczaj na pracy fizycznej. Zdobycie innego zajęcia jest trudne i wy­ maga przede wszystkim dobrej znajomości języka angielskiego, która należy wśród emigrantów do rzadkości. Ponadto zarobkowanie w USA jest w zdecydowanej większości nielegalne i dlatego dotyczy zawodów, których wykonywanie nie ma charakteru publicznego (np. pomoc domowa). Chcąc otrzymać pracę, godzić się muszą zarówno na jej rodzaj, jak również niskie wynagrodzenie. Wyjeżdżający w celach zarobkowych do USA są w większości rolnikami (tab. 7). Ta grupa zawodowa obejmowała ponad 75% ogółu emigrantów i zdecy­ dowanie wyprzedzała inne grupy. Wysoki udział rolników w wyjazdach jest od­ zwierciedleniem istniejącej w regionie struktury zajęć ludności i wiąże się też za­ pewne z pochodzeniem społeczno-zawodowym krewnych, pozostających stale w Ameryce. Jest też w pewnym stopniu przejawem prowadzonej polityki emigra­ cyjnej przez władze amerykańskie. Jak bowiem wiadomo jednym z warunków ułatwiającym otrzymanie wizy na wyjazd jest posiadanie określonego, bardzo kon­ kretnego majątku w kraju, którym w przypadku rolników jest ziemia. Tabela 7 Struktura zawodów ludności Podhala przebywającej w USA (emigracja z lat 1982-1988)

Nazwa zawodu Liczba % osób ogółu rolnik 1382 57,6 kierowca 82 3,4 krawiec 72 3,0 mechanik 60 2,5 kelner 57 2,4 kucharz 29 U murarz 38 1,6 nauczyciel 50 2,1 pracownik administracyjny 55 2,3 ślusarz 60 2,5 stolarz 43 1,8 inne zawody 253 10,5 bez zawodu 219 9,1 Razem 2400 100,0

Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań terenowych. W grupie pozostałych emigrantów przeważają zdecydowanie zawody bardzo przydatne w działalności usługowej, takie jak: krawiec, stolarz, murarz, kucharz i inne, na które przypada około 16% ogółu emigrantów. Ich udział w zbiorowości migrantów jest o wiele wyższy niż wśród mieszkańców Podhala. Dzieje się tak dlatego, ponieważ osoby o takim przygotowaniu zawodowym najłatwiej znajdują pracę w Ameryce. Relatywnie mało jest wśród emigrantów osób z grupy przemy­ słowej, zatrudnionych w Fabryce Obuwia w Nowym Targu, posiadających charak­ terystyczne dla tego zakładu zawody - cholewkarza, krojczego, brakarza itp.. Spory natomiast udział w emigracji przypada na nauczycieli, którzy decydują się na wyjazdy głównie z powodu bardzo niskich zarobków w kraju. Jest to w dużym stopniu ludność napływowa, która otrzymuje prace na Podhalu w wiejskich szkołach i ma zasadnicze trudności z urządzeniem sobie życia.

Wpływ emigracji do USA na życie społeczno-gospodarcze Podhala Zarówno wśród osób przyjeżdżających na Podhale z innych stron Polski, jak również stałych mieszkańców panuje przekonanie, że zaobserwowane zmiany w życiu gospodarczym regionu są w dużym stopniu rezultatem emigracji do USA. W opinii lokalnej funkcjonuje pogląd, że tylko wyjazd zarobkowy daje szansę zdecy­ dowanej poprawy sytuacji materialnej poprzez ciężką, ale najczęściej krótką pracę. Wzorem do naśladowania staje się ten mieszkaniec, który był jeden lub więcej razy w Ameryce, wybudował dom, kupił dobry samochód i ma fundusze na bieżące potrzeby rodziny. Starania o wyjazdy są w tej sytuacji zrozumiałe i chociaż mieszkańcy dostrzegają również negatywne ich skutki, to jednakże w ostatecznym rozrachunku je popierają. W tej sytuacji szczególnie ważną kwestią pozostaje utrzymywanie kontaktów zarówno z dawną, jak i obecną emigracją. Należą tu zarówno kontakty listowne, wysyłanie paczek krewnym w kraju, pieniędzy, a przede wszystkim odwiedziny w rodzinnej wsi. W badaniach ustalono, że kontakty z człon­ kami rodziny, krewnymi, sąsiadami pozostającymi stale lub czasowo w USA utrzy­ muje większość mieszkańców Podhala, którzy takie powiązania rodzinno-sąsiedzkie posiadają. Jednakże kontakty intesywne (częste listy, przyjazdy w odwiedziny do kraju) są rzadsze i dotyczą około 60% emigrantów. Gdy idzie o odwiedziny w kraju krewnych, to praktykują je jedynie osoby stale zamieszkałe w USA, posiadające obywatelstwo tego kraju. Wywodzą się one w dużej części z emigracji okresu międzywojennego i pierwszych dziesięcioleci powojennych. Są to więc głównie starsi mieszkańcy, dla których taki przyjazd do rodzinnej wsi jest przypomnieniem czasu ich młodości. Odwiedziny mają miejsce najczęściej co 5-6 lat. Zdarzają się też częstsze co 3-4 lata. Przyjeżdża się najczęściej w konkretnym celu, np. na ślub kogoś z rodziny, rzadziej na chrzciny lub pogrzeb. Wymienione uroczystości posia­ dają do dzisiaj na Podhalu bogatą obrzędowość. Stanowią ważny składnik kultury ludowej. Uczestniczenie w tych obrzędach jest na pewno dla przyjezdnych ważnym przeżyciem i przyczynia się do podtrzymywania duchowej więzi z krajem. Przyjazdy są dzisaj bardzo kosztownym wydatkiem i dlatego realizują je głównie osoby, które osiągnęły w USA dobry status ekonomiczny. Z innych form kontaktów emigrantów z rodziną i sąsiadami ważne są przesy­ łane paczki, głównie z odzieżą i lekarstwami. Tu z kolei najaktywniej zachowują się kobiety-matki z ostatniej emigracji, które w ten sposób starają się pomóc pozosta­ wionym we wsi dzieciom i chociaż częściowo zrekompensować swoją nieobecność w rodzinie. Do innych jeszcze form takich kontaktów należą wpłaty dokonywane w USA krewnym w kraju na zakup ciągników, samochodów, materiałów budowla­ nych czy nawet kupno za pośrednictwem agentów działki budowlanej (np. w Białce Tarzańskiej). Zdarzają się też przypadki zakładania rodzinie kont bankowych w kra­ ju i przekazywanie im tą drogą środków dewizowych. Okazją przyjazdu do kraju są również ważne wydarzenia w życiu rodzinnej wsi i całego Podhala. Należą tu takie wydarzenia, jak np. poświęcenie wybudowanego kościoła, remizy strażackiej, Domu Związku Podhalan i pobyt Papieża Jana Pawła II w Nowym Targu. Uczestniczą w tych przyjazdach większe grupy osób, stano­ wiących często delegacje określonej wsi lub regionu Podhala.

Wpływ emigracji na życie ekonomiczne rodziny Ekonomiczny wymiar emigracji ujawnia się najpełniej w skali rodziny. Jest jednakże bardzo trudno ustalić dokładnie, które sfery jej życia mieniły się pod wpływem zarobionych za granicą pieniędzy, a które są wynikiem podejmowanych na miejscu starań i zapobiegliwości. Nie ulęga jednakże żadnej wątpliwości, że środki z emigracji są dla rodzin uczestniczących w wyjazdach podstawą osiągnięcia statusu ekonomicznego i często początkiem organizowanego przez nich „interesu” (zakład rzemieślniczy, kwatery prywatne, kuchnia dla wczasowiczów, taksówka itp.). W badaniach naszych nie udało się niestety ustalić ilości środków pieniężnych zgromadzonych przez emigrantów w czasie pracy w USA ani też rozmiarów pomocy przekazywanej do kraju przez rodzinę zamieszkałą w USA. Uważamy jedynie, że druga forma pomocy jest ważniejsza niż praca zarobkowa emigracji pobytowej. Szacuje się bowiem, że tą drogą napływać może na całe Podhale w ciągu roku kwota ponad 6 min dolarów USA. Opinie zamieszczone w tej analizie o wpływie emigracji na życie gospodarcze rodziny oparliśmy na danych o systemie majątkowym i kierunkach inwestowania reemigrantów. Podstawowe dane z tego zakresu zawierają tabele 8 i 9. Tabela 8 Główne kierunki wydatkowania środków zarobionych w USA

Rodzaj inwestycji Liczba % inwestujących ogółu Budowa domu 117 32 Remont domu 15 4 Zakup samochodu 98 27 Zakup maszyn rolniczych 73 20 Unowocześnienie gospodarstwa rolnego 22 6 Zakup warsztatu rzemieślniczego 25 7 Zakup ziemi 11 3 Inne 4 1

Potwierdzają one formułowane już wcześniej opinie, że głównym celem zarobkowania poza krajem jest budowa domu. W dom zainwestowało zarobione pie­ niądza 36% reemigrantów; w budowę 32%, a 4% w remont. Nie jest to jednakże aż tak wysoki udział w całych wydatkach inwestycyjnych, jak się powszechnie sądzi, uzasadniający twierdzenie, że współczesna wieś podhalańska została wybudowana za pieniądze zarobione w Ameryce. Relatywnie częstym rodzajem inwestycji wśród reemigrantów jest zakup samo­ chodu, a następnie maszyn rolniczych. Co piąta rodzina reemigrantów dokonała zakupu takich maszyn z pieniędzy zarobionych w USA. Inne grupy inwestycji pojawiają się znacznie rzadziej, przy czym uderzający jest bardzo niski udział wy­ datków przeznaczonych na zakup ziemi i powiększenie w ten sposób gospodarstwa rolnego. Reemigranci wolą unowocześnić posiadaną gospodarkę niż ją powiększać. Wyraża się w tym także zmiana postawy wobec pracy na roli jako źródła ich dochodu i głównego zajęcia rodziny. Nie ulega wątpliwości, że wynika ona z pobytu w USA, gdyż miejscowa ludność nie prezentuje w podstawowej swojej masie takiego przekonania. Domy reemigrantów wg okresu budowy

Okres budowy Liczba % ogółu Przed wyjazdem 188 51 W trakcie pobytu 53 14 Po przyj eździe 119 32

Posiadane przez reemigrantów domy zostały w dużej części wybudowane po powrocie do kraju, albo jeszcze w trakcie pobytu na emigracji (razem powstało ich 46%). Świadczyć to może o dużej skali inwestycji związanych z wyjazdem zarobko­ wym do USA. Budownictwo mieszkaniowe reemigrantów stanowi bardzo często rodzaj inwe­ stycji kapitałowej z przeznaczeniem dla celów turystycznych. Dotyczy to szczególnie tej grupy, która zamieszkuje wsie turystyczne. Są już przypadki budowy drugich domów z przeznaczeniem na kwatery prywatne. Standard tych budynków jest na ogół wysoki i kontrastuje z domami ludności rolniczej. W badaniach naszych usta­ lono, że domy reemigrantów są kubaturowo dużo większe i składają się średnio z 6,6 izby, gdy pozostałej ludności z około 3 izb. We wsiach turystycznych są jednakże dużo większe i przypominają już niekiedy domy wczasowe instytucji pań­ stwowych. W Białce Tatrzańskiej domy reemigrantów mają średnio 12 izb, a maksymalnie 18. W Bukowinie Tatrzańskiej - 11 izb, w Murzasichlu 11,5, a w innych wsiach turystycznych około 10 (tab. 10). Znaczne różnice dotyczą też wyposażenia w podstawowe urządzenia domów reemigrantów i pozostałej ludności. Wiązać się one mogą z dwiema przyczynami - z podkreślonym już przeznaczeniem budowanych domów dla turystów oraz z nabytym doświadczeniem co do potrzeby posiadania w swoim domu bieżącej wody, czy CO, gdyż z tych urządzeń korzystali oni w kraju emigracyjnym. Dlatego też wśród domów stanowiących ich własność 89% miało wodociąg, 83% łazienkę i 75% centralne ogrzewanie. Natomiast w do­ mach ludności całego Ludźmierza - wsi podmiejskiej z okolic Nowego Targu, były one znacznie rzadsze i występowały: wodociąg w 64% domów, łazienka w 62% a CO tylko w 39% Ważną sferą życia rodziny, w której uzewnętrzniają się skutki pobytu w USA jest posiadanie dóbr trwałego użytku będących dotąd w naszym kraju przedmiotami o rzadszym rozpowszechnieniu tak ze względu na niedostępność na rynku, jak również bardzo wysoką cenę. Otóż jak się wydaje posiadanie tych dóbr to nie tylko rezultat wielkiej zamożności rodzin reemigrantów, lecz także wynik pobytu w kraju, gdzie występują one w tej ilości obecnie bodaj najpowszechniej spośród innych Tabela 10 Domy reemigrantów. Wyposażenie techniczne Średnia iii Nazwa wsi 1, 5 3 Liczba domów wybudowanych: liczba Wyposażenie w % ogółu badanych w: izb na 1 dom i |

przed w trakcie po inne co 3 łazienka garaż samo­ TV kolo­ moto­ wyjazdem wyjazdu wyjeździć g chód rowy cykl 3 O Os r- 00 m sO e o_o_ oe oe ©^ r-e ^ o. o. * ł v ^ — 1 t N 1 N — o - n n t - n tr n - ty n n

Witów in i ?«^ ieo < o S o 9 ' o s i ^ io o m w n o e r ~ o oo“ * eT oo V o

Bustryk 00 Dziani sz ^ oN vO ^ — Ząb —

Groń < n

Białka Tatrzańska so

Rzepiska ©* —" r-“ r*»e vcf \©^ Jurgów Bukowina Tatrz.

Brzegi rn

Czarny Dunajec V — #NO— ^ ą

Ciche \ r

Odrowąż < n

Zaluczne r*_ s© ocp_ o Piekielnik soso

Pieniązkowicc vf

Dział mo \o

Stare Bystre tn Chochołów cd. Tabela 10 r * » ^ ,r > ‘nf o v n ^ - o e ' o r ^ N n r * ‘T r 1 | i 1 i i1 — 1 i | w 1 ^ H | | I 1 1 — 1 IV1 1 1 1 1 |M — ^ «HS ł 1IN | - 1 1 1 1 N , S S § c,9 S R Ratulów S P § < N— —

Podczerwone 888 Wróblówka

Biały Dunajec 8

Szaflary S e o o S § S $

Bańska Dolna 8

Bańska Górna f : 000

Skrzypnę 0 l v» l

Zaskale | liii—

Lasek 888888888888888

Pyzówka i f 2 n

Waksmund 8 llllltltl — I I I — łe e 0000 Ostrowsko iC

Łopuszna 8 pnni 1 rs---NN-' l is w - 'e - N N - - - s r -

Harklowa -'

Ludźmierz 8 N'C- S 2 Gronków Si e Dębno 0 Grywałd 8888 nnv m

Krośnice S r:S 8 S 2 ° S Nowe Maniowy Kluszkowce

Mizerna :S r S i Zubrzyca Górna ^ Lipnica Wielka | vi ^ —

Orawka 8 8 0

Chyżne S

Czarna Góra | 881 § 'O VI VI r~ Ą vO 2 Razem 368 R 98% 74%

Źródło: Opracowanie własne wg ankiet. krajów świata, a u nas są przejawem względnie wysokiego standardu życia. Określają też do pewnego stopnia pozycję rodziny w środowisku lokalnym i jej prestiż. Na pierwszym miejscu wśród tych dóbr stawiają reemigranci samochód. Posiadało go 65% rodzin. W niektórych było ich więcej - po dwa, a nawet trzy samochody. Przeważają marki krajowe, a około 1/3 stanowią samochody importo­ wane, sprzedawane u nas za obce waluty. Około 74% reemigrantów miało kolorowy telewizor, a 2% magnetowidy. W omawianej problematyce życia rodzinnego reemigrantów niezmiernie ważny jest ich dalszy los po powrocie do kraju. Otóż ojcowie i matki wywodzący się z gospodarstw rolnych w zdecydowanej większości powracają do pracy na roli, ale z reguły podejmują też dodatkowe zajęcia, związane z usługami turystycznymi. Jeśli posiadają odpowiedni dom, to wynajmują kwatery turystom. Kobiety podejmują się wtedy prowadzenia kuchni. Rzadziej prowadzą chałupnictwo, a zupełnie spora­ dycznie angażują się do pracy poza swoim gospodarstwem rolnym. Prawie 33% reemigrantów podjęło po powrocie do kraju pracę w sektorze pozarolniczym. Najwięcej wybiera dwa zawody - taksówkarza i rzemieślnika, w których mogą zainwestować część zarobionych w USA pieniędzy. Ponadto te zajęcia dają im względnie dużą swobodę w dysponowaniu czasem i nie wymagają bezwzględnego zdyscyplinowania. Społeczność reemigrantów i ich rodzin żyje, jak z powyższego wynika, nieco inaczej niż reszta mieszkańców. Można tę grupę ludności traktować jako najbardziej aktywną w skali lokalnej. Tworzy ona nowy ład ekonomiczny oparty o prywatny kapitał, wykorzystywany dla rozwoju usług turystycznych i działalności rzemieślni­ czej. . Prowadzi też życie bardziej otwarte na zewnątrz, częściej kontaktuje się z miastem i więcej podróżuje po kraju niż inni mieszkańcy. Prawie 12% rodzin reemigrantów jeździ regularnie co roku na wczasy w inne regiony Polski.

Wpływ emigracji na życie ekonomiczne rodzinnej wsi We wstępnej części analizy wskazywano, że emigracja do USA objęła w nie­ których wsiach po kilkaset osób. Łączy je w USA wspólnota pochodzenia terytorial­ nego i bardzo często żywa pamięć wspólnych korzeni. Dlatego też nie pozostają oni obojętni wobec potrzeb wsi, z których pochodzą, i są skłonni nieść określoną pomoc materialną. Najczęściej ma ona postać indywidualnego datku pieniężnego na określony cel, ale nierzadkie bywają też zbiorowe, zorganizowane formy pomocy. Do najbardziej znanych należy przeprowadzona przed 10 laty wśród byłych mieszkańców Podhala zbiórka na budowę Domu Związku Podhalan w Ludźmierzu, a następnie zbiórka środków na budowę kościoła w Maniowach. Dawni mieszkańcy Szaflar za złożone pieniądze wykupili plac pod budowę ośrodka zdrowia. Praktycznie nie ma ani jedne­ go wybudowanego kościoła, by w nakładach nie uczestniczyła emigracja. We wsiach: Podszkle, Chyżne, Lipnica Wielka, zakupiono z amerykańskich składek organy. We Wróblówce, Bukowinie Tatrzańskiej, Nowem Bystrem pomagano przy budowie plebanii. W Szaflarach opłacono budowę ogrodzenia cmentarnego. Wiele osób lub rodzin indywidualnie funduje szaty i sprzęt liturgiczny. Świad­ czenia na rzecz kościoła są najpowszechniejszą formą pomocy emigrantów dla swojej wsi rodzinnej. Natomiast na drugim miejscu znajduje się pomoc przy budowie remiz strażackich. Są to równocześnie bardzo często ważne w skali lokalnej ośrodki kultury, jak również miejsca zebrań i spotkań mieszkańców. Zawsze pozostawały one w gestii samorządu wiejskiego i nie podlegały w związku z tym żadnej władzy politycznej. Tabela 11 Główne formy pomocy emigrantów dla mieszkańców Podhala

Odsetek przebadanych Udzielona Rozdaj pomocy wsi, w których dana pomoc pomoc wystąpiła Dla ro­ 41 dziny: Budowa domu Kupno samochodu 17 Zakup sprzętu gospodarstwa domowego 22 Zakup maszyn rolniczych (głównie ciągnika) 25 Założenie rodzinie konta dewizowego 7 Przesyłanie paczek z żywnością i odzieżą 20 Przesyłanie paczek z lekarstwami 4 Dla wsi Budowa kościoła 80 Budowa szkoły 36 Budowa remizy strażackiej 35 Budowa drogi 22 Inne (np. budowa wodociągu) 21 Dofinansowanie działalności Związku Podhalan 7 Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań terenowych. Następną sferą pomocy otrzymywanej z Ameryki jest wiejska infrastruktura, głównie zaś budowa dróg, w tym nawet niekiedy dróg dojazdowych na pola oraz wodociągów. Oprócz wymienionych, spotkać można przykłady przekazywania funduszy na działalność określonych instytucji i organizacji lokalnych, np. Związku Podhalan. Częstotliwość występowania różnych form pomocy tak rodzinom, jak i wsi przed­ stawia tabela 11.

Negatywne przejawy emigracji i ich skutki społeczne Pobyt na emigracji jest połączony z oderwaniem danej osoby od rodzinnego środowiska i poważnym ograniczeniem jego związków uczuciowych, gospodarczych i kulturowych z najbliższymi. Osiedlanie się w nowym środowisku jest w każdym przypadku połączone z pewnym szokiem wynikającym z odmienności jego warun­ ków w stosunku do dawnego miejsca życia. Również rodzina pozostała w kraju, zwłaszcza gdy wyjeżdżającym jest ojciec lub matka, silnie odczuwa powstałą sytu­ ację i może doświadczyć wielu różnych trudności związanych, np. z wychowaniem dzieci. Dlatego też wielu mieszkańców Podhala zapytanych o ten zakres spraw zwią­ zanych z emigracją wypowiadało się bardzo często przeciw wyjazdom, głównie matek, widząc w emigracji źródło wielu zagrożeń społecznych, związanych zwła­ szcza z rodziną. Na 58 zbadanych wsi w 42 rozmówcy mówili o negatywnych skutkach emigracji. Miało to miejsce szczególnie w tych wsiach, gdzie przypadki samobójstw i rozwodów łączono bezpośrednio z wyjazdami do USA. Skala nega­ tywnych doświadczeń związanych z emigracją miała bezpośredni i bardzo silny wpływ na ocenę wyjazdów. Charakterystyczne jest to, że w tych wsiach, w których takich doświadczeń nie było w ogóle, ludność nie zgłaszała żadnych zastrzeżeń co do wyjazdów do USA. Jeśli nawet mówiący o emigracji nie akcentowali w swoich wypowiedziach jej negatywnych skutków, to byli na ogół świadomi, że wyjazd do USA należy rozważyć głęboko, mając przede wszystkim na względzie dobro rodziny. Kiedy jednak pytano - „co ostatecznie jest tu ważne, pieniądze, czy ro­ dzina”, zdecydowana większość odpowiadała, że w dziesiejszych trudnych czasach wyboru nie ma. Opowiadano się więc w większości za wyjazdami, proponując jed­ nakże takie rozwiązania, które okażą się najmniej uciążliwe dla rodziny (wyjazd ojca, a nie matki, lepiej jechać dwa razy po 1,5 roku, niż raz na okres 3 lat). W tabeli 12 zestawiono udokumentowane przypadki negatywnych skutków emigracji zajrestrowane w badanych wsiach. Tabela 12 Negatywne skutki emigracji do USA Odsetek wsi, w których Liczba udokumento­ Rodzaj skutków wskazywano na wystąpie­ wanych przypad. nie negatywnych skutków Rozbicie rodzin 62 49 Rozwód ^ 16 10 Seperacja małżeństw 10 15 Alkoholizm 10 15 Zaniedbania w wychowywaniu dzieci 8 5 Samobójstwa 8 5 Negatywna ocena pracy w kraju 7 - Negatywna ocena potrzeby kształcenia 2 - Zły wpływ na stosunki międzyludzkie 7 - Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań terenowych

Najgroźniejszym ze względu na częstotliwość występowania skutkiem wy­ jazdów jest rozbicie rodzin, przez co należy rozumieć takie sytuacje, kiedy współ­ małżonkowie nie mogą po powrocie z zagranicy z różnych względów podjąć dal­ szego wspólnego życia. Takich przypadków stwierdzono w badanych wsiach 49. Dalszych 15 rodzin, wskutek najczęściej zdrady jednego ze współmałżonków, żyło w separacji, a 10 było już po rozwodzie. Często wskazywanym negatywnym skutkiem wyjazdów były zaniedbania wy­ chowawcze dzieci. Właściwie każda rodzina, z której matka lub ojciec przebywają dłużej za granicą, ma mniejsze lub większe trudności wychowawcze. O nich roz­ mówcy mówili bardzo często. W naszych badaniach odnotowaliśmy tylko przypadki szczególne, kiedy dzieci pozostawały zupełnie bez opieki lub były z tego powodu kierowane do domów dziecka. Naliczono ich 5, a skrajny przypadek stwierdzono w Leśnej, kiedy matka wyjechała do USA pozostawiając w kraju 12-osobową rodzinę. W rezultacie zaniedbań wychowawczych syn przebywa obecnie (1988 r.) w Domu Poprawczym, a córka w Domu Dziecka w Nowym Targu. Bardzo trudno określić też wpływ emigracji na skalę alkoholizmu, który wystę­ puje na podhalańskiej wsi. Ankietowani mieszkańcy zwracali uwagę, że pewną część zarobionych w Ameryce pieniędzy przeznacza się na zakup wódki. Niemniej uwa­ żali, że we wsiach „emigracyjnych” nie pije się więcej alkoholu niż w innych. Według ich opinii rozmiary tego zjawiska nie są na Podhalu większe niż w innych regionach Polski. Warto jednakże odnotować, że w opinii ankietowanych alkoholizm jest zjawiskiem powszechnym w tych rodzinach, z których dłużej w USA pozo­ stawała żona i matka. Wśród negatywnych skutków emigracji do USA wymieniono też kilka samo­ bójstw popełnionych głównie przez mężczyzn, którzy wcześniej popadli w alko­ holizm. Takich przypadków zanotowano w ostatnich latach pięć. W jednym przy­ padku samobójstwo dotyczyło kobiety. Przeprowadzona analiza zebranych w badaniach materiałów wskazuje wy­ raźnie, że emigracja do USA stanowi istotny czynnik współczesnych przemian Podhala, widocznych szczególnie w sferze stosunków ekonomicznych. Jej wpływ uzewnętrznia się najwyraźniej w budownictwie i urządzeniu domu mieszkalnego. Jest też czynnikiem wyróżniającym pozycję migrantów w stosunku do otoczenia. Wydaje się, że bez jej udziału w procesie powojennego rozwoju regionu nie udałoby się w takim tempie zmienić gospodarczego charakteru tej małourodzajnej i pozba­ wionej bogactw naturalnych krainy geograficznej. Ale jest też emigracja źródłem zagrożeń dla rozwoju społecznego Podhala. Najistotniejszy wydaje się negatywny wpływ na deprecjację tak istotnych wartości jak solidna praca dla siebie i społeczności, jak sens nauki i zdobywania zawodu, które w przypadku wyjazdów do USA nie mają tu większego znaczenia.

Bronisław Górz

Earning emigration from Podhale villages to the USA The paper presents the results of the author's researches on earning emigration from Podhale villages to the USA in the years 1982-1988. The main goal of the researches was to estimate the size of emigration and its results on social and economic changes of the region. At the beginning of the eighties, together with liberalizations in receiving passports, number of people emigrating to the USA rapidly increased. Fifty six villages were examined and in the years 1982-1988 about 2 400 of people emigrated to the USA. The greatest number of people, even more than 200, left those villages in which emigration to the USA began in the XIX th century. Among people leaving for the USA more than a half were men and young people of the age 24-40. Majority of them were husbands of wives who after 2-3 years of work in the USA came back and they spent the earned money on building new houses or modernization the old one, on arranging a workshop or on agricultural equipment. The paper presents also connections of emigrants with their native village and families who stayed in Poland. Emigrants' share in financial support for different investments like in building new churches, fire stations, roads, schools was also presented. The author also pointed out the negative results of emigration which are particularly visible when one member of a married couple leaves for the USA for longer than 3 years period of time. The author states that earning emigration to the USA was an important factor in socio-economic changes in Podhale villages and had a significant impact on Podhale economic development. Amalia Prochownikowa

Przeobrażenia struktur demograficznych i społeczno-zawodowych ludności Podhala w latach 1970-1988

Współczesne układy demograficzne i społeczno-zawodowe ludności, silnie zróż­ nicowane i niestabilne są cechą charakterystyczną obecnego okresu, zwanego „przejściem demograficznym”. Zaznacza się ono falowaniem wzrostu ludności i ruchu naturalnego, anomaliami w proporcjach płci i wieku oraz zmianami w struk­ turze zatrudnienia (Chesnais 1986, Okólski 1987, Rosset 1987). Proces takiego przejścia objął także Podhale, wypierając długotrwałe statyczne układy, wynikające z wcześniejszej izolacji tego obszaru (Leszczycki 1939, Czarkowska, Dobrowolska 1965, Górz, Prochownikowa 1983, 1985, 1988, Jelonek 1960, 1986, Mróz, Prochownikowa 1991). Przejawem tego był nierównomierny rozwój ludności, zmiany w proporcjach płci oraz poszczególnych grup wieku.

Przeobrażenia w strukturze płci

Strukturę płci ludności Podhala ilustruje zróżnicowany poziom współczyn­ ników feminizacji (ilość kobiet przypadających na 100 mężczyzn), odzwierciedlający również jej przestrzenną dyferencjację (tab. 1). Poziom współczynników przyjęto za E. Rossetem (1975). Tabela 1 Współczynniki feminizacji

Klasy Poziom Charakterystyka struktury pici współczynników I poniżej 100 kobiet przewaga mężczyzn (zjawisko nie­ korzystne) n 100,0-103,9 kobiet równowaga lub lekka przewaga ko­ biet (zjawisko korzystne) ra 104,0-107,9 kobiet zachwiana równowaga pici IV 108,0-111,9 kobiet mocno zachwiana równowaga płci V 112 i więcej kobiet struktura płci wysoce anormalna

Podhale, ze względu na znaczną emigrację mężczyzn, uchodziło za obrzar sfeminizowany. Dotyczyło to zarówno okresu międzywojennego (Leszczycki 1938), jak i pierwszych dziesięcioleci po II wojnie (Czarkowska, Dobrowolska 1965). Następne lata (1970-1988) wykazywały duże zróżnicowanie proporcji pici na poszczególnych obszarach (tab. 2). Tabela 2 Współczynniki feminizacji miast Podhala w latach 1970,1978 i 1988

Wskaźnik feminizacji Miasta w latach: 1970 1978 1988 Nowy Targ 112 108 110 Rabka 128 126 123 Szczawnica 115 119 108 Zakopane 128 126 125 miasta woj. nowosądeckiego - 114 113 miasta Polski 109 108 '108 Źródło: Roczniki Statystyczne GUS i WUS Miasta Podhala cechowała ciągle wysoce anormalna nadwyżka kobiet przy ogólnej niewielkiej ich nadwyżce w regionie. Najbardziej anormalną strukturą płci odznaczały się: Rabka, zatrudniająca w sanatoriach wiele kobiet, i Zakopane, reno­ mowany ośrodek wypoczynkowy (rye. 1 i 2). Rye. 1. Współczynnik feminizacji 1970 r. 1) < 100,0 2 ) 100,0-103,9 3) 104,0- 107,9 Rye. 2. Współczynnik feminizacji 1988 r. 1) < 100,0 2) 100,0-103,9 3) 104,0 -107,9 4 ) 108,0-111,9 5) 112 i > Strukturę płci ludności wiejskiej cechowała na ogół równowaga, tj. na 100 mężczyzn przypadało 100 kobiet,, lub lekka nadwyżka kobiet (103,9). Proporcje te układały się zatem, w skali całego obszaru, dość korzystnie. W latach siedemdzie­ siątych średni wskaźnik feminizacji dla wsi Podhala wynosił 104, w latach osiem­ dziesiątych 103. W układzie przestrzennym (wg gmin i wsi) zachodziły jednak znaczne zróżnicowania. W 1970 r. zaznaczył się niedobór mężczyzn w gminie Czorsztyn, Łapsze Niżne, Nowy Targ i Ochotnica Dolna. Znaczną nadwyżkę kobiet wykazywały Jabłonka, Krościenko n. Dunajem (współcz fem. aż 114) i Tatrzańska. W 1988 r. niedobór mężczyzn cechował gminę Biały Dunajec, Nowy Targ i Ochot­ nicę. Nadwyżkę kobiet wykazywały w dalszym ciągu gmina Jabłonka, Krościenko n. Dunajcem i Rabka (104 i więcej). W przekroju wsi proporcje płci ulegały głębokiej polaryzacji (tab. 3). Tabela 3 Współczynniki feminizacji dla wsi Podhala w latach 1970,1978 i 1988

Zróżnicowanie feminizacji wg wsi Klasy Poziom w latach: współczynników 1970 1978 1988 liczba wsi % liczba wsi % liczba wsi % I poniżej 100,0 42 411 43 41,8 43 41,4 n 100,0-103,9 35 34,3 21 20,6 34 32,7 ra 104,0-107,9 16 15,7 20 19,6 16 15,4 IV 108,0-111,9 6 5,8 7 8,8 7 6,7 V 112,0 i więcej 3 2,9 9 8,8 4 3,8 Razem -102* 100,0 102* 100,0 104* 100,0 Źródło: Spisy Powszechne z lat 1970, 1978, 1988. Obliczenia własne. Zarówno w roku 1970, jak 1978 i 1988 ponad 41% wsi cechował niedobór kobiet. Największe ich niedobory wykazywały wsie gorczańskie (Obidowa, Ochotni­ ca, Tylmanowa), większość wsi spiskich, pin. część Skalnego Podhala, pd. i pd/zach. część Kotliny Nowotarskiej, od Białego Dunajca aż po Klikuszową, leżące w pobli­ żu Babiej Góry Podwilk, Podsaraie, przygraniczne Witów i Chochołów. Niedobór mężczyzn i duża nadwyżka kobiet cechowały wsie orawskie od Jab­ łonki do Lipnicy Wielkiej, wsie wokół Zakopanego (Kościelisko, Poronin), rabczań­ skie od Chabówki po Rabę Wyżną i po Harkabuz, w zapleczu Szczawnicy, Krościenko i Sromowce Niżne. W przyszłości, anomalie te, przy mniejszym nasileniu przestrzennych przesunięć ludności, mogą ulec stopniowemu wyrównaniu.

Ustalono dla tej liczby wsi. Kierunki przeobrażeń w strukturze wieku ludności Zmiany w strukturze płci, falowania w ruchu naturalnym i migracyjnym, depo- pulacja pewnych.obszarów rzutują na układ zróżnicowań w strukturze wieku. Lud­ ność Podhala, mimo swej długowieczności uchodziła za zbiorowość młodą, ze względu na duży udział dzieci i młodzieży. Jednak w latach siedemdziesiątych i osiemdziesią­ tych nastąpiły zmiany we wzajemnych proporcjach trzech podstawowych grup wieku, tj. wieku przedprodukcyjnego, produkcyjnego i poprodukcyjnego. Poniżej przyjęto za górną granicę wieku przedprodukcyjnego 14 rok życia, za górną granicę wieku pro­ dukcyjnego 64 rok życia. Przeobrażenia w strukturze wieku ludności miast i wsi Podhala ilustrują tabele 4 i 5. Tabela 4 Struktura wieku ludności miast Podhala w latach 1970,1978 i 1988

Miasta Lata Ludność W wieku: ogółem przedproduk­ produk­ poproduk­ cyjnym cyjnym cyjnym Nowy Targ 1970 22096 28,6 64,9 6,5 1978 26449 28,6 63,9 7,5 1988 31804 28,3 62,5 6,5 Rabka 1970 10817 27,2 63,9 8,9 1978 12469 29,2 59,7 11,1 1988 13387 25,8 63,7 10,5 Szczawnica 1970 8708* 29,3 61,4 9,3 1978 8991* 27,5 60,3 12,2 1988 6702 28,1 61,9 10,0 Zakopane 1970 27276 21,5 68,6 9,9 1978 28405 19,9 67,4 12,7 1988 28833 22,2 65,5 12,3

Miasta woj. nowosądeckiego 1970 172538 - -- 1978 212406 32,4 55,9 11.7 1988 245749 33,5 55,6 10,7 Miasta Polski 1970 17088000 23,6 64,6 11,0 1978 20154500 24,6 66,5 8,9 1988 23127000 25,4 63,6 11,0 Źródło: Spisy Powszechne z lat 1970,1978 i 1988. Obliczenia własne, •łącznie z Krościenkiem. Punktem wyjścia w rozważaniach nad strukturą wieku są zmiany w grupie przedprodukcyjnej. W miastach Podhala odsetek ludności w wieku przedproduk­ cyjnym w badanym okresie był zróżnicowany i wykazywał znaczne wahania. Naj­ korzystniejszy udział młodych osób w ogólnej liczbie ludności cechował Nowy Targ i Szczawnicę, zarówno z Krościenkiem, jak i bez Krościenka, w 1988 r. Najniższy odsetek ludzi młodych był w Zakopanem i Rabce w 1988 roku. Potwierdza to wkra­ czanie Zakopanego w tzw. starość demograficzną. Obraz młodości demograficznej zawdzięcza Podhale swej wsi.

Tabela 5 Struktura wieku ludności wsi Podhala w latach 1970,1978 i 1988

Lata Ogółem W wieku: ludności przedpro­ produk­ poproduk­ dukcyjnym cyjnym cyjnym % 1970 119378 32,6 58,9 8,5 1978 121820 30,4 59,6 10,0 . 1988 137261 29,2 61,7 9,1 Źródło: Spisy Powszechne z lat 1970, 1978 i 1988. Obliczenia własne.

Udział dzieci i młodzieży w ogólnej strukturze wieku ludności wsi w roku 1970 był wysoki, gdyż wynosił prawie 33%. W ciągu 18 lat nastąpił niekorzystny spadek tej grupy o niemal 4%. Mimo to ludność wsi Podhala należy wciąż do młodej popu­ lacji, wkraczającej dopiero w tzw. dojrzałość demograficzną. W układzie przestrzen­ nym udział młodych w ogólnej liczbie ludności był zróżnicowany. W 1970 r. odsetek wsi o dużym udziale młodych (30 i więcej %) wynosił ponad 78%, w 1978 r. już tylko 49%, w roku 1988 spadł poniżej 32%. Wysoki udział dzieci i młodzieży (ponad 30%) w ogólnej zbiorowości cechował wsie leżące u stóp Babiej Góry, Gorców, niektóre wsie spiskie i nowotarskie. Do wsi o najniższym udziale I grupy wieku, tj. poniżej 25% należały Brzegi, Chochołów, Czorsztyn, Falsztyn, Krościen­ ko, Odrowąż i Podczerwone, a więc wsie z różnych podregionów (około 7% wsi). Wyraźnie korzystnie kształtowała się natomiast wielkość grupy produkcyjnej. Jej udział w miastach wprawdzie nieco się obniżył (tab. 4), ale w skali wsi syste­ matycznie wzrastał. W 1970 r. średnia wielkość tej grupy wynosiła 58,9%, w roku 1988 już 61,7%. Odsetek wsi, w których grupa produkcyjna liczyła ponad 60%, wzrósł z 27 w 1970 r. do 46,5% w 1978 r. i do niemal 75% w 1988 r. Największy 124 odsetek ludzi tej grupy liczyło w 1988 r. Krościenko, aż 73% oraz wsie o najmniej­ szym udziale grupy przedprodukcyjnej. Wzrost grupy produkcyjnej wiązał się z dużym udziałem dzieci i młodzieży w latach siedemdziesiątych. Z ekonomicznego punktu widzenia był to wzrost korzystny. Zwiększał bowiem ilość osób produku­ jących dobra podstawowe, przeznaczone dla całej zbiorowości. Wpłynie to jednak w przyszłości na dalsze powiększenie grupy seniorów, czyli osób w wieku 65 i więcej lat. Wielkość odsetka właśnie tej grupy (III grupy wieku) w ogólnej liczbie ludności wskazuje najsilniej na proces starzenia się danej populacji. Do określenia stopni starości badanych zbiorowości służą tzw. współczynniki starości, opracowane przez E. Rosseta (1971), a zmodyfikowane przez autorkę (1983). Tabela 6 Stopnie starości wg wielkości współczynników starości (odsetka ludności w wieku poprodukcyjnym)

Grupy Stopnie starości % I młodość demograficzna poniżej 8,0 n dojarzalość demograficzna 8,0-9,9 ra przedpole starzenia się 10,0-11,9 IV początkowy stan starości 12,0-14,9 V zaawansowany stan starości 15,0 i więcej

Wysokość współczynników starości dla miast Podhala była zróżnicowana i wykazywała duże wahania w ciągu osiemnastolecia. Tabela 7 Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym w miastach Podhala

Lata Miasta 1970 1978 1998 % Nowy Targ 6,6 7,6 6,5 Rabka 8,9 11,1 10,5 Szczawnica 9,3 12,2 10,0 Zakopane 9,9 12,7 12,3 Rye. 3. Udział grupy poprodukcyjnej w ogólnej liczbie ludności w 1970 r. w %. 1) <8,0 2) 8,0 - 9,9 3) 10,0 - 11,9 4) 12,0 - 14,9

W 1970 r. miasta Podhala cechowała w świetle wysokości współczynnika starości bądź młodość, bądź dojrzałość demograficzna. W osiem lat później wszy­ stkie miasta wykazywały znaczne zaawansowanie w procesie starzenia się. Sytuacja uległa poprawie w 1988 roku. We wszystkich miastach współczynniki starości były niższe niż w 1978 r, ale wyższe niż w 1970 r. (z wyjątkiem Nowego Targu). Struktura wieku ludności uległa zatem poprawie pod koniec lat osiemdziesiątych, po pewnych wahnięciach w 1978. Bardzo poprawną strukturę wieku poprodukcyjnego wykazywał Nowy Targ, najbardziej natomiast zestarzałą Zakopane. Rabka i Szczawnica znalazły się w przedpolu starzenia się. Silniej niż w miastach proces starzenia się ludności zachodził w niektórych wsiach (ryc. 3 i 4).

Tabela 8 Odsetek wsi Podhala wg wysokości udziału grupy poprodukcyjnej w latach 1970,1978 i 1988

% wsi Wyszczególnienie lata 1970 1978 1988 poniżej 8% 38,2 8,0 22,4 8,0 - 9,9 43,1 37,2 53,1 10,0-11,9 12,8 40,2 19,4 12,0-14,9 5,9 13,7 4,1

15,0 i więcej - 0,9 1,0 Źródło: Spisy Powszechne z lat 1970,1978 i 1988. Obliczenia własne

W 1970 r. prawie 40% wsi w świetle współczynników starości cechowała mło­ dość demograficzna. Potwierdza to również wysokość udziału grupy przedproduk­ cyjnej (tab. 5). W 1978 r. ilość wsi o młodej strukturze wieku obniżyła się do 8%. W ciągu następnego dziesięciolecia 22% wsi odznaczało się niskimi współczynni­ kami starości, ale w stosunku do 1970 r. udział tej grupy spadł aż o 17%. W przed­ pole starzenia się wkroczyło w 1970 r. niecałe 13% wsi, w 1978 ponad 40%, w 1988 r. o połowę mniej. W 1978 r. wieś Podhala wykazywała szybko postępujący proces starzenia się, zahamowany dość znacznie w 1988 r. Falowania w strukturze wieku poprodukcyjnego potwierdzają ryciny 3 i 4. Zróżnicowane układy proporcji poszczególnych grup wieku i mniejszych ich kohort, zarówno mężczyzn jak i kobiet, ilustrują zamieszczone profile wieku i płci (ryc. 5). Dla ich przedstawienia wybrano wsie z różnych podregionów: Chochołów, wieś-skansen dawnej zabudowy góralskiej; Krościenko, niegdyś miasteczko i uzdro­ wisko związane ze Szczawnicą; Ludźmierz i Odrowąż z Kotliny Orawsko-Nowo­ tarskiej; Obidowę spod Gorców, wieś uprzednio będącą na uboczu, obecnie 0 dobrych powiązaniach komunikacyjnych z Nowym Targiem, oraz Witów, leżący u stóp Tatr, w pobliżu Zakopanego. Profile wieku i płci obrazują wewnętrzny układ grup wieku w przedziałach pięcioletnich od lat niemowlęcych począwszy, a kończąc na wieku ludzi starych, liczących siedemdziesiąt i więcej lat. Jednocześnie wykazują nadwyżki i niedobory mężczyzn lub kobiet w tych samych grupach wieku. W poprawnie układających się proporcjach wieku i płci profil,, podobnie jak piramida, powinien mieć szeroką podstawę (grupa dzieci i młodzieży), na którą nakładają się stopniowo zmniejszające się grupy mężczyzn i kobiet. Czapa górna wynika z sumowania osób liczących 70 1 więcej lat, gdyż statystyka nie wydziela starszych grup wieku w układach pięcio­ letnich. We wszystkich badanych wsiach profile wykazują duże nieprawidłowości. W Odrowążu i Witowie skurczeniu uległa podstawa profilu, w wyniku zmniejszenia się liczby dzieci do czwartego roku życia. Dalsze trzy grupy (do 19 lat) były licz­ niejsze, ale począwszy od 20 roku życia do 34 wykazywały implozję, co świadcz;' 0 małej liczebności osób wieku wczesnoprodukcyjnego, poniżej 40 roku życia. Wyższe grupy wieku wykazywały dużą nieregulamość, łącznie z przeplataniem się nadwyżki kobiet lub mężczyzn. Jedynie powyżej 70 roku życia przewagę miały kobiety. Bardzo zaburzony profil cechował Krościenko. Silna nadwyżka kobiet występo­ wała już w grupie liczącej od 15 do 24 lat, od 50 do 54 i od 60 roku życia wzwyż. Stosunkowo korzystniejszy układ wykazywały Obidowa, Krempachy i Ludźmierz. Zaznaczyła się tu jednak nadwyżka dziewcząt w najmłodszych grupach wieku. Zaburzenia w strukturze płci i wieku wynikają ze zmian w ruchu naturalnym 1 migracyjnym. Dla Podhala brak danych dotyczących podstawowych ruchów lud­ ności w przekroju poszczególnych osad. Publikowane materiały odnośnie urodzeń, zgonów i przemieszczeń ludnościowych podawane były bądź w przekroju powiatów, z podziałem na miasto i wieś bądź gmina, a dla lat osiemdziesiątych w przekroju województw z wyróżnieniem „ogółem dla miast i wsi”. Drogą kwerend terenowych w parafiach zebrano dane dotyczące ruchu naturalnego dla dwudziestu kilku wsi Podhala, w tym dla pięciu wybranych wsi. Krcmpochy Ludźmierz Obidowo

Ryc. 5. Profile płci i wieku w 1988 r. BBKSi przewaga mężczyzn lW m przewaga kobiet Zmiany w ruchu naturalnym Duża liczebność rodzin góralskich uchodziła za wręcz przysłowiową przez wiele lat. Wysoka stopa urodzeń cechowała I fazę wyżu demograficznego. Dla miast wynosiła ona 23,3%o, dla wsi ponad 28%o. Współczynnik urodzeń w poszczególnych wsiach wynosił od 15 do 28%o, wyjątkowo do 34%o. W 197Ó r. współczynnik ten uległ obniżeniu i wynosił średnio dla miast 20,5%o, dla wsi 20,6%o; w badanych wsiach od 14 do 21 %o. Koniec lat siedemdziesiątych i lata osiemdziesiąte (druga faza wyżu demograficznego) cechowały ponowny wzrost urodzeń, niższy jednak od poprzedniej fazy. Współczynniki urodzeń wynosiły od 19 do 26%o; najniższe noto­ wano we wsiach o charakterze implozyjnym i stagnującym. Stopa zgonów ulegała także pewnym wahaniom. Najwyższą ilość zgonów noto­ wano w latach 1951 do 1960, od 8 do 15%o i w latach osiemdziesiątych, najniższą między 1970 a 1978 rokiem. Wzrost śmiertelności w ostatnich latach wiąże się z procesem starzenia się ludności i pogarszającymi się warunkami zdrowotnymi. Efektem był zróżnicowany przyrost naturalny. Najwyższa stopa przyrostu przypadała na lata największej rodności. W okresie od 1951 do roku 1970 wynosiła od 13 do 24%o, wyjątkowo poniżej 7%o; w latach osiemdziesiątych od 9 do 18%o. Zwiększony przyrost naturalny wpłynął niewątpliwie na poprawę struktury wieku i płci w 1988 r. w młodszych grupach wieku, przy nieco mniejszym nasileniu przemieszczeń ludnościowych. Ruchy wędrówkowe ludności, niezbyt dokładnie odnotowywane w miejscowych urzędach, wykazywały również falowanie migracyjne; w miastach, z niewielkim saldem dodatnim dla Nowego Targu i Szczawnicy, zmiennym dla Zakopanego i Rabki i ujemnym w zasadzie dla wsi, z wyjątkiem gminy Tatrzańskiej. Odpływ przybrał na sile w latach osiemdziesiątych i skierowany był głównie do USA. W zasadzie miał charakter pobytu czasowego, często przekształcał się w stały. Jego celem, jak wykazały wywiady, było zdobywanie pieniędzy, głównie na budowę wieloizbowego okazałego domu. Napływ na wieś związany był przede wszystkim z ożenkami, do wsi atrakcyjnych, takich jak Bukowina Tatrzańska czy Kościelisko, także z budową własnego domu, pracą w mieście, najczęściej w Zakopanem lub w lokalnej instytucji usługowej. Nieco inny przebieg wykazywały zmiany w strukturze zatrudnienia ludności. Załamania w zatrudnieniu, tak charakterystyczne dla rozwoju ludności, płci i wieku, zaczęły występować dopiero w 1989 r. Zatrudnienie ludności Podhala Podstawową gałęzią gospodarki Podhala, zarówno przed II wojną, jak i w pierwszych latach po wojnie, było rolnictwo (Górz, Prochownikowa, 1989). W 1931 r. na każde 1000 mieszkańców prawie 500 było zatrudnionych w rol­ nictwie; 6,7 w przemyśle i rzemiośle, 8,4 w usługach i pozostałych działach gospo­ darki. W miastach pewną rolę odgrywał drobny przemysł i rzemiosło oraz różnego rodzaju usługi, głównie handlowe. We wsiach, mimo ich rolniczego charakteru, ze względu na dużą liczebność osób w rodzinie, ludność chwytała się różnych dodat­ kowych zajęć, w lasach, przy wyrobie sunna, w przetwórstwie wełny, skór itp. Dla znacznej ilości mieszkańców brak było jednak dodatkowych źródeł dochodów, co przy wzrastającej liczbie ludności wpływało na stagnację, a nawet regres tego obszaru. Spowodowało to m.in. wspomniany masowy exodus górali po drugiej wojnie, głównie na Ziemie Zachodnie i do miast Polski Centralnej oraz częściowo do Czechosłowacji. Pomimo silnego wychodźstwa region ten miał duże nadwyżki siły roboczej, głównie z powodu wysokiej stopy przyrostu naturalnego. Dopiero powstanie Fabryki Obuwia w Nowym Targu zapoczątkowało istotne zmiany w stosunkach gospo­ darczych Podhala i przeobrażenia struktury zatrudnienia mieszkańców (Górz, Pro­ chownikowa, 1985). Duże znaczenie miały także inne inwestycje podhalańskie, jak np. Wytwórnia Nart w Szaflarach, Zakłady Futrzarskie w Nowym Targu oraz rozproszone po wsiach małe zakłady. Coraz większą rolę odgrywał także rozwój uzdrowisk i turystyka. Poniżej przedstawiono zmiany zachodzące w strukturze zatrudnienia mieszkań­ ców Podhala w latach 1970-1988. Podstawową bazę materiałową stanowiły dane Spisów Powszechnych z lat 1970, 1978 i 1988. Ponadto w oparciu o Karty Oso­ bowe Mieszkańców omówiono na przykładzie 10 wsi zatrudnienie wg głównych ośrodków pracy, dojazdy do pracy itp. Żmudne zestawienia (karta po karcie) mają niestety tylko charakter reprezentacji, gdyż kartoteki nie są starannie prowadzone i unowocześniane. Dotyczy to zarówno zawodu, jak i miejsca pracy. Materiały te rzucają jednak pewne światło zarówno na wykształcanie się dość charakterystycznej struktury zawodowej mieszkańców wsi, jak i zasięgu ich ciążeń. Punktem wyjścia w tych rozważaniach jest analiza źródeł utrzymania. Charakterystyka źródeł utrzymania ludności

Zróżnicowanie i zmiany źródeł utrzymania wg wielu autorów dają tylko wstęp­ ne rozpoznanie istotnych przeobrażeń w strukturze społeczno-zawodowej ludności. Cechą charakterystyczną ludności miast Podhala był, podobnie jak i w innych miastach Polski, wysoki odsetek osób utrzymujących się ze źródeł pozarolnych. W 1988 r. wynosił średnio aż 93%; najwyższy był w Nowym Targu (94%). Udział ten wzrósł zarówno w odniesieniu do 1970, jak i 1978 r. od 14 do 18 punktów, głównie w Nowym Targu i Zakopanem. Najniższy poziom utrzymujących się z zajęć pozarolniczych przypadał na 1978 rok, jako wynik przejścia znacznej liczby osób na wcześniejszą emeryturę (tab. 9). We wsiach, w przekroju gmin, w związku z rozwojem gospodarczym całego regionu (przemysłu, turystyki i in.) następował systematyczny wzrost utrzymujący ch się z zajęć pozarolnych. W 1988 r. w połowie ludności gmin wzrost wynosił ponad 20 punktów więcej w stosunku do 1970 r. Największy udział tej grupy ludności zaznaczył się w Krościenku, bo aż 76%, w Czorsztynie 72%, w związku z budową zapory, i Rabie Wyżnej (71%). Ponadto w żadnej z gmin, nawet w 1978 r., nie na­ stąpił spadek tego źródła utrzymania, mimo zwiększenia się odsetka utrzymujących się wyłącznie z niezarobkowych źródeł, co ilustruje tabela 9. Wzrost niezarobkowych źródeł utrzymania przyczynił się znacznie do obniżenia lub stagnacji odsetka ludności czynnej zawodowo (tab. 10). W miastach Podhala udział czynnych zawodowo był niski i wynosił średnio 47%, jedynie w Szczawnicy ponad 54%. Cechą charakterystyczną ludności gmin Podhala był także niski stopień aktyw­ ności zawodowej (tab. 10), poniżej 60%. Jedynie w trzech gminach (Bukowina Tatrzańska, Czarny Dunajec, Tatrzańska) w 1970 r. nieco przekroczył 60%. Istotne zmiany zaszły natomiast w strukturze zatrudnienia ludności. Zaznaczył się wyraźnie proces dezagraryzacji, przy stałym wzroście zatrudnienia pozarolnego. W jego wysokości, podobnie jak w źródłach utrzymania, największy udział w bada­ nym 18-leciu miały miasta. W 1970 r. średnia wielkość zatrudnienia pozarolnego wynosiła w nich 81% ogólnego zatrudnienia, w 1988 r. prawie 87%. Najwyższy od­ setek ludności czynnej poza rolnictwem wykazywały Nowy Targ i Zakopane. W uprzemysłowionym Nowym Targu udział ten wzrósł od 83% w 1970 r. do pra­ wie 90% w 1988 r. Zakopane, jako ośrodek wypoczynkowy i turystyczny, cechowało się Tabela 9 Poza rolne i niezarobkowe źródła utrzymania ludności Podhala w latach 1970,1978 i 1988

1 . 1970 r. 1978 r. 1 1988 r. 1 Wyszczególnienie 1 Ludność I Źródła utrzymania (w %) I Ludność I Źródła utrzymania (w %) I Ludność I Źródła utrzymania (w % ) | ogółem pozarolne w tym wyłącznie ogółem pozarolne w tym wyłącznie ogółem pozarolne w tym wyłącznie niezarobkowe niezarobkowe niezarobkowe Miasta: - - c - rn r- sc r- r- - n r-i rn r- V ' T O - | < O — A 0 IA <0 ^ — n O' 00 'O t> r~ ^ ^ * o o — 2 Rabka 10817 f r m o o oo ^r-*NO

Szczawnica* 8714 * r- - r r*~ ^ '' p m n u 'S O o - r 'S O o i - v c o o ^ JJ 0 — 0 O £ ^ _ n « •**»*_ * » * * • » n v r* n v v n r**> v m rn Zakopane 27276 3 3 Gminy: oo*

Czarny Dunajec 18096 m on K cs F"- ^ V osm 0 — ' Q n '

Czorsztyn 7643 o-T * r-*

Jabłonka 16251 v ^ ^ m rs o o o o h vo oo o # # Krościenko a Dunajcem » h #

Łapsze Niżne 6609 ? \ r,^ o> ^ rs, \o n oo in in >oe r-Teo r* oo

Nowy Targ 16149 - i Z " » o O O n ^ Ochotnica Dolna 6813

Raba Wyżna 12860 oo VI* > 0 ' 0 - a *

Rabka 3542

Źródło: Narodowy Spis Powszechny 1988. Ludność, warunki mieszkaniowe. Woj. nowosądeckie wg miast i gmin tab. 1 Tabela 10 Ludność czynna zawodowo wg miast i gmin w latach 1970,1978 i 1988

Ludność W tym Ludność W tym Ludność W tym ogółem czynni ogółem czynni ogółem czynni zawodowo zawodowo zawodowo Wyszczególnienie lata 1970 1978 1988 1 % 1 % 1 % Miasta: Now Targ 22096 48,70 26449 46,8 31804 45,2 Rabka 10817 50,83 12469 45,8 13387 47,9 Szczawnica* 8714 54,6 5873 51,1 6702 54,2 Zakopane 27276 50,9 28405 49,1 28833 46,5 Gminy: Biały Dunajec 13022 58,7 13614 56,4 14552 58,' Bukowina Tatrzańska 9615 60,2 10086 57,9 10898 58,8 Czarny Dunajec 18096 60,9 18124 56,9 18942 59,8 Czorsztyn 7643 57,0 5543 54,8 5999 54,8 Jabłonka 16251 58,4 1659$ 53.8 18360 56,5 Krościenko n. Dunajcem - - 5361 51,5 6025 54,9 Łapsze Niżne 6609 59,6 6909 57,0 7630 58,4 Nowy Targ 16149 57,3 17140 56,0 18929 56,7 Ochotnica Dolna 6813 54,4 6374 55,5 6667 57,2 Raba Wyżna 12860 54,6 13548 51,6 15142 54,8 Rabka 3542 51,4 3612 51,6 3952 54,0 Tatrzańska 14364 60,2 15429 56,8 17045 58,4 •W 1970 r. razem z Korścienkiem Źródło: Materiały Spisów Powszechnych z lat 1970, 1978 i 1988. Obliczenia własne również wysokim odsetkiem osób czynnych poza rolnictwem. Najmniej zatrudnio­ nych w działach pozarolnych wykazywała Szczawnica, ale i tu wzrost wynosił 12 punktów. Także w poszczególnych gminach, dotychczas rolniczych, zaznaczył się wy­ raźny proces dezagraryzacji. Średnia wielkość zatrudnienia pozarolnego wynosiła w 1970 r. około 32%, w 1988 r. 40,5%. Największe nasilenie przechodzenia do zajęć-pozarolnych nastąpiło między 1970 a 1978 rokiem, w okresie ogólnej prospe­ rity kraju i jego dalszego uprzemysłowienia. W ostatnim spisowym dziesięcioleciu zaznaczyła się natomiast stagnacja bądź regres związany z ogólną recesją gospodarczą. Wzrost zatrudnienia pozarolnego wykazywały tylko gminy Jabłonka, Czorsztyn i Ochotnica. Regres objął 6 gmin, najsilniej dotknął Tatrzańską i Biały Dunajec. W przekroju wsi obraz zatrudnienia pozarolnego tworzył mozaikę. Na przykład z wsi rabczańskich najwyższy odsetek zatrudnionych poza rolnictwem cechował Chabówkę (osada kolejarzy), prawie 70% najniższy był w Rdzawce, 22%. W Rabie Wyżnej i w Bielawce wynosił ponad 50%, w sąsiednim Harkabuzie, Podsamiu czy Podszklu niecałe 15%. Podobnie było na Skalnym Podhalu i innych terenach. W początkach lat siedemdziesiątych wsie o znacznym udziale zatrudnionych poza rolnictwem (30-50%) układały się w pasma o prawie równoleżnikowym prze­ biegu. Pas południowy obejmował wsie położone na zachód i płn. wschód od Zakopanego (od Witowa poprzez Kościelisko po Poronin, Murzasichle, Biały Dunajec i Bukowinę). Drugi pas północny, o podobnie wysokim udziale czynnych poza rolnictwem (z małymi wyjątkami) ciągnął się od Krościenka na zachód po Nowy Targ i północny zachód do Raby Wyżnej i Rabki. Trzeci, zachodni, obejmo­ wał wsie orawskie od Czarnego Dunajca poprzez Jabłonkę do Lipnicy Wielkiej. Niskim udziałem ludności zatrudnionej poza rolnictwem cechowały się wsie gorczańskie, głównie Obidowa, Ochotnica, zwłaszcza Górna i Tylmanowa. Odpo­ wiednikiem tego pasa na północnym zachodzie były wsie środkowo-zachodniej części Kotliny Nowotarsko-Orawskiej, od Wróblówki po Podsamie, i wsie pod- babiogórskie (Zubrzyca, Podwilk, Orawka). Niski udział miała również Lipnica Mała i Chyżne, podobnie jak wsie północno-zachodniej części Skalnego Podhala i południowo-zachodniej części Spiszą, głównie wsie z pogranicza z Czechosło­ wacją. Końcowe lata siedemdziesiąte (1978 r.) i połowę następnej dekady cechował wzrost zatrudnienia pozarolnego aż w 98 wsiach (92% wsi). Jedynie w 8 wsiach odsetek zatrudnionych poza rolnictwem wynosił poniżej 10%. Dotyczyło to zwłaszcza wsi stagnujących i wyludniających się, jak np. podbabiogórskiego Harkabuzu, Odrowąża, położonego na północ od Czarnego Dunajca, Działu, Morawczyny, paru wsi na północny wschód od Lapsz i kilku innych. Wsie te zostały najpóźniej powią­ zane siecią autobusów z ośrodkami pracy. Głównymi przyczynami wzrostu zatrudnienia pozarolnego były zatem: powsta­ nie pozarolnych ośrodków pracy, przede wszystkim przemysłowych i turystycznych, oraz rozwój infrastruktury transportowej. Kierunki zatrudnienia pozarolnego ludno­ ści zdeterminowane były możliwościami znalezienia pracy. Dotyczyło to zarówno miast, jak i wsi. W Nowym Targu głównym, ośrodku przemysłowym, najwięcej zatrudnionych było w przemyśle (ponad 40%), w handlu (około 15%), w transporcie, oświacie (około 8%). W pozostałych miastach na pierwsze miejsce wysuwało się zatrudnienie w ochronie zdrowia (od 30 do 40%); drugie miejsce zajmowało zatrudnienie w prze­ myśle i rzemiośle (od 12 do 20%), przy tendencji spadkowej; trzecie zatrudnienie 136 w handlu (tendencja wzrastająca); czwarte, niemal ex equo nauka, oświata, wycho­ wanie i transport, w którym jednak spadało zatrudnienie, podobnie jak w budow­ nictwie. W przekroju gmin dominowało zatrudnienie ludności w przemyśle, od 20 do 44%. W tym dziale zatrudnienia w ostatnich latach zaznaczała się tendencja spadkowa. Zwiększało się natomiast zatrudnienie w handlu i ochronie zdrowia, najwyższe w gminie Tatrzańskiej i Rabce (27 i 24%). W przekroju wsi dominowało zatrudnienie w przemyśle i handlu, we wsiach leżących w zapleczu uzdrowisk - w ochronie zdrowia. Pewien odsetek ludności znajdował zatrudnienie w Czechosłowacji. W 1988 r. pracowało tam ogółem 646 osób1, w tym 43 osoby zatrudnione sezonowo. Wśród stale zatrudnionych większość stanowili mężczyźni (333 spośród 603 osób, tj. 55,2%). Znaczna była jednak ilość kobiet (270 tj., 44,8%). Pracujący w Czechosłowacji pochodzili z 43 miejscowości, w tym tylko 5 z Nowego Targu i 1 z Zakopanego. Tak duża dyspersja wiązała się z niewielką ilością osób pochodzących z poszcze­ gólnych wsi. Z 15 wsi pracowało po 1 mieszkańcu. Tylko z 8 wsi pracowało więcej niż 20 osób, w tym z 3 wsi ponad 60 osób. Największa ilość pracujących u po­ łudniowych sąsiadów rekrutowała się z Czarnej Góry (99 osób), Jurgowa - 75 osób, Lipnicy Wielkiej - 67 i Kacwina - 59 osób. Zatrudnieni w Czechosłowacji pracowali w 10 różnych zakładach w 8 miejsco­ wościach, niezbyt oddalonych od naszej granicy. W niektórych miejscowościach, np. w spiskiej Starej Wsi czy Keżmarku pracowały tylko kobiety (120 i 33), w innych, jak w Dolnym Kubinie z naszych pracowników tylko mężczyźni (24). Dużą grapę, 204 osoby, w tym 62 kobiety, stanowili pracownicy leśni, zatrudnieni w Tatrzańskiej Łomnicy („TANAP”). Prawie połowa z nich (95 osób) pracowała tu 20 lat i dłużej. Ogółem na 603 osoby zatrudnione za południową granicą prawie połowa pracowała tam więcej niż 10 lat. Pracownicy ci rekrutowali się przeważnie ze wsi spiskich i orawskich. Ze wszystkich wsi, posiadająych kogoś w Ameryce, wyjeżdżali ludzie na „krótki” pobyt, w celu odwiedzenia krewnych i podjęcia się różnych prac ,41a czarno”. Pobyt taki trwał od pół roku do kilku lat. Niektórzy zostawali w USA na stałe. Sezonowym, ale intratnym zajęciem (flisactwem turystycznym) trudniło się około 500 osób z wsi spiskich położonych nad Dunajcem. Zatrudnienie pozarolne dla 10 wybranych wsi przedstawiono w oparciu o dane z Kart Osobowych mieszkańców (tab. 11). Mimo wielu niedociągnięć (często nie wpisywano ani zawodu, ani miejsca pracy) naświetlają one dodatkowo ośrodki pracy, wyjazdy do pracy i strukturę zawodową zatrudnionych.

1 Wg danych WUS Czynni zawodowo poza rolnictwem w miejscu zamieszkania i wyjeżdżający do pracy w 1988 r.

Czynni poza Pracujący w miejscu Wyjeżdżający do Nazwa wsi rolnictwem . zamieszkania pracy 1 % 1 % Brzegi 59 2 3.3 57 96,7 Gronków 67 9 13,4 58 86,6 Grywałd 161 18 1U 143 88,8 Krempachy 51 15 29,4 36 70,6 Ludźmierz 98 15 15,3 83 84,7 Maniowy N. 118 16 13,6 102 86,4 Maniowy S. 102 13 12,8 89 87,2 Obidowa 30 2 6.7 28 93,3 Orawka 162 35 21.6 127 78,4 Witów 314 43 13.7 271 86,3 * Razem z Krościenkiem Źródło: Narodowy Spis Powszechny 1988. Ludność, warunki mieszkaniowe. Woj. nowosądeckie wg miast i gmin, tabela 1.

Z czynnych zawodowo poza rolnictwem kilkanaście, czasem zaledwie kilka osób, znajdowało zatrudnienie na miejscu (3 do 22%). Olbrzymia część wyjeżdżała do pracy, co ilustruje tabela 11. Ośrodki ciążenia były różnorodne i było ich wiele. Niemniej zawsze był jeden lub dwa główne (tab. 12). Należały do nich dla badanych wsi Nowy Targ, Zakopane, dla niektórych Szczawnica-Krościenko, rzadziej Czor­ sztyn lub Bukowina. Zatrudniały one od 50 do 80% czynnych poza rolnictwem i od 47 dó 93% wyjeżdżających do pracy. W strukturze zawodowej zatrudnionych poza rolnictwem uderzała mnogość zawodów; od 11 w Obidowej do 53 w Witowie. Kilka z nich miało jednak charakter zawodów wiodących, do których należały: obuwnik (zatrudnieni w Zakładach Obuwniczych w Nowym Targu), kucharz, sprzedawca, nauczyciel, kelner i krawiec (tab. 13). Struktura zawodowa czynnych poza rolnictwem potwierdzała ogromne znacze­ nie Zakładów Obuwniczych w Nowym Targu jako wiodącego miejsca pracy dla mieszkańców wsi Podhala. Wielorakość zawodów wskazywała z jednej strony na sposobność, a może konieczność chwytania się różnych prac w celu powiększenia dochodów przeznaczonych np. na budowę domu, z drugiej strony świadczyła o zna­ czeniu zasadniczych szkół zawodowych, kształcących w określonym kierunku (w zawodach wiodących). Tabela 12 Główne ośrodki zatrudnienia (poza miejscem zamieszkania)

Wielkość zatrudnienia w ośrodkach Nazwa wsi Dość ośrodków Nazwa w stosunku do: dojazdowych ośrodków czynnych poza wyjeżdżających głównych rolnictwem 1 % 1 % Brzegi 6 Zakopane 30 50,6 30 52,6 Bukowina 10 16.9 10 17,5 Gronków 12 Nowy Targ 42 62,7 42 72,4 Grywałd 11 Nowy Targ 62 38,5 62 43,4 Szczawnica- 41 25,5 41 28,7 -Krościenko Krempachy 6 Nowy Targ 27 52,9 27 75,0 Ludźmierz 11 Nowy Targ 62 63,3 62 74,8 Zakopane 7 7,1 7 8,4 Maniowy N. 14 Nowy Targ 60 50,8 60 58,8 Czorsztyn 20 16,9 20 19,6 Maniowy St. 12 Nowy Targ 46 45,1 46 51,7 Czorsztyn 10 9.8 10 11,2 Obidowa 3 Nowy Tar* 24 80,0 24 85,7 Zakopane 3 10,0 3 10,7 Orawka 21 Nowy Targ 60 37,0 60 47,2 Witów 13 Zakopane 254 80,9 254 93,7 Źródło: Karty Osobowe Mieszkańców w gminach. Tabela 13 Zróżnicowanie zawodowe czynnych poza rolnictwem Wielkość Czynni poza Ilość Nazwa wsi zatrudnienia zawodów rolnictwem w zawodach wiodących Brzegi 59 23 kucharz 8 kierowca ' 7 sprzedawca 7 Gronków 67 21 obuwnik 11 krawiec 3 sprzedawca 3 Grywałd 161 32 obuwnik 27 kucharz 10 Krempachy 51 17 obuwnik 14 kuśnierz 3 Ludźmierz 98 27 obuwnik 22 nauczyciel 11 kucharz 6 Maniowy Nowe 118 34 obuwnik 27 Wielkość Nazwa wsi Czynni poza Ilość zatrudnienia rolnictwem zawodów w zawodach wiodących sprzedawca 9 kierowca 6 Maniowy Stare 102 34 obuwnik 16 sprzedawca 9 Obidowa 30 11 krawiec 6 nauczyciel 4 Orawka 162 28 obuwnik 17 • nauczyciel 13 Reasumując stwierdzono, że zmiany w strukturach demograficznych i zawo­ dowych ludności Podhala, mimo pewnego ich opóźnienia, nawiązywały do przeo­ brażeń zachodzących w kraju. a) Zaznaczały się one w falowaniu liczby ludności. Mimo ogólnego przyrostu ludności, niektóre osady Podhala objęła depopulacja. Maksimum depresji przypadło na rok 1978. W latach osiemdziesiątych nastąpił przyrost ludności, aczkolwiek kilka wsi wykazywało nadal implozję, a kilka stagnację. b) Następstwem wahań w zaludnieniu były deformacje w strukturze pici i wieku. Silna feminizacja miast i dość znaczna w niektórych wsiach, np. na Orawie, oraz maskulinizacja innych, doprowadziły do wytworzenia się mozaikowych ukła­ dów w strukturze płci. c) Uwydatnił się również postępujący proces starzenia się ludności, głównie wsi; najsilniejszy był w 1978-roku. W latach osiemdziesiątych uległ on jednak zahamowaniu w wyniku zwiększonego przyrostu naturalnego (tzw. II fala wyżu demograficznego). d) Zaznaczyła się dezagraryzacja wsi, zwłaszcza położonych w zapleczu ośrod­ ków miejskich; przejawiła się m.in. we wzroście udziału ludności czynnej zawodowo w zajęciach pozarolniczych. e) Ludność czynna poza rolnictwem reprezentowała duży wachlarz zawodów. 0 Dobre połączenia komunikacyjne, rozwinięte w ostatnim I5-leciu, doprowa­ dziły do wykształcenia się mikroukładów węzłowopasmowych, uformowanych przez ośrodki miejskie jako centra wzrostu i potoki dojazdów. Zachodzi jednak pytanie, czy współczesny kryzys, zwalnianie z pracy nie tylko w przemyśle, trudności w znalezieniu nowego miejsca zatrudnienia, wpłynie na reorientację w strukturze zatrudnienia i jaki będzie kierunek tych przeobrażeń. Wy­ daje się jednak, że ludność Podhala, zawsze sobie radząca, znajdzie właściwe wyjście z obecnej depresji gospodarczej. Amalia Prochownik

Changes of demographic and socio-professional structures of Podhale population in the years 1970-1988 The aim of the paper is to present changes in structures of sex, age and employment of Podhale population. Former statistical patterns coming out of many centuries isolation of that mountain region are decaying. Present changes are characterized by spatial differentiation. Structure of sex was distinguished by abnormal surplus of women in towns of Podhale (from 110 in Nowy Targ to 125 in Zakopane). In villages feminization ratio was more normal and it was 103 in 1988. There was a great polarization in particular villages. Shortage of women was noticed in more than 40% of villages, surplus - in 11%. Unfavourable changes were taking place in age structure. Young population of Podhale was gradually getting older. Percentage share of children and youth became low especially in towns; in villages the ratio was lowered from 33% to 29%. Number of population in productive and post-productive age increased. The process of growing old was the strongest in Zakopane and in many villages (tab. 8, fig. 3, 4). It is also confirmed by profiles of sex and age (fig. 5). Those disturbances came out of changes in natural and migrational movements. In natural movement great fluctuations were noticed especially in birth ratio which was the lowest in 1970. Changes in employment structure were differentiated. Podhale region in spite of great emigration was characterized by great surplus of employees, mainly in villages. Development of industrialization, tourism and spa development influenced disagralization of villages. That fact concerned mainly villages close to towns or near main transportation tracks. Employment in industry, commerce and health service predominated. A group of people was employed in Tchechoslovakia, others went to the USA and they were working illegally there. People employed in other than agriculture branches were working in different professions. Collapse of employment in other than agriculture branches took place in *1989 in the result of economic regression. Reorientation of employment structure is necessary though difficult to foresee. Bronisław Górz

Rolnictwo Podhala

W przedstawionej analizie rolnictwa główną uwagę zwrócono na dokonujące się w jego obrębie transformacje produkcyjne obejmujące istotne dla środowiska przyrodniczego Podhala zmiany w użytkowaniu ziemi, w strukturze upraw i w cho­ wie zwierząt. Jest to oczywiście tylko część zagadnień, które mogą być rozważane w związku z przechodzeniem podhalańskiego rolnictwa od jego bardzo tradycyjnej postaci, w jakiej występowało- przed II wojną światową, ku współczesnej formie ukształtowanej w warunkach gospodarki otwartej, stymulowanej w znacznym stopniu potrzebami rynku. W procesie tym rolnictwo utraciło wprawdzie pozycję podstawowego źródła utrzymania ludności, ale zachowało swoją powszechną obec­ ność w życiu mieszkańców. Jest ono dla nich wartością szczególną: miejscem kulty­ wowania tradycji i przekazywania podstawowych wartości kulturowych, a także elementem kształtującym ich przywiązanie do ziemi. Powojenne przeobrażenia podhalańskiego rolnictwa są w dużym stopniu od­ zwierciedleniem trwającej niemal w całej Europie od początku bieżącego stulecia (Elasasser H., Leibundgut, 1985, The transformations of Swiss.., 1984) transfor­ macji obszarów górskich do nowych zadań i funkcji, które wiązały się nierozłącznie ze wzrostem gospodarczym i przemianami społecznymi. W miarę postępującego rozwoju góry zyskiwały wyraźnie na znaczeniu, szczególnie w zakresie gospodarki wodnej, wypoczynku i rekreacji, a także ochrony występujących tu unikalnych form krajobrazu (Zabierowski 1977). Równocześnie w trakcie tego rozwoju ujawniać się zaczęły znaczne dysproporcje przestrzenne wynikające z różnej przydatności środo­ wiska górskiego dla potrzeb gospodarczych. Szczególnym przykładem z terenu pol­ skich Karpat silnie zróżnicowanego rozwoju jest Podhale posiadające niezwykłe walory środowiskowe dla rozwoju turystyki i rekreacji. W tym regionie górskim zmiany w rolnictwie podlegały silnym modyfikacjom lokalnym nie tylko pod wpływem turystyki (Kurek 1990), lecz również wyjazdów zarobkowych do Stanów Zjednoczonych i podejmowania pracy przez ludność Spiszą i Orawy na terenie b. Czechosłowacji, a także emigracji w inne regiony kraju oraz podejmowania przez ludność wiejską pracy pozarolnej. Powyższe zjawiska utrwalały co prawda istniejący stan strukturalny rolnictwa, zwłaszcza jego silne rozdrobnienie, ale hamowały depopulację oraz tak charakterysty­ czne dla wielu regionów górskich Europy porzucanie ziemi przez rolników (Schuler 1984). Miały też istotny wpływ na zasadnicze przewartościowanie stosunku mieszkań­ ców do ziemi, jako czynnika produkcji i nośnika określonej wartości ekonomicznej. Otóż współcześnie w ocenie posiadanej ziemi ważna jest nie tylko jej przydatność rolnicza, ale także możliwość wykorzystania na cele budowlane, rekreacyjne itp. Stopniowo w miarę wzrostu dochodów nierolniczych, gospodarstwa podhalań­ skie ograniczały samozaopatrzeniowe funkcje i uzyskiwały większe możliwości roz­ woju produkcji w dostosowaniu do warunków środowiska górskiego. Powstały przesłanki dla koniecznych zmian w użytkowaniu ziemi, w strukturze zasiewów, w chowie zwierząt oraz przejścia na bardziej intensywne sposoby gospodarowania. Równocześnie w toku tych zmian uwydatniał się coraz bardziej problem współ­ zależnego rozwoju rolnictwa z innymi sferami gospodarki regionalnej, zwłaszcza z turystyką. Sprawą zasadniczą pozostaje takie użytkowanie środowiska natural­ nego, aby pozostały nie naruszone jego podstawowe wartości i nie ulegały ograni­ czeniu możliwości funkcjonowania turystyki, rolnictwa i gospodarki wodnej. Ten kierunek polityki środowiskowej znalazł skuteczne wsparcie ze strony państwa w roku 1985 w postaci Ustawy o Rolnictwie Górskim wprowadzonej m.in. w celu stymulowania chowu bydła i owiec, połączonego ze zwiększeniem powierzchni uprawy roślin paszowiskowych. Niestety ostatnio zaprzestano pomocy gospodar­ stwom górskim z tytułu wspomnianej Ustawy, co w połączeniu z narastającym kryzysem gospodarczym może osłabić trwający od dosyć dawna proces ograniczania uprawy zbóż i ziemniaków na rzecz traw i koniczyny.

Przemiany w stosunkach agrarnych Jednym z podstawowych elementów określających warunki rozwoju podhalań­ skiej gospodarki była duża stabilność stosunków własnościowych, jak również form organizacyjnych rolnictwa. Od dziesiątków lat podstawę tego rolnictwa stanowiły w regionie gospodarstwa prywatne, których ziemia była wspólnym dobrem całej rodziny. Przed II wojną światową 67% ogólnego obszaru Podhala stanowiła wlas- ność prywatna - średnia i drobna, 24,9% państwowa i wspólna (m.in. wspólnoty gruntowe) oraz 8,1% własność wielka. Natomiast samych gruntów rolniczych nale­ żących do chłopów było około 92% ogółu (tab. 1).

Tabela 1 Strutura własnościowa ziemi i głównych grup użytków w latach 1931 i 1986 na Podhalu W tym: Rodzaje własności Lata Obszar % użytki rolne lasy wha ha % ha % Własność gospodarstw 1931 125921 67,0 115986 92,0 6896 14,2 indywidualnych 1986 130008 68,8 91633 95,2 34300 46,0 Wielka własność 1931 18270 9.7 3270 2,6 14195 29,3 Wspólnoty 1931 12913 6,9 5714 4.5 6124 12,6 1986 13156 6.9 1410 1.5 6762 9,1 Własność państwowa, 1931 30839 16,4 -- 21211 43,9 społeczna, pozostała 1986 45673 24,3 3220 3,3 33444 44,9 Razem 1931 187943 100,0 125970 100,0 48426 100,0 1986 188837 100,0 96263 100,0 74506 100,0 Źródło: S. Leszczycki. Region Podhala, 1938 Dane Wydziału Geodezji i Urządzeń Rolnych UW w Nowym Sączu. Obliczenia własne - Brak (lanych W wyniku zmian, które miały miejsce zaraz po wojnie (głównie reforma rolna), jak i w latach późniejszych (m.in. utworzenie parków narodowych) do sektora chłopskiego należy obecnie 95,2% całości użytków rolnych. W jeszcze większej skali powiększył się na Podhalu stan chłopskich lasów, z 14,2% do blisko 50%. Dużą osobliwością są w regionie wspólnoty gruntowe, obejmujące w większości lasy. Ich obszar i udział w ogólnej powierzchni pozostają od dawna na zbliżonym poziomie (tab. 1). Wspólnoty te, powstałe w różnych okresach historycznych, są re­ liktem dawnego ustroju rolnego, który znajduje tu wsparcie w silnie działającym sa­ morządzie wiejskim. Największą wspólnotą, należącą do mieszkańców 8 pobliskich wsi, jest duży kompleks lasów położony na terenie Parku Tatrzańskiego, o powierzchni 3099 ha. Spore powierzchnie (do 13% ogółu powierzchni) zajmują też wspólnoty w gminach Jabłonka, Czarny Dunajec i Łapsze. Podobnie jak przed II wojną światową także i obecnie tutejsze rolnictwo opiera się o gospodarstwa drobne, o powierzchni ogólnej nie przekraczającej 4-5 ha. Ich liczba ciągle wzrastała wskutek dzielenia ziemi pomiędzy członków rodziny. Jak podaje S. Leszczycki tylko w latach 1921-1931 podzielono tu 4,2 tys. gospodarstw o powierzchni ponad 10 ha na mniejsze, wskutek czego liczba gospodarstw małych, 144 0 obszarze do 5 ha powiększyła się o blisko 8 tysięcy (około 43%). Proces roz­ drabniania nasilił się wyraźnie po II wojnie światowej. W 1970 roku było tu o 43% gospodarstw więcej niż w 1931. Także w późniejszym okresie liczba gospodarstw wzrastała i dopiero na po­ czątku lat osiemdziesiątych ten proces został częściowo ograniczony. Pomiędzy rokiem 1981 a 1986 odnotowano nawet ubytek w liczbie gospodarstw o prawie ty­ siąc jednostek. Jest on jednakże wynikiem rozpadu części gospodarstw małych 1 średnich na działki o powierzchni do 0,5 ha (tab. 2), a nie rezultatem łączenia kilku drobnych gospodarstw w jedno. W roku 1986 było na Podhalu około 26 tys. gospodarstw rolnych oraz prawie 3,9 tys. działek o powierzchni do 0,5 ha. Średni obszar ogólny gospodarstw wynosi około 5 ha, a użytków rolnych 3,4 ha. Jest to znacz­ nie mniej niż w roku 1931, kiedy posiadały one po około 6,7 ha powierzchni ogólnej i 6,2 ha użytków rolnych. Druga różnica dotyczy dużego udziału lasów w po­ wierzchni gospodarstw. Obecnie każde z nich ma średnio po około 1,5 ha lasów, stanowiących ważne źródło dochodów. Tabela 2 Struktura obszarowa gospodarstw indywidualnych w latach 1931,1981 i 1986

Grupy 1931 r. 1981 r. 1986 r. Wzrost w % obszarowe Liczba % % % Liczba % % 1931 r. = 100 w ha gospo­ a) b) b) gospo­ a) b)

darstw lii darstw do 0,5 738 3,9 —__ 3899 12,8 — 528,3 0,5-2 3967 n a 22,9 7422 27,1 8219 27,0 31.1 207,2 2 -5 7685 41,3 42,8 11375 41,4 10887 35.8 41,0 141,7 5 -7 4956 36.5 27,6' 3961 14,4 3676 12,1 13.8 81,5 7-10 -- 2765 10,1 2317 7.6 8,7 10-15 1338 7,1 7,4 1380 5,0 1069 3,5 4,0 107,3 pow. 15 --- 552 2,0 367 1,2 1,4 Razem 18684 100,0 100,0 27455 100,0 30433 100,0 100,0

a) w stosunku do ogółu gospodarstw b) w stosunku do gospodarstw pow. 0,5 ha powierzchni ogólnej

Podobnie jak na całym obszarze południowej Polski również i na Podhalu duża część gospodarstw ma dwuzawodowy charakter (chłopsko-robotniczy). Według danych ze Spisu z roku 1988 we wsiach Podhala było tylko 43,6% ogółu gospodarstw utrzymujących się głównie z rolnictwa. Natomiast aż 30% utrzy­ mywało się z pracy poza gospodarstwem. Zjawisko dwuzawodowości będzie obejmować na Podhalu coraz więcej gospo­ darstw, albowiem na całym świecie obszary górskie zmieniają szybko swój ekono­ miczny charakter i stają się wielofunkcyjnymi. Dopiero w dalszej perspektywie (15-20 lat) dojść może tutaj do wyraźniejszej specjalizacji wsi i polaryzacji gospo­ darstw pod względem struktury obszarowej. Należy się liczyć z dużym zróżnicowaniem przestrzennym tych zmian, nawią­ zującym do powstałych wcześniej różnic w funkcjach gospodarstw poszczególnych osiedli. Już obecnie najsilniej zmieniały swój dawny charakter gospodarstwa położo­ ne w rejonie Podtatrza na Skalnym Podhalu, a także w Pieninach i w okolicy Szczawnicy. Mają one po 3-4 ha powierzchni, na którą składa się głównie las i za­ ledwie 1 ha gruntów rolniczych (w Kościelisku, Poroninie i we wsi Ząb tylko 0,5 ha). Gospodarstwa te są od dawna silnie związane z turystyką. Tabela 3 Szachownica gruntów w miastach i gminach Podhala w 1986 roku % gospodarstw % gruntów rolnych Działki posiadających: znajdujących się: Nazwa liczba średni ponad 6 ponad 10 w ponad 6 ponad 10 ogółem obszar działek działek działkach działkach w ha Miasta Nowy Targ 6311 0,48 27,6 8,0 41,6 18,7 Rabka 3588 0,43 61,6 37,0 78,4 56,7 Szczawnica 2846 0,39 50,7 21,1 65,6 35,0 Zakopane 1584 0,34 36,1 15,0 81,2 26,7 Gminy Biały Dunajec 21486 0,41 61,5 33,5 63,5 43,1 Bukowina Tatrzańska 32710 0,26 82,3 61,0 90,5 75,1 Czarny Dunajec 45113 0,23 74,1 52,0 82,5 62,7 Czorsztyn 9033 0,28 75,5 44,4 86,0 56,1 Jabłonka 100963 0,23 82,2 71,1 81,7 69,3 Krościenko 7268 0,47 50,7 23,3 57,9 30,9 Łapsze Niżne 29123 0,29 75,6 57,0 85,0 68,9 Nowy Targ 45113 0,37 80,4 56,7 87,4 69,2 Ochotnica Dolna 17309 0,64 87,2 71,1 91,8 77,7 Raba Wyżna 19464 0,30 77,8 57,5 87,8 72,8 Rabka 8019 0,33 85,9 70,1 93,3 82,0 Tatrzańska 20638 0,48 60,5 26,3 75,8 48,2

Bardzo złożonym zagadnieniem podhalańskiego rolnictwa jest duże rozdrobnie­ nie pól i występująca szachownica gruntów. Problem dotyczy szczególnie Orawy, Spiszą, a także, chociaż w mniejszym stopniu, Kotliny Nowotarskiej (tab. 3). Tutej­ sze gospodarstwa posiadają często swoje grunty w 60 i więcej kawałkach, położo­ nych w różnych częściach wsi, w znacznym oddaleniu od zagrody (nawet do 8 km) i wymieszanych z gruntami innych właścicieli. Powierzchnia tych kawałków jest z reguły niewielką (nawet kilka arów), co przy ich silnie wydłużonym kształcie unie­ możliwia często zastosowanie mechanizacji (Górz 1985). Likwidacja tych utrudnień poprzez prace scaleniowe będzie jednakże procesem wymagającym czasu oraz znacznych nakładów finansowych.

Przemiany w sposobach gospodarowania Środowisko górskie stwarza specyficzne warunki dla gospodarki rolnej, wyma­ gającej bardzo często zastosowania specjalnych sposobów uprawy roli i chowu zwierząt. Sposoby te były jeszcze do niedawna oparte głównie na pracy ręcznej ludzi i sile . pociągowej zwierząt. Jednakże już od ponad 15 lat obserwuje się na Podhalu szybki wzrost liczby ciągników, kosiarek i silników elektrycznych oraz różnych ma­ szyn. Niemniej rola tradycyjnych czynników pozostaje nadal bardzo ważna. Dotyczy to zwłaszcza siły roboczej, której zasoby były na Podhalu zawsze duże. Przed II wojną światową w rolnictwie pracowało około 65,5 tys. osób (Leszczycki, 1938), natomiast w roku 1988 około 50 tys. (mniej o 24%). Mimo to liczba zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych jest duża i wynosi prawie 52 osoby, tzn. o 6 osób więcej niż w województwie nowosądeckim i o 26 niż w Polsce. Oczywiście wiele tych osób, mimo że mieszka w gospodarstwach, ma bardzo luźny związek z rolnictwem, ponie­ waż pracuje stale lub doraźnie przy obsłudze turystów albo w innych, nie rejestro­ wanych statystycznie, zajęciach. Także i z tego względu bardzo trudno ocenić pod­ halańskie rolnictwo pod względem posiadanego potencjału rolniczej siły roboczej. Niemniej można sądzić, że większość gospodarstw na pewno nie odczuwa braku ludzi do pracy, tym bardziej że w okresach szczytów rolniczcyh mogą liczyć na pomoc tych osób, które mieszkają w gospodarstwach, ale są stale zatrudnione poza nimi (w przemyśle, handlu lub innych gałęziach). Ich liczba jest duża i w skali całego Podhala wynosi prawie 30 osób na 100 ha użytków rolnych. Ludność rolnicza Podhala jest bardzo słabo wykształconą. Odnieść to można szczególnie do właścicieli gospodarstw, wśród których zaledwie 3-5% ogółu ma ukończoną szkołę średnią lub wyższą (w woj. nowosądeckim 7%). Może to mieć negatywny wpływ na innowacyjność tutejszego rolnictwa. Drugim czynnikiem, na którym opiera się w znacznym stopniu rolnictwo Pod­ hala, jest siła pociągowa. Jej stan ilościowy i strukturalny uległ w ostatnim czasie dużym zmianom. Zasoby siły pociągowej, wyliczone w tzw. jednostkach pociągo­ wych (1 jednostka pociągowa = 1 koń = 5 KM), wynosiły dla roku 1931 - 11,2 tys. jednostek i składały się wyłącznie z koni żywych. Przez wiele dziesięcioleci nie ulegały zmianom i jeszcze w roku 1970 wynosiły około 12,5 tys., a 99% ich ogółu stanowiły konie. Dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych nastąpił radykalny postęp. W rezultacie w 1986 r. gospodarstwa zwiększyły zasób jednostek pociągowych do 42,8 tys., a ich liczba w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych wzrosła do 44 (w woj. nowosądeckim 40,6 jednostek). Zmiany te wiązały się głównie ze wzrostem liczby ciągników, począwszy od kilkunastu sztuk w 1970 r. i 209 w 1973 r., do 5800 obecnie (1986 r.). Aż 70% całości siły pociągowej przypada na traktory, a 30% na konie. Odrębnym i bardzo interesującym problemem, zasługującym z pewnością na oddzielne opracowanie,jest stosowanie na Podhalu traktorów własnej konstrukcji, przystosowanych do pracy na terenach stokowych. Ich liczbę szacować można obecnie na 1 - 1,5 tysiąca sztuk, tj. około 20% ogółu. Rodzimej konstrukcji są zresztą nie tylko ciągniki, lecz także inne maszyny, np. konne kosiarki z lekkim silni­ kiem spalinowym. Częstotliwość posiadania przez gospodarstwa własnego konia lub ciągnika jest na Podhalu wysoka. W 1986 roku własną siłę pociągową (konia lub traktor) miało 75,5% ogółu gospodarstw (w woj. nowosądeckim 53,6%), przy czym na Orawie i Spiszu więcej, bo ponad 80%, a w gminach z drobnymi gospodarstwami (np. Tatrzańska i Krościenko) poniżej 50%. Zróżnicowanie warunków przyrodniczych rolnictwa wpływa silnie nie tylko na występowanie traktorów, lecz także na wyposażenie gospodarstw w różne maszyny (na tzw. poziom maszynizacji). Poziom ten wyrażono w punktach na podstawie częstotliwości występowania 23 typów maszyn rolniczych w gospodarstwach poszczególnych gmin. Dla gminy Czarny Dunajec, Jabłonka i Nowy Targ wskaźnik ten wynosi około 60 punktów, gdy w Bukowinie Tatrzańskiej czy Białym Dunajcu jest o połowę niższy (tab. 4). Największy postęp osiągnęły gospodarstwa Podhala w mechanizacji produkcji siana i zbiorze ziemniaków. Pod uprawę łąk i ziemniaków przeznacza się tutaj 58% całości użytków rolnych, a praca przy ich sprzęcie jest bardzo uciążliwa i czaso­ chłonna. W 1986 roku kosiarki miało na Podhalu 37% ogółu gospodarstw. Średnio na 1 maszynę przypadało kilka hektarów łąk. Taki sam odsetek gospodarstw (także 37%) miał też kopaczki do ziemniaków, ale na 1 sztukę wypadał tylko 1 hektar ich uprawy. W innych pracach rolniczych zastosowanie wydajnych maszyn jest dużo mniejsze, a szczególnie przy zbiorze zbóż kombajnami. Tabela 4 Wyposażenie gospodarstw indywidualnych w podstawowe czynniki produkcji rolniczej wg miast i gmin w 1988 roku

Liczba osób Liczba % Zużycie czynnych zawodowo jednostek % Dość ha •/. Poziom posiadają­ •/. nawozów Nazwa na 100 ha użytków rolnych pociągo jednostek użytków gospodarstw mechanizacji cych posiada­ mineralnych wychna mecha­ rolnych na bezsiły w punktach instalacje 3- jących kgAia użytków 100 ha nicznych 1 ciągnik pociągowej ftzowe. wodociąg rolnych 1970 r I 1978 r I 1988 r. I Miasta: *R *R P 3 3 3 8 a 8* R R* P R P mpor-aow-otmomatr- 5 — 3 8 5 m Mn N « o(N ^ ^ o o r- ^ r-^^r- 8 R a S £f K K a 2*fi 2 S 3 R 3 P —^ r-

Rabka 37.0 V A 69,1 X Szczawnica 22.4 77.0 S 4.

Zakopane 70.8 77.3 X Gminy: 'O'or^r^r-mvdr-tNr-tor*-* \ o io o ^d^ ^ ^in h ton to ^ d to ^ v*» v>h O0 MSh f-O tN n * » * * * * * • • > • * » 4 4 . 4 4 4 4 4 4 4 4 . 4 4 4 4 4

64.5 99,1

Biały Dunajec oe rn 50.9 ia

Bukowina n^ ^n m n h n t 47,8 84.0 60,8 p Czarny Dunajec 46.1 « 84.3 83.0 Czorsztyn 73.7 69.0 69.0 Jabłonka 45.7 « ^ w O 80,7 99.1 Krościenko 39.1 9 U 101.3 ą 78.1 72.7

Łapsze Niżne o . o oo . r n 40.1 Nowy Targ 49.7 80.5 83.1 Ochotnica 18.1 91.0 91,0 Raba Wyżna 48.5 84.0 166.3 Rabka 41.8 79.5 107,8 ą

Tatrzańska 73.0 75.0 60,4

ilnie z Duże znaczenie w gospodarstwach Podhala ma elektryczność. Instalacje trój­ fazowe do wykorzystywania prądu jako źródła siły ma tu 81,8% gospodarstw, a silnik elektryczny jest najczęściej spotykanym urządzeniem. Natomiast pamiki po­ siada 11,2 tys. gospodarstw (43% ogółu), z czego 77% przypada na elektryczne. Zupełnie marginalne zastosowanie mają natomiast w gospodarstwach dojarki elek­ tryczne. Posiadało je 1,6% ogóhi gospodarstw. Na podstawie przedstawionych materiałów można stwierdzić, że mechanizacja spełnia dotąd na Podhalu głównie funkcje substytucyjne w stosunku do najcięższych i najbardziej absorbujących ludność rolniczą zajęć. W mniejszym stopniu przyczy­ niła się do wzrostu produkcyjności rolnictwa. Pewne znaczenie w przemianach sposobów gospodarowania w rolnictwie Pod­ hala przypisać należy nawozom mineralnym. Ziemie rolnicze tutejszych gospodarstw były zawsze stosunkowo dobrze nawożone obornikiem. W okresie przed II wojną światową zużywano w odstępie co 3-4 lata, na 1 ha użytków rolnych, od 20-30 ton obornika. Obecnie to nawożenie wynosi około 40 ton i jest wspomagane nawozami sztucznymi w ilości od 60 do najczęściej 120 kg na 1 ha (tab. 4). To zużycie jest wyraźnie niższe od wskaźników krajowych (około 170 kg na 1 ha).

Zmiany w użytkowaniu ziemi

Podhale należy do bardzo intensywnie użytkowanych obszarów górskich nasze­ go kraju. Jeszcze do niedawna decydowało o tym głównie rolnictwo, z którego potrzebami wiązało się silne wylesienie regionu. Zajmowanie lasów pod poszcze­ gólne grupy użytków rolnych trwało z różnym nasileniem, aż do połowy bieżącego stulecia. W 1900 r. użytki rolne zajmowały obszar 125,7 tys. ha, tj. 66,8% powierz­ chni ogólnej, natomiast lasy zaledwie 51,4 tys. ha, czyli 27,3%. Jeszcze w latach międzywojennych wycięto na Podhalu na cele rolnicze 3 tys. ha lasu. Dopiero po II wojnie światowej powstały warunki dla zahamowania tych procesów i znacznej racjonalizacji użytkowania ziemi, zgodnej z nowym podejściem do wykorzystania obszarów górskich (Zabierowski 1977). W latach sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych bieżącego stulecia rozpoczęto na Podhalu zalesianie śródleśnych polan (głównie w Gorcach i w paśmie babiogórskim), a także licznych enklaw rolniczych, zajmujących niskoprodukcyjne grunty. Przybyło wtedy około 13 tys. ha lasów, a obszar gruntów rolniczych zmniejszył się o prawie 25 tys. ha (tab. 5). Te tendencje utrzymywały się również w później­ szych latach. Około roku 1986 lasy zajmowały już 74,5 tys. ha, co stanowiło prawie 40% powierzchni ogólnej regionu, natomiast użytki rolne 96,2 tys. ha, tj, niecałe 51%. Użytkowanie ziemi na Podhalu w latach 1931 - 1986

Lata 1931 1960 1963 1967 1970 1972 1982 1986 so Powierzchnia ogólna 187943 180900 180900 180900 180900 00 00 o O 186800 188837 Użytki rolne ha 125970 114300 107000 107000 10000 98590 -97128 96263 % pow. ogólnej 67.0 63.2 59.1 59.1 55,3 52.8 52.0 50,9 Grunty ome ha 84561 67800 63600 64800 60800 59592 60683 62310 % pow. ogólnej 45.0 37,4 35.8 35.1 33.6 31.9 32.5 33,0 % uż. rolnych 67.1 59.3 60.2 60.5 60,8 60,4 62.5 64,7 Łąki ha 16585 15800 20800 21000 19500 38546 24901 19545 % pow. ogólnej 8,8 8.7 11.4 11.6 10.7 13,3 10.3 % uź. rolnych 13.1 13.8 19.4 19.6 19.5 25.6 20.3 Pastwiska ha 24325 30500 22400 20800 19600 20,6 11247 13952 % pow. ogólnej 12,9 16.8 12.4 11,5 10.8 39.1 6.0 7.4 % uż. rolnych 19,4 26.7 20.9 19,4 19.6 11.6 14.5 Sady ha 499 200 200 200 100 452 450 456 % pow. ogólnej 0,2 0,1 0,1 0,1 0.0 oa 0,2 0,2 % uż. rolnych 0,4 01 01 01 0,1 0.4 0,5 0,5 Lasy ha 48426 51800 58600 57300 61000 67403 68774 74506 % pow. ogólnej 25,8 28,6 32.4 31.7 33.7 36.1 36,8 39.4 Pozostałe ha 13547 14800 15300 16400 19900 20807 20898 18068 % pow. ogólnej n 81 8.4 9.1 11,0 11.1 11,5 9.5

Źródło: jw. tab. 1. Przedstawiony kierunek dynamiki był zgodny z przemianami w użytkowaniu ziemi zarówno w innych częściach Karpat (Kostrowicki 1978, Kurek 1990), jak również na obszarach górskich Europy (Darbellay 1984, Klemencić 1984). Jednakże na Podhalu, w przeciwieństwie do Alp, przejmowanie użytków rolnych pod zalesie­ nia dokonywało się w warunkach narastającej gęstości zaludnienia. Trwało tu więc dłużej, a również i w przyszłości tempo tych zmian będzie wolniejsze niż np. w Alpach. Ze stosunkami demograficznymi wiążą się też ściśle na Podhalu przemiany w obrębie samych użytków rolnych. Ich strukturę charakteryzował przed II wojną światową bardzo wysoki udział gruntów ornych, które zajmowały 45% powierzchni ogólnej regionu i ponad 67% użytków rolnych. Natomiast w wyniku procesów powojennych odsetek gruntów ornych w powierzchni Podhala obniżył się do 35%, natomiast w użytkach rolnych pozostał nadal wysoki i wynosi niemal tyle co przed wojną. W minimalnym stopniu zmienił się też udział użytków zielonych w ogólnej powierzchni gruntów rolniczych - z 32,5% do 34,3% (tab. 5 - rye. 1). Z powyższego wynika, że ukształtowane jeszcze na początku bieżącego stulecia główne struktury użytkowania gruntów rolniczych przetrwały do dzisiaj w niewiele zmienionych proporcjach, mimo że ich ogólny obszar znacznie się skurczył, a wiele gospodarstw, zwłaszcza ze Skalnego Podhala i Pogórza, zaczęło się specjalizować w chowie bydła i owiec. Rozwój chowu tych zwierząt miał duży wpływ na wzrost powierzchni łąk, kosztem pastwisk. Nastąpiło to w znacznym stopniu w związku z nową sytuacją paszową gospodarstw Podhala hodujących owce. Korzystają one bowiem już od dawna, w formie dzierżawy, z ponad 10 tys. ha pastwisk, z których znaczna część położona jest poza Podhalem, w Beskidzie Niskim, w Bieszczadach oraz w Sudetach. Niemniej wydaje się, że główną przyczyną tej trwałości struktury użytków rolnych jest tradycja prowadzenia wielokierunkowego rolnictwa, wynika­ jąca w dużym stopniu z rozdrobnienia gospodarstw. Ogólnie biorąc obserwowane po II wojnie tendencje zmian w użytkowaniu ziemi sprzyjały powiększaniu powierzchni lasów, ale proces ten dotyczył głównie Gorców, doliny Grajcarka i Pienin, a także południowych stoków pasma babio­ górskiego. Na tych też obszarach pewnym modyfikacjom uległ przebieg granicy rolno-leśnej. Jest ona teraz bardziej wyrównana niż przed wojną, a niekiedy także położona niżej nad poziom morza. Natomiast w rejonie Podtatrza, Skalnego Pod­ hala, a także Kotliny przyrostu lasów nie było i nadal ich udział w powierzchni ogólnej rzadko przekracza 15%. Tutaj granica rolno-leśna nie uległa większym mianom, szczególnie na południowych stokach gór (np. w paśmie gubałowskim sięga do wysokości 1100 m npm, a na stokach Gorców i pasma babiogórskiego do 900 m). Rye. 1. Zmiany udziału użytków rolnych w powierzchni ogólnej w latach 1931-1986. Spadek udziału W %: 1) poniżej lO 4) powyżej 30 2) 10-20 5) brak zmian, lub niewielki wzrost udziału 3) 20 - 30 W celu dokładniejszej charakterystyki zmian w użytkowaniu ziemi na Podhalu posłużymy się znaną w naukach geograficzno-rolniczych (Kostrowicki, 1978) typo­ logią kierunków użytkowania ziemi opartą o wyznaczanie miejsca, jakie w ogólnej powierzchni zajmują poszczególne formy użytkowania ziemi, tj. grunty ome (ozna­ czone w typologii literą G), użytki zielone (literą Z), lasy (L) oraz użytki techniczne (T). Miejsce to określa cyfra umieszczona przy każdej literze, mogąca przyjmować wartości od 1 do 6. Wartość 6 oznacza absolutną dominację danego użytku, a kolejne cyfry malejące wskazują na odpowiednio niższe udziały. Proponowaną typologię przeprowadzono dla roku 1931 i 1986. Otóż przed II wojną światową przeważały na Podhalu osiedla, w których występowały dwie grupy kierunków użytkowania ziemi - jedna z absolutną dominacją użytków rolnych (tzn. gruntów ornych oznaczonych w typologii jako G i użytków zielonych - jako Z), zapisana w postaci: Gs, G$Zi, oraz G4Z2 i G3Z3; - druga z dużą przewagą użytków rolnych i niewielkim udziałem lasów występująca w postaci: G4Z1L1, G3Z2L] oraz G5Z1. Kierunki te, świadczące o silnym wylesieniu terenu i jego szczególnie rolniczym charakterze, stwierdzono w 65 osiedlach (prawie 64% ogółu) - głównie na Pogórzu Gubałowskim i w zachodniej części Kotliny Orawsko-Nowotarskiej (ryc. 2), a następnie na Pogórzu Spiskim i na Orawie. Również Skalne Podhale było wtedy zdominowane przez rolnicze formy użytkowania ziemi. W niewielu natomiast osiedlach (zwłaszcza na Podtatrzu) występowały kierunki z podwyższonym udziałem lasów. W wyniku zarysowanych poprzednio tendencji ten układ przestrzenny użytko­ wania ziemi uległ istotnym modyfikacjom. Najwyraźniej użytkowanie ziemi zmie­ niło się na obszarach wyniesionych wysoko nad poziom morza lub trudnych w upra­ wie ze względu na znaczne spadki terenu oraz na obszarach chronionych (parki narodowe i ich otuliny). Dotyczyło to Pienin, Tatr, Podtatrza, Gorców oraz Pogórza Spiskiego. Na tych terenach istnieją obecnie takie kierunki użytkowania ziemi, jak: L5G1 i LiZi oraz - oznaczające dominację lub przewagę lasów nad użytkami rolnymi. Bardzo wyraźnie, bo o około 25%,wzrosła też po II wojnie światowej liczba osiedli, w których występują kierunki użytkowania ziemi: rolniczo-leśny (G3L3, G2ZiL3) i leśny z użytkami rolnymi (L4G2). Jest ich obecnie 44, tj. 40% ogółu (ryc. 3). Natomiast niewielkie zmiany w użytkowaniu ziemi odnotowano we wsiach ciągnących się szerokim pasem od Raby Wyżnej i Sieniawy aż po południowe skłony Pogórza Gubałowskiego. Osm 1 * io *n es 1) dominacja użytków rolnych, rolnych, użytków dominacja 1) rolnych, użytków i lasu udziału równowaga 4) 2) użytki rolne z niewielkim udziałem lasu, lasu, udziałem niewielkim z rolne użytki 2) rolnymi, użytkami z las 5) 3) użytki rolne z lasem, lasem, z rolne użytki 3) rolnych użytków udziałem niewielkim z las 6) Rye. 3. Kierunki użytkowania ziemi w roku 1986 1) dominacja użytków rolnych, 5) las z udziałem użytków rolnych, 2) użytki rolne z udziałem lasu, 6) dominacja lasu, 3) użytki rolne z lasem, 7) inne kierunki (z podwyższonym udziałem 4) równowaga udziału lasu i użytków rolnych, użytków technicznych i nieużytków) Struktura zasiewów

Duże zmiany w strukturze upraw, które miały miejsce na Podhalu w ostatnim 50-leciu zapoczątkowane zostały już pod koniec okresu międzywojennego. Jak bowiem ustalił S. Leszczycki (1938) pomiędzy rokiem 1925 a 1935 doszło do wi­ docznego zmniejszenia udziału w zasiewach takich roślin, jak: zboża i ziemniaki, powiększyła natomiast swój udział koniczyna. Ten kierunek przemian w uprawach utrwalił się na stałe po II wojnie światowej. Przeważającą tendencją było też zmniej­ szanie się ogólnej powierzchni upraw związane z opisanym poprzednio opuszcza­ niem przez rolnictwo trudnych w uprawie gruntów i ich zalesianiem. Z przedsta­ wionych w tabeli 7 danych wynika, że od roku 1931 powierzchnia ta zmalała o prawie 30 tys. ha (o 35%). Największy ubytek miał miejsce w czasie wojny oraz w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Zmiany te łączyły się ze wspomnianą już poprzednio dużą redukcją uprawy zbóż oraz znacznym ograniczeniem powierz­ chni ziemniaków. Obszar zbóż zmalał prawie 3-krotnie (z 54 tys. ha w 1931 roku do 18,2 tys. obecnie), a ich udział w zasiewach prawie 2-krotnie, z 63% do 32%. W mniejszym stopniu zmalała powierzchnia ziemniaków - z 15 tys. ha do niecałych 10 tys. ha, ale udział w zasiewach pozostał nadal wysoki i wynosi około 17,5%. W porównaniu z wymienionymi roślinami stały przyrost powierzchni wykazy­ wały uprawy pastewne - z 12,5 tys. ha do 28 tys., przy czym największe zmiany miały miejsce po roku 1973. Rośliny pastewne zajmują obecnie blisko połowę ogółu- zasiewów Podhala, gdy ich udział w roku 1931 nie sięgał nawet 15%. Zarówno przed II wojną światową, jak też obecnie ilość gatunków poszcze­ gólnych roślin uprawianych na Podhalu była niewielka. W roku 1931 w zasiewach dominował owies (prawie 41 tys. ha, tj. 47% zasiewów). Kolejnymi uprawami były: ziemniaki (15,3 tys. ha - około 18% zasiewów) i koniczyna (12,3% tys. ha - 14%) oraz jęczmień i żyto (zob. tab. 7). Razem na wymienionych 5 roślin przypadało prawie 94% całej powierzchni zasiewów. Również obecnie te same rośliny, ale w zasadniczo zmienionych proporcjach, zajmują największą część powierzchni - ponad 80%. Najważniejszą jest teraz koni­ czyna. Jest uprawiana na obszarze ponad 27 tys. ha, co stanowi 48% powierzchni zasiewów. Kolejne miejsce przypada na owies i ziemniaki - po około 10 tys. ha, tj. 17% całości upraw. Większe znaczenie mają też w zasiewach pozostałe 3 zboża - jęczmień, żyto i pszenica. Warto odnotować, że spośród wszystkich zbóż, jedynie pszenica powiększyła znacznie zajmowaną powierzchnię - z niecałych 300 ha w roku 1931 do ponad 1,8 tys. ha obecnie. Zmiany w powierzchni zasiewów na Podhalu w latach 1931-1986 i (£ •S N bt o B eg W o a I -o «s 5 1 £i •a& 1 J 3 i l •a£ 3 g S ^ * Ł ^ ” Ł ^ i .2 .2 B 1 * ■£ 00 NO* mV tn VI m V> * 1 ©e

I960 1 Nr*00* r<* (N r*ł * 00 N

- Brak danych Scharakteryzowane powyżej tendencje doprowadziły do zasadniczej zmiany tzw. kierunku użytkowania gruntów ornych. Przed II wojną światową był to kieru­ nek owsiany z udziałem ziemniaków i koniczyny, natomiast obecnie - koniczynowy z udziałem ziemniaków i owsa. Zboża uprawiane są bez mała na całym obszarze Podhala, ale najwięcej sieje się ich we wschodniej części Kotliny Nowotarskiej oraz pomiędzy Nowym Targiem a Czarnym Dunajcem. Te dwa obszary różnią się jednakże wyraźnie strukturą uprawianych zbóż - w zachodniej części Kotliny przeważa owies, zajmujący nawet do 80% całej powierzchni zbóż, natomiast na wschodzie jego udział jest niższy, niekiedy równy nawet udziałowi jęczmienia i żyta. Tutaj też dosyć znaczny odsetek (nawet ponad 10%) ma w zasiewach pszenica. O udziale poszczególnych zbóż w zasiewach decyduje przede wszystkim rzeźba terenu i wyniesienie obszaru nad poziom morza. Najwyżej sięga owies - nawet do 1000 m npm. Podobnie wysoko - żyto. Natomiast dwa pozostałe zboża, a szczegól­ nie pszenica uprawiana jest przeważnie poniżej 650 m npm. (dolina Raby i wschod­ nia część Kotliny). Nieco wyżej, bo nawet ponad 700 m npm. (np. Spisz) sięga jęcz­ mień. Najczęściej pod zboże przeznacza się na Podhalu pola położone w dolinach rzecznych, a także w dnie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej oraz na lekko pofalowa­ nych wierzchowinach. W dnach dolin i w Kotlinie uprawiane są również ziemniaki, które są nadal na Podhalu jedną z najważniejszych roślin żywieniowych. Są drugą, obok owsa, rośliną, której uprawa sięga nawet ponad 1000 m npm. (Pogórze Gubałowskie). Ziemniaki są rozpowszechnione na całym Podhalu, ale ich występowanie wykazuje wyraźne powiązania z gęstością zaludnienia. Z tego też względu wysokie udziały w zasiewach mają one w środkowej części Kotliny oraz na Skalnym Podhalu. Bardzo zróżnicowany przestrzennie zasięg ma na Podhalu koniczyna. Szybki wzrost jej uprawy wiązał się ściśle z rozwojem chowu bydła i owiec i miał duże znaczenie dla ochrony pól przed erozją na bardziej pochylonych stokach, na których wcześniej uprawiano zboża. Koniczyna była też tą rośliną, którą wprowadzano często na miejsce zbóż na obszarach wysoko wyniesionych nad poziom morza. Dlatego też obecnie jej udział w zasiewach jest najwyższy w miejscowościach położonych powyżej 600-700 m npm. Wynosi od 50 do 65%, gdy na terenach niżej położonych rzadko kiedy przekracza 40%. Kierunki rolniczego użytkowania ziemi W historycznym rozwoju niemal każdego obszaru zaobserwować można postę­ pującą specjalizację regionalną rolnictwa wynikającą zarówno z warunków natu­ ralnych, jak również z funkcji społeczno-gospodarczych pełnionych przez rolnictwo w danym okresie. W przypadku Podhala proces ten był niemal od początku istnienia osadnictwa zdeterminowany warunkami środowiskowymi. Są one, jak to podkreśla­ liśmy, trudne dla prowadzenia efektywnej uprawy wielu roślin, natomiast w dużym stopniu sprzyjają hodowli zwierząt żywionych paszami zielonymi. Dlatego chów bydła, koni i owiec posiadał tu zawsze duże znaczenie, a współcześnie stał się wio­ dącą gałęzią rolnictwa. W związku z tym również większość użytków rolnych zosta­ ła przeznaczona pod produkcję pasz. W okresie międzywojennym ich areał wynosił 77 tys. ha, tj. 61% całości użytków rolnych, w roku 1960 - 90 tys. ha (79% użytków), natomiast w 1986 - 76 tys. ha, co jednakże stanowiło już 81% całości użytków rolnych. Zasadniczo, w porównaniu z okresem międzywojennym, zmieniła się struktura użytków^ paszowych. Przed II wojną światową (Leszczycki, 1938) były to w więk­ szości naturalne łąki i pastwiska, na które przypadało 53% gruntów wykorzysty­ wanych na pasze, a pozostałe 47% na koniczynę, owies, jęczmień i okopowe pastew­ ne. Obecnie udział użytków zielonych wynosi 44%. Najwyraźniej wzrost powierzchni roślin paszowych ukazać można poprzez analizę dawnych i współczesnych kierunków rolniczego użytkowania ziemi. Pomoc­ ne w tej analizie będą dwie kolejne ryciny nr 4 i nr 5. W okresie międzywojennym (ryc. 4) na prawie całym obszarze Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, na Orawie oraz na Pogórzu Spisko-Gubałowskim i w dolinie Raby występowały dwa kierunki upraw z dominacją lub przewagą owsa: owsiany z użytkami zielonymi lub owsiany z udziałem użytków zielonych i innych roślin oraz owsiany z użytkami zielonymi i udziałem innych roślin. Dosyć częsty był tu też kierunek: owsiano-łąkowy z udzia­ łem innych roślin (np. ziemniaków). Dużo rzadziej reprezentowane były wtedy nato­ miast inne kierunki, z małym udziałem owsa lub w ogóle bez jego udziału: łąkowy z owsem i udziałem innych roślin lub łąkowy z owsem. Występowały one zwłaszcza na stokach Gorców, w Pieninach oraz na Podtatrzu. Kierunki owsiane spotykano wtedy bardzo często w powiązaniu z ziemniakami. Były one w dużym stopniu podporządkowane potrzebom żywieniowym ludności. Natomiast kierunki, w których występowała przewaga użytków zielonych, uzupeł­ niała często konieczyna oraz ziemniaki. Te kierunki z kolei były głównie pod­ porządkowane hodowli. Rye. 4. Kierunki rolniczego użytkowania ziemi w roku 1931: 1) z dużą przewagą owsa i z udziałem użytków zielonych 4) z przewagą użytków zielonych i z udziałem owsa lub użytków zielonych i innych roślin, lub owsa i innych roślin, 2) inne (użytki zielone, ziemniaki) z przewagą owsa, 5) inne z przewagą owsa, 3) owsiano-łąkowe (użytki zielone) z udziałem innych roślin, 6) różne (np. owsiano-łakowo-koniczynowy) Rye. 5. Kierunki rolniczego użytkowania ziemi w roku 1986: 1) z dominacją lub przewagą użytków zielonych i koniczyny, 2) z przewagą użytków zielonych i udziałem owsa, ziemniaków i koniczyny, 3) koniczynowo-łąkowy (użytki zielone); 4) z przewagą koniczyny z użytkami zielonymi, lub z koniczyną z użytkami zielonymi i udziałem innych roślin; 5) z przewagą koniczyny i z udziałem użytków zielonych oraz innych roślin; 6) pozostałe z przewagą koniczyny, użytków zielonych i udziałem innych roślin W wyniku opisanych poprzednio zmian w uprawach i w użytkowaniu ziemi, obecnie na Podhalu wyraźną przewagę mają kierunku paszowe, reprezentowane zasadniczo przez dwie ich grupy: jedna z dużą przewagą użytków zielonych i udzia­ łem koniczyny (ryc. 5), występująca dość powszechnie na stokach Gorców i częścio­ wo w Pieninach, na Pogórzu Spiskim oraz Podtatrzu i druga ze znaczną przewagą lub równowagą koniczyny i użytków zielonych, rozpowszechniona najsilniej w doli­ nie Raby, na Pogórzu oraz na Orawie. Obydwa kierunki są podporządkowane hodowli bydła i owiec, przy czym drugi z wymienionych jest bardziej intensywny, gdyż opiera się na polowej uprawie koniczyny, podczas gdy pierwszy na z reguły ekstensywnie wykorzystywanych użytkach zielonych.

Chów zwierząt Trwający przez większość powojennego okresu silny rozwój ilościowy hodowli, szczególnie bydła i owiec, zapoczątkowany został już pod koniec lat międzywojen­ nych, ale dotyczył zwłaszcza obszarów wyżej wyniesionych nad poziom morza, głównie Skalnego Podhala i niektórych części Pogórza (Leszczycki 1938). Nato­ miast zmiany powojenne wystąpiły zasadniczo we wszystkich osiedlach regionu, chociaż ich tempo było zróżnicowane. Najbardziej, w stosunku do okresu międzywojennego, wzrosła liczba owiec - z 30 tys. do prawie 150 tys. Znaczny był też wzrost pogłowia bydła - z 58 tys. do prawie 79 tys., mniejszy natomiast trzody chlewnej, której chów nie posiadał na Podhalu większego znaczenia. Odrębnym zagadnieniem jest utrzymywanie się w regionie wysokiej liczby koni, mimo male­ jącej stale powierzchni użytków rolnych. Ogólny poziom chowu oraz jego intensywność są obecnie wyższe niż w okresie międzywojennym. Liczba zwierząt, wyliczona w tzw. sztukach dużych wynosiła w roku 1931 67,7 tys. sztuk, a w 1986 98 tys. (wzrost o 44,8%). Natomiast na 100 ha użytków rolnych odpowiednio: 53,8 sztuk oraz 101,9 sztuk (wzrost o 89%). Podkreślić należy wzrastający stale po II wojnie światowej udział owiec w ogólnej liczbie sztuk dużych (tab. 8), a malejący stopniowo udział bydła. Pod koniec lat osiemdziesiątych wynosił on już 15%, gdy przed II wojną światową tylko 4%. Niemniej nadal o charakterze i kierunku całej hodowli zwierząt decyduje na Podhalu bydło. Jego pogłowie w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych wynosi w 1986 r. około 82 sztuki i znacznie przekracza wskaźniki krajowe. Głównym celem chowu bydła pozostaje od dawna produkcja mleka, chociaż przewaga krów mlecz­ nych nad sztukami opasowymi wyraźnie maleje. Jeśli w roku 1931 krowy stanowiły 75% całego pogłowia bydła, to w 1986 r. tylko niecałe 60%. owiecbydła «

% udział % OOO — NpeOOsND'ef w sztukach dużych sztukach w sztuk Razem 56365 86306 92393 96484 98146 67775 29067 dużych: 101101 8400 konie 13525 14400 16236 17270 17502 15620 15241 owce 2705 2000 4425 6070 6270 4165 10779 14903

og 1667 5693 5140 7 3887 3150 7350 8414 5140 trzoda ©\W 8 Liczba zwierząt w sztukach dużych: sztukach w zwierząt Liczba bydło 17000 34390 56650 67019 67182 62860 47758 5 62544 i s ja■a 7000 konie 12667 13530 14392 13017 I 12000 14585 12701 WB

i owce 30079 20000 60700 62707 4> 44250 41658 149059 i 107798 JBV 6670 trzoda 12600 15551 33657 30155 22775 20563 a 29400 I -s©

■S tym w krowy 14000 51821 51135 37059 28300 49709 46816 ja 48800 8 Licżba zwierząt w sztukach fizycznych: sztukach w zwierząt Licżba 00

<9 bydło 58458 82904 84655 78904 20000 64500 73276 a 40480 I H a 1931 1970 1982 1986 1945 1950 1960 1976 Lata Obecnie najwyższą obsadę bydła na 100 ha użytków rolnych mają zwłaszcza te części Podhala, na których występuje największe rozdrobnienie gospodarstw (ryc. 6). Bydło utrzymuje w regionie prawie 90% gospodarstw. Jednakże największa ich część posiada zaledwie po 2-3 sztuki, ą około 12% - 1 sztukę. Natomiast 11 i wię­ cej sztuk ma 337 gospodarstw, tj. 1,3% ogółu. Najwięcej bydła hoduje się we wschodniej części Kotliny, we wsiach pienińskich, w okolicach Nowego Targu, Skalnego Podhala i w dolinie Raby). Dużo mniej bydła mają natomiast rolnicy w dolinie Grajcarka, w dolinie Ochotnicy, a także w miastach, z wyjątkiem Zakopa­ nego, gdzie gęstość pogłowia na 100 ha wynosi ponad 80 sztuk. Szczególnego potraktowania w naszej analizie wymaga chów owiec, stano­ wiący dla znacznej części ludności Podtatrza, Skalnego Podhala, Pienin czy Gorców nie tylko ważne źródło dochodów, lecz także istotny składnik ich życia i kultury. Najstarsze formy chowu, oparte o letni wypas owiec na naturalnych użytkach górskich położonych w Tatrach, Gorcach i Pieninach praktykowane były jeszczr na dużą skalę w okresie międzywojennym (Hołub-Pacewiczowa, 1931) i pierwszych latach po zakończeniu wojny. Jednakże późniejszy rozwój ilościowy chowu oraz podjęte przez państwo decyzje w sprawie ochrony naszych gór wpłynęły zarówno na zmianę miejsc wypasu, jak również jego form organizacyjnych. Obecnie utrzymywanych jest na Podhalu około 145 tys. owiec (tab. 8). W prze­ liczeniu na 100 ha użytków rolnych przypada 155 sztuk, tj. siedmiokrotnie więcej niż w roku 1931. Najwięcej owiec hoduje się na Podtatrzu (ryc. 7) i na Pogórzu, gdzie na 100 ha przypada z reguły ponad 300 sztuk, a w niektórych wsiach nawet 500. Podobnie dużo owiec hoduje się też w niektórych wsiach spiskich (np. Czarna Góra, Jurgów) oraz położonych na stokach Gorców. Są to tradycyjnie najważniejsze obszary koncentracji pasterstwa owiec na Podhalu, których znaczenie po II wojnie światowej wyraźnie się umocniło. Wymienione obszary wyraźnie kontrastują z wsiami orawskimi oraz położonymi w dolinie górnej Raby, a także z wieloma miejscowościami w Kotlinie (szczególnie w części zachodniej), gdzie utrzymuje się nie więcej niż 20-40 owiec na 100 ha. Jak wiadomo z wielu publikacji1, szczególnie z prac Hołub-Pacewiczowej, do pierwszej wojny światowej większość owiec wypasana była systemem letniego pasterstwa górskiego. Owce w czasie lata wykorzystywały pastwiska tatrzańskie lub inne górskie (Pieniny, Gorce), a w zimie trzymane były w zagrodach i karmione sianem zebranym na miejscowych łąkach. Ten system chowu uległ silnemu ograni­ czeniu w okresie międzywojennym, a objętych nim było wtedy około 35% owiec (Antoniewicz, 1960). Większość trzymano na przydomowych pastwistkach, z po­ wodu ograniczoności pastwisk górskich. W okresie powojennym znaczenie pastwisk tatrzańskich jeszcze bardziej zmalało, aż do zupełnego zakazu ich wykorzystywania Ryc. 6. Bydło na 100 ha użytków rolnych 1986. 1) poniżej 80 sztuk 4) 100 - 110 sztuk 2) 80 - 90 sztuk 5) powyżej 110 3) 90-100 sztuk Rye. 7. Owce na 100 ha użytków rolnych 1986 1) poniżej 50 sztuk 4) 200 - 300 sztuk 2) 50 - 100 sztuk 5) 300 - 400 sztuk 3) 100 - 200 sztuk 6) powyżej 400 w roku 1960. Poszerza się natomiast znacznie wypas na terenie doliny Grajcarka, Beskidu Niskiego, Bieszczadów i Sudetów, dokąd wywożono owce na 4 - 5 letnich miesięcy transportem kolejowym lub samochodami. Ód roku 1980 w ramach tzw. wypasu kulturowego zezwolono na powrót owiec w Tatry, lecz w ograniczonej ilości (około 1 tys. szt. owiec i kilkadziesiąt szt. bydła). Jednakże ten wypas ma zupełnie symboliczny wymiar, wobec wspomnianego wy­ pasu na „obcych” terenach. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że chów owiec jest bardzo efektyw­ nym działem rolnictwa, silnie jednakże zależnym od koniunktury na rynku produk­ tów owczarskich. Najbardziej widoczny jest jego związek z rzemiosłem futrzarskim. Istnieje więc potrzeba stworzenia bardziej trwałej podstawy stabilizującej pogłowie owiec, a tym samym sprzyjające warunki rozwoju wielu tysięcy tutejszych gospo­ darstw. Owce posiada na Podhalu prawie 10,9 tys. gospodarstw (41% ogółu), średnio po 14 sztuk każde. Na Skalnym Podhalu mają po 18 sztuk, a na Orawie tylko po 5 sztuk. W roku 1986 - 242 gospodarstwa (2,5% hodujących owce) utrzy­ mywało ponad 50 sztuk, a dalsze 488 (4,7% hodujących) - od 20 do 50 sztuk. Spośród ogółu zwierząt utrzymywanych na Podhalu najmniejsze znaczenie po­ siada trzoda chlewna. Przed II wojną światową gospodarstwa miały ogółem 15,5 tys. świń, a w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych tylko 12 sztuk. Obecnie mają 20,5 tys., co jednakże niewiele zmieniło sytuację regionu w stosunku do średnich krajowych, bowiem na 100 ha użytków rolnych przypada tu 21 sztuk, wobec 120 w kraju i 34 sztuki w woj. nowosądeckim. Głównym rejonem chowu jest, podobnie jak przed II wojną światową, wschodnia część Kotliny, gdzie na 100 ha przypada ponad 40 sztuk świń. Więcej tych zwierząt występuje też w dolinie górnej Raby oraz we wsiach pienińskich. Drugim gatunkiem zwierząt posiadającym na Podhalu szczególne znaczenie są konie. Hoduje się ich tutaj około 12,7 tys. sztuk, co w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych wynosi prawie 13 sztuk (o 6 więcej niż średnio w Polsce). Gęstość pogłowia jest współcześnie o połowę wyższa niż w roku 1931. Ma to niewątpliwy związek ze znacznym zintensyfikowaniem sposobów gospodarowania w rolnictwie, a także z koniecznością wykorzystywania koni w pracach transportowych, w tury­ styce itp. Najwyższą gęstość tych zwierząt na 100 ha mają Pieniny, dolina górnej Raby, a także wsie pogórza Spisko-Gubałowskiego, gdzie trudniej w pracach poto­ wych i transportowych wykorzystywać ciągniki. Intensywność i produkcyjność podhalańskiego rolnictwa W ocenie intensywności podhalańskiego rolnictwa wykorzystano propozycje metodyczne B. Kopcia (1954), na podstawie których obliczono wskaźniki poziomu intensywności dla poszczególnych osiedli, w dwóch przekrojach czasowych - 1931 i 1986. Poziom ten wyrażony został określoną sumą punktów uzyskanych przez każde osiedle (wieś lub miasto) z tytułu posiadanej struktury użytków rolnych (użytków zielonych i upraw na gruntach ornych) oraz liczby utrzymywanych zwie­ rząt gospodarskich (tab. 9). Tabela 9 Poziom intensywności rolnictwa na Podhalu w latach 1931 i 1986

Odsetek miejscowości wg wskaźnika intensywności Lata Liczba (1iczby punktów) miejscowości do 200 200-250 250-300 300-350 ponad 350

1931 103 16,5 39,9 37,8 5,8 -

1986 101 - 8,1 19,8 32,4 39,7

Wyniki obliczeń pozwalają stwierdzić, że rolnictwo Podhala należało w okresie międzywojennym do nisko intensywnych (poziom intensywności dla całego regionu wynosił wtedy 236 punktów). Było ono jednakże silnie zróżnicowane i jak można sądzić, na podstawie tabeli 9, w 41 miejscowościach (39,9% ogółu) jego poziom był niski, a w dalszych 17 - nawet bardzo niski, charakterystyczny dla gospodarki ekstensywnej. Jednakże już wówczas dosyć powszechne były osiedla z rolnictwem średnio intensywnym (39 wsi), a nawet wysoko intensywnym (6 wsi). Występowały one zwłaszcza w zachodniej części Kotliny Orawsko-Nowotarskiej (głównie na zachód od Nowego Targu) oraz na Pogórzu. Również spora część wsi orawskich miała przed II wojną światową dosyć dobre rolnictwo o średnio intensywnym charakterze produkcji. Natomiast wschodnią część Kotliny charakteryzowała wtedy przewaga osiedli z rolnictwem o niskiej intensywności. Przedstawiony powyżej obraz podhalańskiego rolnictwa uległ znacznym zmia­ nom w okresie powojennym. W zdecydowanej większości osiedli - w ponad 95% ogółu doszło do wyraźnego wzrostu poziomu intensywności produkcji. W przypadku 37 miejscowości (33% ogóhi) byl to wzrost duży, powyżej 50% (niekiedy nawet 100%). W 44 dalszych osiedlach skalę wzrostu ocenić można jako średnią (wzrost od 20 do 50%), natomiast w pozostałych 24 - jako niski. Uśredniony przyrost inten­ sywności dla całego Podhala wynosił, za okres 1931-1986 - 37% (wzrost z 236 punktów do 324). Dzięki temu produkcja rolnicza regionu ma obecnie charakter wysoko intensywny. Struktura przestrzenna charakteryzowanych zmian była silnie zróżnicowana. Przyrosty dotyczyły najczęściej tych miejscowości, w których poziom intensywności był poprzednio relatywnie niski - a więc w dolinie Ochotnicy, na południowych skłonach Gorców (np. wsie: Łopuszna, Waksmund, Knurów, Szlembark) - ryc. 8,9). Miały one jednakże również miejsce w osiedlach o średniej w roku 1931 inten­ sywności - położonych na Pogórzu Gubałowskim (np. Nowe Bystre) i na Skalnym Podhalu (Poronin, Murzasichle). W dolinie Raby, a także na Spiszu i Orawie prze­ ważały przyrosty średnie i małe. Generalnie można stwierdzić, że w wyniku tych tendencji przestrzennych poziom intensywności nieco się wyrówna! między zachodnią (wyżej intensywną) i wschodnią (niżej intensywną) częścią Podhala. Jest on poza tym ogólnie wyższy w porównaniu z okresem międzywojennym. Cytowana już tabela 9 pozwala również stwierdzić, że obecnie na Podhalu przeważają miejscowości o wysokim i bardzo wysokim poziomie intensywności (powyżej 300 lub 350 punktów). Jest ich łącznie 80, tj. 72% ogółu. Zajmują bez mała prawie całą zachodnią część Podhala, od linii Rabka - Nowy Targ - Zako­ pane. Natomiast na wschód od tej linii, szczególnie na Spiszu i stokach Gorców, a także w dolinie Grajcarka, wśród osiedli o wysokiej intensywności rolnictwa, wy­ stępują też dosyć licznie wsie ze średnim, a nawet niskim poziomem intensywności. O skali przedstawionych zmian oraz współczesnych różnicach w intensywności rolnictwa zadecydowało szereg czynników, spośród których najważniejszy był wzrost liczby hodowanego bydła i owiec. Jak o tym wspominaliśmy, wzrost ten nastąpił w rezultacie przechodzenia od niskoproduktywnego rolnictwa polowego, o wybitnie samozaopatrzeniowym charakterze, opartego na mało wydajnej produkcji owsa, jęczmienia i żyta - na chów zwierząt, wykorzystujący nie tylko miejscowe pasze zielone i koniczynę uprawianą na polach, lecz także pastwiska położone poza Podhalem. W rezultacie tych zmian hodowla wymienionych dwóch gatunków zwie­ rząt stała się elementem przekształcającym charakter produkcji całego podhalań­ skiego rolnictwa. Jest ono obecnie, w zakresie produkcji roślinnej, nisko intensywne (poziom intensywności niższy od przedwojennego o 10%), ale przez to dużo lepiej dostosowane do warunków środowiska górskiego. Natomiast w zakresie produkcji zwierzęcej jest bardzo wysoko intensywne. Taki układ strukturalny zachowuje ono na większości swojego obszaru i jedynie w nielicznych wsiach na wschodzie Kotliny oraz na Spiszu - produkcja roślinna ma charakter średnio intensywny, zaś zwierzęca wysoko intensywny. Rye. 8. Intensywność produkcji rolniczej - roślinnej i zwierzęcej w 1931 roku Intensywność wg liczby punktów: objaśnienia na ryc. 9 Rye. 9. Intensywność produkcji rolniczej - roślinnej i zwierzęcej w 1986 roku Intensywność wg liczby punktów: 1) poniżej 200 lub 250 2) 251 -300 3) 301 -350 4) ponad 350 W przeprowadzonej tu charakterystyce rolnictwa Podhala bardzo ważnym zagadnieniem jest ocena jego cech produkcyjnych, dotycząca efektywności wydatko­ wanych na produkcję rolniczą nakładów, a także kierunków zagospodarowania otrzy­ mywanej produkcji rolniczej (tab. 10). Należy zauważyć, że w zakresie uzyskiwanych plonów takich dwóch upraw, jak: zboża i ziemniaki - sytuacja podhalańskich gospo­ darstw kształtuje się korzystnie. Plony te wynoszą bowiem: w przypadku zbóż - od ponad 25 q z 1 ha w części wschodniej Podhala, do 14-17 q na Podtatrzu. Nato­ miast ziemniaków od 160 na Podtatrzu, do 200 q na Pogórzu. Są więc w odniesieniu do zbóż - tylko o 1/3 niższe od średnich plonów krajowych, a do ziemniaków - równe lub nawet wyższe od plonów krajowych. Jednakże ogólna produkcja głównych ziemiopłodów nie jest na Podhalu duża. Dotyczy to zwłaszcza zbóż, których tutaj zbiera się rocznie, od okresu między­ wojennego, po około 40 tys. ton. Jeśli jednak przed II wojną światową zbiory te wynosiły na 1 mieszkańca około 300 kg, to obecnie już tylko 173 kg (prowie 4-krotnie mniej niż średnio w Polsce). Czyni to region wybitnie deficytowym w zakresie zbóż, zwłaszcza chlebowych. Dużo lepiej przedstawia się natomiast zaopatrzenie w ziemniaki, których produ­ kuje się prawie 170 tys. ton - o połowę więcej niż w okresie międzywojennym. W przeliczeniu na 1 mieszkańca produkcja wynosi prawie 760 kg, tj. mniej niż średnio w kraju o około 300 kg. Z pewnością ta ilość ziemniaków pokrywa potrzeby konsumpcyjne mieszkańców, ale nie zabezpiecza już całego zapotrzebowania na pasze dla zwierząt. Bardzo dużą zależność od dostaw zewnętrznych wykazuje też Podhale w zakre­ sie owoców oraz warzyw uzyskiwanych tak z gruntu, jak również z upraw pod osłonami. Produkcja miejscowa jest niewielka i prawie w całości prowadzona w przydomowych ogródkach, dla własnych potrzeb poszczególnych gospodarstw. Dosyć korzystnie przedstawia się natomiast sytuacja Podhala w zakresie pro­ duktów pochodzenia zwierzęcego, szczególnie mięsa i mleka. Rocznie wytwarza się tutaj ponad 134 min litrów mleka, co w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosi prawie 590 litrów (w Polsce nieco ponad 400 litrów). Produkcja mięsa wołowego, wieprzo­ wego i baraniny wynosi ponad 18,2 tys. ton, a na 1 mieszkańca prawie 80 kg. Jest to tylko o 20 kg mniej niż wynosi średnia dla kraju. Region w pełni zaspokaja własne potrzeby na wołowinę i baraninę. Brakuje mięsa wieprzowego, które jest w Polsce najchętniej konsumowane i którego produkcja stanowi około 60% całości wytwarza­ nego w kraju mięsa (spośród trzech gatunków: wołowiny, wieprzowiny i baraniny), gdy na Podhalu zaledwie 12%. Tabela 10 Produkcja rolnicza (roślinna i zwierzęca) na Podhalu w latach 1931 i 1986

1931 r. 1986 r Produkty Jednostki ogółem na 1 ogółem na 1 mieszkańca mieszkańca Roślinne: - 4 podstawowych zbóż tys. ton/kg 39,4 300,7 39,5 173,4 - ziemniaków tys. ton/kg 93,0 709,4 173,0 759,0 - siana tys. ton -- 182,9 Zwierzęce: - mięso wolowe tony/kg 4670 35,6 13400 58,8 - mięso wieprzowe tony/kg 1866 14.2 2200 9,6 - baranina tony/kg 375 2,9 2623 11,5 -mleko min litr/litiy - - 134,0 588

Objaśnienia: ± Brak danych. Materiały szacunkowe, własne

Z oczywistych względów wynikających przede wszystkim z silnego rozdrobnie­ nia gospodarstw rolnych oraz z ich wielofunkcyjnego charakteru - rolnictwo Podhala cechuje się niskim poziomem towarowości. W skupie uspołecznionym sprzedano w tym regionie, w roku 1986 około 34% całej produkcji rolniczej. W tym samym okresie w woj. nowosądeckim sprzedano 35%, a w Polsce 52%. Skupem objęty jest przede wszystkim żywiec wołowy, mleko, wełna. W ogóle na terenie Podhala nie skupywano zbóż, a w niewielkim tylko stopniu skupywano są ziemniaki. W 1986 roku zakupiono od rolników tylko 411 ton ziemniaków, co stanowiło 0,2% ich globalnej "produkcji. Skup mięsa wolowego dotyczył 73% całej jego produkcji (prawie 9850 ton), mięsa wieprzowego 6,4% (135 tony), natomiast mleka 60,9 min litrów, co stanowiło 45% produkcji (w Polsce 62%, a w woj. nowosądeckim 46,6%). Duża część zakupionych na ubój zwierząt kierowana była dawniej i także obecnie poza region, z powodu małych zdolności przetwórczych w miejscowych zakładach mięsnych. Największy w regionie Podhala zakład mięsny istniejący w Zakopanem mógł przerobić dziennie 80 sztuk bydła, gdy dostawy sięgały niekiedy 250-300 sztuk. W 1986 roku w sprzedaży produktów w uspołecznionych punktach skupu uczestniczyło na Podhalu 77% gospodarstw, tj. nieco mniej niż w woj. nowo­ sądeckim, gdzie wskaźnik wynosił 89%. Najwyższą towarowością charakteryzowała się w tym czasie gmina Czarny Dunajec, a następnie Czorsztyn, Biały Dunajec i Nowy Targ. Natomiast niską towa- rowość miały: Łapsze Niżne i Ochotnica. W podsumowaniu przeprowadzonej charakterystyki można stwierdzić, że rolni­ ctwo Podhala gospodarujące w trudnych warunkach przyrodniczych uzyskuje na ogół dobre wyniki produkcyjne. Pod względem wartości użytkowej gruntów, region odbiega wyraźnie od średnich warunków krajowych. Różnice te, zależnie od obszaru Podhala, określić można na 20-50%. Tymczasem wskaźniki określające plonowanie zbóż różnią się od analogicznych wartości krajowych zaledwie o 25%, a wskaźniki ziemniaków są równe lub nawet wyższe. Jeszcze korzystniej wypada porównanie Podhala pod względem poziomu chowu zwierząt. W 1986 roku przypadały tu, w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych, 102 sztuki dużych zwierząt gospodarskich (bydła, trzody, owiec i koni), Istnieje jednakże znany w literaturze problem wysokich kosztów produkcji rolniczej uzyski­ wanej w górach i związana z tym ekonomiczna efektywność ponoszonych na tę produkcję nakładów. Otóż w przypadku Podhala nakłady te muszą być zdecydo­ wanie wyższe, zwłaszcza w odniesieniu do siły roboczej i siły pociągowej, Z posia­ danych materiałów wynika, że na uzyskiwaną w tym regionie jednostkę produkcji rolniczej (np. wartości jednego miliona) przypadało 4 razy więcej osób zatrudnio­ nych w rolnictwie, 2,5 razy więcej jednostek siły pociągowej, 2 razy więcej nawo­ zów mineralnych i 3 razy więcej obornika. W interpretacji podanych wskaźników trzeba uwzyględnić nie tylko warunki przyrodnicze regionu, lecz także specyficzne cechy tutejszych gospodarstw - przede wszystkim ich wielofunkcyjny charakter, i związany z tym fakt, że zarówno siła robocza, jak i siła pociągowa wykorzystywane są nie tylko w rolnictwie, lecz także w turystyce, pracach leśnych i rzemieślniczych oraz w innych. Tym niemniej podane wskaźniki zwracają uwagę na wysokie koszty produkcji rolniczej w górach, które w większości krajów Europy są już od dawna rekompensowane specjalnymi dota­ cjami państwa (The transformation of Swiss..,), natomiast w Polsce pozostają nadal problemem dyskusyjnym. Pozwalają też na szerszą refleksję nad kierunkami gospo­ darki rolnej w górach, które powinny być racjonalne ze względu na środowisko przyrodnicze i efektywne ze względu na koszty.

Bronisław Górz

Agriculture of Podhale The paper presents the main changes in features of Podhale agriculture which have taken place since the World War II. In the middle of the XXth century agriculture was the most important branch of the region's economy and it was the basic source of inhabitants' income. Economic role of agriculture gradually decreased since 1950. At present agriculture is the main source of living for ca 40% of inhabitants. The other important source is tourism, industry and services. The author states that it was possible to change land use pattern in that montane region and to adopt its directions to natural environment conditions. Majority of land (95% of agricultural land and 46% of forests) is private in Podhale. Farms are dispersed and mean area is ca 5 ha. Their average area has decreased by 1,7 ha since a year. The significant feature of Podhale agriculture is great number of people working per 100 ha of arable land (ca 52, in Ponad 26) as well as great sources of living and mechanic draught means which are also used in tractive works connected with tourism. In the period after the World War II the area of agricultural land has decreased in Podhale from 125 thousand ha in 1931 (67% of total area) to 96 thousand ha (50,9%) in 1986. The area of forests has increased from 48,4 thousand ha to 74,5 thousand ha. Great changes were noticed in the structure of crops. Cereals were the main crops in 1931 (63% of all crops) and potatoes (18%), at present fodder crops predominate (49% of crops). Such changes should be connected with development of cattle and sheep breeding as the main branch of agriculture what influenced the crop structure. Such directions of changes in Podhale agriculture is suitable for natural environment protection in Podhale. The author states that stronger links of agricultural production with the needs of tourism should be taken into account. Lech Pakuła

Rola przemyslu i rzemiosła w życiu gospodarczym ludności Podhala

Wprowadzenie

Przemysł wraz z rzemiosłem i chałupnictwem, jakkolwiek nie stanowi dotąd na Podhalu głównego działu gospodarki i źródła utrzymania oraz dochodu ludności, to dzięki dynamicznemu rozwojowi współuczestniczył w przyspieszeniu znaczących i dostrzegalnych powszechnie przemian oblicza regionu (Pakuła, Zioło, Adamus, Troć 1985). Wywarł on decydujące piętno na układzie przestrzennym centrów akty­ wizacji życia społeczno-ekonomicznego, na stopniu i strukturze zainwestowania infrastrukturalnego oraz kierunkach przemian kulturowych ludności. Jako jeden z wiodących działów gospodarki wpłynął przemysł na zmianę bardzo tradycyjnej, bo rolniczej, struktury społeczno-zawodowej ludności, na wzrost poziomu kwalifikacji i aspiracji zawodowo czynnych mieszkańców regionu. Zahamował też w pewnym stopniu, dzięki stworzonym wielu miejscom pracy, dawny masowy odpływ ludności na stałe „za chlebem”. Dochód ludności osiągany z pracy w fabryce i dobrze rozwiniętym rzemiośle stanowił nie tylko źródło utrzymania mieszkańców, ale wraz z dochodem z turystyki i napływem środków pieniężnych z pracy zarobkowej za granicą (Stany Zjedno­ czone) był podstawą generalnej przebudowy charakteru wsi podhalańskiej. Syntetyczne a jednocześnie problemowe przedstawienie dynamiki wzrostu uprze­ mysłowienia tego regionu, ze szczególnym uwzględnieniem okresu powojennego, pozwoli na uchwycenie tempa przemian różnorodnych struktur przemysłowych oraz stanu i znaczenia współczesnego rzemiosła. I. Uprzemysłowienie przed drugą wojną światową Obszar Podhala nie należał do wybuchu drugiej wojny światowej do uprzemy­ słowionych. Niskie było zainwestowanie produkcyjne i infrastrukturalne, brak trady­ cji przemysłowych i rynku zbytu. Istniejący przemysł w zrozumieniu przetwórstwa surowców, a także rzemiosło przemysłowe w obecnej klasyfikacji łącznie z przemysłem domowym, jak podaje S. Leszczycki (1936), zatrudniał w 1932 roku w 485 przedsiębiorstwach 5238 osób. Były to, jak zamacza autor, przedsiębiorstwa małe, a 90% z nich należało do VIII kategorii, gdzie pracował przeważnie sam właścieciel wraz z rodziną. Przemysł ten dawał utrzymanie 11,4 tys. osobom, co stanowiło tylko 8,8% ogółu mieszkańców regionu. Przemysł w postaci fabrycmej znajdował się niemal wyłącznie w miastach, zwłaszcza w Nowym Targu, Zakopanem, Rabce i Szczawnicy. Bazował on i wyko­ rzystywał lokalne bogactwa naturalne w postaci surowców mineralnych, głównie kamieni i glin, doskonałego jakościowo drewna, a także wełny, surowców spożyw­ czych i wód mineralnych. Stąd do wiodących gałęzi należały: przemysł spożywczy, który razem ze 147 młynami skupiał 42% wszystkich przedsiębiorstw, i drzewny 27%. Przemysł ten w sensie fabrycznym organizacyjnie wykształcał się stopniowo z prymitywnego przemysłu domowego i chałupnictwa. Był to proces długotrwały i nie wpłynął na późniejsze zmiany i wykształcenie się bardziej nowoczesnych struk­ tur przemysłowych Podhala. Przemysł ten nie wykazywał większych tendencji wzro­ stu swojego potencjału ani zmian struktury gałęziowej i pracował niemal wyłącznie dla potrzeb ludności swojego regionu. Jak wskazują badania własne (Pakuła 1973), pewne ożywienie w przemyśle tego regionu nastąpiło tuż przed wybuchem II wojny światowej. Przemysł fabryczny w ścisłym znaczeniu, o zatrudnieniu w zakładzie powyżej 5 osób, skupiał w 1938 roku w 50 zakładach 1038 osób. Stanowiło to, w analogicznie porównywalnych kry­ teriach, przynajmniej o 100% więcej niż w okresie wcześniejszym dwudziestego stulecia. W strukturze gałęziowej w dalszym ciągu dominował przemysł drzewny i papierniczy, który w 17 większych tartakach i 2 fabrykach tektury skupiał prawie 61% (653 osób) całości zatrudnienia przemysłowego regionu. W obrębie tej gałęzi przemysłu znajdowały się też na Podhalu 2 największe zakłady zatrudniejące po 100 osób, tj. tartak parowy Izydora Landau w Czarnym Dunajcu i fabryka tektury Maurycego Kopelmana i Thierbergena w Białym Dunajcu, powstała w 1936 roku z inicjatywy pierwszych inwestorów księżny Orlańskiej i inż. Czajkowskiego. Produ­ kowała ona przed wojną około 1500 ton tektury rocznie. Drugą z wiodących gałęzi był przemysł mineralny, w którym pracowało około 11% (114 osób) całości zatrudnienia przemysłowego regionu. Zatrudnienie to sku- 178 piało się w dwóch większych cegielniach w Nowym Targu i Krościenku oraz 2 ka­ mieniołomach w Zakopanem i Rogoźniku. Potencjał pozostałych gałęzi nie był już tak znaczący, chociaż w przemyśle spożywczym po uruchomieniu drobnych mły­ nów, piekarń i innych zakładów o zatrudnieniu do 5 osób dałby zupełnie inny obraz. Podkreślić należy, że 1/3 część przemysłu fabrycznego tego regionu, głównie większych zakładów, znajdowała się z końcem okresu międzywojennego w rękach kapitału żydowskiego. Z końcem okresu międzywojennego zaznaczyła się też pewna koncentracja produkcyjna i przestrzenna przemysłu fabrycznego. Zwiększyła się liczba zakładów o zatrudnieniu powyżej 20 osób, a połowa pracujących całego re­ gionu skupiała się w Zakopanem (340 osób) i Nowym Targu (160 osób).

II. Industrializacja Podhala po drugiej wojnie światowej

1. Ogólna tendencja wzrostu potencjału przemysłowego regionu Tempo uprzemysłowienia Podhala po 1945 roku nie odbiegało od ogólnych ten­ dencji dynamiki wzrostu przemysłu w kraju, a nawet było większe. O ile wskaźnik dynamiki wzrostu przemysłu Polski w latach 1946-1986 zwiększył się 3-4-krotnie, to dla Podhala 8-krotnie. Skala procesu uprzemysłowienia, w tym zaniedbanym gos­ podarczo do lat pięćdziesiątych regionie, była tak duża, że stworzyła barierę dotych­ czasowym innym - raczej negatywnym - (emigracja, rozdrobnienie) procesom spo­ łeczno-ekonomicznym (Pakuła, Troć 1983). Cykliczny wzrost zatrudnienia przemysłowego w przekroju gałęzi miast i wsi za minione czterdziestolecie przedstawia tabela 1. Zawarte w niej liczby wskazują, że zatrudnienie przemysłowe tego obszaru zwiększyło się w okresie powojennym (1946-1986) o 11,1 tys. osób, chociaż kulminacja pracujących w produkcji przemy­ słowej przypadła na lata siedemdziesiąte (14,7 tys. osób). Zauważalny wzrost uprze­ mysłowienia daje się zaobserwować od roku 1955, kiedy to wybudowano, .nowo­ czesną na owe czasy, wielką fabrykę obuwia w Nowym Targu. Jej udział w całym zatrudnieniu przemysłowym sięgał zawsze około 50% i więcej. Spełnia ona wiodącą rolę w uprzemysłowieniu regionu i życiu społeczno-ekonomicznym ludności góral­ skiej. Jest to element, który wyznacza nową hierarchię ważności w życiu Podhalan oraz w decydującym stopniu kształtuje strukturę przestrzenną i gałęziową prze­ mysłu. Stopień koncentracji produkcji tego przemysłu ciągle jest niewielki. W okresie szczytowym na jeden zakład przypadało 90 osób, a w 1986 r. około 50. Tabela 1 Dynamika wzrostu zatrudnienia przemysłowego Podhala po drugiej wojnie światowej cd. tabeli I i ■& ] I 1 i 1 .5* W | 5 i i ! i S

Nazwa .ti Lata .O £> & .o * 08 CO CO co <0 Region Podhala: m i tl- o •o ^ m ^ •o ox tfl w- i m ' 'SS S ' S R 3 3 S ' S or-r-sD — or-r-sD r-r-r-ON 1938 iTioO-NhNflS-h* ^tP ^ 'O N 'O inNNKh'OChN'n 'C 'O 35 73 34 1946 <*> i — — **> r**icsnwwoooeot ^ ^ 349 680 m

1949 - - oe « ^ n n as 47 419 43 1957 fS* CS* N- 3940 604 186 1960 4454 984 195 1965 5751 1144 174 1970 8290 1433 484 1977 7089 1665 1226 1986 6443 1048 1053 Miasta:

1938 35 68 20 1946 *Tf o |m>cooł 349 680 n

1949 vttn ^ w - n 7 367 21 1957 3931 459 135 in

1960 N 'O h h 4445 788 195 1965 5716 972 120 1970 ,8244 1132 350 1977 7015 1319 806 1986 6359 915 892 Gminy: 1 s * m-— tTNWVOStn | »''^ '9'e' '»0'6'^^O O mvvv'i'S'OP'r-eo aeoopomopp p^Oi S^nw w n ^ fS P iO r*i O * ^ -p — hiOPO'O'P'OQ'- s'® 1 s s = a s s s a = 1s s s'® | pa |1 M 1 * *S f 3 ft <* 5 «* 1 ? S 1 1 1 1 — l 1 1

—e l — iee iri*£^*®S'3ee • 1

55 9 1 o i ee lgo l o 4 N wN - c4 p < < n n 1 . aaaa (S « r*r* r*> a $ g » g $ a in ł » ^ m ^ » 1 'O V #S

Źródła: Rozmieszczenie przemyslu wg województw i powiatów w latach 1946-1949, Warszawa I960; 1946, 1949 - Materiały GUS w Warszawie. Departament Statystyki Przemyslu; 1957 - Materiały Komisji Planowania w Krakowie; 1960 - Materiały Komisji Planowania przy Radzie Ministrów, 1965 - Spis przemysłowy. Województwo krakowskie. Zakłady przemysłowe. Seria A, Warszawa 1967,z. 12; 1970 - Materiały GUS, Warszawa; 1977, 1986-Tabulogramy WUS Limanowa. Metoda zakładowa. Znaczna większość zakładów to przedsiębiorstwa małe i drobne, z których 20% całości (tab. 1) stanowią zakłady zatrudniające od 1 do 5 osób. Są to głównie nielicznie zachowane już jednoosobowe tartaki i młyny, a także piekarnie. Wśród całości przedsiębiorstw wielkością swoją zdecydowanie wyróżnia się fabryka obuwia (str. 187), lecz brak jest przedsiębiorstw o zatrudnieniu powyżej 500 osób. Należy sądzić, że proces dekoncentracji produkcji będzie postępował we współczesnym sys­ temie społeczno-ekonomicznym. Małe przedsiębiorstwa zachowują bowiem większą elastyczność na zmiany profilu produkcji, jak i potrzeby rynku, a co najważniesze, w dobie konkurencji na nowoczesność i jakość wyrobów. 2. Zmiany strukturalne przemysłu Na tle przedstawionej dynamiki rozwojowej uprzemysłowienia regionu, istotna jest struktura przestrzenna przemysłu, a zwłaszcza proporcje między koncentracją przemysłu w miastach i na wsi. Okazuje się (tab. 1), że przemysł Podhala cały czas po II wojnie światowej w ponad 80% i więcej skupiał się w czterech miastach, tj. Nowym Targu, Zakopanem, Rabce i Szczawnicy. Z gmin najlepiej uprzemysłowionych były w tym okresie. Biały Dunajec, Czarny Dunajec i Tatrzańska. Liczbę zatrudnionych w poszczególnych miastach i gminach okresu powojennego przedstawia tabela 2. Tabela 2 Zatrudnienie w przemyśle miast i gmin Podhala* Nazwa Lata ■ 1946 1949 1957 1960 1965 1970 1977 1986 Miasta: Nowy Targ 907 490 4607 5209 6553 9969 8820 8062 Rabka 13 46 278 196 183 ‘ 294 262 369 Szczawnica 47 57 150 250 98 121 692 142 Zakopane 439 498 892 1397 1566 1995 2027 1734 Gminy: Biały Dunajec 75 63 " 92 95 151 295 1000 694 Bukowina Tatrzańska 10 6 139 24 13 201 58 52 Czarny Dunajec 10 7 291 250 202 212 314 302 Czorsztyn - 107 235 112 144 110 158 181 Jabłonka 26 30 52 25 22 50 319 329 Krościenko - 32 51 60 86 221 299 91 Łapsze Niżne -- - 20 27 21 40 24 Nowy Targ 33 34 114 200 92 164 169 156 Ochotnica --- - 5 8 15 22 Rabka --- 18 18 19 20 17 Raba Wyżna 28 27 20 32 101 146 Tatrzańska 31 40 114 206 281 400 401 425 Zatrudnienie ogółem: 1619 1437 7035 8094 9441 14080 14695 12743 Źródło: Materiały GUS Warszawa, WUS Kraków, Limanowa * Różnice w zatrudnieniu miast i gmin w tab. 1 i tab. 2 wynikają z odmiennych ?n

Działy gospodarki narodowej Zatrudnienie Udział (w %) Przemysł 7433 44,4 Budownictwo 921 5,5 Rolnictwo 374 2,2 Leśnictwo 39 0,2 Transport 1285 7,7 Łączność 321 1,9 Handel 2058 12,3 Gospodarka mieszkaniowa i komunalna 981 5,9 Oświata i wychowanie 1183 7,1 Kultura fizyczna, turystyka i wypoczynek 265 1.6 Administracja państwowa i wymiar sprawiedliwości 358 2,1 Finanse i ubezpieczenia 239 1,4 Inne 207 1.3 Razem 16723 100,0 Źródło: Dane Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Limanowej Co było przyczyną lokalizacji tak wielkiego przedsiębiorstwa przemysłowego w tym zapóźnionym gospodarczo regionie. Przesłanka ogólna, lansowana w okresie szczytu „stalinizmu” w Polsce, wynikała przede wszystkim z jednej z podstawowych 185 radzieckich teorii lokalizacji przemysłu „aktywizacji obszarów zacofanych gospo­ darczo” oraz propagandowych założeń społecznych - chęci wyrównania różnic i dysproporcji między wsią i miastem, zwłaszcza w życiu i strukturze zawodowej ludności. Realizacja tych modelowo-propagandowych założeń była niezmiernie łatwa w regionie Podhala. Był to bowiem ciągle obszar o dużym przeludnieniu agrarnym, i silnym rozdrobnieniu gospodarstw, tradycyjnej emigracji zewnętrznej (Stany Zjed­ noczone) oraz nadwyżkach siły roboczej, a jednocześnie istnieniu tradycji pracy w systemie chałupniczym i rzemiosła skórzanego. W lokalizacji szczegółowej brano pod uwagę wariant wschodni i zachodni. Wybrano ten drugi jako korzystniejszy. Przesądziła o tym państwowa własność ziemi (wycięto 60 ha lasu), łatwość doprowadzenia bocznicy kolejowej, bez potrzeby budowy mostu (jak tego wymagał wariant wschodni), płaski teren nie wymagający niwelacji (wymagał tego wariant wschodni), możliwość zaopatrzenia się w wodę z Czarnego Dunajca oraz przebiegająca w pobliżu zakładu linia wysokiego napięcia. Realizacja inwestycji od 1953 r. przebiegała wolniej niż zakładano, więc za­ miast w 1954 r., pierwszą halę produkcyjną uruchomiono w październiku 1955 r., a do końca roku wytworzono 96 tys. par obuwia przy zatrudnieniu 750 osób. Mo­ mentem przełomowym dla zakładu było utworzenie z dniem 1 stycznia 1962 kombi­ natu skórzanego pod nazwą Nowotarskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Podhale” - NZPS. Obok zwartych terytorialnie zakładów w Nowym Targu objęły one także 4 garbarnie: w Dobczycach i Wolbromiu oraz dwie w Krakowie. W roku 1978 do­ szła do tej całości szwalnia satelitarna w Gorlicach szyjąca cholewki. W obrębie zwartego zakładu, obok wydziału produkcji obuwia, od 1965 r. funkcjonuje też za­ kład pomocniczy wyrobów gumowych, zakład produkcji części zamiennych i ma­ szyn obuwniczych i zakład obliczeniowy. Jest więc to typowy kombinat niepełny typu rozproszonego, a głównym ogniwem, które spaja całość w jeden organizm pro­ dukcyjny jest jego organizacja. Obok zagadnień organizacyjnych, szczególną rolę w przemyśle obuwniczym, zaliczanym ciągle do pracochłonnych, pełni siła robocza. Rozwój zatrudnienia w la­ tach 1955-1988 przedstawia tabela 4. Liczby w niej zawarte wskazują, że zatrudnienie ciągle utrzymywało się na bardzo wysokim poziomie. Swoje maximum osiągnęło w roku 1971 (8,8 tys.). Należy podkreślić, że w NZPS „Podhale” na miejscu znajdowało zatrudnienie tylko około 92,5% pracowników. Pozostała część pracowała w garbarniach krakowskich i w filii gorlickiej. W ostatnim dziesięcioleciu (1980-1990) obserwuje się systema­ tyczny spadek zatrudnienia, tak, że w roku 1991 wynosiło ono tylko około 4 tys. osób. O ile głównym powodem zmniejszenia zatrudnienia w ostatnich dwóch latach 186 jest przechodzenie do gospodarki rynkowej, to wcześniej część osób znalazła pracę bliżej swojego miejsca zamieszkania, zważywszy, że aż 65% załogi stanowią dojeżdżający. Liczne były też wyjazdy do USA. Tabela 4 Zatrudnienie w NZPS „Podhale” w Nowym Targu w latach 1953-1990

Lata Stan zatrudnienia* na 31 XII Dynamika wzrostu 1960 = 100% ogółem M K udział %K ogółem M K 1953 743 -- - 17,7 -- 1960 4200 1770 2430 58,0 100,0 100,0 100,0 1965 5437 2229 3208 59,0 129,4 125,9 132,0 1970 8648 3586 5062 58,5 205,9 202,6 208,3 1971 8790 3605 5185 59,0 209,3 203,7 213,4 1974 8085 3247 4838 59,8 192,5 183,4 199,1 1976 7539 3131 4408 58,5 179,5 176,9 181,4 1978 7199 2932 4267 59,3 • 171,4 165,6 175,6 1980 6879 2788 4091 59,5 163,8 157,5 168,3 1985 6851 2786 4065 59,3 163,1 157,4 167,3 1986 6766 2729 4037 59,7 161,1 154,2 166,1 1987 6506 2609 3897 59,9 154,9 147,4 160,4 1988 6304 2547 3757 59,6 150,1 143,9 154,6 1990 6782 - - - 161,5 -- • Pełnozatrudnieni (bez sezonowych i dorywczo zatrudnionych) - razem Nowy Targ, Kraków i Gorlice Źródło: Dział Kadr (formularz Z—01).

Udział kobiet w całości zatrudnienia wahał się w granicach od 58-59%. Było to w zasadzie jedyne wielkie miejsce pracy na Podhalu żeńskiej siły roboczej. Za­ trudnienie kobiet stwarzało jednak ogromny problem dla zakładu. Tylko w 1988 roku przebywało ich na urlopie 1231, a razem z codzienną absencją ogólną około 2 tys. nie pracowało w produkcji. Obniżało to ogromnie efektywność ekonomiczną zakła­ du. Staż pracy załogi był raczej krótki. W roku 1989 jeszcze 50% pracowników legitymowało się stażem poniżej 9 lat, podczas gdy w 1973 aż 61%. Ze stażem powyżej 20 lat pracowało zaledwie 26% całości zatrudnionych. Załoga jest więc ciągle społecznością młodą, bowiem w 1989 r. około 42% pracowników nie prze­ kroczyło 29 lat. Niskie jest też ciągle wykształcenie tej załogi. Zmiany w tym zakresie przedstawia tabela 5. Tabela 5 Zmiany w strukturze wykształcenia załogi NZPS „Podhale” Ogółem Wykształcenie 1963 r. 1989 r. w l.b. w% w l.b. w % Wyższe 21 0.4 102 1.6 Średnie zawodowe 179 3.9 771 12,2 Średnie ogólnokształcące 143 3.1 144 2,3 Zasadnicze zawodowe 810 17.5 2397 38,0 Podstawowe ukończone 2459 53,2 2841 45,0 Podstawowe nie ukończone 1012 21.9 55 0,9 Razem: 4624 100.0 6310 100,0 Źródło: A. Kroczek-Kizemińska, Wpływ Nowotarskich Zakładów Przemysłu Skórza­ nego na strukturę zatrudnienia rolniczego zaplecza. Praca magisterska. Kraków 1963. Kat Geogr. Ekonom. WSP. Dział Kadr (wydruk komputerowy). Z wykształceniem wiążą się też odpowiednie kwalifikacje. Znamienny dla za­ kładu jest ciągły wzrost pracowników umysłowych z 7 do 12% (1963-1989) całości załogi. Z tej całości w 1988 r. około 40% (310 osób) to pracownicy inżynieryjno- -techniczni, 34% ekonomiczni (265 osób) i 27% 9208 os.) administracyjni. Ponad połowę pracowników umysłowych stanowią kobiety (53%). Strukturę zawodową pracowników produkcyjnych godnie z zasadami klasyfikacji GUS można określić tylko jako strukturę stanowisk pracy. Stanowisko obuwnika zajmowało w 1990 roku 51% załogi (3,5 tys. osób), a razem z zawodami wspomagającymi, np. modelarz, wulkanizator - blisko 60%. Dalsze 16% przypadało na zawody ślusarskie. Kwalifikacje zdobywają pracownicy głównie w przyzakładowej Zasadniczej Szkole Obuwniczej, która funkcjonuje od 1961 roku i Technikum Przemysłu Skórzanego, które powstało w 1960 roku. Razem z wszystkich form kształcenia zawodowego powstał Zespół Szkół Przemysłu Skórzanego „Podhale”. Odgrywa on ważną i dziejową rolę w awansie społeczno-zawodowym i zmianie struktury zawo­ dowej ludności Podhala. Powoduje to większą mobilność zawodową i ruchliwość przestrzenną mieszkańców, w efekcie zmienia się rolnicze oblicze tego regionu. Najistotniejsze jest jednak to, jakie są efekty produkcyjne funkcjonującego tutaj zakładu, który skupia (1988) nagromadzony majątek trwały w postaci środków trwałych o wartości 8,9 mld zł i daje 38,5 mld zł rocznej wartości produkcji. Ogromna część tej wartości produkcji, bo 75% przypada na zakład obuwia, 7% na zakład wyrobów gumowych i 1% na wytwórnie maszyn obuwniczych. Pozostałe około 17% to produkcja garbarń poza Nowym Targiem, które dostarczają 72% potrzebnych skór. Ilościową produkcję obuwia wszelkich typów w przekroju histo­ rycznym przedstawia tabela 6. Lata Produkcja Produkcja obuwia (pary) Lata obuwia (pary) 1955 96650 1972 10974391 1956 767720 1973 10299614 1957 < 1696760 1974 10245668 1958 2652642 1975 10588642 1959 2799830 1976 9860881 1960 3383401 1977 8828191 1961 3840017 . 1978 8893541 1962 4270611 1979 9164308 1963 4759946 1980 9065760 1964 5930167 1981 7755537 1965 6671292 1982 8036557 1966 6370134 1983 8770401 1967 7156998 1984 9019547 1968 8706269 1985 . 9306305 1969 10011563 1986 8772930 1970 10632573 1987 8039267 1971 10927430 1988 8201168 Źródło: Wskaźniki ekonomiczne. Dział Koordynacji i Planowania.

Generalnie można zauważyć od roku 1970 zmniejszanie się produkcji obuwia, a także spadek udziału zakładów „Podhale” w krajowej wytwórczości tych wyro­ bów. Udział w produkcji krajowej spadł z 7,5% w roku 1970 do 4,9% w 1988, chociaż i tak zakład zajmuje ciągle pierwsze miejsce wśród krajowych producentów obuwia. Produkcja obuwia asortymentowo jest bardzo zróżnicowana. Około 68% (1988) stanowi obuwie skórzane, 24% z tworzyw sztucznych i około 8% obuwie tekstylne. Najwięcej, bo 53% produkuje się tutaj obuwia męskiego, 13% damskiego, a pozostała część to obuwie młodzieżowe i dziecinne. Jakościowo jednak wyprodu­ kowane tutaj obuwie nie przedstawia standardów światowych, bowiem tylko 9,6% z całości produkcji to obuwie ze znakiem jakości „Q” i „1”. Nic też dziwnego, że obuwie to w ostatnim okresie (1980-1988) znajdowało zbyt, z konieczności, prze­ ważnie tylko na rynku krajowym. Eksport bowiem spadł w tym czasie z 2714 tys. par obuwia do 1375 tys., tj. z 30% do 17% ogólnej produkcji. Kierunki eksportu przedstawia tabela 7. Kraje 1988 r. Udział % Wielka Brytania 357567 25,6 Austria 183678 13.1 RFN 123870 8,8 Irlandia 69378 5,0 USA 53532 3,8 Australia 18933 1,4 Kanada 8352 0,6 Holandia 7275 0,5 Szwajcaria 3250 0,2 Norwegia 1898 0,1 Japonia 1510 0,1 Kraje zachodnie: 829243 59,4 Byłe kraje socjalistyczne: 568000 40,6 Eksport razem: 1397243 100,0 Źródło: Dział Sprzedaży NZPS .Podhale” W końcowej części oceny funkcjonowania największego obiektu przemysłowego Podhala przedstawiony zostanie zakres jego bezpośredniego oddziaływania na rozwój miasta i całego regionu. Najsilniej uwidacznia się ona w zakresie nowego budownictwa i infrastruktury społecznej. Zakład ten wybudował 3 bloki na osiedlu Świerczewskiego oraz 4 budynki na osiedlu Bór (138 mieszkań). Nadto 178 mieszkań wybudowano w ramach Zakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej, a także 2 hotele robotnicze na 406 miejsc. Tę całość mieszkaniową uzupełnia zespół szkół, 3 przedszkola na 341 miejsc i żłobek na 60 miejsc. Zakład wybudował też sztuczne lodowisko, dzięki czemu dobrze prosperuje I-ligowy klub hokejowy, wielokrotny mistrz Polski. Czynny jest też kryty basen i Zakładowy Dom Kultury, dostępne oprócz pracowników wszystkim mieszkańcom Nowego Targu. Świadczenia pieniężne na utrzymanie tych obiektów do 1989 r. sięgały rocznie około 100 mb złotych. Były też świadczenia jednorazowe, np. na budowę szkół w Osiedlu Bór (54 mb zł) i przedszkola we wsi Kluszkowce (18 mb zł), a także świadczenia na rozwój infrastruktury technicznej miasta, zwłaszcza na budowę dróg i ulic. Kombinat przyczynił się więc do rozwoju procesów urbanizacji, kultury, sportu i rekreacji, stworzył tysiące miejsc pracy i jedno z pod­ stawowych źródeł dochodów i utrzymania ludności całego regionu. Roczne wynagrodznie za pracę wyniosło w 1988 r. około 4,5 mld zł. Dopływ pieniądza za pracę był tym elementem, który w sposób najbardziej widoczny zmie­ niał oblicze miasta i regionu. Zasięg tego oddziaływania widoczny jest szczególnie poprzez codzienne dojazdy do pracy. W roku 1988 dojeżdżało do zakładu 4016 osób, co stanowiło 63% załogi1. Można zauważyć zmniejszanie się tego odsetka w związku z rozwojem nowego budownictwa przyzakładowego, bowiem w 1975 roku dojeżdża­ jący stanowili 75% zatrudnionych. Zasięg przestrzenny dojazdów na Podhalu wg środków transportu (1988) przedstawia ryc. 2. Dojazdy znacznie wykraczają poza granice Podhala, zwłaszcza w kierunku północnym, i sięgają do Mszany Dolnej oraz Jordanowa. Mieszkańcy Podhala stanowią jednak 81% całości dojeżdżających. Dojeżdżający pochodzą ze 112 miejscowości, przy czym z 29 wsi o dojazdach ponad 50 osób pochodziło 60% całości. Do największych wsi dojazdowych należą Lipnica Wielka (167 osób), Frydman (150 osób), Raba Wyżna (119 osób), Ludź­ mierz (112 osób) i Rabka (105 osób). Kombinat ponosił z tytułu dojazdów znaczne koszty (1988 r. - 270 min zł), płacąc 60% należności. Pozostałą część płacili dojeżdżający. Głównym kierunkiem dojazdowym od początku istnienia zakładu był kierunek wschodni od Szczawnicy i Czorsztyna (32% dojeżdżających). Kolejne miejsca zajmowały kierunek zachodni od Jabłonki i Czarnego Dunajca (23%) i północny od Spytkowic (31%). Naj­ mniejsze (10%) były to dojazdy od strony Zakopanego. Na wzmiankę zasługuje także okoliczność, że w Zakładach Obuwniczych „Podhale” obok pracowników produkcyjnych zatrudnionych w fabryce - miej­ scowych i dojeżdżających, pracowało także (1989 r.) 222 chałupników - kobiet i 1 mężczyzna. Praca organizowana była w pięciu punktach rozdzielczych, wśród których Raba Wyżna skupiała 76 chałupników, Nowa Biała 47, Piekielnik 38, Nowy Targ 36, Kacwin 25. Chałupnicy pochodzili z 41 wsi i szyli tylko cholewki na maszynach dostarczonych z NZPS „Podhale”. Tak więc zakres oddziaływania kombinatu był większy niż wynikałoby to tylko z dojazdów do pracy. Sumując należy podkreślić, że NZPS „Podhale” pełnią bardzo ważną funkcję dla ludności rolniczego zaplecza, zapewniając jej miejsca pracy. Zasięg tego oddzia­ ływania poprzez codzienne dojazdy do pracy sięga 60 kilometrów. b) Tradycyjne gałęzie przemysłu Przemysł mineralny należał do jednej z pierwszych gałęzi, która rozwijała się w tym regionie dzięki urozmaiconej bazie surowcowej. Jego potencjał nigdy nie był duży, a przed II wojną światową tylko 2 zakłady, tj. kamieniołom w Kluczkowcach i cegielnia w Nowym Targu, posiadały ponad 20 zatrudnionych. Od roku 1957 prze­ mysł ten skupiał około 1 tysiąca osób, a na jeden zakład przypadało 40 pracowni­ ków (1986).

1 Zbliżony odsetek (62%) dojeżdżających podawała trzydzieści lat wsześniej Maria Riemen. Por. Struktura demograficzna i gospodarcza powiatu nowotarskiego. Praca magisterska, Kraków 1959 s. 42, wykonana pod kierunkiem prof, dr Marii Dobrowolskiej.

Najsilniejszą branżę (188) reprezentują betoniamie w Poroninie (196 zatrudnio­ nych), Rogoźniku (61), Nowym Targu, Chabówce, Niedzicy i Podczerwonym. Beto­ niamie nie są przedsiębiorstwami dużymi, tak np. betoniamia w Rogoźniku produ­ kuje prefabrykaty wielkopłytowe (2539 m3), beton (5384 m3), płyty chodnikowe i inne (2426 m3). Druga z betoniami uruchomiona w 1955 roku w Nowym Targu wytwarza rocznie około 8,3 tys. m3 wyrobów (1988) betonowych. Wszystkie beto­ niamie zaopatrują się w cement i drut zbrojeniowy w Krakowie. Rynkiem ich zbytu jest region Podhala, a głównie budownictwo mieszkaniowe Nowego Targu i Zako­ panego. Kolejną grupę reprezentuje kilka żwirowni eksploatujących żwir w miejscu przyszłego zalewu Czorsztyńskiego i wzdłuż Dunajca (Maniowy, Dębno, Czarny Dunajec, Wróblówka). Mamy też 5 cegielni w Nowym Targu, Rabie Wyżnej, Klikuszowej i Krościen­ ku. Spośród 3 cegielń tylko ta w Nowym Targu (założona w 1930 r.), po moder­ nizacji w 1986 roku, zasługuje na uwagę. Pracuje w niej około 70 pracowników (1985), a produkcja w latach 1974-1985 wahała się w granicach 5-6 min jednostek ceramicznych, z tendencją do spadku. Zmniejszenie produkcji wiąże się z trudno­ ściami surowcowymi, a zakład ze względu na problem ochrony szaty roślinnej zmuszony był przenieść eksploatację gliny do miejscowości Czerwone. Wartość tego surowca jest jednak gorsza i zmusza do produkcji tylko cegły pełnej. Żywot kilku żwirowni jest zmienny, a wydobycie tego surowca przesuwa się w przestrzeni. Przykładem funkcjonowania od 1968 r. żwirowni jest niewielki zakład w Ma­ niowach, zatrudniający 29 osób. Żwirownia ta wydobywa w ostatnich kilku latach ponad 150 tys. m3 grysu i piasku (1987 r. - 171 tys. m3). Głównym odbiorcą su­ rowca jest Kraków, a także Rzeszów i wszystkie miasta regionu Podhala. Drugą gałęzią, która posiada już pewne tradycje w regionie, a tylko zwiększyła sw'ój potencjał i przyjęła silniejsze formy organizacji produkcji fabrycznej, jest prze­ mysł "lekki. Z końcem okresu międzywojennego w ponad 30 drobnych zakładach (w tym 8 liczących ponad 5 zatrudnionych) pracowało około 150 osób. Były to niewielkie zakłady trykotażu i wytwórnie obuwia w Zakopanem, kilimów w Czor­ sztynie, sukna góralskiego w Nowym Targu także i garbami w tym mieście. W okresie powojnnym przemysł ten, jakkolwiek ponad dziesięciokrotnie zwięk­ szył swoje zatrudnienie (1,8 tys. - 1986 r.), jest nadal rozdrobniony (65 zakładów), a do większych fabryk należą: Podhalańska Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Ludo­ wego i Artystycznego i Futrzarska Spółdzielnia Pracy „Asko - Gorce” w Nowym Targu (zatr. ponad 600 osób), zakłady włókiennicze i skórzane w Zakopanem (620 osób), futrzaków w Jabłonce (270 osób), narzut pościelowych w Jurgowie (139 osób) i odzieży w Poroninie (165 osób). Jaką produkcją zajmują się te zakłady, przedstawię na przykładzie Spółdzielni Pracy Rękodzieła Ludowego i Artystycznego i zakładu „Asko - Gorce” w Nowym Targu. Ten pierwszy powstał zaraz po wojnie w dawnym zakładzie produkcjnym sukna góralskiego. Od 1947 roku wytwarza konfekcję w zakładzie zwartym i chałpniczo. Stopniowo dochodzi wyt\/arzanie kilimów (od 1950 r.), chodników, makat i pantofli z sukna góralskiego i in.. W 1951 r. powstały nowe ośrodki w Jabłonce (produkcja futrzaków) i Jurgowie (makaty wełniane pętelkowe). Spółdzielnia w szczytowym okresie wraz z Jabłonką i Jurgowem zatrudniała 800 pracowników (1975) i 588 chałupników. Współcześnie (1988 r.) - około 600, w tym 81% kobiet. Wytwarzano też w Nowym Targu: 10 tys. m2 tkanin, 11 tys. m2 kilimów i dywanów, 16 tys. sztuk dzianin; w Jurgowie: 5,6 tys. m2 chodników i kilimów, około 8,3 tys. m2 makat, Jabłonce: około 7 tys. m2 futrzaków baranich, futrzaków z nutrii i in.. Produktem najbardziej znanym i pięknym są kilimy tkane ręcznie i eksporto­ wane do wielu krajów świata, m.in. USA, Austrii, Niemiec. Zakład futrzarski „Asco - Gorce” powstał w 1950 r. i zatrudnia niezmiennie około 120 osób. Na bazie tradycji Podhala, wyprawy skór owczych, wytworzył (1987) 11325 sztuk kożuchów welurowych, kurtek skórzanych damskich i męskich, płaszczy, kamizelek i czapek. Jest to jedyna forma fabrycznego wytwarzania tych okryć. Bardzo liczne, rejestrowane i nie rejestrowane zakłady rzemieślnicze obsłu­ gują w tym zakresie praktycznie całą Polskę (zob. rzemiosło). Trzecią gałęzią, która egzystuje w przemysłowej formie organizacyjnej jest przemysł spożywczy nastawiony wyłącznie na obsługę swojego regionu, który musi wyżywić oprócz własnych mieszkańców dużą liczbę turystów przybyłych z Polski i świata. Przemysł ten zatrudnia współcześnie ponad 1 tys. osób, a do największych ośrodków należą obok Zakopanego i Nowego Targu (po 335 zatrudnionych) Rabka (200 zatrudnionych), Biały i Czarny Dunajec (po 30 osób), Bukowina, Jabłonka i Maniowy. Do większych zakładów należą mleczarnie, winiarnia i 3 piekarnie w Nowym Targu, mleczarnia i zakłady mięsne w Zakopanem oraz zespół zakładów (1988) w Rabce - piekarnia (49 osób) i rozlewnia wód (21 osób). Mleczarnia w Nowym Targu zbudowana w 1974 roku o zatrudnieniu około 250 osób produkuje docelowo 110 tys. litrów mleka w ciągu doby. Skup i przerób mleka jest mniejszy i wynosił w roku 1987 około 40 min litrów, z czego tylko 5% pochodziło spoza Podhala Mleko dostarczano z 29 punktów skupu (1987), z czego najwięcej (4,2 min 1) dostarczała Zubrzyca Górna, Gronków (2,9 min 1) i Trute (3,0 min 1). Od­ działywanie tej mleczami, podobnie jak zakopiańskiej, jest bardzo pozytywne. Wpływa w regionie stymulujące na hodowlę bydła mlecznego. c) Przemysł zanikający Do gałęzi zanikających zaliczono cały przemysł drzewno-papiemiczy, a także część spożywczego, tj. młynarstwo. Przemysł drzewny Podhala był gałęzią dominującą do 1939 roku. Po II wojnie światowej jego zatrudnienie w 20 zakładach, mimo wahań, znajduje się na poziomie przedwojennym (505 osób), tylko jego udział w całości przemysłu regionu w 1938 roku wynosił 67%, a obecnie 4% (1986). Co jest główną przyczyną spadku jego rangi? Poważną przyczynę stanowi zmiana tkwiąca w regionalnym budownictwie, które z powszechnie drewnianego stało się po II wojnie światowej prawie w całości murowane. Znaczący był także problem ograniczeń surowcowych wskutek nadmiernej eksploatacji lasów w okresie międzywojennym i rabunkowej gospodarki w czasie okupacji. Należy wspomnieć także, o powstaniu dwóch parków narodowych: Pienińskiego i Tatrzańskiego, a także sąsiadującego Babiogórskiego, które razem zajmują 7,2 tys. ha i nie stanowią bazy surowcowej dla przemysłu drzewnego. Wprawdzie stanowi to tylko około 13% po­ wierzchni leśnej Podhala (56 tys. ha), lecz są to lasy państwowe o bardziej racjo­ nalnej gospodarce, skąd też łatwiej o surowiec. Lasy prywatne stanowiły aż 60% całości. Przemysłem, który zanika w powszechnym występowaniu, są przede wszystkim drobne tartaki, których liczba zmniejszyła się w stosunku do 1932 r. o połowę, tj. z 78 do 38 w 1987 roku. Zanikają głównie tartaki wodne i w zasadzie większość stosuje już napęd elektryczny. Tartakiem liczącym się tutaj jest zakład w Nowym Targu, wybudowany w 1925 roku i spalony całkowicie w czasie okupacji, odbudowany po wojnie i wielo­ krotnie modernizowany. Przeciera on rocznie około 56 tysięcy m3 (1988) drewna, co stanowi 84% produkcji. Ponadto 4% stanowią podkłady kolejowe, 2% palety, 6% boazeria i 4% opakowania. Około 14% rocznej produkcji (3200 m3) przeznaczone jest na eksport do państw Europy Zachodniej. Obok tartaków wodnych zanikły 23 gonciamie (Leszczycki 1936, Jost 1963) a pozostały 2 i drobne wytwórnie nart. Zanika także produkcja nart z drewna w wybudowanej w 1950 r. fabryce w Szaflarach. Produkcja nart wynosząca tam w 1988 roku 82 tys. sztuk obejmowała tylko 14% nart drewnianych. Także pro­ dukcja nart plastykowo-metalowych tego krajowego monopolisty nie wytrzymuje konkurencji światowej, stąd zakład posiada nikłe perspektywy rozwojowe. Jeszcze w większym stopniu jak tartacznictwo zanikiem swojej działalności produkcyjnej dotknięte zostało młynarstwo. Ze 147 młynów, które stanowiły prawie 29% wszystkich przedsiębiorstw w 1932 roku na Podhalu (Leszczycki 1936, s. 134) ich liczba zmniejszyła się w roku 1960 do 48, w 1965 r. do 37 i w 1988 r. do około 10. Młyny, jak podaje Leszczycki (1936), rozrzucone były przed 1936 rokiem po całym Podhalu - „wszystkie potoki, nawet najdrobniejsze strugi wodne wykorzy­ stane są dla poruszania kół młyńskich, toteż 17 wsi nie posiada młyna na miejscu”.

III. Rzemiosło Rzemiosło należy do tych działów gospodarki Podhala, który spełnia w życiu ekonomicznym ludności rolę uzupełniającą i w znacznej części zaspokaja podsta­ wowe usługi, potrzeby pojedynczych wsi, a nawet całych rejonów czy gmin. Są jednak branże, które zasięgiem przestrzennym swojego oddziaływania dale­ ko wykraczają poza region Podhala. Należy do nich przede wszystkim rzemiosło skórzane, a głównie kożusznictwo obejmujące obszar całej Polski południowej i wy­ biórczo wielkie ośrodki, o nasilonym ruchu turystycznym (np. Warszawa i Kato­ wice). Dużą rolę odgrywa także rzemiosło budowlane - głównie murarstwo, gdzie specjalne ekipy, najczęściej z jednej wsi, prowadzą budowy w Krakowie i ościen­ nych województwach. Ponadlokalny zasięg ma także rzemiosło drzewne, które wy­ konuje stolarkę budowlaną i roboty ciesielskie w wielu ośrodkach miejskich południo­ wej Polski. W stosunku do okresu międzywojennego, mimo wielu ograniczeń w „epoce socjalizmu”, nastąpił znaczny rozwój rzemiosła na Podhalu. Ogólna liczba zakładów rzemieślniczych wzrosła z 711 w 1932 r. (Leszczycki 1936, s. 142) do 3,8 tys. w 1989 r., a więc ponad pięciokrotnie. Udział rzemiosła Podhala w rzemiośle woje­ wództwa nowosądeckiego sięgał w 1988 roku po 47% w zatrudnieniu i liczbie zakładów (Rocznik Statystyczny Województwa Nowosądeckiego 1989, s. 94, 324; tab. 8), wykazując od roku 1980 wyraźną tendencję wzrostu. Podobnie jak przed II wojną światową, są to zakłady małe 1-2-osobowe, w których właściciele i człon­ kowie ich rodzin stanowili 60% zatrudnionych (4550 osób). Bardzo wzrosło również zatrudnienie w rzemiośle Podhala, bo z 1214 osób w 1932 r. (Leszczycki 1936, s. 147) do 7,7 tys. osób w 1989 r., czyli ponad sześcio­ krotnie. Poza właścicielami zakładów pracownicy najemni stanowili tylko 26,5% (2,1 tys.) całości, a uczniowie 14,3%. Charakterystyczną cechą był mały odsetek zatrudnionych kobiet, bo tylko 23,1% ogółu, i to przeważnie w branży włókien­ niczej. Szczegółowo stan rzemiosła Podhala od roku 1985 przedstawia tabela 8. Tabela 8 Liczba zakładów i zatrudnienie w rzemiośle Podhala

Nazwa 1985 r. (stan na 31 XID 1988 r. (stan na 31 XII) zakłady zatrudnienie zakłady zatrudnienie Miasta: Nowy Targ 548 1865 664 2213 Rabka 173 327 181 389 Szczawnica 60 124 67 241 Zakopane 452 . 906 532 1142 Gminy: Biały Dunajec 436 528 524 599 Bukowina Tatrzańska 190 232 233 314 Czarny Dunajec 185 314 203 366 Czorsztyn 48 124 51 172 Jabłonka 96 162 139 234 Krościenko 55 89 72 146 Łapsze Niżne 72 86 86 107 Nowy Targ 224 416 278 624 Ochotnica Dolna 65 83 92 122 Raba Wyżna 82* 217 101 246 Rabka 139 173 153 208 Tatrzańska 369 499 403 575 Razem: 3194 6145 3779 7698 • liczba pomniejszona o 52 zakłady wsi, które nie wchodzą do regionu Podhala - Buko­ wina - osiedle; Skawa; Spytkowice. Źródło: Materiały WUS Limanowa, Izby Skarbowej w Nowym Targu, Cechu Rzemiosł Różnych w Nowym Targu.

W rozmieszczeniu rzemiosła nastąpiły w stosunku do okresu przedwojennego dość istotne zmiany. W miastach znajdowało się (1988) 38,2% zakładów, podczas gdy w 1932 roku, jak podaje Leszczycki (1936, s. 143), 60,3% zakładów skupionych było w Nowym Targu i Zakopanem. Zakłady zlokalizowane współcześnie w mia­ stach zatrudniały jednak blisko 4 tys. rzemieślników, tj. 52% całości Podhala. To zmniejszenie się działalności rzemieślniczej w miastach po II wojnie światowej jest zrozumiałe, bowiem rozwinęły one na wielką skalę funkcję turystyczną, a Nowy Targ przemysłową. Wśród ośrodków wiejskich liczbą zakładów i wielkością zatrudnienia wyróż­ niała się gmina Tatrzańska i Biały Dunajec (15% zatrudnienia regionu). Do wsi z dobrze rozwiniętym rzemiosłem należały m.in. Biały Dunajec - 258 zakładów, Poronin - 198 zakładów, Rdzawka - 110 (pantoflarstwo), Leśnica - 72, Czarny Dunajec - 72, Groń - 62, Lipnica Wielka i Lipnica Mała - 57, Kościelisko - 54, Czerwienne - 35, Łopuszna - 30. Bardzo dużym zmianom uległa w stosunku do okresu międzywojennego struktu­ ra branżowa rzemiosła Podhala. Szczegółowy obraz przedstawiony został w tabeli 9. Tabela 9 Struktura branżowa rzemiosła Podhala (stan 31 XII1988) Nazwa grupy rzemiosła Liczi)a zakładów Zatrudnienie M - miasta ogółem M G ogółem w tym MG G - gminy kobiet I. Rzemiosła przemysłowe 2916 1009 1907 5522 1530 2720 2802 w tym: 1. Rzemiosła metalowe 125 69 56 312 33 211 101 2. Rzemiosła precyzyjne 18 16 2 25 3 23 2 3. Rzemiosła środków transportu 66 42 24 202 5 126 76 4. Rzemiosła elektrotechniczne i elektron. 28 21 7 40 - 30 10 5. Rzemiosła chemiczne 23 17 6 76 20 64 12 6. Rzemiosła materiałów budowlanych 65 27 38 232 9 103 129 7. Rzemiosła szklarskie 15 9 6 29 4 19 10 8. Rzemiosła drzewne 512 171 341 929 105 329 600 9. Rzemiosła włókiennicze 742 111 631 778 513 136 642 10. Rzemiosła odzieżowe 158 125 33 440 256 370 70 11. Rzemiosła skórzane 990 314 676 1889 404 919 970 12. Rzemiosła spożywcze 111 60 51 462 144 299 163 n. Rzemiosła budowlane: 711 270 441 1742 43 930 812 DI. Pozostałe: 267 212 55 542 239 422 120 Razem: 3831 1464 2367 7698 1778 3981 3717 Źródło: Materiału WUS Limanowa, Izby Skarbowej w Nowym Targu, Cechu Rzemiosł Różnych w Nowym Targu.

Spośród trzech zasadniczych grup rzemiosł wiodącą rolę odgrywa rzemiosło przemysłowe, na które przypada 76% skupionych na Podhalu zakładów i 72% zatrudnionych w nich osób. Oznacza to zmniejszenie w tej grupie rzemiosła o 10% zakładów w stosunku do 1932 roku (Leszczycki 1936, s. 143). Zmieniła się też kolejność wiodących branż. Czołowe miejsce zajmuje współcześnie rzemiosło skórzane, na które przypada 1/4 całego zatrudnienia i zakładów. Największą rolę odgrywa tutaj kożusznictwo (532 zatrudnionych), ale także wyrób pantofli (593 zatrudnionych) i wyprawa skór futerkowych (569 zatrudnionych). Do najbardziej znanych ośrodków kożusznictwa należy Nowy Targ, gdzie znajduje się 270 zakła­ dów (Dziennik Polski 7-8 04 1990) oraz okolice m.in. Waksmund, Ostrowsko, Łopuszna. Jest to rzemiosło, które surowcowo głęboko związane jest z regionem, lecz zasięgiem zbytu daleko dociera poza południową Polskę. Dość powszechnym zajęciem ludności jest pantoflarstwo (570 zakładów) skupione m.in. w Czerwien­ nym, Ratułowie, Rabie Wyżnej, Rdzawce. Kolejne miejsca zajmują rzemiosła drzewne i włókiennicze, stanowiące około 12% całości zatrudnienia. Liczbą zakładów w rzemiośle drzewnym wyróżnia się snycerstwo (rzeźbienie w drewnie - 213 zakładów) oraz stolarstwo budowlane (177 zakładów). Pewnym centrum rzeźbiarstwa jest Zakopane, natomiast wytwarzanie drzwi i okien rozrzu­ cone jest po całym Podhalu. Liczbą zatrudnionych osób wyróżnia się także rzemiosło włókiennicze, w któ­ rym 85% (677 osób) przypada na dziewiarstwo na drutach i szydełku. W rzemiośle budowlanym 1 /3 przypada na murarstwo (245 zakładów). Liczy się także malarstwo i instalatorstwo elektryczne. Jak już wspomniałem, te działy świadczą usługi także poza regionem. Sumując należy podkreślić, że rzemiosło Podhala znacznie wzbogaciło po 1945 roku gamę zawodów i usług, stało się bardziej powszechne we wsiach i gminach, rzemiosła drogie, elitarne (kożusznictwo, snycerstwo) zatrzymane zostały w miastach.

Lech Pakuła

Industry and handicraft in economic life of Podhale The aim of the paper is, comparative in time, presentation of industrialization and pointing out the role of industry in socio-economic changes, on the background backward till the World War II, of Podhale. in the paper, besides introduction, two chapters present the stage of industrialization of that region during the capitalistic, pre war Ponad and in conditions of planned economy of the last forty years (1945-1986). The author underlines, in the introductory part, the great importance of industry in socio-economic changes of Podhale population. Industry influenced changes in very traditional socio-professional structure of population, influenced increase of qualifications and professional aspirations. It partially stopped, thanks to new work places, former mass emigration „looking for bread”. The process of post war industrialization was detaily presented, the author pointed out the dynamics of industrial growth in the region on the background of Poland, changes of different structures mainly branch, economic and social ones. Characteristics and typological evaluation of 3 industrial groups: newly introduced, traditional and decaying are of particular importance. In the presented typology particularly interesting is newly introduced - shoe making - industry. Locational factors for shoe making combine, development of productive potential (mainly employment and production), different connections and influence of the combine on technical and social infrastructure of Nowy Targ were presented. The second, traditional group of industry is mineral, food and other branches. Distribution of works, production and level of links with Podhale were analyzed too. The third group, decaying industry, contains timber-sawing, shingles-making, flour-milling. Decay of these branches is connected mainly with changes in construction technology and common use of electricity in Podhale villages. The final part of the paper presents the evaluation of stage and structural organizational changes of handicraft which is of supplementary importance now. More than local importance is characteristic only for wooden handicraft - carpentering and joinery. Marek Troć

Zmiany w infrastrukturze technicznej Podhala po II wojnie światowej

W niniejszym opracowaniu ograniczono się do przedstawienia ogólnych prze­ mian infrastruktury technicznej w zakresie jej podstawowych elementów. Dla nie­ których z nich, jak np. energetyka, wodociągi, przedstawiono ich stan obecny, gdyż trudno mówić o zmianach, jeśli pojawiły się one w znaczących gospodarczo roz­ miarach dopiero w okresie powojennym.

Transport W okresie powojennym zauważa się na Podhalu intensywny rozwój transportu samochodowego. Wprawdzie niewiele w stosunku do okresu przedwojennego zmie­ nił się kształt sieci drogowej (do ważnych inwestycji w tym zakresie zaliczyć należy obwodnicę w Nowy Targu, przełożony w związku z budową zbiornika czorsztyń­ skiego na stoki Gorców odcinek drogi Dębno-Kluszkowce na trasie Nowy Targ- -Szczawnica oraz nową drogę Krempachy-Dursztyn), ale nastąpiła całkowita zmia­ na jej jakości technicznej. Zaznacza się to w ulepszonej nawierzchni, szerokości jezdni, wyprofilowaniu łuków na drogach głównych i częściowo drugorzędnych zgodnie ze współczesnymi wymogami, zwiększeniu nośności mostów i przepustów. Do tego nąleży również zaliczyć rozszerzającą się bazę obsługi technicznej samo­ chodów, stacje paliw, parkingi (rye. 1). W 1960 roku długość dróg o nawierzchni twardej wynosiła na Podhalu prawie 130 km, a dróg gruntowych blisko 300 km. Ten niekorzystny stosunek ulegał syste­ matycznej poprawie. W pięć lat później (1965) długość dróg utwardzonych wzrosła do 177 km, przy jednoczesnym spadku dróg gruntowych do 222 km. W roku 1970 dominowały już drogi o nawierzchni twardej (270 km). Przytoczone dane świadczą o szybkim tempie modernizacji nawierzchni dróg w omawianym regionie. Charak­ terystykę sieci drogowej Podhala z lat osiemdziesiątych, która niewiele zmieniła się do chwili obecnej, przedstawia tabela 1.

Tabela 1 Długość sieci drogowej na Podhalu w 1980 r. (bez miast)

Gminy Długość dróg w km Gęstość dróg twardych twardych gruntowych w km na 100 km2 Biały Dunajec 53,0 2,2 59,0 Bukowina Tat. 47,8 2,8 19,0 Czarny Dunajec 97,4 6,5 44,6 Czorsztyn 34,4 0,3 56,3 Jabłonka 94,2 9,2 33,6 Krościenko 23,7 0,7 41,2 Łapsze Niżne 44,2 5,6 35,6 Nowy Targ 93,9 1,4 38,1 Ochotnica Dolna 26,7 - 18,9 Raba Wyżna 58,1 9,8 48,4 Rabka 13,0 - 18,8 Tatrzańska 55,4 - 16,2 Podhale 641,8 38.5 ______39J______Źródło: Wykaz sieci Rejonu Dróg Publicznych w Nowym Targu w 1980 r. oraz obliczenia własne

Wynika z niej, że ogólna długość sieci drogowej omawianego obszaru wynosi ponad 600 km, z czego na drogi gruntowe przypada 6%. Stwierdzić przy tym nale­ ży, że gęstość sieci drogowej była przestrzennie bardzo zróżnicowana. Najwyższy wskaźnik gęstości dróg stwierdza się w gminach: Biały Dunajec, Czorsztyn, Raba Wyżna i Czarny Dunajec, a najmniejszy w Tatrzańskiej, Ochotnicy Dolnej i Buko­ winie Tatrzańskiej. Zróżnicowanie to wynika z gęstości sieci osadniczej oraz warun­ ków naturalnych. Wskaźnik gęstości dróg utwardzonych dla całego regionu wynosił 39,1 km/100 km2 i był wyższy od analogicznego sprzed II wojny (29 km - Leszczycki 1938). Wraz z modernizacją sieci drogowej rozwijała się regularna komunikacja autobusowa obsługiwana przez Państwową Komunikację Samochodową. W 1946 roku istniały 3 połączenia autobusowe i zamykały się one w zaledwie 4 parach kursów na liniach: Kraków-Rabka, Kraków-Zakopane (2) i Kraków-Szczawnica (ryc. 2). Rye. 2. Schema! rozwoju połączeń autobusowych (PKS) na Podhalu w latach 1946-1989 ObjaSnienia: 1) połączenia istniejące w 1946 r.; 2) połączenia powstałe w 1.1946-1955; 3) połączenia powstałe wl. 1955-1989; 4) większe węzły komunikacji autoł W niespełna 10 lat później (1955) liczba połączeń wzrosła do 10, przy czym na połączenia ponadlokalne przypadały 4, a reszta na lokalne. Natężenie ruchu zwięk­ szyło się do 42 par kursów na dobę. Znaczny przyrost połączeń notuje się w kolej­ nym okresie, tj. 1955-1964. W połączeniach ponadlokalnych, obok dotychczaso­ wych z Krakowem, uruchomione zostały bezpośrednie połączenia z Katowicami, Krynicą, Myślenicami, Nowym Sączem, Oświęcimiem, Tarnowem i Warszawą. Ogólna liczba połączeń ponadlokalnych wynosiła w tym czasie 16, a natężenie na tych liniach zwiększyło się do 63 par autobusów w ciągu doby. Stwierdza się jedno­ cześnie duży wzrost połączeń lokalnych do 33 i natężenie do 127 par autobusów. Następny okres (1964-1974) należy określić jako najbardziej obfity w rozwój połą­ czeń i natężenie kursów w całym dotychczasowym rozwoju powojennym. W 1974 roku PKS wykazuje 27 połączeń ponadlokalnych i aż 57 lokalnych (tab. 3)= Ogólne natężenie ruchu autobusów na wsżystkich liniach osiągnęło aż 504 pary kursów w ciągu doby (tab. 2).

Tabela 2 Natężenie kursów autobusowych PKS na Podhalu w latach 1946-1989 (w parach kursów na dobę) Lata Połączenia ogółem międzyregionalne regionalne lokalne 1946 4 4 - - 1955 42 16 - 26 1964 190 55 8 127 1974 504 75 14 415 1989 432 100 14 318 Połączenia regionalne - w obrębie woj. nowosądeckiego Połączenia lokalne - w obrębie Podhala Źródło: Obliczenia własne na podstawie rozkładów jazdy autobusów W ostatnich latach zauważa się ogólne zmniejszenie natężenia ruchu w stosunku do roku 1974 o 72 pary autobusów. Spadek ten nastąpił wyłącznie w ruchu lokal­ nym (o 97 par), przy stagnacji natężenia w połączeniach regionalnych i zwyżce (o 25 par) w międzyregionalnych. W połączeniach - a ilość ich w 1989 roku wy­ nosiła 107 - dominowały połączenia lokalne (74), w dalszej kolejności między­ regionalne (24) i regionalne (9). W ruchu lokalnym największą liczbę połączeń wykazywał Nowy Targ (37) i Zakopane (22), które razem skupiały prawie 80% ogólnej ilości kursów (ryc. 3). Z kolei w powiązaniach międzyregionalnych (ryc. 4) dominowało Zakopane z 14 powiązaniami. Należy w tym miejscu podkreślić, że autobusy PKS nie docierały bezpośrednio tylko do 2 wsi podhalańskich, a miano­ wicie do Zaskala i Szlembarku. RABKA

Ryc. 3. Schemat natężenia lokalnych połączeń autobusowych na Podhalu w 1989 roku Objaśnienia: natężenie w parach kursów na dobę; 1) do 10; 2) 11-20; 3) 21-40; 4) 41-60; 5)61-80; 6) powyżej 80 Rye. 4. Schemat natężenia międzyregionalnych połączeń autobusowych Podhala w 1989 roku Objaśnienia: natężenie ruchu w parach kursów na dobę; 1) 1-10,2) 11-20; 3) 41-60; 4) 61-80; 5) powyżej 80 Przedstawiony dotąd rozwój regularnej komunikacji autobusowej PKS na Pod­ halu wiązać należy ze wzrostem zapotrzebowania usług przewozowych wynika­ jących ze zwiększonego ruchu turystycznego, dojazdów młodzieży do szkół oraz potrzeb miejscowej ludności. Po roku 1975 nasiliły się powiązania Podhala z No­ wym Sączem (Nowy Sącz - Chyżne, Nowy Sącz-Jabłonka, Nowy Sącz-Ochotnica Górna, Nowy Sącz-Zakopane) do 9 par na dobę. Spowodowane to zostało prze­ jęciem w 1975 roku przez Nowy Sącz funkcji miasta wojewódzkiego. Powiązania międzyregionalne Podhala wynikają przede wszystkim z funkcji turystyczno-wypo- czynkowo-uzdrowiskowej. Zaznaczyć należy, że na sieć połączeń autobusowych PKS w znacznej jej części nakłada się sieć zorganizowanych dojazdów do pracy do największego w regionie zakładu pracy, jakim są - Nowotarskie Zakłady Przemysłu Skórzanego w Nowym Targu. Zasięg ich w kilku przypadkach wykracza nawet poza granice Podhala. W 1989 roku dowóz pracowników odbywał się na 56 liniach, a przewożono łącznie ponad 3,5 tysiąca osób. W roli przewoźnika występował PKS, który we wspomnianym roku za świadczone usługi zainkasowal blisko 300 min zł. W 1987 roku autobusy PKS (Oddział Nowy Targ) przewiozły ogółem ponad 28 min pasażerów. Obok transportu autobusowego PKS funkcjonują w Zakopanem i Nowym Targu przedsiębiorstwa komunikacyjne WPK. W 1987 roku obsługiwały one w No­ wym Targu 4 linie, a to: Ostrowsko-Nowy Targ-Zaskale, Kowaniec (Nowy Targ) - Ludźmierz, Nowy Targ-Obidowa i Kowaruec-Szaflary. Jak widać zakres działal­ ności WPK wykracza poza granice miasta, a natężenie kursów wynosi od 20 do 14 w ciągu 16 godzin pracy dziennie. Obok masowego samochodowego transportu pasażerskiego dużą rolę w gospo­ darce regionu odgrywa transport towarowy. W tym względzie w grupie przedsię­ biorstw państwowych potentatem był PKS. Oprócz tego monopolisty środki tran­ sportu (bardzo zróżnicowane pod względem ładowności) stanowiły własność róż­ nych przedsiębiorstw państwowych, spółdzielczych, instytucji. Spora ich część jest obecnie prywatna i skupia niemały potencjał przewozowy (z tendencjami dalszego wzrostu), różniący się od wcześniej wymienionych bardzo dużym rozproszeniem. Fakt ten potwierdzają dane zamieszczone w tabeli 4 i 5. Z tabeli wynika, że głównym środkiem transportu pozostaje na wsi ciągnik, chociaż wiadomo, że jego podstawowym przeznaczeniem są prace połowę i prze­ wozy związane z tą działalnością. Park ciągnikowy jest bardzo zróżnicowany, tak wiekowo jak i technicznie. Znaczną część ciągników cechuje wysoki stopień zużycia, nadto wykorzystywane są różnego rodzaju ciągniki własnej konstrukcji, określane mianem SAM-ów. Relacje połączeń Liczba par kursów Relacje połączeń Liczba par kursów Ponadlokalne Zakopane - Szczawnica 36 Czorsztyn 13 Bielsko-Biała 4 Ochotnica 4 Gliwice 2 Krościenko 8 Grybów 1 Falsztyn 4 Katowice 3 Krempachy 6 Kraków 22 Bursztyn 2 Krynica 3 " Ciche 7 Lublin 2 Leśnica 8 Łódź 1 Gronków 4 Nowy Sącz 2 Kac win 1 Oświęcim 5 Czarna Góra 1 Rzeszów 2 Jurgów 11 Tarnów 3 Bukowina Tat. 7 Ustrzyki 1 Łysa Polana 2 Warszawa 1 Kowaniec 8 Wodzisław Śl. 2 Pyzówka 7 Żywiec 1 Zahiczne 6 Nowy Targ - Podszkle 2 Lipnica Wlk. 3 Kraków 7 Zubrzyca G. 8 Krynica 2 Zakopane 40 Nowy Sącz 4 Szaflary 11 Skrzypnę 1 Chyżne 4 Rabka - Ludźmierz 12 Katowice 2 Rabka - Kraków 6 Oświęcim 2 Jabłonka 9 Mszana Din. 5 Mszana G. 4 Szczawnica- Zięby 1 Skawa Din. 8 Oświęcim 1 Skawa G. 6 Warszawa 1 Chabówka 5 Zabornia 5 Chyżne - Naprawa 6 Skomielna 4 Kraków 6 Jordanów 7 Czarny Dunajec 5 Pieni ążkowice 1 Lokalne Olszówka 7 Nowy Targ - Poniec 10 Skomielna Relacje połączeń Liczba par kursów Relacje połączeń Liczba par kursów Rabka 16 Skawa 1 Nowy Targ 4 Jabłonka 8 Chyżne 2 Łopuszna 13 Zubrzyca G. 1 Ostrowsko 1 Chochołów 13 Murzasichle 9 Białka Tat. 14 Jurgów 2 Źródło: Rozkład jazdy autobusów

Tabela 4 Prywatne środki transportu w wybranych gminach podhalańskich w 1988 roku Gminy Ciągniki Samochody Samochody oso- Motocykle ciężarowe dostawcze osobowe bo we na 1000 mk Biały Dunajec 547 22 99 941 45 671 Bukowina Tatrzańska 653 42 56 841 64 624 Czarny Dunajec 1421 51 145 1175 62 927 Łapsze Niżne 467 6 26 399 52 233 Źródło: Sprawozdania o liczbie pojazdów samochodowych, ciągników rolniczych i przyczep zare­ jestrowanych i zgłoszonych do ewidencji za rok 1988. Rejestracja ciągników, samo­ chodów osobowych, ciężarowych, dostawczych, autobusów i motocykli oraz obliczenia własne

Tabela 5 Środki transportu wg wsi w gminie Czarny Dunajec (stan 31 XII 1988)1 Nazwa wsi Traktory Samochody Motocykle ogółem w tym SAM-y osobowe dostawcze ciężarowe Ciche 211 14 154 20 4 194 Chochołów 89 5 87 8 4 56 Czarny Dunajec 170 10 325 26 24 64 Czerwienne 92 16 76 8 2 94 Dział 35 3 23 1 1 25 Koniówka 26 - 18 3 - 15 Odrowąż 92 - 42 7 1 61 Piekielnik 129 30 93 9 3 60 Pieniążkowi ce 82 3 41 6 1 33 Podczerwone 77 5 77 1 3 33 Podszkle 53 1 19 6 - 52 Ra tułów 126 6 115 19 3 122 Nazwa wsi Traktory Samochody Motocykle ogółem w tym SAM-y osobowe dostawcze ciężarowe Stare Bystre 131 13 118 28 4 126 Wróblówka 62 - 44 1 - 30 Załuczne 45 - 33 2 1 21 Razem 1421 106 1175 145 51 927 1 Uwzględniono wyłącznie gospodarkę nieuspołecznioną (udział gospodarki uspołecznionej był bardzo niski) Źródło: Rejestr pojazdów samochodowych - osobowych, ciężarowych, ciągników gospodarki nieuspołecznionej i jednostek gospodarki uspołecznionej Tabela 6 Natężenie ruchu samochodów (osobowych i ciężarowych) oraz autobusów w wybranych węzłach transportu na Podhalu w 1985 roku

Węzły i kierunki Liczba pojazdów % udział w ruchu samochodów ogółem ogólem/doba osobowe " ciężarowe autobusy

Rabka 5750 XXX Mszana Dolna 2400 57 17 5 Maków Podhal. 1400 56 18 6 Nowy Targ 750 62 12 5 Chyżne 1200 61 12 7

Czamv Dunaiec 5950 X XX Rabka 550 48 10 8 Chochołów 1300 62 9 5 Jabłonka 1100 52 13 12 Nowy Targ 3000 52 17 11

Zakopane 6500 X XX Chochołów 1000 68 7 11 Nowy Targ 4200 73 9 5 Łysa Polana 1300 71 5 11

Nowy Tara 10300 X X X Rabka 3000 64 15 10 Szczawnica 2900 50 27 10 Bukowina Tat. 1700 64 9 6 Czarny Dunajec 3000 52 17 11

Źródło: Ruch drogowy 1985, Centralne Biuro Projektowo-Badawcze Dróg i Mostów, War­ szawa 1987 Zróżnicowanie stanu posiadania środków transportu przykładowo ilustruje ta­ bela 5. W prezentowanej gminie Czarny Dunajec w 1988 roku największą ilością środków transportu dysponowali mieszkańcy Czarnego Dunajca. W pozostałych miejscowościach rozkład ten był bardzo zróżnicowany i wynikał zarówno z wiel­ kości wsi, jak i zamożności jej mieszkańców. Obecnie stan zagospodarowania transportowego Podhala uwarunkowany jest całokształtem stosunków gospodarczych regionu. Należy przy tym zwrócić uwagę, że na istniejącą sieć drogową, wraz ze środkami lokalnego transportu, nakłada się ruch pojazdów przybywających z zewnątrz. Składają się na niego zorganizowane przyjazdy o charakterze wycieczkowym, indywidualny (samochody, motocykle), a także przejazdy tranzytowe o charakterze międzynarodowym, przez przejścia gra­ niczne w Chyżnem i Łysej Polanie. Problem natężenia pojazdów w węzłach komu­ nikacji samochodowej Podhala ilustruje tabela 6. Z przedstawionych danych wynika, że najbardziej obciążonym węzłem tran­ sportu w omawianym regionie, z racji swojego centralnego położenia, był Nowy Targ. W ciągu doby przez węzeł ten przejeżdżało ponad 10 tys. pojazdów samocho­ dowych. W strukturze pojazdów dominowały samochody osobowe. Obciążenie na poszczególnych kierunkach było bardzo zróżnicowane, przy czym największe noto­ wano na trasie zakopiańskiej, a najniższe w kierunku Bukowiny Tatrzańskiej. Pozo­ stałe węzły wykazywały mniejsze natężenie ruchu pojazdów. Drugim ważnym rodzajem transportu w regionie jest transport kolejowy. Dłu­ gość linii kolejowych w stosunku do okresu przedwojennego zmalała z 73 km (Leszczycki 1938) do 57 km. Likwidacji uległa mało ekonomiczna linia Nowy Targ - Podczerwone. Na podkreślenie natomiast zasługuje modemizacja istniejącej linii kolejowej, na której w miejsce trakcji parowej wprowadzono elektryczną. W zakresie transportu pasażerskiego połączenia ponadregionalne stanowią obecnie blisko 30% ogółu połączeń kolejowych regionu. W mchu tym dominują po­ ciągi ekspresowe i pospieszne (tab. 7), często z wagonami bezpośrednimi do innych miejscowości, niż to wynika z relacji trasy. W roku 1948 przez obszar Podhala kur­ sowało 8 pociągów osobowych, z tego 4 w relacji Nowy Targ-Podczerwone i 4 w re­ lacji Chabówka-Zakopane (w tym 2 z Krakowa). Ruch pasażerski obsługiwany był na linii Chabówka-Zakopane przez 11 stacji i przystanków kolejowych, a na linii Nowy Targ-Podczerwone przez 5. Kolej w tym czasie wobec słabo rozwiniętego tran­ sportu autobusowego była głównym przewoźnikiem ludności w regionie. W roku 1974 liczba kursujących pociągów w regionie wzrosła do 29, przy czym na trasie Cha­ bówka-Zakopane kursowało 19 pociągów, a na linii Nowy Targ-Podczerwone 10. Relacja Ilość par pociągów na dobę ekspresowe pospieszne osobowe ponadregionalne Częstochowa-Zakopane -- 1 Poznań-Zakopane - - 1 Szczecin-Zakopane x - 1 - Warszawa-Zakopane 2 2 1 regionalne i lokalne Krynica-Chabówka -- 5 Chabówka-Nowy Targ -- 3 C habó wka-Zakopane -- 10 Nowy Targ-Zakopane - - 3 Razem 2 3 21 Źródło: Rozkład jazdy pociągów W latach osiemdziesiątych linia Nowy Targ-Podczerwone ulegała likwidacji, a na trasie Chabówka-Nowy Targ-Zakopane u ich schyłku (189) liczba kursujących pociągów uległa nieznacznemu zwiększeniu do 21. ' Rolę transportu kolejowego w zakresie powiązań gospodarczych przedstawio­ no w oparciu o zsumowane ilości „nadanych” i „przyjętych” ładunków dla naj­ większych stacji kolejowych w regionie, a mianowicie Nowego Targu, Zakopanego i Chabówki (tab. 8). Z przedstawionych danych wynika, że w powiązaniach tych domi- Tabela 8 Powiązania przestrzenne Podhala w zakresie przewozu ładunków koleją w 1989 roku2 Województwa Przyjęcia w t Nadania w t Różnica Ogółem 38535 12533 -26002 w tym: bialskopodlaskie 561 19 -542 częstochowskie 891 112 -779 gdańskie 514 60 -454 katowickie 26429 147 - 26282 kieleckie 1399 35 - 1354 krakowskie 1368 3095 +1727 krośnieńskie 112 1131 +1019 piotrkowskie 1655 57 - 1598 płockie 521 41 -480 rzeszowskie 21 5097 + 5076 tarnobrzeskie 116 671 + 555 tarnowskie 797 389 -408 wałbrzyskie 532 27 -505 2 Średnia miesięczna obliczona z „nadań” i „przybycia” ładunków z m-cy I, IV, X dla stacji kolejowych: Nowy Targ, Zakopane i Chabówka Źródło: Księgi magazynowe przesyłek nadanych i przyjętych oraz obliczenia własne nują „przyjęcia” nad „nadaniami” w stosunku 3:1. Najaktywniejsze - w sensie ilości dostarczanej masy ładunków powiązania Podhala stwierdza się z województwem katowickim. Obejmowały one w 1989 roku 68% całości dostaw do regionu. Do ważnych województw w zakresie zaopatrzenia Podhala należy zaliczyć nadto: kieleckie, krakowskie i piotrkowskie. Brak natomiast jest dostaw z województw: koszalińskiego, łomżyńskiego, skierniewickiego i słupskiego. Z kolei w zakresie „nadań” największą masę ładunków skierowano z Podhala do województw: rzeszowskiego, krakowskiego i krośnieńskiego. W strukturze przy­ jętych ładunków dominowały: węgiel, koks, paliwa, materiały budowlane (m.in. ce­ ment), nawozy sztuczne oraz artykuły żywnościowe. Natomiast w „nadaniach” pod­ stawową masę przewozową stanowiły: żwir, drewno i złom stalowy.

Energetyka

Elektryfikacja na Podhalu rozwinęła się w pełni po II wojnie światowej. Jak podaje B. Górz (1964) na koniec 1945 roku na Podhalu było zelektryfikowanych 25 wsi, tj. 24,5% ich ogółu. Wskaźnik ten w następnych latach ulegał systema­ tycznemu wzrostowi (1950 - 38,2%, 1955 - 40,2%, 1959 - 53,6%. Ostatecznie elektryfikacja zakończona została w 1975 roku, kiedy to energia elektryczna dotarła do Ochotnicy Górnej, która była zarazem ostatnią zelektryfikowaną wsią w Polsce. Istniejące przed wojną i w pierwszych latach powojennych małe, prywatne (często spółkowc) elektrownie wodne („dynama”) uległy w późniejszym okresie całkowitej likwidacji. Ich znaczenie miało charakter lokalny, a ilość produkowanej energii w wielu przypadkach przeznaczona była wyłącznic na cele oświetleniowe. Obecnie prawie całość dostaw energii elektrycznej na Podhalu pochodzi z zew­ nątrz regionu, a produkcja dwóch niewielkich elektrowni wodnych „Olcza” i „Kuź­ nica” w Zakopanem, o łącznej mocy nieco powyżej 900 kW (elektrownia „Kuźnica” z uwagi na niskie stany wody często bywa wyłączana) jest wręcz znikoma. Produkcja energii elektrycznej przez elektrownię „Olcza” w 1989 roku wyniosła 1,5 min kWh. Trwa budowa dwóch małych elektrowni wodnych w Dzianiszu i Białym Dunajcu. Rozwój małej energetyki wodnej w regionie nie rokuje nadziei, a podstawową przyczyną tego jest brak w kraju producentów turbin małej mocy. Ogólna długość energetycznej sieci przesyłowej na Podhalu wynosiła w 1989 roku 5 tys. km. Jak wynika z tabeli 9 najmniejszy w niej udział miała sieć wysokiego na­ pięcia. Posiada ona układ promienisty, a pożądanym kształtem jest układ pierścieniowy. W obecnym układzie linie wysokiego napięcia mają następujący przebieg: Skawina- -Rabka-Szaflary, Szaflary-Zakopane (dwie „nitki”), Szaflary-Niedzica-Krościenko Wyszczególnienie Ilość Długość linii wysokiego napięcia w km 164 Długość linii średnich napięć w km 1324 Długość linii niskich napięć w km 3483 Dość stacji transformatorowych (szt.) 1032 Odbiorcy, energii 86017 Źródło: En-11, Roczne sprawozdania ze stanu urządzeń energetycznych (31 XU 1989) i Jordanów-Szaflary. Prace przy modernizacji istniejącej sieci będą zmierzały w kie­ runku zmiany kształtu sieci wysokiego napięcia i tworzenia kolejnych punktów zasilania, a także zwiększania ilości stacji transformatorowych małej mccy, obsługujących mniejszą ilość odbiorców energii. Podejście takie oznacza w praktyce zmniejszenie negatywnych następstw awarii. Należy sądzić, że poprawę w zasilaniu i istotne zmiany w całej dotychczasowej gospodarce energetycznej Podhala wniesie budowana elektrownia czorsztyńska. Podhale wiąże również duże nadzieje z gazyfikacją swojego obszaru. Z punktu widzenia ochrony środowiska ma to niebagatelne znaczenie. Oznacza bowiem zastą­ pienie gazem używanego dotąd w ciepłownictwie i gospodarstwach domowych wę­ gla kamiennego, często bardzo zasiarczonego. Dotychczasowe korzystanie przez mieszkańców z gazu płynnego w butlach ma ograniczone znaczenie (chociażby z uwagi na fakt limitowania go).

Sieć wodociągowa i kanalizacyjna Kolejnymi ważnymi elementami infrastruktury technicznej, które na szerszą skalę rozwinęły się na Podhalu w analizowanym okresie, są sieć wodociągowa i kanalizacyjna. W 1963 roku ogólna długość wodociągowej sieci rozdzielczej wyno­ siła 83 km, a w 4 lata później, tj. w 1967 roku wzrosła do 128,1 km, z czego na miasta przypadało aż 95,6 km. Sieć kanalizacyjna o łącznej długości 85,5 km funkcjonowała w tym czasie wyłącznie w miastach. Wbrew pozorom region Podhala należy do regionów deficytowych w wodę. Odnosi się to przede wszystkim do miejscowości położonych w paśmie skałek wa­ piennych, m.in. Bursztyn, Falsztyn, ale także i do wielu innych. Wzrost zużycia wody z uwagi na wzrost pogłowia zwierząt w gospodarstwach, modernizacja budyn- ków mieszkalnych oraz dynamiczny przyrost nowej substancji mieszkaniowej spra­ wiły, że w wielu miejscowościach dotychczasowe źródła zaopatrzenia w wodę (studnie) zastępowane są stopniowo przez wodociągi (państwowe, spółkowe, pry­ watne). Budowa wodociągów konieczna jest również ze względów sanitarnych, za czym przemawia fakt, że na około 2000 istniejących na Podhalu studni, aż w 60% z nich przebadana woda nie odpowiadała obowiązującym normom. Ogólna długość wodociągów w regionie (bez doprowadzeń do budynków) wy­ nosiła w 1989 roku prawie 530 km, przy czym na wodociągi miejskie przypadało aż 70% (tab. 10). Najwyższy udział w sieci wykazywały miejscowości należące do gminy Nowy Targ, bo 18%. Z kolei całkowity brak takiej sieci stwierdza się w miej­ scowościach na terenie gminy Rabka.

Tabela 10 Sieć wodociągowa i kanalizacyjna na Podhalu w 1989 roku Nazwa miasta (gminy) Długość w km Zużycie wody na wodociągi kanalizacja 1 mieszkańca w m sześć. Miasta Nowy Targ 57,0 30,4 33,6 Rabka 28,1 20,8 30,9 Szczawnica 14,7 14,2 26,3 Zakopane 76,5 49,0 41,6 Gminy Biały Dunajec 33,0 0,2 7,7 Bukowina Tatrzańska 46,8 - 23,1 Czarny Dunajec 42.5 - 25,3 Czorsztyn • 16,1 - 19.1 Jabłonka 11.3 - 1.7 Krościenko n. Dunajcem 26,0 - 41,8 Łapsze Niżne 41,2 1.3 46,9 Nowy Targ 93,0 - 51,2 Ochotnica Dolna 9,0 - 51.5 Raba Wyżna 2,0 2,0 0,8 Rabka - -- Tatrzańska 31.3 - 12.5 Razem 528.3 1492 X Źródło: Rocznik statystyczny województwa nowosądeckiego, 1989 Wodociągi i kanalizacja podane są bez doprowadzenia do budynków. Poprawa warunków sanitarnych i związane z tym zwiększone zużycie wody ściśle koresponduje z ilością powstałych nieczystości (biologicznych, chemicznych), które muszą być odprowadzone z miejsc ich powstawania. Tę rolę spełnia kana­ lizacja. Z danych zawartych w tabeli 11 wynika, że ten element infrastruktury jest poważnie zaniedbany. Sieć kanalizacyjna poza miastami prawie nie istnieje. Funkcje okresowego gromadzenia płynnych nieczystości spełniają niewielkie zbiorniki, tzw. szamba. Zła ich jakość techniczna, głównie nieszczelność (błąd popełniany świado­ mie przez wykonawców) często prowadzi do skażenia wód gruntowych. Brak z kolei wydzielonych terenów (lub samowola mieszkańców) na centralne wylewiska nie­ czystości sprawia, że najczęściej trafiają one do cieków wodnych. Wynika stąd wnio­ sek, że konieczna jest budowa sieci kanalizacyjnych na wsiach wraz z oczy­ szczalniami. Problem ten nabiera większej wagi w świetle perspektywicznego uru­ chomienia zbiornika czorsztyńskiego, dla którego brak omawianego elementu infra­ struktury stanowi poważne zagrożenie sanitarne. Drugim po sieci kanalizacyjnej i nie mniej od niej ważnym elementem są zorganizowane wysypiska śmieci. Nie wyma­ gają one dużych nakładów kapitałowych. Zorganizowane wysypiska funkcjonują z reguły w miejscowościach będących siedzibami urzędów gminnych, rzadziej nato­ miast w innych (chociaż w wielu z nich miejsca takie są wyznaczone). Najczęściej śmieci gromadzone są na „dziko” na terenach granicznych wsi, na skraju lasów bądź też na terasach zalewowych rzek. Jako przykład takiego stanu rzeczy może posłużyć fakt, że w gminie Nowy Targ na 20 wsi wysypiska źorganizowane funkcjonują tylko w Klikuszowej, Nowej Białej, Krempachach i Rogoźniku. Podobnie jest na obszarze pozostałych gmin. Walory krajobrazowe i klimatyczne sprawiają, że omawiany region cieszy się dużym zainteresowaniem turystów, wczasowiczów i kuracjuszy niemal przez cały rok. Ten wzmożony ruch stawia zwiększone zapotrzebowanie na usługi telekomuni­ kacyjne i pocztowe (tab. 11). Usługi telekomunikacyjne rozwijały się na Podhalu, podobnie jak w całym kra­ ju, z dużym opóźnieniem. W stosunku do schyłku 20-lecia międzywojennego, kiedy to, jak podaje S. Leszczycki (1938), jeden aparat telefoniczny przypadał na 1000 mieszkańców, postęp w dziedzinie telefonizacji w analizowanym okresie wydaje się bardzo dynamiczny. W odniesieniu jednak do istniejących potrzeb wykazuje on duże zapóźnienie. W 1960 roku na 1000 mieszkańców przypadało na Podhalu 12,4 abo­ nentów telefonicznych, a w 1972 roku wskaźnik ten wzrósł do 36,2. Współczesne nasycenie telefonami w ujęciu przestrzennym przedstawia tabela 11. Wynika z niej, że wskaźnik ten jest bardzo zróżnicowany. Największy dostęp do sieci telefonicznej spośród miast posiadają mieszkańcy Zakopanego i Rabki, a w gminach wiejskich ludność gminy Krościenko i Bukowina Tatrzańska. W zakresie placówek pocztowo- telekomunikacyjnych zdecydowanie największy stopień nasycenia nimi posiadają w grupie miast ośrodki o zdecydowanie wiodących funkcjach uzdrowiskowo-wypo- czynkowo-turystycznych, a więc Szczawnica i Zakopane. Natomiast w gminach wiejskich przoduje gmina Tatrzańska, co tłumaczyć należy jako „rekompensatę” za niski poziom telefonizacji. Tabela 11 Placówki pocztowo-telekomunikacyjne i abonenci telefoniczni na Podhalu w 1989 roku Placówki pocztowo- Abonenci telefoniczni Nazwa telekomunikacyjne na 1000 mieszkańców na 10 tys. mieszk. wskaźnik % Miasta Nowt Targ 1,3 129,7 Rabka 2,2 138,2 Szczwnica 6,3 109,3 Zakopane 5,3 160,2 Gminy Biały Dunajec 1,4 11,8 Bukowina Tat 4,6 42,6 Czarny Dunajec 2,6 23,1 Czorsztyn 6,7 25,8 Jabłonka 3,3 19,2 Krościenko n/D. 3,4 83,2 Łapsze Niżne 4,0 29,4 Nowy Targ 4,3 22,0 Ochotnica Din. 4,7 17,0 Raba Wyżna 2,7 36,6 Rabka 5,0 18,8 Tatrzańska 8,1 14,6 Źródło: Obliczenia własne i dane z Rocznika statystycznego województwa nowosądeckiego, 1989.

Oceniając zarysowane w opracowaniu zmiany w infrastrukturze technicznej Podhala w okresie po II wojnie światowej należy stwierdzić, że są one bardzo duże, jakkolwiek nie we wszystkich dziedzinach zadowalające. W zakresie transportu sieć drogowa uległa pełnej modernizacji i częściowej, aczkolwiek niewielkiej, rozbudo­ wie. Obsługa miejscowości podhalańskich w zakresie przewozów pasażerskich zo­ stała w pełni zapełniona. Wykształciły się nowe powiązania międzyregionalne, o których zdecydowała podstawowa funkcja turystyczno-uzdrowiskowo-wypoczyn- kowa regionu. Bardzo znacznie wzrósł ruch samochodowy, lecz to zjawisko uznać należy za niepokojące ze względu na zwiększenie zagrożenia środowiska natural­ nego. Z kolei zmiany w transporcie kolejowym dotyczyły głównie modernizacji trakcji (w miejsce parowej weszła elektryczna) i torów, likwidacji nierentownej linii 218 Nowy Targ-Podczerwone oraz wzrostu liczby pociągów dalekobieżnych (pośpiesz­ nych i ekspresowych) zwiększających dostępność regionu dla mieszkańców innych części kraju. Zmiany objęły także i inne elementy infrastruktury m.in. energetykę, sieć wodociągową. Wymagają one jednak dalszego doskonalenia i rozwoju, a takie elementy, jak kanalizacja i oczyszczalnie ścieków, dotychczas poza miastami niewi­ doczne, wymagają szybkiej budowy. W obecnej gospodarce rynkowej rozwój i modernizacja nie tylko infrastruktury technicznej, ale i społecznej może stanowić o dalszym rozwoju gospodarczym Pod­ hala w oparciu o dotąd pełnione funkcje. W dniu dzisiejszym konkurencyjnymi dla tego regionu stają się powoli górskie regiony Słowacji i Austrii oferujące wyższy standard usług przy zbliżonych cenach (uwaga ta odnosi się zwłaszcza do sezonu zimowego).

Marek Troć

The changes in the technical infrastructure of Podhale after the Second World War In this work the author showed the transformations of the technical infrastructure in domain of its basic elements. Some of these elements were shown in a static formulation (e.g. energetics, waterworks) and they had appeared in the region of Podhale only after the Second World War. The author assumed that for the main tourist function of the region the transport was the most important element of infrastucture. So most of the attention was paid to the changes of the transport. About the greatness and dynamics of the changes in this domain attests the fact that in 1960 the total length of the hard surface ways in the region of Podhale was 130 km and 20 years later (1980) it increased to almost 650 km. It caused the increase of the spatial density coefficient of the transport system from 29 km/100 km2 (before World War II, to 30 km/100 km2 (nowadays). Together with the road system the public communication (esp. bus communication) connections were developing. The changes in this domain were really great. In 1946 in the region of Podhale there were only 3 bus connections of entire intensity 4 pairs of courses a day. And in 1973/74 there were 27 external bus connections and 57 local ones with the entire intensity 500 pairs of courses a day. The part of the railway transport (both passenger and goods) is not of such importance as it was before the war. In the author's estimate the transformations in technical infrastructure in the region of Podhale after the Second World War were very important. Except of modernization and extensions of some old elements appeared some quite new (i.e. energetics, waterworks) and also that were credited only with cities i.e. sewage systems, sewage- -treatment plants, dumping grounds. Those latter are still in embryos but their fast development and dissemination according to ecological requirements are simply necessary. Galiniak Janusz

Przemiany budownictwa mieszkaniowego we wsiach podhalańskich w latach 1931-1988

Budownictwo tworzy na Podhalu tę strefę gospodarczej działalności człowieka, w której bardzo silnie uzewnętrzniły się skutki szybkich przemian ekonomicznych, społecznych i kulturowych, jakim podlegał ten region w ciągu ostatnich kilku­ dziesięciu lat. Silny rozwój budownictwa obserwuje się szczególnie od połowy lat sześćdziesiątych, a jego źródłem były zarówno lokalne potrzeby ludności (chęć polepszenia życia), jak również znaczna i swobodna penetracja tego terenu przez czynniki zewnętrzne. Ogólny postęp gospodarczy kraju, połączony z realizacją haseł powszechnego dostępu mieszkańców do wypoczynku i turystyki spowodował, że Podhale, posiadające wybitne walory przyrodnicze, stało się obszarem bardzo dyna­ micznego przyrostu liczby budynków należących również do różnych instytucji i urzędów. W poniższych rozważaniach przedstawiono główne kierunki przemian w bu­ downictwie mieszkaniowym Podhala. Analiza uzwględnia zarówno rozwój ilościowy budownictwa, jak również zmiany jego cech fizjonomicznych i strukturalnych, w na­ wiązaniu do okresu międzywojennego, dla którego obszerny materiał faktograficzny przedstawił w swojej pracy S. Leszczycki (1990). Nawiązuje ona także do szeregu innych prac podejmujących kompleksowo aspekty przestrzenne budownictwa, takich autorów, jak: Dobrowolska (1968, 1985), Leszczycki (1938), Prochownikowa (1971, 1983), a przede wszystkim do studiów Komitetu Badań Rejonów Uprzemy­ sławianych Polskiej Akademii Nauk i Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, cechujących się ujęciem wielopłaszczyznowym ukazującym rozwój budownictwa w powiązaniu z dynamiką polskiej gospodarki. Ogólne tendencje zmian Współczesne budownictwo Podhala różni się zasadniczo od przedwojennego tak pod względem liczby budynków, jak również wielu fizjonomicznych cech. Istotą zaistniałych zmian było też stopniowe zanikanie różnic w poziomie budownictwa między poszczególnymi częściami regionu, postępujące w miarę jak ten obszar roz­ wijał się i zmieniał społeczno-gospodarcze funkcje. Na Podhalu, oprócz domów mieszkalnych, na dużą skalę rozbudowano sieć obiektów wypoczynkowych, należących do różnych instytucji i urzędów, mających głównie swoje siedziby w Warszawie, Krakowie, Łodzi i na Górnym Śląsku. Ich lo­ kalizacja była nierzadko wymuszona na lokalnych władzach, z pominięciem ogólnie stosowanych w budownictwie zasad. Te pozaprawne działania ośrodków centralnych miały pośredni wpływ na narastającą od początku lat siedemdziesiątych znaczną żywiołowość w budownictwie indywidualnym miejscowej ludności. Spośród licznej grupy inwestorów instytucjonalnych szczególny wpływ na przeobrażenie regionu miała lokalizacja dużych obiektów wczasowych w samym Zakopanem, a także w gminie Tatrzańskiej, Rabce i Szczawnicy. W Zakopanem liczba miejsc naclegowych w tych obiektach wynosiła w 1988 roku około 10 tysięcy. Z tego też względu budownictwo na Podhalu zrodziło wiele konfliktów społecznych. Równocześnie z powodu dużej koncentracji przestrzennej budynków wokół Zakopa­ nego oraz wzdłuż szlaków komunikacyjnych dochodzących do tego miasta, stało się ono źródłem zmian środowiskowych zagrażających rozwojowi regionu. Z badań cytowanego już wcześniej S. Leszczyckiego wiadomo, że w okresie międzywojennym było na całym Podhalu 18,7 tys. domów mieszkalnych, z łączną liczbą izb niewiele ponad 39 tys. (tab. 1). Przeciętnie 1 dom liczył nieco ponad 2 izby, co przy dużej liczbie mieszkańców (wielodzietne rodziny) dawało znaczne zagęszczenie, wynoszące nawet po kilka osób na 1 izbę. Jednakże już wówczas niektóre części regionu, np. Skalne Podhale, okolice Szczawnicy, miały korzystniejsze wskaźniki mieszkaniowe, gdyż na 1 izbę przy­ padało poniżej 1,3 osoby. Sporo tu było domów o charakterze willowym, które w ta­ kich miejscowościach, jak Zakopane, Poronin, Szczawnica, wynajmowano „letni­ kom”. Przynosiły one ludności znaczne dochody. Podane wyżej wskaźniki obrazujące liczbę osób na 1 izbę lub 1 dom, uległy zasadniczym zmianom w okresie badanego sześćdziesięciolecia. Zmieniały się bo­ wiem w tym czasie zarówno techniczne warunki budownictwa, jak również możli­ wości mieszkańców wynikające ze wzrostu ich zamożności. W okresie do 1988 roku liczba domów mieszkalnych - prywatnych wzrosła na Podhalu o 70%, tzn. do po­ nad 31,6 tys., natomiast liczba izb o prawie 200%, tj. do 116,3 tys. Obecnie na 1 dom 222

------I. ludności ------I. budynków — — l. izb Rye. 1. Dynamika liczby ludności, budynków i izb w mieszkaniach na Podhalu wiatach 1931-1988(1931 100%) przypada średnio około 3,7 izby (w roku 1933 / 2,1 izby), natomiast powierzchnia użytkowa mieszkań, przypadająca na 1 mieszkańca wynosi ponad 16,3 m2 i jest większa niż w woj. nowosądeckim o 1,2 m2. Wyrazem zasadniczej zmiany warunków mieszkaniowych ludności jest też sto­ sunkowo niewielkie zagęszczenie osób na 1 izbę wynoszące obecnie na całym Pod­ halu 1,2 osoby, gdy w okresie międzywojennym wynosiło 2,3 osoby, a w 1970 roku jeszcze 1,6 osoby. Powyższe zmiany miały zróżnicowane tempo w poszczególnych okresach po­ wojennego 45-lecia. Wyraźne przyspieszenie ilościowego rozwoju budownictwa na­ stąpiło na początku lat siedemdziesiątych. We wcześniejszych okresach zmiany były mniejsze. O ile bowiem w latach 1931-1970 średnio w ciągu roku liczba domów powiększała się o 0,7%, a liczba izb o 2,4%, to w okresie 1970-78 wskaźniki te wzrosły odpowiednio do 1,8% oraz 5,8%. Bardzo wysokie było też tempo przyrostu domów w latach 1978-1988 wynoszące 2,4% oraz przyrostu izb - 5,6% (tab. 1). Cechą charakterystyczną lat siedemdziesiątych było budowanie dużych domów, wielo- izbowych, z których część miała wyraźnie określone przeznaczenie na cele turysty­ czne. Niektóre z nich powstawały jako drugie domy, posiadające zwykle ponad 10 pokoi i wyposażone były w kuchnie, jadalnie-świetlice, ciepłą bieżącą wodę itp. W całym okresie międzywojennym, w ciągu jednego roku przybywało średnio po około 220 domów i prawie 1350 izb mieszkalnych. Dynamikę tych zmian w liczbie domów i izb mieszkalnych, na tle przyrostu liczby stałych mieszkańców Podhala, przedstawiono na rycinie 1. Uwagę zwraca wspomniane wyżej przyspie­ szenie tempa budownictwa po roku 1970. Jego rezultatem było znaczne odmłodzenie całej substancji mieszkaniowej regionu. Z dokonanych analiz podhalańskiego bu­ downictwa wynika, że wśród istniejących obecnie domów mieszkalnych zaledwie 21,8% pochodzi sprzed 1945 roku. Dla porównania można podać, że analogiczny udział dla woj. nowosądeckiego i bielskiego wynosi ponad 30%. Oczywiście na Podhalu istnieją liczne wsie, w których udział starych domów jest niewielki (Maniowy koło Czorsztyna) lub bardzo wysoki (Chochołów).

Zróżnicowanie regionalne zmian w budownictwie Znaczne zróżnicowanie przestrzenne zmian w budownictwie wynikało z wielu przyczyn natury gospodarczej oraz z uwarunkowań historycznych. Już w okresie międzywojennym niektóre wsie, a nawet całe obszary, wykazywały słabsze tempo rozwoju. W przestrzennym zróżnicowaniu koncentracji domów daje się wyodrębnić trzy wyraźne rejony (nazwy wg propozycji Leszczyckięgo 1938): Skalne Podhale, Pogórze Zachodnie oraz część wschodnia Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Łącznie w tych trzech obszarach, zajmujących 38,4% ogólnej powierzchni Podhala, w latach 1931-1988 przybyło 49% ogólnej liczby nowych domów. Rejony te skupiają teraz 45,2% ogółu budynków mieszkalnych. Na Skalnym Podhalu liczba domów uległa w latach 1931-1988 podwojeniu (wzrost do 208,1%). Również dwa dalsze rejony, tj. dolina Raby i Pogórze Zachod­ nie, osiągnęły wysokie tempo przyrostu domów, wynoszące odpowiednio: 196,6% oraz 187,1%. Podobnie jak w całym regionie, także na wymienionych obszarach szczególnie szybki rozwój budownictwa miał miejsce w ostatnim dwudziestoleciu. O ile np. na Skalnym Podhalu średnioroczny przyrost liczby budynków za okres 1931-1970 wynosił 1,2%, to w latach 1970-1978 wzrósł do 4,8%, a w następnym dziesięcio­ leciu osiągnął wartość 2,6%. Liczba osób przypadająca na izbę obniżyła się tu z 1,7 w 1931 roku do 1,0 w 1988 (w Zakopanem do 0,9) i jest obecnie najniższa na całym Podhalu. W rejonie tym w okresie powojennym wystąpiły duże różnice w tempie przyrostu domów pomiędzy grupą wsi turystycznych, tj. Kościeliskiem, Bukowiną Tatrzańską i Poroninem, a pozostałymi osiedlami. Początkowo wsie turystyczne miały bardzo szybkie tempo powstawania budyn­ ków, ale kiedy dogodne dla budownictwa tereny zaczęły się wyczerpywać, to także na obszarach mniej przydatnych dla turystyki doszło do dużego przyspieszenia budownictwa (ryc. 2 i 3). Ogólnie wolniejszą dynamikę rozwoju wykazywała Orawa. Jej udział w liczbie budynków całego Podhala obniżył się w okresie 1931-1988 o prawie 1%. Najwol­ niej w tym rejonie rozwijało.się budownictwo na stokach Babiej Góry. Natomiast znacznie szybciej w części kotlinnej, bardziej dogodnej dla budownictwa. Przykła­ dem mogą być dwie wsie - Orawka i Chyżne, w których w omawianych latach miały miejsce duże zmiany w budownictwie. Istniejące obecnie w tych osiedlach domy liczą średnio po 4,0 oraz 3,3 izby, gdy w 1931 roku tylko - 2,3 oraz 1,9 izby, a ich za­ gęszczenie jest niewielkie, gdyż na 1 izbę przypada odpowiednio 1,1 lub 1,3 osoby. Należy zauważyć, że do znaczniejszego ożywienia budownictwa w pozostałych wsiach orawskich doszło w latach osiemdziesiątych. Podobne przyspieszenie miało też miejsce w tym czasie także we wsiach położonych w dolinie górnej Raby. Wydaje się, że lata osiemdziesiąte można uznać za najbardziej korzystne dla przemian w budownictwie Podhala, ze względu na wyraźne ożywienie procesów budowlanych w całym regionie. Oprócz wspomnianej już Orawy duży przyrost do­ mów odnotowano też we wsiach leżących w pobliżu Nowego Targu, o silnie rozwi­ niętych funkcjach rzemieślniczych, np.: w Waksmundzie, Ludźmierzu, Rogoźniku, Gronkowie, Ostrowsku. Rye. 2. Rozwój budownictwa mieszkaniowego na wsi w latach 1931-1988 Wzrost liczby budynków: 1) do 50% 4) 101 - 120 2 ) 50-75 5) 121 - 140 3 ) 76-100 6) ponad 140% Rye. 3. Przyrost izb mieszkalnych w latach 1931-1988.Przyrost średnioroczny w %: 1) do 2,0 2) 2,1-3,0 3) 3,1 -4,0 4) ponad 4 % Nieco odmienny charakter, w stosunku do innych części Podhala miał ruch budow­ lany na termie Spisa. Powojenne przemieszczenia ludności na tle narodowościowym - głównie na term Słowacji - znacznie utrudniały rozwój gospodarczy. Ponadto w części południowo-wschodniej tego rejonu tempo budownictwa ograniczone zostało decyzjami obudowie zapory wodnej w Czorsztynie. Aby ominąć przepisy administracyjne, za­ braniające budowy domów, mieszkańcy wsi Niedzica, Sromowce, Frydman budowali nowe domy na miejscu starych, wyburzonych. Jak wynika z przeprowadzonych badań (Gryglak 1972), w samym tylko Frydmanie, po złagodzeniu przepisów, w 1969 r. powstało 30 nowych budynków mieszkalnych. Jeśli w 1931 roku na każdy dom na Spiszu przypadało średnio 1,7 izby, to w 1970 roku 3,2. W efekcie poprawiły się wyraź­ nie warunki mieszkaniowe ludności, a wskaźnik gęstości mieszkańców na 1 izbę miesz­ kalną wyniósł w roku 1988 już 1,15 i był korzystniejszy niż średnio dla Podhala (ryc. 4). Nowym zjawiskiem w ruchu budowlanym jest odkrywanie walorów rekre­ acyjno-turystycznych wsi i terenów leżących z dala od silnie już zagęszczonych ośrodków turystycznych przez ludność zamieszkałą w innych regionach kraju. Taicie procesy obserwuje się między innymi właśnie na Spiszu (gdzie ruch turystyczny nie odgrywa ważnej roli) w miejscowościach: Nowa Biała, Bursztyn, Falsztyn i innych. W samym Falsztynie zjawisko lokowania „drugich domów” ludności zamiejscowej rozpoczęło się po 1982 roku. Ich budowa postępowała bardzo szybko, bowiem w latach 1978-88 tempo przyrostu liczby domów przekroczyło w skali roku 12% i należało do najwyższych na całym Podhalu. Znaczną skalą przemian w budownictwie charakteryzuje się również dolina górnej Raby, na terenie której średnioroczny przyrost liczby domów w latach 1978-1988 był najwyższy na Podhalu. Wpłynęło to wyraźnie na poprawę warun­ ków mieszkaniowych ludności, o czym świadczy stosunkowo niski wskaźnik za­ gęszczenia wynoszący 1,3 osoby na izbę. Najwyraźniej omawiane różnice w budownictwie uzewnętrznić można w analizach mikroskalowych, których przedmiotem opisu są gminy i poszczególne wsie. Wynika, z nich np., że w latach siedemdziesiątych (1971-1978) największe na Podhalu domy, liczące średnio ponad 3 izby, wznoszono w dwóch gminach różniących się zasadniczo pod względem funkcji, a mianowicie: w Łapszach Niżnych posiadających charakter rolniczo-hodowlany i w turystycznym Czorsztynie. W rezultacie w obrębie tych właśnie jednostek notuje się korzystne wskaźniki charakteryzujące wielkość domów - po­ wierzchnia użytkowa każdego z nich przekracza 80 m2, a licżba pokoi wynosi ponad 4. W gminie Łapsze Niżne około 41% ludności mieszka w domach o powierzchni ponad 90 m2. Jedynie 33% ogółu mieszkańców zajmuje domy 2- lub 3-izbowe. Reszta posiada domy większe. Tymczasem w gminie Tatrzańskiej w tak małych domach (o 2 lub 3 izbach) mieszka 45% ludności, a w Rabie Wyżnej aż 56%. Rye. 4. Przeciętna liczba osób na 1 izbę w gminach w 1988 roku: 1) 0,9- 1,1 osób na 1 izbę 2) 1,1 - 1,2 3) 1,2-1,4 Jeszcze większe dysproporcje stwierdzono w budownictwie przy analizie po­ szczególnych wsi. Jak się okazuje część z nich (np. Chabówka, Niedzica) rozwijała się bardzo szybko już od początków lat pięćdziesiątych. Natomiast w innych bu­ downictwo stagnowało (np. Ponice, Falsztyn) i nawet obecnie jego tempo jest nie­ wysokie. Wsie o wolnym tempie przemian w budownictwie położone są na ogól z dala od szlaków komunikacyjnych i dopiero ostatnio obserwuje się ich znaczniejsze ożywienie gospodarcze.

Przemiany w typach domów i ich cechach fizjonomicznych

Szybki po II wojnie światowej wzrost liczby domów łączy się na Podhalu z zasadniczymi przemianami w typie tutejszego budownictwa i w jego fizjono­ micznych cechach, które ukształtowały się w wyniku zastosowania nowych technik budowlanych i nowych materiałów używanych do wznoszenia domów. Istotny wydaje się też szybki postęp w wyposażeniu domów w różne urządzenia techniczne (wodociąg, centralne ogrzewanie itp.), podnoszące wyraźnie standard zajmowanych przez ludność mieszkań. Natomiast bardzo niepokojącym zjawiskiem w tych prze­ mianach strukturalnych budownictwa było postępujące rozpraszanie zabudowy wiej­ skiej, które utrudni w przyszłości gazyfikację wsi i budowę sieci kanalizacyjnej.

Struktura wieku budownictwa mieszkaniowego Zróżnicowanie wieku budynków mieszkalnych jest w poszczególnych wsiach i częściach Podhala stosunkowo duże. Jak to już poprzednio sygnalizowano - liczba domów przetrwałych sprzed 1945 roku jest tu niższa niż w innych częściach kraju. Zanik starego budownictwa postąpił najdalej we wsiach podmiejskich Nowego Targu, a także na Spiszu i Orawie. Na dużą skalę zaznaczył się ze zrozumiałych względów we wsiach bezpośrednio związanych z budową zapory na Dunajcu (ryc. 5). Stąd np. w gminie Czorsztyn zachowało się najmniej domów wzniesio­ nych przed 1918 r. (2,5%), podczas gdy w innych wsiach z reguły ponad 4-5%. Średni wiek budynków na Podhalu ocenić można na około 30 lat, podczas gdy średni wiek substancji mieszkaniowej (izb) na 26,4 roku. Najmłodszym wiekiem tych dwóch elementów charakteryzuje się wspomniana gmina Czorsztyn (odpo­ wiednio - 22,2 i 18,9), zaś najstarszym - gm. Tatrzańska (34,7 i 32,4). Największe różnice pomiędzy średnim wiekiem budynków mieszkalnych a wiekiem izb wystę­ pują w części północno-zachodniej Podhala - na Orawie i w dolinie górnej Raby (powyżej 7 punktów).

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 U 15 1 BRZEGI 2 BUSTRYK 3 CZARNA GÓRA 4 BURSZTYN 5 GROMKÓW 6 KRAUSZÓW 7 KREMPACHY 8 LUDŹMIERZ 9 1APSZE W. *10 tOPUSZNA 11 ORAWKA 12 OSTROWSKO 13 WITÓW 14 ZĄB 1 5 ZUBRZYCA GRN.

okres budowy do 1945 r 19^ B 6 0 W l975 po 1975 t Rye. 6. Struktura wiekowa budynków mieszkalnych wybranych wsi Spośród podhalańskich wsi najstarszą strukturą wiekową odznacza się, oprócz wspomnianego Chochołowa, Krościenko, w którym aż 42% domów pochodzi sprzed 1945 roku. Podobnie wysokie wskaźniki ma też kilka wsi sąsiadujących z tymi miejscowościami. Natomiast do osiedli o małym udziale starych budynków zaliczyć można - Sielankę (7%), Harkabuz (10%), a także osiedla położone w dolinie górnej Raby oraz w okolicy Czorsztyna. Przykładem osiedli o bardzo młodej strukturze wiekowej budynków mieszkalnych są: Ludźmierz, leżący w strefie silnego oddziały­ wania Nowego Targu (duży udział ludności dwu zawodowej) oraz Bustryk (początki aktywizacji turystycznej), położony na Pogórzu Gubałowskim. We wsi Ludźmierz aż 70% budynków wzniesiono w ostatnim trzydziestoleciu, w Bustryku 45% domów po 1970 roku (ryc. 6).

Cechy fizjonomiczne domów mieszkalnych i ich wyposażenie techniczne

Poniższy fragment pracy omawia ważniejsze cechy fizjonomiczne budow­ nictwa, np.: usytuowanie domu mieszkalnego względem innych budynków w zagro­ dzie, jego wymiary w rzucie poziomym, ilość kondygnacji, rodzaj materiału budow­ lanego ścian i dachów, rodzaj i wysokość podmurówek. Cechy te potraktowane zo­ stały jako istotne wyznaczniki różnic regionalnych w budownictwie Podhala. Ich analiza w odniesieniu do zabudowań pochodzących z różnych okresów powojennego czterdziestolecia pozwala ustalić kilka następujących prawidłowości: - zaznacza się na Podhalu wyraźne dążenie do oddzielenia budynków miesz­ kalnych od inwentarskich i powiększenia odległości między nimi, - następuje szybki wzrost kubatury budynków, - zmianie ulega bryła budynku - z niskiego, parterowego o kształcie wydłużo­ nym, na piętrowy, zbliżony do kwadratu, - dużej zmianie ulegają również materiały używane w budownictwie; rośnie udział pustaków w budowie ścian i blachy ocynkowanej w pokryciu dachów. Pierwsza z tych prawidłowości jest najbardziej widoczna - głównie na Orawie, gdzie w okresie międzywojennym część mieszkalna i inwentarska była w większości zabudowań pokryta jedną konstrukcją dachową, a budynek posiadał silnie wydłu­ żony kształt prostokąta (tab. 2). Proces zmiany kształtu domu z wydłużonego na zbliżony do kwadratu wystąpił jako zjawisko powszechne nie tylko na Orawie, lecz także w innych rejonach Podhala. Wiązała się z tym również zmiana wielu istotnych szczegółów architektonicznych, a także innego planu całej zagrody. Średnic wymiary domów mieszkalnych w wybranych wsiach wg okresów budowy Z ' a I / V Brzegi Bustryk Czarna Bursztyn Gronków Łapsze Łopuszna Orawka Ostrowsko Witów Zubrzyca & Góra Wyżne Górna l 90 Ol 5 ^ « ^ S 16 3 S; 8 M ■».n. o. o*—m «X ov oerno = *n.f". <=i in’ 8 8 8 i o h* oo h oi r»* *-* of of en VN, 8 ą 00 w- 00 91 00 m" - r»“ h r«* eo L l o u * m < Q u m < Q u m < 85,0 93.7 100,0 97.3 98,0 100.0 ^ 100,0 O* O* 78.5 83.7 93.7 98,0 97.7 on o o 97.6 52.6 66.7 85.7 98.4 84,4 O

92J n 43.9 32,4 45,5 ‘ 100,0 48.9 moosi 3M01BjpBAU| ómtojojsaid f« o*of w- « of on ^ ^ « e oi o« o ce s i i © oi oi es^ X o. w- Ol o O O Ol Ol O O ,- -H Oi oT - o r- - e, Ą 9.9 9.4 8.7 9,6 12,9 9,8 - oo oi r- m 10.4 9,6 10,0 9,3 11.5 11,9 Męmop X)|sjzsyi 9,1 10,1 10,4 10.4 10.3 9.0 ^ « 10.4 9,3 10.3 10.4 10.0 9.0 i e o* h ie vi <> o « - v> oc r-; oe oe >e v> isT r»e— < *H - ^ 1C mV a o oo o noa q Ą ^ ^ soso ^ Ą J. Ą Jg. Ą JJ J. >oen vf r** v>*r-f K so f f r-* vf vf oi* 00 Od, SOe o i f so* vf vi eo* eo,ooe Ą n n Oe inrn O vt*m r-f oe o. jg n jg o. vf r«r vf K **V -- n 2- n -- 00

00 N VIM — N o es* r-eoe>o - — o no r-e «—O — es * cnI N O. en v^ en * en 0 0 * i — h*vi »0* lO* SO en K f f * rn, en en iO Oi en — o v es r- p; ^ O. V n i oo en Oie rn ^ V es* V oo* — O Q< o Q o m < Q U O < < 1 *>“i X V 1

2.7 oo* l v-T n 00 Ą en vim — en no m n 1 * s r- es * i * , vf 20,1 <— N no no no r-

" 29.0 N O *0 0 *0000 * en , X.00 Ol 1 K V| O, V V VN* V V i ON, VI O . o w. V.O. o. » oe oor» oi f V*vf 00* ooesn Oi* iO oo oT oi en oeOe O f a ^ 00 Tf -ar ^ 001 Ol os i K K oo* K K i 1 NO 1 1 OI 8,0 8,0 vn O. ^ 00 NO 00 o. X *n X o. U

7.0 9.0 oo, oo on O.O

r»e 9.0 9.0 - 10.0 10.0 l i f o a. m O * S Ado 1945 r. B 1946-1960 C 1961-1975 D po 1975 Źródło: Na podstawi: materiałów z PZU Podmurowania ścian Z badań S. Leszczyckiego wiadomo, źe w okresie międzywojennym podmurów­ ki budowano głównie z lokalnych materiałów. Spełniały one najczęściej funkcję poziomującą i izolującą od wpływu podłoża. Okazały się jednak nietrwałe i obecnie stanowią ważny problem w starym budownictwie podhalańskim. Znaczna część takich domów wymaga pilnego remontu i całkowitej wymiany rozsypujących się podmurówek (np. w Chochołowie). Podobne problemy występują też z wieloma budynkami willowymi w Zakopanem. Obecna forma podmurówek, wznoszonych najczęściej z otoczaków granitowych lub pustaków betonowych, z ozdobnym wzorem, ma charakter estetyczny, dekora- torski. Material użyty na ich budowę tylko w niewielkim stopniu pochodzi z miejsca, w którym został zlokalizowany budynek. W nowo wznoszonych domach pod­ murówka granitowa stanowi nawet do 80% ich ogólnej liczby (np. w Krempachach). Współczesne podmurówki są na ogół wysokie, gdyż stanowią zarazem konstrukcję pierwszej, najniższej kondygnacji domu, która mieści garaż, piec centralnego ogrze­ wania, piwnice lub jeszcze inne pomieszczenia domowe (np. letnia kuchnia). Jej przeznaczenie jest więc zasadniczo różne w porównaniu z okresem międzywojen­ nym. Rzadko bowiem kiedy spełnia funkcję poziomowania stoku, tak jak przed II wojną światową. Materiał budowlany ścian W miarę upływu lat znikają stopniowo z podhalańskich wsi stare domy, budo­ wane głównie z drewna. W okresie międzywojennym udział tego surowca w struk­ turze używanych materiałów budowlanych sięgał nawet do 100% (np. Huba, Czarna i Biała Woda). Jedynym regionem, gdzie drewno nie miało tak wysokiego udziału był Spisz. Po II wojnie światowej we wszystkich niemal osiedlach Podhala można zaobserwować stopniowe wprowadzanie do budownictwa, w miejsce drewna - materiałów niepalnych. Jedynie we wsiach posiadających duże powierzchnie lasów pewną część domów buduje się nadal z drewna, np. w Witowie, Dzianiszu, Czer­ wiennym. Proces rugowania drewna z budownictwa był w poszczególnych wsiach zróżnicowany (ryc. 7). W Łap szańce (na Spiszu) pierwszy mieszkalny budynek mu­ rowany zbudowano na początku lat pięćdziesiątych, podczas gdy w Krempachach (kilkanaście km na północ) już od ponad trzydziestu lat zaprzestano w ogóle stoso­ wania drewna w budownictwie. Najniższym - 1%-owym udziałem budynków drewnianych charakteryzuje się wieś Nowa Biała, leżąca w Kotlinie Nowotarskiej nad rzeką Białką Tatrzańską. Warto podkreślić, że ten 1% tworzą w całości tzw. drugie domy, należące do mieszkańców Krakowa lub innych miast. Poza Skalnym

Podhalem znaczny odsetek (50-60%) domów drewnianych występuje we wsiach gorczańskich: Obidowej, Ochotnicy Dolnej i Górnej. W skali całego Podhala udział domów drewnianych wynosi obecnie 38,2% ogółu, co jest wskaźnikiem bardzo wysokim w zestawieniu z innymi obszarami polskich Karpat. W ostatnim trzydziestoleciu w budownictwie Podhala najpopularniejszym ma­ teriałem stały się pustaki i cegła oraz kombinacje tych materiałów z innymi, w tym również z drewnem, używanym najczęściej do wznoszenia tzw. stryszków (tab. 3). Część budynków powstała z tych materiałów otrzymuje wystrój drewniany, a drew­ niane powały i ściany są zamierzonym zabiegiem upodobniającym nowe budow­ nictwo do tradycyjnego, pochodzącego z wcześniejszych okresów. Zarówno te elementy, jak i odpowiednia wyprawa ścian, często na wzór miejski, zmieniły zasad­ niczo wygląd podhalańskich domów, zwłaszcza w zestawieniu z budownictwem lat międzywojennych. Dachy i ich pokrycie Na kształtowanie się bryły dachu wywierały na Podhalu decydujący wpływ wa­ runki klimatyczne, a przede wszystkim kierunki wiania wiatrów oraz obfite opady śniegu i deszczu. Dachów typowych dla poszczególnych regionów opisanych w pracy S. Leszczyckiego (1990) zachowało się niewiele. Te, które buduje się obecnie, w ogólnym zarysie nawiązują do tradycyjnych, ale jest w nich wiele uproszczeń kon­ strukcyjnych, widocznych zwłaszcza w budynkach wielokondygnacyjnych. Ponadto zaobserwować można wyraźną unifikację typów dachów w kierunku stylu zako­ piańskiego (pochodny od witkiewiczówki). Można przy tym stwierdzić, że miesz­ kańcy raczej nie wykazują większego zainteresowania zachowaniem cech regio­ nalnych w budownictwie. Doszło nawet do tego, że na Podhalu w latach sześć­ dziesiątych wprowadzono lansowane przez architektów miejskich dachy płaskie, sprzeczne całkowicie z tradycją tego regionu. Powyższe zmiany wiązać można z wieloma przyczynami, przy czym niebagatelną rolę spełniają tu wzrastające koszty budownictwa, a także napływ obcych wzorów na Podhale. Znaczna część starych domów, pokrytych dawniej gontem, a nawet słomą, otrzymała w ostatnim czasie dachy ogniotrwałe. Do chwili obecnej tylko w nielicznych wsiach dachy kryte gon­ tem stanowią znaczny odsetek. Dotyczy to np. Zubrzycy Górnej (Orawa), gdzie stanowią 27,5% pokrycia dachów. Stosunkowo niewiele jest na Orawie domów krytych dachówką (z wyjątkiem Orawki - 64,5%). Dominuje ona natomiast zdecy­ dowanie zarówno w pokryciu domów mieszkalnych, jak i gospodarskich na Spiszu. Inaczej jest we wsiach Skalnego Podhala, gdzie większość domów pokrywana jest blachą. Tabela 3 Material budowlany domów na przykładzie wybranych wsi wg okresów budowy

Okres budowy Ściany Pokrycie dachu A-do 1945 r. | + 1 ł l B - 1946-1960 cegła + pustaki pustak kamień drewno + inne dachówka eternit Razem C - 1961-1975

D-po 1975 r. Liczba domów 1

- Os o NO 00 m r*i IN 1 9 m o O U co < N n n n N 1 i — i i l IN 1 l 1 1 N ~ IN 1 1 1 ’ N- ’’T 1 1 1 1 7 1 7

I 7 7 4 11

— 32 25 15 £

1 11 11 18 3 m t v r** VI o 00 2 v> i i i 2 i i i 1 16 1 14 16 2 a ^ < V

25 r» — — 60 31 4 6 48 2 5 30 18 8 12 19 20 ------31 40 6 13 13 2 29 5 3 14 26 1 S R 8 S s 00 I O g ó łe m I 126 I 243 1 s N V IN Os — w- * — N Os IN — t* N I 1 1 IN IN in o u m <

© © - r s© s© 2 13 5 19 1 4 9 13 5 5 2 15 18 15 16 6 21 O 44 3 2 m so 8 IN V") S 2 O g ó łe m cd. Tabela 3 o r* = ot ee «n t© m N * * m m t m t© m m ot r-* m m v i ee ee i v e *© m ee m v> f-» m m v o Ot o vi m < n u o u n < l 1 1 5 u m 1 l v v l » o t»

10 m ot 21 m tP 3t N s m rs —

22 41 w rp V

6 87 o % i S 3 5 1 [ 167 I1 203 1 1 160 * Vi l n o e m ee ot 0 j m m oj 30 ^ vit© v rt « i -» i «ni 1 11'Ol*! * l O ' 1 1 1 1 1 Krausów A 1 1 M VVt 2 m o *

B 2 3 * ot * M

C 13 17

1 ____ » _ L 2 | 2 z* D I m ee V M V V m r- 1 ee 'OVIO h vi vi e t 1 | 1 1Ot *a * M i i : t N e o p oo ee (N © © v> m © M jj" mM Ot M < 65 i n m n « O O O « n n n l 14 i m 23 5 *

3 15 s Ot m i NO m vi © r-

4 26 * r» * m * * N MP

1 54 m vt 1 ^

m m 12 22 * * Q

4 1 1 21 KI K 1 O | EOZ 8 | 8H 1 s ee m ee 1 Ogółem I 1 105 I o l * »o n N© M t© * ) o t - ooV) - ee r- v ^ vi m m v m = - = « N»N » 1 N 1 ©V| 1

Lapse A r- 42 Wyżne B 3 64 m

C 23 i 52 * *

D 5 12 Ot V| ee - Ot m i - a 1 138 I 170 I * * l M P S 2 2 t o - m P- to ot - ot r------* * jj* < m u o mu < n «e n 1 1 1 M V 1 * ee * * o to so i m vi m M a 12 © * n

41 tf m Ot ee M VI M VI - - O fi f 'O r*> i / i i o > v v~t N O t t O N l O 0 > — n >0sO 00 — v r- v t r~ r~ t v r- v 1 1 1 .1 1 1 1 ' - s - ' 1 Oniwka A ^ "> ' 1 18 in 4 B v> 5 * r — C 1 D 11 a - r 5

l 38 i -

49 IN — 72

o

i

Oz 1 Olz 1 45 1 ÓOI 1 48 s I V in l O ■V IN - i1 I — IN 1 1 Oi Ol VI Ogółem s - l / i O ^ *6 O O 6 * 6 > M — O 3 Tf T 3 1 N — > vt v >C 1 — © m v© n ^ - o l f - — — 1 11 1 1 1 1 1 N — IN 1 1

Witów A 1 I N lO IN VI B 1 — VI V

C 10 D 2 1 t*T 1 — t f* ^ IN IN V I I V — IN — IN IN ^

m — — m 1 192___ « W « M I Oi ^ VI O s O O U O < — Oi — - r — l — I I I 1 ee v 1 1 I i 06 Oi I 1 3 1 < n

15 vi 31 24 49 o « - r m 3 M Ol 00 Ol - m IN Ogółem r-» Vl V I V N l f eeN a a N Oi N m IN i O IN m — io io — m 6 6 0 IN # 00 vp m Q u m < 1 1 1 1 1 1 0 — 00 1 1 1 10 33 1 16 o IO 58 » 51 o 56 in O vi vi 19 IN 8 t v 0 0 I V IN 0 0 £ 1 Ogółem 26 159 1 304 155 241

Źródło: Obliczenia na podstawie materiałów z PZU Nowy Targ i Zakopane Wyposażenie mieszkań Istotny wpływ na poprawę warunków mieszkaniowych ludności wsi Podhala miały, oprócz wcześniej wymienionych składników, różnego rodzaju urządzenia techniczne, takie jak: wodociąg, centralne ogrzewanie, łazienka, ustęp spłukiwany, kanalizacja i inne, które zaczęto na masową skalę instalować nie tylko w nowych domach, lecz także w zbudowanych wcześniej. Gdy idzie o miasta, to odsetek mieszkań wyposażonych w wodociąg, ustęp i łazienkę waha się w granicach od 89% w Nowym Targu do 70% w Zakopanem i Szczawnicy. Natomiast na obszarach wiejskich wymienione instalacje spotyka się dużo rzadziej. Najwięcej mieszkań bez wodociągu występuje w południowej części Podhala - na Skalnym Podhalu. Tutaj ponad 30% budynków nie posiada bieżącej wody, 50% łazienek, a w gminie Biały Dunajec 80% domostw ogrzewanych jest tradycyjnymi piecami. Najlepsze wskaźniki wyposażenia w te podstawowe elementy mają nato­ miast mieszkania należące do gminy Raba Wyżna (68% ma łazienki) i Czarny Dunajec (65% domów posiada ustęp spłukiwany wobec 34% w sąsiedniej gminie Jabłonka). Stan wyposażenia mieszkań budowanych w poszczególnych okresach jest bardzo różny (na przykład w Łapszach Niżnych tylko 48% budynków powstałych przed rokiem 1945 ma zainstalowany wodociąg, gdy w gminie Ochotnica Dolna analogiczny udział wynosi aż 76%, przy czym tylko 19% spośród nich posiada ciepłą wodę). Bardzo wyraźny związek z czasem budowy domów wykazują nato­ miast instalacje centralnego ogrzewania. Występują one głównie w nowych budyn­ kach, wznoszonych po roku 1970, a zwłaszcza w latach osiemdziesiątych. Równo­ cześnie stwierdzić można duże dysproporcje regionalne w rozpowszechnieniu cen­ tralnego ogrzewania związane częściowo z funkcjami poszczególnych osiedli, czę­ ściowo z zamożnością ich mieszkańców. Najwięcej domów z instalacjami CO spotkać można obecnie w okolicach Rabki, w gminie Raba Wyżna, gdzie spory odsetek mieszkańców wsi stale zarobkuje poza rolnictwem. Także na Skalnym Podhalu, szczególnie w domach przygotowanych do wynajęcia wczasowiczom, jest tych instalacji więcej. Rzadziej występują one we wsiach z gminy Łapsze Wyżne i Ochotnica Dolna.

Podsumowanie Z przeprowadzonych analiz wynika, że w budownictwie Podhala w okresie ostatnich pięćdziesięciu lat dokonały się bardzo duże zmiany. Dotyczyły one zarów­ no znacznego przyrostu nowych budynków, jak również istotnych przeobrażeń w cechach fizjonomicznych domów, związanych w dużym stopniu z rozwojem tury­ styki i wypoczynku, jako wiodących funkcji gospodarczych regionu. Niebagatelne znaczenie dla tych przemian miał też fakt dostępu ludności do materiałów budo­ wlanych, powszechnie eksploatowanych na całym niemal Podhalu (różnego rodzaju skały bezpośrednio wykorzystywane w budowie - otoczaki granitowe, piaskowce, żwiry, piaski czy glina) oraz możliwość wykorzystania własnego drewna z lasów. Ze zróżnicowaniem rozwoju funkcji turystycznych wiążą się występujące w tym re­ gionie różnice regionalne w budownictwie. Szczególnie szybkie zmiany ilościowo- strukturalne miały miejsce na Skalnym Podhalu, gdzie w drodze prywatnych in­ westycji budowlanych powstała pokaźna w skali regionu baza noclegowa. Również w większości osiedli położonych wzdłuż szlaków komunikacyjnych doszło po II wojnie światowej do dużego przyrostu liczby domów, których cechy konstrukcyjne i wyposażenie techniczne różnią się zasadniczo od budynków starych, pochodzących z okresu międzywojennego lub sprzed I wojny światowej. Czynnikiem potęgującym skalę przeobrażeń był wzrost zamożności mieszkańców tego regionu wynikający z ogólnego postępu gospodarczego, a także z pracy poza własnym gospodarstwem rolnym i dużej emigracji zarobkowej do Stanów Zjednoczonych. Ważne znaczenie w tym procesie miało też podejmowanie pracy przez ludność Spiszą i Orawy w Czechosłowacji, skąd pochodziły nie tylko środki pieniężne na sfinansowanie bu­ downictwa, lecz także niektóre deficytowe materiały i urządzenia instalowane w domach. Czynniki te powodowały, że mimo istniejących w kraju trudności w dostępie do materiałów budowlanych - a ostatnio pogłębiającego się kryzysu gospodarczego - tempo budownictwa mieszkaniowego było na Podhalu wysokie, a zmiany związane z jego realizacją na ogół dużo głębsze niż w innych częściach Polski. Badania nad budownictwem Podhala pozwalają stwierdzić, że jego rozwój był w małym stopniu poddany społecznej kontroli i nosił wiele cech żywiołowości oraz, że procesy budowlane niejednokrotnie w swej formie wykraczały i nadal wykraczają poza normy prawne i przepisy administracyjne. Jego szczególną cechą był brak kompleksowej i racjonalnej polityki przestrzennej w zakresie budownictwa, a tego typu procesy, jak „obrastanie” domami niedawno wytyczanych tras pejzażowych (Głodówka) czy nagłe pojawianie się całych osiedli „drugich” domów, nawet często o charakterze pensjonatów (Zakopane, Falsztyn w pobliżu Rezerwatu Zielonych Skałek), nie sprzyjają kształtowaniu ładu architektonicznego. Changes in housing constructions in Podhale villages in the years 1931-1988 The paper refers to pre war publication of Stanisław Leszczycki on Podhale construction and discusses changes in construction which took place in that region after the World War II. On the basis of detailed statistical data and field researches, the author states that number of houses increased (from 18.8 thous. in 1931 to 31,6 in 1988) as well as number of rooms (from 39 thous to 116 thous.). The process of housing construction was spatially differentiated and the most intensive was in touristic villages and in villages along transportation tracks. Together with quantity development, changes in characteristic features of housing construction in Podhale took place. Wood used as the basic material for building walls and roofs of houses began to disappear. New, strange for that region styles of construction were introduced. The author states that during the analyzed period technical equipment of Podhale houses have been improved (water supply, central heating etc.) and housing conditions became better for people. A part of village houses is well prepared for tourists and they can bring great income. However, in many parts of Podhale post war housing development caused great destruction in natural environment (air and water pollution). Rozwój przestrzenno-funkcjonalny Zakopanego po II wojnie światowej

Poniższe rozważania stanowią część szerszych badań nad przemianami struk­ tury przestrzenno-funkcjonalnej Zakopanego, które przez kilka lat autor prowadził w ramach programu badawczego: „Rozwój regionalny - Rozwój lokalny - Samo­ rząd terytorialny”, CPBP 09.8., kierowanego przez Uniwersytet Warszawski. Miały one na celu nakreślić główne etapy zmian tej struktury w okresie powojennym oraz wskazać na podstawowe ich uwarunkowania lokalne i zewnętrzne, wynikające z włączenia nie tylko Zakopanego, ale całego Podhala w obieg gospodarki krajowej. W wyniku tego procesu miasto oraz najbardziej atrakcyjne pod względem przyrodni­ czym obszary z nim sąsiadujące poddane zostały silnej penetracji czynników zew­ nętrznych, skutkiem czego ich rozwój uległ znacznym zmianom w stosunku do okresów wcześniejszych. Powstała sytuacja pod wieloma względami podobna do opisanej przez autorów: W. Błasiaka, M.S. Szczepańskiego i J. Wodza w opraco­ waniu pt. Szczyrk - miasto w sytuacji inwazji turystycznej, przejawiająca się dużą żywiołowością procesów inwestycyjnych, chaosem przestrzennym w zakresie lokalizacji nowego budownictwa oraz znaczną skalą pozaprawnych działań w róż­ nych sferach życia miasta.

Uwarunkowania rozwoju przestrzennego i gospodarczego Podstawowym i trwałym elementem określającym kierunki rozwoju prze- strzenno-funkcjonalnego Zakopanego jest jego położenie geograficzne w centrum najbardziej atrakcyjnej części całego górotworu krapackiego. Jeśli pominąć wcześ­ niejsze okresy istnienia miasta jako jednej z wielu osad pasterskich Podtatrza, to można stwierdzić, że o dynamice rozwoju, a zwłaszcza o jego podstawowych funk­ cjach zadecydowały inwestycje turystyczne, sportowe, rekreacyjne i inne związane z wykorzystaniem walorów położenia i zasobów środowiska przyrodniczego. Jest jednak interesujące, że w ostatnich kilkudziesięciu latach miasto przekształcało swój funkcjonalny charakter nie tyle z uwagi na zmieniające się możliwości wykorzy­ stania środowiska, ile ze względu na wzynaczone mu przez władze centralne zadania w dziedzinie ochrony zdrowia ludności kraju, a także wypoczynku i rekreacji. Ogólny kształt przestrzenny miasta uformowany został zasadniczo jeszcze w okresie międzywojennym. Podstawowy wpływ na podjęte wtedy decyzje lokaliza­ cyjne w dziedzinie sieci komunikacji, wodociągowej i kanalizacyjnej, a przede wszy­ stkim na podział funkcjonalny przestrzeni miasta posiadały takie instytucje i urzędy, jak: Wydział Krajowy, Dyrekcja Kolei w Krakowie, Krajowy Związek Turystyczny czy Towarzystwo Tatrzańskie. Ważny udział w tych decyzjach miał też zakopiański lekarz J. Jaworski. W historii Zakopanego szczególnym momentem było odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Wtedy to właśnie nadzór nad miastem jako uzdro­ wiskiem przekazano Ministerstwu Zdrowia Publicznego. Z inicjatywy pełnomocnika tego ministerstwa do spraw Zakopanego podjęto starania o rychłe sporządzenie pla­ nu regulacyjnego (opracował go arch. K. Stryjeński), w którym zakładano uporząd­ kowanie przestrzeni miejskiej. Już na początku XX wieku miasto spełniało rolę waż­ nego uzdrowiska, w którym, zgodnie z panującą wtedy opinią lekarzy, przebywali głównie chorzy na gruźlicę. Stosownie do założonego planu zmierzano do zagospo­ darowania Gubałówki i rejonu Bystrego dla celów lecznictwa sanatoryjnego, nato­ miast Krupówki pozostać miały częścią handlowo-przemysłową (Jaworski 1920). Atrakcyjność Gubałówki upatrywano w południowej ekspozycji stoków, a więc w ich dobrym nasłonecznieniu i oddziaływaniu promieniowania ultrafioletowego o właściwościach odkażających. Zwracano uwagę na występowanie w tej części miasta dużych połaci lasu szpilkowego oraz na przepiękny widok na Tatry. We wspomnianym planie zakładano też poprawę stanu sanitarnego i higieni­ cznego miasta poprzez budowę centralnej pralni wraz z oczyszczalnią, a następnie chłodni, łaźni miejskiej oraz Parku Miejskiego. Częściowa realizacja tych zamierzeń nastąpiła w okresie międzywojennym. Już w latach dwudziestych bieżącego stulecia bardzo wyraźnie w planie miasta widoczne były dwie funkcje - sportowa i turystyczna. U podnóża Tatr rozpoczęto bowiem budowę urządzeń sportowych, z których zasadnicze znaczenie miała duża skocznia narciarska na Krokwi, oddana do użytku w roku 1925. W parę lat później, w górnej części Równi Krupowej przygotowano stadion zimowy, natomiast w dolnej - mały stadion, zmieniony później na korty tenisowe. Dzięki posiadanym obiektom sporto­ wym Zakopane było w okresie międzywojennym dwukrotnie organizatorem narciar­ skich mistrzostw świata, tzw. FIS. Świadczy to niewątpliwie o wysokiej pozycji 246 miasta wśród europejskich ośrodków sportów zimowych tak ze względu na dobrą jakość obiektów sportowych, jak również standardu urządzeń towarzyszących - hoteli, kwater noclegowych i bazy gastronomicznej. Równocześnie z realizacją wymienionych już inwestycji miasto uzyskało szereg nowych urządzeń turystycznych, w tym tak ważne obiekty, jak: kolejka linowa na Kasprowy Wierch oraz kolejka na Gubałówkę. Wzbogaciło się też o prywatne pensjonaty, restauracje i inne obiekty niezbędne dla turystyki. Tuż przed wybuchem wojny w mieście działało 215 budynków hotelarsko-pensjonatowych, które mieściły 5 760 łóżek. Średnio każdy z tych budynków posiadał około 25 miejsc (Leszczycki 1938). Wcześniej, bo jeszcze w roku 1929, oddano do użytku w Zakopanem salę kinową, w której poza projekcją filmów organizowane były różne imprezy kulturalne dla większej liczby ludności. W roku 1928 miasto otrzymało drukarnię. Trzecią grupę inwestycji wyznaczających przedwojenne funkcje Zakopanego stanowiły obiekty sanatoryjne, budowane dla potrzeb lecznictwa głównie na stokach Gubałówki. Z tego właśnie okresu pochodzą tak znane sanatoria, jak: Sokołow­ skiego, Akademickie, Nauczycielskie. Mieściły one wówczas 1540 łóżek (Leszczycki 1938). Status miasta uzyskało Zakopane stosunkowo późno, bo w 1933 roku, kiedy liczyło już 18 tys. mieszkańców i posiadało wyraźnie wykształcony profil struktu­ ralny gospodarki, charakterystyczny dla osiedli miejskich. Niemniej należy pamiętać, że dla znacznej części jego mieszkańców bardzo ważnym zajęciem pozostawało nadal rolnictwo. Mimo niekorzystnych warunków środowiskowych około połowy powierzcchni miasta zajmowały w latach trzydziestych użytki rolne, a same grunty orne prawie 28%. Wśród upraw ważne znaczenie miały ziemniaki, pod które przeznaczano prawie 30% całego areału zasiewów. Podobną powierzchnię zajmował też owies. Na wysokim poziomie utrzymywał się wtedy w mieście chów bydła (75 szt. na 100 ha użytków rolnych), a także koni (prawie 26 szt. na 100 ha użytków rolnych), wykorzystywanych również w usługach dorożkarskich i transporcie towarowym (Leszczycki 1938). Pewne znaczenie w kształtowaniu dochodów ludności Zakopanego miał w okresie międzywojennym przemysł. Był reprezentowany głównie przez zakłady typu rzemieślniczego, zatrudniające niewielką liczbę ludności. Najważniejsze z nich to: fabryka nart, wytwórnia sukna, ubrań i kilimów, fabryka tektury w Kuźnicach oraz trzy elektrownie. Dosyć dobrze rozwijał się przemysł rzeźbiarski, inspirowany w znacznym stopniu przez działającą w mieście Szkołę Przemysłu Drzewnego. Przemysł pamiątkarski funkcjonował także dzięki chałupniczej produkcji wyrobów 247 hafciarsko-koronkarskich rozwiniętej w oparciu o bogate osiągnięcia Krajowej Szko­ ły Koronkarskiej. Łącznie Zakopane skupiało wtedy prawie 32% ogólnej liczby zakładów rzemieślniczych całego Podhala, tj. więcej niż Nowy Targ (Leszczycki 1938). Na rycinie 1, przedstawiającej Zakopane z końca lat trzydziestych okresu międzywojennego, zobrazowane zostało rozmieszczenie głównych funkcji miasta. Pod względem zajmowanej powierzchni największy zasięg miało rolnictwo. W gra­ nicach miasta widoczne są trzy obszary użytków rolnych. Największy, obejmujący głównie grunty orne, znajdował się na wschód od zabudowanej przestrzeni miasta, w kierunku na Olczę. Pozostałe dwa położone były pomiędzy drogą pod Reglami a szosą łączącą centrum miasta z Kirami oraz na południowych stokach Pogórza Gubałowskiego. Główny element kształtującego się wtedy układu przestrzenno- - funkcjonalnego miasta stanowiły Krupówki usytuowane, jak wiadomo, na osi północ - południe. Wzdłuż tej ulicy rozmieszczone zostały ważne dla życia zbioro­ wego obiekty - sklepy, restauracje, hotele. W ten sposób utrwalony został na długie lata kierunek koncentracji budownictwa instytucjonalno-uslugowego na osi ciągną­ cej się od przedpola Tatr ku Gubałówce, a więc niezgodnie z przebiegiem Rowu Podtatrzańskiego, posiadającego najkorzystniejsze w tym mikroregionie warunki dla rozwoju osadnictwa. Skupienie zabudów)' w układzie przestrzennym północ - po­ łudnie, wokół Krupówek, komnplikuje do chwili obecnej rozwój Zakopanego, szcze­ gólnie w odniesieniu do możliwości zorganizowania funkcjonalnego układu komuni­ kacyjnego, a także innych elementów infrastruktury technicznej. Tuż przed wybuchem II wojny światowej miasto liczyło 19 tys. mieszkańców, natomiast jego powierzchnia wynosiła 40 km2. Coraz wyraźniej o dynamice jego rozwoju decydowała też działalność w sferze wypoczynku i lecznictwa sanatoryj­ nego. Liczba gości („letników” i kuracjuszy) rosła szybko. Jeśli w 1933 roku w mieście przebywało ich 17,7 tys., to w 1937 roku już 55 tys. Wśród gości prawie 3 tys. stanowiły osoby przybyłe z zagranicy. Na podstawie przytoczonych faktów można stwierdzić, że w okresie między­ wojennym ukształtowane zostały główne podstawy gospodarcze Zakopanego, jako znaczącego w skali całych Karpat ośrodka leczniczo-sportowo-wypoczynkowego. Także wówczas zarysowane zostały funkcje poszczególnych dzielnic miasta oraz utrwalony kierunek rozwoju głównej jego części, tzn. Krupówek wraz z przyległymi ulicami. Ponieważ skala inwestycji związanych z pozarolniczymi funkcjami miasta nie była przed II wojną światową duża, dlatego też rozwój Zakopanego nie stanowił większego zagrożenia dla środowiska przyrodniczego Tatr i okolicy. Ciqg-tpwko £ Tendencje rozwojowe Zakopanego po drugiej wojnie światowej W rozważaniach poświęconych powojennemu okresowi szczególnego pod­ kreślenia wymaga odmienność warunków rozwoju Zakopanego wynikająca z no­ wych koncepcji politycznych, społecznych i gospodarczych. Stopniowo, w miarę postępującego uspołecznienia gospodarki, miasto poddawane było nadzorowi insty­ tucjonalnemu i ścisłej kontroli całości jego życia przez działające urzędy i komitety. Równocześnie ograniczeniu uległy inicjatywy inwestycyjne samych mieszkańców, tak istotne w przedwojennej działalności gospodarczej. W ich miejsce wkraczały instytucje uspołecznione, realizujące koncepcje gospodarki centralnej, które nego­ wały bardzo często potrzebę zachowania ciągłości historycznej. Cechą szczególną lat powojennych był silnie zróżnicowany rozwój poszcze­ gólnych sfer życia miasta, będący wynikiem znacznej żywiołowości procesów in­ westycyjnych, zwłaszcza w dziedzinie budownictwa instytucjonalnego i mieszkanio­ wego. Równolegle z działalnością zinstytucjonowaną, prowadzoną przez sektor pań­ stwowo-spółdzielczy, na terenie miasta rozwijała się działalność miejscowej lud­ ności, niekiedy pozaprawna, tworząca drugi obieg gospodarczy. Obejmowała ona te sfery produkcji i usług, których nie był w stanie w pełni zaspokoić sektor uspo­ łeczniony. Powojenny okres rozwoju Zakopanego jest niejednolity, głównie ze względu na przewagę różnych priorytetów, które w poszczególnych latach wyznaczały miastu jego miejsce zarówno w lokalnej-sieci osadniczej, jak również wśród krajowych ośrodków lecznictwa sanatoryjnego, a także ośrodków sportu, rekreacji i wypoczynku. W rezultacie w miarę upływu lat narastały sprzeczności strukturalne w gospo­ darce miasta i pogłębiały konflikty wynikłe z kolizyjnego rozwoju wyżej wymie­ nionych funkcji. Zasadnicze zmiany ludnościowe i przestrzenne miały miejsce w Zakopanem w okresie 1948-1968 r., kiedy to jego powierzchnia wzrosła z 40 km2 do prawie 85 km2, a liczba mieszkańców z 16,5 tys. do prawie 27 tys., osiągając nieomal górny pułap zaludnienia (tab. 1). Poszerzenie obszaru nastąpiło na początku 1951 roku. W granice miasta włączono wtedy część ówczesnej wsi Zubsuche, należącej do gromady Poronin. Na osiągnięty w latach 1946-1968 przyrost rzeczywisty ludności wynoszący 10 tys. osób dożyły się w równym stopniu - przyrost naturalny (5 tys. osób) i przy­ rost wędrówkowy (również 5 tys. osób). Tabela 1 Dynamika rozwoju Zakopanego Obszar Liczba Zatrudnie­ Liczba Liczba Liczba Liczba Liczba Lata w km2 ludności nie w go­ turystów hoteli miejsc miejsc miejsc wtys. spodarstwie wtys. w hote­ w sana­ w domach lach toriach wczaso­ wych

1938 40,0 23,8 - 60 215 5760 1450 - 1948 40,0 18,0 - 150 99 - 1500 - 1958 40,0 24,9 9,1 900 - 137 --

1968 84,9 27,0 12,1 2500 - ■ 953 3750 5235 1978 84,9 28,4 - 3000 - - 1200 - 1988 84,9 28,8 15,1 3500 73 906 - 8600 tródło: 1. Jerczyński M.: Zagadnienia specjalizacji bazy ekonomicznej większych miast w Polsce. Studia nad strukturą funkcjonalną miast. Prace Geograficzne nr 97. PAN Instytut Geografii 1973. 2. Lefeld J.: Kilka propozycji w sprawie poprawy ruchu turystycznego w regionie Tatrzańsko-Podhalańskim. Materiały na seminarium Ludźmierz 9-11 grudzień 1988. PAN Centrum Podstawowych Problemów Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Ener­ gią. Kraków 1988. 3. Lutrosiński Z.: Rozwój społeczno-gospodarczy, polityczny, administracyjny Zakopanego w latach 1945-1978. Zakopane 1978 (Maszynopis). 4. Plan roczny na rok 1989. Naczelnik Miasta Zakopanego i Gminy Tatrzańskiej. Zakopane 1989 5. Rocznik Statystyczny Województwa Nowosądeckiego WUS. Nowy Sącz 1989. 6. Rocznik Statystyczny Ziemi Krakowskiej 1966 rok. Kraków 1966. 7. Rola Zakopanego jako ośrodka turystyki. Materiały na Sesje Rady Narodowej 1985 r. (Maszynopis). 8. Szczegółowy Plan Regionalny Ziem Górskich woj. krakowskiego. Prezydium Woje­ wódzkiej Rady Narodowej. Kraków 1970. 9. Ustupski J.: Rozwój przestrzenno-funkcjonalny Zakopanego po II wojnie światowej (Maszynopis w archiwum CPBP 09.8. Uniwersytet Warszawski).

Zakopane było więc w przedstawionym okresie ośrodkiem znacznego napływu ludności, który najsilniej zaznaczył się na przełomie lat czterdziestych i pięćdzie­ siątych oraz w pierwszej połowie sześćdziesiątych. Niemniej należy podkreślić, że w mieście, zawsze w rozwoju zaludnienia, bardzo istotnym elementem był przyrost naturalny, który w omawianych latach wynosił średnio około 10%o. Ważnym wydarzeniem w powojennym rozwoju Zakopanego było jego wy­ odrębnienie jako jednostki administracyjnej, funkcjonującej na prawach powiatu, co nastąpiło w marcu 1951 roku. Od tego momentu miasto posiadało własny budżet. Ten akt prawny pozwalał na pewną samodzielność w podejmowaniu decyzji gospo­ darczych i określeniu perspektywicznych kierunków rozwoju. Wkrótce potem, w roku 1956 Zakopane otrzymało plan przestrzennego zagospodarowania, którego główne założenia były następnie korygowane przez kolejne uchwały Rządu. W re­ zultacie dopuszczono do realizacji budownictwa wczasowego wielokubaturowego, w dodatku na terenach, które były pierwotnie przeznaczone na inne cele. Zasadniczo niemal do początku lat siedemdziesiątych podstawowe funkcje miasta, ukształtowane jeszcze w okresie międzywojennym, tzn. lecznictwo sanato­ ryjne, wypoczynek i sport, pozostawały niezmienione. Nastąpił jednak ich znaczny rozwój ilościowy. Liczba miejsc w sanatoriach powiększyła się bowiem z 1500 w roku 1948, do 3750 w 1968 roku (wzrost o 150%), natomiast liczba miejsc wczasowych zwiększyła się do 5 235. W miarę umacniania się „socjalistycznego” sposobu organizowania życia go­ spodarczego znikały z Zakopanego prywatne obiekty sanatoryjno-wypoczynkowe i wczasowe, przejmowane pod zarząd państwowy. Wraz z tym zmieniał się też sposób ich wykorzystywania. Miasto z elitarnego ośrodka leczniczo-wypoczynko- wego, jakim było w okresie międzywojennym, stawało się coraz bardziej miejscem dostępnym dla masowego wypoczynku. Liczbę osób przebywających tu w różnych celach w roku 1968 szacowano na 2,5 min (tab. 1), podczas gdy na początku lat pięćdziesiątych nie przekraczała ona 200-300 tys. Stworzyło to zupełnie nową sytuację dla funkcjonowania miasta zarówno jako miejsca zorganizowanego wypo­ czynku ludności i leczenia schorzeń, jak i ośrodka pobytowego dla różnych grup osób przybyłych tu dla spędzenia weekendu lub w celach dłuższego pobytu tury­ stycznego, do obsługi których'instytucje państwowe nie były odpowiednio przygo­ towane (niedostatki w bazie handlowej, hotelowej, gastronomicznej, w komunikacji itp.). W rezultacie dalszemu poszerzeniu uległy pozaprawne formy działalności mieszkańców, skłądające się na „drugi obieg gospodarczy”. W latach sześćdziesiątych z przyznanych miastu dotacji rozpoczęto budowę kompleksu sportowego przy Rondzie. Jego lokalizacja nawiązywała do przedwojen­ nej koncepcji tzw. sportowej dzielnicy Zakopanego, obejmującej teren w pobliżu lesistych regli. W omawianym czasie miasto otrzymało również nowy dworzec auto­ busowy oraz duże lokale gastronomiczne (bar FIS i „Przy Rondzie”, restaurację „Wierchy”), a także kilka pawilonów handlowych. Inwestycje te poprawiły nieco warunki życia mieszkańców i przebywających gości w sferze komunikacji, sportu i handlu. Nie były jednak na tyle wystarczające, aby mogły sprostać szybko wzrastającym potrzebom ruchu turystyczno-wypocznkowego. Już w drugiej połowie lat sześćdziesiątych dało się zauważyć wyraźne pogłębienie dysproporcji struktu­ ralnych w rozwoju poszczególnych sfer życia miasta. Gwałtownie narastać zaczęła 252 bowiem liczba dużych domów wczasowych budowanych bądź od podstaw, bądź też powstałych w oparciu o dawne obiekty sanatoryjne i budynki prywatne. Umacniało to wyraźnie dominację funkcji wczasowo-wypocznkowej nad pozostałymi funkcja­ mi miasta. Szczególne braki wystąpiły w bazie hotelowej i usługach gastronomicznych przeznaczonych dla turystów indywidualnych. Powstałą lukę zaczęły skutecznie wypełniać prywatne jadłodajnie. W szybkim tempie w samym Zakopanem, a także okolicy, wznoszono domy z przeznaczeniem na wynajem dla przyjezdnych. Inwesto­ rami była głównie ludność miejscowa, a środki na budowę pochodziły w znacznej mierze z wyjazdów zarobkowych do USA, RFN, Austrii (około 42% większych domów budowano z tych właśnie funduszy). Pewną część domów budowali jednak przybysze z innych regionów Polski, lokujący tu swoje kapitały dla osiągnięcia zysków z turystyki. Na potrzeby rozwijającego się budownictwa powstał działający na dużą skalę prywatny sektor rzemieślniczy, który zapewnił dostawy trudno dostęp­ nych materiałów budowlanych, a także stolarki budowlanej, gontów i mebli regio­ nalnych. Obok legalnych lokalizacji spora część domów powstawała na „dziko”, na terenach nie przewidzianych planem przestrzennym pod zabudowę. Zjawiskom tym towarzyszyła korupcja wśród urzędników, kończąca się często ich dymisją, areszto­ waniem i wyrokami skazującymi. Opisane działania zbiegły się w czasie z kolejnymi uchwałami instytucji róż­ nych szczebli - Rady Ministrów z 1972 roku czy Urzędu Miasta z 1974 roku, w których określano jako funkcje docelowe miasta - turystykę, wypoczynek i sport. W ramach programu deglomeracji funkcjonalnej zdecydowano wyeliminować z Zakopanego lecznictwo gruźlicy płuc, co było po części uzasadnione stanem sani­ tarnym miasta. Do zamknięcia przewidziano część sanatoriów, przeznaczając je na cele wypoczynkowe lub hotele. Decyzje te odbiły się bardzo niekorzystnie na nie­ których sferach życia społecznego i kulturalnego miasta. Pracownicy sanatoriów - głównie lekarze i pozostały personel medyczny, tworzyli bowiem trzon zakopiańskiej inteligencji. Równocześnie swoją pracą i staraniem zorganizowali relatywnie dobrze wyposażoną w sprzęt bazę leczniczą w sanatoriach, która w krótkim czasie uległa zniszczeniu. Czy wymienione działania władz można czymś uzasadnić? Otóż wydaje się, że podstawowe znaczenie miała tu realizacja strategicznych celów tzw. centrum i władz lokalnych, które właśnie w wypoczynku i turystyce upatrywały największe możli­ wości rozwoju miasta. Poszukiwano źródeł większych dochodów, które dla budżetu państwa pochodzić mogły z tego typu działalności. Inaczej było z ludnością leczoną w tutejszych sanatoriach, od której nie można było oczekiwać większych dochodów. W rezultacie ta funkcja miasta musiała ustąpić przed turystyką i wypoczynkiem. Protekcyjny stosunek do wypoczynku i wczasów miała też miejscowa ludność, dla której turystyka stanowiła nierzadko główne źródło utrzymania. Jak się okazało dla celów wypoczynkowych przeznaczono nie tylko budynki sanatoryjne, lecz także obiekty użytkowane wcześniej przez resort oświaty, które pod różnymi, bliżej nie znanymi warunkami, przekazywano bogatym instytucjom i fabrykom. Drastycznym przykładem było przekazanie internatu Liceum Pedago­ gicznego (im. Chałubińskiego) na dom wczasowy (Boruta), który został następnie, za zgodą miejscowych władz, rozbudowany do rozmiarów wielkiego kombinatu wypoczynkowego. W raporcie Instytutu Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Warszawskiego dotyczącym powojennego rozwoju Zakopanego ustalono, że w latach siedemdzie­ siątych doszło na terenie miasta do nadmiernego rozwoju budownictwa wczasowego w postaci wielkich kombinatów1. Na dokonujące się wtedy procesy inwestycyjne w Zakopanem zasadniczy wpływ miały decyzje czynników centralnych w sprawie lokalizacji obiektów wczasowych. Były one często oparte na działaniach poza­ prawnych, a także na rabunkowej gospodarce terenami miasta, połączonej z dewa­ stacją środowiska przyrodniczego. Przykładem szczególnym takiej lokalizacji była budowa w najbliższej otulinie Paru Tatrzańskiego, u wylotu Doliny Białego - kom­ pleksu wypoczynkowego, którego właścicielem był Komitet Centralny PZPR Wiele kontrowersji wśród specjalistów, a także mieszkańców, wzbudziło wpro­ wadzenie budownictwa blokowego o wzorach typowych dla miast przemysłowych, skłóconego całkowicie ze starą architekturą zakopiańską. Łącznie do 1988 roku wybudowano w mieście 66 bloków. Oficjalną wykładnią argumentującą ich powsta­ nie były potrzeby ludności miasta. W rzeczywistości chodziło również o pozyskanie pewnej ilości mieszkań dla osób pochodzących z zewnątrz, które w inny sposób nie mogły się osiedlić na stałe w Zakopanem. Przydział nowych mieszkań spółdziel­ czych określonym grupom zawodowym wykorzystywany był do prowadzenia „szczególnej” polityki w stosunku do ludności miejscowej nie dysponującej własny­ mi mieszkaniami. Pierwsze bloki powstały już w latach pięćdziesiątych (3 budynki). Większość wybudowano później: w latach 1971-1978: 26 bloków, a w okresie od 1979-88 19 bloków. Tworzą one w krajobrazie miasta 15 wyróżniających się wy­ raźnie osiedli, z których największe to: Łukaszówki, Szymony, Lipki i ostatnio budowane - Pardołówka.

1 J. Ustupski: Rozwój przestrzenno-funkcjonalny Zakopanego po II wojnie światowej. (Maszynopis w archiwum CPBP 09.8. Uniwersytet Warszawski). Nie kontrolowany rozwój kombinatów wczasowych i innych obiektów budow­ lanych spowodował gwałtowny wzrost potrzeb miasta w zakresie zaopatrzenia w wodę, odprowadzania ścieków i ich oczyszczania, a także elektryczności, handlu i gastronomii. Tymczasem w dalszym ciągu, podobnie jak we wcześniejszych okre­ sach, obcy inwestorzy nie uczestniczyli w rozbudowie odnośnych urządzeń infra­ strukturalnych. Szczególnym problemem pozostawała gospodarka ściekowa. W la­ tach 1963-1978 do sieci wodociągowej miasta przyłączono 1332 nowe budynki, a do kanalizacyjnej tylko. 698 (22). Z pozostałych 634, ścieki odprowadzano poza miejską siecią kanalizacyjną (szamba lub odprowadzanie wprost do potoków). W 1978 roku z wodociągów korzystało 77,8% mieszkańców miasta, a z kanalizacji zaledwie 48% (Górz 1990). Do tych kłopotów doszły problemy związane ze wzra­ stającą emisją gazów (głównie SO2), pochodzącą ze spalania węgla i ruchu pojazdów samochodowych. Należy jednakże przyznać, że w latach siedemdziesiątych władze podejmowały różne działania, mające zahamować ten w dużym stopniu nie kontrolowany rozwój miasta, prowadzący do dysharmonii jego głównych sfer życia. Miały one jednak głównie charakter akcyjny i przynosiły doraźne skutki. Najbardziej „głośnym” przy­ kładem była podjęta pod koniec lat siedemdziesiątych decyzja ówczesnego wojewody z Nowego Sącza o zniszczeniu rozpoczętych budów domów, stanowiących własność rodzin góralskich (np. rodziny Gruszków), zlokalizowanych wg decydenta nie­ zgodnie z prawem na stokach Gubałówki i w rejonie Kościeliska. Zarysowany kierunek rozwoju Zakopanego nie uległ większym zmianom rów­ nież w latach osiemdziesiątych. Jednakże tempo przyrostu bardzo się obniżyło, po­ nieważ w okresie 1980-1988 liczba stałych mieszkańców powiększyła się zaledwie o 400 osób. Nie należy jednakże tej stagnacji demograficznej miasta traktować jako zjawiska wyjątkowego, gdyż procesy hamujące rozwój zaludnienia wystąpiły już pod koniec lat sześdziesiątych (tab. 1). W okresie 1968-1980 liczba mieszkańców Zako­ panego powiększyła się bowiem tylko o dwa tysiące. Przyrost rzeczywisty ludności utrzymywał się w tym czasie znacznie poniżej przyrostu naturalnego, a saldo migracji było ujemne i wynosiło około 1,2 tys. osób. Emigracja mieszkańców powodowana była dwoma przyczynami: oczywistym ogra­ niczeniem rozwoju miasta, wynikającym z pełnionych funkcji oraz relatywnie niską jego atrakcyjnością jako miejsca zamieszkania dla pewnych grup osób. Zwłaszcza lata siedemdziesiąte charakteryzowała wysoka dynamika rozwoju dużych ośrodków przemysłowych (Górnego Śląska, Krakowa i innych), z czym wiązały się duże możliwości uzyskania dobrze płatnej pracy i mieszkania. Na początku lat osiemdziesiątych, w związku z ustabilizowaniem się rozwoju Zakopanego na prawie niezmiennym poziomie 29 tys. osób, pojawiły się pewne możliwości stopniowego porządkowania spraw miasta, a przede wszystkim skiero­ wania większej uwagi na problemy funkcji egzogennych. Problemem najważniej­ szym pozostawało zharmonizowanie rozwoju funkcjonalnego i ograniczenie zagro­ żeń ekologicznych dla egzystencji miasta. Niestety ostry kryzys gospodarczy nie stwarzał możliwości szybkich zmian, szczególnie w tych dziedzinach, które wyma­ gały większych inwestycji. Nie ograniczał natomiast podejmowania różnych działań prawno-organizacyjnych i instytucjonalnych związanych z działalnością gospodarczą i usługową Zakopanego. Skalę problemów miasta z początku lat osiemdziesiątych określa duża liczba osób przebywających w celach turystyczno-wypoczynkowych. Szacuje się, że w roku 1983 było ich około 3 min, czyli prawie 36 tysięcy w ciągu jednego dnia. W niektórych okresach roku, szczególnie w czasie świąt, liczba odwiedzających Zakopane w ciągu jednego dnia wzrastała do 100-120 tysięcy. Wtedy gęstość zalud­ nienia dochodziła do 1000-1400 osób/km2, przy przeciętnej dla stałych mieszkań­ ców 348 osób. Baza noclegowa otwarta (ogólnie dostępna) obejmowała 73 obiekty, głównie hotele, schroniska, domy wycieczkowe, rejestrowane kwatery prywatne i campingi, z liczbą miejsc około 9,3 tys. Główny w tym udział miały kwatery prywatne, liczące 5,5 tys. (prawie 60% ogółu). W hotelach było jedynie 906 miejsc, wobec 5,7 tys. w latach międzywojennych. Natomiast łączna liczba miejsc w obiektach stanowią­ cych tzw. bazę zamkniętą (razem 148 obiektów) - wynosiła 8 600. Tak więc w oficjalnie działających obiektach przebywać mogło każdego dnia około 18 tys. osób. Większość gości przyjmowano w kwaterach nie rejestrowanych, ponad 10 tys. w okresie normalnym i powyżej 50 tys. w czasie świąt. Przytoczone wielkości uświadamiają zarówno rozmiary działań pozaprawnych (nie rejestrowane kwaterodawstwo i nie opodatkowane, nielegalne jadłodajnie) składające się na „drugi obieg gospodarczy”, jako prostej konsekwencji istniejącej konstrukcji prawno-organizacyjnej regulującej gospodarkę wczasową, jak również ogół problemów wynikających z pobytu w mieście około 100 tys. przyjezdnych. W latach osiemdziesiątych nie udało się niestety wprowadzić koniecznych uregulowań prawnych w gospodarce turystycznej ani też zapobiec pogłębianiu się strukturalnych dysproporcji pomiędzy podstawowymi sferami działalności gospo­ darczej i usługowej miasta. Oprócz sygnalizowanych już problemów dotyczących ochrony środowiska doszły narastające kłopoty komunikacyjne tak w śródmieściu, jak i na jego obrzeżu, a także związane z zaopatrzeniem w żywność. Trudności w uporządkowaniu wielu spraw wiązały się z faktem, że właścicielami lub gestorami większości dużych obiektów wczasowo-wypoczynkowych były instytucje z War­ szawy, Krakowa, Górnego Śląska i innych miast. Udział samej tylko Warszawy 256 w liczbie obiektów wynosił ponad 20%, a Krakowa - 14%. W przypadku Warszawy właścicielami były głównie instytucje centralne - Urząd Rady Ministrów, Komitet Centralny Partii, ministerstwa, centralne związki, zjednoczenia przemysłowe itp. W dużej części instytucje te działały poza wszelką kontrolą, a ich personel kierowni­ czy stanowiły osoby z zewnątrz. Zdarzały się okresy kiedy domy wczasowe stały przez kilka miesięcy puste, a ich działalność otoczona była ścisłą tajemnicą. Trudno też stwierdzić, jakie korzyści z ich funkcjonowania miało miasto. Z pewnością były one niewielkie, zwłaszcza w zestawieniu z pośrednimi kosztami ich utrzymania, wydatkowanymi na ten cel z budżetu miasta (wodociągi, kanalizacja, drogi, usługi itp ). Natomiast duże znaczenie miały miejsca pracy w tych domach dla ludności Zakopanego i okolicy. Blisko połowa z ogólnej liczby miejsc przypadała na do­ jeżdżających ze wsi położonych w gminach: Tatrzańska, Biały Dunajec i innych. Prawie do początku lat dziewięćdziesiątych funkcjonował w Zakopanem, po­ dobnie zresztą jak w całej Polsce, stary model wypoczynku masowego, zorganizo­ wanego, przetrwały z wczesnych lat Polski Ludowej. Jego zasadniczym manka­ mentem było istnienie na terenie miasta wielkich kombinatów wczasowo-wypo- czynkowych, stanowiących obcą własność, nie powiązaną finansowo z budżetem miasta. Ich działalnością sterowano z zewnątrz i określano konkretne zadania zgod­ nie z własnymi interesami i potrzebami, bez uwzględniania możliwości realizacji wynikających z sytuacji miasta. Brak było również ściślejszych powiązań tych kombinatów z miejscowym rolnictwem w zakresie zaopatrzenia w takie produkty, jak mleko czy mięso. Także działalność obecnych tutaj instytucji obsługujących ruch turystyczny i wczasowy, takich jak: Orbis, Juwentur, Gromada, Sport-Tourist czy PTTK, nie miała większego wpływu na ekonomię miasta, bowiem wypracowane zyski odpro­ wadzane były do central w Warszawie. Tam też ustalano dla nich zadania i określa­ no główne kierunki funkcjonowania na terenie Podhala.

Struktura przcstrzcnno-funkcjonalna Zakopanego u progu lat dziewięćdziesiątych Bilans dokonań gospodarczych Zakopanego za okres powojenny jest trudny do dokładnego oszacowania, głównie ze względu na wielotorowość prowadzonej tu dzia­ łalności inwestycyjnej oraz dużą skalę gospodarki nie rejestrowanej, realizowanej w ramach „drugiego obiegu”. Niemniej, jak to starano się wykazać, rozbudowano tu dużych rozmiarów bazę wczasowo-wypoczynkową, która mierzona liczbą miejsc noclegowych, pozostających w gestii instytucji uspołecznionych, stanowi 4,5% kra- jowej sieci wypoczynkowej. Jednakże obecnie o możliwościach wypoczynku decy­ duje prywatny sektor, skupiający łącaiie od 70 do 80% ogólnej liczby miejsc nocle­ gowych, przeznaczonych dla turystów i wczasowiczów w Zakopanem, którego znaczną część stanowią kwatery nie rejestrowane i nie opodatkowane. Podobne rozmiary ma też nielegalne kwaterodawstwo w krajach Europy Zachodniej. Podejmowane w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych próby deglome- racji ruchu tury styczno-wypocznkowego na tereny sąsiadujące z Zakopanem nie przyniosły większych zmian i w rezultacie można tę funkcję miasta uznać obecnie za nadmiernie rozwiniętą, przede wszystkim w stosunku do „pojemności ekologicznej” terenu. Zamieszczone w tym tomie opracowanie J. Kuku laka pokazuje bowiem jednoznacznie, że stan sanitarny miasta, szczególnie w okresie zimy, nie gwarantuje już od dawna warunków zdrowego wypoczynku i regeneracji sił. Tymczasem miasto funkcjonuje w podanych poprzednio rozmiarach ruchu turystyczno-wypoczynko­ wego, bo z tych świadczeń żyją głównie jego mieszkańcy. Gros trudnych spraw Zakopanego wiąże się ze spalaniem dużych ilości węgla i emisją gazów do atmosfery. Problem radykalnie rozwiąże realizowany już obecnie program gazyfikacji i wykorzystanie wód termalnych Podhala. Wtedy też można będzie zmodernizować całą bazę wypoczynkową. Konieczne wydaje się przywrócenie miastu rangi ośrodka eksluzywnego i stop­ niowe odchodzenie od praktykowanych dotychczas form masowego wypoczynku. Nie ma uzasadnionej potrzeby ilościowego wzrostu bazy, natomiast pilną i bardzo potrzebną sprawą jest zharmonizowanie rozwoju poszczególnych dziedzin życia miasta i ich bezkonfliktowe funkcjonowanie. Według ostatniego Spisu Powszech­ nego w 1988 roku Zakopane zamieszkiwało 28,8 tys. osób. Miasto posiadało pięć większych zakładów przemysłowych, związanych profilem z jego potrzebami. Istnia­ ło tu także około 900 zakładów prywatnego rzemiosła, reprezentującego różne bran­ że, głównie drzewną (26% zakładów) i skórzaną (13%). W tabeli 2 przedstawiono strukturę zatrudnienia Zakopanego, pozwalającą ocenić jego główne funkcje. W uzupełnieniu powyższych danych należy dodać, że podane wartości o roz­ miarach zatrudnienia w poszczególnych gałęziach gospodarki i usług odbiegają od stanu faktycznego, zwłaszcza w odniesieniu do wypoczynku i turystyki oraz budow­ nictwa. Specyficzną cechą wszystkich ośrodków wczasowo-wypoczynkowych jest łączenie przez ludność wielu różnych zajęć oraz praca większości czynnych zawo­ dowo, także w usługach turystyczno-wypoczynkowych. Z badań własnych przepro­ wadzonych pod koniec 1990 roku na Podhalu wśród 421 kwaterodawców wynika, że aż 80% spośród nich posiadało stałe zatrudnienie, głównie w firmach państwo­ wych. Taki charakter ma też często praca osób zaliczonych do działu - rolnictwo. Nawet w centrum Zakopanego istnieje od 10-15% gospodarstw domowych, które 258 użytkują ziemię i hodują bydło oraz owce, ale głównym źródłem ich dochodów jest kwaterodawstwo. Tabela 2 Struktura zatrudnienia według działów gospodarki narodowej (1989) Działy zatrudnienia Liczba % zatrudnionych zatrudnionych Przemyśl 1585 10,5 Budownictwo 1247 8,2 Rolnictwo 247 1,6 Transport 856 5,6 Handel 2228 14,7 Oświata i wychowanie 1532 10,1 Ochrona zdrowia, opieka społeczna 2287 15,1 Turystyka, wypoczynek, kultura fizyczna 3159 20,8 Kultura i sztuka 212 1,4 Inne 1822 12,0 Razem: 15175 100,0

Źródło: Plan roczny. Naczelnik Miasta Zakopanego i Gminy Tatrzańskiej. Rok 1989. Według oficjalnych danych w turystyce i wypoczynku pracowało 3,2 tys. osób (tab. 2). Liczbę tę w ocenach specjalistów należałoby uzupełnić o osoby pracujące w prywatnych usługach turystycznych, co łącznie dałoby olęoło 12 tysięcy zatrud­ nionych w tym dziale gospodarczym miasta. W oparciu o dane w tabeli 2, jak również na podstawie istniejących opracowań (Jerczyński 1977, Jackowski 1981, Rajman 1983) można Zakopane określić jako miejscowość o wyspecjalizowanych funkcjach usługowych: wczasowo-wypoczynko­ wych. Jest to, według J. Rajmana (1983), jedyny ośrodek tej wielkości (od 20-50 tys. mieszkańców) w Karpatach o wybitnie wyspecjalizowanej funkcji usługowej. A. Jackowski (1981) określa Zakopane jako osiedle o starych tradycjach w zakresie spełnianych funkcji i rozległym zasięgu przestrzennym, wykraczającym poza region i poza granice kraju. Zakopane jest drugim na Podhalu, po Nowym Targu, ośrodkiem zatrudnienia pozarolnego. Jednakże struktura tego zatrudnienia wykazuje, w zestawieniu z innymi miastami regionu o podobnych funkcjach, widoczne dysproporcje. Dotyczy to zwła­ szcza uspołecznionych usług niematerialnych, w których na każdy 1000 miesz­ kańców zatrudnionych było w 1988 roku 265 osób, a w Szczawnicy około 260, natomiast w Rabce 300. Także w handlu miasto nie zatrudnia większej liczby osób, ponieważ na 1000 mieszkańców wskaźniki wynoszą 69, gdy w Rabce 68, a w Szczawnicy około 65. Oczywiście obecnie podane wielkości uległy zasadniczej zmianie, w związku z prywatyzacją sfery usług i ich urynkowieniem. Miejsce turystyki i wypoczynku w życiu gospodarczym mieszkańców Zako­ panego wyznacza nie tyle wielkość zatrudnienia w tych działach gospodarki, lecz przede wszystkim dochód z wynajmu kwater oraz z innych usług świadczonych przybyszom (żywienie, transport itp.). Jednakże obecna sytuacja właścicieli domów z kwaterami nie jest łatwa. Duże obiekty o kilkunastu pokojach były wcześniej dzierżawione zakładom pracy z różnych części Polski. Niektóre powstawały przy finansowym wsparciu tych zakładów. Na podstawie zawartej umowy właściciel parceli położonej w atrakcyjnym miejscu Zakopanego lub też już rozpoczętej budowy zobowiązywał się do wynajmowania domu, np. przez okres 10 lat, określo­ nemu zakładowi pracy na cele wypoczynkowe (kolonie lub wczasy). W zamian otrzymywał pomoc w postaci deficytowych materiałów budowlanych, armatury, wyposażenia wnętrz. Dostawy te były często finansowane z funduszy socjalnych zakładów. Ich gestorzy nie byli i nie są zainteresowani w ujawnianiu tego rodzaju faktów. Były one rzadko kiedy znane szerszemu ogółowi i wychodziły na jaw głównie przy okazji tzw. afer budowlanych, jak np. w Kośnych Hamrach w pobliżu Zakopanego. Szacować można, że w ten sposób powstało od 25-30% domów z większą liczbą pokoi do wynajęcia. Obecnie w zaistniałej sytuacji kryzysowej większość domów prywatnych dzierżawionych zakładom pracy przestaje funkcjonować w starym układzie i prze­ chodzi w wyłączną gestię ich właścicieli. Wzmaga to wyraźnie konkurencję w stosunku do pozostałych kwaterodawców, ale tworzy także przesłanki dla powsta­ nia rzeczywistego rynku usług turystycznych. Większe domy, o kilku pokojach, powinny się przekształcić w małe hoteliki, których tak bardzo miasto potrzebuje. Zapewne także niektóre domy wczasowe należące do fabryk i instytucji, w miarę spełniania określonych wymogów, będą też mogły przechodzić na formę świadczeń usług hotelarskich. Z wypowiedzi uzyskanych podczas wspomnianych już badań (1990 rok) u 421 kwaterodawców wynika, że wynajmowanie pokoi jest w pełni opłacalne, gdy ich liczba w jednym domu wynosi od 6 do 8. Jest to zarazem pewna granica wielkości domu, z którego można czerpać dochody na utrzymanie rodziny. W cytowanym roku ceny wynajmu pokoju w Zakopanem były różne, zależne przede wszystkim od lokalizacji i standardu oferowanych usług, i wahały się: w sezonie od 8-30 tys., a poza sezonem od 6 do 15 tys. Początek lat dziewięćdziesiątych jest we współczesnej historii gospodarczej Zakopanego okresem szczególnym. Rozpada się mianowicie stary model organizacji turystyki, oparty o dwa wyraźne układy funkcjonalne - jeden silnie scentralizowany, koncentrujący obiekty w sektorze uspołecznionym i opanowanym w dużym stopniu przez instytucje centralne, oraz układ działający w ramach „drugiego obiegu” gospo­ darki, słabo kontrolowany przez prawo i miejscową administrację. Równocześnie nie wykształcił się jeszcze model nowy, oparty na wzorach zaczerpniętych z regionów turystycznych krajów europejskich. Niezależnie jednak od przyjętej orientacji perspektywicznej tego modelu, do rozwiązania pozostaje wiele trudnych problemów, które są dziedzictwem przeszłości. Najpoważniejsza ich grupa dotyczy uporządkowania struktury przestrzennej miasta zarówno w kontekście kolizyjnego rozmieszczenia niektórych funkcji, jak również w odniesieniu do narastających zagrożeń środowiska przyrodniczego Tatr i Skalnego Podhala. Na rycinie 2 przedstawiono współczesny stan zagospodarowania Zakopa­ nego, uwzględniając podstawowe jego funkcje społeczno-gospodarcze. Uwagę zwraca (ryc. 2) silne rozproszenie obiektów reprezentujących poszcze­ gólne rodzaje funkcji i ich wymieszanie. Jest to w zupełności zrozumiałe, gdy się np. zważy, że znaczna część domów mieszkalnych posiada również kwatery wynajmo­ wane dla obcej ludności w celach wypocznkowych. Jedynie położenie obiektów spor­ towych wykazuje duży stopień koncentracji wzdłuż „drogi pod reglami”. Tutaj bo­ wiem występują nadające się do uprawiania sportów (szczególnie zimowych) tereny. Niekorzystnym zjawiskiem jest natomiast obecność w pobliżu bloków mieszkal­ nych i domów wczasowych oraz różnego rodzaju zakładów przemysłowych. Przy­ kładem może być osiedle Szymony złożone z bloków mieszkalnych, kilku obiektów wczasowych oraz przemysłu (Zakłady „Cepelia”, Spółdzielnia Inwalidów „Zawrat”, Piekarnia PSS, Kotłownia). W tabeli 3 podano główne informacje na temat użytkowania ziemi. Tabela 3 Powierzchnia Grunty Tereny Tereny Tereny Nieużytki Użytki rolne ogólna pod komuni cacyjne osiedlowe różne gruntów grunty łąki pastwi­ wodami drogi inne ome trwałe ska trwałe 8492 1549 474 604 64 143 20 104 2470 1724

Źródło: Roczne sprawozdania wykazu gruntów Urzędu Gminy Tatrzańskiej według stanu z 1.01.1992 r. Rye. 2. Struktura przestrzenno-funkcjonalna Zakopanego w!988 r. W przestrzeni miasta znaczne obszary zajmują użytki rolne (2 627 ha, tj. pra­ wie 31% ogólnej powierzchni). Występują one zwłaszcza na jego obrzeżach, a charakterystyczny dla ich struktury jest wysoki udział gruntów ornych (59%). Najwięcej jest jednak w Zakopanem terenów różnych, tj. związanych z obiektami sportowymi, lub międzyleśnych enklaw, położonych np. na stokach Gubałówki, oraz nieużytków (tereny Tatr). Tereny tworzące tzw. „użytki techniczne” zajmują po­ wierzchnię około 330 ha (niecałe 4% obszaru miasta). Są skoncentrowane w jego gęsto zabudowanej, centralnej części2. Pod względem własnościowym przeważają w Zakopanem ziemie należące do sektora uspołecznionego (62% pow. ogólnej). Jednakże większość użytków rolnych (około 95%), a zwłaszcza gruntów ornych, czyli gruntów stanowiących potencjalne obszary rekreacyjne lub budowlane, znajduje się w rękach prywatnych3. Największe problemy związane z przestrzenną organizacją funkcji miasta wyni­ kają z istniejącego układu sieci komunikacyjnej. Zakopane jest pocięte dużą ilością dróg, dostępnych właściwie dla wszystkich pojazdów mechanicznych. Znaczna ich część przebiega w układzie północ - południe i jest wykorzystywana dla komuni­ kacji autobusowej. W pobliżu dróg o dużym natężeniu pojazdów położone są liczne domy wczasowe (np. ulica Kościuszki). Z przedstawionych materiałów wynika, że dotychczasowe działania władz i mieszkańców w sferze gospodarczej były często rozbieżne i nie sprzyjały powstaniu zharmonizowanej struktury miasta. Nie ułatwiały też opracowania i wdrożenia kon­ cepcji regionu turystycznego Podhala, w którym Zakópane byłoby funkcjonalnie powiązane z pozostałymi ośrodkami i stanowiło zarazem jego wiodący element strukturalny. W obecnych warunkach rysują się zarówno nowe potrzeby, jak i nowe możli­ wości organizacyjne w zakresie turystyki. Ich podstawową przesłanką jest stopniowe wprowadzanie do działalności usługowej miasta zasad gospodarki rynkowej, a także przejmowanie ważnych spraw dotyczących jego rozwoju przez organa samorządu lokalnego. Na perspektywiczne miejsce Zakopanego w strukturze ośrodków turystycznych Karpat duży wpływ mieć też będzie rysująca się możliwość współpracy międzynaro­ dowej i konieczność wspólnego planowania przedsięwzięć po południowej i pół­ nocnej stronie Tatr.

2 Plan roczny na rok 1989. Naczelnik Miasta Zakopanego i Gminy Tatrzańskiej. Zakopane 1989 3 Jw. Janusz Ustupski

Spatial and functional development of Zakopane after the World War II The paper presents the evaluation of directions of functional and spatial development of Zakopane as a big resting and touristic centre situated in the Polish Carpathians. The author presents particular stages of changes and points out that since the beginnings of the seventies the city has undergone specific „touristic colonization” arranged by home institutions and authorities. It caused that about 100 big objects for resting were built in Zakopane belonging to the authorities and they often were built illegally or against the law. The researches allowed to state that inhabitants of Zakopane conducted against the law many investments for touristic purposes. Quick development of housing and touristic construction was connected neither with development of technical infrastructure (waterworks, sewage, electricity, roads) nor with development of services like commerce, gastronomy, health. Difficulties and disturbances with touristic services were deepened. Since 1970 importance of Zakopane as a spa centre became decreasing, its importance in resting and touristic functions increased. At present Zakopane is inhabited by 29 thousand of people and it is annually visited by nearly 3,5 million of tourists. The most important for its future development is to arrange spatial functions, dissolution transportation difficulties and first of all improving the situation in natural environment threats. Air and water pollution is so great that existence of Zakopane as a touristic centre is endangered. JózefKukulak

Antropogeniczne przemiany w środowisku przyrodniczym Podhala w latach 1931-1988

Przemiany życia gospodarczego Podhala w latach 1931-1988 wywołały w środowisku przyrodniczym tego regionu widoczne zmiany jakościowe i prze­ strzenne. Kierunki i natężenie tych zmian, w obrębie poszczególnych komponentów środowiska, są przedmiotem analizy niniejszego opracowania, która dotyczy obszaru znajdującego się w granicach byłego powiatu nowotarskiego.

Stan środowiska przyrodniczego Podhala w roku 1931 Przyroda Podhala w początku lat trzydziestych posiadała pełną równowagę ekologiczną swych ekosystemów, przeważnie bez zniekształconego ich naturalnego charakteru. Gospodarka człowieka powodowała jedynie przestrzenne zmiany nie­ których elementów środowiska, bez ich przeobrażeń jakościowych (areał gruntów ornych, granica rolno-leśna, skład gatunkowy i powierzchnia lasów, budownictwo wodne itp.). Najszybciej postępującym procesem antropogenicznym było wylesianie Pod­ hala, powierzchnia lasów zmalała do 25%. Straty w zalesieniu były wynikiem przede wszystkim silnej presji rolnictwa i budownictwa. Rolnictwo stanowiło pod­ stawowe źródło utrzymania miejscowej ludności, a wobec szybko rosnącego zalud­ nienia Podhala wycinanie lasów pod uprawę roli stało się życiową koniecznością. Był to proces tak intensywny, iż spowodował niemal całkowite wylesienie Kotliny Nowotarskiej i Pogórza Podhalańskiego, a więc terenów łatwiej dostępnych rolniczo i klimatycznie korzystniejszych (Leszczycki 1938). Niewielkie fragmenty lasów zachowały się tu jedynie na stromych północnych stokach, pasmowo wzdłuż cieków, względnie na terenach podmokłych. Do roku 1931 nie wyrównały się jeszcze ubytki lasów w rejonie Tatr i Gubałówki, powstałe przy obsłudze hutnictwa i górnictwa kruszców w Dolinie Kościeliskiej, Kośnych Hamrach i Kuźnicach (Liberak 1929). Większe kompleksy leśne przetrwały natomiast na stokach Babiej Góry, Gorców, w Pieninach i Tatrach. Istotną rolę w procesie wylesienia Podhala odegrały ówczesne stosunki własno-: ściowe ziemi. Lasy tatrzańskie, orawskie, gorczańskie, spiskie, rejonu Łopusznej i Raby Wyżnej, należące do wielkich własności ziemskich, gmin i wspólnot gmin­ nych, zachowały się prawie w całości. Natomiast całkowitej likwidacji lub wyraź­ nemu ubytkowi uległy lasy drobnych właścicieli (Liberak 1926). Granica rolno- -leśna w tym sektorze własności była niestabilna i najczęściej dźwigała się ku wierzchowinom, obejmując swym zasięgiem coraz mniejsze połacie lasów. Wylesienie Podhala, poza presją rolnictwa, łączy się również z potrzebami lo­ kalnego budownictwa, opartego w tym okresie przede wszystkim na drewnie. Wyrąb drzewa i w tym przypadku był największy w lasach należących do drobnych właścicieli. Oprócz funkcji budulca drewno było także podstawowym surowcem opałowym dla ludności, ponadto wykorzystywano go w rozwijającym się rzemiośle. Szybkie zmiany powierzchni leśnej stanowiły jedyne zagrożenie równowagi w śro­ dowisku naturalnym Podhala. Kosztem lasów dużą powierzchnię zajmowały wówczas użytki rolne (67%). Na Podhalu warunki przyrodnicze są generalnie mało korzystne dla rolnictwa (słabe gleby, niskie temperatury powietrza, znaczne stromości terenu), stąd jedynym spo­ sobem powiększenia zbiorów było zwiększenie powierzchni upraw. Wśród użytków rolnych dominowały grunty o cne (67%), co było bardzo charakterystyczną cechą rolnictwa przedwojennego na Podhalu. Pastwisk było 19,5%, a kośnych łąk zaledwie 3,5% (Leszczycki 1938). Taka struktura ziemi wynikała z dużego potencjału siły roboczej na wsi i potrzeby zdobycia żywności, gdyż wsie były przeludnione (1931 - 72,6% to ludność wiejska), a plony przy niskim poziomie gospodarowania niewielkie. Wody powierzchniowe i podziemne były czyste i nadawały się tak do celów gospodarczych, jak i pitnych miejscowej ludności. Zapotrzebowanie na wodę było dużo mniejsze niż jej zasoby. Zakopane, Nowy Targ, Czarny Dunajec, Jabłonka, Krościenko i Rabka, będące głównymi skupiskami ludności, posiadały wystarcza­ jące własne zasoby czystej wody. Mniejsze niż obecnie było zużycie wody w gospo­ darstwach wiejskich, nie posiadających jeszcze wodociągów i w wodę zaopa­ trujących się wprost ze studzien. Mniejsza wówczas była w tych gospodarstwach liczba bydła, koni i owiec, potrzebujących wody pitnej. Konsekwencją dużego ubytku lasów byty szybsze i większe wahania stanów wody w rzekach, nie notowane dotąd niżówki (Materiały Państwowej Służby Hydrogeograficznej 1927). Ułatwiony spływ powierzchniowy wód opadowych i roz­ topowych na wylesionych i zaoranych stokach powodował częstsze i gwałtowniejsze powodzie w dolinach. Skutki każdej powodzi były duże, ponieważ rzeki i potoki nie miały żadnej zabudowy hydrotechnicznej. Koryta obu Dunajców i Białki szerokie, z tendencją do bocznego ich rozwoju i migrującym nurtem rzeki. Intensywniejsze były procesy denudacyjne na stokach niż pogłębianie koryt rzecznych w dolinach, siłę erozji dennej osłabiała bowiem duża dostawa materiału stokowego do rzek. Równocześnie podczas każdej powodzi aluwia w dnach dolin były nadsypywane, rozmywane lub redeponowane w dół rzek. Charakterystyczną cechą koryt rzecznych były sztuczne przegrody Oazy) i boczne koryta (młynówki), doprowadzające wodę z tych przegród do małych za­ kładów wodnych. Zakłady te bazowały na sile wodnej, a były to: tartaki, młyny, folusze, gonciamie, gręplamie i elektrownie. Na początku lat trzydziestych było tych zakładów 236, w tym m.in. na Czarnym Dunajcu - .29, Ochotnicy - 28, Rogoźniku - 25, Białce - 22, Białym Dunajcu - 13 (Prace Komisji... 1933, Jost 1974). Znaczny spadek rzek preferował ich budowę, a ilość tych zakładów była uzależniona jedynie od lokalnych potrzeb ludności. Duże zagęszczenie sztucznych przegród w korytach osłabiało tempo pogłębiania się tych koryt i wynoszenia z nich aluwiów, pełniły one bowiem rolę lokalnych baz erozyjnych. Podobnie jak czyste wody, było również powietrze atmosferyczne. Ciepłow­ nictwo na wsiach opierało się w całości na drewnie, lokalnie również na torfie (Orawa, rejon Czarny Dunajec - Ludźmierz). Podczas spalania drewna nie pow­ stają, poza emisją dwutlenku węgla, żadne szkodliwe zanieczyszczenia powietrza. Ilości spalanego drewna nie były duże, gdyż w wiejskich domach mniej było niż obecnie izb mieszkalnych, z których i tak ogrzewano na ogół jedną. W ciepłow­ nictwie miejskim drewno stanowiło również ważny surowiec, jakkolwiek spalano tu także węgiel i koks (Zakopane, Nowy Targ, Czarny Dunajec, Rabka). Emisja szkod­ liwych pyłów i gazów, pochodzących ze spalania węgla, nie była uciążliwa dla środowiska miast, gdyż ilości spalanego węgla były niewielkie (ok. 30 tys. ton - Leszczycki 1938). W Nowym Targu i Zakopanem nie było zakładów przemysło­ wych korzystających z węgla w procesach produkcyjnych. Minimalna była także emisja spalin z autobusów i samochodów prywatnych, gdyż komunikacja taka na Podhalu zaczynała się dopiero kształtować. W tym okresie była kontynuowana eksploatacja miejscowych bogactw: wód mineralnych i surowców skalnych. Lecznictwo sanatoryjne Rabki opierało się na solankach jodowo-bromowych, Szczawnicy i Krościenka - na szczawach wzbo­ gaconych w różne pierwiastki. W latach trzydziestych Rabka i Szczawnica były uzdrowiskami o międzynarodowej sławie. W 1925 r. w Szczawnicy przebywało ponad 4 tys. kuracjuszy. W tym czasie wykorzystywano również ciepłe źródła w Jaszczurówce koło Zakopanego. Lecznictwo sanatoryjne oparte na wodach mineralnych odegrało olbrzymią rolę w rozwoju tak samych uzdrowisk, jak i w oży­ wieniu turystyki w tym regionie. Z surowców skalnych eksploatowano wówczas kamień budowlany, gliny cera­ miczne oraz żwiry i piaski rzeczne. Większe kamieniołomy były zlokalizowane na Zwierzyńcu w Szaflarach, na Rogoży w Rogoźniku, pod Capkami w Zakopanem, w Kluszkowcach, Szczawnicy, Jaworkach i Szlachtowej. Największą cegielnię po­ siadał Nowy Targ, inne funkcjonowały w mniejszych miejscowościach nad Dunaj­ cem (m.in. w Krościenku, Szczawnicy, Szaflarach, Pieniążkowi each, Czarnym Du­ najcu). Korzystały one z miejscowych glin fluwioglacjalnych i ilastych osadów neogenu, posiadających odpowiednie właściwości ceramiczne do ich wypalania. Cegielnie, wapienniki i kamieniołomy obsługiwały lokalne budownictwo wiejskie i miejskie. Potrzebom budownictwa służyła również eksploatacja piasków i żwirów w korytach Czarnego i Białego Dunajca oraz Białki. Liczne żwirownie ciągnęły się doliną Dunajca od Podczerwonego po Maniowy i zaopatrywały m.in. wielkie beto- niaraie w Nowym Targu i Zakopanem (Leszczycki 1938). Eksploatowane torfy w rejonie Czarnego Dunajca - Ludźmierza i na Orawie przeznaczano na opał lub do celów leczniczych (austriacka firma „Urbar”). Najczęściej żywiołowe i nasilone wydobywanie torfów powodowało duże straty w składzie gatunkowym wysokich torfowisk (Lubicz-Niezabitowski 1920). Generalnie, w środowisku przyrodniczym Podhala w omawianym okresie wszystkie jego składowe komponenty posiadały cechy stanu naturalnego. Wylesianie i silna presja rolnictwa, będące jedynymi przejawami naruszenia ekologicznej rów­ nowagi, nie przekroczyły granic tolerancji przyrodniczej. Czyste i nie zdegradowane środowisko sprzyjało w dalszym ciągu człowiekowi i było predysponowane do wykorzystania go w celach rekreacyjno-uzdrowiskowych, bez naruszania jego natu­ ralnego charakteru.

Czynniki zmian środowiska przyrodniczego w latach 1931-1988

W analizowanym półwieczu życie gospodarcze Podhala ulegało wyraźnej strukturalnej przebudowie. Objęła ona prawie wszystkie dziedziny gospodarki i spo­ wodowała w środowisku przyrodniczym widoczne jakościowe przemiany jego ekosystemów. Lokalnie różne kierunki przeobrażeń gospodarczych można uznać za czynniki genetyczne zmian przyrodniczych. Należą do nich przede wszystkim: A. Wzmożony rozwój budownictwa związany ze wzrostem gęstości zaludnienia. Liczba ludności w omawianym okresie wzrosła o 74% - do 228 tys., budynków mieszkalnych - o 68%, a izb mieszkalnych - o 200% (Mater. Urz. Woj. Nowy Sącz 1988). Koncentracja ludności i budownictwa wystąpiła na terenach najbardziej atrakcyjnych turystycznie (zaplecze. Zakopanego i Bukowiny Tatrzańskiej), w oko­ licach Rabki i Nowego Targu oraz we wsiach wzdłuż głównych ciągów komu­ nikacyjnych (Górz, Prochownikowa 1989). B. Zanik presji rolnictwa na obszary leśne i wynikająca stąd stabilizacja gra­ nicy rolno-leśnej na stokach. Wolniejszy przyrost ludności na wsi oraz nowe źródła jej utrzymania zahamo­ wały tendencje rolnictwa do zwiększania swej powierzchni użytkowej. W latach trzy­ dziestych granica lasów przestała się cofać, a po II wojnie światowej lasów zaczęło znowu przybywać. Obecnie jest ich o 1/3 więcej niż pól wieku temu (74,5 tys. ha). C. Zmiana struktury upraw i rozwój hodowli. Udział gruntów ornych zmalał o 25%. Zbóż sieje się obecnie o połowę mniej, natomiast 3-krotnie wzrósł w zasiewach udział roślin pastewnych, które zajmują blisko połowę wszystkich użytków rolnych. Zmiany struktury upraw wynikają z prze­ stawienia się rolnictwa Podhala z uprawy zbóż na rozwój hodowli (Górz 1990). D. Chemizacja i mechanizacja rolnictwa. E. Pojawienie się i rozwój przemysłu wraz z jego infrastrukturą techniczną. Po roku 1945 powstało na Podhalu wiele zakładów o zróżnicowanej produkcji i różnej wielkości. Zagęszczenie zakładów przemysłowych nastąpiło w rejonie Nowego Targu (ponad 80), liczne małe zakłady różnej branży są zlokalizowane punktowo na całym Podhalu. Nowymi składnikami środowiska przyrodniczego stały się place składowania opału, surowców i towarów produkcyjnych, ciągi kanali­ zacyjne i oczyszczalnie ścieków, zagęszczone drogi dojazdowe, linie elektryczne, wyrobiska poeksploatacyjne i wysypiska odpadów. F. Oparcie ciepłownictwa komunalnego i indywidualnego na węglu i koksie. Ilość zużywanego węgla i koksu na Podhalu dochodzi obecnie do 400 tys. ton rocznie (Mater. WZGS Nowy Targ, SPBiKŚ Nowy Sącz). Zakopane i Nowy Targ zużywają tego paliwa po około 130 tys. ton (Sokołowski 1988), a Rabka - 25 tys. ton. Najwięcej zużywają go zakłady przemysłowe. Ciepłownictwo miast opiera się całkowicie na węglu i koksie, także na wsi coraz mniej pali się drewnem. Najlepsze gatunki węgla otrzymuje Zakopane, reszta odbiorców ma węgiel gorszej jakości. G. Zwiększenie zapotrzebowania na wodę i zmiany w jej użytkowaniu. Ogólne zużycie wody wzrosło 5 - 6-krotnie w porównaniu z rokiem 1931. Przybyło jej odbiorców wśród ludności, korzysta z niej wodochłonny przemysł i usługi. Ponad 56% domów mieszkalnych ma wodociąg. W związku z rozwojem hodowli wzrosło zużycie wody również w gospodarstwach wiejskich. H. Żywiołowy rozwój turystyki. Rocznie odwiedza Podhale kilka milionów gości i turystów. W 1928 r. w Zako­ panem było 42 tys. gości, w r. 1985 - aż 2,8 min. Tatry są dwukrotnie przeciążone ruchem turystycznym (Kozłowski 1981). Ponad miarę rozbudowaną bazę wczasową i turystyczną ma już nie tylko Zakopane, ale i jego okolice. I. Zdynamizowanie komunikacji samochodowej wskutek zmiany struktury za­ trudnienia miejscowej ludności i wzrostu turystyki indywidualnej. Poza rolnictwem pracuje połowa ludności i większość z nich dojeżdża do pracy, głównie do Zakopanego lub Nowego Targu. Komunikacja podmiejska przywozi codziennie do Zakopanego 14 tys. ludzi do pracy i do szkól, niewiele mniej obsłu­ guje PKS w Nowy Targu. Częstotliwość kursów autobusów jest duża. W czasie weekendów duże natężenie ruchu samochodowego na drogach utrzymują przejazdy turystów spoza Podhala. Oddziaływanie wyróżnionych czynników antropopresji na środowisko przy­ rodnicze ma lokalnie różne natężenie i kierunki. Siła tego oddziaływania wyraźnie wzrasta, gdy na tym samym obszarze aktywnych jest kilka tych czynników. Takimi rejonami na Podhalu są miasta i gminy Nowego Targu, Zakopanego i Szczawnicy, gdzie w warunkach dużej gęstości zaludnienia funkcjonuje przemysł, ciepłownictwo korzysta z paliwa kopalnego, dominuje komunikacja samochodowa, a równocześnie rozwija się turystyka i lecznictwo sanatoryjne (rye. 1). W mniejszym stopniu dotyczy to Rabki i ciągu wsi w dolinie Białego Dunajca od Poronina po Szaflary. W tych rejonach środowisko uległo największym zmianom, a niektóre jego komponenty prze­ kroczyły granice dopuszczalnej tolerancji ekologicznej, względnie osiągnęły bariery funkcjonowania.

Skutki działalności czynników antropopresji w środowisku przyrodniczym Podhala w latach 1931-1988 Największym zmianom jakościowym uległy wody powierzchniowe i powietrze atmosferyczne. Pogorszył się stan lasów, wód gruntowych, gleb, zmodyfikowane zostały procesy denudacyjne na stokach, zmieniło się natężenie i rodzaj procesów korytowych. Większość komponentów przyrodniczych wykazuje zmiany niekorzy­ stne, świadczące o postępującej degradacji środowiska. Wody powierzchniowe Rzeki Podhala do lat siedemdziesiątych były bardzo czyste i należały w całości do pierwszej klasy czystości. Na początku lat osiemdziesiątych I klasę czystości miały rzeki już tylko na 2/3 swej długości, jakkolwiek nie było jeszcze wód poza­ klasowych. Gwałtowne załamanie się czystości rzek nastąpiło w 1982 r. (tab. 1). Udział wód I klasy zmalał do 20%, 5-krotnie wzrósł udział wód III klasy, a 6% stanowiły wody przekraczające dopuszczalne normy czystości. W roku następnym udział wód pozaklasowych stanowił już 41%. Aktualnie, poza ciekami na obszarze tatrzańskim i niektórymi dopływami podhalańskimi, nie ma już rzek w I klasie czystości (tab. 1). W ciągu 15 lat Podhale straciło czyste wody rzeczne. Najbardziej zanieczyszczony jest obecnie Biały Dunajec1. Od źródeł do Zako­ panego zawiera on dużo azotanów, stąd pod względem fizykochemicznym kwali­ fikuje się do II klasy czystości. W obrębie miasta i do połączenia z Porońcem, ze względu na dużą zawartość zawiesiny BZTj i utlenialność, Dunajec należy do wód pozaklasowych; od ujścia Porońca po Szaflary - do klasy III czystości; a poniżej Szaflar - do klasy II. Pod względem bakteriologicznym i w ocenie ogólnej cały ten ciek przekracza jednak dopuszczalne normy i posiada raczej cechy ścieku. Poprawa czystości tej rzeki, jest konieczna, gdyż w Szaflarach funkcjonuje na niej ujęcie wód pitnych i gospodarczych dla Nowego Targu. Od 1981 r. zanieczyszczony jest również Czarny Dunajec. Pod względem fizyko­ chemicznym na całej długości rzeki jego wody odpowiadają III klasie czystości (odczyn pH, zawartość azotanów, a poniżej wsi Czarny Dunajec także wysoki wska­ źnik BZT5). W ocenie bakteriologicznej i ogólnej górny odcinek rzeki po Czarny Dunajec należy do II klasy czystości, odcinek dolny po Nowy Targ - do klasy DI.

1 L. Mazur, K. Lach, 1988, Ocena jakości wód powierzchniowych na terenie województwa nowosądeckiego za rok 1987. Nowy Sącz (maszynopis). Klasy czystości wód głównych rzek podhalańskich pod względem bakteriologicznym i w ocenie ogólnej w latach 1977-1986 Badana Klasy czystości Lata długość cieku I II III PKX w km km % km % km % km %

1977 258 175,0 68 65,0 25 18,0 7 — — 1978 258 163,5 63 73,5 29 21,0 8 -- 1979 258 167,5 65 81,5 32 9,0 3 - - 1980 258 171,5 66 62,0 25 24,5 9 - - 1981 258 163,5 63 77,5 30 17,0 7 -- 1982 264 51,5 20 106,5 40 91,0 34 15,0 6 1983 264 12,5 5 64,0 24 79,0 30 108,5 41 1984 264 -- 76,5 29 47,2 18 140,3 53 1985 279 23,2 8 39,0 14 47,9 17 168,8 61 1986 279 - - 69,9 25 63,5 23 145,5 52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Materiałów 'Samodz. Pracowni Badań i Kontroli Środowiska w Nowym Sączu 1988. * PK - wody poza klasyfikacją

Do Dunajca w Nowym Targu wpływają ścieki miejskie, stąd 10 km odcinek rzeki poniżej miasta posiada wodę pozaklasową (przekroczenie BZT$). W dalszym biegu niesie on wody II klasy. Badania baketriologiczne wykazują, że odcinki o łącznej długości 33 km poniżej Nowego Targu i Szczawnicy prowadzą wody poza klasyfikacją. Pozostałe odcinki rzeki mają wody III klasy czystości. Silnie zanieczyszczona jest także Raba (tab. 2). Od źródeł po Rabkę rzeka jest II klasy czystości pod względem fizykochemicznym, poniżej Rabki jest poza kla­ sami. Pod względem bakteriologicznym i w ocenie ogólnej górny odcinek po Rabkę należy do klasy III, poniżej tego miasta jest ściekiem. Raba do 1983 r. należała jeszcze do rzek czystych. Podobny stan czystości ma Czarna Orawa. Zawiera azotany, mangan i różne zawiesiny, stąd zalicza się jej wody do II klasy czystości na całym odcinku. W ocenie ogólnej i bakteriologicznej woda tej rzeki przekracza dopuszcalne normy. Najmniej zanieczyszczona jest Białka Tatrzańska. Na całej długości prowadzi ona wody I klasy czystości, natomiast pod względem bakteriologicznym i w ocenie ogólnej wody II klasy. Jakość wód rzek Podhala w latach 1978-1986 (w ocenie ogólnej) Badana Klasy czystości Nazwa rzeki Lata długość I II m PK w km km % km % km % km % Czarny Dunajec 1978 50 50 100 1980 50 50 100 ------1982 50 - - 25 50 25 50 - - 1984 50 - - 25 50 25 50 - - 1986 48 - - 31 64,5 17 35.5 --

Biały Dunajec 1978 35 12,5 35,7 21,0 60,0 1,5 4,3 -- z Cichą Wodą 1980 35 12,5 35,7 17,5 50,0 5,0 14,3 - - 1982 35 12,5 35,7 17,5 50,0 5,0 14,3 -- 1984 35 -- 12,5 35,7 -- 22,5 64,3

1986 35 ------35,0 100 Dunajec 1978 106 73 68,9 21 19,8 12 11,3 - - 1980 106 81 76,4 13 13,2 12 11,3 -- 1982 101 - -- - 86 85 15,0 15,0 1984 101 --- - 7 7 94,0 93,0 1986 101 --- - 37 36,6 64,2 63,4 Raba 1978 39 - - 31,5 80,8 7,5 19,2 -- 1980 39 -- 31.5 80,8 7,5 19,2 -- 1982 39 - - 39,0 100 - - - - 1984 39 - -- - 15,0 38,5 24,0 61,5 1986 39 - -- - 9,5 24,4 29,5 75,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów z SPBiKŚ w Nowym Sączu 1988 r. Najczystsze wody mają potoki tatrzańskie. Pod względem fizykochemicznym wszystkie kwalifikują się do I klasy czystości. Negatywny wpływ odprowadzanych ze schronisk ścieków, dzięki burzliwości przepływu potoków, zostaje szybko zneutralizowany. Pod względem bakteriologicznym duża część tych wód nie nadaje się jednak do picia (Małecka 1981). Ogólny stan czystości rzek Podhala jest zły. Aż na 27% ich łącznej długości płyną wody klasy III i pozaklasowe. Nie nadają się one do picia ani do celów gospodarczych lub rekreacyjnych. Głównym źródłem ich zanieczyszczeń są ścieki komunalne, ścieki z zakładów przemysłowych oraz ścieki odprowadzane bezpo­ średnio z gospodarstw domowych. Ścieki te zawierają substancje organiczne, nie­ organiczne lub toksyczne, w różnym tempie rozkładalne lub trwałe. Komunalne oczyszczalnie w Nowy Targu, Zakopanem i Rabce są 2 - 3-krotnie przeciążone, dlatego nie oczyszczają ścieków nawet w połowie (Mater. Urzędu Wojew. Nowy Sącz 1988). Przeciążone są również oczyszczalnie zakładów prze­ mysłowych, część zakładów nie posiada w ogóle oczyszczalni. Szczególnie uciążliwe są ścieki z zakładów mleczarskich i mięsnych, a zwłaszcza z zakładów garbarsko- kuśnierskich. Utrata czystości przez większość rzek Podhala jest następstwem generalnie złej gospodarki wodno-ściekowej miast i wsi. Wody podziemne Silna antropopresja spowodowała w dotychczasowej hydrodynamicznej równo­ wadze wód podziemnych wyraźne zaburzenia. Zasoby płytszych wód ulegają szyb­ kiemu wyczerpywaniu, wzrasta ich chemiczne i bakteriologiczne zanieczyszczenie, poprzez melioracje odprowadza się płytkie wody terenów podmokłych i torfowisk, postępuje gwałtownie sztuczna zabudowa źródeł i ujęcie ich wód w systemy wodo­ ciągowe. Wody rzeczne Podhala, wskutek dużego zanieczyszczenia, przestały być źródłem zaopatrzenia ludności w wodę pitną. Koniecznością w tym celu stało się korzystanie z zasobów wód podziemnych. Zasoby tych wód nie są jednak wszędzie wystarczające, tym bardziej że zapotrzebowanie na wodę wzrosło kilkakrotnie i coraz częściej wody te ulegają lokalnemu zanieczyszczeniu. Ponadto ulegają one sezonowym wahaniom i w okresach suszy lub zimy Idealnie wyczerpują się. Dotyczy to zwłaszcza wsi położonych na wododziałach, gdzie wahania zwierciadła wód są największe. Już obecnie występują deficyty wód pitnych i użytkowych. W okresie suszy 1986 roku brakowało 8500 m3 wody w ciągu doby, z czego 2000 m3 w Nowym Targu, 1500 m3 w Zakopanem i 1000 m3 w Rabce. Woda staje się po­ woli barierą dalszego rozwoju gospodarczego i turystycznego Podhala. Bardziej zasobne, o mniejszych wahaniach sezonowych, są porowe wody w akumulacyjnych stożkach Czarnego i Bałego Dunajca oraz Białki. Nie jest prob­ lemem ich wystarczalność, ale postępujące zanieczyszczenie. Wzrasta w nich za­ wartość chlorków, siarczanów i ogólnej mineralizacji, pogarsza się stan bakterio­ logiczny (Małecka 1981). Wody w niektórych studniach Nowego Targu zawierają zwiększoną ilość żelaza i manganu. Zanieczyszczenia te mają zasięg lokalny, są największe w obszarach gęstej zabudowy (Zakopane) lub w pobliżu zakładów przemysłowych (Nowy Targ). Zasoby wód aluwialnych w dolinach Podhala zostały zubożone wskutek nad­ miernej eksploatacji kamieńców z koryt rzecznych. Duże ubytki kamieńców w latach 1953-1962 (Dudziak 1965) spowodowały drenaż i obniżenie się aluwialnego hory­ zontu wodonośnego. Proces ten nastąpił z różną lokalnie intensywnością wzdłuż Czarnego Dunajca od Witowa po Ludźmierz, wzdłuż Białego Dunajca od Poronina po Nowy Targ i wzdłuż Białki od Jurgowa po ujście. Najbardziej obniżyło się zwier­ ciadło wód aluwialnych w Podczerwonem, Czarnym Dunajcu, Wróblówce i Długo­ polu. Straty wód były tak duże, że wstrzymano całkowicie wybieranie kamieńców z koryt rzecznych. Lokalne obniżenie zwierciadła wód gruntowych spowodowały również prze­ prowadzone na dużą skalę melioracje łąk, gruntów ornych, terenów zabagnionych i potorfowych. Nadmiar płytko zalegającej wody, względnie stagnującej na powierz­ chni terenu, został obniżony lub odprowadzony do rzek. Zmalało tym samym parowanie wód, wzrosła natomiast pojemność powietrzna i temperatura gleb (Mater. Wojew. Żarz. Inwest. Rola 1985). Istniejące urządzenia melioracyjne zostały wykonane prawie w całości w latach 1945-1975, w tym większość po roku 1958. W latach trzydziestych zmelio­ rowanych było zaledwie kilka ha w Łopusznej i Rabie Wyżnej. Ogółem na Podhalu zdrenowano dotychczas 10 089 ha, odwodniono rowami 2 902 ha, a długość tych rowów przekracza 222 km (Mater. WZIR 1988). Najwięcej gruntów zmeliorowano w gminach: Jabłonka (5493 ha), Raba Wyżna (2 722 ha), Czarny Dunajec (2 266 ha, 106 km rowów) i Nowy Targ (1522 ha). Obecnie prowadzi się roboty w Lipnicy Wielkiej, Łopusznej i Trybszu, a regulacji stosunków wodnych wymaga jeszcze około 15 tys. ha. Znikają powoli z krajobrazu Podhala tereny podmokłe i ich flora. Osuszaniu gruntów sprzyja także sztuczna zabudowa źródeł i ujęcie ich wód w sieci wodociągowe. Stały wzrost zapotrzebowania na wodę pitną spowodował w rejonach większych skupisk ludności prawie całkowity pobór wód źródłowych. Z większości źródeł przestały płynąć stałe cieki, natomiast rozbudowano gęstą sieć wodociągów komunalnych, spółkowych i indywidualnych. Zaopatrzenie miast w wodę odbywa się w 70-90% wodociągami komunalnymi. Również sporo wsi posiada pełną sieć wodociągową (Bukowina, Murzasihle, .Biały Dunajec, Suche, Ząb-Sierockie, Chochołów, Czarny Dunajec, Nowa Biała, Krem- pachy, Huba, Maniowy, Krościenko, Zubrzyca Górna). Łącznie na Podhalu funkcjonuje 49 rejestrowanych spółek wodociągowych, powstałych głównie w ostatnich 15 latach, a dalszych 13 jest w budowie (Mater. WZIR 1988). Powietrze atmosferyczne Oprócz wód powierzchniowych największe w analizowanym półwieczu jako­ ściowo zmiany wystąpiły w czystości powietrza. Uległo ono dużemu zanieczy­ szczeniu gazami, pyłami i sadzą. Pochodzą one głównie ze spalania węgla i koksu w ciepłownictwie i przemyśle. Spalenie 1 tony węgla daje m.in. 10 kg pyłu oraz 15 kg S02. Podhale, poza Rabką (1989), nie jest zgazyfikowane. Podstawowym paliwem w ciepłownictwie komunalnym i indywidualnym jest węgiel i koks. Spala się je stale lub sezonowo w 36 770 paleniskach domowych, 26 kotłowniach osiedlowych i zakładowych, 302 obiektach wczasowych, sklepach i wielu innych budynkach. W rejonie Nowego Targu dużą część tych zanieczyszczeń wytwarza przemysł. Znaczący wpływ na czystość powietrza ma również silnie rozwinięta komunikacja samochodowa. W wyniku spalania benzyny i oleju napędowego dostają się do atmo­ sfery duże ilości szkodliwych gazów (SO2, NOx, CO, PbO). Ponadto część zanie­ czyszczeń powietrza pochodzi spoza terenu Podhala. W strukturze składników zanieczyszczających powietrze dominują pył zawie­ szony i S02. Ich łączna emisja wynosi 9240 ton w ciągu roku i jest nasilona w rejonach o największym skupieniu ludności, głównie w Nowym Targu i Zako­ panem. Z tych dwóch miast pochodzi ponad połowa całej sumy tych zanieczyszczeń na Podhalu (tab. 3). Tabela 3 Wielkość emisji pyłu i S02 na Podhalu wg jednostek administracyjnych w tonach/rok w 1987 r.

Jednostka administracyjna Pył zawieszony SO2 Bukowina Tatrzańska 300 ' 210 Czarny Dunajec 390 350 Czorsztyn 130 90 Jabłonka 480 390 Krościenko. 90 60 Łapsze Niżne 100 60 Nowy Targ 1160 950 Rabka 690 460 Szczawnica 300 220 Zakopane 1660 1150 Razem 5300 4940 Źródło: Mater. Wojew. Biura Plan. Przestrz. Nowy Sącz 1988 Wielkości całkowitego opadu pyłu nie przekraczają norm dopuszczalnych na obszarach chronionych, natomiast są one wyższe od norm na terenach ochrony spe­ cjalnej (Szczawnica, Rabka). Szczególnie kłopotliwy jest drobnoziarnisty pył zawie­ szony. Jego średnioroczne stężenie przekracza wartości dopuszczalne na całym Pod- halu (tab. 4). W Zakopanem i Nowym Targu stężenie tego pyłu wzrasta w okre­ sie grzewczym jeszcze 2 - 3-krotnie w stosunku do okresu letniego. W styczniu 1987 r. maksymalne jego stężenie dobowe osiągnęło odpowiednio 0,785 mg/m3 i 0,861 mg/m3, co jest 5-krotnie więcej od dopuszczalnej normy.

Tabela 4 Średnioroczne stężenie pyhi zawieszonego w powietrzu w wybranych jednostkach administracyjnych (w mg/m3) i krotność przekroczenia NDS (Najwyższa dopuszczalna norma)

Lata Stężenie pyłu Dopuszczalna Krotność Miasto/wieś badań zawieszonego norma mg/m3 przekroczeń mg/m3 NDS Obszar specjalnie chroniony: Rabka 1981 0,060 0,011 5,4

1988 0,067 - 6,0 Krościenko 1986 0,159 0,011 14,4 Szczawnica 1986 0,102 0,011 9,2 Obszar chroniony: Nowy Targ 1980 0,112 0,022 5,0 1987 0,072 - 3,2 Zakopane 1980- 0,076 0,022 3,4

1987 0,074 - 3,3 Jabłonka 1988 0,010 0,022 - . Chyżne 1988 0,004 0,022 -

Źródło: własne zestawienie materiałów z SPBiKŚ w Nowym Sączu 1988.

Ponadnormatywne stężenie pyłu zawieszonego występuje także w uzdro­ wiskach. W okresie grzewczym jego stężenie w Krościenku jest wyższe od letniego 5,5 razy, w Szczawnicy - 2 razy. W strefie „A” Zdroju szczawnickiego wartości letnie przekroczono nawet 8-krotnie, tam też stężenie średniodobowe pyłu w styczniu 1987 r. osiągnęło 0,8489 mg/m3, co 14-krotnie przewyższa NDS. W Rabce średnio­ dobowe stężenie pyłu przekracza normę 10-krotnie. Dowodzi to poważnego skażenia powietrza w uzdrowiskach, przeczącego ich leczniczym wartościom klimatycznym. Dla ludzi, zwierząt i roślin bardziej szkodliwe od pyłu jest zanieczyszczenie po­ wietrza toksycznym dwutlenkiem siarki. Jego stężenie w powietrzu jest nieco mniej­ sze niż pyłu zawieszonego, wszędzie jednak przekracza dopuszczalne normy (tab. 5). Zawartość SO2 w powietrzu w wybranych jednostkach administracyjnych (w mg/m3) i krotność przekroczeń NDS

Lata Stężenie SO2 Dopuszczalna Krotność Miasto/wieś badań mg/m3 norma mg/m3 przekroczenia NDS Obszar specjalnie chroniony: Rabka 1981 0,072 0,011 6,5 1988 0,125 - 11,3 Krościenko 1986 0,024 0,011 2,1 Szczawnica 1986 0,062 0,011 5,6 Obszar chroniony: Nowy Targ 1980 0,081 0,064 U 1987 0,108 - 1,6 Zakopane 1980 0,101 0,064 1.5 1987 0,114 - 1.7 • Jabłonka 1988 0,095 0,064 1.4 Chyżne 1988 0,167 ' 0,064 2.6

Źródło: własne zestawienie materiałów z SPBiKŚ w Nowym Sączu 1988.

Najwięcej SO2 mają uzdrowiska, zwłaszcza w okresie grzewczym. W Rabce stężenie tego gazu przekracza wówczas normę 15-krotnie, w Szczawnicy 7-krotnie. Na jednakowym ponadnormatywnym poziomie przez cały rok utrzymuje się stężenie SO2 w Zakopanem i Nowym Targu. W strefie przyreglowej Zakopanego (obszar specjalnie chroniony) zawartość SO2 jest aż 8-krotnie wyższa od normy, a częstość przekroczeń stężeń średniodobowych dochodzi do 30%2. Ponadnormatywne jego stężenie w mniejszych miejscowościach (Chyżne, Jabłonka) pozwala przypuszczać, że na całym Podhalu zanieczyszczenie powietrza przez SO2 jest duże. Najbardziej skażone powietrze tlenkami azotu występuje wzdłuż ważniejszych ciągów komunikacyjnych, co dowodzi, że głównym źródłem emisji tego gazu są pojazdy spalinowe. Wzdłuż nich stężenie NOx bardzo wyraźnie przekracza dopu­ szczalne normy. W 1988 r. w Chyźnem wynosiło ono 0,111 mg/m3 (6-krotnie więcej od normy), Jabłonce - 0,099 mg/m3 (5-krotnie), Zakopanem - 0,109 mg/m3 (6-krot- nie). Częstość przekraczania dopuszczalnych stężeń NOx wynosi w Zakopanem 20% (Mater. SPBiKŚ Nowy Sącz 1988).

2 L. Mazur, 1988, Sprawozdanie z wyników badań eimisji zanieczyszczeń powietrza atmo­ sferycznego w rejonie Zakopanego i Nowego Targu wykonane w roku 1987. Nowy Sącz (maszy­ nopis). Łączna suma emitowanych w powietrze pyłów i gazów przekracza wyraźnie dopuszczalne granice naturalnego składu atmosfery. Są one elementem sztucznie wprowadzonym do atmosfery, w dodatku w zbyt dużych ilościach, co zakłóca jej naturalne cykle wymiany składników. Podlegają one w powietrzu zmianom fizy­ cznym i chemicznym, zwłaszcza w połączeniu z parą wodną. Pyły stają się jądrami kondensacji pary wodnej, natomiast gazy wchodząc z nią w reakcje dają różne kwasy (kwaśne deszcze). Coraz bardziej agresywne kwaśne deszcze powodują zakwaszenie gleb i wód, niszczą lasy. Duże zanieczyszczenie powietrza jest zatem dla środowiska zmianą negatywną. Kumulację zanieczyszczeń powietrza w Kotlinie Nowotarsko-Orawskiej potę­ gują jej warunki orograficzno-klimatyczne. Jest ona kotliną śródgórską, słabo prze­ wietrzaną. Sprzyja to częstemu powstawaniu warstw zastoiskowych powietrza wraz ze zgromadzonymi tam zanieczyszczeniami. Tworzą się wówczas inwersje termiczne powietrza, utrudniające wynoszenie pyłów i gazów w wyższe warstwy atmosfery. Gromadzą się one bardzo nisko, stając się zagrożeniem dla zdrowia ludzi, dla roślin i zwierząt. Analogiczne zjawisko, chociaż w mniejszej skali, występuje w Rowie Podtatrzańskim. Zalesienie W pierwszej połowie analizowanego okresu osłabło wylesianie Podhala i na­ stąpiła stabilizacja granicy rolno-leśnej, w drugiej - powierzchnia lasów zaczęła się zwiększać. Przyrost ten jest znaczny (26,1 tys. ha), ale lokalnie zróżnicowany. Najwięcej lasów przybyło na dawnych polanach Gorców, zwłaszcza w gminie Ochotnica. Zalesienie wzrosło w Pienińskim Parku Narodowym i gminie Szczaw­ nica. Rozszerza się powierzchnia lasów na podmokłych terenach pomiędzy Pod- czerwonem a Chyżnem. Bez większych zmian utrzymuje się granica lasów na Działach Orawskich pomiędzy Jabłonką a Klikuszową, na Spiszu oraz w Tatrach. Natomiast dalsze ubytki lasów nastąpiły na Pogórzu Podhalańskim pomiędzy . Czar­ nym Dunajcem a Białką oraz na orawskich stokach Pasma Babiogórskiego w gminie Jabłonka. Ubywa również lasów na Gubałówce i Galicowej Grapie w otoczeniu Zakopanego. Istotne znaczenie dla utrzymania lub poprawy stanu lasów Podhala miało utworzenie w tym regionie 4 parków narodowych: Pienińskiego (1954 r ), Tatrzańskiego (1954), Babiogórskiego (1954) i Gorczańskiego (1980). Przyrost powierzchni lasów jest bardzo korzystną zmianą w środowisku przy­ rodniczym Podhala. Jednakże jakość tych lasów systematycznie się pogarsza. Wskutek zanieczyszczenia powietrza stężonymi SO2, NOx, opadem pyłu i ciężkich metali słabnie odporność drzew. Powodują one porażenie aparatów asymilacyjnych drzew, zwłaszcza szpilkowych, a w konsekwencji ich usychanie. Silnie osłabione drzewostany łatwo ulegają inwazji szkodników owadzich lub pasożytów grzybo­ wych. Obecnie szczególnie szybko postępuje proces wymierania jodły i świerka w reglu dolnym Tatr, Babiej Góry i Gorców (Mirek 1990), Skutkiem antropogenicznego przekształcenia lasów w Tatrach jest zmieniony skład gatunkowy wielu drzewostanów. Panujące w reglu dolnym lasy jodłowo-bu- kowe zostały zastąpione jeszcze przed I wojną światową przez plantację świerka (75% lasów), a w reglu górnym świerk jest często obcego pochodzenia (Liberak 1929, Fabijanowski 1962). Intensywne pasterstwo do lat siedemdziesiątych spo­ wodowało w tatrzańskich lasach i piętrze kosówki duże straty w drzewostanie, pojawienie się flory synantropijnej (Radwańska-Paryska 1963) oraz zanik rzadkich gatunków roślin (Piękoś-Mirkowa 1981). Rzeźbotwórcze procesy stokowe i korytowe Większe zalesienie i pełniejsze zadamienie stoków, będące konsekwencją zmian strukturalnych w rolnictwie, wyraźnie osłabiło natężenie procesów spłukiwania i erozyjnego rozcinania w ich obrębie. Zmniejszony i zwolniony spływ powierz­ chniowy wód opadowych i roztopowych dostarcza do rzek mniejsze niż dawniej ilości materiału stokowego. Jedynie podczas rzadkich, ale obfitych deszczów na- walnych słabną właściwości retencyjne łąk i lasów, a dostawa do rzek materiału stokowego zwiększa się. Generalnie jednak denudacyjne procesy na stokach coraz częściej wiążą się z gruntowym krążeniem wód niż ze spływem powierzchniowym. Zmiany jakości procesów korytowych na Podhaju są następstwem działalności zarówno czynników czysto przyrodniczych, jak i antropogenicznych. W analizo­ wanym okresie koryta większych rzek zostały w dużym stopniu sztucznie przebu­ dowane (eksploatacja żwirów rzecznych, likwidacja budowli wodnych, regulacja koryt i ich sztuczna obudowa). Spowodowało to relatywne modyfikacje w rzeźbo- tworczej działalności wód rzecznych. Nasilenie wydobycia żwirów z rzek podhalańskich wystąpiło w latach pięć­ dziesiątych, obejmując kolejno Czarny i Biały Dunajec oraz Białkę. Na kamieńcach w rejonie Witowa i Chochołowa eksploatację na skalę masową zakończono przed 1961 r. Dłużej trwała ona między Koniówką a Ludźmierzem. Z Białki Tatrzańskiej duże ilości żwirów wywożono jeszcze w 1965 r. (Trybsz, odcinek ujściowy). Eksplo­ atacja miała przebieg selektywny. Z koryt i kamieńców wybierano najpierw materiał grabofrakcyjny, w końcowej fazie już bez segregacji. Z rzek tranzytowych (Czarnego i Bałego Dunajca, Białki) wydobywano głównie materiał krystaliczny, z rzek w całości podhalańskich - bloki piaskowcowe. Strat poeksploatacyjnych nie wyrównywał materiał przynoszony w czasie późniejszych powodzi. Konsekwencją wydobycia żwirów było pogłębienie się koryt. Naruszona struktura kamieńców ułatwiała działalność procesom wyno­ szenia lub redepozycji aluwiów. Likwidacja zakładów wodnych wiąże się z przeprowadzoną elektryfikacją Podhala na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Liczne tartaki, młyny, gonciamie, folusze zmieniły źródło energii na prąd elektryczny i wszystkie urzą­ dzenia wodne stały się niepotrzebne. Zaprzestały produkcji także małe elektrownie wodne. Brak konserwacji jazów i młynówek doprowadził w końcu do ich zni­ szczenia. Przerwanie jazów, będących dotąd lokalnymi bazami erozyjnymi, zinten­ syfikowało proces rozcinania dna rzecznego powyżej każdego z tych jazów oraz wynoszenia stamtąd aluwiów przez wody powodziowe. Koryta pogłębiły się na tych odcinkach o 2-3 m, co ożywiło wzdłuż nich procesy grawitacyjne (Niedziczanka, Rogoźnik, Cichy, Dzianiski P.). Pogłębienie koryt spowodowało zawieszenie mły­ nówek nad obniżonym poziomem rzek i tym samym ich odcięcie od sieci rzecznej. Cała masa wody płynie obecnie korytami rzek. W analizowanym czasie przeprowadzono na rzekach głównych i ich dopływach odcinkową regulację i sztuczną obudowę koryt. Różnej formy i rozmiarów obiekty hydrotechniczne zbudowano w 77 miejscach na tych ciekach (Mater. Insp. Ekspl. Wód Nowy Targ 1987). W rejonie Zakopanego większość potoków została ujęta w kamienno-betonowe doby, zwłaszcza ich dolne odcinki (m.in. Olczyski, Chyców, Kotelnica, Bystry, Biały, Zakopianka). Wylotowe z Tatr odcinki potoków górskich przegrodzono zaporami przeciwrumowiskowymi lub stopniami i zaporami betono­ wymi (m.in. Kirowa Woda, Siwa Woda, Młyniska, Kondratowy, Jaworzynka). W obrębie Pogórza Podhalańskiego i Orawy dominują tamy podłużne i poprzeczne oraz opaski siatkowo-kamienne. Na Białym i Czarnym Dunajcu, Cichej Wodzie i Lepietnicy zbudowano korekcję progową. Z głównych rzek najbardziej zabudowane jest koryto Białego Dunajca, w któ­ rym są kamienno-betonowe stopnie, mury oporowe, opaski brzegowe i progi siatko­ wo-kamienne. Ujściowy odcinek ma wały przeciwpowodziowe o długości 1,5 km. Wszystkie lewe dopływy tej rzeki mają uregulowane dolne odcinki. Natomiast prawie w całości naturalne koryto ma Białka (0,8 km regulacji). Łącznie Dunajec jest uregulowany na długości 10,3 km, Leśnica - 5 km, Grajcarek - 3,5 km, Krośnica - 3,2 km, Ochotnica - 3 km, Łapszanka - 1,5 km. Koryta na uregulowanych odcinkach zostały wyprostowane, przez co uległy skróceniu. Zwiększyło to prędkość wody na tych odcinkach, a tym samym wzrosła tendencja do pogłębiania się koryt. W ogólnej równowadze utrzymują procesy kory­ towe systemy betonowych stopni, które stają się lokalnymi bazami erozyjnymi. 282 Potoki ujęte w betonowe żłoby straciły jednak kontakt z przykorytowymi aluwiami i całkowicie ustała wymiana wód między nimi. Regulacja koryt przyczyniła się do ustabilizowania brzegów rzek i wyrównania spływu wód powodziowych. Dla gospodarki jest ona zabiegiem korzystnym, jednak w środowisku przyrodniczym stanowi element sztuczny, zmieniający naturalne pro­ cesy hydrologiczne, m.in. wymianę wód, energię rzeki, rozwój aluwiów.

Uwagi końcowe Całokształt przemian środowiska przyrodniczego Podhala w okresie 1931-1988, przedstawiony powyżej w zarysie, jest ogólnie niekorzystny zarówno dla egzystencji człowieka, jak i samego środowiska. Uległo ono widocznej degradacji, a zanieczy­ szczenie wód powierzchniowych i powietrza atmosferycznego przekroczyło normy skażenia ekologicznego. Degradacja środowiska nastąpiła w szybkim tempie. Jakościową granicę natu­ ralnej tolerancji przekroczyły wody rzeczne i powietrze w ostatnich 15 latach. Od tego czasu wyraźnemu pogorszeniu uległ również stan sanitarny lasów. W końcu lat sześćdziesiątych środowisko Podhala było jeszcze czyste, a postępująca przebudowa rolnictwa nie powodowała ujemnych skutków przyrodniczych. Aktualny stan środowiska jest wynikiem źle prowadzonej gospodarki wodno- ściekowej oraz nadmiernego spalania węgla i koksu w ciepłownictwie. Oba te czynniki mają swe podłoże w funkcjonującym przemyśle, żywiołowej turystyce i nasilonej komunikacji samochodowej. Typologiczna rejonizacja przemian gospodarczych, nierówne ich lokalne natę­ żenie oraz rozproszenie lub kumulacja działalności kilku czynników antropopresji na tym samym terenie sprawiły, że zmiany środowiska przyrodniczego są na Podhalu jakościowo i przestrzennie zróżnicowane. Rejonami o najwyraźniej przeobrażonym środowisku są miasta Nowy Targ i Zakopane oraz ich zaplecza. W nich wskaźniki antropopresji osiągnęły najwyższe wartości. Duże zmiany przyrodnicze nastąpiły także w okolicach Rabki, Szczawnicy - Krościenka oraz ciągu wsi Szaflary - Biały Dunajec - Poronin - Bukowina. Najbardziej naturalny charakter zachowały tereny najsłabiej zaludnione, typowo rolnicze lub leśne (płd. część Pogórza Spiskiego, płn. część Działów Orawskich, Gorce). Wartość obecnego środowiska i kierunki zachodzących w nim antropogeni­ cznych przemian przeczą właściwemu wykorzystywaniu jego naturalnych walorów. Podhale jest bowiem regionem o osobliwych cechach przyrodniczych (zróżnicowane warunki geologiczne i morfologiczne, leczniczy klimat, źródła wód mineralnych), które predysponują go przede wszystkim do pełnienia funkcji rekreacyjno-tury­ stycznych. Działalność gospodarcza powinna zatem te cechy utrwalać i być pro­ wadzona w pełnej z nimi zgodności. Środowisko Podhala czeka być może jeszcze jedna zmiana. Na Dunajcu koło Czorsztyna jest w budowie sztuczna zapora, która spowoduje zapewne istotne przekształcenia krajobrazu. Już obecnie widocznym tego efektem są zmiany w osadnictwie i sieci drogowej (Maniowy, Czorsztyn, Dębno, Frydman). Prognozy zmian środowiska w sąsiedztwie zbiornika są generalnie mało obiecujące. Problem zahamowania degradacji środowiska, a następnie przywrócenia jego pełnej równowagi, próbuje się rozwiązać wieloma przedsięwzięciami. W budowie jest ostatni odcinek gazociągu przesyłowego Rabka-Zakopane, co zmniejszy zużycie węgla do celów grzewczych. Radykalną poprawę czystości powietrza i wód zakłada koncepcja budowy obiektów geotermalnych, opartych na zasobach ciepłych wód z podłoża niecki podhalańskiej (Sokołowski 1988). Doświadczalny Zakład Geoter­ malny w Białym Dunajcu jest już w budowie. Zastąpienie spalinowych środków komunikacji elektrycznymi, rozbudowa sieci oczyszczalni ścieków, kompleksowa utylizacja odpadów i inne pilne działania są jeszcze w sferze planów. Są one nie­ zbędne, gdyż antropogeniczne przemiany środowiska są już zbyt duże, by przyroda sama mogła je naprawić.

Józef Kukulak

Anthropogenic changes in natural environment of Podhale in the years 1931-1988 Nature of Podhale was characterized by complete ecological balance at the beginning of the thirties. All its elements were of natural character. Deforestation and strong agricultural pression which are the main anthropopressional processes, did not exceed boundaries of natural tolerance. During the analyzed period the structure of economic life in Podhale was significantly changed. Rapid development of housing construction was observed in towns and villages. Agricultural pression on forested areas decreased. Structure of land use was changed, chemization, mechanization and live-stock breeding increased. Industry with its technical infrastructure was introduced. Rapid development of tourism and car transportation took place. Water consumption increased, coal and coke were used for heating purposes (fig. 1.). Those economic changes interfered with natural environment causing its degradation. The state of water cleaness got worse. The most polluted is the Biały Dunajec and 27% of total rivers length belong to III class of water cleaness or they are beyond any class (tab. 1, 2). Local and seasonal underground water resources decay. Air is polluted with gas, dust and soot (tab. 3, 4, 5), concentration of pollution is out of permissible quota even on especially protected areas (Rabka, Krościenko, Szczawnica). Favourable changes concern agricultural-forest boundary on slopes as it became stable. Slow increase of forested areas can be also observed though the sanitary state of forests is getting worse. Greater cover of sod on slopes caused that dynamics of denudative slope and river-bed processes decreased. Degradation of Podhale natural environment took place quickly. Literatura

Adamus J., 1990. Charakterystyka gmin wybranych obszarów depopulacyjnych, vr. Czynniki aktyw­ ności demograficznej, społecznej i gospodarczej wyludniających się wsi w Polsce południowo- wschodniej, pod red. A. Jelonka, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Antoniewicz W., 1960. Dzieje badań pasterstwa górskiego w Polsce, vr. Pasterstwo Tatr i Podhala. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, PWN, Wrocław-Kraków-Warszawa. Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego, 1985. Kraków. Badowski J., Latuch M., 1986, Czasowe przebywanie Polaków za granicą jako element migracji międzynarodowych. Sprawy Międzynarodowe z. 2. Chilczuk M., 1970. Osadnictwo wiejskie Polski (Formy, układy przestrzenne), PWN, Warszawa. Chesnais J.C., 1986. La transition demographique. Etapes, formes, implications economique, PUF, Paris. Czarkowska W., Dobrowolska M., 1965. Węzłowe problemy demograficzne regionu, vr. Rozwój ekonomiczny regionu krakowskiego w XX-leciu Polski Ludowej, Prace Komisji Nauk Ekono­ micznych PAN, Oddział w Krakowie, VII. Czynniki aktywności demograficznej, społecznej i gospodarczej wyludniających się wsi w Polsce po­ łudniowo-wschodniej, 1990, pr. zbiorowa pod kier. A. Jelonka, Instytut Geografii i Prze­ strzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Darbellay Ch. 1984. Mocentain Agriculture in Change, w: The Transformation of Swiss Mountain Regions. Problems of development between self-reliance and dependency in an economic and ecdogical perspective, Ed. Ernst A. Brugger, Gerhard Furrer, Bruno Messerli, Paul Messerli. Berne, Stuttgart: Haupt. Długołęcka L, Pinkwart M., 1988. Przewodnik historyczny. - Zakopane, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa. Dobrowolska M., 1985. Procesy osadnicze w dorzeczu Wisłoki i Białej Dunajcowej w tysiącleciu. Prace Monograficzne WSP, nr LXIX, Kraków. Dudziak J., 1965. Dzika eksploatacja kamieńca w powiecie nowotarskim. Ochrona Przyrody nr 31, Warszawa Elasser H., 1984. Sectoral Shifts in Economic Structures. An Overview, vr. The Transformation of Swiss Mountain Regions. Problems of development between self-reliance and dependency in an economic and ecdogical perspective. Ed. Ernst A. Brugger, Gerhard Furrer, Bruno Messerli, Paul Messerli. Berne, Stuttgart: Haupt. Fabijanowski J., 1962. Lasy tatrzańskie, vr. Tatrzański Park Narodowy, oprać, zbiorowe pod red. W. Szafera. Kraków. Górz B. 1964. Elektryfikacja wsi województwa krakowskiego, vr„ Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP z. 22, Prace Geograficzne 3, Kraków. Górz B., 1983. Ludność obszarów górskich i podgórskich. Wieś Współczesna, z. 11. Górz B., 1985. Skutki komasacji gruntów we wsi Jabłonka na Orawie. Dokumentacja Geograficzna IGiPZ PAN, z. 3. Górz B., Prochownikowa A., 1985. Wsie górskie w procesie przemian po II wojnie światowej. Folia Geogr. Series Geogr. - Oeconom. vol. XVIII. Górz B., Prochownikowa A., 1989. Podhale - rozwój funkcjonalny i zmiany przestrzenne regionu, w: Współczesne problemy gospodarki przestrzennej Polski, L 18, pod red. A. Kuklińskiego. Instytut Gospodarki Przestrzennej UW, Warszawa. Górz B., 1990. Powojenne tendencje rozwojowe rolnictwa i ich wpływ na środowisko przyrodnicze, w: Program rozwoju ekoenergii i ratowania zasobów naturalnych Tatr, Podhala, Spiszą, Orawy, Pienin i Gorców. Materiały na seminarium. Zakopane 4-6 maja 1990. Górz B., 1994. Emigracja zarobkowa ludności wsi podhalańskich do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, w. Studia nad przemianami Podhala. Prace Monograficzne WSP, nr 172, pod red. B. Górza, Kraków. Guzik C., 1990. Czynniki aktywności demograficznej, społecznej i gospodarczej wyludniających się wsi w regionie Podhala, w: Czynniki aktywności demograficznej, społecznej i gospodarczej wyludniających się wsi w Polsce południowo-wschodniej, pod red. A. Jelonka. Instytut Geo­ grafii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Jackowski A., 1981. Typologia funkcjonalna miejscowości turystycznych (na przykładzie woj. nowosądeckiego). Rozprawy habilitacyjne UJ, nr S3, Kraków. Janowska M., 1981. Emigracja zarobkowa z Polski 1918-1938, Warszawa. Jaworski J., 1920. Zakopane, jego stan obecny, potrzeby i przyszły rozwój, Wydawnictwo Minister­ stwa Zdrowia Publicznego, Warszawa. Jelonek A., 1960. Z zagadnień ludnościowych województwa krakowskiego. Zeszyty Naukowe UJ. Prace z geografii ekonomicznej 1, Kraków. Jelonek A., 1977. Regiony demograficzne i regionalizacja struktur ludnościowych, w: Rozmie­ szczenie i migracje ludności a system osadniczy Polski Ludowej. Prace Geograficzne IGiPZ PAN 117, Warszawa. Jelonek A., 1986. Obszary zagrożeń demograficznych, Folia Geogr. Series Geogr.-Oeconom. XIX. Jelonek A., 1990. Wybrane zagadnienia wyludniania się wsi w Karpatach, w: Czynniki aktywności demograficznej, społecznej i gospodarczej wyludniających się wsi w Polsce Południowo­ -Wschodniej. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Jerczyński M., 1973. Zagadnienia specjalizacji bazy ekonomicznej większych miast w Polsce. Studia nad strukturąfiunkcjonalną miast, Prace Geograficzne nr 97, PAN Instytut Geografii, Warszawa. Jost H., 1974. O wykorzystaniu energii wodnej przez wiejskie zakłady przemysłowe na Podhalu, Gospodarka Wodna nr 7. Jost K, 1989. Ludowe tartaki i gonciamie podhalańskie. Wyd. Muzeum Tatrzańskiego im. T. Chałubiń­ skiego w Zakopanem, Vol., XVI. Klemencic M., 1984. Some geographical characteristics of agriculture in the Slovene alpine area. Geographica Iugoslavica, t. V. Ljubljana. Kołodziej E., 1982. Wychodźstwo zarobkowe z Polski 1918-1939. Studia nad polityką emigracyjną II Rzeczypospolitej, Warszawa. Kopeć B., 1958. Rejony intensywności oraz kierunki produkcji rolniczej w woj. wrocławskim, Wrocław. Kozłowski S., 1981. Problem funkcjonowania Tatrzańskiego Parku Narodowego na tle gospodarki regionu podhalańskiego, w: Ochrona Tatr w Polsce Ludowej. Materiały na sympozjum „Tatry 81”, Warszawa. Krakowska A., 1991. Współczesne migracje ludności Podhala. Sprawozdanie Komisji Nauk Geo­ graficznych PAN, Oddział w Krakowie t.XXXV/l-2. Krakowska A., 1994. Zmiany w zaludnieniu Podhala w latach 1931-1988, vr. Studia nad prze­ mianami Podhala. Prace Monograficzne WSP nr 172, pod red. B. Górza. Kraków. Kuciński K., Rakowski W., 1982. Emigracje w procesie wyludniania się wsi" w wo/ nowosądeckim. Rocznik Sądecki, t. XVII, PTH, Nowy Sącz. Kulesza H., 1988. Zróżnicowanie warunków mieszkaniowych na wsi. Wieś Współczesna nr 11. Kurek W., 1990. Wpływ turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich pol­ skich Karpat, Rozprawy habilitacyjne UJ, Nr 194. Lefeld J., 1988. Kilka propozycji w sprawie poprawy ruchu turystycznego w regionie Tatrzańsko- -Podhalańskim. Materiały na seminarium Ludźmierz 9-11 grudzień 1988 r. PAN Centrum Podstawowych Problemów Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, Kraków. Leszczycki S., 1938. Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego. Biuletyn Komisji Studiów Ligi Popierania Turystyki, Kraków. Leszczycki S., 1990. Osadnictwo Podhala w okresie międzywojennym, pod red. B. Górza. Wyd. Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem vol. XVIII, Instytut Geografii WSP w Krakowie, Instytut Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Warszawskiego. Liberak M.A., 1926. Stosunki własnościowe w Tatrach polskich. Wierchy, t. 4, Kraków. Liberak M.A., 1929. Użytkowanie lasów wysokogórskich w Polskich Tatrach. Sylwan, t. 47. Lubicz-Niezabitowski E., 1920. Wysokie torfowiska Podhala i konieczność ich ochrony. Ochrona Przyrody z. 3. Małecka D. 1981. Problemy hydrogeologii i ochrony wód tatrzańskich, vr. Ochrona Tatr w Polsce Ludowej. Materiały na sympozjum „Tatry 81”, Warszawa. Maryański A., 1963. Współczesne migracje ludności w południowej części pogranicza polsko-ra­ dzieckiego i ich wpływ na rozmieszczenie sil wytwórczych tego obszaru, w. Prace Mono­ graficzne WSP [t. I], Kraków. Mierzejewski S., 1988. Terytorialne zróżnicowanie wyposażenia gospodarstw rolnych. Wieś Współ­ czesna nr 3. Mirek Z., Piękoś-Mirek R, 1987. Flora synantropijna kotliny zakopiańskiej, PWN, Warszawa-Kraków. Mirek Z., 1990. Problemy ochrony środowiska przyrodniczego Podhala, w: Program rozwoju eko- energetyki i ratowania zasobów naturalnych Tatr, Podhala, Spiszą, Orawy, Pienin i Gorców. Materiały na seminarium. Zakopane 4-6 maja 1990. Mróz "G., Prochownikowa A., 1991. Struktury demograficzne ludności obszarów górskich na przykładzie Podhala i Serbii. Folia Geogr., Series Geogr.-Oeconom. XXDI. OkólskiM, 1987. Refleksje nad mechanizmem przejścia demograficznego. Studia Demograficzne z. 3. Pakula L., 1973. Zmiany w rozmieszczeniu i strukturze przemyslu województwa krakowskiego w latach 1938-1949. Studia Historyczne z. 2. Pakuła L., Troć M., 1983. Zmiany w uprzemysłowieniu Rejonu Nowotarskiego w. Rocznik Nauko­ wo-Dydaktyczny WSP, z. 88. Prace Geograficzne X, Kraków. Pakuła L., Zioło Z., Adamus J., Troć M., 1985. Przemysł Karpat. Folia Geogr. Series Geogr.-Oeco­ nom., voi. xvm. Piękoś-Mirkowa R , 1981. Antropogeniczne przekształcenia szaty roślinnej w Tatrzańskim Parku Narodowym, w. Ochrona Tatr w Polsce Ludowej. Materiały na sympozjum „Tatry 81”, Warszawa. Prace Komisji Wodnej Polskiego Komitetu Energetycznego. Rozmieszczenie zakładów wodnych w województwie krakowskim. Przegl. Techniczny. R. LXXII, 1933. Prochownikowa A., 1983. Problem starzenia się ludności wsi na przykładzie województwa miej­ skiego krakowskiego. Folia Geogr. Series Geogr.-Oeconom. XV. Prochownikowa A., 1983. Przetrwałości dawnych struktur i układów we współczesnym osadnictwie. w: Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP z. 88. Prace Geograficzne X. Kraków. Prochownikowa A., 1994. Przeobrażenia struktur demograficznych i społeczno-zawodowych lud­ ności Podhala w latach 1970-1988, w: Studia nad przemianami Podhala. Prace Mono­ graficzne WSP nr 172, pod red. B. Górza, Kraków. Przemiany struktury przestrzenny rolnictwa Polski 1950-1970, pr. zbiorowa pod kier. i red. J. Kostrowickiego, 1978. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, War­ szawa. Radwańska-Paryska Z., 1963. Roślinność synantropijna we florze Tatr, w. Pasterstwo Tatr polskich i Podhala, t. 5. Rajman J., 1983. Funkcje miast karpackich. Folia Geogr. Series Geogr.-Oeconom., vol. XV. Rauziński R., 1985. Wpływ emigracji do RFN na sytuacją demograficzną. Społeczeństwo Śląska Opolskiego w latach 1975-1980. Kwartalnik Opolski nr 24. Rek J., 1982. Ludność województwa nowosądeckiego na tle makroregionu południowo-wschod­ niego. Rocznik Sądecki, t. XVII, PTH, Nowy Sącz. Reychmanowie J.,S., 1965. Przemysł wiejski na Podhalu. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Rosset E., 1971. Człowiek stary a społeczeństwo. Studia Demograficzne, 25. Rosset E., 1975. Demografia Polski. PWN, Warszawa. Rosset E., 1987. Teoria przejścia demograficznego - jej logika, technika i perspektywy, w: Studia nad teoriami ludnościowymi. Monografie i opracowania. SGPiS, Warszawa. Sokołowski J., 1988. Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość środowiska Podhala. Koncepcja budo­ wy zakładu geotermalnego i ochrony środowiska przyrodniczego na Podhalu. Materiały na seminarium Ludźmierz 9-11 grudnia 1988. The Transofrmation of Swiss Mountain Regions. Problems of development between self - reliance and dependency in an economic and ecological perspective. Ed Ernst A. Bnigger, Gerhard Furrer, Bruno Messerli, Paul Messerli. Berne, Stuttgart: Haupt 1984. Tryfan B., 1990. Mieszkania ludzi starych na wsi. Wieś Współczesna nr 1-3. Wasilewska-Trankner H., 1973. Ekonomiczno-społeczne aspekty emigracji z Polski wiatach 1960- 1970. SGPiS, Warszawa. Wieś polska 2000. Biuletyn KPZK PAN, pod red. A. Stasiaka, 1983. z. 122, Warszawa. Zabierowski K., 1977. Kierunki zagospodarowania ziem górskich w świetle intensywnego rozwoju gospodarczego. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich PAN, z. 2. Zaczyński E., 1928. Komunikaty Studium Turyzmu UJ. Dwadzieścia lat rozwoju Zakopanego 1918-1937. Frekwencja w uzdrowisku. Kraków. Żychoń S., 1970. Elementy struktury przestrzennej Polskiego i Słowackiego Podtatrza. Politechnika Krakowska. Zeszyt Naukowy nr 6. Kraków. Aneks Jednostki fizjograficzne Podhala (nazwy wg S. Leszczyckiego 1938) Leszczyckiego S. wg (nazwy Podhala fizjograficzne Jednostki /X \ z

NOWY TARG , , V ^row'ł\ -l------O Waksmund I I \ O / / i « | N ?yl'™ , - 0 O T^Ssmtliric i Miniowy I J ( P®ki«lnik'*'.—«■—x JCHugonoC \ * MO / 0V . 0 ^ - “ (H.rtiowl oV <■ lvdłm-* * / ob^o / t . ;

PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY GRANICA PAŃSTWA GRANICA REGIONU PODHALA

PODHALA GRANICA GMINY

GRANICA WSI

Zaląoalk I Ważniejsze dane • ladnetd I (traktorze geqwdamej miast I wii Pedkala Iiczba ludności Emigracja zagraniczna w latach 1975-1988 Wskaźnik Struktura widm (1988 r.) Źródła utrzymania Liczba izb (wgSoisu Powszechnego) (pobyt stały)**** femimzacji , . w% ludności mieszkalnych Nazwa miejscowości (1988) rolnicze pozarolnicze Lp- 1950 1960 1970 1978 1988 Wyjazdy Ogółem %M indywidualne 0-14 15-64 65 i> 1950 1988 1950 1988 1950 1988 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 u 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Miasta: 1 Nowy Targ 12711 16501 22096 26449 31804 560 1.8 242 300 110 28,21 65.11 6,68 4540 1787 8171 30017 -- 2 Rabka** 7101 9244 10817 12469 13387 120 0,9 70 90 123 25,74 63,71 10,53 2138 969 4%3 12418 -- 3 Szczawnica*** 3775 4987 5905 6221 6702 62 1.0 28 25 108 28,05 61,92 10,03 1904 635 1871 6067 -- 4 7akopane 20623 24899 27276 28405 28833 1032 3.5 434 586 125 22,16 65,56 12,28 3198 1984 17425 26849 -- Wsie: 1 Bańska Niżna 623 721 979 830 910 19 2,1 6 14 87 27,80 66,16 6,04 590 434 33 476 227 686 2 Bańska Wyżna 663 726 663 812 870 18 2.1 9 11 94 28,97 61,72 9.31 651 603 12 267 287 647 3 ftilM fl T ałtrriw lfi 1302 1533 1662 1746 1852 150 8.6 79 37 102 27,75 61,67 10.58 1204 1080 98 772 555 1877 4 Biały Dunajec 2922 3385 3873 4130 4321 105 2,3 55 39 100 28,21 63,02 8,77 2482 2170 440 2151 1294 3773 $ Sielanka 257 329 377 389 407 7 1.8 5 6 88 28,26 60,19 11.35 224 106 33 301 99 300 6 Bńr 267 317 405 409 405 24 5.7 10 11 93 25,67 69,64 4.69 250 240 17 165 83 292 7 Brzegi 377 438 528 536 598 2 0.4 1 2 104 24,25 66,05 9,70 363 303 14 295 159 536 8 Bukowina Tatrzańska 1575 1818 2071 2261 2516 12 0,5 3 7 102 25,64 , 63,71 10,65 1320 982 255 1534 731 2622 9 Bukowina Osiedle 176 184 180 167 183 7 3,7 3 1 110 29,51 58,46 12,03 172 133 4 50 81 10 Bustiyk 484 538 492 509 566 2 0.3 2 2 101 29,62 61,86 8.52 433 400 51 166 203 442 11 Chabówka 1118 1346 1498 1585 1660 110 29,10 62,29 8,61 421 191 697 1469 568 1275 12 Chochołów 877 987 1013 1098 1102 52 4,6 20 19 93 24,14 62,52 13,34 808 661 69 441 491 1079 13 Chyżne 1013 1083 1062 1030 1057 19 1.7 II 6 102 28,00 61,59 10,41 %7 691 46 366 524 903 14 Ciche 2280 2317 2454 2445 2610 119 4,4 46 32 100 28,70 61,64 9,66 2225 1792 55 818 926 2101 15 Czarna Góra 963 1032 1194 1322 1419 23 1.6 10 10 95 28,26 63,42 8,32 876 585 87 834 345 1102 16 Czarny Dunajec 2634 3113 3311 3293 3354 263 7,4 118 73 105 30,74 60,05 9,21 1760 875 874 2479 1373 3132 17 Czerwienne 1147 1238 1278 1281 1369 32 2.5 15 10 103 28,27 60,26 11,47 1133 805 14 564 499 1035 18 Czorsztyn 240 293 327 349 257 2 0,7 - 2 85 22,% 66,15 10,89 179 53 - 61 204 190 280 19 Dębno 560 590 602 . 692 774 7 0,9 2 7 107 30,22 60,10 9,68 522 325 38 449 164 605 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 20 Długopole 460 503 470 469 472 49 10.1 27 14 109 30,08 62,29 7,63 445 327 15 _ 207 407 21 Dmtyn 311 345 327 348 445 4 0.9 2 100 34,61 56.63 8,76 304 213 7 9 97 317 22 Dział 455 464 477 438 442 37 8.2 12 95 26,02 61,76 12,22 448 345 7 - 174 358 - 23 D jjo is 1432 1663 1683 1719 1864 S3 2,8 8 Si 14 101 27,09 62,93 9,98 1400 1166 32 608 1335 24 Falfityn 187 189 234 226 263 -- - 93 20,53 68,44 11,03 178 ■92 9 61 73 264 25 Frydman 1075 1158 1361 1360 1495 42 2.8 17 28 97 28,95 63,60 7,45 1012 588 63 278 349 1242 26 Glkartw Dolny 377 402 466 456 479 5 1,1 3 5 86 24,85 54,07 21,08 311 323 91 - 157 295 27 Glicznrów Górny 390 371 406 504 607 3 0,7 1 3 109 28,83 61,94 9,23 377 278 0 - 132 431 28 Gronków 946 1175 1276 1266 1401 130 9.1 79 36 95 29.34 63,95 6.71 927 801 19 297 370 1212 29 Gro* 1175 1343 1493 1501 1639 36 2,2 17 17 97 31,73 60,09 8,18 1150 1052 25 - 398 1203 30 Grywałd 971 1021 1157 1227 1434 4 0,3 2 4 96 30,82 58,72 10,46 924 524 47 - 357 986 31 Hałusmwa 188 200 230 221 264 -- - 103 29,92 60,61 9,47 180 99 8 54 73 156 32 Haritabuz 300 330 412 380 475 1 0,2 1 107 32,84 59.58 7.58 289 250 11 100 144 360 33 Harklowa 452 437 412 423 444 10 2,2 4 10 104 26,81 68.79 4,40 427 182 25 - 208 383 34 Huba 113 120 143 129 109 5 4,3 2 3 104 --- 108 38 5 25 39 93 35 Jabłonka 2877 3083 3486 3624 3927 42 1,1 20 31 109 29,67 61,57 8,76 2624 1637 253 757 1322 3294 36 Jogów 725 761 791 813 830 3 0,4 2 3 108 25,42 60,97 13,61 637 228 88 206 350. 773 37 Kacwin 779 851 909 959 1059 14 U 4 7 97 30,97 58,08 10,95 724 683 55 226 360 954 38 Iflilrmmi 780 897 1085 1121 1194 11 0,9 $ 9 95 27,89 64,07 8,04 725 503 55 - 267 941 39 Kluszkowce 937 1088 1286 1347 1430 14 1,0 4 10 100 29,23 63,43 7,34 589 272 348 294 400 1250 40 Knmów 314 354 403 430 459 -- - 103 26,57 61,66 11,77 312 184 2 84 105 350 41 Komówta 270 302 336 325 362 14 3.9 8 6 107 30,66 59,67 9,67 268 182 2 83 136 297 42 Kościelisko 1810 2732 3353 3701 4376 92 2,1 42 39 105 25,64 66,20 8,16 1002 842 808 - 1061 4667 43 Knuszńw 490 554 587 580 614 20 4,3 15 6 91 30,50 61,11 8,39 465 306 25 126 200 481 44 Krempechy 744 835 865 977 1110 29 2,6 15 14 94 31,83 58,14 10,03 704 554 40 167 266 878 45 Kmśnrnkn ndDupym-11 2248 2972 3172 3108 3368 14 0.5 2 9 111 21,20 1574 456 650 684 1341- 3262 46 Krołmca 517 594 704 805 959 6 0,7 2 1 100 30,58 60,26 9,16 487 268 30 193 175 705 47 Lasek 855 1034 1253 1354 1407 24 2.2 16 13 97 31,50 60,90 7,60 713 654 . 142 286 277 1033 48 894 1100 1264 1343 1438 38 2,5 19 12 100 29,14 63,77 7,09 878 928 16 - 189 324 49 Lipnica Mała 1994 2137 2439 2481 2758 6 0,2 3 4 114 31,15 60,37 8,48 1945 1243 49 1515 868 2144 50 Lipnica Wielka 3035 3037 3607 3669 4145 6 0,1 2 4 113 34,62 56,72 8,66 2841 1825 194 2320 1249 3271 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 51 Lodźnuen 935 1153 1498 1667 1894 26 1.4 12 15 98 29.57 64,30 6.13 761 495 174 1399 428 1563 52 IjpBBkl 317 322 341 330 316 7 2,1 4 3 90 25,00 63,29 11,71 316 230 1 86 95 246 53 Lapse Ndnc 715 850 972 1067 1218 20 1,6 10 12 103 32,02 59,61 8.37 635 542 80 676 283 1108 54 lapse Wyżne 617 671 691 722 822 30 3.7 17 15 104 30,05 59,23 10,72 577 389 40 433 237 731 55 Loposna 841 933 1026 1125 1230 14 1,1 6 10 96 26,42 63,02 10,56 770 401 71 829 302 1220 56 Mak Ciche 292 303 343 377 430 7 2.0 2 7 128 25,97 <*.67 7,36 277 248 15 182 131 493 57 Kinowy 1499 1726 1822 1596 1869 65 3,5 29 28 105 31,35 59,61 9,04 1288 438 211 1431 602 1940 SS Mnszyna 1844 1620 1638 1559 1699 89 5,4 38 30 92 28,55 61,68 9,77 1804 1085 40 614 718 1217 59 Mizerna 306 334 355 411 482 1 0,2 - 1 100 28,26 63,26 8,48 290 154 16 328 123 446 60 Moraawzyna 449 510 479 451 585 8 1.3 2 6 85 29,40 63,59 7,01 359 352 90 233 149 510 61 M m acU e 650 753 834 934 1064 11 1.0 4 3 103 26,32 63,06 10,62 577 377 73 687 365 1207 62 Niedzica 1138 1237 1440 1608 1715 13 0,8 2 7 102 27,99 63,09 8,92 987 712 151 1003 466 1554 63 Nowa Biała 730 850 938 1020 1166 37 3.0 21 18 102 33,36 57,98 8,66 691 663 39 503 264 958 64 NonBytóe 833 911 1005 1055 1124 - -- - 100 27.31 63,97 8.72 770 643 63 481 355 843 65 Obidowa 516 479 430 491 576 5 0.8 5 3 94 34.37 58,51 7.12 499 283 17 293 145 357 66 OdUnka Dolna 2598 2644 2595 2394 2576 8 0,3 6 7 97 29,39 59,82 10,79 2542 1366 56 1210 815 1868 67 Ochotnica Odma 1793 2042 2010 1770 1736 5 0.2 2 3 88 30.93 58.02 11,05 1740 1117 53 619 566 1370 68 Odrawąt 1053 1017 1023 943 926 45 4.6 27 16 100 25.05 59,40 15,55 1011 621 42 305 486 765 69 Oiawfca 727 708 761 745 816 -- - - 103 28,55 62^6 9,19 709 394 18 422 347 693 70 Ołrow*o 687 823 912 981 1100 23 2,0 9 13 88 29,91 62,00 8,09 626 366 61 734 279 861 71 Kdoddk 1273 1371 1650 1709 1945 34 1,7 15 13 100 27,76 64,48 7,76 1241 838 32 1107 628 1438 72 Pinątkowar 553 664 719 728 748 27 3,5 7 9 109 28.21 63,77 8,02 537 537 16 211 272 544 73 Pokarane 712 857 916 881 807 78 9J 37 32 103 22^8 69,12 8,30 679 454 33 355 331 804 74 Podmie 475 534 576 605 668 1 0,1 - 1 87 27,91 63,08 9,01 461 330 14 338 233 514 75 Podizkk 601 605 619 663 735 21 2,8 10 10 93 32,65 59.46 7,89 578 454 23 ' 281 278 517 76 Podwilk 1376 1485 1692 1716 1987 5 0,2 1 2 108 33,32 58,48 8,20 1321 895 55 1092 764 1630 77 Panice 744 813 890 922 1042 7 0,7 3 5 103 29,65 62,19 8,16 658 358 86 684 260 812 78 Poraniu 2213 2894 3275 3461 3661 99 2,6 51 30 104 27,99 63.86 8,15 1671 988 - 542 2673 1162 3886 79 Pyzńwka 552 617 761 712 800 8 1,0 3 8 105 29,13 63.62 7.25 507 395 45 405 195 700 80 Raba WyZni 2037 2511 2987 3207 3622 25 0-7 8 7 107 29.18 63.01 7,81 1536 670 501 2952 859 2979 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 10 11 12 13 14 15 16 17 20 21 81 Ratnłów 1346 1492 1602 1625 1806 46 V 23 17 101 31.89 S8J6 9.25 1299 1191 47 615 545 1414 82 Rdzawki 1015 1131 1159 1105 1250 8 0,6 6 5 98 31,68 58.48 9,84 950 734 65 516 339 913 83 Rogoźnik 597 691 755 792 812 8 0.9 4 6 95 28,35 62^3 *.72 527 451 70 361 233 611 84 Rokiciny Podhalańskie 684 837 973 1080 1245 10 0.7 2 7 106 32,69 59,36 7,95 517 231 167 1014 338 938 85 Rzepiki 507 533 579 564 606 15 V 7 1 103 28,05 64.03 7.92 498 412 9 194 183 427 86 Sierockie 437 463 473 486 542 9 1.6 5 4 102 29,89 6^36 7.75 349 402 88 140 170 395 87 Sieniawa 988 1126 1374 1544 1694 10 0.4 2 4 101 29,87 63,22 6,91 791 336 197 1538 384 1194 88 Skrzypnę 629 698 759 789 870 10 U 5 5 103 30,89 59,65 9.66 617 643 12 227 268 596 89 Sromowce Niżne 611 653 747 8(0 857 --- - 105 26,02 65.35 8.63 579 387 32 470 255 783 90 Sromowce Wyżne 718 727 870 909 995 2 0,2 1 1 96 33.37 56,98 9.65 633 347 85 648 297 765 91 Stare Bystre 1479 1589 1626 1611 1587 121 7.0 67 37 98 26,15 63,96 939 1427 1140 52 447 629 1318 92 Sochę 751 934 KOS 1043 1109 15 U 9 6 100 21 fit 63.03 939 623 509 128 600 364 1085 93 Szaflary 1650 2069 2590 2778 2889 81 2,7 33 38 100 30,29 66.04 337 1237 1094 413 1795 624 2240 94 Szkmbark 388 403 444 458 481 4 0,8 4 4 100 29,11 61,12 9.77 379 234 9 247 114 374 95 Tryton 561 622 663 637 742 30 3.9 12 21 97 30,05 60,25 9.70 525 442 36 300 217 632 96 Tytanowa 2002 2037 2203 2210 2355 15 0.6 7 11 98 28,87 60,23 1038 1945 938 57 1417 716 1845 97 Wakemmd 1024 1275 1624 1783 1965 6 0.3 3 3 101 27,38 64,38 834 847 715 177 1250 411 1598 98 Wh6w 1085 1210 1336 1427 1505 65 4.2 33 30 97 25,38 64,85 9,77 991 673 94 832 604 1368 99 Wrtbkraka 546 541 552 526 541 48 8.0 29 15 103 29.02 60,26 10,72 497 301 49 240 263 515 100 Tihone 459 492 528 558 60S 19 3.0 9 11 118 29.71 60,36 937 438 349 21 259 236 511 101 Zakale 400 540 772 861 960 24 2fi 15 9 102 30,94 63,43 533 302 324 98 636 143 675 102 z * 428 773 1000 1145 1314 28 V 13 5 99 --- 350 624 78 690 198 1171 103 Zubrzyca Dolaa 1(01 1053 1160 1222 1333 2 0.2 - 2 108 34,13 57.86 8.01 1001 575 20 758 475 938 104 Zobrzya OCena 1630 1772 2042 2108 2337 3 o.' 1 3 104 34.66 S7.31 7.83 1572 913 58 1424 716 1724 1 Wykaz nngaconeśdwi Mam z 1988 r. "Rahfca-prawa migkie 1953 r. ” Szczawnice - prawe oaiedla 1958 r., prawa miejdbe 1962 r., 1973 - 1982 Szczawnica - Krościenko Informacje o wymeldowania cnób na pobył Italy za greucę przekazywane byłv raz w roku z Bnr Paizpertowych do Urzędów Miast i Gmin. H obliczmy do hcćfcaq liczby hafaośa z» Ima 1973- 1988. Łącznie z oi Tyka. • Brak danych. Udział użytków rolnych w powierzchni ogólnej w 1986 r : 1. do 25%, 2. 25-30%, 3. 50-75%, 4. ponad 75% Załącznik II Rolnictwa Podhala - statystyczna charakterystyka s j | a i l % udział upraw P Powierzchnia w ha: w zasiewach ogółem * 1 Nazwa •n l 1 ogółem użytków gruntów użytków lasów koniczyny trzody owiec rolnych ornych zielonych = N O 00 r- m NO ** (N -

Miasta -M ^ M - N m m < r- v v r- n n ■t Nowy Targ 5103 2538 2265 1038 1801 48.4 909 156 6532 n m k Rabka 3671 1614 1368 246 1569 h 49.3 1185 447 3952 r- < o vi n a m e0opjnmoo6^-rł«- oe90toop^jen^m m 777 264 2664 Szczawnica 8787 2786 813 1973 4334 59.4 c* — m -

Zakopane 8492 2631 1551 1080 1340 * 32.6 1713 463 6840 Wsie —eo'ov^ooo^-h-r^fn^ovoeoosp-v

Bańska Niżna 586 477 275 202 68 a 53.4 439 59 1720

Bańska Wyżna 658 540 277 263 86 *****************60.7 407 78 1686 Białka Tatrzańska 1488 1074 772 302 294 70.0 772 198 1286 Biały Dunajec 2299 1775 1235 540 330 77,9 1303 136 5307 Sielanka 605 212 176 36 373 68.7 124 27 100 Bór 168 13.5 212 20 312 — — Brzegi 5239 455 149 306 4714 69.0 309 50 1310 Bukowina Tatrzańska 1518 1032 900 203 354 79.8 941 163 1225 Bukowina Osiedle 413 230 179 51 170 65.0 153 18 79 « n

Bustryk 423 311 122 189 103 44.9 — 378 110 20% Chabówka 598 386 345 41 158 45.1 391 160 478 — — — — Chochołów 1259 1088 780 308 72 66.3 915 79 1339 Chyżne 3075 2214 1348 866 723 68.2 17% 162 999 Ciche 2651 2220 1669 531 279 60.3 2228 436 4954 Czarna Góra 1095 723 525 198 354 63.3 615 319 38% Czarny Dunajec 3778 2337 1518 819 632 60,2 1146 119 812 Czerwienne 1081 858 614 244 173 - 74.6 1074 235 2709 fN v-i

Czorsztyn 332 166 103 63 88 27.3 89 50 292 cd. Załącznik II (N = O 00 Gs N© W1

Gliczarów Dolny 393 312 174 138 70 < 295 110 522 ą n

253 11 852 Gliczarów Górny 386 302 251 51 69 Oe ov oo

Gronków 1116 1041 783 258 63 * 1181 158 1961 m

Gron 1070 866 666 200 135 r-* V

a 344 56 276 Harkabuz 746 388 262 126 326 s© ^ Harklowa 1097 359 244 115 647 275 74 243

a 37 176 Huba 243 79 55 24 156 «t *. 126 Jabłonka 5878 3538 2351 1187 1574 3293 554 769 oo

Jurgów 769 505 263 242 200 oe v© r\ oo oev% rn s© 280 121 862 Kacwin 2257 1083 742 341 1068 777 798 4372 Klikuszowa 1012 606 391 215 343 657 131 1155 Kluszkowce 1151 635 513 122 474 477 231 863 Knurów 793 313 220 93 456 279 83 231 Koniówka ' 423 364 290 74 13 303 53 159 Kościelisko 5372 766 140 626 4481 714 185 1885 Krauszów 693 561 355 206 35 416 145 407 Krempachy 1014 813 605 208 85 980 406 1152 Krościenko 2549 1052 628 424 1327 362 132 589 Krośnica 812 380 278 102 400 386 103 421 c - v © f*/ * l > f * - irtO'-P'O-NhT » ^ P O'-NCO-n-^'O^N'AO'-Nri'O/i- oO'or-OfnOO'Ofn/Nu'icnosvC— vOfnmtn • * V * • • > » •**»k»»»«i«««>f»»*»»»k**e. i 5 — N — N — t >n m oo* m*rn >or»* oo r-fvf p*— N O' *A < (S VO N m v < s 2 I z r*tizt r* t-* sO 0 0 M^'OWp-r-'O-Nooosvnoomososoooir^ OOvv^vs*fn < n v Q ov — r» © — f 2 5 onTfM- « ( - n «SN (S - ^ - T < N V O ^ 0 M N “ V) m oo »1 3 S w 00 < 0 0 ^ M O 0 0 ą * o>e ^ a - s t «/l O' O ^ »/l ^ fs i v£i < svv * >p-f * n t I/) v i — O 1 ^ t-^ ^ Ow ^ ^-< S nh ^ t in h m*(S r- VO 'T oo m 00 — cd. Załącznik O s fS o e\ 90 r-

Poronin 1399 937 647 290 279 41.0 28.4 . 1143 258 3841 ą Pyzówka 548 441 306 135 99 44.8 34.0 486 47 433 < o o o s Raba Wyżna 2097 1153 972 181 811 30.3 52.1 804 577 877 Ratulów 1529 1166 922 244 268 9,7 79.0 1065 151 5060 Rdzawka 1237 795 717 . 78 388 33.6 50.0 681 204 1057

Rogoźnik 771 640 403 237 54 42.8 17.5 —rsr'or'fN'rv^r-O'TrfN — —eeox'ow 547 63 767 Rokiciny Podhalańskie 785 475 389 86 261 31.0 50.0 447 139 317 Rzepiska 920 681 599 82 202 22.1 68.2 475 133 2539 Sierockie 448 372 256 116 64 25.4 49.7 328 95 1221 Sieniawa 1323 695 550 145 569 28.7 56.0 520 145 694 Skrzypnę 570 452 270 182 86 25.7 60.1 486 42 1606 Sromowce Niżne 947 379 286 93 500 29,6 47.4 281 256 315 Sromowce Wyżne 928 446 326 120 402 38.3 31.4 459 418 347 Stare Bystre 2111 1754 1102 652 248 28.3 48.5 1700 284 4328 Suche 542 389 334 55 121 .41,4 29.5 506 110 2327 Szaflary 1448 1087 673 414 234 17.4 66.6 986 79 2126 Szlembark 559 246 195 51 291 42.8 39.4 314 164 111 Trybsz 1221 934 603 331 234 44.5 34.7 695 376 1091 Tylmanowa 3522 1286 660 626 2074 51.8 19.4 858 487 220 Waksmund 1531 729 488 241 746 60,1 11.9 799 259 1379 Witów 6464 1391 637 754 3742 36.4 36,1 986 180 1080 Wróblówka 573 498 333 165 33 32.5 53,6 455 27 635 Załuczne 515 436 305 131 50 44.5 26.5 552 92 558 Zaskale 462 289 182 107 140 60,4 9,1 345 15 366 Ząb 779 507 346 161 243 34.2 35.9 406 169 2684 Zubrzyca Dolna 1502 1198 906 292 179 27,1 59.5 948 198 406 Zubrzyca Górna 3785 1687 1043 644 1943 40.3 40.5 1295 231 439 Spis treści

Wprowadzenie ...... 5

Alicja Krakowska, Zmiany w zaludnieniu Podhala w latach 1931-1988 ...... 13 Alicja Krakowska, Ruchliwość przestrzenna mieszkańców wsi podhalańskich 41 Alicja Krakowska, Emigracja zagraniczna na Podhalu w latach 1975-1988 69 Bronisław Górz, Emigracja zarobkowa ludności wsi podhalańskich do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej...... 92 Amalia Prochownikowa, Przeobrażenia struktur demograficznych i społeczno- zawodowych ludności Podhala w latach 1970-1988 ...... 118 Bronisław Górz, Rolnictwo Podhala...... 142 Lech Pakuła, Rola przemysłu i rzemiosła w życiu gospodarczym ludności Podhala 177 Marek Troc, Zmiany w injrastrukturze technicznej Podhala po 11 wojnie światowej 201 Janusz Galiniak, Przemiany budownictwa mieszkaniowego we wsiach podhalań­ skich w latach 1931-1988 ...... 221 Janusz Ustupski, Rozwój przestrzenno-funkcjonalny Zakopanego po 11 wojnie światowej ...... 245 Józef Kukulak, Antropogeniczne przemiany w środowisku przyrodniczym Podhala w latach 1931-1988 ...... 265 Literatura ...... 286 Aneks ...... 290

Studia nad przemianami Podhala stanowią prezentacją wieloletnich badań pracowników Instytutu Geografii WSP w Krakowie nad zobrazo­ waniem zmian demograficznych i gospodarczych regionu podhalańskiego po drugiej wojnie światowej. Podhale, jako jeden z najbardziej urokliwych górskich regionów Polski posiadający unikalne walory przyrodnicze, podlegało już w okresie między­ wojennym intensywnym przemianom społeczno-gospodarczym, związanym głównie z rozwojem turystyki i wypoczynku, także przemyslu i rzemiosła, a w szczególności z emigracją zarobkową do Ameryki i innych krajów. Autorzy poszczególnych opracowań wnikliwie opisują te zmiany i starają się ukazać ich różnorodne skutki środowiskowe. Najwięcej miejsca poświęcono zaludnieniu miast i wsi, emigracji zarobkowej oraz przemianom struktu­ ralnym społeczności podhalańskiej. Wskazano dobitnie na postępującą degradację środowiska przyrodniczego, niewłaściwie prowadzoną politykę w zakresie budownictwa i infrastruktury, czego wyrazistym przykładem był rozwój przestrzenno-fiinkcjonalny Zakopanego. Całość publikacji nawiązuje do przedwojennego studium wybitnego geografa Stanisława Leszczyckiego pt. Region Podhala, które dało pod­ stawę do analiz porównawczych ukazujących powojenne zmiany regionu w stosunku do lat trzydziestych. To zbiorowe dzieło, mimo indywidualności ujęć, swoistości ocen i opinii, tworzy zwartą całość na temat Podhala i może być pomocne przy opracowywaniu właściwej koncepcji funkcjonowania tego regionu w przyszłości.

ISSN 0239-6025 ISBN 83-85898-13-1