Paweł Czubla

STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GEOGRAFÓW UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

WYDZIAŁ NAUK O ZIEMI UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Tom 15

Pod redakcją Roberta Machowskiego i Martyny A. Rzętały

SOSNOWIEC 2014

Redaktor prac Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Andrzej T. JANKOWSKI

Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 83

RADA REDAKCYJNA

Mariusz RZĘTAŁA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – przewodniczący Robert MACHOWSKI (Uniwersytet Śląski, Katowice) – zastępca przewodniczącego

Członkowie Victoria BABICHEVA (Instytut Skorupy Ziemskiej SO RAN, Irkuck) – redaktor językowy Marta CHMIELEWSKA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor statystyczny Andrzej JAGUŚ (ATH, Bielsko-Biała) – redaktor tematyczny Robert KRZYSZTOFIK (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor tematyczny Tadeusz MOLENDA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor tematyczny Martyna A. RZĘTAŁA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor tematyczny Karolina TRĄBKA (Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego, Katowice) Jan M. WAGA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor tematyczny

RECENZENCI: Wiaczesław ANDREJCZUK, Renata DULIAS, Ryszard KACZKA, Robert KRZYSZTOFIK, Ewa ŁUPIKASZA, Ireneusz MALIK, Artur SZYMCZYK, Andrzej TYC, Jan Maciej WAGA, Dominika WROŃSKA-WAŁACH, Elżbieta ZUZAŃSKA-ŻYŚKO

Fotografie na okładce (M. Rzętała): 1. Elektrownia geotermalna przy Błękitnej Lagunie na południowym-zachodzie Islandii 2. Sydney – widok z Harbour Bridge 3. Widok na centrum Tokio z najwyższej na świecie wieży Tokyo Skytree

Wydawca:

Wydział Nauk o Ziemi UŚ ul. Będzińska 60 41-200 Sosnowiec

Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ ul. Będzińska 60 41-200 Sosnowiec

Przygotowanie i druk tomu sfinansowano ze środków Wydziału Nauk o Ziemi UŚ w Sosnowcu i Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ w Sosnowcu.

ISSN 1895-6785 ISSN 1895-6777

Druk: Regina Poloniae, Częstochowa, n. 250 egz.

Spis treści str.

WPROWADZENIE ...... 5

ARTYKUŁY I KOMUNIKATY Weronika DRAGAN: Specyfika lokalizacji nowych inwestycji mieszkaniowych w mieście postindustrialnym (przypadek Chorzowa) ...... 9 Filip DUSZYŃSKI: Zapis zanieczyszczenia powietrza wokół Wałbrzycha w przyrostach rocznych świerka pospolitego (Picea Abies L.) ...... 21 Paweł FRANCZAK: Morfologiczne zróżnicowanie jaskiń pseudokrasowych zachodniej części Beskidu Zachodniego ...... 39 Paweł FRANCZAK, Karolina LISTWAN: Prawna ochrona jaskiń Beskidu Śląskiego jako środek zapobiegania negatywnej działalności człowieka ...... 50 Witold JUCHA, Anna SOŁTYK, Anna WILK-JURASZEK: Wpływ ukształtowania terenu i czynników antropogenicznych na zanieczyszczenie powietrza w Żywcu (woj. śląskie) ...... 59 Kinga MAZUREK: Rozwój górnictwa węgla kamiennego w Rudzie Śląskiej od XVIII wieku do czasów współczesnych ...... 71 Radosław SAGAN: Przemiany tożsamości pod wpływem globalizacji ...... 80 Agnieszka SZYMAŃSKA, Karol WITKOWSKI, Grzegorz WYSMOŁEK: Wpływ uwarunkowań geograficznych na jakość powietrza w mieście …...... 88 Krzysztof WROŃSKI: Wydzielanie dwutlenku węgla z gleb leśnych i łąkowych w regionie łódzkim oraz wpływ człowieka na ten proces ...... 98

PRELEKCJE Karolina JANECKA, Michał LEMPA, Barbara CZAJKA: Przyczyny i skutki powodzi w Tatrach i na Podhalu ...... 111 Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Walory turystyczne Bułgarii …...... 120 Gabriela SĄKOL: Żurawki – byliny piękne i pożyteczne ...... 128

SESJE TERENOWE Natalia TOMCZEWSKA-POPOWYCZ: Polskie obiekty obronne na Ukrainie ...... 137

SPRAWOZDANIA Tomasz BICZYK, Barbara CZAJKA: Wood Anatomy Course 2012 – sprawozdanie z warsztatów z anatomii drewna ...... 147 Stanisław KORFANTY, Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku akademickim 2012/2013 ...... 153 Spis treści poprzednich tomów Pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” ...... 161 Uwagi dla Autorów przygotowujących pracę do publikacji w opracowaniu pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” ...... 174

Wprowadzenie

Seryjne opracowanie pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest publikacją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Są w nim zamieszczane teksty autorstwa członków tej organizacji oraz osób z nią współpra- cujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych. Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych na cztery odrębne grupy tematyczne: artykuły i komunikaty (jako oryginalne opracowania naukowe), prelekcje (stanowią- ce skrót wystąpień o charakterze naukowym i popularnonaukowym), sesje terenowe (służą- ce upowszechnianiu szeroko rozumianej problematyki regionalnej) oraz sprawozdania po- dejmujące zagadnienia z zakresu działalności i funkcjonowania Studenckiego Koła Nauko- wego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Piętnasty tom opracowania pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest następnym z serii prac świadczących o dużym zainteresowaniu działaniami podejmowanymi przez SKNG UŚ, a jednocześnie doskonałą okazją do przekazania kilku uwag na temat historii koła. W 2014 roku minęło 40 lat od ukonstytuowania się w ówczesnym Instytucie Geografii, Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Od tego momentu SKNG UŚ przeżywało różne okresy swojej działalności, zaznaczając się przy tym na trwale w europejskim oraz ogólnopolskim ruchu naukowym geografów, jak i środowisku akademickim Uniwersytetu Śląskiego. Tradycyjnie uznawana za najważniejszy nurt działalności SKNG UŚ jest aktywność naukowa. Z jednej strony, nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż to właśnie aktywność na polu nauki jest czynnikiem w głównej mierze przyczyniającym się do generowania środków finansowych niezbędnych w dalszej działalności. Z drugiej natomiast strony, daje się zauważyć coraz szersze zainteresowanie studentów naukową działalnością Koła, bowiem ta daje moż- liwość pierwszych doświadczeń konferencyjnych oraz stwarza potencjalne warunki do publikacji własnych dokonań. Uczestnictwo w pracach naukowych realizowanych pod egidą SKNG UŚ znajduje odzwierciedlenie w rozmowach kwalifikacyjnych na studia magisterskie uzupełniające, studia doktoranckie, a nawet w rozmowach z przyszłym pracodawcą. Z tych chociażby względów działalność naukowa i popularyzatorsko-turystyczna jest szczególnie promowana w organizacji stawiającej sobie w tym względzie statutowe cele. Świadectwem tego zaangażowania są przedsięwzięcia o charakterze naukowym bądź naukowo-badawczym, które dotyczą szerokiego spektrum zainteresowań z zakresu geografii fizycznej oraz geografii społeczno-ekonomicznej. Przykładem tego jest wiele spotkań naukowych o ogólnopolskim charakterze (np. Zjazdy Studenckich Kół Naukowych Geografów) zorganizowanych przez Koło. Członkowie SKNG UŚ są czynnymi uczestnikami licznych konferencji krajowych, jak i zagranicznych, zdobywając nagrody i wyróżnienia za aktywność i merytoryczne zaanga- żowanie. Podkreślenia wymaga udział przedstawicieli SKNG UŚ w prestiżowych międzyna-

5 rodowych konferencjach naukowych organizowanych przez zagraniczne ośrodki akademic- kie tj. „International Students Research Conference” – Ukraina; konferencje Europejskiego Stowarzyszenia Młodych Geografów EGEA – Praga, Amsterdam, Barcelona, Tallin, Kijów, Sankt Petersburg, Dijon (Francja), Essu Mois (Estonia), Berlin, Baarlo (Holandia) i ostatnio Milopotamos w Grecji oraz Moskwa. Na uwagę zasługuje również organizacja wielotygo- dniowych obozów naukowo-badawczych poza granicami naszego kraju np. w: Bułgarii, Da- nii, Chorwacji, Rosji, Mongolii, Chinach. Efektami tych przedsięwzięć są liczne prace naukowe i sprawozdania publikowane w czasopismach. W ramach działań popularyzatorskich Koło jest zaangażowane w organizację licznych wyjazdów naukowo-poznawczych zarówno krajowych (np. Sudety, Karpaty, Pojezierze Mazurskie, Niecka Nidziańska), jak i zagranicznych (np. Skandynawia, Chorwacja, Czechy, Słowacja, Ukraina). Inne przykłady dotyczą prelekcji i wykładów wygłaszanych w siedzibie WNoZ UŚ i licznych szkołach, organizacji tradycyjnych „Balów Geografa”, spotkań andrzej- kowych dla studentów, spotkań wigilijnych członków Koła z pracownikami WNoZ UŚ. W tego typu działalności szczególnie ważne wydają się prelekcje i wykłady, podczas których młodzi geografowie walczą o zmianę stereotypowego postrzegania geografii jako nauki ogranicza- jącej się do znajomości atlasu. Wydaje się, że zmiana tego wizerunku w odbiorze społecz- nym jest kluczem do właściwego pojmowania geografii jako nauki o systemie środowiska, jego poszczególnych komponentach oraz sferze życia i działalności człowieka. W czasie tego typu spotkań w dyskusjach wyłania się klarowna sylwetka geografa jako niezastąpione- go nauczyciela tego przedmiotu, kompetentnego urzędnika różnego szczebla instytucji administracji państwowej i samorządowej oraz wysoko kwalifikowanego pracownika placówek o charakterze usługowym np. firm turystycznych. Przekazując na Państwa ręce niniejsze opracowanie życzymy, aby stało się ono nie tylko miłą lekturą, dostarczającą pozytywnych doznań naukowych, lecz również stanowiło źródło wiedzy przydatne w czasie studiów i przyszłej pracy zawodowej. Zachęcamy tym samym do włączenia się w poszukiwanie nowych rozwiązań wydawniczych poprzez realiza- cję własnych planów badawczych w ramach statutowych działań podejmowanych przez SKNG UŚ, co będzie kolejnym dowodem na aktywność studenckiego ruchu naukowego geografów i konsolidację środowiska akademickiego.

Prezes SKNG UŚ Karolina Trąbka

Opiekun naukowy SKNG UŚ Mariusz Rzętała

ARTYKUŁY I KOMUNIKATY

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 9-20 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Weronika DRAGAN Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Sosnowiec

SPECYFIKA LOKALIZACJI NOWYCH INWESTYCJI MIESZKANIOWYCH W MIEŚCIE POSTINDUSTRIALNYM (PRZYPADEK CHORZOWA)

WPROWADZENIE

Ewolucja miast jest procesem pozostawiającym trwałe ślady w ich przestrzeni (Dzie- woński, 1962). Przestrzeń miejska posiada specyficzne dla siebie formy urbanistyczne, ukształtowane przez szeroko pojmowaną społeczność. Ciągłość historyczna ośrodka miejskiego ukształtowała dwa „podsystemy” – społeczny i urbanistyczny (Wallis, 1977), wzajemnie przenikające się i charakterystyczne dla danego miasta. Specyfika urbanistyczna jednostki osadniczej wynika z genezy ośrodka, jak również szeregu uwarunkowań zewnętrznych i we- wnętrznych. Z kolei miasto, rozumiane w kontekście układu urbanistycznego, istnieje dzię- ki funkcjonującej w jego przestrzeni ludności. Wraz z rozwojem funkcjonalnym miast następuje rozwój demograficzny oraz ekspan- sja przestrzenna. Czynnikiem sprzyjającym dynamicznej urbanizacji obszaru, głównie na drodze powstawania osiedli przyfabrycznych, była industrializacja zapoczątkowana w latach 40. XIX w. (Krzysztofik, Runge, 2010). Z kolei okres gospodarki centralnie planowanej charakte- ryzował się szybkim wzrostem przemysłu ciężkiego, który bardzo często przewyższał roz- wój urbanizacyjny miasta (Dziewoński, Jerczyński, 1977). Zależność pomiędzy tymi dwoma procesami najsilniej uwidacznia się w miejscach lokalizacji zakładów przemysłowych o charakterze miastotwórczym (Sczaniecka-Manikowska, 1979). Nieproporcjonalność rozwoju demograficznego w stosunku do urbanistycznego skutkuje deficytem wolnych przestrzeni pod zabudowę, zwłaszcza mieszkalną. W konsekwencji powoduje to brak wystarczającej ilości mieszkań dla napływającej ludności, na skutek czego doszło do dywersyfikacji budownictwa mieszkaniowego. Obok starych osiedli robotniczych i zespołów historycznej zabudowy w po- wojennej Polsce powstawały osiedla z wielkiej płyty. Podstawową kwestią polityki urbanistycznej w okresie gospodarki centralnie planowanej był nacisk na stały wzrost intensyfikacji zabudowy mieszkaniowej. Przejawiało się to w odejściu od budownictwa tradycyjnego na rzecz wielkopłytowego, co wpłynęło na powtarzalność zabudowy, a w konsekwencji nadało monotonny charakter przestrzeni miejskiej (Słodczyk, 2010). Wraz z wejściem w życie nowego paradygmatu gospodarki zmieniły się procesy wpły- wające na rozwój miast. Współcześnie w kształtowaniu miejskiej przestrzeni uczestniczą trzy grupy: władze samorządowe, mieszkańcy oraz inwestorzy (deweloperzy) (Pieniążek, 2010). Po 1989 r. obserwowany jest wzrost znaczenia budownictwa indywidualnego, zwykle po-

9 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 9-20 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. wstającego w niewielkich obszarowo zgrupowaniach zabudowy jednorodzinnej (Słodczyk, 2004). Obecnie w miastach zachodzą różnorakie interakcje społeczne wynikające z polaryza- cji społeczeństwa. Często obserwować można wręcz konflikty oparte na zróżnicowanym statu- sie ekonomicznym lub stylu życia mieszkańców (Górka, 2012). Zjawiska te przyczyniają się do wzrastającej potrzeby izolowania się różny grup społecznych. Prowadzi to do rozwoju osiedli strzeżonych oraz przestrzeni mieszkaniowych niedostępnych dla pozostałych mieszkań- ców miasta (ang. gated community) (Latham i in., 2009). Zjawisko rozwoju współczesnych form zabudowy mieszkaniowej można również obserwować w miastach konurbacji katowickiej. Specyfika lokalizacji nowych inwestycji mieszkaniowych polega jednak na ich lokowa- niu w granicach miast, a nie w strefie podmiejskiej (Petryszyn, Zuzańska-Żyśko, 2005). Badania przeprowadzono na obszarze Chorzowa, który położony jest w samym „ser- cu” konurbacji katowickiej. Wybór miasta podyktowany był wieloletnią ewolucją ośrodka przemysłowego, która ukształtowała układ funkcjonalno-przestrzenny miasta charakterystyczny dla tego typu ośrodka. Celem niniejszego artykułu jest identyfikacja procesu suburbanizacji wewnętrznej w Chorzowie wraz ze wskazaniem specyfiki i uwarunkowań lokalizacji nowych inwestycji mieszkaniowych. Badania przeprowadzono w oparciu o inwentaryzację urbanistyczną oraz analizę kartograficzną współczesnej mapy miasta.

CHORZÓW JAKO MIASTO O GENEZIE PRZEMYSŁOWEJ – RYS HISTORYCZNY

Rozwój sieci osadniczej konurbacji rozpoczął się już w XIII wieku, lecz dopiero uprze- mysłowienie regionu ukształtowało właściwą strukturę funkcjonalno-przestrzenną miast. Pod- stawą powstania przemysłu na obszarze współczesnego katowickiego zespołu miejskiego było występowanie złóż ołowiu, srebra i rud żelaza, jednak dopiero uruchomienie pierwszych ko- pani węgla kamiennego oraz zlokalizowanie w ich pobliżu hut spowodowało znaczącą dyna- mizację uprzemysłowienia (Litewka, 1971). Rozwój przemysłu wpłynął na wykształcenie się złożonego (policentrycznego) układu osadniczego (Kaszowska i in., 1992), czego wynikiem było ukształtowanie się zwartej przestrzeni zurbanizowanej od Gliwic po Dąbrowę Górniczą. Większość miast konurbacji jest tworami młodymi stanowiącymi zlepek dawnych gmin, co przekłada się na charakter zabudowy (Litewka, 1971). Partie zwartej, chaotycznej zabudowy centralnych części oddzielone są znaczą przestrzenią od pozostałych przestrzeni mieszkalnych, w obrębie których dominuje zabudowa wielokondygnacyjna. Chorzów, jak i więk- szość pozostałych miast konurbacji katowickiej, stanowi skupienie kilku miejscowości. Pierwsze informacje dotyczące Chorzowa wiążą się z wsią o tej samej nazwie, loko- wanej w XIII wieku. Miejscowość ta nie odgrywała większego znaczenia w regionie, jednak za sprawą rozwoju przemysłu stopniowo wzrastała jej ranga. Początkowo gospodarka Chorzowa opierała się na górnictwie ołowiu i srebra, aż do XVIII wieku, kiedy powstała pierwsza kopalnia węgla kamiennego „Król” (później „Prezydent”) i huta „Królewska” (póź- niej „Kościuszko”). Postęp industrializacji pociągał za sobą rozwój urbanizacyjny wsi Cho- rzów oraz pobliskich miejscowości, doprowadzając do ukształtowania się osady przemysło- wej Królewska Huta (Könnigshutte). Wokół tego kompleksu górniczo-hutniczego koncen- trowały się mniejsze sprzężone z nimi zakłady przemysłowe. Rozwijało się budownictwo 10 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 9-20 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. patronackie, rozbudowywano układ dróg, a w 1860 r. Królewska Huta uzyskała połącznie kolejowe z linią Gliwice-Katowice przez węzeł w Hajdukach Wielkich (obecnie Chorzów Batory). Rozwój ekonomiczno-przestrzenny doprowadził do nadania Królewskiej Hucie praw miejskich w 1868 r., kiedy doszło do pierwszej inkorporacji ościennych osad przemysłowych: Szarlociniec, Pniaki, Klimzowiec. Dynamiczny przebieg industrializacji obszaru skutkował brakiem wolnych przestrzeni pod budownictwo mieszkaniowe. W l934 r. nastąpiło połączenie miasta Królewskiej Huty z wsią Chorzów (miastu nadano nazwę Chorzów) wraz z Maciej- kowicami. Kolejny etap zwiększenia powierzchni miasta datuje się na 1939 r., kiedy włączo- no Hajduki Wielkie wraz z hutą „Batory”. Chorzów stał się poważnym miejskim ośrodkiem przemysłowym, ze względu na dużą liczbę znaczących zakładów przemysłowych w zaanek- towanych miejscowościach (Miasta polskie..., 1965). W celu uwolnienia terenów zabudowanych dla eksploatacji górniczej i przezwyciężenia nadmiernej koncentracji zaludnienia w latach 40. XX w. sporządzono plany m.in. dla Chorzowa, gdzie współczynnik koncentracji ludności wyniósł 12,8 tys./km2 (Sulik, 1989). Po 1945 r. nastąpił okres gospodarki centralnie planowanej, w którym kontynuowano rozbudowę istniejących zakładów przemysłowych oraz osiedli przyfabrycznych. Na wielką skalę zakrojona była również intensyfikacja zabudowy mieszkaniowej, w postaci budowy licznych osiedli z wielkiej płyty (m.in. Os. Gałeczki, Os. Młodzieżowa, Os. Czempiela). W okresie transformacji gospodarczej zmieniły się procesy kształtujące przestrzeń miast, zwłaszcza tych poprzemysłowych. Obecnie Chorzów posiada powierzchnię 33,5 km2, którą zamieszkuje 106,8 tys. mieszkańców, co przekłada się na gęstość zaludnienia 3415,1 osób/km2. W strukturze działalności na terenie Chorzowa dominują usługi, a przemysł przechodzi restrukturyzację oraz modernizację.

UWARUNKOWANIA I PROCESY KSZTAŁTUJĄCE FUNKCJĘ MIESZKANIOWĄ CHORZOWA PO TRANSFORMACJI GOSPODARCZEJ

Dynamiczne uprzemysłowienie doprowadziło do ukształtowania się chaotycznej i nie- spójnej struktury przestrzennej miast konurbacji katowickiej, w tym Chorzowa. Przemysł nieustannie negatywnie wpływał na substancję mieszkaniową pogarszając jej stan techniczny oraz doprowadził do deficytu terenów budowlanych. Wraz z wejściem w życie nowego modelu gospodarki zmieniły się procesy kształtujące przestrzeń miast. Współcześnie kładzie się nacisk na przestrzeń przyjazną dla życia i pracy człowieka. Powstają osiedla tzw. bliskie czło- wiekowi, w których głównym założeniem jest budownictwo kameralnych osiedli domów wielo- i jednorodzinnych. Przedstawione zjawiska charakterystyczne są dla procesów suburbanizacji, która przejawia się w dwojaki sposób. Po pierwsze mamy do czynienia z subur- banizacją zewnętrzną zachodzącą w strefie podmiejskiej, głównie aglomeracji monocentrycz- nych. Konurbacja katowicka, jak już wcześniej wspomniano, charakteryzuje się rozwojem nowych osiedli mieszkaniowych wewnątrz granic administracyjnych poszczególnych miast. Wynika to z silnie zurbanizowanego obszaru, gdzie przejście między jednostkami jest płynne, a granica praktycznie nie do wychwycenia. W takiej sytuacji mamy do czynienia z rozwojem „suburbanizacji wewnętrznej”. Zjawisko to związane jest z przemieszczaniem się ludności w granicach administracyjnych miasta na tereny dotąd niezabudowane, a przekazane na rynek 11 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 9-20 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. nieruchomości (Lorens, 2005; Kajdanek, 2011). Rozwój nowego rodzaju mieszkalnictwa w miastach konurbacji katowickiej badali m.in. J. Petryszyn i E. Zuzańska-Żyśko (2005) oraz T. Spórna i W Dragan (2013a,b). Nowe inwestycje mieszkaniowe koncentrują się wzdłuż dwóch osi (Petryszyn, Zuzańska-Żyśko, 2005): • równoleżnikowej: od Dąbrowy Górniczej (Gołonóg), centrum Będzina, zachodnią część So- snowca, Czeladź, północne Katowice, Chorzów, Świętochłowice, północną Rudę Śląską i Zabrze, do centrum Gliwic; • południkowej: od centrum Chorzowa, przez zachodnie Katowice do Tychów. Obydwa pasy łączyły się w Chorzowie, na obszarze którego zlokalizowanych było pięć nowych inwestycji mieszkaniowych. Badania przeprowadzone w 2013 r. wykazały po- stęp rozwoju nowego budownictwa mieszkalnego. Podczas inwentaryzacji urbanistycznej brano pod uwagę wszelkie nowe (po 1989 r.) formy zabudowy mieszkaniowej z naciskiem na efekty działalności deweloperów. Analiza danych statystycznych Głównego Urzędu Staty- stycznego również wskazuje na postęp w budownictwie mieszkaniowym. W 2012 r. oddano do użytku 57 domów mieszkalnych, co przekłada się na 132 nowe mieszkania (wskaźnik na 1000 mieszkańców wyniósł 1,19), a także wydano 26 pozwoleń na budowę (na 31 budyn- ków, w tym 245 mieszkań). Podczas badań terenowych zinwentaryzowano 38 nowych inwestycji mieszkaniowych w zabudowie wielo- i jednorodzinnej. Pierwszym ustaleniem był fakt nierównomiernego rozłożenia w przestrzeni miasta poszczególnych inwestycji. Najwięcej – aż 19, przypadło na Chorzów II, 10 na Centrum, 6 na Chorzów Stary (w tym 1 planowana) oraz 3 na Chorzów Batory. Łączna liczba nowo powstałych budynków mieszkalnych wynio- sła 556 (dodatkowo 101 w trakcie realizacji), co przełożyło się na 1793 (130 w trakcie realizacji) nowych mieszkań. Dodatkowo planowane są 2 budynki wielorodzinne, w których znaj- dzie się 50 lokali mieszkalnych (tab. 1). Wyraźna dywersyfikacja rozmieszczenia nowych inwestycji w przestrzeni Chorzowa (rys.1), uwarunkowana jest dwoma zasadniczymi zjawiskami – przemysłowym rodowodem oraz ekspansją przestrzenną miasta w okresie industrializacji regionu. Inkorporacje oraz roz- wój przemysłu spowodowały rozrost miasta, który doprowadził do ukształtowania się specy- ficznej, niespójnej struktury funkcjonalno-przestrzennej Chorzowa. Miasto to składa się z kilku wyraźnie wyodrębniających się części (czterech dzielnic oraz obszaru Parku Śląskiego), które w różnym stopniu charakteryzują się występowaniem starej i zdekapitalizowanej zabudowy, wolnych terenów budowlanych czy terenów zielonych (Kwiatek, Lijewski, 1998). Pierwsze dwie jednostki pomocnicze – Centrum i Chorzów II, nawiązują obszarem do granic dawnej Królewskiej Huty, który został rozdzielony linią kolejową Katowice-Bytom. Obejmują one północno-zachodnią i centralna część miasta. Dominującym typem zabudowy są tutaj stare kamienice oraz bloki z wielkiej płyty, będące pozostałością masowego budownictwa socjalistycznego. Tereny zwartej zabudowy poprzedzielane są płatami miejskiej zieleni lub nieużytkami. Dodatkowo w części śródmiejskiej zlokalizowane są placówki usługowo- handlowe skupiające codzienne życie miejskie. Z kolei północna część Chorzowa II cechuje się dużą ilością przestrzeni wolnych od zabudowań. Charakter dzielnic przekłada się na roz- wój budownictwa mieszkaniowego, w Centrum zinwentaryzowano 10 nowych inwestycji mieszkaniowych głównie w zabudowie wielorodzinnej, a w Chorzowie II 19 osiedli wielorodzinnych, jak i jednorodzinnych (rys. 1).

12 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 9-20 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

. 1. g es as at fi yp t g – liczba kondygnacji, typy budownictwa jak na rys. 1. 1. jak na rys. typy budownictwa – liczba kondygnacji, 4 – number of floors, buildin of floors, – number 4

ress, B g ro p asne). asne). ł , * - inwestycje w trakcie realizacji, B trakcie realizacji, w * - inwestycje , ń – szacowana liczba mieszka – szacowana 9 – estimated number of flats, * - investments in * - investments of flats, number – estimated 9 s, g /budynków, /budynków, ń – final number of flats/buildin – final number ) 30 The new residential investment at the area of Chorzów town (own elaboration). (own Table town at the area of Chorzów residential investment 1. new The Nowe inwestycje mieszkaniowe na obszarze Chorzowa (opracowanie w (opracowanie Tabela na obszarze Chorzowa mieszkaniowe inwestycje 1. Nowe liczba mieszka (30) – docelowa (

13 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 9-20 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rys 1. Rozmieszczenie nowych inwestycji mieszkaniowych na obszarze Chorzowa (opracowanie własne): 1 – tereny zielone i ogródki działkowe; 2 – zbiorniki wodne; 3 – ulice; 4 – granice dzielnic; 5 – granica miasta; typ osiedla: 6 – A, 7 – B, 8 – AB; 9 – osiedla w trakcie realizacji; 10 – osiedle planowane. (Numeracja na mapie odpowiada numeracji w tabeli 1).

Fig. 1. Location of new residential investments in the city of Chorzów (own elaboration): 1 – green areas and allotment gardens; 2 – water reservoirs; 3 – streets; 4 – limits of districts; 5 – town limit; estate type: 6 – A; 7 – B; 8 – AB; 9 – estate in progress; 10 – planned estate. (The numbering on the map according to table 1).

14 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 9-20 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Trzecią dzielnicę badanego miasta stanowi Chorzów Stary, odnoszący się do wsi Cho- rzów i Maciejkowice. W jego strukturze przestrzennej można zaobserwować zarówno formy świadczące o wiejskim rodowodzie, jak również o przeszłości przemysłowej. Występuje tu luźna zabudowa, szyby kopalni oraz pozostałości po kamieniołomach dolomitów i wapieni. Na obszarze Chorzowa Starego znajduje się najwięcej wolnych przestrzeni, a jego północ- na części wchodzi w skład zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Żabie Doły” (na granicy z Bytomiem). Dodatkowym walorem dzielnicy jest fakt graniczenia od południa z Parkiem Śląskim (do 2012 r. funkcjonował on pod nazwą Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku im. Gen. Jerzego Ziętka), który stanowi przykład jednej z lepszych praktyk rewitalizacyjnych lat 50. XX w. Park ten posiada powierzchnię ponad 600 ha i stanowi główną przestrzeń rekreacyjną dla mieszkańców okolicznych miast. Dość nietypowy charakter dzielnic jak na miasto przemysłowe, momentami nawet małomiejski, spowodował wzrost znaczenia tej czę- ści miasta jako miejsca potencjalnego zamieszkania. Obecnie istnieje jedno osiedle mieszkaniowe, kolejne trzy o charakterze zamkniętym są w trakcie realizacji, a następne jest w fazie planów (rys. 1). Ostatnią dzielnicą jest Chorzów Batory, który położony jest w południowo-zachodniej części miasta. Charakteryzuje się on socjalistyczną zabudową wielorodzinną i przemysłową, głównie w centralnej części, która negatywnie wpływa na odbiór tej dzielnicy. Najbardziej korzystne warunki dla rozwoju funkcji mieszkaniowej występują na obrzeżach dzielnicy, gdzie pojawiają się koncentracje nowej zabudowy jednorodzinnej i wielorodzinnej (rys. 1). Współcześnie, poza dogodnym położeniem i przyjazną okolicą, duże znaczenie odgrywa układ komunikacyjny, zwłaszcza przy stale rosnącej roli indywidualnych środków transportu. Jak już wspominano, Chorzów jest miastem położonym centralnie względem ca- łego katowickiego zespołu miejskiego. Wpływa to na dość dobre jego skomunikowanie z innymi miastami konurbacji za pośrednictwem transportu masowego (autobusowego i tramwa- jowego), ale przede wszystkim samochodowego. Przez miasto, w jego południowej części, przechodzi autostrada A4 łącząca Kraków z Wrocławiem. Na terenie konurbacji autostrada przebiega przez Mysłowice, Katowice, Chorzów, Rudę Śląską, Zabrze i Gliwice. Drugą waż- ną trasą komunikacyjną Chorzowa jest Drogowa Trasa Średnicowa łącząca Zabrze z Katowi- cami. Dodatkowo w wschodniej części konurbacji występują dwie trasy ekspresowe S1 i S86 oraz w zachodniej autostrada A1. Takie położenie Chorzowa, w dobrze skomunikowanym regionie, pozwala na skrócenie czasu przejazdu między miastami i może zwiększać jego atrakcyjność jako potencjalnego miejsca zamieszkania.

SPECYFIKA LOKALIZACJI NOWYCH INWESTYCJI MIESZKANIOWYCH

Zinwentaryzowane osiedla wykazują pewne tendencje co do lokalizacji w częściach miasta o podobnej strukturze przestrzennej. Nowe osiedla (pojedyncze inwestycje) posiadają zróżnicowaną fizjonomię, jak i układ wewnątrzosiedlowy, w rezultacie czego na obszarze Chorzowa powstało kilka interesujących rozwiązań urbanistyczno-architektonicznych, nierzadko kontrastujących z otoczeniem. Ze względu na przemysłowy rodowód i centralne położenie Chorzowa w regionie, w dzielnicach Centrum, północny Chorzów Batory i południowy Chorzów II, występuje duży 15 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 9-20 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. niedobór korzystnych terenów pod zabudowę. W takiej sytuacji dominuje budownictwo wielorodzinne (typ B) stanowiące element zabudowy w obrębie 26 badanych osiedli (tab. 1). Zdecydowanie rzadziej występują dwa pozostałe typy budynków – mieszany (typ AB) i jed- norodzinny (typ A), odpowiednio wchodzące w skład 7. i 5. osiedli. Inwestycje mieszkaniowe powstałe po 1989 r. mają charakter „bliższy człowiekowi”, tzn. reprezentują budownictwo do 5 kondygnacji, bardziej kameralne (tab. 1). Wyjątek stanowi pięć sześciokondygnacyj- nych nowoczesnych bloków usytuowanych pośród kamienic (ul. Miechowicka) oraz wielo- kondygnacyjne bloki doby socjalistycznej (ul. Sztygarska) (rys. 3B). Lokalizacja budownictwa mieszkaniowego najczęściej przybiera formę wkomponowania się w istniejącą zabudowę, w postaci plomb lub wypełniając puste przestrzenie między budynkami już istniejącymi. Prowadzi to do swoistych kontrastów w fizjonomii, gdzie między kamienicami z XIX i XX wieku wybudowano plomby w modernistycznym stylu. Tego typu rozwiązania zinwentaryzowano m.in. przy ulicach: Wolności, Truchana, K. Miarki (fot. 1) i Miechowickiej.

Fot. 1. Nowa inwestycja mieszkaniowa przy ul. K. Miarki (fot. W. Dragan).

Photo 1. The new residential investment at K. Miarki Street (photo W. Dragan).

Czynnikiem umożliwiającym rozwój nowego modelu budownictwa mieszkalnego są przestrzenie wolne od zabudowań. Osiedla wówczas położone są wśród terenów zielonych (lasów, łąk) oraz w pobliżu zrewitalizowanych zbiorników wodnych (poprzemysło- wych). Ważną rolę pełnią również parki miejskie, czego przykładem może być lokalizacja Osiedla Parkowego przy Parku Śląskim lub osiedla przy ul. Ryszki obok Parku Róż (centrum Chorzowa). Duże osiedla mieszkaniowe, będące koncentracją kilku, kilkunastu lub kilkudziesięciu budynków jedno- i wielorodzinnych, lokalizowane są najczęściej na obrze- żach zasadniczego zurbanizowanego rdzenia Chorzowa. Są to obrzeża Chorzowa II i Cho- rzowa Batorego, a w szczególności Chorzowa Starego. 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 9-20 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

W tej strefie przestrzennej miasta przeważa lokalizacja budownictwa mieszkalnego w pobliżu kompleksów leśnych, jak np. Osiedle Pod Arkadami, czy Osiedle Pod Platanami. Do tego typu inwestycji również zalicza się Osiedle Tęczowa, w którym zastosowano ciekawe rozwiązanie architektoniczne. Tradycyjną zabudowę „bryłową” zastąpiono formą półkola w zabudowie szeregowej i wielorodzinnej o łącznej liczbie mieszkań 70 (rys. 2).

Rys. 2. Układ urbanistyczno-architektoniczny Osiedla Tęczowa (opracowanie własne): 1 – zabudowa otaczająca, 2 – zabudowa osiedla.

Fig. 2. Urban and architectural pattern of the Tęczowa Estate (own elaboration): 1 – surrounding buildings, 2 – buildings within estate.

Z kolei lokalizacja dużego osiedla domów jednorodzinnych na granicy z Świętochło- wicami budzi pewne kontrowersje. Inwestycja ta powstała między kompleksem leśnym, a ogródkami działkowymi, jednak w bardzo bliskim sąsiedztwie osiedla robotniczego. Powo- duje to dychotomiczny odbiór tego terenu jako potencjalnego miejsca zamieszkania. Z jednej strony jest to ciche i ustronne miejsce o dogodnym położeniu komunikacyjnym (ul. 3 Maja), z drugiej strony istniejące osiedle negatywnie oddziaływujące na otoczenie. Innym rozwiązaniem, dosyć powszechnie stosowanym przy lokalizacji osiedli mieszkaniowych, jest położenie pośród ogródków działkowych. W Chorzowie funkcjonują cztery tego typu inwestycje. Pierwsza z nich mieści się na wzgórzu górującym nad centrum miasta przy ul. Niedurnego w Chorzowie II. Osiedle to składa się z sześciu domów wielorodzinnych o łącznej liczbie mieszkań 52 z widokiem na panoramę Chorzowa. Interesujące położenie również posiada osiedle domów wielorodzinnych przy ul. Niedźwiedziniec w Chorzowie Batorym. Usytuowane jest ono w sąsiedztwie ogródków działkowych, ale przy ulicy dojazdo- wej do hal logistycznych ProLogis. Walorem tego osiedla jest lokalizacja w pobliżu autostrady A-4. Pozostałe dwa zespoły domów mieszkalnych to wspomniane osiedle przy ul. Poko- ju oraz osiedle domów jednorodzinnych (z jednym budynkiem wielorodzinnym) przy ul. Ks. Gawliny. W drugim przypadku ogródki działkowe położone są w obrębie Świętochło- wic, a osiedle jest zlokalizowane na granicy obydwu miast. Chorzów jest miastem o genezie przemysłowej, a więc w swojej strukturze przestrzennej posiada liczne pozostałości po funkcjonowaniu przemysłu: budynki, zbiorniki wodne, 17 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 9-20 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. szyby kopalni, wyrobiska. W różnym stopniu tereny i obiekty te podlegają rewitalizacji, zmie- niając swoje przeznaczenie. Dobrym przykładem takiej praktyki jest zespół antropogenicznych zbiorników „Amelung”. Powstały one w wyniku osiadania terenu związanego z dzia- łalnością KWK „Barbara”. Współcześnie pełnią funkcję rekreacyjną i wypoczynkową dla okolicznych mieszkańców. W bliskim sąsiedztwie zrewitalizowanych zbiorników wodnych wybudowano pięć nowych inwestycji mieszkaniowych (rys. 3). Również w tym przypadku w omawianej przestrzeni pojawiły się „konflikty” architektoniczne. Dominanty, w postaci socjalistycznej zabudowy blokowej, występujące w krajobrazie analizowanego fragmentu miasta negatywnie wpływają na odbiór tej przestrzeni rekreacyjno-mieszkaniowej (rys. 3AB).

Rys. 3. Okolica zrewitalizowanego zespołu poprzemysłowych zbiorników wodnych „Amelung” (opracowanie własne): 1 – zabudowa otaczająca, 2 – zabudowa osiedla, A – osiedle przy ul. Żołnierzy Września, B – blok przy ul. Sztygarskiej.

Fig. 3. Area near of the revitalized „Amelung” postindustrial water reservoirs (own elaboration): 1 – surrounding buildings, 2 – buildings within estate, A – estate near Żołnierzy Września Street, B – block at the Sztygarska Street.

Cechą charakterystyczną dla inwestycji mieszkaniowych w silnie zurbanizowanych obszarach jest łączenie się osiedli ze sobą w jedną dużą przestrzeń mieszkalną. Zjawisko to zachodzi zarówno w granicach jednego miasta, jak również na obszarze dwóch jednostek osadniczych. Druga sytuacja ma miejsce na granicy Chorzowa i Siemianowic Śląskich, gdzie osiedla tworzą ciągłą nieprzerwalną przestrzeń nowej zabudowy mieszkalnej. W obrębie Cho- rzowa są to osiedla Planty Śląskie (docelowo 51 budynków) oraz Modrzewiowe (30 budyn- ków), których kontynuacją na obszarze Siemianowic Śląskich jest zabudowa wielorodzinna i jednorodzinna przy ul. W. Łokietka. Za inny przykład może posłużyć wspomniane już osiedle położone przy ul. Pokoju. W tym przypadku czynnikiem prorozwojowym dla nowego budownictwa był m.in. las położony w obrębie Świętochłowic. Z kolei na granicy Rudy Ślą- skiej i Chorzowa powstało osiedle złożone głównie z domów jednorodzinnych. Uwarun- kowaniem jego lokalizacji były ogródki działkowe umiejscowione w granicach pierwszego 18 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 9-20 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. z miast. Obrazuje to, iż żadne z miast konurbacji nie jest odizolowanym tworem w przestrzeni, lecz podlega ono oddziaływaniu sąsiednich ośrodków miejskich, m.in. poprzez owe zagospodarowanie przestrzenne obszarów przygranicznych. Chorzów w szczególności „narażony” jest na dyfuzje procesów z sąsiednich jednostek osadniczych, z racji swojego położenia w samym centrum konurbacji katowickiej.

ZAKOŃCZENIE

Po okresie transformacji gospodarczej modyfikacji uległy procesy kształtujące miej- ską przestrzeń. Zjawiska zachodzące w miastach konurbacji katowickiej, w tym w Chorzo- wie, przekształcają bądź wkomponowują się w istniejącą już ich strukturę przestrzenną. Obok restrukturyzacji przemysłu i postępującej rewitalizacji tkanki miejskiej zachodzi proces „suburbanizacji wewnętrznej”. W Chorzowie przejawia się on w dwojaki sposób. Nowe inwestycje mieszkaniowe lokalizowane są albo na wolnych przestrzeniach strefy otaczającej główny obszar zabudowy, bądź w jego centralnej części. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z rozległymi osiedlami często o nietypowych rozwiązaniach architektonicznych. Od- mienny typ budownictwa zinwentaryzowano na obszarze ścisłej zabudowy Chorzowa, gdzie wykorzystywane są wolne przestrzenie między istniejącymi zabudowaniami. W strukturze przestrzennej miasta przeważa typ budownictwa wielorodzinnego, co wynika z jego prze- mysłowej genezy. Przemysłowy rodowód Chorzowa przyczynił się do powstania chaotyczne- go układu miejskiego z zabudową wielokondygnacyjną kamienic z XIX w., osiedli robotniczych i bloków z okresu gospodarki centralnie planowanej. Natomiast ingerencja nowego modelu budownictwa mieszkaniowego w strukturę przestrzenną omawianego miasta do- prowadziła do powstania licznych kontrastów urbanistyczno-architektonicznych. Nowe osiedla mieszkaniowe posiadają modernistyczny styl, wewnątrzosiedlowy układ urbanistyczny oraz nakierowane są na komfort i funkcjonalność dla ich użytkowników. Do- datkowo wszystkie nowe inwestycje mieszkaniowe posiadają charakter strzeżony, a nawet nierzadko całkowicie niedostępny dla pozostałych mieszkańców miasta. Duże i najbardziej ekskluzywne inwestycje lokalizowane są z dala od niedogodności miejskich centrów. Naj- chętniej wybieranym otoczeniem są lasy oraz ogródki działkowe, jak również parki miejskie, co wskazuje na ważną rolę czynnika przyrodniczego w rozwoju budownictwa mieszkaniowego. Dodatkowo w silnie zurbanizowanym regionie, w jakim położony jest Chorzów, duży wpływ na wybór lokalizacji pod inwestycję posiada zagospodarowanie przestrzenne sąsiednich miast. Przykładem tego typu rozwiązań są osiedla Planty Śląskie, jak również osiedle przy ul. Pokoju oraz na ul. Ks. Gawliny.

LITERATURA

DZIEWOŃSKI K., 1962: Zagadnienia typologii morfologicznej miast w Polsce. [w:] Czasopismo Geograficzne, t. 33, z. 4. s. 441-457. DZIEWOŃSKI K., JERCZYŃSKI M., 1977: Współczesne procesy urbanizacyjne w Polsce. [w:] Statystyczna charakterystyka miast: funkcje dominujące. Statystyka Polski, nr 85. GUS, Warszawa. s. 7-19. GÓRKA A., 2012: Przestrzeń skanowana – interakcje społeczno-przestrzenne kształtujące przestrzeń miast ponowoczesnych. [w:] A. Grzegorczyk (red.): Miasta w czasach globalizacji. UW, Warszawa. s. 131-144. 19 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 9-20 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

KASZOWSKA B., PUKOWSKA-MITKA M., RUNGE J., 1992: Wybrane aspekty rozwoju układu osadniczego woj. katowickiego w latach 1885-1982. [w:] Wybrane zagadnienia w geografii społeczno-ekonomicznej. z. 1. UŚ WNoZ KGE, Sosnowiec. s. 79-93. KAJDANEK K., 2011: Pomiędzy miastem a wsią. Suburbanizacja na przykładzie osiedli podmiejskich Wrocławia. NOMOS, Kraków. 238 s. KRZYSZTOFIK R., RUNGE J., 2010: Tendencje lokalizacyjne budownictwa mieszkaniowego w miastach konurbacji katowickiej po 1945 roku a model urbanizacji. [w:] I. Jażdżewska (red.): XXIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście: Osiedla blokowe w strukturze przestrzennej miast. UŁ, Łódź. s. 37-49. KWIATEK J., LIJEWSKI T., 1998: Leksykon miast polskich. MUZA, Warszawa. LATHAM A., MCCORMACK D., MCNAMARA K., MCNEILL D., 2009: Key concepts in urban geography. Sage, Los Angeles, London, New Delhi, Singapore, Washington. 232 s. LITEWKA C., 1971: Typy funkcjonalne miast i osiedli województwa katowickiego. Miasto, nr 11. s. 1-15. LORENS P., 2005: Suburbanizacja w rozwoju miasta postsocjalistycznego, [w:] P. Lorens (red.): Problem suburbanizacji. Biblioteka Urbanisty 7. Urbanista, Warszawa. s. 33-44. Miasta polskie w Tysiącleciu. 1965. T. 1. Ossolineum, Wrocław. 743 s. PIENIĄŻEK M., 2010: Wartościowanie i kształtowanie przestrzeni miejskiej przez deweloperów, [w:] M. Madurowicz (red.): Warto- ściowanie współczesnej przestrzeni miejskiej. WGiSR UW i Urząd m. st. Warszawy, Warszawa. s. 217-224. SCZANIECKA-MANIKOWSKA B., 1979: Analiza związków między uprzemysłowieniem a urbanizacją w Konińskim Okręgu Prze- mysłowym. [w:] Z. Chojnicki (red.): Struktura i funkcje układów przestrzenno-ekonomicznych. Seria Geografia, nr 18. UAM, Poznań. s. 97-113. SŁODCZYK J., 2004: Nowe tereny mieszkaniowe w strukturze przestrzennej Opola. [w:] J. Słodczyk (red.): Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej. UO, Opole. s. 121-137. SŁODCZYK J., 2010: Geneza i rozwój osiedli blokowych. [w:] I. Jażdżewska (red.): XXIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście: Osiedla blokowe w strukturze przestrzennej miast. UŁ, Łódź. s. 11-25. SPÓRNA T., DRAGAN W., 2013a: Rozwój osiedli mieszkaniowych na obszarze centralnej części Sosnowca po 1990 roku. [w:] P. Krąż, J. Hibner, J. Koj, J. Balon (red.): Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii. IGiGP UJ, Kraków, (w druku). SPÓRNA T., DRAGAN W., 2013b: Zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym centralnej części Sosnowca w latach 1993-2012. Acta Geographica Silesiana, nr 13. s. 71-86. SULIK A., 1989: Aglomeracja górnośląska w latach II wojny światowej. [w:] Pamiętnik XIV Powszechnego Zjazdu Historyków. Łódź. s. 303-313. WALLIS A., 1977: Miasto i przestrzeń. PWN, Warszawa. 308 s. PETRYSZYN J., ZUZAŃSKA-ŻYŚKO E., 2005: Rozmieszczenie nowych inwestycji mieszkaniowych w aglomeracji katowickiej. [w:] I. Jażdżewska (red.): XVIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście: Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki. UŁ, Łódź. s. 361-370.

Weronika Dragan

THE LOCATION SPECIFICITY OF NEW RESIDENTIAL INVESTMENT IN POSTINDUSTRIAL TOWN (CHORZÓW CASE STUDY)

Summary

Urban development is continuous and complex process which causes numerous urban space transformations. The aim of paper is identification of the internal suburbanization process and indication of specificity and conditions of the new housing investments locations in Chorzów town. Research were conducted on the base of field urban inventory in 2013 and cartographic analysis of town plan. Studies showed that the internal suburbanization process take place in two ways. New housing investments are located in the free areas surrounding the main area of development, or in central part of town. In the town spatial structure the predominant type of buildings is multi-family housing areas, which results from industrial origin of Chorzów. The buildings structure includes houses from the 19th century, housing estates for workers and blocks of centrally planned economy period. However, the interference of a new model of housing in the spatial structure of Chorzów has led to number of urban and architectural contrasts.

20 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Filip DUSZYŃSKI Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski Wrocław

ZAPIS ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA WOKÓŁ WAŁBRZYCHA W PRZYROSTACH ROCZNYCH ŚWIERKA POSPOLITEGO (PICEA ABIES L.)

WPROWADZENIE

Pomimo tego, że okres industrialnej historii Wałbrzycha zakończył się już dwie dekady temu, w powszechnej świadomości wielu Polaków ciągle żywe jest przekonanie, że środo- wisko naturalne tego regionu jest szczególnie silnie zdegradowane. Ten negatywny obraz, współcześnie nie mający wiele wspólnego z rzeczywistością, umacniał się na przestrzeni lat, w czasie, gdy w Wałbrzychu i jego najbliższych okolicach wydobywano i w ekspansywny sposób przetwarzano obficie tam występujący węgiel kamienny. Ten sposób gospodarowania doprowadził do znacznego skażenia atmosfery w rejonie wałbrzyskim. O tym, jak katastrofalny był stan powietrza na omawianym obszarze może świadczyć fakt, że w 1983 r. Wał- brzych i jego najbliższe okolice zostały umieszczone wśród najbardziej zagrożonych ekolo- gicznie obszarów Polski (Ocena stanu ..., 1993), a kompleks kopalni, koksowni i elektro- ciepłowni „Victoria” włączono do grupy 80. największych przemysłowych trucicieli w Polsce (Dziennik Dolnośląski z dnia 31.08.1990). Choć fakt znacznego zanieczyszczenia atmosfery nad rejonem wałbrzyskim wydaje się niezaprzeczalny, problematyczna okazuje się kwestia oceny zmienności jakości powietrza w czasie. Dane o emisji zanieczyszczeń sięgają maksymalnie do lat 70. XX wieku (Wójcik, 1999), natomiast informacje z wcześniejszego okresu są niedostępne, ponieważ stosownych pomiarów bądź to nie prowadzono, bądź też nie zachowały się do dzisiejszych czasów (przekaz ustny od dr. Jana Wójcika). W takiej sytuacji koniecznym staje się wykorzystanie danych pośrednich. Znakomicie do tego celu nadaje się metoda dendrochronologiczna, ponieważ informacje zapisane w sekwencji słojów przyro- stów rocznych drzew mogą stanowić dobry wskaźnik stanu powietrza na danym obszarze (np. Nöjd, Reams, 1996; Smith, 2008). Użyteczność tej metody w rozmaitych badaniach jest tym większa, że uzyskane dane cechują się roczną rozdzielczością. Dzięki tej właściwości, metodę dendrochronologiczną upatruje się jako najprecyzyjniejszą w badaniach ostatnich setek i tysięcy lat w naukach o Ziemi (Gärtner, 2007). O tym, że przemysłowe emisje zanieczyszczeń w negatywny sposób oddziałują na drzewa wiadomo od dawna. R. Wimmer (2002) oraz I. Malik i in. (2011), powołując się na badania J.A. Stöckhardta (1871) prowadzone w Górach Kruszcowych, stwierdzają, że zjawisko to zostało zaobserwowane już w XIX wieku. R. Wimmer (2002) przywołuje ponadto prace Gerlacha z początku XX wieku. Również D. Eckstein (1985) początek studiów nad tym problemem umiejscawia ponad sto lat temu. Według D. Fowlera (2004) natomiast, uszkodzenia drzewostanów rosnących w pobliżu zakładów przemysłowych zanotowano już nawet trzysta 21 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. lat temu. Niezależnie jednak od problematycznej kwestii wskazania inicjalnego okresu zainteresowania tą tematyką, należy zwrócić uwagę, że ówczesne badania miały przede wszystkim charakter jakościowy i skupiały się na obserwacji zmian w morfologii pnia czy też obecności na nim grzybów (Malik i in., 2011). Powszechna implementacja metody dendrochronolo- gicznej w określaniu wpływu zanieczyszczeń na drzewostany miała miejsce dopiero w latach 70. XX wieku, a więc w okresie szczególnie silnego skażenia powietrza nad wieloma uprze- mysłowionymi obszarami na całym świecie (Juknys i in., 2002). Po dziś dzień badania prowadzone są przeważnie w oparciu o zmiany szerokości przyrostów radialnych na przestrzeni lat (Malik i in., 2011), choć narzędzia analiz wykorzystywane w poszczególnych pracach są zróżnicowane. Poprzez porównanie stworzonych chronologii z modelem opisującym kształ- towanie się przyrostów jedynie pod wpływem czynnika klimatycznego dokonywano oceny wpływu zanieczyszczeń na drzewostany m.in. w okolicach huty srebra i miedzi w Miami w Stanach Zjednoczonych (Nash i in., 1975), w pobliżu fabryki nawozów azotowych „Jo- nava” na Litwie (Juknys i in., 2002) czy też na zanieczyszczonym przez zakłady petrochemicz- ne i elektrociepłownie obszarze w prefekturze Osaka w Japonii (Hirano, Morimoto, 1999). Część prac wykorzystywała wypracowaną przez F. H. Schweingrubera (1986) metodę analizy lat wskaźnikowych oraz nagłych zmian szerokości przyrostów rocznych (np. Danek, 2007; Malik i in., 2011, 2012). W niektórych porównywano ponadto przebieg krzywych przyrostów rocznych z wykresami reprezentującymi wielkość produkcji przemysłowej (Malik i in., 2011) lub wielkość emisji zanieczyszczeń (Elling i in., 2009). Niniejszy artykuł, stanowiący pokłosie I Ogólnopolskiej Konferencji „Odczarować Śląsk” zorganizowanej przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego, prezentuje wstępne wyniki analiz dendrochronologicznych przeprowadzonych na drzewosta- nach w Wałbrzychu i okolicach. Na ich podstawie wyciągnięte zostały pierwsze wnioski od- nośnie wpływu zanieczyszczeń z tamtejszych zakładów przemysłowych na kształtowanie się słojów przyrostów rocznych świerka pospolitego (Picea abies L.). Ponadto, zwrócono uwagę na przestrzenne zróżnicowanie reakcji drzew na zanieczyszczenia w zależności od położenia badanego stanowiska od głównych źródeł emisji. Z uwagi na preliminarny charakter pracy, wyniki jedynie z części stanowisk opisano i zobrazowano w bardziej kompleksowy sposób. Celem opracowania jest przede wszystkim zasygnalizowanie istoty problemu i potrzeby jego dalszego rozwijania.

OBSZAR BADAŃ

Obszar, na którym prowadzono badania dendrochronologiczne, znajduje się w obrębie trzech mezoregionów: Gór Kamiennych, Gór Wałbrzyskich oraz Pogórza Wałbrzyskiego (Kondracki, 1994) (rys. 1). W centralnej jego części, w dnie Kotliny Wałbrzyskiej, na stokach okalających ją wzniesień Gór Wałbrzyskich a także w południowo-wschodniej części Pogórza Wałbrzyskiego zlokalizowana jest miejscowość Wałbrzych, której przemysł na przestrzeni lat wywierał szczególnie negatywne oddziaływanie na środowisko naturalne regionu (Wójcik, 1999). Aby problem antropopresji na omawianym obszarze był właściwie rozu- miany, niezbędnym jest prześledzenie historii miasta oraz uwarunkowań, które zadecydo- wały o szczególnie niskiej jakości powietrza. 22 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rys. 1. Przybliżone rozmieszczenie stanowisk dendrochronologicznych (symbol świdra Presslera) i głównych emito- rów zanieczyszczeń w Wałbrzychu (symbol komina i kopalni) na tle rzeźby terenu. Strzałka w lewym dolnym rogu wskazuje dominujący kierunek wiatru. Poziomice co 100 m (źródło: opracowanie własne na podstawie modelu terenu DTED – 30 m i Wójcik, 2011).

Fig. 1. The approximate location of the dendrochronological sites (the signature of the Pressler driller) and the main sources of industrial air pollution in Wałbrzych (the signatures of chimney and mine) with the relief in the background. The array in the bottom left corner shows the dominating wind direction. The contours are every 100 m (Source: author’s own work based on the Digital Elevation Model DTED – 30 m and Wójcik, 2011).

Przemysłowa historia Wałbrzycha rozpoczęła się już w XVI wieku i od zarania związana była z eksploatacją naturalnego bogactwa regionu – węgla kamiennego. Jeszcze w XVIII wieku wykorzystywano go głównie w lokalnych manufakturach i zakładach prze- mysłowych jako surowiec energetyczny. Dopiero w kolejnym stuleciu węgiel zaczął służyć jako paliwo w powstających elektrociepłowniach, a także, z uwagi na jego szczególnie wyso- ką kaloryczność, poddawany był procesowi koksowania. Elektrociepłownie i koksownie ope- rowały z coraz większą intensywnością, osiągając maksimum produkcyjne w poł. lat 70. XX wieku. Dla zobrazowania dynamiki zjawiska wartym przytoczenia jest fakt, że podczas gdy w 1926 r. wałbrzyskie koksownie produkowały jeszcze niecałe 900 tys. ton koksu, w 1978 roku osiągnęły produkcję na poziomie ponad 2 mln. ton (Wałbrzych, 1993). Od tego momentu, na skutek kryzysu ekonomicznego państwa oraz późniejszej restrukturyzacji gospodarki w latach 90. XX wieku, produkcja zaczęła gwałtowanie spadać (Wójcik, 2011) (rys. 2).

23 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rys. 2. Wielkość produkcji koksu w Wałbrzychu w latach 1926-2011. W latach, dla których nie było dostępnych danych, wielkość produkcji została uśredniona na podstawie pozostałych (źródło: opracowanie własne na podstawie: Wałbrzych, 1993; Wójcik, 2011, www.wzkvictoria.pl).

Fig. 2. The production volume of coke in Wałbrzych in the period 1926-2011. In the years which were lacking the data, the production volume was estimated as the mean value of the remaining (source: author’s own work based on: Wałbrzych, 1993; Wójcik, 2011, www.wzkvictoria.pl).

Czynniki, które zadecydowały o silnym skażeniu powietrza w rejonie wałbrzyskim można za J. Wójcikiem (1999) podzielić na dwie zasadnicze grupy uwarunkowań: antropogeniczne i przyrodnicze. Do pierwszej z nich zalicza się ogromną emisję zanieczyszczeń z zakładów przemysłowych oraz ich niewłaściwą lokalizację. Z danych przytoczonych przez J. Wójcika (2011) wynika, że miejscowe elektrociepłownie i koksownie były w głównej mierze odpowiedzialne za ogromną emisję szkodliwych pyłów i gazów. Wraz ze wzrostem produkcji przemysłowej, rosła również emisja zanieczyszczeń. W latach największej prosperity opisywane zakłady wypuszczały do atmosfery łącznie nawet 28 tys. ton zanieczyszczeń gazowych oraz ponad 20 tys. ton zanieczyszczeń pyłowych, co stanowiło ok. 90% całokształtu emisji przemysłowej w regionie (Wójcik, 2011) (rys. 3). Z uwagi na fakt, że rodzimy wę- giel zawierał znaczne ilości siarki, produktem ubocznym procesu produkcyjnego był dwutlenek siarki (Wójcik, 2011). W 1978 roku przedostało się go do atmosfery niemal 18 tys. ton, co stanowiło aż 58% ogółu zanieczyszczeń gazowych (Wójcik, 2011). Poza dwutlenkiem siarki emitowanych było jeszcze wiele innych szkodliwych związków, m.in., tlenki azotu, fluorki, tlenek węgla, formaldehyd, siarkowodór, węglowodory aromatyczne a także substancje smołowe (Wójcik, 1997, 2011). W wyniku reakcji dwutlenku siarki z parą wodną w powietrzu tworzyła się mgła kwasu siarkowego (Wójcik, 1999). Zapewne w nowoczesnych zakładach przemysłowych większość zanieczyszczeń zostałaby zatrzymana jeszcze na etapie produkcji. Wałbrzyski przemysł lat powojennych cierpiał jednak na chroniczny niedobór inwestycji. W efekcie, niektóre urządzenia miały ponad sto lat i były w znacznym

24 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. stopniu rozhermetyzowane (Jońca, 1985; Wójcik, 2011). Wielokrotnie pozbawione były również odpowiednich filtrów, powstrzymujących przedostawanie się szkodliwych substancji do atmosfery (Wójcik, 2011). Najwięksi emitorzy zanieczyszczeń rejonu wałbrzy- skiego byli bardzo silnie skoncentrowani w południowo-zachodniej części Kotliny Wał- brzyskiej, głównie w dzielnicach Sobięcin, Podgórze, Gaj i Śródmieście (Jońca, 1985; Wójcik, 1999) (rys. 1). Lokalizacja taka przyczyniła się do pogłębienia omawianego problemu, ponieważ zakłady te znajdowały się na drodze najczęściej tam występującego wiatru południowo-zachodniego (Wójcik, 1999). W efekcie, zanieczyszczone masy powietrza swobodnie przemieszczały się w kierunku centrum miasta.

Rys. 3. Wielkość emisji zanieczyszczeń przemysłowych w rejonie wałbrzyskim w latach 1975-2011. Dane za lata 2001-2011 dotyczą emisji z najbardziej uciążliwych dla środowiska zakładów przemysłowych (Opracowanie własne na podstawie: Wójcik, 2011; Ochrona Środowiska, 2001-2011): 1 – pyły, 2 – gazy, 3 – całkowita emisja zanieczyszczeń (pyły i gazy).

Fig. 3. The volume of industrial emission of pollutants in the Wałbrzych region in the period 1975-2011. The data for the period between 2001 and 2011 concerns the plants which are the most troublesome for the environment (Author’s own work based on: Wójcik, 2011; Ochrona Środowiska, 2001-2011): 1 – dusts, 2 – gas, 3 – total emissions pollution (dusts and gas).

Jeżeli chodzi o uwarunkowania przyrodnicze, stanowiły je specyficzne cechy rzeźby terenu i klimatu lokalnego, niekorzystne z punktu widzenia możliwości efektywnego przewietrzania zanieczyszczonych mas powietrza (Jońca, 1985; Wójcik, 1999). Ich negatywne od- działywanie ujawniło się jednak dopiero w warunkach silnej antropopresji (Jońca, 1985) – w związku z tym, J. Wójcik (2011) określa uwarunkowania te jako wtórne, wynikające z nie- korzystnego oddziaływania przemysłu. Jak zaznaczono wcześniej, większość źródeł emisji zlokalizowanych było w Kotlinie Wałbrzyskiej (Wójcik, 1999). Obniżenie to otoczone jest wzniesieniami Gór Wałbrzyskich: Masywu Chełmca, Rybnickiego Grzbietu oraz masywu

25 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Stróżka-Ptasiej Kopy (rys. 4). Grzbiety te górują ponad dnem kotliny Wałbrzyskiej nawet na 460 m. Sytuacja taka miała istotne znaczenie w kontekście sposobu przemieszczania się zanieczyszczonych mas powietrza, gdyż w znacznym stopniu utrudniała ich swobodny przepływ poza Kotlinę Wałbrzyską (Jońca, 1985; Wójcik, 1999). Szczególnie znajdujące się w centrum Wałbrzycha wzniesienie Stróżka-Ptasiej Kopy (wys. względna 120-180 m) stanowiło istotną barierę orograficzną na drodze zanieczyszczonych mas powietrza, które przemieszczały się zgodnie z przeważającym tam południowo-zachodnim kierunkiem wiatru (Wójcik, 2011). W konsekwencji, nad Kotliną Wałbrzyską tworzyły się zastoiska silnie zanieczyszczonego powietrza, które nie mogło zostać wyniesione na dalsze odległości (Wójcik, 1999).

Rys. 4. Maksymalna wysokość źródeł emisji przemysłowych (komin) zlokalizowanych w Kotlinie Wałbrzyskiej na tle maksymalnego zasięgu warstwy inwersyjnej (pozioma linia przerywana) i rzeźby terenu (źródło: Wójcik, 2011, zmienione).

Fig. 4. The maximum height of sources of air pollution (chimney) localized in the Kotlina Wałbrzyska (Wałbrzych Valley) with the maximum height of the inversion layer (horizontal broken line) and the relief in the background (source: Wójcik, 2011, modified).

Jeżeli chodzi o cechy klimatu lokalnego, negatywne było z pewnością oddziaływanie wiatru. Jak już wspomniano, dominujący wiatr południowo-zachodni przenosił zanieczyszczone masy powietrza nad centrum miasta. Specyficznym dla omawianego obszaru zjawiskiem jest ponadto występowanie inwersji temperaturowej (Jońca, 1985) (rys. 4). Zjawisko to ma miejsce w Kotlinie Wałbrzyskiej stosunkowo często – średnio przez ok. 45 dni w ciągu roku (Wójcik, 2011). W jego efekcie dochodzi do zablokowania pionowego przepływu mas powietrza. Ponieważ zasięg kominów wałbrzyskich zakładów przemysłowych osiągał maksymalnie 60 m wysokości, a warstwa inwersyjna zalegała nad omawianym obszarem zwykle na wysokości ok. 100 m (Jońca, 1985), wydostające się z nich w czasie inwersji temperaturowej szkodliwe substancje nie mogły przedostać się w wyższe partie atmosfery (Wójcik, 2011). W efekcie, silnie zanieczyszczone masy powietrza przez wiele dni kumulowały się nad Kotliną Wałbrzyską (Wójcik, 2011).

26 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

METODY BADAŃ

Z uwagi na stosunkowo krótką serię danych o wielkości emisji zanieczyszczeń, się- gającą jedynie do 1975 r., autor na użytek dalszych analiz dendrochronologicznych zdecy- dował się wykorzystać bardziej obszerne informacje o wielkości produkcji przemysłowej w Wałbrzychu, zawarte w monografii p.t. „Wałbrzych” z 1993 r., pracy J. Wójcika (2011) oraz na stronie internetowej www.wzkvictoria.pl. Podobną procedurę zastosowali w swoich badaniach I. Malik i in. (2011), którzy również nie dysponowali danymi o emisji zanie- czyszczeń. Aby stosowanie wielkości produkcji przemysłowej w określaniu wpływu zanie- czyszczeń na drzewostany stało się statystycznie uzasadnione, zbadano, jak wielkość emisji zanieczyszczeń w rejonie wałbrzyskim w latach 1975-2011 koresponduje z wielkością produkcji koksu w tym samym okresie. Korelacja pomiędzy tymi cechami okazała się bardzo wysoka – przekracza 0,98. Autor ma oczywiście świadomość, że nie tylko produkcja koksu decydowała o skażeniu powietrza w Wałbrzychu, ale była ona jedną z głównych składowych. W efekcie, zmiany wielkości jego produkcji na przestrzeni lat mogą służyć jako dobry materiał porównawczy dla stworzonych krzywych dendrochronologicznych. Na potrzeby badań wytypowanych zostało dziewięć stanowisk poboru prób, w róż- nej konfiguracji przestrzennej względem Wałbrzycha i pozostałych miejscowości regionu. W ten sposób chciano zbadać, czy drzewa na poszczególnych stanowiskach wykażą odmien- ną reakcję na zanieczyszczenia powietrza emitowane w wałbrzyskich zakładach przemy- słowych. Takie zróżnicowanie mogłoby być wynikiem różnej ilości zanieczyszczeń powietrza docierających na stoki poszczególnych masywów górskich, a byłoby to z kolei uwarunkowane przeważającym w rejonie Wałbrzycha południowo-zachodnim kierunkiem wiatru. Taka taktyka poboru prób pozwalała ponadto określić, czy wraz z odległością badanych drzewostanów od głównych źródeł przemysłowych emisji zanieczyszczeń zmieniała się reakcja drzew zapisana w przyrostach radialnych. Poczynając od północnego zachodu, stanowiska zostały założone w obrębie Masywu Trójgarbu (DTa i DTb), Masywu Chełmca (DCH), Pa- sma Dzikowca i Lesistej Wielkiej (DD), Rybnickiego Grzbietu (DR), masywu Stróżka-Ptasiej Kopy (DPK), Gór Czarnych (DCZ) oraz Pogórza Wałbrzyskiego (DPW) na stokach zwró- conych w kierunku Wałbrzycha. Ponadto, w Górach Suchych wyznaczone zostało dodatkowe stanowisko referencyjne (REF) (rys. 1). Założono, że z uwagi na znaczną odległość tego stanowiska od Wałbrzycha (11 km w linii prostej) oraz odseparowanie od tej miejscowości wysokimi wzniesieniami Gór Wałbrzyskich i Kamiennych, uzyskane tam wyniki pozwolą na zbudowanie chronologii pozbawionej sygnału zanieczyszczeniowego. W ten sposób, stanowić będą one materiał porównawczy dla stanowisk poddanych antropopresji. Aby chronologie zbudowane dla poszczególnych stanowisk można było ze sobą po- równywać, próby pobierano na referencyjnej wysokości ok. 550 m n.p.m. W ten sposób ograniczono potencjalne ryzyko zniekształcenia wyników na skutek odmiennych warunków klimatycznych panujących na różnych wysokościach. Wysokość, na której zakładano stanowiska związana była z maksymalnym zasięgiem warstwy inwersyjnej, szacowanym przez E. Jońcę (1985) właśnie na około 550 m n.p.m. Ponieważ w czasie występowania inwersji temperaturowej dochodziło do intensywnego gromadzenia się zanieczyszczeń w powietrzu uznano, że pobór prób z tej wysokości pozwoli wychwycić ten szczególnie negatywny

27 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. sygnał. Na Pogórzu Wałbrzyskim posadowienie stanowiska na założonej wysokości było niemożliwe z uwagi na zbyt małą wysokość nad poziomem morza tego obszaru. Odwrotna sytuacja miała miejsce na stanowisku referencyjnym w Górach Suchych, gdzie próby zo- stały zebrane na wysokości ok. 650 m n.p.m. Zgodnie z literaturą przedmiotu, na stanowiska, w miarę możliwości, dobierano drzewostany o jednolitej strukturze gatunkowej i podobnych uwarunkowaniach siedliskowych (Wertz, 2012). Próby pobrano ze świerka pospolitego (Picea abies L.) przy użyciu świdra Presslera. Wiercenia wykonano na wysokości pierśnicy (1,3 m), poprzecznie do nachylenia stoku (zgodnie z biegiem poziomic). W sumie zebranych zostało 129 odwiertów. Zostały one wklejone w drewniane listewki a następnie zeszlifowane szlifierką taśmową przy użyciu papieru ścierne- go o ziarnie, kolejno, P80, P320 i P400. Sekwencje przyrostów rocznych wydatowano przy użyciu pakietu PAST 4. Poprawność mierzenia oceniono za pomocą programu COFECHA (Holmes, 1994). Pojedyncze sekwencje przyrostów rocznych, które w żaden sposób nie kore- spondowały z pozostałymi, zostały odrzucone. Przyjęto, że w takich przypadkach w drze- wach mógł zapisać się sygnał geomorfologiczny, niepożądany z punktu widzenia prowadzonych badań. Miało to związek z faktem, że stanowiska zakładane były na stokach gór- skich. Poprzez uśrednienie pozostałych sekwencji przyrostów rocznych stworzone zostały chronologie poszczególnych stanowisk. Choć w badaniach dendrochronologicznych z zakresu zapisu zanieczyszczeń w przyrostach rocznych powszechnie buduje się i porównuje chronologie indeksowane (np. Hirano, Morimoto, 1999; Malik i in., 2012), w niniejszej pracy zrezygnowano z tej procedury. Służą- cy do tzw. standaryzacji program ARSTAN (Cook, Holmes, 1986) usuwa z chronologii trend długookresowy, uwypuklając jednocześnie krótkoterminowe fluktuacje związane z czynnikami meteorologicznymi (Zielski, Krąpiec, 2009). W opinii autora trend długookresowy jest z punktu widzenia przedstawionych badań najważniejszy. Ewentualny detrending, mimo swoich niewątpliwych zalet, może doprowadzić do usunięcia z chronologii sygnału zanieczyszczeniowego, przed czym ostrzegali również P. Nöjd i G. A. Reams (1996). Aby w pewnym stopniu wyeliminować niepożądany sygnał związany ze starzeniem się drzewa (tzw. trend starczy), z każdej sekwencji usunięte zostały pierwsze, szerokie przyrosty roczne, charakterystyczne dla młodocianego wieku drzewa (Wertz, 2012). Ponadto, w celu uwidocznienia trendu długo- okresowego zastosowano dla wizualnego porównania krzywych ze stanowisk tzw. średnie ruchome 5-letnie. Poza wizualną oceną przebiegu chronologii stanowiskowych, zestawiono je także z krzy- wą reprezentującą wielkość produkcji koksu. Zbadana w ten sposób współzależność pozwoli- ła wskazać, na które stanowiska wpływ miał lokalny czynnik zanieczyszczeniowy i jak znaczny był ten wpływ.

WYNIKI

Porównując utworzone średnie ruchome 5-letnie, widoczny jest generalny trend spadkowy szerokości przyrostów rocznych na niemal wszystkich badanych stanowiskach (rys. 5). Generalnie rzecz biorąc, redukcja przyrostów rocznych postępowała od pierwszej połowy 28 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

XX wieku aż do połowy lat 80. XX wieku. Niemożliwe jest jednakże wyznaczenie okresu poprzedzającego redukcję ani momentu inicjalnego tego zjawiska, ponieważ drzewa już w początkowej fazie wzrostu wykazywały stopniowy spadek szerokości przyrostów radialnych. Jedynym wyjątkiem od tej reguły był pewien wzrost szerokości w latach 40. XX wieku, widoczny na stanowiskach o starszym drzewostanie. Trzeba jednak podkreślić, że pomimo faktu, że stanowiska były różnowiekowe, w latach wspólnych zapisana została dość zbliżona reakcja poszczególnych osobników. Wyjątkiem jest jedno ze stanowisk zlokalizowanych w Masywie Trójgarbu (DTb), gdzie jakakolwiek redukcja nie jest zauważalna. Od widoczne- go trendu wyraźnie odbiegają ponadto stanowisko referencyjne oraz stanowisko założone w obrębie Rybnickiego Grzbietu.

Rys. 5. Chronologie stanowisk oraz chronologia referencyjna (REF) przedstawione jako średnie ruchome 5-letnie (opracowanie własne).

Fig. 5. Site chronologies and reference chronology (REF) presented as the five-year moving averages (author’s own work).

Okres największej redukcji przyrostów rocznych jest na poszczególnych stanowiskach zróżnicowany. Podczas gdy na większości z nich najgłębsza redukcja wystąpiła w połowie lat 80. XX wieku, na stanowiskach DPK i DCH, znajdujących się w pobliżu źródeł emisji zanieczyszczeń, wartości zbliżone do minimalnych widoczne są już na początku lat 70. XX wieku. Na wszystkich stanowiskach z obserwowaną redukcją doszło do niemal jednocze- snego wzrostu szerokości przyrostów rocznych w drugiej połowie lat 80. XX wieku. W nie- których przypadkach regeneracja była bardzo dynamiczna – taka sytuacja miała miejsce m.in. w przypadku stanowisk DD i DCH. W innych miejscach wzrost szerokości w kolejnych latach był stopniowy, a najlepszym tego przykładem są drzewa rosnące na stanowisku DPK.

29 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Szczególnie gwałtowny wzrost szerokości słojów przyrostów rocznych miał miejsce w poło- wie lat 90. XX wieku. Zjawisko to dotyczyło wszystkich badanych stanowisk poza wspomnianym wcześniej stanowiskiem DTb. Opisywany trend wzrostowy miał swój kres w 2003 r. W tym szczytowym momencie większość drzew wykształciło przyrosty nawet ponad dwa razy szersze, aniżeli w okresie największej redukcji. Od tego jednak momentu przyrosty roczne ponownie wykazały tendencję spadkową. Zjawisko to trwało aż do roku 2009. W kolejnych trzech latach drzewa na większości stanowisk wykazały nieznaczny trend wzrostowy. Poza omówionym trendem, uwagę zwracają zróżnicowane szerokości przyrostów radialnych na poszczególnych stanowiskach. Drzewa wzrastające na stanowiskach DD, DCZ, DTa oraz DPW cechowały się sekwencjami przyrostów rocznych o podobnych szerokościach na przestrzeni lat. Szczególnie szerokie przyrosty roczne zostały zaobserwowane na stanowisku referencyjnym oraz stanowisku DR. Najwęższe przyrosty wytwarzały natomiast na przestrzeni lat drzewa wzrastające na stanowiskach DPK, DCH oraz DTb. Trzeba podkreślić, że wspomniane różnice w szerokościach przyrostów rocznych pomiędzy kolejnymi stanowiskami utrzymywały się w kolejnych latach na podobnym poziomie. Zwrócono uwagę na odmienny przebieg chronologii stworzonych dla stanowisk zlokalizowanych w pobliżu Wałbrzycha i w samym mieście w porównaniu do chronologii referencyjnej. Drzewa wzrastające w Górach Suchych miały zdecydowanie szersze przyrosty roczne. Ponadto, jedynie na tym stanowisku oraz na stanowisku DTb niewidoczny jest stały trend spadkowy, charakterystyczny dla innych. Szerokość przyrostów rocznych zmalała wprawdzie w latach 70. XX wieku, ale osiągnięte wówczas wartości były zbliżone do tych z pierwszej połowy lat 60. XX wieku. Taka sytuacja nie miała miejsca gdzie indziej. Upraszczając, gdyby wyłączyć szczególnie szerokie przyrosty roczne z przełomu lat 60. i 70. XX wieku oraz z po- czątkowych lat pierwszej dekady obecnego stulecia, chronologia referencyjna w całej swojej rozciągłości byłaby bardzo zbliżona. Jak już wcześniej zauważono, drzewa wzrastające na stanowiskach DPK i DCH nie tylko cechowały się najwęższymi przyrostami na przestrzeni lat (z wyłączeniem stanowiska DTb, gdzie drzewa właściwie nie wykazały trendu spadkowego ani wzrostowego), ale rów- nież najdłużej trwającym okresem redukcji. Z uwagi na fakt, że stanowiska te zlokalizowane były w bezpośrednim pobliżu szczególnie zanieczyszczających powietrze zakładów przemy- słowych, zbadano, czy wpływ na zaistniałą sytuację mogły mieć zanieczyszczenia z lokalnych źródeł. Aby tego dokonać, chronologie stanowisk DPK i DCH zestawiono z wielko- ścią produkcji koksu w Wałbrzychu pod kątem określenia stopnia współzależności (rys. 6). Wraz z postępującym od lat 20. XX wieku wzrostem produkcji koksu, widoczny jest jednoczesny spadek szerokości przyrostów rocznych na stanowisku DCH. Wyjątek stanowi odcinek czasu pomiędzy drugą połową lat 30. i końcem lat 40. XX wieku, kiedy to drzewa wykazały wyraźny trend wzrostowy. Począwszy jednak od lat 50. XX wieku widoczna jest charakterystyczna odwrotna proporcjonalność pomiędzy obiema analizowany- mi cechami. W latach największej produkcji koksu przyrosty roczne wykazywały się naj- mniejszą szerokością. Choć w połowie lat 70. XX wieku produkcja koksu zaczęła spadać, przyrosty nadal były wąskie. Wyraźny ich trend wzrostowy rozpoczął się na początku lat 80. XX wieku i trwał do lat dwutysięcznych. W tym czasie produkcja koksu spadała coraz bardziej dynamicznie, osiągając w końcu minimalną wartość na poziomie ok. 500 tys. ton.

30 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Obliczony współczynnik korelacji Pearsona pomiędzy wielkością produkcji koksu a szero- kością przyrostów rocznych na stanowisku DCH osiągnął wartość -0,72, co wskazuje, że badana współzależność jest ujemna i znacząca (Ostasiewicz i in., 2006).

Rys. 6. Zestawienie krzywych reprezentujących wielkość produkcji koksu (1) i średnią szerokość przyrostów rocznych drzew na stanowiskach DCH i DPK w latach 1926-2011. Należy zwrócić uwagę na wyraźną odwrotną proporcjo- nalność pomiędzy obiema cechami (opracowanie własne, wielkość produkcji koksu na podstawie: Wałbrzych, 1993; Wójcik, 2011, www.wzkvictoria.pl).

Fig. 6. The comparison of the curves developed for the production volume of coke (1) and the mean ring width of trees growing on the sites DCH and DPK in the period 1926-2011. One should notice the significant inverse proportionality between both of these features (authors’ own work, the production volume of coke was estimated on the basis of: Wałbrzych, 1993; Wójcik, 2011, www.wzkvictoria.pl)

31 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Nieco inaczej prezentuje się porównanie wielkości produkcji koksu w Wałbrzychu z szerokością przyrostów rocznych na stanowisku DPK. Współczynnik korelacji pomiędzy tymi cechami również jest ujemny, ale z uwagi na fakt, że osiąga wartość -0,42 współza- leżność tą można określić jedynie jako umiarkowaną (Ostasiewicz i in., 2006). Wprawdzie wraz ze wzrostem produkcji koksu szerokość przyrostów rocznych obniżała się, jednak kiedy produkcja koksu zaczęła spadać w drugiej połowie lat 70. XX wieku, drzewa nadal wykształ- cały bardzo wąskie słoje przyrostów rocznych. Zmiana tego trendu nastąpiła dopiero w latach 90. XX wieku, kiedy to przyrosty były z roku na rok coraz szersze. Wielu informacji dostarcza również porównanie przebiegu krzywej wielkości produkcji koksu z chronologią referencyjną (rys. 7). Obliczony współczynnik korelacji przyjął war- tość 0,1. Wynik taki wskazuje, że właściwie nie istnieje związek pomiędzy obiema badanymi cechami (Ostasiewicz i in., 2006). Innymi słowy, szerokość przyrostów rocznych na stanowisku REF w żadnym stopniu nie była uzależniona wielkością produkcji koksu w Wałbrzy- chu. Wizualne porównanie obu krzywych potwierdza ten wynik. Widoczne jest, że choć produkcja koksu wzrasta, reakcja drzew pozostaje właściwie niezmienna. Wspomniane wcze- śniej szczególnie szerokie przyrosty roczne pod koniec lat 60. XX i na początku lat dwuty- sięcznych stanowią tylko pewne odchylenia od pozbawionej trendu krzywej.

Rys. 7. Zestawienie krzywych reprezentujących wielkość produkcji koksu (1) i średnią szerokość przyrostów rocznych drzew na stanowisku referencyjnym (REF). Odwrotna proporcjonalność pomiędzy obiema cechami nie zaznacza się (opracowanie własne, wielkość produkcji koksu na podstawie: Wałbrzych, 1993; Wójcik, 2011; www.wzkvictoria.pl).

Fig. 7. The comparison of the curves developed for the production volume of coke (1) and the mean ring width of trees growing on the reference site (REF). The inverse proportionality between both features is not visible (authors’ own work, the production volume of coke was estimated on the basis: Wałbrzych, 1993; Wójcik, 2011 www.wzkvictoria.pl)

32 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Na pozostałych stanowiskach rozmieszczonych w Wałbrzychu i w jego pobliżu korelacja pomiędzy wielkością produkcji koksu a szerokością przyrostów rocznych była znacznie słabsza. Jedynie na stanowiskach DTa i DD współczynnik korelacji osiągnął wartości po- zwalające ocenić badaną współzależność jako wyraźną, lecz niską (odpowiednio -0,34 i -0,22) (Ostasiewicz i in., 2006). Na pozostałych stanowiskach wartości współczynnika korelacji kształtowały się w następujący sposób: DCZ (-0,16); DPW (-0,04); DR (0,01); DTb (-0,01). Wyniki takie wskazują jednoznacznie, że pomiędzy badanymi cechami nie występuje współ- zależność liniowa.

DYSKUSJA

Wstępne wyniki przeprowadzonych analiz dendrochronologicznych wykazały, że na poszczególnych stanowiskach widoczna była redukcja przyrostów rocznych, która postę- powała od pierwszych lat XX wieku aż do połowy lat 80. XX wieku. Autor zaobserwowane zjawisko łączy ze szczególnie silną antropopresją w rejonie wałbrzyskim, związaną z emisją w tym okresie ogromnej ilości przemysłowych zanieczyszczeń powietrza. Szkodliwe substancje z kominów i instalacji wałbrzyskich elektrociepłowni, koksowni oraz różnych fabryk intensywnie emitowano do atmosfery już od XIX wieku (Wałbrzych, 1993). Wydaje się jednak, że szczególnie katastrofalny wymiar tego zjawiska osiągnięty został dopiero w wieku XX, a zwłaszcza w jego drugiej połowie. Tak destrukcyjny czynnik musiał mieć swoje odbicie w organizmach żywych. Nie wydaje się możliwym, żeby za doskonale widoczny trend spadkowy mogły odpowiadać jakieś inne czynniki warunkujące stres środowiskowy. Wizualne porównanie krzywych dendrochronologicznych pozwala przypuszczać, że reakcja drzew wzrastających na kolejnych stanowiskach różniła się tylko nieznacznie, co oznacza że związana była z tym samym czynnikiem zanieczyszczeniowym. Od większości stanowisk wyraźnie odróżnia się jedynie stanowisko referencyjne oraz stanowisko DTb. W obu przypadkach spadkowy trend, powiązany z zanieczyszczeniem powietrza, nie jest zauważal- ny. Wskazywałoby to, że jedynie w wymienionych lokalizacjach wpływ zanieczyszczeń nie został zapisany. Jednakże, dokładniejsza obserwacja w znacznym stopniu wypacza ten pier- wotny obraz. Określenie współzależności pomiędzy wielkością produkcji koksu a krzywymi reprezentującymi średnie z poszczególnych stanowisk pozwoliło zobaczyć, dla których stanowisk zapisany został sygnał zanieczyszczeniowy. Ta prosta analiza dostarczyła informacji, że wzrost drzew był tłumiony przez zanieczyszczenia na stanowiskach DPK i DCH. O szczególnie negatywnym wpływie zanieczyszczeń na drzewostany znajdujące się tam zadecydowało ich położenie względem głównych emitorów zanieczyszczeń zlokalizowanych w dnie Kotliny Wałbrzyskiej, w południowej i południowo-zachodniej części miasta (Jońca, 1985). Zarówno Masyw Chełmca, jak i masyw Stróżka-Ptasiej Kopy oddalone były od nich o ok. 4 km w linii prostej. Wyniki pozwalają sądzić, że przy tak niewielkiej odległości zanieczyszczenie powietrza musiało oddziaływać w szczególnie silny sposób. Dla porówna- nia, w przytaczanych już badaniach I. Malika i in. (2011) drzewostany znajdujące się w odle- głości ok. 4 km od Zakładów Chemicznych Tarnowskie Góry także wykazały bardzo silną redukcję, doskonale korespondującą z wielkością produkcji w tej fabryce. Nie ulega jednak wątpliwości, że musiał istnieć pewien dodatkowy czynnik, który zadecydował o tym, że re- 33 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. dukcja przyrostów rocznych na stanowisku DPK trwała dłużej i była głębsza, aniżeli ta obserwowana na stanowisku DCH. Wydaje się, że ekspozycja drzewostanów na dominujący kierunek wiatru mogła mieć znaczenie w pogłębianiu redukcji przyrostów. Na świecie przeprowadzono liczne badania, którymi udowodniono, że drzewostany znajdujące się na drodze najczęściej występującego kierunku wiatru poddane są silniejszemu stresowi z uwagi na większą ilość docierających zanieczyszczeń (np. Nöjd, Reams, 1996; Danek, 2007). Dominu- jący w Wałbrzychu południowo-zachodni kierunek wiatru przemieszczał masy zanieczyszczonego powietrza w stronę centrum miasta, gdzie napotykały one 120-metrową barierę oro- graficzną w postaci masywu Stróżka-Ptasiej Kopy (Wójcik, 2011). J. Wójcik (2011) przyta- cza dane, według których na stokach dowietrznych Góry Parkowej (jedno z wzniesień omawianego masywu) opad pyłu był niemal dwukrotnie większy, aniżeli na stokach po drugiej stronie góry. Można przypuszczać, że podobnie było z zanieczyszczeniami gazowymi. Jest więc oczywiste, że ten znajdujący się w centrum miasta pas wzniesień był szczególnie do- tknięty oddziaływaniem szkodliwych substancji chemicznych. Nie dziwi zatem silna, nega- tywna reakcja drzew. Porównując jednak wartości współczynnika korelacji otrzymane dla stanowisk DCH i DPK widoczna jest pewna niezgodność z zaproponowaną przed chwilą interpretacją. Wy- dawać by się bowiem mogło, że skoro wartość obliczonego współczynnika jest dla stanowiska DCH znacznie większa, to właśnie tam wpływ stresu antropogenicznego był więk- szy. Podchodząc do zagadnienia w matematyczny sposób, taka interpretacja byłaby oczy- wista. Trzeba jednakże zdawać sobie sprawę, że drzewa poddane szczególnie silnemu stresowi antropogenicznemu mogą potrzebować więcej czasu na regenerację. W takiej sytuacji silna redukcja przyrostów rocznych trwająca na stanowisku DPK aż do połowy lat 90. XX wieku staje się zrozumiała. Z uwagi na fakt, że pomimo coraz mniejszej emisji w ostatniej dekadzie XX wieku drzewa na omawianym stanowisku ciągle wykształcały wąskie przyrosty roczne, obliczona współzależność musiała być niższa aniżeli w przypadku stanowiska DCH, gdzie drzewa bardzo pozytywnie reagowały na poprawę stanu aerosanitarnego. Współczynniki korelacji pomiędzy wielkością produkcji koksu a uśrednionymi sze- rokościami przyrostów rocznych na stanowiskach DD i DTa wskazują, że pewna współza- leżność pomiędzy cechami istniała, choć była mało znacząca. W przypadku stanowiska DD mogło to być związane z emisją zanieczyszczeń w miejscowości Boguszów-Gorce, znajdu- jącej się na północ od Pasma Dzikowca. Wprawdzie chronologię korelowano z produkcją koksu w Wałbrzychu, jednak produkcja przemysłowa w Boguszowie-Gorcach charaktery- zowała się najpewniej zbliżonym trendem na przestrzeni lat. Wpływ zanieczyszczeń z samego Wałbrzycha mógł się tutaj również odznaczyć, choć biorąc pod uwagę rzeźbę terenu oraz lokalne warunki klimatyczne, jest to mało prawdopodobne (Wójcik, 2011). Korelacja na poziomie -0,34 na stanowisku DTa jest trudna do wyjaśnienia, ponieważ na sąsiednim stanowisku DTb współzależność nie występowała. Jedną z możliwych przyczyn może stanowić fakt, że stoki góry Modrzewiec, na których ulokowano stanowisko DTa, są wysunięte bardziej na wschód w stosunku do stoków Trójgarbu, na których założone zostało stanowisko DTb. Mogło to sprawić, że stanowisko DTa było bardziej eksponowane na zanieczyszczenia niż stanowisko DTb, w pewnym stopniu osłonięte od południowego-wschodu przez Masyw Chełmca.

34 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Bardzo niska korelacja czy wręcz jej brak na pozostałych stanowiskach wskazuje, że zanieczyszczenia powietrza związane z lokalną emisją nie wpłynęły na kształtowanie się przyrostów rocznych. Rozróżnienie, czy taki stan rzeczy miał większy związek z dystansem dzielącym badane stanowiska od największych źródeł emisji czy też z położeniem stanowisk względem dominującego kierunku wiatru, wymaga dalszych, pogłębionych analiz. Wydaje się jednakże, że w przypadku odleglejszych stanowisk czynnik ekspozycji na dominujący kierunek wiatru jest mało znaczący. Ma on, owszem, istotne znaczenie, ale tylko dla drzew wzrastających w pobliżu emitorów zanieczyszczeń. Odległość wpływa natomiast w znacznym stopniu, o czym przekonywały badania P. Nöjda i G. A. Reamsa (1996) czy J. A. Evertsena i in. (1986). Na redukcję przyrostów rocznych na stanowiskach DCH i DPK największy wpływ miał najprawdopodobniej dwutlenek siarki. Związek ten, w szczególnie wielkich ilościach emitowany z zakładów opierających swoją działalność na spalaniu węgla, jest bardzo szko- dliwy dla roślin. Wielokrotnie zwracano uwagę, że ekspozycja drzew na jego oddziaływa- nie prowadzi do pojawienia się problemów z przeprowadzaniem fotosyntezy (np. Evertsen i in., 1986; Nöjd, Reams, 1996; Malik i in., 2010). A.H. Legge i S.V. Krupa (2004) piszą także o występujących nekrozach i zupełnej zmianie morfologii wosków epikutikularnych. Wszystko to prowadzi do obniżenia kondycji drzewa i zapisuje się w przyrostach rocznych. Taka sytuacja miała zapewne miejsce w niniejszych badaniach. R. Juknys i in. (2002) wska- zują ponadto, że osłabione przez oddziaływanie szkodliwych substancji osobniki są szcze- gólnie wrażliwe na niekorzystne warunki atmosferyczne. Ich reakcja na np. wyjątkowo mroź- ną zimę jest więc znacznie bardziej wyostrzona niż w warunkach normalnych. Wyrazem tego są silnie zredukowane przyrosty roczne. Możliwe, że opisany przez R. Juknsya i in. (2002) model ma zastosowanie również w przypadku badanych drzewostanów. Trudno określić, czy w sekwencjach przyrostów rocznych badanych osobników zapisany został wpływ zanieczyszczeń powietrza o charakterze regionalnym lub ponadregio- nalnym. Wielkoskalowe badania prowadzone w Sudetach przez E. Feliksika i S. Wilczyń- skiego (2003) wykazały, że w latach największej ekspansji przemysłu redukcja przyrostów rocznych była zjawiskiem powszechnym w Sudetach. Wydaje się, że zaobserwowany w niniejszych badaniach spadkowy trend chronologii na bardziej odległych stanowiskach (rys. 5) może być związany właśnie z zanieczyszczeniem powietrza o charakterze regionalnym i po- nadregionalnym. Jedynie stanowiska, dla których krzywe przyrostowe w znaczący sposób korelują z produkcją koksu w Wałbrzychu (DCH i DPK), poddane były oddziaływaniu lokalnego czynnika zanieczyszczeniowego. Reakcja drzew na obu wymienionych stanowiskach mogła być, rzecz jasna, pogłębiona przez ogólnie niską jakość powietrza w tamtym czasie w Europie Środkowej.

PODSUMOWANIE

Choć przedstawione w niniejszym artykule wyniki stanowią dopiero wstęp do szerzej zakrojonych analiz dendrochronologicznych, mówią one wiele o stanie powietrza w Wałbrzy- chu w czasach największej prosperity przemysłu. W centrum miasta i w jego bezpośrednim pobliżu zanieczyszczenie powietrza było tak znaczne, że wywarło wyraźny negatywny wpływ 35 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. na wzrost drzew, czego wyrazem są silnie zredukowane w latach największej ekspansji przemysłu przyrosty roczne. Znacząca korelacja pomiędzy krzywymi dendrochronologicz- nymi stanowisk rozmieszczonych na wschodnich stokach góry Chełmiec i na południowo- zachodnich stokach Ptasiej Kopy a wielkością produkcji koksu w Wałbrzychu potwierdza, że na zaobserwowane zjawisko wpływ miał czynnik lokalny. Porównanie przebiegu chronologii stanowisk DCH i DPK z chronologią referencyjną wskazuje także na rolę lokalnego źródła zanieczyszczeń w obserwowanej redukcji przyrostów rocznych. Pomimo faktu, że uśrednione przyrosty roczne drzew na stanowisku DCH lepiej korelują z wielkością produkcji koksu w Wałbrzychu aniżeli te ze stanowiska DPK, w opinii autora to właśnie na Ptasiej Kopie wpływ zanieczyszczeń był większy. Obniżony współczynnik korelacji zwią- zany jest z długim okresem, jakiego drzewa potrzebowały, aby się zregenerować. Przez lata bowiem na stoki Ptasiej Kopy docierały znaczne ilości zanieczyszczeń, niesione z do- minującym południowo-zachodnim wiatrem. W rezultacie, pomimo stopniowej poprawy jakości powietrza drzewa tam wzrastające produkowały szczególnie wąskie słoje przyro- stów rocznych aż do połowy lat 90. XX wieku. Niewykluczone ponadto, że na zaburzenie ostatecznego obrazu wpłynęły możliwe brakujące przyrosty roczne, jednak ustalenie tego wymaga dalszych analiz. W świetle niniejszych badań można stwierdzić, że wpływ lokalnych zanieczyszczeń na drzewa rosnące w większej odległości od Wałbrzycha był niewielki. Czynnik ekspozycji na dominujący kierunek wiatru nie odgrywał w takim wypadku większej roli. Wyniki przeprowadzonych analiz potwierdzają, że słoje przyrostów rocznych drzew mogą stanowić dobry wskaźnik jakości powietrza, na co zwrócili już uwagę m.in. P. Nöjd i G. A. Reams (1996) oraz K. T. Smith (2008).

LITERATURA COOK E.R., HOLMES R.L., 1986: Users manual for computer program ARSTAN. [w:] Holmes R.L., Adams R.K., Fritts H.C. (red.): Tree-ring chronologies of western North America: California, eastern Oregon and northern Great Basin. Chronology. Ser. 6. University of Arizona. s. 50-65. DANEK M., 2007: The Influence of Industry on Scots Pine Stands in the South-eastern Part of the Silesia-Krakow Upland (Poland) one the Basis of Dendrochronological Analysis. Water Air Soil Pollution. Z. 185. s. 265-277. Dziennik Dolnośląski. Tam słońce świeci najsłabiej. Nr 0 z dnia 31.08.1990 r. ECKSTEIN D., 1985: On the Application of Dendrochronology for the Evaluation of Forest Damage. [w:] Schmid-Haas P. (red.): Inventorying and Monitoring Endangered Forests. Materials of IUFRO conference, August 19-24, 1985, Zurich, Switzerland. s. 287-290. ELLING W., DITTMAR C., PFAFFELMOSER K., RÖTZER T., 2009: Dendroecological assessment of the complex causes of decline and recovery of the growth of silver fir (Abies alba Mill.) in Southern Germany. Forest Ecology and Management. Z. 257. s. 1175-1187. EVERTSEN J.A., MAC SIURTAIN M.P., GARDINER J.J., 1986: The effect of industrial emission on wood quality in norway spruce (Picea abies). IAWA Bulletin. Z. 7 (4). s. 399-404. FELIKSIK E., WILCZYŃSKI S., 2003: Tree rings as indicators of environmental change. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities. Z. 6 (2). FOWLER D., 2004: Depozycja zanieczyszczeń i przyswajanie ich przez rośliny. [w:] Bell J.N.B., Treshow M. (red.): Zanieczyszcze- nie powietrza a życie roślin. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa. s. 51-75. GÄRTNER H., 2007: Glacial landforms, tree rings: dendrogeomorphology. [w:] Encyclopedia of Quaternary sciences 2. s. 979-988. HIRANO T., MORIMOTO K., 1999: Growth reduction of the Japanese black pine corresponding to an air pollution episode. Environmental Pollution, z. 106. s. 5-12. HOLMES R.L., 1994: Dendrochronology program library users manual. Tuscon, Arizona.

36 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

JOŃCA E., 1985: Geograficzno-przyrodnicze warunki rozwoju i zagadnienie ochrony środowiska miasta Wałbrzycha. Przegląd Geograficzny. Z. 57 (1-2). s. 73-94. JUKNYS R., STRAVINSKIENE V., VENCLOVIENE J., 2002: Tree-ring analysis for the assessment of anthropogenic changes and trends. Environmental Monitoring and Assessment, z. 77. s. 81-97. KONDRACKI J., 1994: Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 340 s. LEGGE A.H., KRUPA S.V., 2004: Wpływ dwutlenku siarki. [w:] Bell J.N.B., Treshow M. (red.): Zanieczyszczenie powietrza a życie roślin. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa. s. 151-173. MALIK I., DANEK M., MARCHWIŃSKA-WYRWAŁ E., DANEK T., WISTUBA M., KRĄPIEC M., WOSKOWICZ-ŚLĘZAK B., 2012: Czasowe relacje pomiędzy redukcjami przyrostów rocznych sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) oraz śmiertelnością nie- mowląt pod wpływem zanieczyszczeń atmosferycznych – przykład z województwa śląskiego. Ochrona Środowiska i Zaso- bów Naturalnych. Z. 54. s. 248-260. MALIK I., WISTUBA M., DANEK M., DANEK T., KRĄPIEC M., 2011: Wpływ emisji zanieczyszczeń atmosferycznych przez zakłady chemiczne w Tarnowskich Górach (północna część Wyżyny Śląskiej) na szerokość przyrostów rocznych sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.). Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych. Z. 47. s. 9-21. NASH T.H., FRITTS H.C., STOKES M.A., 1975: A technique for examining nonclimatic variation in widths of annual tree rings with special reference to air pollution. Tree-Ring Bulletin. Z. 35. s. 15-24. NÖJD P., REAMS G.A., 1996: Growth variation of Scots pine across a pollution gradient on the Kola Peninsula, Russia. Environ- mental Pollution. Z. 93 (3). s. 313-325. Ocena stanu środowiska naturalnego w województwie wałbrzyskim w latach 1989-1992. 1993. Wojewoda Wałbrzyski, Wałbrzych. Ochrona środowiska, 2001-2011. GUS, Warszawa. OSTASIEWICZ S., RUSNAK Z., SIEDLECKA U., 2006: Statystyka: elementy teorii i zadania. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław. 455 s. SCHWEINGRUBER F.H., ALBRECHT H., BECK M., HESSEL J., JOOS K., KELLER D., KONTIC R., LANGE K., NIPPEL C., SPINNLER A., STEINER B., WINKLER A., 1986: Abrupte Zuwachsschwankungen in Jahrringabfolgen als ökologische Indikatoren. Dendrochronologia. Z. 4. s. 125-183. SMITH K. T., 2008: An organismal view of dendrochronology. Dendrochronologia, z. 26. s. 185-193. STÖCKHARDT J.A., 1871: Untersuchungen uber die schadliche Einwirkung des Hutten- und Steinkohlenrauches auf das Wachsthum der Pflanzen, insbesondere der Fichte und Tanne. Tharandter forstliches Jahrbuch. Z. 21. s. 218-254. Wałbrzych. Zarys monografii miasta na tle regionu. S Michalkiewicz (red.). DTSK – Silesia, Wrocław 1993. 375 s. WERTZ B., 2012. Dendrochronologiczna ocena wpływu imi9sji przemysłowych na główne gatunki drzew iglastych z Wyżyny Kie- leckiej. Sylwan. Z. 156 (5). s. 379-390. WIMMER R., 2002: Wood anatomical features in tree-rings as indicators of environmental change. Dendrochronologia. Z. 20 (1-2). s. 21-36. WÓJCIK J., 1997: Zanieczyszczenie powietrza przez przemysł w Wałbrzychu w latach 1975-1994. Przegląd Geograficzny. Z. 69. s. 93-106. WÓJCIK J., 1999: Przyrodnicze i antropogeniczne uwarunkowania rozprzestrzeniania się przemysłowych zanieczyszczeń powietrza w Wałbrzychu. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich. Z. 45. s. 63-72. WÓJCIK J., 2011: Przemiany wybranych komponentów środowiska przyrodniczego rejonu wałbrzyskiego w latach 1975-2000, w warunkach antropopresji, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu przemysłu. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego 21. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. 469 s. ZIELSKI A., KRĄPIEC M., 2009: Dendrochronologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 328 s.

Filip Duszyński

THE RECORD OF AIR POLLUTION IN THE CITY OF WAŁBRZYCH IN ANNUAL RADIAL INCREMENTS OF NORWAY SPRUCE (PICEA ABIES L.)

Summary

The research was carried out in order to distinguish how the disastrous air pollution, which occurred in the XXth century in the industrial city of Wałbrzych (SW Poland), was recorded in tree ring series of Norway Spruce (Picea abies L.). The main objective of the study was to evaluate the temporal and spatial differentiation of the phenomenon.

37 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 21-38 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Samples were collected from nine research sites. Eight of them were located on the slopes of mountain ridges in the city of Wałbrzych and its vicinity whereas the ninth was the reference site, about eleven kilometers away from the polluted area (in the Suche Mountains). The results indicate that a considerable reduction of tree rings occurred in most sites in the second half of the XXth century. The biggest reduction took place in the period of the 70s and 80s. It must be underlined, though, that the deepest and the longest reduction was observed in the samples from the sites located close to the most essential sources of air pollution (DPK and DCH). More detailed studies, based on the correlation between the production volume of coke in Wałbrzych and the mean values of tree ring widths on particular sites, led to a conclusion that the most significant impact of air pollution on the sampled trees is noticeable on sites located the closest to the power plants and coking plants in the south and south-west of the city. Besides, the influence of air pollution is well-proved by the easy to recognize inverse proportionality between the mentioned features for sites DPK and DCH. This does not apply, however, to the reference site which demonstrates once again that the phenomenon was of a local origin. Also, sites which were more distant to the main sources of pollution show low correlation coefficient with production volume of coke and it indicates that as the distance was growing the impact of the local factor was decreasing. The visible reduction of tree ring widths on sites other than DCH and DPK is thus explained by the general lower quality of atmosphere in the 70s and 80s in that part of Europe. The importance of exposition to the prevailing wind carrying polluted air masses was proved only for the most polluted sites DPK and DCH. In other instances, this factor seemed unimportant. Despite the fact that this article shows preliminary results, it is to conclude that tree ring record could be a good indicator of the quality of air (Smith, 2008).

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 39-49 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Paweł FRANCZAK Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Jagielloński Kraków

MORFOLOGICZNE ZRÓŻNICOWANIE JASKIŃ PSEUDOKRASOWYCH ZACHODNIEJ CZĘŚCI BESKIDU ZACHODNIEGO

WPROWADZENIE

W ostatnich kilkunastu latach na obszarze Beskidów po raz kolejny mieliśmy do czynienia ze znacznym uruchomieniem procesów osuwiskowych. Procesów, będących na terenie Karpat zjawiskiem powszechnie występującym, a z którym związane jest występowanie licznych jaskiń. Grawitacyjne przekształcanie stoków górskich przez ruchy masowe jest jednak zjawiskiem bardzo złożonym i nie zawsze zachodzącym w ten sam sposób. Następujące prze- kształcenia stoków są procesem długotrwałym, ponieważ uzależnione są od zmiany w czasie parametrów mechanicznych masywów, sprzyjających w końcowym etapie przemieszczeniom grawitacyjnym fragmentu zbocza. Odciążenie masywu może być powodowane przede wszystkim przez erozyjną działalność rzek, która powoduje wewnętrzne zmiany w górotwo- rze m.in. otwieranie pęknięć i rozwieranie szczelin dylatacyjnych (Margielewski, 2001, 2004). Otwieranie spękań ciosowych w procesie odprężania może być procesem rozłożonym w czasie. Jego tempo uzależnione jest od intensywności działania czynnika zewnętrznego. Powsta- wanie osuwisk może mieć także przebieg znacznie gwałtowniejszy. Osuwisko może powstać w wyniku nagłego przemieszczenia znacznego fragmentu masywu skalno-zwietrzelinowego w dół stoku (Margielewski, 2001, 2009). W obrębie tak przemieszczonych pakietów osuwiskowych powstają liczne pustki powstałe pomiędzy przemieszczonymi blokami skalnymi (Urban i in., 2010a). Jaskinie związane z ruchami masowymi mogą więc powstać w trakcie uaktywnienia osuwiska (Tomaszczyk, 2005) bądź też mogą stanowić etap poprzedzający jego powstanie (Margielewski, Urban, 2000, 2003). Badany obszar charakteryzuje się bardzo wysokim wskaźnikiem osuwiskowości, osią- gającym 12,9-14,9%, a w sąsiedztwie Babiej Góry przekraczającym nawet 16,9% (Bober, 1984). Dlatego też w zachodniej części Beskidów Zachodnich występuje najwięcej zinwentaryzowanych dotychczas jaskiń (Baza ..., 2012).

CEL I METODY BADAŃ

Celem artykułu jest przedstawienie zróżnicowania morfologicznego wśród jaskiń polskich Karpatach fliszowych. Obiekty te omówione zostały na przykładzie jaskiń z zachodniej części Beskidów Zachodnich. Obszar ten charakteryzuje się bowiem występowaniem naj- większej liczby i typów jaskiń (rys. 1). 39 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 39-49 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rys. 1. Rozmieszczenie jaskiń na obszarze zachodniej części Beskidów Zachodnich (opracowanie własne na podstawie: Baza..., 2012): A: 1 – granica obszaru badań, 2 – granica mezoregionu, 3 – granica rejonu, 4 – numer rejonu; B: 1 – długość jaskiń, 2 – liczba jaskiń.

Fig. 1. Distribution of cave in the western part of the Western Beskid (made by the autor on the base Baza..., 2012). A: 1 – commune research area, 2 – commune mesoregion, 3 – commune region, 4 – region number; B: 1 – length of the cave, 2 – number of caves.

Niniejszy materiał zebrany został podczas wieloletniej eksploracji jaskiń polskich Kar- pat fliszowych, prowadzonych przez autora (2003-2012) oraz członków różnych klubów speleologicznych działających na obszarze Beskidów. W trakcie badań zgromadzono mate- riały kartograficzne (plany i przekroje jaskiń), fotografie oraz dostępną literaturę dotyczącą jaskiń pseudokrasowych. Zgromadzone materiały oraz wyniki eksploracji zostały opracowane na etapie analiz kameralnych.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ

Beskidy Zachodnie stanowiące część Zewnętrznych Karpat Zachodnich w Polsce roz- ciągają się od przełęczy Jabłonkowskiej wznoszącej się w zachodnim krańcu Beskidu Ślą- skiego po przełęcz Łupkowską w Beskidzie Sądeckim. W niniejszym opracowaniu badany obszar ograniczony został jednak do zachodniej części Beskidu Zachodniego. Jego wschodnią granicę stanowi przełęcz Sieniawska w Paśmie Orawsko-Podhalańskim.

40 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 39-49 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Beskidy powstałe podczas orogenezy alpejskiej tworzą ponasuwane na siebie płasz- czowiny, spośród których na badanym obszarze występują: magurska, podmagurska, śląska i podśląska. Są zbudowane z naprzemianległych warstw piaskowców, mułowców i łupków oraz sporadycznie zlepieńców. Na większości obszaru grzbiety są zaokrąglone a stoki łagodne, jednakże są także regiony, jak np. Pasmo Babiogórskie o cechach znacząco odmiennych. Wysokości bezwzględne nie przekraczają na ogół 1300 m n.p.m. jednak we wspomnianym już Masywie Babiej Góry, który jest najwyżej wyniesioną partią badanego obszaru kulminacja osiąga 1725 m n.p.m. Wysoko wzniesiony jest także Masyw Pilska – 1557 m n.p.m. oraz Pasmo Policy – 1369 m n.p.m. Na stokach górskich na badanym terenie występują osuwiska, skałki, gołoborza, rowy rozpa- dlinowe czy zerwy skalne. Z tymi formami związane jest bardzo często występowanie jaskiń.

ROZMIESZCZENIE JASKIŃ

Polskie Karpaty fliszowe są obecnie obszarem o największej liczbie nowo odkrywanych jaskiń. W ciągu dekady doszło do podwojenia liczby i łącznej długości znanych obiek- tów. Dziś znanych jest 1 261 jaskiń o łącznej długości 22 943 m, podczas gdy w 2000 roku znane były zaledwie 594 obiekty o długości 9 834 m (Klassek, Mleczek, 2001; Baza..., 2012). Ich rozmieszenie na obszarze Beskidów i Pogórza Karpackiego nie jest jednak równomierne. Zdecydowana większość znajduje się na omawianym obszarze. Najliczniej występują w Be- skidzie Śląskim, na obszarze którego mieszczą się aż 403 obiekty. Jaskinie te stanowią jednak przeszło połowę znanych długości jaskiń. Na przeciwległym biegunie znajduje się Beskid Makowski, w którym zinwentaryzowano zaledwie 24 jaskinie o łącznej długości 412 m (rys. 1; Klassek, Mleczek, 2011). Wyraźna koncentracja obserwowana jest także wśród największych jaskiń. Najwięk- szą ich liczbę zinwentaryzowano na obszarze Beskidu Śląskiego, w którym znajduje się 5 spo- śród 6 najdłuższych jaskiń Polskich Karpat fliszowych. W jego granicach mieszczą się także najgłębsze jaskinie. W pozostałych regionach rozmieszczenie największych i najgłębszych obiektów jest jednak zdecydowanie bardziej równomierne (tab. 1 i 2; Baza..., 2012).

Tab. 1. Najdłuższe jaskinie poszczególnych regionów zachodniej części Beskidów Zachodnich (opracowanie własne).

Table 1. The longest caves of the regions in the western part of the Western Beskid (made by the autor).

Beskid Śląski Beskid Żywiecki Beskid Mały Beskid Makowski Nazwa [ m ] Nazwa [ m ] Nazwa [ m ] Nazwa [ m ] Jaskinia Jaskinia Jaskinia Mysiorowa 2 275,0 436,0 160,0 282,5 Wiślańska Oblica Dziurawa Jama Jaskinia Jaskinia w Sopotni Jaskinia Jaskinia 1 830,0 101,0 135,0 24,0 Miecharska Wielkiej w Straconce Lisia Jaskinia w Trzech Dymiąca Jaskinia Czarne Jaskinia 1 244,0 86,5 120,0 16,0 Kopcach Piwnica Działy III pod Dębem Jaskinia Ostra – Jaskinia w Górnym Jaskinia Czarne Jaskinia 855,5 41,0 60,0 14,0 Rolling Stones Zapadlisku Działy I w Czartaku Jaskinia Jaskinia w Sur- Jaskinia Lodowa Schronisko 582,0 32,0 59,0 8,0 Dująca miaków Groniu w Zamczysku Andrzejkowe

41 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 39-49 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Tab. 2. Najgłębsze jaskinie poszczególnych regionów zachodniej części Beskidów Zachodnich (opracowanie własne).

Table 2. The deepest caves of the regions in the western part of the Western Beskid (made by the autor).

Beskid Śląski Beskid Żywiecki Beskid Mały Beskid Makowski Nazwa [ m ] Nazwa [ m ] Nazwa [ m ] Nazwa [ m ] Jaskinia Ostra – Jaskinia Mysiorowa 60,0 Jaskinia Oblica 21,1 16,9 11,8 Rolling Stones w Straconce Jama Jaskinia Dymiąca Jaskinia Schronisko 55,8 10,5 10,0 5,5 Miecharska Piwnica Strzelista Andrzejkowe Jaskinia Jaskinia Jaskinia Czarne Jaskinia 41,0 8,0 10,0 5,0 Wiślańska w Boraczej Działy I pod Dębem Jaskinia w Trzech Jaskinia w Sopotni Jaskinia Czarne Jopkowa 32,6 7,0 10,0 5,0 Kopcach Wielkiej Działy III Szczelina Jaskinia Ali-Baby Jaskinia Lodowa Jaskinia 25,0 Zbójska Dziura 6,0 10,0 3,0 w Klimczoku w Zamczysku Lisia

GENEZA JASKIŃ

Jaskinie i schroniska podskalne wykształcone w Karpatach fliszowych najczęściej związane są z grawitacyjnymi ruchami mas skalnych. Obiekty te wykazują bardzo duże zróż- nicowanie morfologiczne, co związane jest z procesem ich powstawania. Jaskinie te ze wzglę- du na genezę można podzielić na cztery typy (Vitek, 1983). Pierwszym z nich są jaskinie szczelinowe (crevice) powstałe w czasie przemieszczeń grawitacyjnych. Obiekty te najczęściej są formami inicjalnymi ruchów masowych (Margielewski, Urban, 2000). Powstały w wyniku niewielkich ruchów, translacyjnych przemieszczeń mas skalnych. Najlepszym przykładem tego typu obiektu jest Jaskinia Malinowska w Beskidzie Śląskim, która wykształciła się na jednej szczelinie (Urban i in., 2010a). Drugim typem są jaskinie blokowiskowe (talus), wykształcone wśród pustek w pa- kietach koluwialnych. Przykładem tego typu obiektów jest jedna z największych jaskiń polskich Karpat fliszowych – Jaskinia Miecharska. Jest to najbardziej zróżnicowana pod wzglę- dem wielkości grupa jaskiń, bowiem w wyniku oddziaływania takiego samego procesu po- wstały zarówno wielkie jaskinie, jak wspomniana Jaskinia Miecharska, ale także liczne mniejsze jaskinie oraz schroniska podskalne (Urban i in., 2010b). Wyróżnia się także trzecią grupę – jaskiń pośrednich, które posiadają cechy zarówno jaskiń szczelinowych, jak i blokowiskowych. Jednak nie wszystkie jaskinie powstałe na obszarze polskich Karpat fliszowych genetycznie związane są z ruchami masowymi. W Be- skidach występują także jaskinie erozyjno-wietrzeniowe, wykształcone w wyniku działania erozji i wietrzenia. Są to obiekty niedużych rozmiarów, które są jednak stosunkowo rzadko spotykane. Zdarzają się także wyjątki, ponieważ i w tej grupie można spotkać duże jaskinie, czego przykładem jest Jaskinia Komonieckiego w Beskidzie Małym, której komora zajmuje aż 115 m2 powierzchni co jest wielkością rzadko spotykaną w jaskiniach beskidzkich (Michalska, Wojtas, 1999; Urban, Margielewski, 2010).

42 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 39-49 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH JASKIŃ

Jaskinia Malinowska. Jaskinia ta powstała na południowym stoku góry Malinów (Beskid Śląski), który dotychczas nie został objęty ruchami masowymi (Margielewski, Urban, 2000, 2003). Wykształciła się ona w obrębie gruboławicowych piaskowców i zlepieńców warstw godulskich. Centralną część jaskini stanowi jej największy korytarz zwany Galerią, w którym strop wznosi się na wysokości 10 m. Z obu jej krańców odchodzą typowe dla jaskiń fliszowych sieci korytarzy o zygzakowanym przebiegu. Główne partie obiektu rozwinęły się niemal równolegle do stoku, natomiast większość partii bocznych przebiega do nich prostopadle (Tomaszczyk, 2005). Jaskinia będąca typowym przykładem jaskini szczelinowej powstała w wyniku niewielkiego dylatacyjnego rozszerzenia szczelin i stanowi stadium inicjalne rozwoju osuwiska (Urban i in., 2010a). Łączna długość korytarzy tego obiektu mierzy 247,5 m (Baza..., 2012). Zbójska Dziura. Ta niewielka jaskinia o długości 10 m powstała na południowo- wschodnim stoku Sitkowej Grapy w Paśmie Jałowieckim (Franczak, 2012a). Jaskinia wy- kształciła się w obrębie gruboławicowych piaskowców warstw magurskich (Książkiewicz, 1971). Obiekt powstały w obrębie niewyraźnie zaznaczonego w terenie osuwiska, tworzy korytarz rozwinięty na szczelinie przebiegającej prostopadle do stoku. Do szczeliny two- rzącej jaskinię (rys. 2) wprowadza głębokie na 2,5 m zapadlisko, mieszczące się w jej górnym odcinku. Ściany obiektu tworzą lite płyty skalne (Franczak, 2011a, 2012b).

Rys. 2. Plan jaskini Zbójska Dziura (opracowanie własne): 1 – wejście, 2 – kierunek nachylenia spągu, 3 – gleba, 4 – głębokość, 5 – szczelina, 6 – krawędź stropu, 7 – próg skalny.

Fig. 2. Plan cave Zbójska Dziura (made by the autor): 1 – entrance, 2 – the slope of the floor, 3 – soil, 4 – depth, 5 – fissure, 6 – ceiling edge, 7 – threshold of rock. 43 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 39-49 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Jaskinia Krupowa na Okrąglicy. Jaskinia ta wykształciła się wśród rowów rozpadlinowych rozciągających się w podszczytowych partiach Okrąglicy w Paśmie Policy. Ro- wów, które podobnie jak większość jaskiń tego pasma rozwinęły się w gruboławicowych piaskowcach warstw magurskich. Jaskinia powstała w górnej części sieci rowów, na prze- dłużeniu jednego z nich. Obiekt powstał na jednej szczelinie, która w wyniku przemieszczenia bloków skalnych została przedzielona na trzy równoległe odcinki. Ściany obiektu tworzą lite płyty skalne zachodzące na siebie w partii stropowej, tworząc w przekroju korytarza trójkąt prostokątny (fot. 1). Jaskinia mierzy 18 m długości (Franczak, 2011b, 2012c).

Fot. 1. Jaskinia Krupowa na Okrąglicy (fot. P. Franczak).

Photo 1. Cave Krupowa on Okraglica (photo P. Franczak).

System RI na Okrąglicy. Podobnie jak poprzednio opisany obiekt także i ten mieści się wśród rowów na Okrąglicy. W przeciwieństwie do poprzedniego, obiekt ten rozwinął się jednak równolegle do sąsiednich rowów i stanowi stadium inicjalne kolejnego rowu. Stanowi kolejne stadium rozwoju osuwiska. Jaskinia ta, o długości 20 m, składa się z dwóch obszernych sal przedzielonych przez bardzo wąski zacisk (rys. 3). Jej strop tworzą natomiast płasko ułożone lite płyty skalne (Franczak, 2011a, 2012a).

44 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 39-49 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rys. 3. Plan jaskini System RI na Okrąglicy (opracowanie własne): 1 – wejście, 2 – kierunek nachylenia spągu, 3 – gleba, 4 – głębokość, 5 – krawędź stropu, 6 – próg skalny.

Fig. 3. Plan cave System RI on Okrąglica (made by the autor). 1 – entrance, 2 – the slope of the floor, 3 – soil, 4 – depth, 5 – ceiling edge, 6 – threshold of rock.

45 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 39-49 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Jaskinia Miecharska. Druga co do długości jaskinia polskich Karpat fliszowych mieści się w obrębie osuwiska na południowym stoku Malinowskiej Skały. Obiekt o długości 1 830 m wykształcił się wśród gruboławicowych lub płytowych piaskowców przewarstwionych łup- kami warstw godulskich (Urban i in., 2010a). Jaskinia stanowi labirynt licznych sal i korytarzy wykształconych w trzech częściach nawiązujących do trzech typów spękań ciosowych. Prócz nawiązania do spękań ciosowych, sale i korytarze w wielu częściach jaskini wykorzystują pustki powstałe pomiędzy blokami wykazującymi znaczne przemieszczenia (Margielewski i in., 2007, 2008). Największym korytarzem jaskini jest Galeria osiągająca 10 m wysokości i rozciągająca się na długości 30 m. Niewiele mniejszymi salami jaskini są: Walhalla, Sala Grzelaka i Sala z Jeziorkiem, które osiągają kilkanaście metrów długości (Szura, 2006, Mar- gielewski i in., 2008). Przeprowadzone badania w obrębie osuwiska i samej jaskini, sugerują iż powstały one w wyniku makrodylatancji szczelinowej (Urban i in., 2010a). Jaskinia w Surmiaków Groniu. Największa z jaskiń Pasma Jałowieckiego o długości 32 m, powstała w górnej części rowu rozpadlinowego powstałego na południowym stoku Surmiaków Gronia. Obiekt wykształcony jest wśród pustek powstałych pomiędzy blokami skalnymi, które wypełniają górną część dna rowu (rys. 4). Przebieg korytarzy w jaskini jest dość chaotyczny, a i sam ich przekrój poprzeczny jest nieregularny (Franczak, 2012c).

Rys. 4. Plan jaskini w Surmiaków Groniu (opracowanie własne): 1 – wejście, 2 – kierunek nachylenia spągu, 3 – gleba, 4 – głębokość, 5 – rumosz skalny, 6 – krawędź stropu, 7 – próg skalny.

Fig. 4. Plan cave in Surmiaków Groń (made by the autor). 1 – entrance, 2 – the slope of the floor, 3 – soil, 4 – depth, 5 – rock rubble, 6 – ceiling edge, 7 – threshold of rock.

46 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 39-49 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Jaskinia w Kościelcu I. Jaskinia mieści się na południowo-wschodnim stoku Kościel- ca w Beskidzie Śląskim. Obiekt powstał w jednej z licznych skałek, stanowiących ścianę niszy osuwiska. Jaskinia powstała w obrębie zlepieńca malinowskiego warstw godulskich. Obiekt tworzą dwie ciasne szczeliny o szerokości zaledwie 0,5 m, lecz wysokości docho- dzącej do 4 m. Jaskinia powstała w wyniku rozwarcia mas skalnych wzdłuż spękań ciosowych (Tomaszczyk, 2005). Obiekt mierzy 13 m długości (Baza..., 2012).

PODSUMOWANIE

Bez najmniejszych wątpliwości można uznać, iż Beskidy Zachodnie obfitują w wielką liczbę zinwentaryzowanych jaskiń. Wśród nich zdecydowanie dominuje Beskid Śląski, w którym nie tylko odkryto największy udział jaskiń, ale i rozmiarami zdecydowanie odbie- gają one od obiektów odkrywanych w pozostałych regionach Beskidów. Obiekty te w zdecydowanej większości związane są z występowaniem ruchów masowych a tylko niewielka część powstała w wyniku oddziaływania innych procesów takich jak erozja czy wietrzenie. Przedstawione w opracowaniu jaskinie beskidzkie można, ze względu na ich morfolo- gię, zaklasyfikować do kilku grup, które związane są z różnymi etapami rozwoju osuwisk. Są bowiem obiekty takie jak Jaskinia Malinowska, która stanowi stadium inicjalne osuwiska i założona jest na jednej głównej szczelinie przebiegającej prostopadle do stoku. Występują także obiekty założone wewnątrz osuwiska w szczelinie poprzecznej jak np. Zbójska Dziura. Spośród badanych jaskiń zaobserwować można również takie, które wykształcone są wśród rowów rozpadlinowych. Jaskinie te stanowią przedłużenie rowów (np. Jaskinia Kru- powa na Okrąglicy), bądź też występują równolegle do nich i stanowią stadium inicjalne kolejnych (System RI na Okrąglicy) (Franczak, Buczek, 2011). Nieco odmienną grupę obiek- tów reprezentuje Jaskinia Miecharska, która powstała na obszarze osuwiska wśród przemie- szonych już bloków skalnych. Powstała ona na stoku, w obrębie którego doszło do przemieszczenia znacznych rozmiarów bloków skalnych. Podobną morfologią, lecz na znacznie mniejszą skalę, charakteryzuje się badana Jaskinia w Surmiaków Groniu, która wykształ- cona została w blokowisku skalnym. Przemieszczone w nim pakiety są jednak zdecydowanie mniejszych rozmiarów, dlatego też i sam obiekt jest znacznie mniejszy. Inny typ jaskini, który powiązany jest z kolejnym etapem rozwoju już rozwiniętego osuwiska reprezentuje Jaskinia w Kościelcu I. Powstała ona wśród wychodni skalnych w niszy, gdzie doszło do rozwarcia szczelin wskutek rozładowywania naprężeń wzdłuż spękań ciosowych. Wyraźny wzrost w ostatnich latach aktywności osuwisk w Karpatach fliszowych może wskazywać na możliwość zaistnienia dalszych przekształceń już istniejących jaskiń. Do- datkowo, biorąc pod uwagę fakt, iż osuwiska karpackie znajdują się na różnym etapie rozwoju, bardzo prawdopodobne wydaje się powstanie w przyszłości nowych obiektów, a tym samym ich eksploracja.

47 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 39-49 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

LITERATURA

Baza Obiektów Jaskiniowych Polskich Karpat Fliszowych [jkf.m3.net.pl] BOBER L., 1984: Regiony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszowych i ich związek z budową geologiczną regionu. Biul. Inst. Geolo., vol. 340. s. 115-162. FRANCZAK P., 2011a: Jaskinie Pasma Babiogórskiego. BLACK UNICORN, Jastrzębie-Zdrój. FRANCZAK P., 2011b: Jaskinia Krupowa na Okrąglicy. Jaskinie, vol. 62, nr. 1. s. 7. FRANCZAK P., 2012a: Jaskinie Beskidu Żywieckiego. BLACK UNICORN, Jastrzębie-Zdrój. FRANCZAK P., 2012b: Zbójska Dziura. Materiały 1. Ogólnopolskiego Akademickiego Sympozjum Speleologicznego, s. 7-8. FRANCZAK P., 2012c: Nowe jaskinie nieopodal centrum Zawoi. Zacisk, vol. 28. s. 16. FRANCZAK P., BUCZEK K., 2011: Zróżnicowanie jaskiń i schronisk podskalnych Karpat fliszowych pod względem morfolo- gicznym (na przykładzie obiektów z doliny Skawicy). Przewodnik zjazdowy 35. Ogólnopolskiego Zjazdu Studenckich Kół Naukowych Geografów, Kraków-Poronin. s. 19-22. KLASSEK G., MLECZEK T., 2001: Eksploracja i inwentaryzacja jaskiń polskich Karpat fliszowych (październik 2000 – wrze- sień 2001). Materiały 35. Sympozjum Speleologicznego. s. 24-26. KLASSEK G., MLECZEK T., 2011: Eksploracja i inwentaryzacja jaskiń polskich Karpat fliszowych (wrzesień 2010 – lipiec 2011). Materiały 45. Sympozjum Speleologicznego. s. 78-81. KSIĄŻKIEWICZ M., 1971: Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Zawoja. Instytut Geologiczny, Warszawa. s. 31–38. MARGIELEWSKI W., 2001: O strukturalnych uwarunkowaniach rozwoju głębokich osuwisk – implikacje dla Karpat fliszowych. Przegląd Geologiczny, vol. 49, nr 3. s. 515-524. MARGIELEWSKI W., 2004: Typy przemieszczeń grawitacyjnych mas skalnych w obrębie form osuwiskowych polskich Karpat fliszowych. Przegląd Geologiczny, vol. 52, nr 7. s. 603-614. MARGIELEWSKI W., 2009: Problematyka osuwisk strukturalnych w Karpatach fliszowych w świetle zunifikowanych kryteriów klasyfikacji ruchów masowych – przegląd krytyczny. Przegląd Geologiczny, vol. 57, nr 10. s. 905-916. MARGIELEWSKI W., URBAN J., 2000: Charakter inicjacji ruchów masowych w Karpatach fliszowych na podstawie analizy strukturalnych uwarunkowań rozwoju wybranych jaskiń szczelinowych. Przegląd Geologiczny, vol. 48, nr 3. s. 268-275. MARGIELEWSKI W., URBAN J., 2003: Crevice-type caves as initial forms of rock landslide development in the Flysch Carpa- thians. Geomorphology, vol. 54. s. 325-338. MARGIELEWSKI W., SZURA C., URBAN J., 2008: Jaskinia Miecharska cave, (Beskid Śląski Mts., Outher Carpathians) – the largest non-karst cave in the flysch Carpathians. Zacisk, Spec. Issue. s. 7-13. MARGIELEWSKI W., URBAN J., SZURA C., 2007: Jaskinia Miecharska cave (Beskid Śląski Mts., Polish Outer Carpathians): casestudy of a crevice-type cave developed on a sliding surface. Nature Conservation vol. 63, nr. 7. s. 57-68. MICHALSKA G., WOJTAS P., 1999: Jaskinie okolic Bielska-Białej, Klub Taternictwa Jaskiniowego „Speleoklub” Bielsko-Biała, Bielsko-Biała. SZURA C., 2006: Jaskinia Miecharska. Beskidzki gigant. Jaskinie, vol. 43, nr. 2. s. 6. TOMASZCZYK M., 2005: Zależność między kierunkami korytarzy jaskiń pseudokrasowych a spękaniami ciosowymi w NE części Beskidu Śląskiego (Karpaty Zewnętrzne). Przegląd Geologiczny, vol. 53, nr 2. s. 168-174. URBAN J., MARGIELEWSKI W., KLASSEK G., 2010a: Jaskinia Malinowska. [w:] Materiały 44. Sympozjum Speleologicznego. Sekcja Speleologiczna Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M. Kopernika, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kra- ków. s. 26-27. URBAN J., MARGIELEWSKI W., DUMNICKA E., SZURA C., 2010b: Jaskinia Miecharska. [w:] Materiały 44. Sympozjum Speleologicznego. Sekcja Speleologiczna Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M. Kopernika, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. s. 27-30. URBAN J., MARGIELEWSKI W., 2010: Jaskinie Beskidzkie – typy genetyczne i morfologiczne. [w:] Materiały 44. Sympozjum Speleologicznego. Sekcja Speleologiczna Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M. Kopernika, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. s. 26. VITEK J., 1983: Classification of pseudokarst forms in Czechoslovakia. International Journal of Speleology. vol. 3. s. 1-18.

48 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 39-49 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Paweł Franczak

MORPHOLOGICAL DIVERSITY OF CAVES PSEUDOKARST WESTERN PART OF THE WESTERN BESKID

Summary

Polish Flysch Carpathians are an area characterized by the biggest number of caves which have been discovered by now. Scientists have known more than 22 km of corridors so far. Distribution of known caves is not regu- lar. The largest number (394 caves) was discovered in the Beskid Śląski and least of all the objects were discovered in Beskid Makowski (Table 1,2; Fig.1). These caves show the diverse morphology within this part of Carpa- thians and their genetic diversity. Therefore, there are several types of caves: crevice type caves, talus caves type, indirect type caves, fissure caves type, bedding type cave caves end niches (Fig.2-4; Photo. 1).

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 50-58 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Paweł FRANCZAK 1) Karolina LISTWAN 2) 1) Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Jagielloński 2) Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Jagielloński Kraków

PRAWNA OCHRONA JASKIŃ BESKIDU ŚLĄSKIEGO JAKO ŚRODEK ZAPOBIEGANIA NEGATYWNEJ DZIAŁALNOŚCI CZŁOWIEKA

WSTĘP

Dotychczas badania nad ochroną jaskiń w Polsce koncentrowały się przede wszystkim na obiektach o genezie krasowej. Wynika to po części z faktu, iż zdecydowaną większość chronionych obiektów stanowią właśnie jaskinie krasowe. Jaskinie niekrasowe, które powsta- ły w polskich Karpatach fliszowych rzadko obejmowane były ochroną. Większość z nich, związana genetycznie z ruchami masowymi, nie cechowała się znacznymi rozmiarami i wy- jątkowością form rzeźby. Jednakże w trakcie ostatnich kilkunastu lat w wyniku intensywnej eksploracji mającej miejsce na tym obszarze, odkryto wiele jaskiń wyróżniających się zarów- no pokaźnymi rozmiarami, jak i interesującym środowiskiem biotycznym i abiotycznym.

POŁOŻENIE I CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ

Większość najatrakcyjniejszych, pod względem naukowym, edukacyjnym oraz turystycznym, jaskiń polskich Karpat fliszowych położona jest na obszarze Beskidu Śląskiego. Dlatego też temu obszarowi poświęcony został niniejszy artykuł. Obszar badań rozciąga się w zachodniej części Karpat Zewnętrznych, pomiędzy doliną Olzy na zachodzie, oraz doliną Soły, Kotliną Żywiecką i Bramą Wilkowicką na wschodzie. Na północy opada on wysokim progiem ku Pogórzu Śląskiemu (Kondracki, 1994). Z powodu znacznego zróżnicowania morfologicznego obszar Beskidu Śląskiego dzielony jest w literaturze przez autorów na dwie części. Wyróżnia się dwa rozciągające się południkowo pasma, które rozdziela dolina Wisły. Na zachodzie przebiega pasmo Czantorii z najwyższym szczytem (955 m n.p.m.) o tej samej nazwie, oraz z nieco niższymi szczytami Kiczorą (990 m n.p.m.) i Stożkiem (978 m n.p.m.). Natomiast w znacznie wyżej wypiętrzonej części wschodniej, rozciąga się pasmo Baraniej Góry (1220 m n.p.m.). Jest ono jednak bardzo silnie rozczłon- kowane na boczne ramiona, gdzie na północ od kulminacji Baraniej Góry, wznosi się Mali- nowska Skała (1152 m n.p.m.), z dalszymi ramionami Klimczoka (1117 m n.p.m.) i Skrzycz- nego (1257 m n.p.m.) (Kondracki, 1994; Barański, 2008). Takie zróżnicowanie rzeźby Beskidu Śląskiego wynika z urozmaicenia jego budowy geologicznej. Jednostką budującą tą część Beskidów jest jednostka śląska, obejmująca osady

50 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 50-58 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. od górnej jury, aż po dolny miocen. Różni się ona zdecydowanie od pozostałych jednostek, zwłaszcza grubymi kompleksami piaskowcowo-zlepieńcowymi, które silnie wpływają na ukształtowanie rzeźby i wykształcenie jaskiń. W części zachodniej rozciągającej się, aż po dolinę Skawy, dzieli się ona na dwie płaszczowiny cząstkowe: cieszyńską występującą na obszarze Pogórza Śląskiego oraz godulską. Płaszczowina godulska została jednak przedzielona uskokiem na dwie części, której zachodnia część tworzy blok Beskidu Śląskiego. Zbudo- wany jest on głównie z warstw godulskich i istebniańskich, które utworzone przez masywne piaskowce, zapadają monoklinalnie na południe. Na nie, w południowej części Beskidu Ślą- skiego, od południa nasunęły się warstwy skalne wąskiej jednostki przedmagurskiej zbudowanej z utworów paleogeńskich oraz jednostki magurskiej zbudowanej z gruboławicowych piaskowców magurskich (Poprawa, Rączkowski, 2000). W kontekście występowania jaskiń, najważniejszą konsekwencją takiej budowy geologicznej omawianego obszaru, jest powstanie głębokich osuwisk, zajmujących duże po- wierzchnie oraz licznych rowów rozpadlinowych.

JASKINIE BESKIDU ŚLĄSKIEGO

Jak już wspomniano większość jaskiń Karpat fliszowych genetycznie związana jest z grawitacyjnymi ruchami mas skalnych, które zachodzą na stokach. Tylko nieliczne z nich powstały w wyniku oddziaływania innych procesów, jak erozja czy wietrzenie. Jaskinie grawitacyjne wykazują jednak większe zróżnicowanie, ponieważ wśród nich wyróżnić można jaskinie szczelinowe, blokowiskowe, jak i takie, które posiadają cechy obu wcześniej wymienionych typów (Vitek, 1983; Urban, Margielewski, 2010). W polskich Karpatach fliszowych zinwentaryzowano dotychczas 1 261 jaskiń i schronisk skalnych o łącznej długości 22 943 m. Większość z nich zinwentaryzowana została na obszarze Beskidu Śląskiego (403 obiekty). Mieszczące się tam jaskinie mierzą łącznie aż 11 987 m długości. Ponadto znajdują się wśród nich, zarówno najdłuższe, jak i najgłębsze beskidzkie obiekty. Spośród 35 jaskiń fliszowych, mierzących co najmniej 100 m długości, na obszarze Beskidu Śląskiego odkryto ich dotychczas aż 14. Największa z nich – Jaskinia Wiślańska – mierzy ponad 2 000 m długości (tab. 1; Baza..., 2012).

Tabela 1. Największe jaskinie w Beskidzie Śląskim (opracowanie własne).

Table 1. The largest caves in the Silesian Beskid (made by the autor).

l.p Nazwa Długość Deniwelacja 1. Jaskinia Wiślańska 2 275,0 41,0 2. Jaskinia Miecharska 1 838,0 55,8 3. Jaskinia w Trzech Kopcach 1 249,0 28,0 4. System Ostra-Rolling Stones 855,5 60,0 5. Jaskinia Dująca 582,0 18,0 6. Jaskinia Głęboka w Stołowie 554,0 25,0 7. Jaskinia Ali-Baby w Klimczoku 328,0 25,0 8. Malinowska Studnia 324,6 18,1 9. Jaskinia Malinowska 247,5 23,2 10. Jaskinia Salmopolska 191,0 9,0

51 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 50-58 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Jaskinie Beskidu Śląskiego, prócz znacznych wielkości charakteryzują się także niezwykle cennym środowiskiem przyrodniczym. Zaobserwowano w nich m.in. stałe jak i okresowe cieki, które występują w niewielu spośród jaskiń beskidzkich. Najzasobniejszy z nich, który obserwowany jest przez cały rok przepływa przez Jaskinię Miecharską (Margielewski i in., 2007). Cieki okresowe występują natomiast m.in. w jaskiniach Wiślańskiej, Śmietnik oraz Salmopolskiej. Ponadto spośród innych obiektów wodnych, zaobserwowano w jaskiniach tego regionu podziemne jeziorka, które oprócz w/w jaskiń występują także w jaskiniach Malinowskiej i Mokrej (fot. 1; Franczak, 2012a). W nielicznych jaskiniach tego regionu występują także formy naciekowe oraz inne niezwykłe formy morfologiczne jak np. kociołki erozyjne w Jaskini Miecharskiej (Szura, 2006). Oprócz tego jaskinie tego regionu pełnią rolę środowiska bytowania różnych orga- nizmów. W ciekach i jeziorkach żyje różnorodna fauna bezkręgowców, wśród której zaobserwowano m.in. endemicznego studniczka tatrzańskiego. W jaskiniach tych hibernują także liczne gatunki nietoperzy, spośród których największe kolonie obserwowane są w jaskiniach Dującej oraz Ostrej (po ok. 50 osobników) (Nietoperze..., 2013).

Fot. 1. Jeziorko w jaskini Miecharskiej (fot. Cz. Szura).

Photo 1. Lake in the cave Miecharska (photo Cz. Szura).

Ponadto jaskinie pełnią ważną funkcję historyczną i kulturową. Jaskinia Malinowska, według ludowych podań miała pełnić funkcję schronienia dla mieszkańców okolicznych miej- scowości, podczas prześladowań religijnych, jakie miały miejsce na Śląsku w XVI/XVII w. Natomiast na początku XIX w. miała być wykorzystywana, jako schronienie przez zbójni- ków z grupy Andraszka (Urban i in., 2010).

52 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 50-58 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

ZAGROŻENIA I KONFLIKTY

Położenie jaskiń oraz różnorodność cech biotycznych i abiotycznych ich środowiska, a także przekształcanie przez człowieka coraz większych obszarów położonych w górach, sprawia, iż dochodzi do konfliktów. W związku z intensywnym przekształcaniem stoków, mogą zostać zniszczone liczne jaskinie. Jaskinie mogą być zagrożone tak przez czynniki bezpośrednie, związane z obecnością człowieka w ich wnętrzu, jak i zewnętrzne, gdy ma miejsce intensywne oddziaływanie czło- wieka na bezpośrednie otoczenie jaskini (Cave conservation..., 1995; Urban, 2013). W związ- ku z nimi wyróżnić można cztery rodzaje zagrożeń jaskiń: • całkowite bądź częściowe zniszczenie jaskini, • zniszczenie elementów rzeźby jaskini m.in. form naciekowych, • zaburzenie środowiska przyrodniczego jaskini m.in. mikroklimatu jaskini, • zmiana życia biologicznego jaskini. Bez wątpienia, na te właśnie zagrożenia, narażone są jaskinie Beskidu Śląskiego. Jest to, bowiem region podlegający intensywnej działalności człowieka. Zachodzi tu, na ogromną skalę przekształcanie środowiska przyrodniczego, które ma miejsce głównie w wyniku pro- wadzonej intensywnej eksploatacji lasów (Karkosz, 2011). Powstają rozległe połacie zrębów zupełnych, na których przy odpowiednich warunkach meteorologicznych, mogą uaktywniać się osuwiska, powodując przekształcenia bądź nawet zniszczenia jaskiń. Zniszczenia te mogą dotyczyć całości obiektów, bądź tylko ich fragmentów. Intensywnej eksploracji lasów towarzyszy także tworzenie coraz gęstszej sieci dróg leśnych, podczas budowy których może dojść do zniszczenia jaskiń. W taki sposób zniszczona została m.in. Jaskinia Pajęcza mieszcząca się na Skrzycznem (Kudłacz, 2005). W wyniku budowy szosy Szczyrk-Wisła w roku 1969 odsłonił się jednakże otwór wejściowy do Jaskini Salmopolskiej. Intensywne przekształca- nie stoków w trakcie robót budowlanych może, więc mieć niekiedy także pozytywny aspekt (Michalska, Wojtas, 1999). Do nasilonego przekształcania stoków – zwykle na niewielkim obszarze – dochodzi podczas budowy nowych tras narciarskich. Podczas ich budowy pojawiają się konflikty po- między ekologami a inwestorem. Budowa przy użyciu ciężkiego sprzętu może powodować zniszczenie jaskiń znajdujących się w sąsiedztwie planowanych tras narciarskich. Do takiego konfliktu doszło w 2010 r. na Skrzycznem, gdzie planowano rozbudowę infrastruktury nar- ciarskiej, nie zważając na dużą liczbę jaskiń, w które obfitują jego stoki (Furtak, 2010). Prócz niszczenia jaskiń duże zagrożenie dla tego ekosystemu, stanowi ich zaśmiecanie przez grotołazów, którzy pozostawiają w ich wnętrzu zbędny ekwipunek. Bądź, co gorsza przez celowe wykorzystywanie ich otworów jako dzikie wysypiska śmieci. Ów proceder ma głównie miejsce wśród jaskiń mieszczących się w sąsiedztwie zabudowań. Przykładem takiego wykorzystania otworu była Jaskinia Śmietnik. Duże zagrożenie dla jaskiń pochodzi ze strony osób niepowołanych do ich odwiedze- nia, którzy powodują całkowitą dewastację tych obiektów. Najgłośniejszy przykład takiej dewastacji jaskini miał miejsce w 2007 r. w sąsiednim Beskidzie Żywieckim. W najwięk- szej w tym Beskidzie, Jaskini Oblica zniszczono szatę naciekową, a na ścianach namalowano farbą liczne graffiti (fot. 2; Gubała, 2010). Pobyt człowieka w jaskini powoduje także prze- kształcenie ich namuliska, czy też zmiany mikroklimatu (Nowak, 2003a,b). 53 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 50-58 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Fot. 2. Graffiti w jaskini Oblica (fot. W. J. Gubała).

Photo 2. Graffiti in the cave Oblica (photo W.J.Gubała).

MOŻLIWOŚCI OCHRONY JASKIŃ

W celu zabezpieczenia jaskiń przed zagrożeniami, należy dążyć do ich ochrony, której głównym zadaniem jest zachowanie ich w stanie, jak najbardziej zbliżonym do pierwotnego oraz zabezpieczenie ich dla celów naukowych i edukacyjnych (Cave conservation..., 1995). Jednym z narzędzi, które pozwala na spełnienie tych warunków jest prawo. W Polsce obowią- zujące przepisy dotyczące ochrony jaskiń wynikają głównie z ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Ponadto w znacznie mniejszym stopniu z Ustawy o ochronie zabytków i opieki nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. W Polskim prawodawstwie jaskinie chronione są, gdy mieszczą się w obrębie obszaru prawnie chronionego, bądź gdy zostały objęte ochroną indywidualną. Jednakże nie każdy rodzaj ochrony obszarowej i indywidualnej w jednakowy sposób nadaje się do ochrony kon- kretnych jaskiń. Jedne formy prawnej ochrony wykorzystywane są częściej, a inne niezwykle rzadko. Spośród form ochrony obszarowej, największe znaczenie dla ochrony jaskiń mają parki narodowe i rezerwaty przyrody. W przypadku obu tych form ochrony utrudniony jest dostęp do jaskiń, ponieważ obowiązuje w nich zakaz ruchu poza wyznaczonymi szlakami. Wejście do jaskiń możliwe jest w sytuacji jej udostępnienia turystycznego, bądź na podstawie indywidualnego zezwolenia dyrekcji parku narodowego, bądź organu zarządzającego rezer- watem przyrody. Na tych obszarach zakazuje się ponadto niszczenia, zanieczyszczania, prze- kształcania rzeźby terenu i form przyrody nieożywionej, a także pozyskiwania kopalin. Zakazy te zabezpieczają jaskinie przed zniszczeniem. Nową formą ochrony obszarowej, która może być wykorzystywana do ochrony jaskiń jest Natura 2000. Program ten może mieć zastosowanie do ochrony jaskiń, ponieważ jednym z jego celów jest ochrona siedlisk (Listwan, 2012).

54 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 50-58 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Spośród form ochrony indywidualnej, dotychczas do ochrony jaskiń, wykorzystywana była instytucja pomnika przyrody. Obejmowane nią mogą być pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej oraz ich skupiska, które posiadają szczególne wartości przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne bądź krajobrazowe. W przepisie ustawy, jaskinie jako potencjalne obiekty ochrony, w postaci pomników przyrody, są wprost w niej wymieniane. Po- nadto coraz popularniejszą formą ochronną, indywidualnych obiektów przyrody nieożywio- nej, są stanowiska dokumentacyjne, czyli niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowa- nia formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. Stanowiskami dokumentacyjnymi mogą być również miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt. Także w tej regulacji jaskinie są wymienione wprost jako obiekty, mogące zostać uznane za stanowisko dokumentacyjne (Listwan, 2012). Przepisy, które obowiązują w obrębie obu tych form ochrony, nie zabraniają dostępu do jaskiń. Ograniczają jednie przekształcanie rzeźby tych obiektów i możliwość eksploatacji na ich obszarze kopalin. Z ustawy o ochronie zabytków i opieki na zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. wynika, iż odkryte szczątki roślin oraz zwierząt oraz zabytki archeologiczne wymagają zgłoszenia do odpowiednich organów władzy. Natomiast prowadzone w ich obrębie prace wymagają otrzymania zgody wojewódzkiego konserwatora zabytków (Urban, 2013).

STAN OCHRONY

Stan ochrony jaskiń w poszczególnych regionach jaskiniowych Polski jest bardzo zróż- nicowany. Na obszarze Tatr, ze względu na utworzenie parku narodowego, ochronie podlega 100% zinwentaryzowanych jaskiń, natomiast na Niżu Polskim ochronie podlega zaledwie ok. 10% poznanych jaskiń. W polskich Karpatach fliszowych w 2008 r. znanych było ok. 18 km korytarzy jaskiń, spośród których 1/3 podlegała ochronie prawnej (Urban, Margielew- ski, 2008). Obecnie jednak, w wyniku odkrycia kolejnych 5 km korytarzy, ochronie podlega stosunkowo mniejszy odsetek poznanych form podziemnych. Największa liczba chronionych prawnie jaskiń, w Beskidach Zachodnich, mieści się na obszarze parków narodowych i rezerwatów przyrody. W ten sposób chronionych jest, aż 109 jaskiń, jednakże w związku z tym, iż są to w większości małe obiekty to ochronie podlega zaledwie ok. 900 m korytarzy. Na obszarze Beskidu Śląskiego największe skupisko jaskiń objętych ochroną znajduje się w rezerwacie przyrody „Kuźnie”, w obrębie, którego chronione są 44 jaskinie, o łącznej długości 347 m (Rejestr..., 2013). Na obszarze tego rezer- watu, leżącego w podszczytowych partiach Murońki, w większości chronione są małe obiekty, a wyjątek stanowi jedynie Jaskinia Chłodna. Największe jaskinie chronione są natomiast indywidualnie. W ten sposób w Beskidach Zachodnich objęto ochroną jako pomniki przyrody oraz stanowiska dokumentacyjne – 21 ja- skiń, które łącznie mierzą niespełna 5 900 m. Objęcie ochroną tych przeszło dwudziestu

55 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 50-58 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. obiektów pozwala chronić aż 32% znanych korytarzy. Największą liczbę jaskiń (11) chroni się w Beskidzie Śląskim, w formie pomników przyrody, a ponadto Jaskinię Miecharską ustanowiono stanowiskiem dokumentacyjnym. W sposób indywidualny są tu chronione nie tylko duże jaskinie, jak wspomniana wyżej Jaskinia Miecharska, czy też Jaskinia w Trzech Kopcach, ale również małe, lecz ważne przyrodniczo, jak np. Jaskinia Lodowa mierząca 32 m długości. Łącznie objęcie ochroną tych 12 jaskiń Beskidu Śląskiego pozwala na ochronę prawną, aż 4 488 m korytarzy (rys. 1; Franczak, 2012b).

Rys. 1. Rozmieszczenie chronionych jaskiń w Beskidzie Śląskim (opracowanie własne na podstawie Rejestr..., 2013): 1 – miejscowość, 2 – grzbiet górski, 3 – rzeka, 4 – granica mezoregionu, 5 – granica państwa, 6 – rezerwat przyrody nieożywionej, 7 – pomnik przyrody, 8 – stanowisko dokumentacyjne, 9 – przełęcz (I – Jabłonkowska, II – Zwar- dońska, III – Kubalonka), 10 – szczyty (IV – Sołowy Wierch, V – Ochodzita, VI – Karolówka, VII – Barania Góra, VIII – Malinowska Skała, IX – Skrzyczne, X – Klim- czok, XI – Równica, XII – Wielka Czantoria, XIII – Sto- żek, XIV – Kiczora).

Fig. 1. Distribution protected caves in the Silesian Beskid (made by the autor on the base Rejestr..., 2013). 1 – locality, 2 – mountain ridge, 3 – river, 4 – commune mesoregion, 5 – commune state, 6 – nature reserves, 7 – nature monuments, 8 – documentary sites, 9 – mountain pass (I – Jabłonkowska, II – Zwardońska, III – Kubalonka), 10 – summit (IV – Sołowy Wierch, V – Ochodzita, VI – Ka- rolówka, VII – Barania Góra, VIII – Malinowska Skała, IX – Skrzyczne, X – Klimczok, XI – Równica, XII – Wiel- ka Czantoria, XIII – Stożek, XIV – Kiczora).

Pomimo tak znacznego zróżnicowania form ochrony przyrody, którymi można objąć jaskinie, znaczna część najcenniejszych przyrodniczo obiektów, nie podlega ochronie. Wśród nich znajduje się, chociażby największa poznana beskidzka jaskinia – Wiślańska (Listwan, 2012). Z tego powodu, aby ochrona jaskiń była skuteczna wymagane są zarówno zmiany usta- wodawcze, jak i w świadomości społecznej. W celu skuteczniejszej ochrony należy zmienić przepisy dotyczące indywidualnej ochrony prawnej. Aby, podobnie jak w sąsiednich krajach (Słowacja, Czechy), jaskinie były obejmowane ochroną automatycznie, z chwilą ich odkrycia (Urban, 2013). Jednak nie dokładnie w ten sam sposób jak w tych państwach, gdzie chronione są wszystkie jaskinie, lecz aby w Beskidach ochroną obejmować obiekty wyróżniające się rozmiarami (posiadające, co najmniej 100 m długości), bądź mniejsze jeśli charakteryzują się cennymi walorami przyrodniczymi.

56 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 50-58 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

PODSUMOWANIE

Zachowanie jaskiń w jak najlepszym stanie jest niezwykle ważne, ze względu na war- tości, jakie one w sobie niosą. Cechują się one nie tylko cennymi walorami przyrodniczymi, ale również posiadają duże walory naukowe i tkwiące często w nich wartości historyczne i kulturowe. Jaskinie stanowią ponadto specyficzne środowisko występowania różnych form abiotycznych oraz bytowania organizmów żywych. Dlatego też niezwykle ważna jest ich prawna ochrona. Beskid Śląski cechuje się występowaniem największej liczby jaskiń fliszowych, które wykazują znaczne zróżnicowanie morfologiczne i charakteryzują się bogatym środowiskiem przyrodniczym. Obiekty te mogą być obejmowane ochroną prawną w ramach kilku rodzajów form ochrony przyrody, spośród których do ochrony jaskiń najbardziej predysponowanymi są pomniki przyrody i stanowiska dokumentacyjne. Jaskinie podlegają ponadto ochronie, jeżeli mie- szczą się w obrębie parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych czy też sieci Natura 2000. Jednakże na wzór Słowacji i Czech wskazane jest automatyczne obej- mowanie ochroną nowo odkrytych większych lub cennych jaskiń i schronisk. Należy także dążyć do ustanawiania opieki nad poszczególnymi jaskiniami przez klu- by speleologiczne, działające na danym obszarze. Natomiast przede wszystkim powinno się edukować społeczeństwo, w kwestii wartości, jakie posiada środowisko jaskiniowe. Ponieważ w obecnych czasach kraty i zamknięcia okazują się nieskutecznym zabezpieczeniem przed niszczeniem jaskiń, a najlepszym okazuje się wiedza.

LITERATURA

Baza Obiektów Jaskiniowych Polskich Karpat Fliszowych (jkf.m3.net.pl) BARAŃSKA M., 2008: Beskid Śląski. Przewodnik. Rewasz, Pruszków. Cave Conservation Policy. 1999. National Caving Assos., London. FRANCZAK P., 2012a: Cieki i jeziorka w jaskiniach Beskidzkich. Zarys problematyki. Materiały 1. Ogólnopolskiego Akademickiego Sympozjum Speleologicznego. s. 35-36. FRANCZAK P., 2012b: Prawnie chronione jaskinie pseudokrasowe województwa śląskiego i małopolskiego. Materiały 1. Ogólno- polskiego Akademickiego Sympozjum Speleologicznego, s. 41-43 FURTAK W., 2010: Na Skrzycznem nietoperz stanął na drodze narciarzy. Gazeta Katowice. (http://katowice.gazeta.pl/katowice/0,0.html). GUBAŁA W.J., 2010: Jaskinia Oblica – wciąż największa jaskinia Beskidu Żywieckiego. Wierchy, vol. 74. s. 221. KARKOSZ D., 2011: Krajobraz Beskidu Śląskiego pod wpływem antropopresji. [w:] Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko. T. 12. SKNG UŚ WNoZ UŚ, Sosnowiec. s. 39-46. KONDRACKI J., 1994: Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa. KUDŁACZ T., 2005: Zagrożona Jaskinia. Dzikie Życie, vol. 129, nr. 3. LISTWAN K., 2012: Prawne aspekty ochrony jaskiń. Materiały 1. Ogólnopolskiego Akademickiego Sympozjum Speleologicznego. s. 30-33. MARGIELEWSKI W., URBAN J., SZURA C., 2007: Jaskinia Miecharska cave (Beskid Śląski Mts., Polish Outer Carpathians): casestudy of a crevice-type cave developed on a sliding surface. Nature Conservation vol. 63, nr. 7. s. 57-68. MICHALSKA G., WOJTAS P., 1999: Jaskinie okolic Bielska-Białej. Klub Taternictwa Jaskiniowego „Speleoklub” Bielsko-Biała, Bielsko-Biała. Nietoperze w obiektach jaskiniowych Polskich Karpat Fliszowych. Rejestr Klubu Taternictwa Jaskiniowego „Speleoklub: Biel- sko-Biała (http://www.jaskinie.bialy-orzel.com.pl/Iz_nietop.html). NOWAK J., 2003a: Czynna i bierna ochrona jaskiń, część 1. Jaskinie, vol. 32, nr. 3. s. 26-28. NOWAK J., 2003b: Czynna i bierna ochrona jaskiń, część 2. Jaskinie, vol. 33, nr. 4. s. 31.

57 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 50-58 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

POPRAWA D., RĄCZKOWSKI W. 2000: Zarys budowy geologicznej. Karpaty Zewnętrzne (Fliszowe). [w:] Ochrona georóżnorod- ności w polskich Karpatach, z mapą chronionych i proponowanych do Ochrony obszarów i obiektów Przyrody nieoży- wionej w skali 1: 400 000. Warszawa. s. 21-26. Rejestr form ochrony przyrody. (katowice.rdos.gov.pl) SZURA C., 2006: Jaskinia Miecharska. beskidzki gigant. Jaskinie, vol. 43, nr. 2. s. 6. URBAN J., 2013: Prawna i praktyczna ochrona jaskiń w Polsce. (ssk.kielce.pl/ochrona/polskie.html) URBAN J., MARGIELEWSKI W., 2008: Diabla Dziura na tle innych jaskiń beskidzkich. Prezentacja multimedialna. URBAN J., MARGIELEWSKI W., 2010: Jaskinie Beskidzkie – typy genetyczne i morfologiczne. Materiały 44. Sympozjum Speleolo- gicznego. s. 26. URBAN J., MARGIELEWSKI W., KLASSEK G., 2010: Jaskinia Malinowska. Materiały 44. Sympozjum Speleologicznego. s. 26-27. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568). Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880). VITEK J., 1983: Classification of pseudokarst forms in Czechoslovakia. International Journal of Speleology. vol. 3. s. 1-18.

Paweł Franczak, Karolina Listwan

LEGAL PROTECTION OF CAVES IN THE SILESIAN BESKID AS A MEANS TO PREVENT NEGATIVE HUMAN ACTIVITIES

Summary

Numerous pseudokarst caves occur of the Silesian Beskid. The specific character of caves determines diverse threats: external (e.g. quarrying ) and internal (caving, public access). In Polish law system caves are protected if they are situated within the areas of legal protection (national parks and nature reserves) or established as sites of protection (nature monuments, documentary sites). Effective protection of caves requires changes of law. Adaptation of law protecting all large caves, and the caves of valuable geological.

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 59-70 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Witold JUCHA 1) Anna SOŁTYK 2) Anna WILK-JURASZEK 2) 1) Instytut Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie 2) Studenckie Koło Naukowe Geografów UP w Krakowie Kraków

WPŁYW UKSZTAŁTOWANIA TERENU I CZYNNIKÓW ANTROPOGENICZNYCH NA ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA W ŻYWCU (WOJ. ŚLĄSKIE)

WSTĘP

Zanieczyszczenia powietrza, poznanie ich źródeł i sposobów ograniczania ich emisji stanowią jedno z ważnych wyzwań stawianych przed współczesną ochroną środowiska. Ne- gatywnie oddziałują one na zdrowie, samopoczucie mieszkańców, a także wpływają na obni- żenie jakości życia człowieka i jego bezpieczeństwo poprzez obniżenie widoczności. W Pol- sce obserwacją stężeń niebezpiecznych substancji w powietrzu zajmuje się wiele organizacji i instytucji naukowych, w tym Państwowy Monitoring Środowiska, zarządzany przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (http://www.gios.gov.pl/). Problem złej sytuacji aerosanitarnej dotyka nie tylko mieszkańców wielkich aglomeracji i ośrodków przemysłowych (Walczewski i in., 2000, Godłowska 2004, Kozak 2004), ale tak- że stosunkowo niewielkich ośrodków miejskich. Ponadto na stan atmosfery miejskiej ma wpływ nie tylko wielkość zanieczyszczeń uwalnianych do niej w danym miejscu, ale także jego uwarunkowania fizycznogeograficzne (ukształtowanie terenu, warunki klimatyczne), czy trans- fer zanieczyszczeń powietrza z innych obszarów (nie będzie on omawiany w opracowaniu). Celem niniejszego artykułu jest określenie wpływu położenia Żywca i lokalizacji na jego terenie źródeł zanieczyszczenia powietrza na stan atmosfery. Żywiec jest niewielkim ośrodkiem przemysłowym i usługowym położonym na dnie kotliny śródgórskiej, której dał nazwę (Kotlina Żywiecka). Celem cząstkowym opracowania jest wskazanie czynników mo- dyfikujących poziom zanieczyszczenia powietrza w Żywcu na podstawie odczytów stężeń substancji w powietrzu na automatycznej stacji pomiarowej zlokalizowanej w centrum miasta. Przedmiotem badań były uwarunkowania fizycznogeograficzne i czynniki antropogeniczne mające wpływ na poziom zanieczyszczeń powietrza, przede wszystkim ukształtowa- nie terenu i położenie źródeł antropogenicznych, nazywanych dalej emitorami. Ponadto przedmiotem analizy jest stężenie wybranych szkodliwych substancji w atmosferze: dwutlenku siarki (SO2) i pyłu zawieszonego (PM10) oraz dwa czynniki meteorologiczne wpływające na ich koncentrację w powietrzu: prędkość wiatru oraz temperatura powietrza.

59 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 59-70 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

W pierwszej części artykułu przedstawiono sposób otrzymania poszczególnych wyni- ków badań oraz dokonano charakterystyki obszaru Żywca, będącego terenem badawczym. Następnie zaprezentowano wyniki, w podziale na trzy części: w pierwszej przedstawiono uwarunkowania fizjograficzne, na które ludzka działalność nie ma wpływu (ukształtowanie terenu, inwersje temperatury); w drugiej części skupiono się na występujących w mieście emitorach zanieczyszczeń; trzecia część prezentuje wyniki monitoringu stanu atmosfery ze stacji pomiarowej. W dyskusji wyników wskazano możliwe rozwiązania sytuacji, ich zalety i wady. Jako ostatnie zostały przedstawione wnioski płynące z przeprowadzonej analizy wyników i podsumowanie artykułu.

MATERIAŁY I METODY

W artykule użyto kilku metod. Za pomocą metody opisowej na bazie literatury scha- rakteryzowano teren badań oraz wskazano uwarunkowania fizycznogeograficzne koncentracji zanieczyszczeń. Do oceny liczby i położenia emitorów, a także wykonania ilustracji kartograficznych artykułu użyto metod fotointerpretacyjnych i analiz w Systemach Infor- macji Geograficznej (GIS). Ilustracje wykonano w programie Quantum GIS (Quantum GIS Project – http://qgis.org/), udostępnionym na licencji open source. Ponadto w celu aktualizacji danych archiwalnych dotyczących emitorów przemysłowych dokonano weryfikacji informacji w terenie. Użytymi materiałami źródłowymi w artykule były mapy topograficzne obszaru badań (1997) zaktualizowane przy użyciu ortofotomapy (2010) oraz Numeryczna Mapa Sozologicz- na (2000). Dane o rozmieszczeniu emitorów niskich pozyskano za pomocą wektoryzacji – przyjęto z danych statystycznych GUS (http://stat.gov.pl/), że praktycznie każdy obiekt miesz- kalny posiada indywidualną kotłownię z piecem centralnego ogrzewania opalanym węglem – pozostałe rozwiązania stanowią niewielki odsetek (dane z rocznika 2011). Informacje o rozmieszczeniu emitorów przemysłowych pozyskano z mapy sozologicznej i zaktualizowano. Dane dotyczące koncentracji wybranych zanieczyszczeń i parametrów meteorologicznych pobrano ze strony Śląskiego Monitoringu Powietrza (http://stacje.katowice.pios.gov.pl), na- stępnie zobrazowano je na wykresach i obliczono ich wzajemną korelację.

TEREN BADAŃ

Miasto Żywiec jest niewielkim miastem przemysłowym, położonym na południu wo- jewództwa śląskiego, w południowej Polsce (rys. 1). Historycznie nie należy do Śląska, lecz do zachodniej Małopolski – w mieście działa rozwinięty przemysł spożywczy, maszy- nowy i precyzyjny, natomiast brak jest charakterystycznego dla miast śląskich przemysłu ciężkiego i wydobywczego, który przekształciłby krajobraz i wpłynął na mentalność społecz- ności (Ziętara, 1976). Współcześnie miasto oprócz funkcji przemysłowych stanowi także ośro- dek handlu i usług, jest miastem powiatowym i węzłem komunikacyjnym (http://zywiec.pl/). Ponadto spełnia także funkcje zaplecza mieszkalnego dla osób pracujących lub studiujących w aglomeracji górnośląskiej oraz w Bielsku-Białej. 60 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 59-70 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rys. 1. Lokalizacja terenu badań (opracowanie własne): 1 – województwo śląskie, 2 – Żywiec (teren badań), 3 – granice powiatów, 4 – zbiorniki wodne, 5 – rzeki.

Fig. 1. Localization of study area (own study): 1 – silesian voivodeship, 2 – Żywiec (study area), 3 – borders of administrative districts, 4 – water reservoirs, 5 – rivers.

Automatyczna stacja pomiarowa Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach jest zlokalizowana w centrum Żywca, na posesji przy ulicy Słowackiego 2. Monitoring na tej stacji dotyczy zawartości w powietrzu dwutlenku siarki, tlenków azotu, pyłu zawieszonego oraz podstawowych parametrów atmosferycznych (temperatury, wilgotności powietrza, prędkości i kierunku wiatru).

WYNIKI BADAŃ

Uwarunkowania fizycznogeograficzne koncentracji zanieczyszczeń powietrza

Żywiec leży w północnej części mezoregionu fizycznogeograficznego Kotliny Żywiec- kiej (rys. 2). Zrównane denudacyjnie dno kotliny leży na wysokości 320-480 m n.p.m., Kotli- na jest otoczona pasmami Beskidów o wysokościach często przekraczających 1000 m n.p.m. (Kondracki, 2009). We wklęsłych formach terenu (dna kotlin i dolin) występujących na obszarach gór- skich o dużych deniwelacjach dochodzi często do występowania zjawiska inwersji temperatury. Jest to skutek utrzymywania się w nocy równowagi stałej atmosfery, która powoduje utrudnienie pionowych ruchów powietrza (Nowosad, 2011). Sytuacja ta może dotyczyć

61 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 59-70 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. przypowierzchniowej warstwy atmosfery sięgającej od 120-140 m w dolinach beskidzkich do ponad 600 m i więcej w rozległych kotlinach śródgórskich, takich jak Kotlina Żywiecka (Obrębska-Starklowa, 1971). Częstość występowania zjawiska inwersji zależy od warunków atmosferycznych obecnych w danym roku – szczególnie uciążliwe są inwersje całodzienne występujące przez kilka dni z rzędu – obserwowane w kotlinach: Żywieckiej, Nowotarskiej, Sądeckiej, w Krakowie w dolinie Wisły (Michalczewski, 1962; Walczewski, 2009; Nowo- sad, 2011). Jedną z najdłuższych opisanych sytuacji była ośmiodniowa inwersja temperatury w Kolinie Nowotarskiej (Orlicz, Orliczowa, 1955; Dylikowa, 1973) i inwersja w Krakowie, trwająca łącznie przez 28 dni w grudniu 1996 roku (Walczewski, 2009). W Żywcu inwersje z reguły trwają nie więcej niż 3-4 dni (Kondracki, 2009). Z uwagi na znaczną różnicę wyso- kości względnej między dnem Kotliny Żywieckiej a sąsiednimi pasmami Beskidów (rys. 2) mogą być one bardzo dużej wysokości (kilkuset metrów) i o dużej różnicy temperatur (do kilkunastu stopni).

Rys. 2. Położenie miasta na tle jednostek fizycznogeograficznych (wg: J. Kondracki, 2009): 1 – Żywiec (teren badań), 2 – granice mezoregionów, 3 – zbiorniki wodne, 4 – rzeki. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z SRTM.

Fig. 2. Location of the town according to mezoregions (by: J. Kondracki, 2009): 1 – Żywiec (study area), 2 – borders of mezoregions, 3 – water reservoirs, 4 – rivers. Source: own study on the basis of SRTM data.

62 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 59-70 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Utrzymywanie się przez dłuższy czas wyżowej sytuacji synoptycznej, stałego stanu równowagi atmosferycznej, niewielkiej prędkości wiatru i inwersji temperatury w zimie, któ- rym towarzyszy wysoka koncentracja zanieczyszczeń, prowadzi do powstania smogu kwa- śnego, zwanego inaczej smogiem „londyńskim” – mgły składającej się z dużego stężenia za- nieczyszczeń gazowych i pyłowych, utrzymującej się do granicy inwersji temperatury (fot. 1).

Fot. 1. Smog powstały w grudniu 2008 w Żywcu – zdjęcie wykonane ze stoku wzgórza Grojec w kierunku zachodnim – widoczne Skrzyczne (1257 m n.p.m.) (fot. W. Jucha, 31.12.2008).

Fot. 1. Smog established in December of 2008 in Żywiec – photo taken from Grojec hill into west direction – visible peak of Skrzyczne (1257 m a.s.l.) (Photo. W. Jucha,.12.2008).

Czynniki antropogeniczne powstawania zanieczyszczenia powietrza

W mieście funkcjonowało 10 dużych zakładów przemysłowych, które łącznie posiada- ły 11 kominów – emitorów „wysokich” (Staszkiewicz, 1985). W latach 90. XX wieku na- stąpiła restrukturyzacja przemysłu, w wyniku której część zakładów została zlikwidowana lub przeniesiona z centrum miasta na zachodnie peryferia (rys. 3, lewa część). Aktualnie na terenie miasta znajduje się 13 emitorów przemysłowych, 8 działających i 5 nieczynnych. Emitory nieczynne nie zostały rozebrane, część z nich została zaadaptowana do pełnienia nowych funkcji (fot. 2). Skupiska emitorów niskich są zlokalizowane w miejscach osiedli mieszkaniowych, w których dominuje budownictwo jednorodzinne, z indywidualnymi kotłowniami centralnego ogrzewania. Zakładając, że we wszystkich domach stosuje się kocioł c.o. opalany węglem – liczbę emitorów niskich oszacowano na 4968 (rys. 4).

63 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 59-70 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rys. 3. Lokalizacja emitorów przemysłowych i skupisk emisji niskiej zanieczyszczeń powietrza w Żywcu: 1 – emitor przemysłowy czynny, 2 – emitor przemysłowy nieczynny, 3 – skupisko emitorów niskich, 4 – położenie stacji pomiarowej, 5 – granice miasta, 6 – zabudowa, 7 – lasy, 8 – zbiorniki wodne i rzeki (Opracowanie własne na podstawie: Numeryczna Mapa..., 2000), zaktualizowane).

Fig. 3. Localization of industrial emitters and concentrations of individual emitters of air pollution in Żywiec: 1 – active industrial emitter, 2 – abandoned industrial emitter, 3 – concentration of individual emitters, 4 – localization of air pollution’s research station, 5 – borders of the town, 6 – buildings, 7 – forests, 8 – water reservoirs and rivers (Own study on the basis of data by Numeric Map..., 2000, updated).

Fot. 2. Komin tartaku za- adaptowany do pełnienia funkcji reklamowej – Cen- trum handlowe „Soła” w Żywcu (fot. W. Jucha, 22.08.2011).

Fot. 2. Chimney of former sawmill adapted to commercial function – shopping centre „So ła” in Żywiec (photo by W. Jucha, 22.08.2011).

64 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 59-70 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rys. 4. Lokalizacja emitorów niskich w Żywcu (Opracowanie własne): 1 – położenie emitora niskiego, 2 – położenie stacji pomiarowej, 3 – granice miasta, 4 – zabudowa, 5 – lasy, 6 – zbiorniki wodne i rzeki.

Fig. 4. Localization of individual emitters in Żywiec (Own study): 1 – localization of individual emitter, 2 – localization of air pollution’s research station, 3 – borders of the town, 4 – buildings, 5 – forests, 6 – water reservoirs and rivers.

Zmiany koncentracji zanieczyszczeń w Żywcu

W Żywcu stężenie pyłu zawieszonego, jak i dwutlenku siarki charakteryzuje się wy- raźną sezonowością. Zawartość tych substancji w powietrzu przekracza dopuszczalną wartość w miesiącach październik-marzec. W pozostałych miesiącach stężenie nie przekracza wyzna- czonych dopuszczalnych wartości. Rysunek nr 5 prezentuje zmiany koncentracji dwutlenku siarki na stacji monitoringu. Najwyższą koncentrację zarówno dwutlenku siarki, jak i pyłu zawieszonego stwierdzono w styczniu i w grudniu. Dopuszczalne średnie miesięczne zawar- tości tych substancji przekroczone były wtedy w Żywcu ponad dwukrotnie (a maksymalnie nawet pięć razy). W przypadku dokładniejszych danych (z poszczególnych dni w miesiącach zimowych) pojawia się wyraźna zależność pomiędzy stężeniem zanieczyszczeń w atmosferze w Żywcu a temperaturą powietrza (rys. 6), czy prędkością wiatru (rys. 7). Na obu wykresach widać zależność między temperaturą i prędkością wiatru a zawartością zarówno dwutlenku siarki, jak i pyłu zawieszonego.

65 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 59-70 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rys. 5. Zmiany zawartości dwutlenku siarki (SO2) w powietrzu na stacji pomiarowej w Żywcu wg miesięcy w latach 2009-2012 (Opracowanie własne na podstawie danych z http://www.katowice.pios.gov.pl/): 1 – dopuszczalna zawartość dwutlenku siarki w powietrzu, 2 – dane dla 2009, 3 – dane dla 2010, 4 – dane dla 2011, 5 – dane dla 2012.

Fig. 5. Changes of concentration of sulfur dioxide (SO2) in the air on the research station in Żywiec in years 2009- 2012 by months (Own study on the basis of data by http://www.katowice.pios.gov.pl/): 1 – allowed limit of concentration of sulfur dioxide in the air, 2 – data from 2009, 3 – data from 2010, 4 – data from 2011, 5 – data from 2012.

Rys. 6. Zmiany stężenia dwutlenku siarki (SO2) (1) i pyłu zawieszonego (PM10) (2) w powietrzu na stacji pomiarowej w Żywcu w grudniu 2012 na tle zmian średniej dobowej temperatury powietrza (3) (Opracowanie własne na podstawie danych z http://www.katowice.pios.gov.pl/).

Fig. 6. Changes of concentration of sulfur dioxide (SO2) (1) and particulate matters (PM10) (2) in the air on the research station in Żywiec according to average day’s temperature in December of 2012 (3) (Own study on the basis of data by http://www.katowice.pios.gov.pl/).

66 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 59-70 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rys. 7. Zmiany stężenia dwutlenku siarki (SO2) (1) i pyłu zawieszonego (PM10) (2) w powietrzu na stacji pomiarowej w Żywcu w grudniu 2012 na tle zmian średniej dobowej prędkości wiatru (3) (Opracowanie własne na podstawie danych z http://www.katowice.pios.gov.pl/).

Fig. 7. Changes of concentration of sulfur dioxide (SO2) (1) and particulate matters (PM10) (2) in the air on the research station in Żywiec according to average day’s wind speed in December of 2012 (3) (Own study on the basis of data by http://www.katowice.pios.gov.pl/).

W obu przypadkach występuje silna korelacja, o wartości bezwzględnej współczynni- ka wyższej od 0,5 (tab. 1). Wartości współczynnika są ujemne, co wskazuje na wzrost stę- żenia zanieczyszczeń przy spadku temperatury/prędkości wiatru. Korelacja między koncen- tracją zanieczyszczeń i temperaturą powietrza jest wyższa niż między koncentracją zanie- czyszczeń i prędkością wiatru. Należy jednak pamiętać, że obliczona korelacja uwzględnia jedynie okres jednego miesiąca – istotność wyniku w tym przypadku jest niska, z powodu zbyt krótkiego ciągu obserwacyjnego poddanego analizie.

Tab. 1. Wartość współczynnika korelacji Pearsona w zależnościach koncentracji wybranych zanieczyszczeń powietrza od wybranych czynników atmosferycznych na stacji pomiarowej w Żywcu w grudniu 2012 (opracowanie własne na podstawie danych z http://www.katowice.pios.gov.pl/).

Table 1. The value of the Pearson correlation coefficient dependencies of concentration of selected air pollutants from some of the weather on the measuring station in Żywiec in December 2012 (Own study on the basis of data by http://www.katowice.pios.gov.pl/).

Współczynnik korelacji Pearsona Wartość współczynnika 3 Pomiędzy koncentracją SO2 w powietrzu (μg/m ) a prędkością wiatru -0,61 3 Pomiędzy koncentracją SO2 w powietrzu (μg/m ) a temperaturą powietrza -0,79 Pomiędzy koncentracją PM10 w powietrzu (μg/m3) a prędkością wiatru -0,65 Pomiędzy koncentracją PM10 w powietrzu (μg/m3) a temperaturą powietrza -0,77

67 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 59-70 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

DYSKUSJA WYNIKÓW

Wklęsła forma ukształtowania powierzchni terenu ma znaczący wpływ na utrudnienie wymiany powietrza na obszarze Kotliny Żywieckiej. Wskazywane jest tu zwłaszcza zjawisko występowania inwersji temperatury. Wzrost zanieczyszczenia powietrza jest obserwowany także w innych miastach położonych w kotlinach śródgórskich: Suchej Beskidzkiej, Nowym Targu, Zakopanem (Orlicz, Orliczowa, 1955; Obrębska-Starklowa, 1971; Czekaj, 2010). Emisja zanieczyszczeń związana jest w dużej mierze z emitorami emisji niskiej. Wiąże się z nią konieczność ogrzewania mieszkań w miesiącach zimowych – w związku z tym zaznacza się wyraźna sezonowość wzrostu zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki i py- łem zawieszonym. W małym mieście, w którym działa niewiele zakładów przemysłowych emitujących szkodliwe gazy i pyły rozwiązanie problemu jakości zimowego powietrza będzie się sprowadzało do poszukiwania sposobów na ograniczenie emisji niskiej – pochodzącej w znacznej mierze z indywidualnych kotłowni centralnego ogrzewania opalanych węglem kamiennym. Znaczący wzrost zanieczyszczenia powietrza wiąże się nie tylko z okresem grzewczym, a ich koncentracji sprzyja pogoda wyżowa, niska prędkość wiatru i inwersja temperatury. Są to jednak lokalne uwarunkowania związane z rzeźbą terenu, na które człowiek nie ma bezpośredniego wpływu. Istnieje kilka sposobów na ograniczenie emisji niskiej (indywidualnej): • stworzenie zbiorowej sieci ciepłowniczej (w przypadku Żywca rozwój istniejącej, w mieście działa Miejski Zakład Energetyki Cieplnej „Ekoterm” – http://ekoterm.ig.pl/); • powstanie i rozwój sieci gazowej oraz wymiana indywidualnych kotłów c.o. na gazowe; • montaż instalacji pozyskujących energię z alternatywnych źródeł, takich jak pompy ciepła, kolektory solarne, piece elektryczne; • montaż filtrów oczyszczających emitowane spaliny z gazów i pyłów na kominach; Każde z wyżej wymienionych rozwiązań ma swoje zalety i wady. Rozbudowa istnie- jącej sieci ciepłowniczej byłaby trudna z uwagi na rozproszenie przestrzenne odbiorców indywidualnych, a także skomplikowaną topografię miasta (centrum położone na terasach Soły i Koszarawy, dzielnice mieszkalne – na wierzchowinach wzgórz (os. Widok, os. Na Wzgórzu, dzielnica Kocurów) lub w dolinach potoków dzielnica Moszczanica, dzielnica Oczków). Ponadto dostarczenie energii cieplnej do indywidualnych odbiorców wymagałaby instalacji dogrzewających umieszczonych przed każdą instalacją domową. Zarówno rozwój sieci gazowej, jak i opartej o źródła alternatywne wymaga dużych nakładów finansowych ze strony mieszkańców, zarówno na wyposażenie kotłowni czy kolektory/pompy ciepła, ale często na przebudowę całego ogrzewania (często konieczność wymiany kaloryferów na ogrzewanie podłogowe). Dodatkowo w przypadku przejścia na inne systemy grzewcze często konieczne jest dodatkowe ocieplenie budynku, w celu podniesienia efektywności ogrzewania. Montaż filtrów na indywidualnych kominach może być sposobem na stosunkowo ta- nie rozwiązanie problemu zimowego zanieczyszczenia powietrza, jednak zawsze wymaga on nakładów finansowych. Powstaje także problem, jak przekonać mieszkańców do zakupu i stosowania filtrów, które dodatkowo są wiązane z obniżeniem efektywności spalania (np. zdaniem niektórych zauważalne zmniejszenie ciągu w kominach). 68 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 59-70 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Ostatnią kwestią pozostaje wciąż obecne wśród mieszkańców dysponujących pie- cami opalanymi węglem kamiennym przeświadczenie o możliwości usuwania ze swojego otoczenia śmieci poprzez ich spalenie w tychże piecach. Uwalniane do atmosfery przy spalaniu odpadów związki dodatkowo obniżają jakość powietrza, negatywnie oddziałują na zdrowie i samopoczucie mieszkańców.

WNIOSKI I PODSUMOWANIE

W przypadku miast położonych na dnie wklęsłych form terenu duże znaczenie ma związane z nim utrudnienie cyrkulacji powietrza, dzięki czemu miasta te charakteryzują się znacznym zanieczyszczeniem atmosfery ze źródeł położonych na ich własnym obszarze. Nie- bezpiecznym zjawiskiem w tych miejscach jest smog, powstający w zimie podczas inwersji temperatury. Problem pojawiającego się sezonowo zanieczyszczenia powietrza w tych ośrod- kach można rozwiązać poprzez ograniczenie ich emisji do atmosfery. Istnieje kilka sposobów, aby to osiągnąć, wiążących się albo z inwestycjami infra- strukturalnymi, albo z inwestycjami w indywidualnych instalacjach. Część poprawy mogłaby także wynikać ze zmiany mentalności mieszkańców (ograniczenie spalania odpadów w domowych kotłowniach). Prawdopodobnie najlepszym sposobem na ograniczenie ogólnej emisji szkodliwych substancji do atmosfery byłoby połączenie kilku wymienionych w artykule sposobów. W artykule zostały zebrane i przedstawione przyrodnicze i antropogeniczne przyczyny powstawania zanieczyszczenia powietrza w Żywcu – niewielkim mieście przemysłowym położonym w głębokiej śródgórskiej kotlinie. Analogiczna sytuacja panuje w innych miastach karpackich (np. Nowy Sącz, Sucha Beskidzka, Zakopane), a także w miastach położonych w kotlinach i dolinach rzek (np. Kraków). Dlatego też rozwiązania problemu pogarszającej się jakości atmosfery (a co za tym idzie, komfortu mieszkańców) można poszukiwać zarówno kierując się niniejszym opracowaniem, jak również poprzez obserwacje sposobów stoso- wanych przez inne miasta.

LITERATURA

CZEKAJ M., 2010: Ocena jakości powierza atmosferycznego w powiecie suskim na tle graniczących z nim powiatów w latach 2005-2007. [w:] Musialik-Piotrowska A., Rutkowski J. D. (red.): Współczesne osiągnięcia w ochronie powietrza atmosferycznego. Materiały z 10. konferencji naukowej „POL-EMIS 2010”. Wyd. PZiTS, Polanica-Zdrój. s. 65-72. DYLIKOWA A., 1973: Geografia Polski – krainy geograficzne. Wyd. PZWS, Warszawa. s. 44-45, 52-70. GODŁOWSKA J., 2004: The particulate PM10 air pollution in Cracow. [w:] Wiadomości Instytutu Meteorologii i Gospodarski Wodnej. T. 27. Wyd. IMGW, Warszawa-Kraków. s. 79-90. http://ekoterm.ig.pl/ – Miejski Zakład Energetyki Cieplnej „EKOTERM” w Żywcu. http://qgis.org/ – Quantum GIS Project. http://stacje.katowice.pios.gov.pl/monitoring/ – Śląski Monitoring Powietrza. http://www.gios.gov.pl/ – Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. http://www.katowice.pios.gov.pl/ – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach. http://www.stat.gov.pl/ – Główny Urząd Statystyczny. http://www.zywiec.pl/ – Żywiec: Internetowy serwis miejski. KONDRACKI J., 2009: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. s. 140-145. 69 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 59-70 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

KOZAK J., 2004: Wstępna ocena rozkładu przestrzennego dwutlenku siarki i dwutlenku azotu na obszarze Bielska-Białej i okolic. [w:] Zeszyty Naukowe ATH – Inżynieria włókiennicza i ochrony środowiska. Nr 14. ATH, Bielsko-Biała. s. 81-86. MICHALCZEWSKI J., 1962: Długotrwałe zastoiska mrozowe Kotliny Podhalańskiej. [w:] Acta Geographica Lodziensa. T. 13. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. s. 27-70. NOWOSAD M., 2011: Wpływ zagospodarowania terenu na klimat lokalny ze szczególnym uwzględnieniem obszarów górskich. [w:] Roczniki Bieszczadzkie. T. 19. Bieszczadzki Park Narodowy, Ustrzyki Górne. s. 261-272. Numeryczna Mapa Sozologiczna Polski w skali 1:50 000, 2000, M-34-75-C Bielsko-Biała, układ „1992”, aktualizacja: 1.01.1995, Główny Geodeta Kraju, Warszawa. OBRĘBSKA-STARKLOWA B., 1971: O stosunkach termicznych w dolinach ze szczególnym uwzględnieniem warstwy inwersyjnej. [w:] Folia Geographica, series Geographica Physica. T. 5. IGiGP UJ, Kraków. s. 87-108. ORLICZ M., ORLICZOWA J., 1955: Inwersje temperatury powietrza na północnym skłonie Tatr. [w:] Przegląd meteorologiczny i hydrologiczny. T. 8. Polskie Towarzystwo Meteorologiczne i Hydrologiczne, Warszawa. s. 235-255. STASZKIEWICZ K., 1985: Żywiec i jego jeziora. Wyd. COiT, Kraków. s. 28-35. WALCZEWSKI J., 2009: Niektóre dane o występowaniu całodziennych warstw inwersyjnych w atmosferze Krakowa i uwarunkowania tego zjawiska. [w:] Przegląd Geofizyczny. T. 54. IMGW, Warszawa. s. 183-191. WALCZEWSKI J., FELEKSY-BIELAK M., DEBICKA K., ŚLIWIŃSKA U., 2000: Wskaźniki meteorologicznych warunków dys- persji zanieczyszczeń powietrza i ich zmienność w Krakowie w latach 1990-1999. [w:] Wiadomości Instytutu Meteoro- logii i Gospodarski Wodnej. T. 23. IMGW, Warszawa-Kraków. s. 13-28. ZIĘTARA T., 1976: Krajobraz Ziemi Żywieckiej. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. s. 28-30.

Witold Jucha, Anna Sołtyk, Anna Wilk-Juraszek

IMPACT OF LAND RELIEF AND ANTHROPOGENIC FACTORS ON AIR POLLUTION IN ŻYWIEC (SILESIAN VOIVODESHIP)

Summary

The aim of this text is determination of impact of situation and location of sources of pollutant on air pollution in Żywiec. This is a small industrial town on south of silesian voivodeship (Fig. 1). In the article the physical-geographic situation and location of sources of pollution were described and analysed. To describe the air pollution, the data from automatic air pollution’s research station was used and showed in the diagrams. Żywiec is located on the bottom of extensive Żywiec Basin, surrounded by Beskidy Mountains (Fig. 2). This situation has adverse effect upon the air quality in the town. In winter is frequently observed the acid smog (Fot. 1). This phenomenon is observed in many towns located in Carpathian basins and valleys. In Żywiec have had been acted many industrial plants to the 90s. Indystry in the town was submitted into restructuring and relocated. Some of them were closed and adapted into another functions (Fot. 2). That’s why on Fig. 3 some of industrial emitters are described as ‘abandoned’. There are 8 functionig industrial emitters in Żywiec. Much more individual emitters are located in this town – almost five thousand (Fig. 4). There are mostly individual house boiler rooms heated by coal stoves. Air pollution level is directly connected with winter season, when inhabitants use to heating their houses (Fig. 5). The allowed limit of concentration of sulfur dioxide (SO2) is exceed only in months from October to March. In winter season the level of sulfur dioxide and particulate matters (PM10) is dependent on atmospheric conditions – temperature (Fig. 6) and wind speed (Fig. 7). Decline of temperature and wind speed, often with high-pressure weather conditions are directly connected wit growth of air pollution level (Tab. 1). In this time people heat their houses very intensive, and exchange of the air in the town is hampered. On seasonal growth of air pollution in Żywiec have got influence: location on bottom of the basin (impossible to change) and emission of pollutants from individual emitters. There are some ways to limitation of this problem: growth of town’s heat network or gas network, filters on individual chimneys. All of them have got good and bad points, and are connected with some costs.

70 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 71-79 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Kinga Mazurek Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski Sosnowiec

ROZWÓJ GÓRNICTWA WĘGLA KAMIENNEGO W RUDZIE ŚLĄSKIEJ OD XVIII WIEKU DO CZASÓW WSPÓŁCZESNYCH

WSTĘP

Miasto Ruda Śląska powstało dzięki górnictwu i hutnictwu rud metali, ale zasadni- czy jego rozwój był i jest związany z górnictwem bogatych złóż węgla kamiennego. Ruda Śląska jest jednym z najstarszych ośrodków górniczych w regionie, a trwająca od ponad 260 lat eksploatacja węgla kamiennego ukształtowała jego współczesną sytuację gospodar- czą, społeczną i przyrodniczą. Jest to jedno z najbardziej charakterystycznych miast górni- czych w Polsce, nadal należące do głównych ośrodków wydobywczych na Górnym Śląsku. W niniejszym artykule przedstawiono zarys rozwoju górnictwa węgla kamiennego na obszarze Rudy Śląskiej, wykorzystując w tym celu liczne materiały źródłowe – historyczne, geograficzne oraz dokumentacje kopalniane, opracowania statystyczne oraz materiały kartograficzne.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU MIASTA

Ruda Śląska jest zlokalizowana w centralnej części województwa śląskiego i wchodzi w skład konurbacji katowickiej. Powierzchnia miasta wynosi niecałe 78 km2 i rozciąga się od 18o48’55’’ do 18o57’25’’ wschodniej długości geograficznej oraz od 50o12’42’’ do 50o20’00’’ północnej szerokości geograficznej. Ruda Śląska powstała poprzez scalenie szeregu małych gmin wiejskich i miejskich – zasięg przybliżony do dzisiejszego uzyskała 1 stycznia 1959 roku w wyniku połączenia Rudy Śląskiej z Nowym Bytomiem (Żmuda, 1970). Obecnie jest to miasto na prawach powiatu i wchodzi w skład Górnośląskiego Zespołu Metropolitalnego. Ruda Śląska sąsiaduje z Bytomiem, Świętochłowicami, Chorzowem, Katowicami, Zabrzem oraz powiatami – mikołowskim i gliwickim. Miasto jest aktualnie podzielone na jedenaście dzielnic: Orzegów, Ruda, Godula, Chebzie, Nowy Bytom, Czarny Las, Bielszowice, Wirek, Bykowina, Kochłowice i Halemba. Ruda Śląska nie posiada ścisłego centrum – można jedynie wyróżnić centra funkcjonalne: administracyjne – Nowy Bytom oraz handlowe – dzielnica Wirek. Liczba ludności, według stanu na dzień 31.12.2011 roku wynosiła 143 024 osoby (www.stat.gov.pl). Gęstość zaludnienia wynosi 1833,6 osób/km2. Miasto przecinają dwie drogi szybkiego ruchu – przez dzielnice południowe przebiega autostrada A4, natomiast przez dzielnice północne – Drogowa Trasa Średnicowa.

71 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 71-79 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Ruda Śląska położona jest na Wyżynie Śląskiej. Według podziału fizycznogeograficznego opracowanego przez J. Kondrackiego (2009) na Wyżynie Katowickiej, natomiast według podziału geomorfologicznego na Płaskowyżu Bytomsko-Katowickim (Gilewska, 1972). Miasto leży na wysokości 225-320 m n.p.m., zatem deniwelacje sięgają niemal 100 m. Jego obszar wchodzi w obręb waryscyjskiego zapadliska i jest zbudowany z dużej miąższości kompleksów piaskowców i skał ilastych z pokładami węgla kamiennego. Na obszarze miasta występują przede wszystkim warstwy orzeskie i rudzkie. Podłoże zbudowane ze skał gór- nokarbońskich ma swoje liczne wychodnie, zwłaszcza w południowej i centralnej części miasta. W rzeźbie dominują piaskowcowe garby o wyraźnie spłaszczonych wierzchowinach oddzielone obniżeniami dolinnymi z pokrywą utworów plejstoceńskich i holoceńskich – w czę- ści północnej w przewadze gliniastych, a w części południowej – piaszczystych (Szczegóło- wa mapa ..., 1960). Przez Rudę Śląską przebiega dział wodny pierwszego rzędu między dorzeczami Wisły i Odry, przy czym niemal 90% obszaru miasta należy do dorzecza Odry (Mapa hydrograficzna..., 2001). Powierzchnia miasta jest silnie przekształcona wskutek działalności górniczo- przemysłowej i urbanizacji. W krajobrazie występują liczne antropogeniczne formy rzeźby – zwałowiska odpadów, wyrobiska po odkrywkowej eksploatacji surowców, nasypy i wkopy komunikacyjne. Powierzchnia miasta została wyraźnie obniżona w wyniku osiadania nad podziemnymi wyrobiskami górniczymi.

ETAPY ROZWOJU GÓRNICTWA W RUDZIE ŚLĄSKIEJ

Okres do końca XVIII wieku

Początki osadnictwa na obszarze Rudy Śląskiej związane są z osadą Ruda, która była wzmiankowana już w 1243 roku w tzw. rejestrze Ujazdu (Informator Ruda Śląska, 1995). Ruda, a następnie kolejne osady były lokowane na prawie niemieckim. Ludność zajmowała się przede wszystkim rolnictwem, ale pozyskiwała także rudy metali i trudniła się hutnictwem – w XVI wieku znane były np. kuźnie w Halembie (Musioł, Płuszczewski, 1960) i w Rudz- kiej Kuźni (Piernikarczyk, 1933/1934). Górnictwo rud na potrzeby ośrodków kuźniczych doprowadziło, niejako przy okazji, do odkrycia węgla kamiennego. W literaturze istnieją roz- bieżności odnośnie początków górnictwa tego surowca – według J. Piernikarczyka (1933/1934) miało to miejsce już w 1548 roku na terenie Rudzkiej Kuźni, częściej jednak przyjmuje się, że kopanie węgla rozpoczęto w roku 1670, ale miało ono bardzo prymitywny charakter (Dwo- rak, 1970). Najstarszą kopalnią na terenie miasta była kopalnia „Brandenburg”, o której wiadomo, że istniała już w 1752 roku i należała do barona von Stechov. Formalne nadanie górnicze przypada jednak na rok 1770 – po kopalni „Murcki” w Katowicach” (1740) była to zatem najstarsza kopalnia na Górnym Śląsku. Początkowo zatrudniała jedynie 2 górników sprowadzonych z Saksonii. Pod koniec XVIII wieku kopalnia przeszła na własność Balle- stremów. Wydobycie węgla kamiennego w początkowym okresie górnictwa było wręcz symboliczne, w sumie do 1800 roku wynosiło niecałe 1500 ton (Luksa, 1959).

72 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 71-79 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Pierwsza połowa XIX wieku

W pierwszej połowie XIX wieku na obszarze Rudy Śląskiej powstały liczne, ale bardzo małe kopalnie wydobywające węgiel w prymitywny sposób, wyłącznie na wychodniach pokładów. Analiza materiałów kartograficznych (Urmesstischblätter, 1827-1835) wskazuje, że kopalnie zakładano głównie w okolicach Rudy i Orzegowa oraz na zalesionych wzgó- rzach na północ od Potoku Bielszowickiego (Kochłówki). Obok nich pojawiły się małe wykarczowane polanki stanowiące zalążki późniejszej zabudowy miasta. Głównym rejonem górniczym była północna część miasta, zwłaszcza okolice Rudy, gdzie prace wydobywcze prowadziła kopalnia „Brandenburg”, późniejsza kopalnia „Wawel”. W 1841 roku powstała kopalnia „Walenty” jako własność Ballestremów, a w 1842 roku w Orzegowie kopalnia „Paulus”, nadana Karolowi Goduli. W Wirku od 1802 roku działały kopalnie, które później znalazły się w granicach kopalni „Błgosławieństwo Boże”. W dzielnicy Kochłowice rozpoczęły działalność kopalnie „Hugo” (1824) i „Zwang” (1828), połączone w 1849 roku jako „Hugo-Zwang” (Jaros, 1984). Kopalnia ta należała do rodziny Donner- smarcków – na początku XX wieku (1928) została przemianowana na „Wirek”. Dla pierwszej połowy XIX wieku brak jest pełnych danych o wydobyciu węgla kamiennego, w literaturze podaje się jednak, że było ono ogólnie niewielkie. Było realizowane przez dziesiątki małych kopalń, które potem weszły w skład większych kopalń (Luksa, 1959). Celem oddania charakteru ówczesnego górnictwa wymieniono nazwy i daty powstania części małych kopalń na obszarze Rudy Śląskiej i w bezpośrednim sąsiedztwie współczesnych granic miasta: „Maximiliane” (1804), „Belowssegen” (1805), „Gute Schiffahrt” (1810), „Catha- rina” (1819), „Fabrique” (1823), „Rosalie” (1825), „Alexandrine” (1828), „Lithandra” (1830), „Neu Brandenburg” (1834), „Neu Orzegow” (1839), „Oskar” (1840), „Margarethe” (1841), „Hyppolith” (1841), „Paulus” (1842), „Jaroslav” (1842), „Christoph” (1843), „Vorwerk” (1843), „Beatenssegen” (1843), „Engelbertha” (1843), „Caviar” (1843), „Ruda” (1845), „Carl Emanu- el” (1845), „Carl Ludwig” (1845), „Golden Sonne” (1845), „Steinbruch” (1847) (Jaros, 1984).

Druga połowa XIX wieku

Wraz z rozwojem górnictwa następowała kolonizacja terenów leśnych i powstawały folwarki. Początkowo małe i oddalone od siebie osady zaczęły się rozrastać formując za- lążki przyszłych dzielnic. Dominowała jednak zabudowa jednorodzinna z budynkami cha- rakterystycznymi dla obszarów rolniczych. W połowie XIX wieku wioski funkcjonowały już pod nazwami obecnych dzielnic bądź ich części. Coraz intensywniejszy rozwój górnic- twa i hutnictwa, wzrastająca liczba ludności i związane z tym zapotrzebowanie na lokale mieszkalne i usługowe powoli zmieniały wizerunek poszczególnych osad. Zatraciły one swój dotychczasowy, rolniczy charakter, a w krajobrazie pojawiły się szyby kopalń, huty, kominy fabryk, familoki, linie kolejowe, nasypy drogowe oraz coraz liczniejsze formy antropogeniczne – wyrobiska kopalń odkrywkowych, zwałowiska skały płonnej, czy żużli hutniczych (Messtischblätter, 1881-1884). Przemiany sieci osadniczej były ponadto ściśle powiązane ze zmianami struktur własnościowych, zmianami przynależności państwowej, powstaniami, wojnami oraz przemianami politycznymi.

73 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 71-79 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Położenie Rudy Śląskiej w centrum powstającego okręgu górniczo-hutniczego i wy- stępowanie grubych pokładów węgla spowodowało, że na terenie miasta, oprócz kopalń po- wstało wiele hut cynku i żelaza, a także mniejszych zakładów, takich jak koksownie i cegiel- nie. Cechą ówczesnej gospodarki było rosnące tempo wydobycia węgla oraz produkcji cynku i stali. Wybudowanie, przebiegającej przez Rudę Śląską, linii kolejowej Berlin-Mysłowice, umożliwiało eksport węgla kamiennego i wyrobów hutniczych. Zakłady górnicze i wytwórcze były w posiadaniu zarówno potężnych koncernów górniczo-hutniczych, m.in. von Donner- smarcka, Ballestrema oraz Joanny Schaffgotsch, jak i małych przedsiębiorców (Jaros, 1970). W drugiej połowie XIX wieku liczba kopalń ciągle się zmieniała – część z nich upadała, powstawały nowe, część łączyła się w większe zakłady. Pod koniec XIX wieku dochodziło do scalania kopalń z sąsiednimi polami górniczymi a wynikiem postępującej koncentracji produkcji była malejąca liczba hut i kopalń. Skut- kowało to rozbudową zakładów, zwiększaniem głębokości eksploatacji, lepszym wykorzy- stywaniem zasobów oraz z wysyłką urobku linią kolejową. Głębokość szybów zwiększyła się z kilkudziesięciu metrów na początku lat 60. XIX wieku do aż 300-400 m na początku XX wieku (Jaros, 1970). Rozwój przemysłu zachęcał do osiedlania się w mieście. Napły- wały duże grupy ludności gotowej do pracy w kopalniach i przemyśle ciężkim, co skutkowało gwałtownym wzrostem liczby ludności miasta. Migracje bardzo często dotyczyły całych rodzin. W okresie od 1855 do 1910 liczba ludności wzrosła z niespełna 11 tys. do 87 tys., czyli aż o 76 tysięcy osób. Wydobycie węgla było prowadzone w różnych częściach miasta, ale w największym stopniu w jego północnej części. Na obszarze miasta działały kopalnie (nazwy z XX wieku) „Wawel”, „Walenty”, „Wanda”, „Wirek”, „Paweł” i wiele mniejszych. Łączne roczne wydobycie w kopalniach, które utworzyły później kopalnię „Wirek” kształtowało się w drugiej połowy XIX wieku na poziomie 200-500 tys. ton rocznie (Luksa, 1959). Do 1900 roku wydobyto w niej 8,7 mln ton węgla kamiennego. W pozostałych kopalniach wydobycie było mniejsze – „Wawel” – 6,6 mln ton, „Walenty” – 5,1 mln ton, „Wanda” – 2,5 mln ton. Największe wydobycie miała kopalnia „Paweł” (18,2 mln ton), która powstała na bazie szybów wydobywczych wybudowanych w latach 1860-1862 w Chebziu (Paweł I i Paweł II in. Schaffgotsch). W drugiej połowie XIX wieku na obszarze Rudy Śląskiej wydobyto co najmniej 41 mln ton węgla kamiennego, ale należy mieć na uwadze, że część wydobycia nie była ujęta w statystykach górniczych.

Pierwsza połowa XX wieku

Z początkiem XX wieku (od 1902 roku) w dzielnicy Nowy Bytom rozpoczęła dzia- łalność kopalnia „Pokój” (nazwa niemiecka „Friedensgrube”), utworzona ze starszych kopalń i pól górniczych – „Friedrich Wilhelm”, „Eintracht” i „Saara”. Do 1945 roku wydobyto w niej ponad 23 mln ton węgla kamiennego. W tym samym czasie (1904 r.) w dzielnicy Bielszo- wice powstała kopalnia „Bielszowice”, a następnie (1905 r.) w dzielnicy Wirek kopalnia „Lech” („Hildebrand”), która tuż przed II wojną światową połączyła się z kopalnią „Wan- da” („Wanda-Lech”). W kopalni „Bielszowice” w pierwszej połowie XX wieku wydobyto niemal 37 mln ton węgla, a w kopalni „Lech” nieco ponad 15 mln ton (Luksa, 1959). 74 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 71-79 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Pierwsza wojna światowa oraz późniejszy podział Górnego Śląska pomiędzy Niemcy i Polskę nie wpłynęły znacząco na rozwój przemysłu węglowego w mieście. Zmiany doty- czyły przede wszystkim układów własnościowych. W 1922 roku w Orzegowie z części kopalni „Paulus-Hohenzollern” powstała kopalnia „Karol” (pierwsza nazwa „Gothard”). Na- leżała ona do spółki akcyjnej Godula – filii koncernu Schaffgotsch. Wydobycie kształtowało się na poziomie 500-700 tys. ton rocznie, maksymalnie 806 tys. ton w 1938 roku. Do 1945 roku kopalnia ta wydobyła 15 mln ton węgla kamiennego. Po II wojnie światowej została włączona do kopalni „Szombierki” w Bytomiu. W kopalniach założonych jeszcze w XIX wieku sumaryczne wydobycie w latach 1900-1945 wyniosło: „Wanda” – 18 mln ton, „Walenty” – 14 mln ton, „Wirek” – 13 mln ton, „Paweł” – 30 mln ton, natomiast najstarsza kopalnia w mieście – „Wawel” wydobyła ponad 47 mln ton węgla kamiennego (Luksa, 1959). W sumie w pierwszej połowie XX wieku na obszarze Rudy Śląskiej z wszystkich działających tu kopalń wydobyto co najmniej 215 mln ton węgla kamiennego, czyli ponad 5 razy więcej niż w poprzednim pięćdziesięcioleciu. W przededniu II wojny światowej Ruda Śląska była już ważnym ośrodkiem górniczym na mapie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. W roku 1936 liczba ludności zamieszkująca powszczególne dzielnice miasta wynosiła 118,5 tysięcy.

Okres powojenny (do czasu restrukturyzacji górnictwa)

Po II wojnie światowej kopalnie węgla kamiennego były zdewastowane i zniszczone. Polska Ludowa uznała przemysł wydobywczy za kluczowy i oparła jego rozwój na założe- niach planowania socjalistycznego (Sulik, 1970; Szaflik, 1970). Duże zapotrzebowanie na węgiel przez odbudowującą się gospodarkę stanowiło impuls dla rozwoju górnictwa w mie- ście. W Rudzie Śląskiej powstały aż trzy nowe kopalnie – „Nowy Wirek” (1954), „Halemba” (1957) oraz „Śląsk” (1974) – wszystkie w południowej części miasta. Nie mniej w okresie powojennym, u schyłku lat 60. i poprzez całą dekadę lat 70. XX wieku, na terenie miasta istniały jeszcze samodzielnie i prowadziły wydobycie kopalnie będące w schyłkowym etapie swojego istnienia wskutek wyczerpywania się złoża: KWK „Karol” w Orzegowie (16 mln ton) i KWK „Paweł” w Chebziu (22 mln ton, w 1971 roku dołączona do kopalni „Wawel”). W kopalni „Pokój” wraz z dołączoną do niej kopalnią „Wanda” do 1993 roku wydobyto prawie 100 mln ton węgla, a w kopalni „Wawel” – 87 mln ton. Produkcję kopalni „Bielszowice” w granicach miasta trudno jednoznacznie określić, ze względu na fakt, iż obszar górniczy wykracza poza granice Rudy Śląskiej. Wydobycie zawiera się w przedziale od 44 do 137 mln ton. Nowo wybudowana kopalnia „Nowy Wirek” została połączona ze starą kopalnią „Wi- rek”. W latach 70. XX wieku wydobycie węgla w tej kopalni przekraczało 2,5 mln ton rocznie, a w 1978 roku sięgało niemal 3 mln ton. W granicach obszaru górniczego kopalni do 1993 roku wydobyto ponad 87 mln ton węgla kamiennego (Statystyka przemysłu..., 1945-2009). Kolejna nowa kopalnia, dwupoziomowa „Halemba” została wybudowana w połu- dniowej części miasta, w dzielnicy Halemba – jej obszar górniczy znajduje się w większości w obrębie Wzgórz Kochłowickich. Począwszy od 1969 roku wydobycie w kopalni nie scho-

75 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 71-79 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. dziło poniżej 2 mln ton rocznie. Rosnące zapotrzebowanie na węgiel gazowo-koksowy przy- czyniło się do uruchomienia w 1980 roku nowoczesnej „kopalni pod kopalnią” o nazwie „Ha- lemba Głęboka” (Szaflik, 1970). W latach 1977-1989 wydobycie węgla kamiennego nie było niższe niż 4 mln ton, a maksymalną produkcję odnotowano w 1988 roku – 5,7 mln ton. Do 1993 roku kopalnia „Halemba” wyprodukowała niemal 117 mln ton węgla (Statystyka prze- mysłu ..., 1945-2009). W 1974 roku, staraniem ówczesnych władz województwa katowickiego i instytucji branżowych Ministerstwa Górnictwa i Energetyki powstała najmłodsza kopalnia na terenie miasta. Nadano jej nazwę „Śląsk”, a w jej obręb włączono starą kopalnię „Śląsk-Matylda” położoną w siemianowickim Chropaczowie. W ciągu niespełna 20 lat w granicach obszaru górniczego nowej kopalni wydobyto ponad 45 mln ton węgla. W okresie powojennym do czasu restrukturyzacji górnictwa na początku lat 90. XX wieku w granicach Rudy Śląskiej wydobyto od 430 mln do 500 mln ton, czyli dwukrotnie więcej niż w pierwszej połowie XX wieku. Urobek pozyskiwany z rudzkich kopalń, w prze- ważającej mierze węgiel energetyczny i koksowo-energetyczny, był podstawowym surow- cem wsadowym do baterii koksowniczych istniejących do końca lat 80. koksowni – „Walen- ty”, a wcześniej jeszcze koksowni „Karol”. Z koksu wyprodukowanego w tych zakładach korzystały: huta „Pokój” w Rudzie Śląskiej Nowym Bytomiu, huta „Batory” w Chorzowie Batorym, huta „Kościuszko” w Chorzowie i huta „Florian” w Świętochłowicach. Ponadto bezpośrednim odbiorcą węgla energetycznego z rudzkich kopalń były istniejące wtedy: Elek- trownia „Halemba” w Rudzie Śląskiej Halembie i Elektrociepłownia „Mikołaj” w Rudzie Śląskiej Rudzie. Pod koniec 1967 roku w granicach miasta mieszkały 141 844 osoby, a gęstość zaludnienia wynosiła 1 848 osoby/km2 (Copek, 1970), natomiast w 1995 roku liczba ludności wynosiła niemal 167 tysięcy osób (www.stat.gov.pl). Rozwijało się budownictwo wielorodzinne i wielkopłytowe, zlokalizowane w pobliżu miejsc pracy, powstawały liczne osiedla kamienic wielorodzinnych i bloków mieszkalnych. Aby zapewnić ludności odpowiednie za- plecze socjalne tworzono liczne szkoły (zarówno podstawowe, jak i kształcące w konkret- nym zawodzie) oraz ośrodki opieki zdrowotnej.

Okres współczesny (od 1994 roku)

W 1995 roku, w wyniku restrukturyzacji górnictwa kopalnia „Nowy Wirek” została połączona z KWK „Polska” i powstał zakład „Polska-Wirek”. Dwanaście lat później (2007) kopalnię tą połączono z „Halembą” – tym samym powstała dwuruchowa kopalnia o nazwie „Halemba-Wirek”. Eksploatacja jest prowadzona na poziomach: 525 m, 830 m i 1030 m. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi nieco ponad 56 km2 (www.kwsa.pl). Sumarycz- ne wydobycie w ostatnich dwóch dekadach to 52 mln ton. Kopalnia „Śląsk” od 2005 roku działa jako oddział kopalni KWK „Wujek” (KWK „Wujek” Ruch Śląsk). Aktualnie są eksploatowane pokłady 417, 502 i 510. W trakcie przygotowania do wydobycia jest pokład 409 w „Polu Panewnickim” (www.khw.pl). W ostatnim dwudziestoleciu w granicach obszaru górniczego kopalni „Śląsk” wydobyto 22 mln ton węgla kamiennego. 76 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 71-79 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Kopalnia „Bielszowice” została w 1997 roku przekształcona w zakład jednoruchowy zajmujący obszar 34,1 km2 w granicach trzech miast: Zabrza, Rudy Śląskiej i Mikołowa. Udokumentowana głębokość zalegania złoża wynosi 1100-1200 m. Według Kompanii Wę- glowej S.A., zdolność produkcyjną zakładu na froncie eksploatacyjnym szacuje się na 8 500 ton na dobę (www.kwsa.pl). Wydobycie w ostatnich dwóch dekadach wyniosło 49 mln ton. Kopalnia „Pokój” w dzisiejszym kształcie działa od 1995 roku, kiedy to nastąpiło po- łączenie z kopalnią „Wawel”. Zakład prowadzi eksploatację pod silnie zurbanizowanymi i zindustrializowanymi dzielnicami Rudy Śląskiej (Wirek, Nowy Bytom, Bielszowice, Czarny Las) i dysponuje trzema poziomami wydobywczymi: 320 m, 600 m oraz 790 m. Według danych Kompanii Węglowej S.A., dobowe wydobycie kształtuje się na poziomie 5 500 ton węgla (www.kwsa.pl). W ciągu ostatnich 20 lat w kopalni wydobyto 31 mln ton węgla kamiennego. Obecnie w Rudzie Śląskiej działają 4 kopalnie. Trzy z nich należą do Kompanii Wę- glowej (KWK „Pokój”, KWK „Bielszowice”, KWK „Halemba-Wirek”), a jedna (KWK „Śląsk”) do Katowickiego Holdingu Węglowego S.A. (www.gornictwo.wnp.pl/kopalnie/). Wszystkie zakłady górnicze w mieście to kopalnie głębinowe, w których wydobycie prowadzi się systemem ścianowym z zawałem stropu oraz z wprowadzaniem podsadzki hydraulicznej. Łącznie w ostatnim dwudziestoleciu w Rudzie Śląskiej wydobyto około 154 mln ton węgla. Zasadniczym problemem w normalnym funkcjonowaniu wszystkich rudzkich ko- palń, był i jest fakt istnienia tzw. uskoków górotworu w obrębie poszczególnych pokładów węgla. W rejonie północnym Rudy Śląskiej istnieje tzw. „uskok Saara” o ramieniu zrzutu około 130 m w kierunku południowym, a w rejonie południowym Rudy Śląskiej istnieje tzw. „uskok Kłodnicki” o zrzucie około 170 m, także w kierunku południowym. Powoduje to bardzo duże ograniczenia w możliwościach eksploatacyjnych w poszczególnych pokła- dach węgla, konieczność schodzenia z eksploatacją na większe głębokości, prowadzenie prac górniczych przygotowawczych i wydobywczych przy dużym zagrożeniu gazowym (metanowym), zagrożeniu tąpaniami i zagrożeniu klimatycznym. Mimo tych wszystkich utrudnień i ograniczeń, aktualne wydobycie dobowe z czynnych na dzień dzisiejszy głębi- nowych kopalń węgla kamiennego na terenie Rudy Śląskiej wynosi około 22 000 ton (informacja ustna – B. Mazurek, inżynier górniczy).

PODSUMOWANIE

Miasto Ruda Śląska rozwinęło się dzięki górnictwu węgla kamiennego. Od połowy XVIII wieku do czasów współczesnych w granicach jego obszaru wydobyto około 840- 900 mln ton węgla, z tego aż połowę w pięćdziesięcioleciu powojennym. Średnio pod każ- dym kilometrem kwadratowym powierzchni miasta wydobyto około 11 mln ton węgla kamiennego. Przez pierwsze 100 lat górnictwo charakteryzowało się dużym rozdrobnie- niem produkcji – dziesiątki małych kopalń rozrzuconych po całym obszarze miasta wydo- bywały niewielkie ilości węgla. W drugiej połowie XIX wieku, wraz z scalaniem kopalń i koncentracją produkcji wydobycie przekroczyło 41 mln ton. Największą dynamikę wzrostu produkcji odnotowano jednak dla pierwszej połowy XX wieku, kiedy to wydobycie wzro- sło aż 5-krotnie w stosunku do poprzedniego okresu. Po II wojnie światowej aż do czasu 77 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 71-79 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. restrukturyzacji górnictwa eksploatacja osiągnęła ogromne rozmiary (430-500 mln ton), co było związane z uruchomieniem aż trzech nowych kopalń w południowej części miasta. Współcześnie Ruda Śląska znajduje się w zasięgu działalności 4 kopalń – w ostatnim dwudziestoleciu wydobyły one około 154 mln ton węgla kamiennego, dlatego miasto nadal należy do ważniejszych ośrodków górniczych w kraju.

LITERATURA

COPEK A., 1970: Problemy demograficzne. [w:] Szefer A. (red.): Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta. Wydawnictwo Śląsk, Katowi- ce. s. 228-231. DWORAK J. S., 1970: Najstarsze wiadomości z dziejów miasta. [w:] Szefer A. (red.): Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta. Wydaw- nictwo Śląsk, Katowice. s. 33-35. GILEWSKA S., 1972: Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [w:] Klimaszewski M. (red.): Geomorfologia Polski. Tom 1. Polska południowa – góry i wyżyny. PWN, Warszawa. s. 232, 246-247, 268. INFORMATOR Ruda Śląska. 1995. Wydawnictwo „Tekst”, Bydgoszcz. JAROS J., 1970: W okresie uprzemysłowienia. [w:] Szefer A. (red.): Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta. Wydawnictwo Śląsk, Katowice. s. 44-45, 114-122. JAROS J., 1984: Słownik historyczny kopalń węgla kamiennego na ziemiach polskich. Śląski Instytut Naukowy, Katowice. KONDRACKI J., 2009: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. s. 32-35, 39, 243-244, 246-247. LUKSA J., 1959: Rozwój wydobycia w kopalniach węgla kamiennego w Polsce w latach 1769-1948. Studia i materiały PTE, Katowice. Mapa hydrograficzna Polski. 2001. Skala 1:50 000. Arkusz M-34-62-B, Chorzów. Główny Geodeta Kraju. Messtischblätter. 1881-1884. Skala 1:25 000, Herausggeben von der Preussischen Landsaufnahme, Berlin. MUSIOŁ Ł., PŁUSZCZEWSKI S., 1960: Wykaz zakładów dawnego hutnictwa żelaza na Górnym Śląsku od XIV do połowy XIX wieku. Studia z dziejów górnictwa i hutnictwa żelaza, t. V. Warszawa-Wrocław. s. 7-87. PIERNIKARCZYK J., 1933/1934: Historia górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. T. 1, 2. Śląski Związek Akademicki, Katowice. Statystyka przemysłu węglowego 1945-2009. GIG, Katowice. SULIK A., 1970: Sytuacja gospodarcza. [w:] Szefer A. (red.): Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta. Wydawnictwo Śląsk, Katowice. s. 185-192. SZAFLIK J., 1970: Górnictwo węgla kamiennego. Większe zakłady przemysłowe na terenie Rudy Śląskiej. [w:] Szefer A. (red.): Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta. Wydawnictwo Śląsk, Katowice. s. 239-246, 326, 332-334. Szczegółowa mapa geologiczna Polski. 1960. Skala 1:50 000. Arkusz: M 34-62B, Zabrze. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Urmesstischblätter. 1827-1935. Skala 1: 250 000. Berlin. ŻMUDA S., 1970: Środowisko geograficzne. [w:] Szefer A. (red.): Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta. Wydawnictwo Śląsk, Katowice. s. 11-31. www.gornictwo.wnp.pl/kopalnie/ www.khw.pl/ www.kwsa.pl/ www.stat.gov.pl

78 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 71-79 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Kinga Mazurek

THE DEVELOPMENT OF COAL MINING IN RUDA ŚLĄSKA FROM THE EIGHTEENTH CENTURY TO THE PRESENT DAY

Summary

The city of Ruda Śląska, located in the central part of Silesia on the Silesian highlands, was created thanks to coal mining and ore metallurgy. In the beginning people dealt with farming and obtaining of zinc, lead and iron ores which were used in primitive metallurgy (16th century). The exploitation of ores contributed to exploration of coal deposits in Ruda Śląska (1548). “Branderburg” is the oldest mine in the city to have been already functioning in 1752. Initially mines were just small industries in which exploitation was led with primitive methods (mainly in coal outcrops). In the first half of 19th century there were nearly 25 mines functioning in the city. Large number of population ready to work in mining and heavy industry came to Ruda Śląska, which resulted in a sudden rise of city population as well as expansion of residential settlement and social facilities. By the end of 19th century small mines merged into bigger institutions, which resulted in decreasing of the number of mining centers along with their expansion and modernization. In the first half of 20th century nearly 215 tons of coal was excavated on the city’s territory, however in the postwar period (until the restructuring of the mining) the level of extraction stood at 430 – 500 mln of tons. Currently the output is held in four deep coal mines in the city.

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 80-87 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Radosław SAGAN Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski Sosnowiec

PRZEMIANY TOŻSAMOŚCI POD WPŁYWEM GLOBALIZACJI

WSTĘP

Przemiany społeczne zajmują ważne miejsce we współczesnym dyskursie naukowym. Wpływa na to przede wszystkim ich dynamika, jak również zmiany cywilizacyjne dla współ- czesnego społeczeństwa. Nie inaczej jest w przypadku globalizacji – procesu, który szcze- gólnie w ostatnim czasie istotnie przyczynia się do zmian istniejącego świata. Wzrost po- wiązań pomiędzy państwami sprawiły, że zaczęło dochodzić do uzależniania regionów po- między sobą. Coraz silniej zaznacza się wpływ globalizacji na gospodarkę światową i jej rola w kształtowaniu ładu gospodarczego świata. Wielu badaczy (m.in. Rembowska, 2004; Sholte, 2006) zaznacza jednak, że proces ten powinien być definiowany również w kategoriach spo- łecznych, kulturowych i politycznych. Oto bowiem wraz z przepływem kapitału, dóbr i ludzi obserwować można przepływ wartości, norm i zachowań zmieniających w konsekwencji percepcję świata lokalnych i regionalnych społeczności. Biorąc pod uwagę powyższe zało- żenia K. Gilarek (2004), za M. Klekotko (2012) wskazuje cztery nurty, w ramach których analizować można proces globalizacji: (1) złożoność procesów charakteryzujących globali- zację, (2) odniesienie do sfery gospodarki, (3) integracja świata jako całości oraz (4) po- działy kulturowe lub hybrydyzacja kultur. W artykule starano się skupić na ostatnim, ze wskazanych powyżej aspektów globalizacji. Głównym celem opracowania jest przybliżenie teoretycznego ujęcia przemian tożsa- mości jednostki, jakie mogą zachodzić pod wpływem procesu globalizacji. Podjęto próbę wskazania najważniejszych współcześnie koncepcji przemian społeczności lokalnej i jej toż- samości. Ważnym elementem opracowania było również określenie możliwych odpowiedzi lokalnych społeczności na nasilający się proces globalizacji. Mogą one przybierać dwojaki charakter: podkreślać etnocentryzm lokalnej społeczności lub też prowadzić do upodobnie- nia kultury lokalnej i globalnej. Wpływ globalizacji na tożsamość jednostki wymaga zdefiniowania pojęcia tożsamo- ści. Ów termin w naukach społecznych jest różnie definiowany (Ścigaj, 2008). Można być wyjaśniany poprzez koncepcję tożsamości psychologicznej lub socjologicznej (społecznej). Pierwsza z nich traktuje doświadczenia jednostki, jako źródło jej wyjątkowości i odrębności (Erikson, 2004). Podejście socjologiczne (społeczne) natomiast zakłada, że tożsamość to efekt nakładających się na siebie ról i relacji społecznych (Stets, Burke, 2000). Dla M. Castellsa (2002) natomiast tożsamość to posiadanie różnorodnych cech kulturowych, które to stanowią źródło społecznego działania człowieka. Posiadanie tożsamości jednego rodzaju nie wyklucza przynależności do innej grupy społecznej i posiadania jej tożsamości.

80 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 80-87 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Z pojęciem tożsamości ściśle wiąże się, pojęcie tożsamości społecznej (świadomości społecznej), rozumiane jako treść życia obejmująca poglądy, wartości, idee, postawy i prze- konania dotyczące danej zbiorowości, charakterystyczne dla danej grupy społecznej (Olech- nicki, Załęcki, 1998). Traktowana jest ona również jako zbiór tożsamości indywidualnych (Lewandowska, 2003) w oparciu o pewien uznany system norm i zwyczajów, obejmując również elementy kultury: język, zwyczaje, obrzędy, charakterystyczne dla ludności danego terytorium (Bokszański, 1989). Właśnie terytorium oraz identyfikacja z daną grupą społeczną stanowią, zdaniem J. Zandeckiego (2003) o tożsamości. Zatem traktowana ona może być jako świadomość zbiorowa, (Banaszczyk, 1989). A. Giddens (2005) wskazuje, że tożsamość społeczna jest bardziej obrazem wytworzonym w społecznej świadomości obcych, nie zaś danej grupy społecznej. Tożsamość regionalna z kolei nawiązuje do pojęcia regionu w sensie geograficznym i socjologicznym (Rykiel, 2008; 2009). Wyraźnie wskazuje się tutaj dane terytorium oraz poprzez implikacje pojęcia tożsamość, przywiązanie do danej grupy, jej cech społecznych, kulturowych, gospodarczych.

DEFINIOWANIE GLOBALIZACJI

Niejednoznaczność pojęcia globalizacja, a także jego wieloaspektowość sprawiają, że podanie dokładniejszej definicji jest zadaniem trudnym. Często określa się globalizację jako proces kurczenia się świata w jednym miejscu, kształtowanie się „globalnej wioski” (McLuhan, 1964; Robertson, 1992). Powoduje to w konsekwencji przewartościowanie rangi mniejszych jednostek terytorialnych – państw czy regionów (Morawski, 2002). Zauważyć można tworzenia się globalnego społeczeństwa stanowiącego wypadkową relacji politycznych, ekonomicznych i społecznych, wykraczających poza granice państw (Albrow, 1990; Sztomp- ka, 2005). Inaczej proces globalizacji rozumie M. Castells (2000), który traktuje zjawisko to jako zdolność poszczególnych komponentów gospodarki, czy też społeczeństwa do funkcjonowania na świecie. Brytyjski socjolog A. Giddens (2009) zwraca uwagę na konse- kwencje zjawisk ekonomicznych dla współczesnego społeczeństwa. Globalizacja definiowa- na może być jako wzrost powiązań i stopniowe uzależnianie się państw, czy też narodów od siebie. Globalny charakter procesu oznacza, że żadna jednostka, czy też społeczność nie może pozostawać poza nim. Podobną definicję podaje J. E. Stiglitz (2005), który traktuje nasilenie się procesów globalnych jako efekt uproszczeń proceduralnych związanych z przesyłaniem informacji, transportem dóbr, czy też ludzi na świecie. Zmiany te mają za zadania „skróce- nie dystansu” jak to ujmują P. Borowiec i B. Krauz-Mozer (2008). Wskazać można cztery sposoby tłumaczenia zjawiska oderwania globalizacji od ram czaso-przestrzennych: (1) odterytorialnienie pewnych zjawisk na świecie, (2) istnienie tran- snarodowej przestrzeni społecznej, w której dochodzi do intensyfikacji procesów społecz- nych niezależnie od obszarów, z których jednostki pochodzą, (3) percepcja świata jako jednego miejsca, związane z szybkością przesyłania informacji (4) glokalność – nakładanie się procesów lokalnych i globalnych w jednym miejscu (Pietraś, 2002). Również K. Krzysztofek i M. S. Szczepański (2002) zwracają uwagę, że główną ce- chą analizowanego procesu jest oderwanie stosunków społecznych od przestrzeni i granic państwowych. Opisują oni globalizację jako pewną dominującą tendencję cywilizacyjno- 81 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 80-87 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. rozwojową stanowiącą późnokapitalistyczny kompleks relacji społecznych. Problematyka globalizacji w naukach społecznych rozpatrywana jest w kontekście narodu i zmian czyn- ników narodowotwórczych: kultury, rynku oraz terytorium państwa (Krzysztofek, 2002). Sam proces globalizacji opisać można za pomocą trzech fal teorii globalizacji (1) globalistycznej, (2) sceptycznej i (3) formacjonalistycznej (Martell, 2007). Pierwsza z nich zakłada, że istnienie globalizacji warunkowane jest przez procesy ekonomiczne i gospodarcze na świecie. Rezultatem nasilającej się w drugiej połowie XX wieku wymiany handlowej ma być homogenizacja kultury. Druga z teorii fal zakłada, że proces ten nie powoduje integracji globalnej w aspekcie ekonomicznym, społecznym, kulturowym. Jej zasięg ograniczony jest do wybranych regionów świata. Podkreśla się tutaj powstawanie nierów- ności społecznych i polaryzację społeczeństwa na świecie (Domosławski, 2002). Kultura natomiast ulega zróżnicowaniu, poprzez nastające konflikty pomiędzy grupami społeczny- mi wynikające z wzmożenia ideologii nacjonalistycznej oraz fundamentalistycznej (Ścigaj, 2008). Pewną równowagę pomiędzy homogenizacją kultury, zakładana przez pierwszą falę globalizacji, a heterogenizacją kultury, związaną z drugą falą stanowi trzecia fala globalizacji. Formacjonalistyczne podejście do procesu globalizacji zakłada, że współczesne przemiany w obliczu globalizacji idą w parze ze zróżnicowaniem (Held, McGrew, 2007). Kultura lokalna (regionalna, narodowa) na zasadzie komplementarności będzie istniała razem z kultu- rą globalną. Globalizację traktuje się jako proces nowy historycznie, niemniej jednak poprze- dzony jest wieloma procesami o charakterze ekonomicznym. Zwolennicy tej tezy zakładają współistnienie różnych grup społecznych obok siebie, a sam proces globalizacji traktowany jest jako przyczynek do zachodzących na świecie zmian (Ścigaj, 2008).

EWOLUCJA TOŻSAMOŚCI JEDNOSTKI

Współczesne przemiany społeczności regionalnych cechuje wieloaspektowość i wie- lopłaszczyznowość. Złożoność zagadnienia sprawia, że badanie tych społeczności staje się zadaniem skomplikowanym. Wynika to z nakładania się na określonym terytorium wymiaru globalnego i lokalnego, które to wymagają wspólnej analizy (Rembowska, 2004). Globaliza- cja w literaturze, rozumiana może być jako globalna adaptacja pewnych procesów, czy zjawisk do lokalnej kultury (Robertson, 1985). Cześć badaczy (Robertson, 1992; Giddens, 2001) twierdzi, że procesy lokalne i globalne są komplementarne względem siebie. A. Giddens (2001) uparuje w tym procesie szansy na ożywienie lokalnych i regionalnych ruchów oraz wzmocnienia tożsamości regionalnych jako odpowiedzi na globalizację. Złożoność tego procesu utrudnia jednak jednoznaczne wskazanie sposobu, w jaki globalizacja wpływa na kulturę oraz społeczności lokalne. K. Krzysztofek (2002) jednakże wskazuje na pięć możliwych scenariuszy reakcji regionalnych społeczności na globalną kulturę: (1) pełna akceptacja kultury globalnej, przy jednoczesnym odrzuceniu kontekstu lokalnego, charakterystycznego zwłaszcza dla młodych ludzi; (2) „totalne odrzucenie” wyni- kające z traktowania globalnej kultury jako zagrożenia funkcjonowania lokalnej społeczno- ści obserwowane przede wszystkim u osób starszych; (3) selektywna adaptacja, rozumiana jako akceptacja pewnych, wybranych wzorców kulturowych zarówno o charakterze lokalnym,

82 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 80-87 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. jak i globalnym. Wpływ kultury globalnej ma tu charakter jedynie modyfikacyjny, a nie trans- formacyjny; (4) hybrydyzacja, traktowana jako funkcjonowanie kultur globalnej i lokalnej, na zasadzie kompromisu oraz (5) dualizmu kulturowy, polegający na nakładaniu się na zasadzie komplementarności procesów lokalnych i globalnych tworzących nową całość. Scenariusz ten charakterystyczny jest dla młodych, wykształconych kobiet i mężczyzn. Nieco inne możliwe scenariusz prezentuje M. Klekotko (2012), która to wskazuje na istnienie trzech możliwych reakcji społeczności lokalnych na globalizację. Pierwszy z nich mówiący o zaniku lokalności, na rzecz kultury globalnej (kosmopolityzmie), będący efektem zarówno większej ruchliwości przestrzennej samych ludzi, jak również idei, norm i wartości społecznych. Poszukiwanie nowych tożsamości ponadlokalnych, jak twierdzi autorka (Kle- kotko, 2012), odbywa się kosztem utraty tożsamości regionalnej. Druga zakładana możli- wość to stworzenie z lokalnej wspólnoty fundamentalistycznego zaścianka, co tłumaczyć można jako powrót do tradycyjnych wartości i norm, jako efekt strachu przed globalna kultu- rą. Odwołanie się do bezpiecznych wzorców kultury, odrzucając tym samym nowy ład, jaki niesie ze sobą kultura globalna wiąże się jednak z zepchnięciem takiej społeczności na margi- nes. Zamknięcie się na świat zewnętrzny stanowi również podstawę do kształtowania się ruchów ksenofobicznych oraz nacjonalistycznych. Trzeci z zakładanych scenariuszy mówi o powstaniu tzw. społeczności lokalnej nowego typu. W założeniu grupy te mają w odpowiedzi na globalizację przekształcić istniejące wzorce kulturowe, normy i zachowania. Ze względu na otwartość na zmiany i innowacje, społeczności takie bardzo silnie wykorzystu- ją nowy ład gospodarczy i kulturowy, jaki niesie ze sobą globalizacja. E. Wnuk-Lipiński (2004) natomiast relacje globalizacji i tożsamości regionalnej rozpa- truje w kategoriach trzech następujących po sobie procesów: relatywizacji, fragmentacji oraz detradycjonalizacji. Pierwszy z nich polega na utracie lokalnej, regionalnej, czy też narodowej konstrukcji kulturowej, będący rezultatem upowszechniana komunikacji i łączności. Dochodzi wówczas do ponownego poszukiwania kulturowych ram funkcjonowania jednostki, powodując tym samym fragmentację świata społecznego. Efektem tych podziałów jest fragmentacja tożsamości – współistnienie wielu tożsamości osobniczych charakteryzujących jednostkę w zależności od kontekstu społecznego. Owa „elastyczna”, niepewna tożsamość jednostkowa powoduje w rezultacie poszukiwania trwałej, bezpiecznej tożsamości jednostki. Może ona przybierać dwojaki charakter: odniesienie się do tożsamości regionalnej i lokalnej jednostki, które ze względu na złożoność historyczną oraz kulturową pozwolą na trwałą iden- tyfikację lub też odniesienie się do grupy społecznej o charakterze globalnym. Trzeci z proce- sów zaproponowanych przez E. Wnuk-Lipińskiego (2004) – detradycjonalizcja, to stopniowa zmiana kulturowej konstrukcji jednostki w wyniku odejścia od tradycji oraz upowszechnienia i umożliwienia dostępu do wielu innych kultur. Powoduje to odejście od tożsamości lokalnej, regionalnej, czy też narodowej, na rzecz tożsamości substytucyjnej. Inny z kolei pogląd reprezentuje M. Castells (2007), który zakłada, że współczesne procesy ekonomiczne na świecie kształtują nową jakość stosunków społecznych. Wskazuje on na znaczne uzależnienie się społeczności poszczególnych państw, czy regionów pomiędzy sobą. „Społeczeństwo sieci”, jak zjawisko to definiowane jest przez M. Castellsa (2007), wpływa znacząco na przemianę współczesnej struktury społecznej poprzez zmianę funkcjonowania produkcji, władzy i kultury. Same „sieci” według M. Castellsa (2000) stanowią na-

83 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 80-87 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. rzędzie służące do zmiany stosunków ekonomicznych, a co za tym idzie społecznych i politycznych na świecie. „Sieci” bowiem traktowane mogą być jako, z jednej strony kanał, któ- rym przesyłane są dobra, kapitał i informacja, z drugiej strony natomiast nie może się to od- bywać bez zmiany konstruktu polityczno-społecznego danych społeczeństw. Zjawiska ekonomiczne implikują przemiany zjawisk społecznych na świecie. Prowadzi to do powstania konfliktu pomiędzy siecią, a jednostką – pomiędzy globalizacją, a człowiekiem (Ścigaj, 2008). Dochodzi wówczas do silnego podkreślania swojej tożsamości. Jednocześnie ludzie mogą przyjmować wiele różnorodnych tożsamości jednocześnie. Wynika to z trudności samookreślenia się w ciągle globalizującym się świecie. P. Ścigaj (2008) twierdzi, że „wielość tożsamości jednostki” wynika wprost ze zmian w społeczeństwach wywołanymi procesami globalizacji. Efekt tych zmian uwidacznia się przede wszystkim na polu kultury, która to stanowi podstawę konstruowania tożsamości na świecie. W obliczu procesu globalizacji bowiem dochodzi do zastępowania kultury narodowej, regionalnej, czy lokalnej przez kulturę global- ną, co prowadzi również do podważenia współczesnej tożsamości (Krzysztofek, 2002).

RENESANS CZY EROZJA LOKALNYCH TOŻSAMOŚCI?

Jak wskazano wcześniej postępująca globalizacja istotnie przyczynia się do zmiany postrzegania tożsamości jednostki. W literaturze dotyczącej społeczno-psychologicznych aspektów globalnych procesów znaleźć można dwie przeciwstawne koncepcje dotyczące reakcji społeczności lokalnych i regionalnych na globalizację: renesans lokalnych społecz- ności jako odpowiedź na globalizację oraz zanik lokalnych wspólnot i homogenizację kultury na świecie. Jak wskazują K. Krzysztofek i M. S Szczepański (2002) zjawiska globalne i lokalne są względem siebie komplementarne i wzajemnie się uzupełniają. Autorzy (Krzysztofek, Szcze- pański, 2002) wskazują, że znajdują one swoje odzwierciedlenie w zjawiskach lokalnych. Oznacza to, jak zauważa P. Starosta (2001), że w sytuacji braku kontroli społeczności lokalnej nad decyzjami podejmowanymi na ich terytorium, w sytuacji rosnących podziałów społecznych dochodzi do napięć społecznych wywołanych procesami globalizacji. Reakcją społeczności lokalnych lub regionalnych jest restytucja lokalizmu. Stanowić to może, jak wskazuje M. Klekotko (2012) alternatywę dla postępujących procesów globalizacji. Lokalizm zdefiniować można jako określony typ ładu społecznego, wyrażający się w zakresie społeczno-ekonomicznym w ramach pewnego układu społeczno-przestrzennego (Sowa, 1989). K. Krzysztofek i M. S. Szczepański (2002) zaznaczają, że zdefiniowanie lokalności jest zadaniem trudnym. Wskazują, jednak na kilka cech społeczności lokalnych, które pozwalają wyróżnić pewną grupę ludzi i nazwać ich społecznością lokalną. Należą do nich: (1) przypisanie do miejsca, traktowanego jako wolność i utożsamiane z bezpieczeń- stwem, (2) ograniczona liczba „aktorów” oraz zachodzące między nimi bezpośrednie relacje, (3) „długie trwanie” związane z obecnością w społeczności lokalnej norm i zwyczajów regu- lujących życie mieszkańców związanych z procesami społeczno-kulturowymi, jakie miały miejsce w przeszłości oraz (4) izolacja społeczna ujawniająca się w możliwości spędzenia całego życia tworzących społeczność lokalna ludzi na jednym obszarze.

84 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 80-87 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rozwój endogenny (lokalny), jak to ujmują K. Krzysztofek i M. S. Szczepański (2002), opiera się na potencjale społeczności lokalnych. M. Klekotko (2012) zauważa, że zmoderni- zowana, otwarta społeczność lokalna jest w stanie zaakceptować rozwój jaki oferuje globalizacja. Autorka wskazuje, że społeczności lokalne mogą łagodzić napięcia społeczne po- wstałe wraz z globalizacją gospodarki oraz odrodzenie się obywatelskości. Złożoność funkcji jakie pełni społeczność lokalna zdaje się uzasadniać tezę o rene- sansie lokalizmu w dobie globalizacji. Pełnią one przede wszystkim ważne funkcje psycho- logiczne organizując strukturę owej społeczności, ustalając normy i wzmacniając poczucie wspólnoty (Toffler, 1997). Państwo, które wraz z rodziną, stanowiło dotychczas punkt odnie- sienia dla funkcjonowania jednostki traci swoją funkcję na rzecz układów innych szczebli – lokalnych i regionalnych. Przywiązanie jednostki do określonego terytorium stanowi o jej tożsamości z danym miejscem Możliwości aktywnego uczestnictwa w lokalnej społeczno- ści oraz kształtowania społecznej przestrzeni w określonym miejscu w największym stopniu decydują o poczuciu bezpieczeństwa jednostki, ustalając jej hierarchię wartości (Tuan, 1987; Klekotko, 2012). Świadomość wspólnego dobra lokalnej społeczności jako rezultatu jej aktywności sprawia, że w grupach takich częściej podejmowane są tego typu działania. Inny pogląd przedstawia K. Rembowska (2004), która to wskazuje na silne poczucie niepewności we współczesnych społeczeństwach jako jedna z głównych konsekwencji globalizacji. Wynika to z: (1) przesunięcia roli państwa jako organu decyzyjnego, wpływa- jącego na kształt swojej gospodarki i stosunków społecznych, na rzecz globalnych sieci zależności; (2) wymykanie się stosunków ekonomicznych, ze względu na ich globalny, międzynarodowy charakter spod politycznej kontroli państw; (3) brak możliwości decyzyj- nych wspólnot lokalnych odnośnie kształtu ich społeczności. Stwierdzić można, że w dobie globalizacji następuje odterytorialnienie międzynarodowych korporacji. Wskazywane wcześniej zmiany postrzegania czasu i przestrzeni również wpływają na strukturę społeczną współczesnych państw. Wartości, które w przeszłości przyczyniały się do jednoczenia grupy i stanowiły o jej istnieniu, obecnie przyczyniają się do jej erozji (Rembowska, 2004). Z Bauman (2000) trafnie dzieli współczesnych ludzi na dwie grupy. Pierwsza z nich obejmuje turystów, osoby dla których nie istnieją ograniczenia czasoprze- strzenne. Traktowane mogą one być jako osoby globalne. Drugą grupę obejmują włóczędzy, którzy ograniczeni czynnikami społeczno-demograficznymi tj. wiek, wykształcenie, rasa, ska- zani zostają na prowincjonalizm, jak to określa K. Rembowska (2004), i wykluczone z globalnego społeczeństwa. Powstają grupy tzw. ludzi-odpadów (Bauman, 2000). Oprócz, oczy- wistego ekonomicznego wykluczenia tych jednostek, ogromnym problemem staje się ich społeczna alienacja (Rembowska, 2004). Wobec niepewności ekonomicznej państwa, nie- stałości ład ekonomicznego oraz zmieniających się norm i wartości współczesnego świata kultura lokalna zostaje wyparta przez kulturę globalną. Społeczności lokalne zanikają na rzecz zindywidualizowanego podejścia do świata.

ZAKOŃCZENIE

Przedstawione w artykule koncepcje i założenia nie wyczerpują tematu relacji tożsa- mość – globalizacja. Stanowić mogą one jedynie przyczynek do dalszej dyskusji na temat 85 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 80-87 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. ewolucji społeczności lokalnych pod wpływem globalizacji. Poruszony tutaj problem jest trudniejszy do analizy niż się wydaje. Każda społeczność lokalna bowiem posiadać swoje atrybuty, cechy pozwalające odróżnić ją od pozostałych. W obliczu globalizacji, badając przemiany tożsamości danej społeczności, należy wziąć pod uwagę kapitał społeczno-kulturowy oraz historię kształtowania się danej społeczności. Dopiero te informacje pozwolą założyć możliwą ewolucję tożsamości. Innymi słowy należy globalnie rozpatrywać przemiany społeczności regionalnych i lokalnych, uwzględniając odrębność każdej z badanych społeczności.

LITERATURA

ALBROW M., 1990: Introduction. [w:] M. Albrow, E. King, (red.): Globalistation. Knowledge and Society. Wyd. Sage, Londyn. BANASZCZYK T., 1989: Studia o przedstawieniach zbiorowych czasu i przestrzeni w durkheimowskiej szkole socjologicznej. Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław. BAUMAN Z., 2000: Globalizacja. PIW, Warszawa. BOKSZAŃSKI Z., 1989: Tożsamość – integracja – grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej. Wydaw- nictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. BOROWIEC P., KRAU-MOZER B., 2008: Globalizacja, globalizm, globalność – wprowadzenie. [w:] P. Borowiec, B. Krauz Mozer: Globalizacja – nieznośne podobieństwo? Świat i jego instytucje w procesie uniformizacji. Wydawnictwo Uniwersytetu Ja- giellońskiego, Kraków. BURKE P.J., STETS J.E., 2000: A Sociological Approach to Self and Identity. [w:] M. Leary, J. Tangney: Handbook of Self and Identity. Guilford Press, Forthcoming. CASTELLS M., 2000: Toward a Sociology of Network Society. [w:] Contemporary Sociology. Nr 5 (29). CASTELLS M., 2002: The Power of identity. Blackwell, Oxford. CASTELLS M., 2007: Społeczeństwo sieci. PWN, Warszawa. DOMOSŁAWSKI A., 2002: Świat nie na sprzedaż. Rozmowy o globalizacji i kontestacji. Wydawnictwo Sic!, Warszawa. ERIKSON E.H., 2004: Tożsamość, a cykle życia. Wyd. Zysk i S-ka, Poznań. GIDDENS A., 2001: Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności. PWN, Warszawa. GIDDENS A., 2005: Socjologia. PWN, Warszawa. GIDDENS A., 2009: Europe In the Global Age. PWN, Warszawa. HELD D., McGREW A., 2007: Globalization/Anti-Globalization: Beyond the Great Divide. KLEKOTKO M., 2012: Rozwój po Śląsku. Procesy kapitalizacji kultury w śląskiej społeczności górniczej. Wydawnictwo Uniwersyte- tu Jagiellońskiego, Kraków. KRZYSZTOFEK K., 2002: Kulturowa ścieżka globalizacji. [w:]: M. Pietraś (red.): Oblicza procesów globalizacji. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. KRZYSZTOFEK K., SZCZEPAŃSKI M. S. 2002: Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych. Pod- ręcznik socjologii rozwoju społecznego dla studentów socjologii, nauk politycznych i ekonomii. Wydawnictwo Uniwersy- tetu Śląskiego, Katowice. LEWANDOWSKA I., 2003: Kształtowanie świadomości europejskiej poprzez edukację regionalną i międzykulturową. [w:] H. Konop- ka (red.): Edukacja w procesie integracji europejskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok. MARTELL L., 2007: The Third Wave in Globalisation Theory. [w:] International Studies Review, 9, 2, Summer 2007. McLUHAN M., 1964: Understanding Media: The Extension of Man, McGraw, New York. MIAZGA M., 2010: Z zagadnień socjologii regionu. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Administracji, Lublin. MORAWSKI W., 2002: Globalizacja – wyzwania i problemy. [w:] M. Marody (red.): Wymiary życia społecznego. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. OLECHNICKI K., ZAŁĘCKI P., 1998: Słownik socjologiczny. Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń. PIETRAŚ M., 2002: Globalizacja jako proces zmiany społeczności międzynarodowej. [w:] M. Pietraś (red.): Oblicza procesów globalizacji. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. REMBOWSKA K., 2004: Lokalność w dobie globalizacji. Zagrożenia i wyzwania. [w:] S. Ciok, D. Ilnicki: (red.): Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno przestrzennych. Regionalny wymiar integracji europejskiej, t. VIII/1. Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii i rozwoju Regionalnego, Wrocław.

86 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 80-87 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

ROBERTSON R., 1985: The revitalization of societies. Modern religion and globalization. [w:] T. Robins (red.): Cults, Culture and the Law. Chico, California. ROBERTSON R., 1992: Globality, global culture and images of Word order. [w:] H. Haferkamp, N.J. Smelser (red.): Social Change ad Modernity, Berkley. RYKIEL Z., 2008: Koncepcje przestrzeni i teorie regionu, a wzorce uprawiania socjologii. [w:] Z. Rykiel (red.): Nowa przestrzeń społeczna w badaniach socjologicznych. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. RYKIEL Z., 2009: Podkarpacie jako region – podstawy teoretyczne. [w:] A. Tuziak, B. Tuziak: Regionalny wymiar procesów transformacyjnych. Wydawnictwo Scholar, Warszawa. ŚCIGAJ P., 2008: Potęga osamotnienia? Globalizacja, a tożsamość jednostki. [w:] P. Borowiec, B. Krauz-Mozer (red.): Globa- lizacja – nieznośne podobieństwo? Świat i jego instytucje w procesie uniformizacji. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel- lońskiego, Kraków. SHOLTE J.A., 2006: Globalizacja. Oficyna wydawnicza „Humanitas”, Sosnowiec. SOWA K., 1989: Zmierzch i odrodzenie się lokalizmów w XX stuleciu. [w:] P. Dutkiewicz, B. Jałowiecki, Z. Sowa (red.): Społeczności lokalne – teraźniejszość i przyszłość. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. STAROSTA P., 2001: Globalizacja i nowy komunitaryzm. [w:] A. Miszalska, K. Kowalewicz (red.): Niepokojąca współczesność. Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. STIGLITZ J.E., 2005: Globalizacja. PWN, Warszawa. TOFFLER A.,1997: Trzecia fala. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. TUAN YI FU, 1987: Przestrzeń i miejsce. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. WNUK-LIPIŃSKI E., 2004: Świat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, państwo narodowe. Wydawnictwo Znak, ISP Pan, Kraków. ZANDECKI J., 2003: Modele integracji europejskiej: nawigacja między Europą państw, a Europą regionów. [w:] P. Buczkowski, K. Bondyra, P. Śliwa (red.): Jaka Europa? Regionalizacja, a integracja. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlowej w Pozna- niu, Poznań.

Radosław Sagan

IDENTITY CHANGES INFLUENCED BY GLOBALIZATION

Summary

The main aim of this paper is to present a theoretical approach of individual identity changes that can occur under the influence of globalization. Attempts were made to identify the most important contemporary concepts of the local community transformation and its identity. An important element of the study is the identification of possible responses of local communities to the growing globalization process, which can be developed in two ways: either emphasize the local community ethnocentrism or homogenization of global and local culture.

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 88-97 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Agnieszka SZYMAŃSKA Karol WITKOWSKI Grzegorz WYSMOŁEK Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Pedagogiczny Kraków

WPŁYW UWARUNKOWAŃ GEOGRAFICZNYCH NA JAKOŚĆ POWIETRZA W MIEŚCIE

WPROWADZENIE

Dynamiczny rozwój przemysłowy w XX wieku spowodował dramatyczne pogorsze- nie się jakości powietrza, co jest szczególnie widoczne w uprzemysłowionych ośrodkach miejskich. Powietrze będąc nośnikiem pyłów i drobin, zarówno pochodzenia naturalnego (np. pyłki roślin, pyły z wybuchów wulkanów), jak i antropogenicznego jest wyjątkowo podatne na absorpcję lotnych zanieczyszczeń. Na wielkość i jakość emisji wpływ ma lokalizacja przemysłu, dróg kołowych oraz terenów zielonych, które są naturalnym katalizatorem substancji niepożądanych. Jednakże obecność skażonego powietrza jest uzależniona głównie od czynników geograficznych decydujących o jego mobilności (Juda-Rezler, Manczarski, 2010). Przedmiotem opracowania jest wpływ geograficznych czynników na zanieczyszczenie powietrza w miastach. Jak podają J. Juda i K. Budziński (1961) zanieczyszczeniami tymi są „wszystkie substancje stałe, ciekłe i gazowe, których udziały w powietrzu przekraczają średnią zawartość tych substancji w czystym powietrzu atmosferycznym”. Mobilność zanieczyszczeń emitowanych w obrębie miasta uzależniona jest od jego orografii. Znaczny wpływ na ich przemieszczanie się ma także położenie miasta w makroskali, umożliwiające lub blokujące napływ skażonych mas powietrza. Artykuł przygotowano na podstawie badań kameralnych opartych o analizy kartograficzne i literaturę naukową dotyczącą klimatu miasta oraz jakości jego powietrza. Do naj- ważniejszych pozycji należy zaliczyć: „Miejska wyspa ciepła na tle naturalnego zróżnicowa- nia termicznego obszaru położonego we wklęsłej formie terenu (na przykładzie Krakowa)” (Bokwa, 2009), „Zanieczyszczenia atmosfery” (Juda, Budziński, 1961), „Planowanie terenów zieleni w obszarach zagrożeń w aspekcie zmienności aparatu fotosyntetyzującego i metali cięż- kich” (Łaska, Jaros, 2011), „Ocena transgranicznego napływu wybranych zanieczyszczeń powietrza na obszar Polski” (Mill, 2005). Literaturę tę uzupełniono o dane pomiarowe wiel- kości zanieczyszczeń powietrza uzyskane z Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Środowi- ska publikowane na stronach internetowych (http://katowice.pios.gov.pl, http://krakow.pios. gov.pl) oraz dane Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Krakowie publikowane na stronie internetowej (http://imgw.pl). Wyniki uzyskane na drodze analizy powyższych danych zaprezentowano w czasie Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Odczarować Śląsk” 16 stycznia 2013 roku w formie referatu pt. „Śląskie i małopolskie – geograficzne spojrzenie na jakość powietrza”. Opracowanie przygotowano w celu określenia wpływu czynników geograficznych na jakość powietrza w Krakowie i Katowicach. 88 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 88-97 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Jako obszar porównawczych badań przyjęto dwa równorzędne ośrodki miejskie wo- jewództwa śląskiego i małopolskiego w ich granicach administracyjnych, które nie pokry- wają się z naturalnymi granicami mikroregionów. Takie założenie powoduje przerwanie ciągłości zabudowy (np. Kraków-Skawina) czy ciągłości obszarów naturalnych (las Murc- kowski). Pomimo wad takiego podejścia jak również dużych różnic między Krakowem, a Katowicami, wybór ten umożliwia rzetelną komparację czynników geograficznych.

POŁOŻENIE MIAST

Regionalizacja fizycznogeograficzna Polski opracowana przez J. Kondrackiego (1994) (Maciejowski, 2009) wyraźnie wskazuje znaczne różnice w położeniu Krakowa i Katowic (tab. 1).

Tab. 1. Położenie Krakowa i Katowic w obrębie jednostek fizycznogeograficznych (wg: Kondracki, 1994).

Table 1. Location of Krakow and Katowice within physico-geographical units (according to Kondracki, 1994).

Jednostka Kraków Katowice 51. Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem 34. Wyżyny Polskie Prowincje 34. Wyżyny Polskie Zachodnim i Północnym 341 Wyżyna Śląsko-Krakowska 512 Podkarpacie Północne 341 Wyżyna Śląsko- Podprowincje 342 Wyżyna Małopolska 513 Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Krakowska 341.3 Wyżyna Krakowsko- 512.3 Brama Krakowska 341.1 Wyżyna Śląska Makroregiony Częstochowska 512.4-5 Kotlina Sandomierska 342.2 Niecka Nidziańska 513.3 Pogórze Zachodniobeskidzkie 512.31 Rów Skawiński 341.13 Wyżyna 512.32 Obniżenie Cholerzyńskie Katowicka 341.32 Wyżyna Olkuska Mezoregiony 512.33 Pomost Krakowski 341.14 Pagóry Ja- 342.23 Płaskowyż Proszowicki 512.41 Nizina Nadwiślańska worznickie 513.33 Pogórze Wielickie

Kraków rozciąga się z zachodu na wschód wzdłuż doliny Wisły na obszarze dwóch prowincji. Dno doliny stanowi swoistą oś rozwoju miasta będąc jednocześnie najniżej poło- żonym obszarem w obrębie granic administracyjnych Krakowa. Koryto Wisły na zachodniej granicy miasta, u ujścia Skawinki znajduje się na wysokości 202,2 m n.p.m., a na wschodniej (ujście Potoku Kościelnickiego – najniższy punkt w mieście) 187,5 m n.p.m. Najwyższym krakowskim wzniesieniem jest Kopiec Piłsudskiego na Zrębie Sowińca (w obrębie Pomostu Krakowskiego) – 383,6 m n.p.m. (Mapa topograficzna, 1996a,b). Kraków zajmuje powierzchnię 327 km2 (Rocznik..., 2012) rozciągając się z północy na południe od pierwszych wzniesień Wyżyny Olkuskiej (maks. 512 m n.p.m.) i Płaskowyżu Proszowickiego po skłony Pogórza Wielickiego. W najbliższym otoczeniu miasta na pół- nocy rozciągają się wzniesienia Garbu Tenczyńskiego, Wyżyny Olkuskiej i Miechowskiej, a na południu tuż za wyrównanym Pogórzem Wielickim znajduje się stromy próg Beski- dów Zachodnich. Położenie takie sprawia, że stolica małopolski leży w głębokiej „rynnie” Wisły. Położenie Katowic w obrębie jednego makroregionu implikuje znacznie mniej uroz- maiconą rzeźbę w porównaniu z Krakowem. Najwyższym punktem miasta jest Wzgórze Wandy (357,6 m n.p.m.) w Lesie Murckowskim, a najniższym koryto Mlecznej na granicy z Tychami (242,5 m n.p.m.) (Mapa topograficzna, 1993a,b). 89 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 88-97 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Deniwelacja w obrębie miasta osiąga 115,1 m i jest o 81 m mniejsza niż w Krakowie. Część Wyżyny Katowickiej – Płaskowyż Bytomsko-Katowicki, w którego środkowo-połu- dniowej części leżą Katowice, jest obszarem o niskich wysokościach względnych (wysokości bezwzględne rzędu 240-260 m n.p.m.) otoczonym od północy przez niewiele wyższy Garb Tarnogórski (maksymalna wys. 398 m n.p.m. – pod Twardowicami), od wschodu i południa przez niższe: Pagóry Jaworznickie, Równinę Pszczyńską, Płaskowyż Rybnicki, od zachodu przez nadodrzańską Kotlinę Raciborską. Katowice zajmują obszar 165 km2 (GUS, 2012), przez który przebiega dział wodny między dorzeczem Wisły i Odry (Kondracki, 1994).

WARUNKI METEOROLOGICZNE

Położenie fizycznogeograficzne miast rzutuje na warunki meteorologiczne, które w znaczący sposób modyfikują rozprzestrzenianie zanieczyszczeń powietrza, które z kolei zwrotnie wpływają na kształtowanie sytuacji pogodowych. Dyspersja zanieczyszczeń jest najbardziej uzależniona od warunków anemologicznych, opadów, temperatury powietrza oraz pionowej struktury termicznej warstwy granicznej atmosfery (Raport o stanie..., 2007). Prędkość i kierunki wiatru w Krakowie są determinowane położeniem miasta w dolinie o przebiegu równoleżnikowym (Ustrnul, 2007). Prędkość wiatru jest w znacznym stopniu uzależniona od hamującej szorstkości terenów zabudowanych, które wywołują ruch turbu- lentny, modyfikujący lokalne prędkości. W róży prędkości wiatrów dla Krakowa zaciera się kierunkujący wpływ doliny Wisły, jednak najwyższe średnie prędkości przypadają na dominujący kierunek zachodni. Na drugim miejscu, pod względem częstości występowania znajdują się wiatry wschodnie (rys. 1). Warunki meteorologiczne w Krakowie charakteryzują się znacznym udziałem cisz wiatrowych – 20,3% w 2006 roku (Raport o stanie..., 2007).

Rys. 1. Róże wiatrów dla Katowic i Krakowa w 2006 roku (opracowanie własne na podstawie danych WIOŚ).

Fig. 1. Wind roses for Krakow and Katowice in 2006 (own compilation based on data WIOŚ).

Warunki anemologiczne Katowic są bardziej zróżnicowane niż w Krakowie. Kierun- kowy udział wiatrów charakteryzuje się podobnie jak w Krakowie zdecydowaną przewagą sektora zachodniego. W Katowicach porównywalny jest jednak udział wiatrów z kierun- 90 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 88-97 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. ków W i SW, podczas gdy w drugim ośrodku znacznie przeważają wiatry z W, a udział wia- trów z WSW jest mniejszy o około 7 punktów procentowych (rys. 1). Udział cisz wiatrowych w Katowicach wynosi tylko około 11,5% (Stan środowiska ..., 2007). Temperatura powietrza ma zarówno bezpośredni, jak i pośredni wpływ na warunki aerosanitarne w miastach. Wysokie temperatury, występujące głównie latem sprzyjają powstawaniu smogu fotochemicznego. Tlenki azotu oraz węglowodory pod wpływem promieniowania słonecznego stają się źródłem zanieczyszczeń wtórnych, których głównym produktem jest ozon troposferyczny. W okresie zimowym temperatura determinuje długość okresu grzewczego, co przekłada się na wielkość emisji niskiej. Również inwersja termiczna, będąca efektem sprzężenia warunków cieplnych i topograficznych, znacząco obniża mobilność pio- nową zanieczyszczeń atmosferycznych w obrębie ośrodków miejskich (Bokwa, 2007). W Krakowie średnie temperatury miesięcy letnich w okresie 1981-2010 osiągnęły odpowiednio w czerwcu: 16,8ºC, w lipcu: 18,8ºC i 18,1ºC w sierpniu (tab. 2). W analogicznym okresie czasu średnie miesięczne dla Katowic osiągnęły następujące wartości: czerwiec: 16,5ºC, lipiec: 18,6ºC, sierpień: 17,9ºC (dane IMGW 2013). W badanych ośrodkach miejskich śred- nie temperatury miesięcy letnich tylko nieznacznie odbiegają od siebie. Największą rozbież- nością wśród podanych średnich miesięcznych charakteryzuje się czerwiec. Potencjalne róż- nice w wartościach zanieczyszczeń ozonem troposferycznym pomiędzy Katowicami i Kra- kowem uwarunkowane będą w większym stopniu wielkością emisji tlenków azotu w badanych miastach, aniżeli warunkami termicznymi.

Tab. 2. Średnie miesięczne temperatury powietrza dla Krakowa i Katowic w latach 1981-2010 (opracowanie własne na podstawie danych IMGW).

Table 2. Monthly – mean air temperatures for Krakow and Katowice in 1981-2010 (own compilation based on data IMGW).

Miasto\ miesiąc I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Kraków -2,1 -0,8 3,1 8,7 14,0 16,8 18,8 18,1 13,5 8,7 3,1 -0,9 Katowice -1,6 -0,4 3,3 8,7 13,9 16,5 18,6 17,9 13,4 8,8 3,6 -0,5

Wartości średnich temperatur miesięcy zimowych znacząco wpływają na stężenie za- nieczyszczeń w powietrzu, ponieważ są podstawowym czynnikiem wyznaczającym długość okresu grzewczego oraz wielkość emisji. W ostatnim trzydziestoleciu (1981-2010) w Krako- wie średnie temperatury miesięcy zimowych wynosiły odpowiednio: grudzień: -0,9ºC, styczeń: -2,1ºC, luty: -0,8ºC. W analogicznym okresie czasu w Katowicach średnie temperatur mie- sięcy zimowych kształtowały się w następujący sposób: grudzień: -0,5ºC, styczeń: -1,6ºC, luty: -0,4ºC. Różnice w wartościach średnich temperatur miesięcy zimowych w badanych ośrodkach są nieco większe, niż w przypadku miesięcy letnich. Największa różnica zaznacza się w wartościach średnich miesiąca stycznia i wynosi ona 0,5ºC. Niższe temperatury powietrza w Krakowie mogą wpływać na wielkość emisji niskiej, jednakże nie mają one bezpo- średniego przełożenia na stężenie zanieczyszczeń w powietrzu, ponieważ istotniejszą rolę mogą tu odgrywać takie czynniki jak: liczba gospodarstw domowych, rodzaj materiału opa- łowego czy lokalizacja ciepłowni w granicach miasta. Położenie Krakowa w obrębie doliny Wisły sprzyja powstawaniu zjawiska inwersji termicznej, która w sposób negatywny wpływa na warunki aerosanitarne w mieście (Piotrowicz, 2007). Inwersja hamuje konwekcyjny ruch 91 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 88-97 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. powietrza, utrudniając tym samym naturalną wentylację miasta i dyspersję skażonego powietrza. W efekcie zanieczyszczenia atmosferyczne kumulują się w przygruntowej warstwie atmosfery, osiągają wysokie stężenia i negatywnie wpływają na zdrowie mieszkańców. W świetle danych zawartych w „Raporcie o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2006 roku” w Krakowie odnotowano 51 dni z całodobową warstwą inwersyjną. Z kolei warstwa inwersyjna w godzinach południowych utrzymywała się przez 88 dni w roku. Opad atmosferyczny jest elementem wysoce pozytywnym, wpływającym na popra- wę jakości powietrza, ponieważ posiada zdolność przechwytywania i odprowadzania nie- których zanieczyszczeń atmosferycznych wskutek tzw. depozycji mokrej. Opady mają charakter nieciągły i nierównomierny, dlatego ich wpływ na jakość powietrza będzie uzależniony nie tylko od ogólnej sumy rocznej opadów, ale także od częstości i okresów występowania (Bokwa, 2009). W Krakowie w latach 1981-2010 średnia roczna suma opadów wynosiła 671,9 mm (dane IMGW 2013). W analizowanym okresie czasu najwyższe opady notowano w miesiącach letnich, co jest charakterystyczne dla całej Polski i wynika z położenia w strefie klimatu umiarkowanego. Potwierdzają to dane prezentujące średnie miesięczne z okresu 1981-2010 (rys. 2), według których najwyższe opady przekraczające 80 mm notowano w lipcu (87,9 mm), czerwcu (86,4 mm) i maju (81,2 mm). Najniższe opady w opisywanym wie- loleciu wystąpiły w miesiącach zimowych. Średnie miesięczne grudnia, stycznia oraz lutego nie przekroczyły 40 mm. Najniższą średnią miesięczną z wielolecia charakteryzuje się luty (29,7 mm).

Rys. 2. Średnie miesięczne sumy opadów w Krakowie (1) i Katowicach (2) w latach 1981-2013 (opracowanie własne na podstawie danych IMGW).

Fig. 2. Monthly – mean precipitations for Krakow (1) and Katowice (2) in 1981-2013 (own compilation based on data IMGW).

92 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 88-97 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

W Katowicach średnia roczna suma opadów w latach 1981-2010 wyniosła 722,3 mm. W ciągu roku, podobnie jak w Krakowie zaznacza się nierównomierny rozkład opadów. Najwyższe miesięczne sumy opadów notowano latem, przy czym nad wyraz wysoką śred- nią miesięczną, równą 97,5 mm odznacza się czerwiec. Najniższe opady w badanym okresie czasu występowały w miesiącach zimowych, z wyraźnym dołkiem w lutym, dla którego wartość średniej miesięcznej sumy opadów wynosi 38,0 mm. Zaprezentowane dane dowodzą, że Katowice znajdują się w uprzywilejowanym, w stosunku do Krakowa położeniu, zapew- niającym wyższe opady (Matuszko, 2005). Szczególne znaczenie mają wyższe wartości śred- nich sum opadów w miesiącach zimowych, kiedy to stężenie zanieczyszczeń w powietrzu przekracza dopuszczalne normy, osiągając najwyższe wartości.

ZALESIENIE I EMISJA NISKA

W listopadzie 2011 roku ukazał się przygotowany przez Wydział Kształtowania Śro- dowiska Urzędu Miasta Krakowa dokument pt. „Informacja na temat lasów i zalesień na terenie Miasta Krakowa” (http://krakoff.info). W opracowaniu przygotowanym dla Komisji Pla- nowania Przestrzennego i Ochrony Środowiska Rady Miasta Krakowa zwrócono uwagę na najniższy udział powierzchni lasów w Krakowie pośród wszystkich dużych miast Polski. W 2011 roku zidentyfikowano w stolicy małopolski 1431ha obszarów pokrytych lasem, w Katowicach w tym samym czasie 6338 ha. Wartości te przeliczone na udział procentowy podkreślają skrajnie niskie zalesienie Krakowa – 4,38% powierzchni miasta, podczas gdy w Katowicach udział ten osiąga prawie 40%. W przeliczeniu na jednego mieszkańca udział powierzchni leśnych to odpowiednio 19 m2 i 204,9 m2. Sytuację w Krakowie pogarsza fakt lokalizacji obszarów leśnych na peryferiach miasta zwłaszcza przy jego zachodnich i połu- dniowych granicach (Adamczyk, 2004). Dwoma podstawowymi źródłami emisji niskiej są: komunikacja samochodowa oraz paleniska domowe. Pomiary natężenia ruchu drogowego są wykonywane głównie przez GDDKiA w celu określenia drożności szlaków komunikacyjnych. Wykorzystanie takich danych w celu analizy wpływu samochodów na jakość powietrza jest utrudnione przez nie- określenie tras przejazdu pojazdów. O presji ruchu kołowego na powietrze świadczyć może siatka komunikacyjna, a zwłaszcza sposób zorganizowania tranzytu. Omawiane miasta różnią się między sobą pod względem organizacji ruchu kołowego. Główne ulice w centrum Katowic zorganizowane są w układzie rusztowym, a trasy tranzy- towe wschód-zachód i północ-południe przebiegają obrzeżami centrum. Krakowska siatka komunikacyjna to koncentrycznie ułożone cztery obwodnice, z których dwie najbardziej ze- wnętrzne nie są zamknięte, co przesuwa ruch tranzytowy do centrum, który skupia się w ob- rębie tzw. Alei (druga obwodnica). W Krakowie gęstość dróg publicznych to 3,35 km/km2 (przy 1096,3 km dróg publicznych), a w Katowicach 3,29 km/km2 (przy 543,3 km) (http:// mapa-akustyczna.um.krakow.pl, http://bip.um.katowice.pl). Bardzo duży wpływ na jakość powietrza mają paleniska domowe pracujące szczegól- nie intensywnie w okresie zimowym (grzewczym) (Wierzbińska, Kuśmierz, 2009). Zabudo- wa krakowskiego śródmieścia to głównie czynszowe kamienice oraz domy prywatne często nie podłączone do miejskiej sieci grzewczej, posiadające własne systemy grzewcze oparte

93 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 88-97 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. o przestarzałe paleniska, w których często spalany jest węgiel niskiej jakości oraz śmieci. W Katowicach istnieje ten sam problem jednak na dużo mniejszą skalę – liczba ludności stolicy województwa śląskiego jest ponad dwukrotnie mniejsza, a biorąc pod uwagę ilość elektrociepłowni w najbliższej okolicy to udział mieszkań podłączonych do sieci ciepłowni- czej jest większy niż w Krakowie. Główny Urząd Statystyczny określając liczbę mieszkań posiadających centralne ogrzewanie bierze pod uwagę domy korzystające z ciepła z elek- trociepłowni, osiedlowych kotłowni jak również z własnych instalacji grzewczych domów jednorodzinnych, przez co analiza takich danych nie pozwala na określenie ilości lokali ogrzewanych w sposób wysoce niebezpieczny dla środowiska.

INDEKS CAQI

W ramach projektu CITEAIR opracowano indeks jakości powietrza CAQI (Common Air Quality Index), który umożliwia porównywanie miast europejskich pod względem wa- runków aerosanitarnych. W obliczaniu indeksu bierze się pod uwagę stężenia NO2, PM10, O3, CO, SO2, a wyniki przedstawia się w pięciostopniowej skali wskaźnika CAQI od 1 – bardzo niski do 5 – bardzo wysoki. W tabeli 4. przedstawiono czas trwania bardzo wysokiego CAQI w obszarach tła miejskiego, na który największy wpływ ma emisja niska palenisk domowych. Dla Alei Krasińskiego w Krakowie obliczono CAQI w obszarach tła komunikacyjnego gdzie wyniki przedstawiają o wiele bardziej niebezpieczną sytuację. Dla lat 2006-2008 udział czasu trwania CAQI to odpowiednio 29,2%, 23,4% i 23,2% (Ośródka, 2011).

Tab. 4. Procentowy udział czasu trwania „bardzo wysokiego” CAQI w ciągu roku w obszarach tła miejskiego w latach 2006-2008 (źródło: Ośródka, 2011).

Table 4. The durance of the “high value” CAQIndex during the year in 2006-2008 (source: Ośródka, 2011).

Kraków – Prądnicka Katowice – Kossutha 2006 2007 2008 2006 2007 2008 14,6 12,1 9,0 8,5 4,9 3,3

Analiza indeksu CAQI potwierdza obserwacje autorów dotyczące dużego zróżnico- wania jakości powietrza w Krakowie i Katowicach determinowanych przez czynniki geograficzne oraz skłania do konkluzji, iż współczesny przemysł ciężki może wywierać dużo mniej- szą presję na środowisko niż komunikacja samochodowa i nieodpowiedzialna ludzka dzia- łalność. Na zmianę takiego stanu rzeczy będzie mieć wpływ zdecydowana polityka władz Krakowa dotycząca ograniczania ruchu kołowego w centrum, przejmowania potoków pa- sażerskich przez komunikację zbiorową oraz szybka zmiana polityki grzewczej.

EMISJA WYSOKA

Podstawowym źródłem zanieczyszczeń powietrza są zakłady przemysłowe będące emiterami stacjonarnymi. Za pośrednictwem swych wysokich kominów wyrzucają do miej- 94 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 88-97 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. skiego powietrza trujące związki będące efektem ubocznym procesów produkcyjnych. Emisja wysoka ma znaczący wpływ na warunki aerosanitarne ośrodków miejskich, jednak dzięki usuwaniu zakładowych spalin wysoko nad powierzchnią ziemi wpływ ten jest mniejszy aniżeli emisji niskiej. Spaliny przemysłowe oddziałują na jakość powietrza zwłaszcza w czasie inwersyjnych stanów pogodowych. Zanieczyszczenia te uwalniane wysoko nad ziemią są bardzo mobilne i to właśnie w ich przypadku mówi się o imporcie zanieczyszczeń lub o na- pływie transgranicznym, który w przypadku Polski południowej dotyczyć będzie zwłaszcza spalin emitowanych w Czechach, Niemczech, jak również przy sprzyjających warunkach pogodowych w dalszych regionach Europy (Mill, 2005). W Krakowie działają dwa duże zakłady przemysłowe zlokalizowane we wschodniej części miasta: Elektrociepłownia Kraków S.A. w nadwiślańskim Łęgu oraz Arcelor Mittal Poland S.A. Oddział w Krakowie (dawna Huta im. T. Sendzimira), w którym szczególnie uciążliwe dla środowiska stalownie martenowskie zostały zamknięte w latach 90. XX w. Obiekty te jednak nie mają znaczącego wpływu na powietrze w śródmieściu. Na południe od Krakowa funkcjonuje Elektrownia Skawina S.A. Znaczący wpływ na jakość powietrza w mieście oprócz wspomnianych importowanych zanieczyszczeń spoza Polski mają spaliny z województwa śląskiego i małopolskiego: Południowy Koncern Energetyczny S.A. Elektrow- nia Siersza w Trzebini, Energetyka Dwory Sp. z o.o. w Oświęcimiu (Raport o stanie..., 2011). Wielowiekowy rozwój przemysłu na Górnym Śląsku sprawił, że Katowice wraz z naj- bliższą okolicą są dużo bardziej uprzemysłowionym ośrodkiem niż Kraków. W obrębie stolicy województwa śląskiego jak również w sąsiednich miastach znajdują się między innymi: Zakład Energetyki Cieplnej Katowice, elektrownie „Łagisza” w Będzinie, „Halemba” w Ru- dzie Śląskiej, „EC Nowa” w Dąbrowie Górniczej, „Łaziska” w Łaziskach Górnych, „Jaworz- no III” w Jaworznie, Zespół Elektrociepłowni Bytom, Huta Arcelor Mittal Poland Oddział w Dąbrowie Górniczej oraz Koksownia „Przyjaźń” i Kombinat Koksochemiczny „Zabrze”. Powyższe zakłady przemysłowe są wymieniane w raportach o stanie środowiska jako jedne z największych źródeł emisji punktowej zanieczyszczeń w województwie śląskim (Stan śro- dowiska ..., 2011).

WNIOSKI

1. Głównym czynnikiem regulującym wpływ emisji wysokiej na jakość powietrza w oma- wianych miastach jest położenie. Województwo śląskie produkując najwięcej zanieczysz- czeń w skali kraju jest dodatkowo zasilane przez spaliny transgraniczne. Położenie stolicy regionu na wyżynie sprawia, że warunki aerosanitarne ulegają poprawie za sprawą przewietrzania i opadów. Kraków produkujący niewiele zanieczyszczeń w emisji wysokiej odbiera bardzo duże ilości spalin z zachodu, które przepływają wzdłuż Wisły sta- gnując nad miastem zwłaszcza w czasie cisz wiatrowych. 2. Niewielkie zróżnicowanie warunków termicznych Krakowa względem Katowic w zniko- my sposób warunkuje dysproporcje związane z jakością powietrza w badanych ośrod- kach. Znacznie istotniejszy wpływ, objawiający się wzrostem stężenia zanieczyszczeń w atmosferze, wywiera inwersja temperatury, która w stolicy województwa małopol- skiego jest zjawiskiem nader częstym. Lokalizacja Katowic gwarantuje miastu wysoce 95 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 88-97 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

korzystniejsze, w stosunku do Krakowa, warunki pluwialne i anemologiczne. Wyższe opady, szczególnie w okresach zimowych przyczyniają się do oczyszczania powietrza nad miastem ze szkodliwych dla zdrowia pyłów i drobin. Usytuowanie stolicy wojewódz- twa śląskiego w obrębie Wyżyny Katowickiej i związana z tym homogeniczność rzeźby terenu implikuje silniejsze zróżnicowanie kierunków wiatrów i niski odsetek cisz wiatrowych, co z kolei zapewnia właściwą wentylację miasta. 3. Obszary zadrzewione są wysoce pożądanym elementem przestrzeni miejskiej. Lasy są biologicznym filtrem spalin asymilującym zanieczyszczenia przez co ograniczają ich rozprzestrzenianie. Zadrzewienia wzdłuż dróg o dużym natężeniu ruchu lub najbliższej okolicy magazynują lub likwidują zanieczyszczenia komunikacyjne w miejscu ich powstania (Łaska, Jaros, 2011). Lokalizacja części głównych tras komunikacyjnych w Katowicach jest dużo korzystniejsza niż w Krakowie. Autostrada A4, droga krajowa 86 i trasa łącząca Katowice z Mikołowem to część siatki komunikacyjnej położonej na obszarach leśnych. W Krakowie tylko niewielki fragment autostrady A4 przebiega w pobliżu niewielkich powierzchniowo lasów. 4. Emisja niska uzależniona jest pośrednio od liczby mieszkańców i osób odwiedzających miasto, co bezpośrednio przekłada się na korzystanie z systemów grzewczych i komunikacji samochodowej. Zarówno pod względem liczby ludności, jak i długości dróg publicznych Kraków przewyższa Katowice, co w świetle ochrony środowiska nie powinno przekładać się na jakość powietrza. Znaczące różnice w stężeniach zanieczyszczeń reprezentatywnych dla emisji niskiej obrazuje tabela 3.

Tab. 3. Wartości średniorocznych stężeń PM 10, PM 2,5, NOx w Katowicach i Krakowie w roku 2011 (opracowanie własne na podstawie danych WIOŚ).

Table 3. Annual mean concentration of PM 10, PM 2,5, NOx in Krakow and Katowice in 2011 (own compilation based on data WIOŚ).

Wskaźnik Katowice – Kossutha Kraków – Aleja Krasińskiego Norma PM 10 59 77 40 PM 2,5 42 54 25 Nox 62 251 30

5. Zarówno w Krakowie jak i Katowicach normy są przekroczone. Szczególnie duże stę- żenia pyłów są obserwowane w miesiącach grzewczych, gdy przekraczają normę nawet trzykrotnie. Powyższe dane bardzo dobrze obrazują wieloletnie zaniedbania w polityce grzewczej Krakowa oraz wyjątkowo niekorzystny wpływ siatki komunikacyjnej i natęże- nia ruchu w mieście na jakość powietrza. Średnioroczne stężenie tlenków azotu w 2011 roku w centrum stolicy małopolski było o 36 µg/m3 wyższe aniżeli na autostradzie A4 w Katowicach (dane WIOŚ w Katowicach, 2013; dane WIOŚ w Krakowie, 2013)

LITERATURA

ADAMCZYK J., 2004: Rola terenów zielonych w łagodzeniu niekorzystnych skutków procesu urbanizacyjnego. [w:] Słodczyk J., (red.): Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej. Wydawnictwa Uniwersytetu Opol- skiego, Opole.

96 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 88-97 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

BOKWA A., 2007: Zanieczyszczenie powietrza. [w:] Matuszko D., (red.): Klimat Krakowa w XX wieku. IGiGP UJ, Kraków. BOKWA A., 2009: Miejska wyspa ciepła na tle naturalnego zróżnicowania termicznego obszaru położonego we wklęsłej formie terenu (na przykładzie Krakowa). [w:] Prace Geograficzne. Zeszyt 122. IGiGP UJ, Kraków. http://bip.um.katowice.pl http://imgw.pl (Dane IMGW, 2013). http://katowice.pios.gov.pl (Dane WIOŚ w Katowicach, 2013). http://krakoff.info http://krakow.pios.gov.pl/ (Dane WIOŚ w Krakowie, 2013). http://mapa-akustyczna.um.krakow.pl JUDA J., BUDZIŃSKI K., 1961: Zanieczyszczenia atmosfery. WNT, Warszawa. JUDA-REZLER K., MANCZARSKI P., 2010: Zagrożenia związane z zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego i gospodarką odpadami komunalnymi. [w:] Nauka. Nr 4. PAN, Poznań. KONDRACKI J., 1994: Geografia Polski: mezoregiony fizycznogeograficzne. PWN, Warszawa. ŁASKA G., JAROS M., 2011: Planowanie terenów zieleni w obszarach zagrożeń w aspekcie zmienności aparatu fotosyntetyzujące- go i metali ciężkich. [w:] Czasopismo techniczne. Architektura. Zeszyt 17, rok 108. Wydawnictwo PK, Kraków. MACIEJOWSKI W., 2009: Regionalizacja fizycznogeograficzna – przeszłość czy przyszłość geografii fizycznej? [w:] Problemy ekologii krajobrazu. T. 23. Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, IGiGP UJ, Kraków. Mapa topograficzna, 1993a, arkusz Katowice, M-34-63-A. Główny Geodeta Kraju, Poznań. Mapa topograficzna, 1993b, arkusz Oświęcim, M-34-63-C. Główny Geodeta Kraju, Poznań. Mapa topograficzna, 1996b, arkusz Kraków- Wschód, M-34-65-C. Główny Geodeta Kraju, Poznań. Mapa topograficzna. 1996a, arkusz Kraków-Zachód, M-34-64-D. Główny Geodeta Kraju, Poznań. MATUSZKO D., 2005: Synchronous and asynchronous periods of cloudiness and sunshine duration in Cracow (over 1884-2003). [w:] Prace Geograficzne. Zeszyt 115. IGiGP UJ, Kraków. MILL W., 2005: Ocena transgranicznego napływu wybranych zanieczyszczeń powietrza na obszar Polski. [w:] Ochrona Śro- dowiska i Zasobów Naturalnych. Nr 28. PIB, Warszawa. OŚRÓDKA L., (red.), 2011: Raport roczny syntetyczny. Projekt: klimat „Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodarkę i społe- czeństwo”. IMGW, Katowice-Kraków. PIOTROWICZ K., 2007: Temperatura powietrza. [w:] Matuszko D., (red.): Klimat Krakowa w XX wieku. IGiGP UJ, Kraków. Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2006 roku. 2007. BMŚ, WIOŚ w Krakowie, Kraków. Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2010 roku. 2011. BMŚ, WIOŚ w Krakowie, Kraków. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej. 2012. GUS, Warszawa. Stan środowiska w województwie śląskim w 2006 roku. 2007. BMŚ, WIOŚ w Katowicach, Katowice. Stan środowiska w województwie śląskim w 2010 roku. 2011. BMŚ, WIOŚ w Katowicach, Katowice. USTRNUL Z., 2007: Warunki cyrkulacyjne. [w:] Matuszko D., (red.): Klimat Krakowa w XX wieku. IGiGP UJ, Kraków. WIERZBIŃSKA M., KUŚMIERZ Z., 2009: Możliwość poprawy jakości powietrza przez gazyfikację osiedla Powstańców Ślą- skich BIS w Pszczynie. [w:] Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych. Nr 38. PIB, Warszawa.

Agnieszka Szymańska, Karol Witkowski, Grzegorz Wysmołek

THE IMPACT OF GEOGRAPHICAL CONDITIONS ON AIR QUALITY IN CITY

Summary

The industrial development has significantly built the pressure on environment. One of the most noticeable and dangerous effects of this pressure is the air pollution especially in cities and towns. The various contamina- tions are entered into atmosphere mainly by emission from works, house heating systems and car fumes. Neverthe- less there are a plenty of geographical factors which can diversify the concentration of air pollutions at a specified time and place. This article compiles the miscellaneous factors including relief (Table 1.), wind directions (Fig. 1.), temperatures (Table 2.), precipitations (Fig. 2.) and etc, which may diversify the air quality between two Polish cities Krakow and Katowice. This comparison was based on the Voivodships Inspectorates for Environmental Protection (WIOŚ) air quality data (Table 3., Table 4.).

97 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 98-107 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Krzysztof WROŃSKI Koło Naukowe Młodych Geografów „Geoholicy”, Uniwersytet Łódzki Łódź

WYDZIELANIE DWUTLENKU WĘGLA Z GLEB LEŚNYCH I ŁĄKOWYCH W REGIONIE ŁÓDZKIM ORAZ WPŁYW CZŁOWIEKA NA TEN PROCES

WSTĘP

Gleba stanowi trzecią co do wielkości pulę węgla na świecie (2500 Pg) za oceanami (38000 Pg) oraz litosferą (5000 Pg) (Lal, 1999). Jednak stosunkowo mała miąższość pedosfe- ry sprawia, że jest ona bardzo wrażliwa na zmiany warunków zewnętrznych, co może istotnie wpływać na przepływ CO2 z gleby do atmosfery (tzw. respiracja lub oddychanie gleby). Me- chanizm tych przepływów został już w dużej mierze poznany. Ma on kierunek jednostronny. Węgiel dostaje się do gleby razem z opadającymi liśćmi i igliwiem, które tworzą następnie rozkładającą się stopniowo ściółkę. Z czasem węgiel zostaje wbudowany w samą glebę. Mi- kroorganizmy glebowe powodują utlenianie tego węgla generując jeden ze strumieni CO2 do atmosfery. Drugi ze strumieni to oddychanie korzeniowe roślin rosnących na danym obszarze (Rastogi i in., 2002). Słabo poznano jednak ten proces pod względem ilościowym (zarówno w bilansach globalnych, jak i lokalnych) (Lal, 1999). W niniejszym artykule dokonano próby scharakteryzowania zmienności czasowej wydzielania CO2 z gleby oraz określenie wpływu człowieka na ten proces, a w szczególności: • wpływ zmian w rzeźbie, • respiracja na terenach lasów nasadzonych na niewłaściwych siedliskach, • wpływ wprowadzenia sosny do drzewostanu, • wpływ wyrębów.

METODYKA

Wielkość emisji CO2 z gleby była mierzona metodą komory zamkniętej (fot. 1 i 2). Przyrząd pomiarowy składał się ze stalowej ramy, na którą zakładano klosz z pleksi, co miało na celu odizolowanie niewielkiego wycinka gleby od warunków zewnętrznych. We- wnątrz komory znajdował się miernik, który mierzył stężenie CO2 dla 2 momentów czaso- wych: w chwili początkowej (po 5 minutach od założenia klosza) i chwili końcowej pomiaru (po 15 minutach od założenia klosza). Różnicę stężeń, przy uwzględnieniu wielkości komory można było przeliczyć na wielkość wydzielonego w analizowanym czasie dwutlenku węgla.

98 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 98-107 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Fot. 1. Przyrząd pomiaru respiracji gleby przed założeniem klosza (fot. K. Wroński).

Photo 1. Instrument for measuring soil respiration before closing the chamber (photo. K. Wroński).

Fot. 2. Przyrząd pomiaru respiracji gleby po założeniu klosza (fot. K. Wroński).

Photo 2. Instrument for measuring soil respiration after closing the chamber (photo. K. Wroński)

Badania były prowadzone w odstępach miesięcznych od marca 2010 do marca 2011 r., w 20 punktach badawczych reprezentujących różne typy ekosystemów leśnych i łąkowych, usytuowanych w 6 polach badawczych w okolicach Łodzi. W polu badawczym „Feliksin” badania miały na celu określenie, jak zmiany w rzeźbie mogą wpływać na analizowany proces. Punkt „Feliksin 1” znajdował się na szczycie wzgórza o charakterze antropogenicznym powstałym w latach II wojny światowej, który prawdopodobnie miał pełnić funkcję nasypu kolejowego. Jest on zbudowany z materiału piaszczystego. Punkt „Feliksin 2” usytuowano u jego podnóża, zaś punkt „Feliksin 3” – na terenie, gdzie na skutek usypania wzgórza został zahamowany odpływ powierzchniowy, co spowodowało stałe wysokie nasycenie gruntu wo- dą. Punkt „Feliksin 4” można traktować jako niezmieniony przez człowieka.

99 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 98-107 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

W polu badawczym „Olechów” większość punktów pomiarowych rozstawiono tak, aby sprawdzić jak kształtuje się wartość respiracji gleby na terenach, gdzie znajdują się młode drzewostany rosnące na niewłaściwym siedlisku. Jest to sytuacja typowa dla większości niewielkich podmiejskich lasów w większości kraju. Stanowisko „Olechów 1” znajduje się na terenie nasadzonego lasu sosnowego, „Olechów 4” – lasu brzozowego. Stanowisko „Olechów 2” to teren, gdzie na obszarze porolnym na drodze naturalnej sukcesji wkroczyła sosna oraz brzoza. Natomiast stanowisko „Olechów 3” wybrano do badań, aby sprawdzić wielkość oddychania gleby na terenie, gdzie po ustaniu działalności rolniczej wkroczyła roślinność trawiasta. W polu badawczym „Justynów” sprawdzono, jak na respirację wpływa wprowadzenie sosen do naturalnego drzewostanu. Punkt „Justynów 2” to dąbrowa, zaś „Justynów 1” – dą- browa z sosną. Stanowiska „Wiączyń 3” oraz „Rokiciny 1” stanowią tereny po wyrębach (ze zrębnią zupełną). Pozostałe stanowiska to tereny nie zmienione przez człowieka. Charak- terystykę gleb ze stanowisk badawczych przedstawiono w tabeli nr 1.

Tab. 1. Charakterystyka gleb na stanowiskach badawczych (opracowanie własne).

Table 1. Soil characteristics of the research points (own study).

Stanowisko Budowa profilu glebowego Typ gleby Feliksin 1 A – 10 – C inicjalna Feliksin 2 A – 33 – Cgg gruntowo-glejowa Feliksin 3 POm – 25 – Dgg mułowa Feliksin 4 A – 18 – C1 – 30 – C2gg gruntowo-glejowa Olechów 1 A – 22 – Bv – 65 – C rdzawa Olechów 2 A – 17 – A/Bv – 45 – Bv – 85 – C rdzawa Olechów 3 A – 26 – Cgg gruntowo-glejowa Olechów 4 A – 26 – Bv – 50 – C rdzawa Wiączyń 1 A – 14 – Cgg gruntowo-glejowa Wiączyń 2 A – 6 – Cgg gruntowo-glejowa Wiączyń 3 A – 8 – Cgg gruntowo-glejowa Wiączyń 4 A – 9 – Bbr – 25 – C1 – 60 – C2 brunatna Ziel. Góra 1 POm – 30 – C mułowa Ziel. Góra 2 O – 30 – C torfowo-mułowa Justynów 1 A – 7 – A/Ees – 20 – Bv – 45 – C rdzawa Justynów 2 A – 3 – Bv – 15 – C rdzawa Rokiciny 1 A – 4 – C gruntowo-glejowa Rokiciny 2 A – 3 – A/Ees – 15 – Bhfe – 40 – C bielicowa Rokiciny 3 A – 3 – A/Ees – 20 – Bhfegg – 35 – Cgg glejobielica Rokiciny 4 A – 3 – A/Eet – 20 – Bt – 40 – Cgg gruntowo-glejowa

A – poziom próchniczny, P – poziom bagienny gleby organicznej, O – poziom organiczny, E – poziom wymywania, B – poziom wzbogacenia, C – poziom skały macierzystej, br – nieiluwialna akumulacja typowa dla gleb brunatnych, es – eluwialne wymycie Fe i Al, et – eluwialne wymycie frakcji ilastej, fe – iluwialna akumulacja Fe, gg – występowanie oglejenia, h – występowanie zhumifikowanej, dobrze rozłożonej materii organicznej, m – muł, v – nieiluwialne nagro- madzenie Fe, Al, Mn i próchnicy. Liczby oznaczają głębokość przejścia poziomów w centymetrach.

A – topsoil, P – level swampy soil organic, O – organic matter horizon, E – eluviation horizon, B – subsoil (iluviation horizon), C – parent rock, br – non-illuvial accumulation in Cambisols, es – eluviation of Fe and Al, et – eluviation of clay, fe – illuviation of Fe, gg – gleying, h – well-decomposed organic matter, m – accumulation of silt, v – non-illuvial accumulation of Fe, Al, Mn and humus. The numbers indicate the depth of horisons transitions [cm].

100 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 98-107 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

W każdym z 20 punktów badania prowadzono na dwóch rodzajach stanowisk: na glebie ze ściółką oraz na glebie pozbawionej ściółki. W jednym punkcie („Olechów 1”) badania były prowadzone w odstępach kilkudniowych (nie większych od 7 dni), uzależnionych od zmian pogody. Analiza ilościowa oparta była głównie na danych pochodzących z tego miejsca. W celu określenia roli warunków atmosferycznych została zbadana korelacja między wielkością emisji CO2 a dobowymi wartościami temperatury, temperatury maksymalnej, minimalnej, ciśnienia atmosferycznego, wilgotności względnej i sumy opadów dla dni wykonania pomiarów oraz dla średniej z 2, 3, ..., 10 dni. Pozwoliło to na znalezienie najbardziej znaczących determinant, na podstawie których skonstruowano prosty model respiracji i na jego podstawie obliczono bilans roczny dla wszystkich stanowisk objętych badaniem.

ROCZNY PRZEBIEG RESPIRACJI GLEBY I JEJ DETERMINANTY

Na zmienność wielkości wydzielania CO2 przez glebę w ciągu roku (rys. 1) wpły- wają przede wszystkim zmiany temperatury, która stymuluje aktywność mikroorganizmów glebowych. Najwyższe wartości są obserwowane latem, najniższe – na skutek stopniowego wychładzania gleby – pod koniec zimy. Potwierdzają to obserwacje prowadzone w całej strefie umiarkowanej (Zimov i in., 1993; Bekku i in., 1995; Chapman, Thurlow, 1996; Von Arnold i in., 2005). Na podstawie przebiegu różnych elementów klimatu (rys. 1) można wnio- skować również o dużym wpływie warunków wilgotnościowych. Między czerwcem a lipcem wystąpił niewielki spadek wielkości wydzielania CO2 przez glebę. W tym samym czasie miał miejsce spadek wysokości opadów oraz co za tym idzie wilgotności względnej. Związki między wielkością wydzielania CO2 przez glebę a temperaturą, temperaturą maksymalną oraz temperaturą minimalną powietrza można traktować dwojako, jako zależ- ności ujawniające się (1) w ciągu całego roku oraz (2) w zmianach w krótkich okresach czasu. Pierwsza z tych zależności została zbadana współczynnikiem korelacji liniowej, ponieważ w analizowanym roku zależność między temperaturą a respiracją gleby najlepiej odzwierciedla równanie regresji liniowej. Otrzymano bardzo wysokie wyniki rzędu 0,8 (tab. 2), co jest oczywiste, wziąwszy pod uwagę, jak zmiany temperatury w cyklu rocznym wpływają na aktywność mikroorganizmów glebowych w głównej mierze odpowiedzialnych ze emisję CO2. Należy jednak odpowiedzieć również na pytanie, czy na tę aktywność wpływają również kilkudniowe zmiany temperatury. Drugą z tych zależności zbadano przy pomocy współczynnika korelacji liniowej po standaryzacji wartości respiracji CO2, temperatury, temperatury maksymalnej i minimalnej. Standaryzacja polegała na odjęciu wartości średnich ruchomych 31-dniowych od wartości rzeczywistych, zaobserwowanych w danym dniu. Najwyższe wartości uzyskano dla średnich z 3 (tab. 2), co świadczy o tym, że mikro- organizmy glebowe reagują z opóźnieniem na zmiany warunków zewnętrznych. Zaobser- wowano też, że w stanowiskach ze ściółką wartości współczynnika są wyższe, niż w stanowiskach bez ściółki, co jest spowodowane tym, że ściółka, jako bliższa powierzchni jest bardziej wrażliwa na zmiany warunków zewnętrznych. Stwierdzono również, że zależności respiracji od temperatury, temperatury minimalnej oraz temperatury maksymalnej są bardzo zbliżone.

101 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 98-107 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rys. 1. Emisja CO2 z gleby bez ściółki (A1) i z gleby ze ściółką (A2) w punkcie pomiarowym „Olechów 1”, temperatura powietrza (B), ciśnienie atmosferyczne (C), wilgotność względna (D) oraz wysokość opadów (E) (opracowanie własne).

Fig. 1. CO2 efflux from litter-free soil (A1) and from soil with litter (A2) in research point „Olechów 1”, air temperature (B), atmospheric pressure (C), relative moisture (D) and precipitation (E) (own study).

102 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 98-107 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Tab. 2. Współczynniki korelacji dla punktu badawczego „Olechów 1”. Kursywą zaznaczono wyniki nieistotne statystycznie.

Tab. 2. The correlation coefficients for research point „Olechów 1”. Italics are statistically insignificant results.

Wartość współczynnika korelacji między wartościami respiracji z wartościami temperatury, temperatury max i temperatury min. (odpowiednio) na a wartościami: stanowisku w chwili w dniu średnimi z: pomiaru pomiaru 2 dni 3 dni 4 dni 5 dni 6 dni 7 dni 8 dni 9 dni 10 dni bez ściółki 0,769 0,788 0,803 0,810 0,812 0,815 0,817 0,820 0,823 0,827 0,831 temperatury ze ściółką 0,732 0,775 0,781 0,782 0,786 0,790 0,794 0,795 0,793 0,793 0,793 temperatury bez ściółki 0,767 0,778 0,790 0,796 0,796 0,800 0,802 0,805 0,810 0,817 maksymalnej ze ściółką 0,742 0,748 0,753 0,759 0,760 0,768 0,770 0,770 0,770 0,773 temperatury bez ściółki 0,802 0,818 0,826 0,825 0,829 0,834 0,835 0,839 0,842 0,844 minimalnej ze ściółką 0,798 0,802 0,809 0,814 0,819 0,821 0,817 0,814 0,814 0,814

Wartość współczynnika korelacji między wartościami standaryzowanymi respiracji a wartościami z wartościami stand. temperatury, temperatury max i temperatury min. (odpowiednio) na standaryzo- stanowisku w chwili w dniu średnimi z: wanymi: pomiaru pomiaru 2 dni 3 dni 4 dni 5 dni 6 dni 7 dni 8 dni 9 dni 10 dni temperatury bez ściółki 0,354 0,357 0,407 0,439 0,411 0,366 0,330 0,311 0,289 0,275 0,256 ze ściółką 0,435 0,527 0,543 0,548 0,543 0,533 0,527 0,506 0,456 0,406 0,356 temperatury bez ściółki 0,356 0,405 0,442 0,427 0,349 0,346 0,320 0,298 0,291 0,289 maksymalnej ze ściółką 0,507 0,528 0,531 0,529 0,466 0,520 0,503 0,464 0,421 0,387 temperatury bez ściółki 0,342 0,362 0,381 0,325 0,291 0,263 0,241 0,219 0,200 0,174 minimalnej ze ściółką 0,490 0,483 0,500 0,490 0,488 0,467 0,419 0,363 0,313 0,266

Wartość współczynnika korelacji między wartościami respiracji obniżonymi o wartość teoretyczną (wg temperatury) respiracji z wartościami wilgotności, ciśnienia i wysokości opadów (odpowiednio) na a: stanowisku w dniu średnimi z: pomiaru 2 dni 3 dni 4 dni 5 dni 6 dni 7 dni 8 dni 9 dni 10 dni wilgotnością bez ściółki 0,333 0,332 0,340 0,340 0,328 0,330 0,307 0,285 0,279 0,277 względną ze ściółką 0,405 0,397 0,415 0,421 0,414 0,399 0,361 0,340 0,342 0,354 ciśnieniem bez ściółki -0,273 -0,345 -0,382 -0,390 -0,411 -0,421 -0,436 -0,463 -0,492 -0,512 atmosferycznym ze ściółką -0,305 -0,357 -0,390 -0,419 -0,460 -0,473 -0,475 -0,486 -0,502 -0,524 wysokością bez ściółki -0,008 0,088 0,162 0,232 0,275 0,327 0,341 0,383 0,434 0,448 opadów ze ściółką 0,238 0,313 0,355 0,401 0,444 0,474 0,451 0,470 0,506 0,503

Ponieważ temperatura przesłania rolę innych czynników wpływających na wielkość wydzielania CO2 z gleby, korelację z wilgotnością względną, wysokością opadów i ciśnie- niem, obliczono dla odchyleń wartości rzeczywistych respiracji od wartości teoretycznych wynikających z rozkładu temperatur (na podstawie równań regresji). Otrzymane wyniki po- twierdziły przypuszczenia o dużej roli warunków wilgotnościowych w procesie respiracji. Zauważono przy tym, że opóźnienie reakcji gleby na zmiany wilgotności względnej wynosi 4 dni (tab. 1). Wykryto również dodatnią korelację z wysokością opadów, ale współ- czynnik korelacji ujawnia najwyższe wartości dopiero przy średnich z 28 dni dla stanowiska bez ściółki (0,548) oraz z 26 dni dla stanowiska ze ściółką (0,612). Korelacja z ciśnie- niem we wszystkich przypadkach jest ujemna, co świadczy o tym, że wysokie ciśnienie atmosferyczne ogranicza wypływ dwutlenku węgla z gleby (Moore, Dalva, 1993). Najwyż- sze wartości występują dla średnich z 13 dni (-0,525 dla stanowiska bez ściółki oraz -0,549 dla stanowiska za ściółką). 103 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 98-107 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

WPŁYW CZŁOWIEKA NA WIELKOŚĆ WYDZIELANIA CO2 Z GLEBY

Powyższa analiza wykazała zależność wielkości wydzielania CO2 od średnich 3-dniowych temperatury powietrza, 4-dniowych – wilgotności względnej, oraz 13-dniowych – ci- śnienia atmosferycznego. Ze złożenia równań:

Rt = at3 + b Rtw – Rt = cw4 + d Rtwp – Rtw = ep13 + f gdzie: Rt – respiracja teoretyczna wynikająca z rozkładu temperatur, Rtw – respiracja teoretyczna wynikająca z rozkładu temperatur i wilgotności względnej, Rtwp – respiracja teoretyczna wynikająca z rozkładu temperatur, wilgotności względnej oraz ciśnienia atmosferycznego, t3 – temperatura średnia 3-dniowa, w4 – wilgotność względna średnia 4-dniowa, p13 – ciśnienie atmosferyczne średnia 13-dniowa, a, b, c, d, e, f – współczynniki empiryczne, otrzymujemy: Rtwp = at3 + cw4 + ep13 + b + d + f

Na podstawie tego równania obliczono roczną wartość oddychania gleby dla stanowisk objętych badaniem (rys. 2), który był podstawą do analizy wpływu człowieka na proces respiracji gleby. Na terenie pola badawczego „Feliksin”, gdzie badano wpływ ingerencji człowieka w rzeźbę, najwyższe wyniki zanotowano na szczycie sztucznie usypanego wzgórza, co należy wiązać z tym, że został on zbudowany ze znacznie lżejszego materiału od tego, który wystę- pował naturalnie na tym terenie. Większa porowatość naniesionego materiału sprawiła, że CO2 miało łatwiejsze ujście z gleby do atmosfery. Podobny efekt, choć słabszy, jest widoczny u pod- nóża tego wzgórza. Niskie wartości zanotowano w punkcie „Feliksin 3”, gdzie przez więk- szość okresu badań poziom wód gruntowych był wyższy od powierzchni gruntu. Nadmier- ne nasycenie gruntu wodą spowodowało utworzenie warunków beztlenowych i wyginięcie tlenowych mikroorganizmów glebowych, co miało bezpośredni wpływ na ilość wydostają- cego się CO2. Na terenie pola badawczego „Olechów” zauważono relatywnie niską respirację na terenie po nasadzeniach sosny, natomiast wysoką – brzozy. Różnice mogą prawdopodobnie wynikać z czasu rozkładu liści i igieł tych drzew. Do niskich wartości respiracji na terenie lasu sosnowego mogły się również przyczynić zabiegi bruzdowania podczas nasa- dzeń tego gatunku, które powodują intensywne uwalnianie węgla przez pierwsze kilka lat po dokonaniu tego zabiegu, w konsekwencji prowadząc do znacznego zubożenia gleby w ten pierwiastek. Bardzo wysokie wartości zanotowano na obszarze, gdzie na skutek naturalnej sukcesji wkroczyła roślinność trawiasta. Znacznie wyższa respiracja na tym terenie jest spo- wodowana dużą ilością nagromadzonej biomasy, a także wyższą temperaturą gleby i dużą liczebnością korzeni (Tufekcioglu, Kucuk, 2004). Natomiast bardzo niewielkie wartości zanotowano na terenie porolnym, gdzie wkroczyła sosna oraz brzoza („Olechów 2”), co

104 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 98-107 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. jest spowodowane prawdopodobnie wprowadzeniem podczas wcześniejszej uprawy mate- riału pylastego do naturalnych na tym terenie piasków, dzięki czemu zmniejszyła się poro- watość gleby ograniczając wypływ CO2.

Rys. 2. Wielkość respiracji gleby na stanowiskach objętych badaniem. -2 -1 Wartości w kg CO2 m rok . Sta- nowiska: Feliksin: 1 – szczyt wzgó- rza o charakterze antropogenicznym, w drzewostanie: robinia akacjowa, wiąz, klon zw., 2 – podnóże wzgó- rza o charakterze antropogenicznym, wiąz, klon zw., klon jawor, 3 – teren ze stale utrzymującym się wysokim stanem wód gruntowych, 4 – teren bez ingerencji w rzeźbę; lipa, klon jawor, klon zw., dąb, sosna, Ole- chów: 1 – las sosnowy, 2 – młody las sosnowo-brzozowy, 3 – teren z ro- ślinnością trawiastą, 4 – las brzozowy, Wiączyń: 1 – dąbrowa, 2 – grąd, 3 – teren po wyrębie grądu, 4 – grąd, Zielona Góra: 1 – łąka łęgowa, okre- sowo zalewana, 2 – las łęgowy, Ju- stynów: 1 – dąbrowa ze sztucznie wprowadzoną sosną, 2 – dąbrowa, Rokiciny: 1 – obszar po wyrębie dą- browy, 2 – dąbrowa, 3 – las jodło- wy, 4 – buczyna.

-2 -1 Fig. 2. Soil respiration values in research points. The values in kg CO2 m rok . Research points: Feliksin: 1 – the top of an anthropogenic hill with black locust, elm, maple, 2 – the foothills of an anthropogenic hill with elm, maple, hornbeam, 3 – area with high state of groundwater, periodically under water, 4 – area anthropogenic unchanged with linden, hornbeam, maple, oak, pine, Olechów: 1 – pine forest, 2 – young pine-birch forest, 3 – meadow, 4 – birch forest, Wiączyń: 1 – oak forest, 2 – hornbeam-oak forest, 3 – felling area after hornbeam-oak forest, 4 – hornbeam-oak forest, Zielona Góra: 1 – meadow periodically under water, 2 – Riparian forest, Justynów: 1 – oak forest with artificially introduced pine, 2 – oak forest, Rokiciny: 1 – felling area after oak forest, 2 – oak forest, 3 – fir forest, 4 – beech forest.

105 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 98-107 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Według badań przeprowadzonych przez J. Wójcika (2006) wynika, że w lasach so- snowych węgiel jest zgromadzony bardzo płytko w glebie, zatem wprowadzenie do drzewostanu sosnowego drzew liściastych i przekształcenie siedliska borowego w mieszany mogłoby spowodować trwalsze zakumulowanie węgla przez glebę. Autor starał się spraw- dzić, jak zmiany w drzewostanie mogą wpływać na proces respiracji. Z wyników uzyskanych z pola badawczego „Justynów” wynika, że różnice między dąbrową, a dąbrową z dodaną sosną są jednak niewielkie. Być może jest to wynik tego, że zmiany na tym terenie były stosunkowo niedawne, zatem wprowadzenie sosny nie spowodowało jeszcze dostatecznie widocznych zmian we właściwościach gleby. Badania autora na terenach po wyrębach wskazują na to, że wielkość wydzielania CO2 zależy najprawdopodobniej od wieku zrębni. Na terenie, gdzie drzewa wycięto stosunkowo niedawno, na skutek bruzdowania pod nowe drzewa, znaczna część węgla z gleby została sztucznie uwolniona, co wygenerowało znaczny strumień CO2 z gleby (stanowisko „Rokiciny 1”). Natomiast tam, gdzie drzewa wycięto stosunkowo dawno (stanowisko „Wiączyń 3”), wielkość wydzielania CO2 jest mniejsza, niż na terenach otaczających, co jest spowodowane najprawdopodobniej tym, że na skutek dużego uwalniania CO2 zaraz po wyrębie, zapas węgla w glebie uległ znacznemu zmniejszeniu, co ograniczyło wielkość strumień CO2. Być może jednak istotniejsze były zmiany składzie mechanicznym gleby i zmniejszenie jej porowatości na tym stanowisku. W większości stanowisk, niezależnie od tego, czy były one zmienione przez czło- wieka, czy też takich zmian nie było, wielkość wydzielania CO2 przez glebę ze ściółką jest większa, niż przez glebę ze ściółką. Wyjątkiem są obszary łąk i tereny po wyrębach, gdzie gęsto rosnąca roślinność trawiasta utrudnia wypływ CO2 do atmosfery.

WNIOSKI

Z dotychczasowych badań wynikają następujące wnioski: 1. Istnieje dodatnia korelacja respiracji z temperaturą i wilgotnością względną oraz ujemna z ciśnieniem. 2. Respiracja reaguje z kilku-, kilkunastodniowym opóźnieniem na zmiany warunków ze- wnętrznym. 3. Zmiany antropogeniczne w postaci zmian rzeźby, wyrębów, wprowadzania drzewosta- nów na niewłaściwych siedliskach mogą istotnie wpływać na wielkość wydzielania CO2 z gleby.

LITERATURA

VON ARNOLD K., VESLIEN P., NILSSON M., SVENSSON B.H., KLEMEDTSSON L., 2005: Fluxes of CO2, CH4 and N2O from drained coniferous forests on organic soils. Forest Ecology and Management. T. 210. s. 239-254. BEKKU Y., KOIZUMI H., NAKADAI T., IWAKI H., 1995: Measurement of soil respiration using closed chamber method: an IRGA technique. Ecological Research. T. 10. s. 369-373. CHAPMAN S.J., THURLOW M., 1996: The influence of climate on CO2 and CH4 emissions from organic soils. Agricultural and Forest Meteorology. T. 79. s. 205-217.

106 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 98-107 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

LAL R., 1999: World soils and the greenhouse effect. IGBP Global Change NewsLetter. March, 37. MOORE T.R., DALVA M., 1993: The influence of temperature and water table position on carbon dioxide and methane emissions from laboratory columns of peatland soils. Journal of Soil Science. T. 44. s. 651-664. RASTOGI M., SINGH S., PATHAK H., 2002: Emission of carbon dioxide from soil. Current Science. T. 82 (5). s. 510-517. TUFEKCIOGLU A., KUCUK A., 2004: Soil Respiration in Young and Old Oriental Spruce Stands and in Adjacent Grasslands in Artvin, Turkey. Turk J Agric For. T. 28. s. 429-434. WÓJCIK J., 2006: Zasoby węgla organicznego w glebach leśnych i ich zmiany. Problemy metodyczne i wiarygodność danych w aspekcie raportowania do protokołu z Kioto. [w:] Rola lasów i gospodarki leśnej w kształtowaniu bilansu węgla w ekosys- temach leśnych w Polsce. Konferencja naukowa Instytutu Badawczego Leśnictwa, Warszawa. s. 85-100. ZIMOV S.A., SEMILETOV I.P., DAVIODOW S.P., VOROPAEV Y.V., PROSYANNIKOV S.F., WONG C.S., CHAN Y.-H., 1993: Winter- time CO2 Emission from Soils of Northeastern Siberia. Arctic. Vol. 46, no. 3. s. 197-204

Krzysztof Wroński

CARBON DIOXIDE FLUXES FROM FOREST AND MEADOW SOILS IN ŁÓDŹ REGION AND HUMAN IMPACT INTO THIS PROCESS

Summary

The annual variation of CO2 fluxes from soil in central Poland and its depending on human impact was stud- ied. Research was conducted using a closed chamber method at 20 sites with different types of forest and meadow ecosystems. Soil respiration was positively correlated with air temperature and with relative moisture but a nega- tively correlated with atmospheric pressure. Soil respiration responds with a short delay to changes in atmospheric conditions. Studies have show that interferencje with relief may affect the volume of soil respiration. Carbon dioxide fluxes also depends on the type of vegetation. It is low in pine forest, high – in the birch forest and very high in meadow. However, the artificial introduction of pine to oak forest not cause any significant changes in the volume of soil respiration. Studies have also shown high levels of soil respiration in young felling area and low in old felling area.

PRELEKCJE

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 111-119 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Karolina JANECKA 1) Michał LEMPA 1) Barbara CZAJKA 2) 1) Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski 2) Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski Sosnowiec

PRZYCZYNY I SKUTKI POWODZI W TATRACH I NA PODHALU

WSTĘP

Specyfika klimatu Tatr i Podhala sprawia, że region ten jest często nawiedzany przez ekstremalne zdarzenia hydrologiczne objawiające się wezbraniami zarówno w tatrzańskich potokach, jak i rzekach Podhala. Analizowany obszar obejmuje 1059 km2 zlewni górnego Dunajca, od źródeł do Zbiornika Czorsztyńskiego. Największymi rzekami są tu: Białka oraz Biały i Czarny Dunajec. Badany teren charakteryzuje się gęstością zaludnienia (147 osób/km2), wyższą od średniej krajowej (123 osób/km2). Przestrzenne rozmieszczenie miejscowości nawiązuje do ukształtowania powierzchni terenu i jest nierównomierne. Przy typowej dla południowej Polski gęstość sieci osadniczej (6 miejscowości/100 km2) zabudowa koncentruje się wzdłuż rzek i potoków. Skutkiem tego większość mieszkańców Podhala jest bezpośrednio lub pośrednio zagrożona podwoziami.

CZYNNIKI KLIMATYCZNE SPRZYJAJĄCE WEZBRANIOM

Potoki oraz rzeki Tatr i Podhala charakteryzują się reżimem śnieżno-deszczowym, co wynika z wysokich opadów deszczu w okresie letnim oraz ablacji śniegu w okresach rozto- powych. Miesiącami o najwyższych dobowych opadach są: czerwiec i lipiec, co jest naj- częściej efektem adwekcji deszczonośnych mas powietrza napływających z północy (Starkel- Obrębska, 1995). Poziome ruchy mas powietrznych, rodzaje ośrodków barycznych, a także orografia terenu decydują o pogodzie, a w rezultacie także o klimacie tego obszaru (Hess, 1996). Opady konwekcyjne okresu letniego, charakteryzują się bardzo dużym natężeniem, lecz krótkim okresem trwania i lokalnym zasięgiem, natomiast opady rozlewne generowane są przez fronty atmosferyczne i obejmują swoim działaniem cały region. Charakteryzują się one jednostajnym, długotrwałym opadem, powodując wystąpienie zdarzeń hydrologicznych na większą skalę. Lokalny lecz krótkotrwały i intensywny opad, związany z pojawieniem się komórki burzowej wywołuje wezbrania typu – flash floods (Niedźwiedź, 2003). Roczne sumy opadów zwiększają się wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. Na obszarze Podhala opady sięgają 1200-1300 mm, natomiast w strefie gór wysokich ponad 2000 mm (Łajczak, 1996). 111 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 111-119 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

POWODZIE W TATRACH I NA PODHALU

W historii Tatr i Podhala zapisało się wiele wezbrań o różnym przebiegu oraz dynami- ce. Najstarsze informacje na temat powodzi pochodzą z zapisków Parafii pod wezwaniem Matki Bożej Częstochowskiej w Zakopanem i sięgają okresu średniowiecza (Stolarczyk, 1915; Kotarba, 2004). Rozwój osadniczy tych terenów silnie związany był z rozpoczynającym się w XIX w. napływem turystów i rozwojem infrastruktury. Wraz ze wzrostem gęstości zaludnienia terenów dolinnych wzrosły straty materialne w czasie wezbrań (Górz, 1994). Instru- mentalne pomiary stanów wód i przepływów prowadzone są na Podhalu od 1896 r. Wszystkie wcześniejsze informacje o wielkości wezbrań mają charakter opisów i obserwacji jakościo- wych. W ciągu ostatnich 200 lat zanotowano wiele takich zdarzeń, z których co najmniej 30 zostało przez badaczy zakwalifikowanych jako powodzie (tab. 1).

Tab. 1. Ekstremalne zdarzenia hydrometeorologiczne w Tatrach i na Podhalu od początku XIX w. Największe z nich zaznaczono pogrubioną czcionką (opracowanie własne wg: Stolarczyk, 1915; Siemionow, 1992; Kotarba, 2004; Bie- lański, 1984).

Powodzie w Tatrach i na Podhalu wg różnych źródeł XIX w. XX i XXI w. Stolarczyk, 1915; Siemio- Stolarczyk, 1915; Siemio- Bielański,1984 Bielański, 1984 now, 1992; Kotarba, 2004 now, 1992; Kotarba, 2004 1800 – 1900 – 1813 1813 1902 – 1846 – 1903 – 1854 – – 1906 1865 – – 1908 1866 – 1910 – 1867 1867 1912 – 1869 – 1934 1934 1871 – – 1948 1882 – – 1951 1884 – – 1958 1885 – 1960 1960 1893 – 1970 1970 – 1894 1973 – – – 1980 – – – 1997 – – – 2001 – – – 2010 –

Na podstawie przeglądu dostępnej literatury (Stolarczyk, 1915; Bielański, 1984; Sie- mionow, 1992; Kotarba, 2004) wyróżnić można kilka głównych powodzi skutkujących do- tkliwymi stratami społecznymi i ekonomicznymi nie tylko wzdłuż Dunajca, ale i górnej Wisły (aż po Kraków): 1813, 1934, 1948, 1997, 2001 i 2010 roku. Powódź, do której doszło w sierpniu 1813 r. uważana jest za jedną z największych klęsk żywiołowych w dorzeczu górnej Wisły. Poniosła ona za sobą ogromne straty gospodarcze i była lokalną klęską humanitarną (Bielański, 1984). Przyczyniła się ona do rozpoczę- cia systematycznych obserwacji stanów wody na Wiśle. 112 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 111-119 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

W XX wieku najdotkliwszym w skutkach zdarzeniem była powódź w dniach 11-18 lipca 1934 r., której przyczyną były długotrwałe, rozlewne deszcze w okresie letnim. Na skutek napływu wilgotnych mas powietrza z północy miały miejsce najwyższe zanotowane dobowe opady atmosferyczne po północnej stronie Karpat (Warszyńska, 1995). Opady skupiały się w prawobrzeżnym dorzeczu górnej Wisły, w szczególności nad górnym Dunajcem, Rabą, a także ich dopływami. Najwyższe 3-dniowe opady zanotowano 16-18.07.1934 r. na Hali Gąsienicowej (422 mm), podczas gdy miesięczna suma opadów w lipcu wyniosła 684 mm (Niedźwiedź, 2003). Opady przyczyniły się do powstania największego wezbrania i powodzi w potokach i rzekach karpackich w okresie, dla którego istnieją dane pomiarowe opadów i stanów wody. Powódź dotknęła jedne z najbiedniejszych i najsłabiej rozwiniętych obszarów Polski. Jej skutkiem były olbrzymie straty materialne, ponieważ zalanych zostało nie tylko wiele miast i wsi, ale również pól uprawnych. Poważnym uszkodzeniom uległa infrastruktura transportowa, głównie mosty. Powódź dotknęła łącznie 23 powiaty (histmag.org). W dorzeczu Dunajca w przeciągu 4 dni spadło 1,2 mld m3 deszczu. Wezbrały górskie dopływy Wisły, a ich prze- pływy porównywane były do przepływów z lipca 1813 r. (Tuszko, 1984) i były znacznie większe od tych z lat 1894-1933 (Bielański, 1984). W 1934 r. największe miesięczne sumy opadów odnotowano na Hali Gąsienicowej (684 mm) (Maciejewski i in., 2011), w 1997 r. w Kamienicy (484 mm) (Kundzewicz, 1999), w 2001 i 2010 r. w Dolinie Pięciu Stawów (odpowiednio 788 mm i 522,6 mm) (Maciejewski i in., 2011). Powódź z 1934 r. przyczyniła się do rozbudowania zabezpieczeń przeciwpowodzio- wych. Podjęto wtedy decyzję o budowie zbiorników retencyjnych, jednak decyzja o rozpo- częciu prac budowlanych zapadła dopiero w latach 60. XX wieku. W latach 90. XX wieku zbudowano oraz oddano do użytku zapory: Czorsztyn – Niedzica Sromowce a także zapory na potoku Nidziczanka. W pierwszej połowie czerwca 1948 r. miało miejsce wezbranie w dorzeczu Dunajca, powodując katastrofę budowlaną na zaporze w Czchowie (Bielański, 1984). Kolejnym ekstremalnym zdarzeniem hydrologicznym, które objęło cały kraj była po- wódź latem 1997 r., jednak jej znaczenie na Podhalu było mniejsze. W czerwcu 1997 r. Pol- ska znajdowała się w strefie cyklonalnej, czego wynikiem było powstanie rozlewnych opa- dów deszczu, utrzymujących się przez kilka dni. Wylewy rzek podhalańskich nie spowodo- wały tak ogromnych skutków jak na zachodzie kraju ze względu na redukcyjną rolę Zbior- nika Czorsztyńskiego na Dunajcu, który wypełniając się doprowadził do spłaszczenia przebiegu fali powodziowej zarówno na Dunajcu, jak i na Wiśle. Najwyższy opad odnotowano w Kamienicy w dniach 5-9 lipca, który wyniósł 484 mm (Kundzewicz, 1999). Wynika z tego, że rola Zbiornika Czorsztyńskiego może być więc przeceniana – największe opady miały miejsce w zlewniach rzek, które uchodzą do Dunajca poniżej tej zapory. Powódź w roku 1997 była wyraźnie dotkliwsza w dorzeczu Odry. Znacznie większe straty na Podhalu poczyniły powodzie w latach 2001 i 2010. Przy- czyną pierwszej były ulewne opady deszczu i burze, które ze zmienną intensywnością wy- stępowały przez cały lipiec. W ciągu 1-2 dni opady deszczu były miejscami dwukrotnie więk- sze niż przeciętnie w ciągu miesiąca (oki.krakow.rzgw.gov.pl). Spowodowało to zagrożenie powodziowe na całej długości Wisły, spotęgowane dodatkowo awariami budowli hydrotech-

113 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 111-119 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. nicznych. W maju 2010 r. Polska znajdowała się pod wpływem układów niskiego ciśnienia, z którymi związane były opady deszczu, w szczególności w południowej części kraju. Kon- sekwencją zarówno jednostajnych, jak i konwekcyjnych opadów deszczu było powstanie 16.05.2010 r. fali powodziowej m.in. na rzekach Podhala (fot. 1). Najwyższe opady zanotowano 15.05.2010 r. na Hali Gąsienicowej (121,3 mm) oraz Polanie Chochołowskiej (116 mm). Największe straty spowodowane przez powódź w maju 2010 r. miały miejsce w wojewódz- twie małopolskim (Zawiślak i in., 2011). Wielkość strat obliczono na 3 186 802 tys. złotych, co stanowiło 35% strat w całym dorzeczu Wisły. Zniszczonych lub uszkodzonych zostało 60 budynków, 45 km dróg oraz 72 obiekty inżynierskie (mosty, przepusty, umocnienia brzegów). Straty w infrastrukturze i budynkach komunalnych oszacowano na 2 410 049 tys. złotych. Powódź doprowadziła również do całkowitego przerwania 2 km wałów, częściowego zniszczenia 124 km oraz ich osłabienia na skutek silnej infiltracji na odcinku 248 km. Łączna suma strat wyniosła ponad 730 mln złotych, co stanowiło 40% strat krajowych. W woje- wództwie małopolskim ucierpiały łącznie 12 093 rodziny, ewakuowano 32, a szkody i straty w mieniu prywatnym i obiektach ubezpieczonych oszacowano na 394 618 tys. złotych. Straty w rolnictwie wyniosły ponad 347 824 zł i objęły ponad 62 267 ha (Biedroń i in., 2011).

Fot. 1. Ujście Białki do Jeziora Czorsztyńskiego w czasie powodzi w maju 2010 r. (fot. R. J. Kaczka).

Powódź przyczyniła się do wzmożenia intensywności procesów erozyjnych: powstania wyrw brzegowych i dennych (łącznie ponad 192 km w woj. małopolskim), a w konsekwencji zniszczenia także budowli regulacyjnych i obiektów hydrotechnicznych. Uszkodze- nia brzegów oraz mostów, kładek, przepustów i nasypów kolejowych odnotowano na ponad 30 km odcinku. Osuwiska stanowiące zagrożenie dla budynków wystąpiły łącznie w 57 gmi- nach województwa małopolskiego, najwięcej powstało w powiecie tarnowskim (gminy Pleśna i Tuchów), nowosądeckim (gminy Łososina Dolna i Gródek nad Dunajcem), limanowski (gminy Laskowa i Limanowa) oraz wadowickim (gmina Lanckorona) (Kaczmarczyk, 2011). Dalsze intensywne opady doprowadziły do tego, że obszar dotknięty majową powodzią nara- żony był na kolejne lokalne podtopienia (fot. 2 i 3).

114 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 111-119 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Fot. 2. Lokalne podtopienia na przedmieściach Nowego Targu pod koniec lipca 2010 r. (fot. M. Lempa).

Fot. 3. Fragment drogi uszkodzonej na skutek lokalnego podtopienia w okolicach Nowego Targu pod koniec lipca 2010 r. (fot. M. Lempa).

Duże powodzie, które miały miejsce w Karpatach, zarówno w obecnym, jak i zeszłym stuleciu generowane były głównie przez opady frontalne. Miały one charakter długotrwałych i rozlewnych opadów, występujących przede wszystkim w lipcu. Powódź z maja 2010 r. była nietypowa ze względu na czas, kiedy do niej doszło, ale przede wszystkim ze względu na charakter powstałych opadów, które przyniesione zostały wraz z układami cyklonalnymi, a także dodatkowo wiązały się z opadami konwekcyjnymi.

115 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 111-119 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

ZAGROŻENIE POWODZIOWE W ZLEWNI DUNAJCA DO ZBIORNIKA CZORSZTYŃSKIEGO

W podhalańskim biegu Dunajca ryzyko powodziowe wynika z charakteru hydrologicz- nego rzek, ukształtowania terenu oraz cech sieci osadniczej. Analiza tych czynników w ze- stawieniu z „Mapą obszarów, na których wystąpienie powodzi jest prawdopodobne w woje- wództwie małopolskim” sporządzonej przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej (kzgw.gov.pl) wskazuje, że większość miejscowości jest zagrożonych powodziami (rys. 1).

Ryc. 1. Mapa zagrożenia powodziowego na obszarze zlewni Dunajca do Jeziora Czorsztyńskiego (opracowanie własne wg: KZGW, 2011 ): 1 – rzeki; 2 – granica zlewni; 3 – obszar zagrożony powodzią, 4 – obszar niezagrożony powodzią. Numery oznaczają wsie: 1 – Gliczarów Dolny, 2 – Brzegi, 3 – Groń, 4 – Rzepiska, 5 – Małe Ciche, 6 – Nowe Bystre, 7 – Suche, 8 – Ząb, 9 – Odrowąż, 10 – Pieniążkowice, 11 – Ratułów, 12 – Stare Bystre, 13 – Załuczne, 14 – Białka Tatrzańska, 15 – Dęb- no, 16 – Gronków, 17 – Harklowa, 18 – Kilkuszowa, 19 – Knurów, 20 – Krauszów, 21 – Krempachy, 22 – Lasek, 23 – Ludźmierz, 24 – Morwaczyna, 25 – Obidowiec, 26 – Pyzówka, 27 – Szlembark, 28 – Waksmund, 29 – Bańska Niżna, 30 – Bańska Wyżna, 31 – Zaskalne, 32 – Skrzypne, 33 – Czarna Góra, 34 – Trybsz, 35 – Dursztyn, 36 – Leśnica, 37 – Bór, 38 – Szaflary, 39 – Poronin, 40 – Gliczarów Górny, 41 – Sierockie, 42 – Bustryk, 43 – Witów, 44 – Dzianisz, 45 – Chochołów, 46 – Ciche, 47 – Koniówka, 48 – Podczerwone, 49 – Wróblówka, 50 – Rogoźnik, 51 – Maruszyna, 52 – Czerwienne, 53 – Długopole, 54 – Dział, 55 – Ostrowsko, 56 – Łopuszna, 57 – Frydman),

116 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 111-119 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Rozpatrywany teren (1059 km2) stanowi zlewnię 4 głównych rzek – Dunajca, Białego Dunajca, Czarnego Dunajca, Białki oraz licznych mniejszych rzek i potoków o zmiennym charakterze: od wysokogórskiego do podgórskiego. Rzeki należące do zlewni Dunajca na badanym obszarze mają swoje źródła w Tatrach Wysokich i Zachodnich, na Pogórzu Gu- bałowskim oraz w Gorcach, płyną również przez Kotlinę Orawsko-Nowotarską. W granicach zlewni znajduje się 66 miejscowości, z czego tylko 2 to miasta, a pozostałe 64 to wsie, które ze względu na liczbę ludności (Szymańska, 2009), można podzielić na 4 kategorie: 3 wsie małe (5%), 25 wsi średnich (39%) oraz 36 wsi dużych (56%). Wsie bardzo małe na badanym obszarze nie występują. Analizowany region zamieszkuje łącznie 155 784 ludzi (stat.gov.pl), z czego 40% mieszka w mieście, a 60% na wsi. 13 dużych wsi o liczbie miesz- kańców przekraczającej 1 000 zlokalizowanych jest w dolinach dużych rzek płynących przez analizowany teren. Ze względu na ukształtowanie terenu charakterystyczne dla obszarów górskich, większość miejscowości zlokalizowanych jest w dolinach rzek. Spośród nich 82% zagro- żona jest powodzią, wraz z dwoma jedynymi miastami (Zakopane, Nowy Targ) oraz 48,3% największych wsi. Miejscowości niezagrożone powodzią ulokowane są na zboczach gór- skich. Opracowana przez KZGW mapa terenów objętych prawdopodobnym zagrożeniem powodziowym uwzględnia 25 z 66 miejscowości wskazanych powyżej. Różnica polega na przyjęciu odmiennych kryteriów. Zastosowanie prostego kryterium lokalizacji miejscowo- ści nad rzeką uwzględnia prawdopodobieństwo zagrożenia bezpośredniego i pośredniego oraz możliwość powstania strat o różnym wymiarze przestrzennym – materialnym i spo- łecznym.

PROJEKT BADAWCZY FLORIST I ZAANGAŻOWANIE STUDENTÓW GEOGRAFII UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

Najnowszą inicjatywą badawczą mającą na celu lepsze poznanie charakteru zagrożenia powodziami w Tatrach oraz na Podhalu jest Polsko – Szwajcarski Projekt Badawczy FLORIST (Zagrożenie Powodziowe na Przedpolu Tatr), który swoje prace rozpoczął w 2011 r. Kon- sorcjum projektu złożone jest z trzech instytucji: Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego Polskiej Akademii Nauk (Poznań), Uniwersytet w Bernie oraz Uniwersytet Śląski. Głów- nymi celami projektu FLORIST są: a) stworzenie informacyjnej bazy danych o intensyw- ności opadów i powodzi na północnym przedpolu Tatr w oparciu o typowe obserwacje hydrometeorologiczne oraz wyniki analiz dendrogeomorfologicznych; b) analiza zmienności opadów, typów cyrkulacji oraz przepływów rzecznych, uwzględniając aspekt sezonowości; c) badanie częstotliwości oraz amplitudy intensywnych opadów i powodzi rzecznych w przy- szłość, dzięki wykorzystaniu wyników opartych na aktualnych Regionalnych Modelach Kli- matycznych (RCM); d) ocena ryzyka powodziowego wynikającego z transportu rumoszu drzewnego. Projekt oparty jest na licznych badaniach terenowych oraz analizach kameralnych. Główne, realizowane w Tatrach i na Podhalu zadania badawcze, to rekonstrukcja wezbrań na potokach górskich oraz zmiany charakteru ich biegu. Tak liczne prace terenowe są okazją

117 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 111-119 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. do zaangażowania studentów w prowadzone badania. W realizację tego przedsięwzięcia włączyli się studenci Geografii UŚ, którzy brali udział w badaniach prowadzonych w Ta- trach i na Podhalu. Współpraca z Pracownią Dendrochronologiczną Katedry Rekonstrukcji Środowiska Geograficznego WNoZ UŚ rozpoczęła się jesienią 2012 r. od badań terenowych w Tatrach Zachodnich (Potok Strążyski oraz Chochołowski), obejmując także Tatry Wysokie (Rybi Potok, Potok Roztoka). W czasie wyjazdów terenowych studenci zapoznawali się z podstawowymi technikami datowań dendrogeomorfologicznych, ale mieli również okazję do poszerzenia wiadomości z zakresu geomorfologii fluwialnej i tworzenia baz danych GPS (fot. 4). Na etapie dalszych analiz uczestniczyli również w pracach laboratoryjnych i anali- tycznych, aż do opracowania i prezentowania wyników badań na konferencjach. Współ- praca w ramach projektu realizowanego przez różne ośrodki badawcze jest dla studentów również okazją do kontaktów z badaczami krajowymi i zagranicznymi.

Fot. 4. Prace terenowe mające na celu zebranie prób do dendrogeomorfologicznej rekonstrukcji czasu i wielkości wezbrań na Potoku Roztoki (fot. R. J. Kaczka).

PODSUMOWANIE

Większość rzek odwadniających analizowany teren ma swoje źródła w Tatrach – środowisku wysokogórskim, charakteryzującym się wysoką sumą opadów rocznych (do 2000 mm) oraz dużym spadkiem terenu, co przyśpiesza i zwiększa energię odpływu tak

118 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 111-119 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. dużych ilości wody. Złożone czynniki klimatyczne i geomorfologiczne sprawiają, iż badany teren stale narażony jest na ekstremalne zdarzenia hydrologiczne. W ciągu ostatnich 200 lat zanotowano wiele wezbrań, z których ponad 30 to powodzie wywołujące dotkliwe straty społeczno-ekonomiczne. Dokładne prześledzenie instrumentalnych danych pomiarowych opadów i stanów wód oraz pośrednich informacji na temat przekształcania się wezbrań górskich w powodzie na Podhalu pozwoli na wzbogacenie informacji planistycznych, np. w przygotowywaniu planów zagospodarowania przestrzennego tego obszaru.

LITERATURA

BIEDROŃ I., BOGDAŃSKA-WARMUZ R., KWIECIEŃ M., 2011: Szkody i straty powodziowe w dorzeczu Wisły. [w:] Maciejewski M., Ostojski S.M., Walczykiewicz T., (red.): Dorzecze Wisły monografia powodzi 2010. IMGW PIB, Warszawa. s. 171-182. BIELAŃSKI A. K., 1984: Materiały do historii powodzi w dorzeczu górnej Wisły. Politechnika Krakowska, Kraków. s.32-119. DYNOWSKA I., 1995: Klimat. [w:] Warszyńska J., (red.): Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. s. 53- 68. GÓRZ B. (red.), 1994: Studia nad przemianami Podhala. Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków. 296 s. HESS M., 1996: Klimat. [w:] Mirka Z., (red.): Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatrzański Park Narodowy, Polska Akademia Nauk, Kraków, Zakopane. s. 53-68. http://histmag.org/Polska-pod-woda-powodz-1934-8156 – strona Histmag.org (30.11.2013). http://oki.krakow.rzgw.gov.pl/Article.aspx?tid=tabEdukacja&id=eduRop – strona Ośrodka Koordynacyjno-Informacyjnego Ochrony Przeciwpowodziowej (30.11.2013). http://www.kzgw.gov.pl/pl/Wstepna-ocena-ryzyka-powodziowego.html – strona Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, (30.11.2013) KACZMARCZYK R., TCHÓRZEWSKA S., WOŹNIAK H., 2011: Charakterystyka wybranych osuwisk z terenu południowej Polski uaktywnionych po okresie intensywnych opadów w 2010 roku. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, Kraków. T. 446. s. 65-74. KLIMEK K., 1991: Typy koryt rzecznych i ich funkcjonowanie. [w:] Dynowska I., Maciejowski M., (red.): Dorzecze Górnej Wisły Część I. PWN, Warszawa-Kraków. s. 231-241. KOTARBA A., 2004: Zdarzenia geomorfologiczne w Tatrach Wysokich podczas małej epoki lodowej. [w:] Kotarba A., (red.): Rola małej epoki lodowej w przekształcaniu środowiska przyrodniczego Tatr. PAN IGiPZ, Kraków. s. 9-55. KOWALEWSKI Z., 2006: Powodzie w Polsce – rodzaje, występowanie oraz system ochrony przed ich skutkami. [w:] Woda – Środowisko – Obszary Wiejskie. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakład Zasobów Wodnych. T. 6. z. 1 (16). s. 207-220. KUNDZEWICZ W. Z., SZAMALEK K., KOWALCZYK P., 1999: The Great Flood In 1997 in Poland. Hydrological Sciences Journal. Taylor & Franci. T. 44, z. 6. s. 855-870. ŁAJCZAK A., 1996: Hydrologia. [w:] Mirka Z., (red.): Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatrzański Park Narodowy, Polska Akademia Nauk, Kraków, Zakopane. s. 169-196. NIEDŹWIEDŹ T., 2003: Extreme precipitation events on the northern side of the Tatra Mountains. Geographia Polonica. T. 76. z. 2. s. 13-21. PUNZET J., 1982: Podział biegu i profile podłużne Wisły górnej i jej karpackich dopływów. Gospodarka Wodna, nr 6. SIEMIONOW A. ,1992: To i owo o Tatrach. Tom 1. Ciekawostki fizjograficzne z dziedziny ekstremaliów morfologicznych i geologicznych, zjawisk meteorologicznych, optycznych, flory i fauny Tatr. Biblioteka Tatrzańsko- Zakopiańska z kozicą. 160 s. STARKEL-OBRĘBSKA B., 1995: Klimat. [w:] Warszyńska J., (red.): Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. s. 31-47. STOLARCZYK J., 1915: Kronika parafii zakopiańskiej (1848-1890). Druk W.L. Anczyca i sp., Kraków. (przedruk 1984). SZYMAŃSKA D., 2009: Geografia osadnictwa. PWN, Warszawa. 397 s. TUSZKO A., 1984: Wisła. Wydanie II rozszerzone. Książka i Wiedza, Warszawa. 205 s. Wstępna ocena ryzyka powodziowego. Mapa obszarów, na których wystąpienie powodzi jest prawdopodobne w województwie małopolskim, w skali 1:250 000. 2011. KZGW. www.geoportal.gov.pl – strona Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii (30.11.2013). www.stat.gov.pl – strona Głównego Urzędu Statystycznego (30.11.2013) ZAWIŚLAK T., ADAMCZYK Z., BĄKOWSKI R., 2011: Meteorologiczne przyczyny powodzi w dorzeczu Wisły [w:] Maciejewski M., Ostojski S.M., Walczykiewicz T., (red.) Dorzecze Wisły monografia powodzi 2010. IMGW PIB, Warszawa. s. 13-26.

119 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 120-127 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Tadeusz Molenda Mariusz Rzętała Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski Sosnowiec

WALORY TURYSTYCZNE BUŁGARII

Pod pojęciem walorów turystycznych rozumiemy całość elementów środowiska naturalnego i kulturowego, które są przedmiotem zainteresowania turystów i decydują o atrakcyj- ności danego miejsca, miejscowości lub obszaru (Kowalczyk, 2001). Niewątpliwie, do państw o dużych walorach turystycznych należy Bułgaria. Zajmuje ona wschodnią część Półwyspu Bałkańskiego od północy ograniczoną doliną Dunaju a na południu pasmem Rodopów. Na wschodzie terytorium kraju ograniczone jest linią brzegową Morza Czarnego a na zachodzie przekracza dolinę Strumy (rys. 1). Powierzchnia Bułgarii wynosi 110,9 tys. km2 a liczba mieszkańców wynosi 9 mln. Stolicą państwa jest Sofia którą zamieszkuje 1 mln osób.

Rys. 1. Położenie Bułgarii: 1 – granice państwowe, 2 – ważniejsze miejscowości, 3 – cieki, 4 – ważniejsze szczyty.

Pod względem podziału fizycznogeograficznego Bułgaria jest krajem zaliczanym do obszaru fizycznogeograficznego Europy Południowej (Mityk, 1978). Na terytorium Bułgarii, można wyróżnić pięć dużych jednostek o przebiegu zbliżonym do równoleżnikowego (rys. 1). W ich obrębie wyróżnia się mniejsze podjednostki. Specyficzną podjednostką jest „Bułgar- skie czarnomorskie pobrzeże” mające przebieg południkowy. Wydzielenie głównych jedno-

120 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 120-127 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. stek zdeterminowane było przebiegiem głównych pasm górskich: Starej Planiny, Średniogó- rzrza, Riły i Pirinu oraz Rodopów. Do podziału fizycznogeograficznego nawiązują wydzie- lenia głównych regionów turystycznych Bułgarii. Są to regiony (Jemioło, 2001): Czarno- morski, Naddunajski, Staropłaniński,Tracki, Sofijski, macedoński i Rodopski. Bułgaria leży w strefie klimatu umiarkowanie ciepłego i fragmentarycznie podzwrot- nikowego (Mityk, 1978). Na obszarze Niziny Naddunajskiej, Pogórza Bałkańskiego i wyżyn zachodniej Bułgarii panuje klimat umiarkowanie ciepły kontynentalny. W południowej części kraju klimat zbliżony jest do śródziemnomorskiego. Typowy klimat górski występuję w ma- sywach Pirinu i Riły. Średnia temperatura stycznia wynosi od –1 do –2ºC, jedynie na wybrze- żu Morza Czarnego i skrajnie południowych fragmentach kraju sięga 1-2ºC. Tylko najwyższe partie gór cechuje temperatura poniżej –4ºC. Średnia temperatura najcieplejszego miesiąca, lipca, jest bardziej zróżnicowana i wynosi od +24ºC w dolinach rzek Maricy i Strumy na południu kraju do 12-18ºC na obszarach górskich (Atlas..., 2005). Opady również wykazują duże zróżnicowanie. Najwyższe występują na obszarach górskich (powyżej 1000 mm) a naj- niższe (poniżej 500 mm) na wybrzeżu Morza Czarnego. Wysokie średnie temperatury lipca (ok. 23ºC) i niewielkie opady w tym miesiącu (poniżej 40 mm) panują na całym wybrzeżu Morza Czarnego. Wysokie temperatury powietrza sprzyjają silnemu ogrzaniu przypowierzch- niowych wód, których temperatura latem może sięgnąć 26ºC. Niewątpliwie, jest to jeden z głównych czynników decydujących o atrakcyjności turystycznej tego morza i terenów poło- żonych w jego sąsiedztwie (fot. 1).

Fot. 1. Fragment bułgarskiego wybrzeża Morza Czarnego (fot. M. Rzętała).

Pod względem przyrodniczym Morze Czarne jest bardzo interesującym obiektem. Za- solenie wód powierzchniowych zmienia się od poniżej 17‰ w strefach brzegowych ujścia dużych rzek do powyżej 18‰ w części centralnej. Większe zróżnicowanie zasolenia wystę- puje w profilu pionowym – od 17‰ przy powierzchni do 23‰ w strefie przydennej (Atlas..., 2005). Należy wspomnieć, że w profilu pionowym morza obserwujemy również bardzo 121 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 120-127 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. duże zróżnicowanie w stężeniu tlenu. Poniżej głębokości 150-200 m, średnio 180 m, wystę- pują warunki beztlenowe. Miejsce tlenu zajmuje silnie toksyczny gaz, jakim jest siarkowodór. Morze Czarne jest największym na świecie zbiornikiem tego gazu. Dlatego też życie biolo- giczne w Morzu Czarnym ograniczone jest do głębokości 180 m. Jest ono jednak bardzo bogate. Bogata ichtiofauna jest kolejnym czynnikiem decydującym o atrakcyjności turystycznej Morza Czarnego. Na wybrzeżu znajdują się liczne bazy oferujące kursy nurkowania oraz wy- pożyczalnie sprzętu nurkowego. Jedne z ciekawszych gatunków ryb, jakie można spotkać podczas nurkowania należą do rodziny Blennidae. Są to ryby niewielkie, poniżej 20 cm dłu- gości, jednak przepięknie ubarwione. Przykładem może być Salaria pavo. Ryby są również przedmiotem wypraw wędkarskich. Połów ryb odbywa się albo za pomocą wędek z kutrów rybackich albo podczas nurkowania z kuszą. Co ciekawe ten drugi sposób połowu nie wymaga pozyskania jakiegokolwiek pozwolenia. Równie bogata jest ichtiofauna słodkowodna. W sumie, cała ichtiofauna Bułgarii liczy 210 gatunków ryb (Karapietkowa, Żiwkow, 2010). Bardzo atrakcyjny jest połów ryb w rzekach i jeziorach górskich zasiedlonych przez gatunki z rodziny Salmonidae takie jak na przykład pstrąg potokowy. Licencja na tygodniowy po- łów wiąże się z niewielkimi kosztami. Bardzo interesujące ekosystemy związane są z jeziorami przybrzeżnymi. Woda tych jezior jest słonawa. Jeziora te stanowią bardzo ważne siedliska dla awifauny. W strefie brze- gowej występują halofity, czyli rośliny tolerujące wysoki poziom zasolenia gleb. Duże jeziora tego typu występują między innymi w okolicach Burgas. W miejscowości Pomorie, część jeziora przybrzeżnego została zaadaptowana na saliny – miejsce uzyskiwania soli na drodze odparowania wody morskiej. W miejscowości tej znajduje się muzeum soli, gdzie zwiedza- jący mogą zapoznać się z technologią uzyskiwania tego minerału z wody morskiej (fot. 2). Błoto uzyskiwane ze słonych jezior znajduje również zastosowanie w balneoterapii. Ciekawe ekosystemy związane są również z ujściami rzek do morza. Powstają tam ekosystemy przej- ściowe – słonawe cechujące się dużą bioróżnorodnością. Jednym z takich obiektów jest ujście rzeki Ropotamo objętej ochroną rezerwatową.

Fot. 2. Pomorie – saliny w muzeum soli (fot. T. Molenda).

122 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 120-127 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Omawiając wybrzeże Morza Czarnego należy wspomnieć o licznych muzeach zwią- zanych z morzem. Przykładowo w Warnie znajduje się Muzeum Morskie (Akwarium), delfi- narium oraz Muzeum Marynarki Wojennej. Niewątpliwie, główny ruch turystyczny skierowany jest na wybrzeże Morza Czar- nego. Urokliwe plaże lub klifowe wybrzeża w połączeniu z korzystnymi dla wypoczy- wających warunkami klimatycznymi oraz sąsiedztwo obiektów zaliczanych do walorów kulturowych, decydują o dużej atrakcyjności turystycznej, popartej licznymi ofertami kon- kretnych produktów turystycznych. Wypoczynek ułatwia zróżnicowana pod względem ilościowym i jakościowym baza noclegowo-gastronomiczna oraz dobrze rozwinięta, zwłasz- cza wzdłuż wybrzeża, infrastruktura transportowa. Bazę towarzyszącą reprezentują liczne przy plażach Morza Czarnego: obiekty do uprawiania sportu (np. boiska do siatków- ki, piłki nożnej, innych gier zespołowych), baseny i kąpieliska, urządzone odcinki wybrze- ża morskiego, szlaki turystyczne, dyskoteki, muszle koncertowe, wypożyczalnie sprzętu wodnego (np. kajaków, skuterów wodnych) itp. Klifowe fragmenty wybrzeża stwarzają dobre warunki dla uprawiania paralotniarstwa (np. w okolicach Albeny). Dlatego też jest to obszar o najlepszym stopniu zagospodarowania turystycznego w kraju, w szczególno- ści rozwoju usług hotelowych (noclegowych). Koncentruje się tutaj blisko 60% bazy hotelowej Bułgarii. Do najbardziej znanych nadmorskich miejscowości o największym stopniu zagospodarowania turystycznego można zaliczyć: Złote Piaski (fot. 3), Słonecz- ny Brzeg (25 tys. miejsc noclegowych), Albenę (12 tys. miejsc noclegowych) oraz Św. Konstantyn i Elena. Atrakcyjność pobytu w nadmorskich miejscowościach Bułgarii jest dodatkowo zwięk- szana przez możliwość skorzystania z bogatej oferty wycieczek fakultatywnych, podczas których poznać można oddaloną od wybrzeża część kraju, bądź zapoznać się ze specyfiką krajów sąsiednich. Szczególnie interesujące wydają się być wyjazdy do dość odległego Istambułu w Turcji oraz do położonych na wybrzeżu Morza Czarnego miast południowo- wschodniej Rumunii. Zdecydowanie mniejszy ruch turystyczny skierowany jest na obszary górskie. Tymcza- sem góry Bułgarii stanowią jeden z najbardziej atrakcyjnych obszarów pod względem wa- lorów przyrodniczych w Europie. Na terenie państwa znajduje się aż pięć dużych pasm górskich, z którego Staroplaniński rozciąga się równoleżnikowo na terytorium całego kraju. Do najatrakcyjniejszych masywów górskich należą Rila i Pirin położone w południowo-zachodniej części kraju. Najwyższy szczyt Rily, a zarazem Bułgarii – Musała, osiaga wyso- kość 2925 m n.p.m. Trochę niższy jest najwyższy szczyt Pirinu – Vichren (2914 m n.p.m.). Góry zbudowane są głównie z archaicznych i paleozoicznych granitów oraz skał metamor- ficznych, a masyw Vichrenu zbudowany jest z marmurów (fot. 4). Najwyższe partie tych gór cechuje rzeźba polodowcowa z licznymi kotłami oraz jeziorami polodowcowymi. Wie- le z najwyżej położonych jezior cechuje długotrwałe zlodzenie (do 10 miesięcy w roku). Przykładem takiego obiektu jest Ledenoto Ezero (2750 m n.p.m) położone u podnóża pół- nocno – wschodnich stoków Musały (fot. 5). Największa grupa jezior polodowcowych znajduje się w zachodniej części Riły w dolinie Siedmiu Jezior (Sedemte Ezera).

123 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 120-127 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Fot. 3. Złote Piaski – ośrodki wypoczynkowe (u góry) i plaża (u dołu) jako element urządzonego odcinka wybrzeża (fot. M. Rzętała).

124 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 120-127 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Fot. 4. Marmurowy szczyt Vichrenu o wysokości 2914 m n.p.m. (fot. T. Molenda).

Fot. 5. Ledenoto Ezero na wysokości 2750 m n.p.m. (fot. T. Molenda).

125 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 120-127 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Górskie rzeki posiadają duży spadek i nie wyrównany profil co objawia się występo- waniem licznych wodospadów. Rzeki górskie cechuje reżim prosty z maksimum roztopowym przypadającym na kwiecień. Minimalne przepływy obserwuje się latem – w sierpniu i wrze- śniu. Zbliżony reżim cechuje również inne rzeki Bułgarii. Wyjątek stanowi rzeka Arda, której zlewnia pozostaje pod wpływem klimatu śródziemnomorskiego. Maksimum przepływów przypada na styczeń i luty, a jest to związane z intensywnymi opadami deszczu w basenie Morza Śródziemnego. Na terytorium Bułgarii występują również liczne wypływy wód mineralnych (Atlas..., 2005) – około 200, z czego 1/3 to źródła termalne (w miejscowości Saparewa Bania bije naj- gorętsze źródło Europy o temperaturze wody 91,5ºC). Bazują na nich liczne uzdrowiska. Na obszarach górskich występują również inne źródła. Szczególnie dużo jest ich w górach Riła (słowo to oznacza bowiem „bogactwo wód”). Na obszarach górskich, w miejscu występowania triasowych i jurajskich wapieni oraz dolomitów, rozwinęły się procesy krasowe. Najbardziej znanym obszarem krasowym jest strefa przełomu rzeki Iskr przez masyw Starej Planiny. Obszar ten jest objęty formą ochrony w postaci parku przyrodniczego pod nazwą Wraczański Bałkan. Walory przełomu dorównują tym znanym z przełomu Dunajca przez Pieniny. Omawiany obszar charakteryzuje powszechność form krasu zarówno powierzchniowego jak i podziemnego. Szczegól- nie często występują wywierzyska, ponory i uwały. Formy krasu podziemnego są reprezen- towane przez jaskinie. Część z nich np. jaskinia „Ledenika” jest zagospodarowana i udo- stępniona dla ruchu turystycznego. Jaskinia posiada bardzo bogatą szatę naciekową w postaci stalagmitów, stalaktytów, kolumn oraz draperii. Na obszarze Bułgarii znajduje się jeszcze osiem innych udostępnionych dla ruchu turystycznego jaskiń, przy czym 3 z nich występu- ją w południowych Rodopach. Na obszarze Bułgarii znajdują się również bardzo interesujące formy skalne – przed- miot zainteresowania geoturystów. Do najbardziej znanych należą skalne kolumny w rezerwacie „Pobite Kameni” (fot. 6), czy skalne grzyby koło miejscowości Beli Plast w Rodopach. Pomimo dużych i zróżnicowanych walorów przyrodniczych ruch turystyczny w górach Bułgarii jest nieduży. Sytuacja ta wynika zapewne z faktu bardzo słabego zagospodarowania turystycznego gór. Dotyczy to w szczególności bazy noclegowej i gastronomicznej oraz usług transportowych i komunikacyjnych. Główny ruch turystyczny skupia się w trzech ośrodkach: Bansku, Borowcu i Pamporowie. Należy jednak zaznaczyć, że są to głównie ośrodki sportów zimowych z rozbudowaną infrastrukturą wyciągów narciarskich. W wysokich partiach gór istnieją bowiem sprzyjające warunki do uprawiania narciarstwa zjazdowego od grudnia do kwietnia. Latem – w porównaniu z sezonem zimowym – do ośrodków tych przybywa niewielka liczba turystów. Poza walorami przyrodniczymi Bułgaria posiada wiele wysokiej rangi walorów kulturowych. Spośród nich należy wymienić chociażby kompleks trackich budowli „Tatul” w Ro- dopach, czy zabudowania starożytnego miasta Nesebar położonego na północ od Burgas. Du- żą atrakcją turystyczną jest położona na północnym odcinku wybrzeża Kaliakra z ruinami murów obronnych i pozostałościami rzymskich łaźni, podobnie jak na południu Sozopol sły- nący z pięknego wybrzeża i zabytkowych obiektów. Na uwagę zasługuje Warna z pozosta- łościami budowli rzymskich i bizantyjskich oraz obiektami tureckiej architektury. We wnę-

126 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 120-127 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. trzu kraju jest położony Płowdiw z wieloma zabytkami (m.in. wciąż użytkowanym teatrem rzymskim). Dużą atrakcją jest zespół klasztorny nazywany Monastyrem Rylskim położony w otoczeniu gór pasma Riły.

Fot. 6. Rezerwat „Pobity Kameni” – atrakcja geoturystyczna Bułgarii (fot. T. Molenda).

Walory przyrodnicze i kulturowe Bułgarii w połączeniu ze zróżnicowanym pod wzglę- dem ilościowo-jakościowym zagospodarowaniem turystycznym powodują, że kraj ten cieszy się niesłabnącą popularnością wśród turystów. Bułgaria ze swoją ofertą turystyczną przy- ciąga turystów zwłaszcza z krajów położonych we wschodniej części kontynentu europejskiego (należących do państw tzw. byłego bloku wschodniego), co można tłumaczyć senty- mentem do dawnych wyjazdów turystycznych odbywanych w warunkach nieco innej konfiguracji ustrojowo-gospodarczej. Turyści z basenu Morza Śródziemnego oraz państw Europy Zachodniej i Północnej, a także innych części świata, odkrywają Bułgarię jako turystyczną perłę starego kontynentu oferującą liczne atrakcje przyrodnicze i kulturowe, często znane już w starożytności, a współcześnie pozbawione zwykle silniejszych gdzieindziej wpływów globalizacji i marketingowych zabiegów.

LITERATURA

ATLAS – GEOGRAFIA I EKONOMIKA. DataMap, Sofia, 2005. JEMIOŁO J., 2001: Bułgaria. [w:] Warszyńska J. (red.): Geografia turystyczna świata. Część 1. PWN, Warszawa. KARAPETKOWA M., ŻIWKOW M., 2010: Ribite w Blagarija. Geja-Libris, Sofia. KOWALCZYK A., 2001: Geografia turyzmu. PWN, Warszawa. MITYK J., 1978: Geografia fizyczna części świata. PWN, Warszawa.

127 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 128-134 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Gabriela SĄKOL Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Sosnowiec

ŻURAWKI – BYLINY PIĘKNE I POŻYTECZNE

WSTĘP

Lista roślin, które są użyteczne dla człowieka jest bardzo długa. Część z nich jest rodzima, część przywieziona z „dalekiego świata” w dobie odkryć i podbojów nowych krain. Uniwersalne pragnienie poznania dziwów nieznanych krain nadało od XVII wieku wypra- wom zaplanowany, naukowy charakter. Ich celem było między innymi pozyskanie jak naj- większej liczby roślin, które następnie opisywano i klasyfikowano. Z żywych roślin tworzono prywatne kolekcje, poszerzając tym samym wiedzę botaniczną i ogrodniczą. Stanowiły one często zaczątki współczesnych ogrodów botanicznych (Waitt, 2012). Badania nowych roślin były prowadzone w celu określenia ich właściwości leczniczych i/lub możliwości innych zastosowań. Znanymi przykładami wykorzystywanych do dziś roślin jest len zwyczaj- ny Linum usitatissimum, którego stanowiska naturalne znajdują się na Bliskim Wschodzie lub pochodząca z zachodniej Europy naparstnica Digitalis purpurea (Borne, Dietze, 2008). Rośliny wymienione powyżej oraz wiele innych przyciągają uwagę nie tylko farmakolo- gów i przemysłowców ale przede wszystkim ogrodników.

PIĘKNO LIŚCI I KWIATÓW

Wiele roślin, których stanowiska naturalne znajdują się w innych rejonach świata ła- two adaptuje się do warunków środowiska charakterystycznych dla Polski. Prawidłowy roz- wój uwypukla ich walory ozdobne. Są po prostu piękne. Do takich roślin należą żurawki Heuchera. Ich ojczyzną jest Ameryka Północna. Karierę ogrodową żurawek w Europie zapoczątkowała pod koniec XIX wieku żurawka krwista H. sanguinea L. Jedna z potocz- nych nazw polskich to „czerwone kapturki”. Ten gatunek żurawki ma najczęściej krwisto czerwone kwiaty, zebrane w wiechowate kwiatostany (fot. 1). Pędy kwiatostanowe są sztywne, licznie wyrastają z niewielkiej kępy jasnozielonych liści. Ogrodnicy-pasjonaci postanowili wykorzystać ten gatunek do krzyżówek z innymi żurawkami (Heims, Ware, 2005; Oliver, Oliver, 2006). W wyniku powstała nowa hybryda H. xbrizoides i szereg odmian ogrodowych (kultywarów) w szerokiej gamie kolorów od białego poprzez róże do purpury. To spowodowało, że na początku XX wieku kwiatostany żurawek były modne ze względu na kwiaty, zwłaszcza w Anglii (Wells, 2008). Ozdobę stanowiły także nie zamierające zimą zielone liście, często ze srebrnym marmurkiem lub lekko fryzowane (fot. 2).

128 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 128-134 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Fot. 2. Liście żurawki (fot. G. Sąkol).

Fot. 1. Kwiatostan Heuchera sanguinea (fot. G. Sąkol).

Gama barw, wzorów i faktur liści uległa istotnemu poszerzeniu, gdy na początku lat 80. ubiegłego wieku do prac hodowlanych włączono znalezione w naturze egzemplarze żu- rawek o liściach bardzo ciemnych, purpurowo-brązowych H. villosa, o brzegu mocno fryzo- wanym H. micrantha oraz ze srebrnymi i purpurowymi plamami na liściach tzw. marmurkiem H. americana. Hitem tego okresu były również odmiany o liściach biało nakrapia- nych (Ottesen, 2003). Współcześnie rywalizacja między szkółkarzami w tworzeniu nowych odmian rozgry- wa się na obu kontynentach, północnoamerykańskim i europejskim, na wielu prestiżowych wystawach kwiatów. National Garden Bureau Inc. (Illinois, USA), odpowiednik Polskiego Związku Szkółkarzy, ogłosiło rok 2012 rokiem żurawki (Trinklein, 2012). To promocja nowych odmian, które można podzielić według kolorów liści. Z wybranych, najciekawszych, ułożono poniższą listę odmian, które są dostępne w Polsce: 1. Zielone, zielono-srebrne: • Ruby Bells – ciemno-czerwone kwiaty. • Rosemary Bloom – obfite kwitnienie, kwiaty różowo-czerwone, wysokie pędy kwiatostanowe. • Apple Crisp – liście fryzowane. 2. Jasno-żółte: • Havana – liczne czerwone kwiaty. • Lemon Chiffon – kwiaty białe w delikatnych, zwiewnych kwiatostanach. • Circus – liście ze srebrnym wzorem i purpurowymi żyłkami.

129 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 128-134 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

3. Pomarańczowe: • Amber Waves – liście fryzowane, jaśnieją jesienią. • Caramel – odmiana odporna na suszę i upały. • Southern Comfort – liście w różnych odcieniach miodu. 4. Czerwone, purpurowe: • Autumn Leaves – przez cały sezon wspaniałe jesienne kolory jak liści klonowych. • Root Beer – dodatkowo ładne jasne kwiaty. • Paprika – jasna żywa czerwień. 5. Brązowe: • Brownies – duża, obficie kwitnąca odmiana, ładne nasienniki. • Cappuccino – fryzowane liście, obfite kwitnienie. • Mocha – liście pokryte delikatnymi włoskami. 6. Czarne: • Obsidian – liście błyszczące, pędy kwiatostanowe też ciemne. • Blackout – obfite kwitnienie, jasne kwiatostany. • Adriana – odmiana polska, liście z falbanką na brzegu. 7. Nakrapiane: • Hercules – kremowe cętki, dodatkowo liczne kwiatostany, czerwone kwiaty. • Snow Storm – białe plamy i delikatne czerwone żyłkowania. • Midnight Rose – ciemne liście z jasno różowymi smugami.

ZASTOSOWANIA ŻURAWEK

Ze względu na walory ozdobne są one wykorzystywane na wielorakie sposoby. Przede wszystkim są popularną byliną z najbliższego otoczenia człowieka. W ogrodach przydomo- wych żurawki mogą być sadzone na rabatach w kompozycjach z innymi roślinami, mogą też stanowić obwódki rabat (Throll, 2007). Odmiany miniaturowe np. H. grossularifolia, oraz odporne na suszę i nasłonecznienie odmiany H. sanguinea nadają się do ogródków skalnych (Radziul, 2002; Oliver, Oliver, 2006). Z kolei odmiany osiągające duże rozmiary, takie jak „Southern Comfort” o średnicy kępy powyżej 100 cm mogą być sadzone pojedynczo, jako solitery. Na tarasy i balkony proponowane są w ozdobnych donicach tzw. Combo, czyli kompozycje żurawek np. z niskimi trawami (Plantpol, 2011). Żółtolistne odmiany jak „Lime Rickey”, „Pear Crisp”, które źle tolerują ostre słońce, ładnie zdobią mieszkania (Informacja ustna T. Michalik – Vitroflora). Kwiatostany wielu odmian żurawek, przede wszystkim H. xbrizoides są doskonałe do aranżacji florystycznych (Han, 2006). W bukieciarstwie wykorzystuje się nie tylko subtelne, luźne kwiatostany ale także liście, które długo zachowują swoją trwałość (Krzymińska, Czuchaj, 2006). Ponadto żurawki mogą spełniać funkcje krajobrazowe. Są wykorzystywane do aranżacji zieleńców lub jako rośliny okrywowe (Czuchaj, Szczepaniak, 2008, 2010). Rośliny ozdobne takie jak żurawki spełniają w architekturze krajobrazu wiele funkcji. Znaczenie gospodarcze polega na przy- datności do rekultywacji gruntów przez to, że:

130 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 128-134 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

• chronią glebę przed erozją wodną i powietrzną, gdyż wiążą jej wierzchnią warstwę; • wytwarzają biomasę, która użyźnia glebę. Powiązane z tym są funkcje ekologiczna i biocenotyczna. Rośliny stanowią schronienie i pożywienie dla zwierząt i owadów. Rabaty, zieleńce i parki miejskie wytwarzają korzyst- ny mikroklimat czyli pełnią funkcję zdrowotną. Bardzo ważne są właściwie nierozdzielne role: kulturowa i estetyczna. Funkcja kulturowa roślin ozdobnych jest związana z możliwością zastosowania w miejscach biernego i aktywnego wypoczynku, nauki i rozrywki ludzi, a oparta jest na ogromnych możliwościach adaptacyjnych roślin. Bogate walory dekoracyjne żura- wek to sposób na modelowanie krajobrazu według mody panującej w danym czasie historycz- nym. Wzbogacanie krajobrazu przez wykorzystanie efektów plastycznych według zdobyczy wiedzy w dziedzinie architektury krajobrazu, może być traktowane jako dziedzictwo kulturowe.

Remediacja

W wyniku intensywnej, wieloletniej działalności przemysłowej tereny Zagłębia Dą- browskiego są silnie przekształcone przez człowieka. Występują tu wyrobiska po eksploatacji górniczej płytko położonych pokładów węgli i zwałowiska odpadów przeróbczych. Deforma- cje powierzchni, zaburzenia stosunków wodnych oraz emisje przemysłowe przy produkcji metali spowodowały, że znaczna część gleb uległa głębokiej degradacji, w tym skażeniu metalami ciężkimi (Adrianek, Skowronek, 2008). Do ważnych zalet żurawek należy odporność na niekorzystne warunki zewnętrzne, w tym tolerancja na niskie lub wysokie temperatury oraz metale ciężkie. Badania przeprowadzone na terenach pogórniczych Zagłębia Dąbrowskiego, zanieczyszczonych metalami tok- sycznymi takimi jak kadm, ołów, cynk wykazały, że odmiany żurawek można wykorzystać w fitoremediacji gleb (Sąkol i in. 2011). Szczególnie przydatna dla tego celu jest żurawka w odmianie „Purple Petticoats” (Sąkol i in., w przygotowaniu do druku).

Właściwości lecznicze i smakowe żurawek

W swoim naturalnym środowisku w zdecydowanej większości gatunków są to rośliny raczej niepozorne. Rdzenna ludność Ameryki Północnej traktowała je jako pokarm (młode liście) i lek (Santich, Davidson, 2002). Ze względu na właściwości antyseptyczne i ściągające, spektrum dolegliwości, na które stosowano żurawki było szerokie. Używano je m.in. w lecze- niu zapaleń, opuchlizn, słabych krwawień. Wśród dolegliwości, które skutecznie leczono spro- szkowanym korzeniem wymienione jest również ukąszenie węża (Crelin, Phipot, 1997).

Taniny

Właściwości lecznicze są potwierdzone przez współczesną medycynę (Rayburn, 2007). W żurawkach stwierdza się do 20% tanin (Vizgirdas, Rey-Vizgirdas, 2006). We współcze- snej farmakologii taniny są składnikiem np. leków przeciwbiegunkowych. Taniny mają cierp-

131 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 128-134 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. ko-gorzki smak, dlatego używa się ich do kształtowania cech sensorycznych żywności, w tym takich używek jak wino (Jeszka i in., 2010).

Flawonoidy

Organy nadziemne (liście, kwiaty) żurawek zawierają liczne flawonoidy. Trzy podstawowe z nich to: mirycetyna, kemferol, kwercetyna (Wilkins, Bohm, 1976; Bohm, Wil- kins, 1978; Wells, Bohm, 1980). Flawonoidy są związkami biochemicznie czynnymi, mają działanie m.in. antyoksydacyjne. Są potrzebne w organizmie człowieka, stosuje się je jako dodatki do żywności (Krasowska, Łukaszewicz, 2003). Wykorzystywane są w produkcji leków oraz w przemyśle kosmetycznym (preparaty odmładzające) (Małolepszy, Urbanek, 2000; Majewska, Czeczot, 2009).

Białko HS-AFP1

Z liści i nasion Heuchera sanguinea wyizolowano białko Hs-AFP1 o właściwościach antyseptycznych (Osborn i in., 1995). Ogranicza ono silnie np. kiełkowanie spor Fusarium moniliforme, który wywołuje fuzariozy, powodujące straty w plonach roślin uprawnych. Hs-AFP1 zaburza też rozwój groźnych dla człowieka drożdżaków Candida albicans (Aerts i in., 2011). P. Gilitzer i jego zespół (2012) stwierdzili, że ekstrakt z kwiatów lub pędów Heuchera americana jest inhibitorem groźnych bakterii: gronkowca złocistego Staphylo- coccus aureus i pałeczki ropy błękitnej Pseudomonas aeruginosa. To białko znajduje ko- mercyjne zastosowania jako czynnik hamujący rozwój mikroorganizmów chorobotwór- czych. Szara pleśń Botrysis cinerea powoduje bardzo duże straty w uprawach (Żak, 2010). Przeciwgrzybicze działanie peptydu Hs-AFP1 wykorzystano do stworzenia transgenicznych roślin winorośli Vitis vinifera, odpornych na ten patogen (Pretorius, Vivier, 2004). Jeden ze sposobów uzyskiwania oraz stosowania Hs-AFP1 (do dezynfekcji powietrza w pomiesz- czeniach) jest w USA objęty ochroną patentową (Broekaert i in., 1998).

Rola w agrosystemie

Kwiaty żurawek są bogatym źródłem nektaru (Oliver, Oliver, 2006). Z obserwacji własnych kwiatostanów żurawek w polskiej Narodowej Kolekcji rodzaju Heuchera wynika, że są one oblatywane między innymi przez pszczoły. Tym samym, mimo, że jako gatunek obcy zostały sztucznie wprowadzone do warunków polskich, spełniają w nim pozy- tywną rolę, oferując pokarm owadom.

WNIOSKI

Północnoamerykańska bylina, żurawka Heuchera L. jest popularną rośliną ozdobną. Żurawki są zarówno piękne, jak i pożyteczne gdyż: 132 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 128-134 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

• barwne liście, delikatne kwiaty, harmonijne proporcje licznych odmian ogrodowych dzia- łają na nasz zmysł wzroku i odwołują się do kanonu piękna; • adaptują się do średnio zanieczyszczonych metalami ciężkimi gleb; • cierpkie związki taninowe z żurawek, dodawane do produktów żywnościowych, pobudza- ją nasz zmysł smaku; • taniny z żurawek są składnikami leków, np. przeciwbiegunkowych; • białko Hs-AFP1 obecne w żurawkach ma właściwości bakterio- i grzybobójcze, jest wykorzystywane do zapobiegania groźnym chorobom; • flawonoidy z żurawek są składnikiem preparatów kosmetycznych.

LITERATURA

ADRIANEK Z., SKOWRONEK K., 2008: Zakwaszone i skażone... Śląski Portal Gospodarczy (http://www.gospodarkaslaska.pl) AERTS A.M., BAMMENS L., GOVAERT G., MADEO D.F., CAMMUE B.P.A., THEVISSEN K., 2011: The antifungal plant defensin HsAFP1 from Heuchera sanguinea induces apoptosis in Candida albicans. Frontiers in Microbiology vol. 2 nr 47. s. 1-9. BOHM B.A., WILKINS C.K., 1978: Chemotaxonomic studies in the Saxifragaceae s.l. 10. The flavonoids of Heuchera cylindrica. Canadian Journal of Botany, vol. 56, nr 9: 1174-1176. BORNE B., DIETZE P., 2008: Rośliny lecznicze od A do Z. Wydawnictwo KDC, Warszawa. 192 s. BROEKAERT W.F., CAMMUE B.F.A., OSBORN R.W., REES S.B., 1998: Exhaust air clining. System for temal treatment of VOC and sovent-polluted exhaust air. USA patent 5750504. CRELIN J.K., PHILPOT J., 1997: Reference guide to medicinal plants: herbal medicine past and present. Duke University Press, Durham. 553 s. CZUCHAJ P., SZCZEPANIAK S., 2008. Wpływ ściółkowania gleby na wzrost i kwitnienie kilku odmian żurawki drżączkowatej (Heuchera x brizoides hort. ex Lemoine). Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych nr 525. PAN WNRLiW, Warszawa. s. 63-71. CZUCHAJ P., SZCZEPANIAK S., 2010: Przydatność czterech taksonów żurawek jako roślin okrywowych na stanowiska słoneczne i półcieniste. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych nr 551. PAN WNRLiW, Warszawa. s. 39-46. GILLITZER P., MARTIN A.C., KANTAR M., KAUPPI K., DAHLBERG S., LIS D., KURLE J., SHEAFFER C., WYSE D., 2012: Opti- mization of screening of native and naturalized plants from Minnesota for antimicrobial activity. Journal of Medicinal Plants Research vol. 6 nr 6. s. 938-949. HAN S., 2006: Using coralbells as cut flowers. The Mayflower 5. s.1-3. HEIMS D., WARE G., 2005: Heucheras and Heucherellas. Timber Press, Portland. 208 s. JESZKA M., FLACZEK E., KOBUS-CISOWSKA J., DZIEDZIC K., 2010: Związki fenolowe – charakterystyka i znaczenie w techno- logii żywności. Nauka Przyroda Technologie nr 4,2,#19. Wydawnictwo AR w Poznaniu, Poznań. KRASOWSKA A., ŁUKASZEWICZ M., 2003: Czy warto jeść kolorową żywność? Aura nr 2. s. 20-21. KRZYMIŃSKA A., CZUCHAJ P., 2006: Przedłużanie trwałości ciętych liści żurawek (Heuchera L.). Roczniki AR w Poznaniu CCCLXXIX, Ogrodnictwo nr 40. Akademia Rolnicza, Poznań. s. 27-32. MAJEWSKA M., CZECZOT H., 2009: Flawonoidy w praktyce i terapii. Farmakologia Polska vol. 65 nr 5. s. 369-377. MAŁOLEPSZY U., URBANEK H., 2000: Flawonoidy roślinne jako związki biochemiczne czynne. Wiadomości Botaniczne, vol. 44, nr 3/4. s. 27-37 OLIVER C., OLIVER M., 2006: Heuchera, Tiarella and Heucherella. A garden`s guide. BT Batsford, Londyn. 160 s. OSBORN R., DE SAMBLANX G., THEVISSEN K., GODERIS I., TORREKENS S., VAN LEUVEN F., ATTENBOROUGH S., REES S.B.F., BROEKAERT W. F., 1995: Isolation and characterization of plant defensins from seed of Astraceae, Fabeceae, Hippocastanaceae and Saxifragaceae. FEBS Letters 368. s. 257-262. OTTESEN C., 2003: Heuchera explosion. The American Garden 3/4. s. 42-47. PLANTPOL, 2011: Combo - kompozycje bylinowe (http://www.bylinycombo.pl/) PRETORIUS I. S., VIVIER M. A., 2004: The expression of antifungal peptides with activity against Botrytis cinerea in Vitis vinifera. Institite for Wine Biotechnology. Final summary of research project (http://www.sawislibrary.co.za/dbtextimages/finalreport61) RADZIUL E., 2002: Byliny. PWRiL, Warszawa. 360 s. RAYBURN D., 2007: Let`s get natural with herbs. Ozrak Mountain Publishing, Inc. Huntsville. 676 s.

133 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 128-134 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

SĄKOL G., BREWCZYŃSKI Z.P., MIROSŁAWSKI J., (brak daty) Przydatność żurawki ‘Purple Petticoats’ do fitoekstrakcji ołowiu z gleb Zagłębia Dąbrowskiego. (w przygotowaniu do druku). SĄKOL G., OCHOTA P., MIROSŁAWSKI J., BREWCZYŃSKI Z. P., 2011: Określenie przydatności trzech odmian żurawki (Heuche- ra cvs.) do bioremediacji kadmu (Cd), ołowiu (Pb) i cynku (Zn) z terenów pogórniczych Zagłębia Dąbrowskiego. Med. Srod. vol. 14 nr 3. s. 17-27. SANTICH R., DAVIDSON H., 2002: Medicinal and food plants of the Navajo and Lakota people. Australian Journal of Medical Herbalism, vol. 14 nr 3. s. 122-126. THROLL A., 2007: Atlas roślin ogrodowych – 1000 roślin. Delta WZ, Warszawa. 446 s. TRINKLEIN D., 2012: Year of the Heuchera. Missouri Environment Garden, vol. 18, nr 1. s. 1-2. VIZGIRDAS R.S., REY-VIZGIRDAS E.M., 2006: Wild Plant of the Sierra Nevada. University of Nevada Press, Nevada. 295 s. WAITT L., 2012: The plant seekers. The Garden, vol. 137, nr 9. s. 44-45. WELLS E. C., 2008: Breeding a stronger Heuchera. The Greenhouse Grower, # 11676. WELLS E. F., BOHM B. A., 1980: Chemotaxonomic studies in the Saxifragaceae 15. The flavonoids of subsection villosae section Heuchera in the genus Heuchera. Canadian Journal of Botany 58. s. 1459-1463. WILKINS C.K., BOHM B.A., 1976: Chemotaxonomic studies in the Saxifragaceae s. l. 4. The flavonoids of Heuchera micrantha var. diversifolia Canadian Journal of Botany, vol. 54, nr 18. s. 2133-2140. ŻAK E., 2010: Ochrona winorośli przed chorobami – szara pleśń. Aktualności Rolnicze vol. 7, nr 23. SODR, Modliszowice. s. 27-28.

SESJE TERENOWE

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 137-144 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Natalia TOMCZEWSKA-POPOWYCZ Studenckie Koło Naukowo-Podróżnicze „Denali”, Uniwersytet Śląski Sosnowiec

POLSKIE OBIEKTY OBRONNE NA UKRAINIE

WSTĘP

Obecnie coraz modniejszym kierunkiem wyjazdów turystycznych stają się obszary wschodniej Europy. Dużo podróżujących wie już niemal wszystko o sąsiadach z Europy zachodniej, dlatego otwiera nowe, nieznane, a także „dziewicze” tereny, które czekają za wschodnią granicą Polski. Jednym z tych państw jest Ukraina. Przed I Wojną Światową do 1939 roku w czasach II Rzeczpospolitej terytorium Polski obejmowało część obecnych terenów Ukrainy. W skład II RP wchodziły województwa: wo- łyńskie, tarnopolskie, stanisławowskie (iwano-frankowskie) i lwowskie. Po II Wojnie Świa- towej granica Polski została przesunięta około 250 km na zachód, na mocy porozumienia jałtańskiego (Nicieja, 2012). W związku z tym wiele cennych obiektów obronnych zostało za wschodnią granicą. Na terytorium obecnej Ukrainy położona jest twierdza Chocim, która przez bardzo krótki czas leżała na terenach Kresach wschodnich. W historii Rzeczpospolitej zapisała się ona z powodu dwóch wielkich bitew w 1621 oraz 1673 roku, które stoczyło rycerstwo polskie. Były to jedne z największych operacji obronnych w dziejach Polski. Chocim oraz Kamieniec Podolski nie leżały na terenie województw dawnej II RP. Ka- mieniec był najważniejszą twierdzą I Rzeczpospolitej. Ta warownia kojarzona jest z powie- ścią Henryka Sienkiewicza „Pan Wołodyjowski”. Obydwie fortece w swoich czasach były jednymi z najpotężniejszych w całej Europie (Nicieja, 2006). W pobliżu twierdzy miały miejsce jedne z najbardziej znaczących bitew w historii Europy, ponieważ znajdowała się na pograniczu broniąc kolebki chrześcijaństwa przed Turkami – Imperium Osmańskim. Strategicz- ne usytuowanie w zakolu rzeki i naturalnych wzniesień było dodatkowym gwarantem sku- teczności w obronie granic wschodnich Polski i Europy. Zamki kresowe do drugiej połowy XVIII wieku znajdowały się w najdalszym zakątku Polski, tak zwanym „przedmurzu chrze- ścijaństwa”, gdzie nieustannie toczyły się walki z Turkami (Kolbuszewski, 1999).

„ZŁOTA PODKOWA”

Bardzo znane zamki znajdują się również na Lwowszczyźnie. Powstał tam produkt turystyczny zwany „Złotą Podkową”, w którego skład wchodzą najbardziej znane obiekty, do których należą m.in. zamki w Olesku, Złoczowie, Podhorcach i Świrzu. Obiekty te są obecnie w dobrym stanie w odróżnieniu do wielu innych. Zwiedzanie „Złotej Podkowy” najlepiej roz- począć w znanym i lubianym przez wielu Polaków Lwowie. W mieście istnieje szeroka baza noclegowa, gastronomiczna oraz towarzysząca (Maciuk, 2008). Lwów jest miastem pełnym 137 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 137-144 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. uroku. Warto zwiedzić Stare Miasto, które jest wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Jadąc dalej w kierunku Kijowa dotrzemy do zamku w Olesku (75 km od Lwowa), który pochodzi z XIII-XVII wieku (fot. 1 i 2). Pierwsza wzmianka o tym obiekcie pochodzi z 1327 roku. Warownia była usytuowana na pograniczu Polski oraz Litwy i dopiero w drugiej połowie XV wieku straciła swoje strategiczne znaczenie obronne. Na początku XVII wieku nowy właściciel Jan Daniłowicz przekształcił zamek na rezydencję w stylu renesan- su włoskiego, który pozostał do dziś. Bardzo ważnym dla Polaków jest fakt, że urodzili się w Olesku dwaj znani Polacy: Król Jan Sobieski III (1629 r.) oraz Michał Korybut Wiśniowiec- ki (1639 r.) (Antoniuk, 2011). Obecnie zamek pełni funkcję muzeum, jako filia Lwowskiej Galerii Sztuki. Zgromadzono tam zbiór unikalnych dzieł malarskich oraz kolekcję sztuki użyt- kowej z X-XIX wieku. Elementami kolekcji sztuki są: rzeźby w drewnie, gobeliny oraz meble (Pałkow, 2010). Warto również pospacerować odnowionym parkiem, który od niedawna zdo- bią nowoczesne rzeźby. Zamki w Olesku, Złoczowie i Podhorce oraz filię Lwowskiej Galerii Sztuki, można zwiedzać codziennie oprócz poniedziałku od 10:00 do 17:00 (http://lvivgallery.org/).

Fot. 1. Tablica informacyjna z zamkiem w Olesku w tle Fot. 2. Wnętrze zamku w Olesku (fot. N. Tomczewska-Popowycz, 2013). (fot. N. Tomczewska-Popowycz, 2013).

Obok zamku w Olesku znajduje się kościół i klasztor kapucynów, który pochodzi z XVIII wieku. Klasztor miał kosztowne wyposażenie, cenny księgozbiór, a w ogrodzie znajdowały się stawy rybne (Tokarski, 2007). Obecnie mieści się tam magazyn Lwowskiej Galerii Sztuki, gdzie przechowywane są dwa olbrzymie obrazy z XVII wieku między innymi „Bitwa pod Chocimiem”, a także porcelana, rzeźby Pinzla i inne, oraz nagrobki Sieniawskich przeniesio- ne z kaplicy zamku w Brzeżanach (Antoniuk, 2011). Kolejny warty zobaczenia zamek znajduje się niedaleko Oleska w Podhorcach (fot. 2). Został on wzniesiony przez rodzinę Koniecpolskich. Pałac został nazywany „Wersalem Podo- la”. Wokół założono ogród w styl włoskim z tarasowymi zejściami (Remeszyło-Rybczyńska, 2005). Miejscowość znajduję się w miejscu działu wodnego, gdzie rzeki z jednej strony zasilają Morze Czarne, a z drugiej strony Morze Bałtyckie.

138 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 137-144 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Fot. 2. Zamek w Podchorcach – w swoim czasie jeden z najpiękniejszych rezydencji w Europie (fot. N. Tomczewska- Popowycz, 2012).

Ranga zamku wzrosła po tym jak obiekt przeszedł na własność rodziny Sobieskich. Wówczas zbiory zostały uzupełnione licznymi dziełami sztuki Tycjana, da Vinci, Rubensa, Rembrandta, a ogród został upiększony. Gościli w nim Król Jan III Sobieski z Marią Kazi- mierą i licznym dworem książęcym oraz liczni artyści. W Podhorcach urodził się Euzebiusz Słowacki (1773 r.), ojciec Juliusza Słowackiego (Nicieja, 2006; Antoniuk, 2011). Rezydencja ucierpiała podczas II Wojny Światowej a w 1956 roku miał miejsce pożar, wskutek którego zamek w całości bardzo ucierpiał. Od lat 90. XX w. trwa remont współfinan- sowany przez Ministerstwo Ukrainy i Ministerstwo Kultury w Polsce, podczas którego zre- konstruowano dach oraz odnowiono niektóre rzeźby (Antoniuk, 2011). Wnętrza obecnie nie zachwycają, ponieważ nic nie jest wyeksponowane. Można obej- rzeć duże tablice informacyjne (także w języku polskim) ze zdjęciami wnętrz zamku z prze- szłości. Świetność zamku uwiecznił reżyser Jerzy Hoffman w swoim filmie „Potop” nakręco- nym na podstawie powieści Henryka Sienkiewicza. Na przeciwko rezydencji znajduję się kościół św. Józefa z XVIII wieku wybudowany w barokowo-klasycystycznym stylu. Warto zobaczyć również rezydencję w Złoczowie wraz z całym kompleksem, który wzniósł Jakub Sobieski. Założenie fortyfikacyjne ma kształt prostokąta z bastionami na na- rożnikach, na których znajduje się herb Jakuba Sobieskiego. Na placu znajdują się zabudowania mieszkalne i gospodarcze oraz rezydencja rodziny Sobieskich. Można tam pospacero- wać w mini-parku urządzonym w stylu francuskim oraz w sadzie, który jest we wschodnim stylu. Najbardziej oryginalnym budynkiem jest Chiński Pałac (fot. 3). W środku należy zobaczyć rzeźby buddy oraz chińskich bożków oraz pięknie wyeks- ponowaną porcelanę z Korca i Baranowa z orientalnymi wzorami. W głównej okrągłej sali

139 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 137-144 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. znajdują się rzeźby Konfucjusza i Laozi, a także odnowione dawne kominki. Na pierwszym piętrze mieści się Wielka Sala, w której przyjmował gości Król Jan III Sobieski. Król często tu przyjeżdżał ze swoją żoną Marysieńką (Ostrowski, 1998; Antoniuk, 2011). W ostatnich latach zamek oraz Chiński Pałac został odnowiony oraz wzbogacony nowymi eksponatami dzięki wsparciu Lwowskiej Galerii Sztuki oraz prywatnym inwestorom.

Fot. 3. Chiński Pałac w Złoczowie (fot. N. Tomczewska-Popowycz, 2013)

PODOLE

Kresy bardzo często kojarzą się z miastem i twierdzą – Kamieńcem Podolskim, zwany także „perłą na kamieniu” (fot. 4). To miejsce znajduje się około 200 km na południowy wschód od Złoczowa. Miasto było stolicą Podola oraz najbardziej wysuniętym na wschód miastem Polski. Kamieniec przez długi czas był wielokulturowym obszarem. Mieszkali w nim Polacy, Ukraińcy oraz Ormianie. Każda z trzech narodowości miała swoją świątynie, wójta i szkołę. O fortecę troszczył się również Rzym zaopatrując miasto w broń, służąc pomocą w odbudowie murów, ze względu na swoje strategiczne położenie stanowiące tzw. „przedmu- rze chrześcijaństwa”. Położenie Kamieńca odgrywało dużą rolę. Twierdza jest otoczona prawie ze wszystkich stron rzeką Smotrycz owijając miasto pętlą, robiąc fortece niedostępną ze względu na jary oraz wąwozy. Stanowiło to naturalne zabiezpieczenie. Jeszcze za panowania Litwinów powstała polska, a potem ruska brama, która regulowała poziom wody w rzece. Forteca była również nazywana „bramą do Polski” ponieważ była prawie nie do zdobycia. Stary zamek miał 12 wież, z których zachowało się do dziś dziewięć (Nicieja, 2006; Antoniuk, 2011).

140 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 137-144 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Fot. 4. Kamieniec Podolski – „perła na kamieniu” (fot. N. Tomczewska-Popowycz, 2013).

BUKOWINA

Nieopodal Kamieńca Podolskiego znajduje się twierdza Chocim. Co ciekawe, pomimo bliskiej odległości miast ten obiekt leży już na terenie Bukowiny. Zamek wybudowano na wzgórzu nad Dniestrem (fot. 5). Chociaż dosyć krótko należał do Polski, Chocim słynny jest z dwóch wielkich bitew z Turkami w 1621 roku, a później w 1673 roku. Od początku X wieku twierdza miała chronić przeprawę przez Dniepr oraz szlaki handlowe. (Nicieja, 2006).

Fot. 5. Chocim (fot. N. Tomczewska-Popowycz, 2013).

141 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 137-144 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

TURYSTYKA

Analizowane obiekty stanowią tylko małą część polskich zamków i pałaców, które znajdują się obecnie na terytorium Ukrainy. Każda rezydencja jest w bardzo różnym stanie. Rozpatrując obiekty obronne pod kątem turystycznym nie wątpliwie stanowią one atrakcję turystyczną, którą rocznie odwiedza wielu turystów z różnych państw. Z Katowic do Lwowa dojechać można autokarem, a koszt takiej podróży wynosi około 100 zł. Podróż pociągiem jest droższa, ponieważ jest to połączenie międzynarodowe. W każ- dym wariancie czas trwania podróży z Katowic do Lwowa wynosi około dziecięciu godzin. Dojazd do mniejszych miejscowości jest nieco gorszy w związku ze złą nawierzchnią jezdni. Dotyczy to dojazdu ze Lwowa do Oleska i Złoczowa oraz niektórych odcinków na drodze Lwów – Kamieniec Podolski. Wszędzie kursują marszrutki, czyli busy, którymi można doje- chać do każdego miasta, jednak nigdzie nie ma informacji godzin przyjazdu i odjazdu, dlatego lepiej porozumieć się z miejscową ludnością, która jest bardzo życzliwie ustosunkowana do turysty z Polski. Koniecznie trzeba pamiętać, że Polacy aby wjechać na Ukrainę muszą mieć ważny paszport. Wiza dla obywateli Unii Europejskiej nie jest wymagana. Przeprowadzone badania dostępności komunikacyjnej wskazują, iż najlepszym środ- kiem komunikacji jest samochód (tab. 1 i 2). Jest to najszybszy, ale nie najtańszy transport. Jeżeli koszt podróży zostanie podzielony na ilość miejsc w samochodzie to będzie to stosunkowo tani środek komunikacji.

Tab. 1. Czas podróży wybranym środkiem transportu ze Lwowa do wybranego zamku (opracowanie własne).

Obiekt/środek transportu Samochód Pociąg Autobus/bus Zamek w Olesku ok. 75 min – 85 min Zamek w Złoczowie ok. 70 min ok. 100 min 80 min Zamek w Kamieńcu Pod. Ok. 260 min ok. 460 min (z przesiadką w Chmielnickim) ok. 260 min

Tab. 2. Koszt podróży wybranym środkiem transportu ze Lwowu do wybranego zamku (opracowanie własne).

Obiekt/środek transportu Samochód Pociąg Autobus/bus Zamek w Olesku ok. 24 zł – ok. 10 zł Zamek w Złoczowie ok. 25 zł ok. 5 zł ok. 10,3 zł Zamek w Kamieńcu Pod. ok. 85 zł ok. 43 zł ok. 43 zł

Baza gastronomiczna oraz noclegowa jest bardzo dobrze rozwinięta we Lwowie oraz Kamieńcu Podolskim. W ostatnich latach powstało wiele obiektów noclegowych oraz punk- tów gastronomicznych. Analizowane miasta oraz miejscowości są miejscami, gdzie człowiek utożsamia się z otoczeniem, przenosząc się do dawnych czasów. W karczmach można spró- bować różnych specjałów ukraińskiej kuchni, na przykład ukraiński kwas (podpiwek), praw- dziwy barszcz ukraiński, piwo, pieczone ziemniaki i inne potrawy (fot. 6). W wielu miejscach organizowane są różne imprezy kulturalne, a w Chocimiu oraz Kamieńcu Podolskim odbywają się coroczne rekonstrukcje walk. Zjeżdżają się na nie uczestnicy z wielu państw. Przybywa też wielu turystów z Polski. W Kamieńcu Podolskim co roku, w maju ma miejsce: festiwal dawnych rzemiosł, parada panien młodych, festiwal latających

142 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 137-144 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. balonów, Europejska noc muzeów, a w czerwcu odbywa się impreza pod nazwą „haftowane Podole” oraz wielka impreza muzyczna „RESPUBLICA” – festiwal muzyki rockowej, TERRA HEROICA oraz wiele innych.

Fot. 6. Na dziedzińcu w Kamieńcu Podolskim (fot. Tomczewski M., 2013)

PODSUMOWANIE

W obrębie Kresów wschodnich można uprawiać różnorodne rodzaje turystyki, ponie- waż są to obszary nie tylko o wysokich walorach kulturowych ale również przyrodniczych. Jest to spowodowane usytuowaniem każdego zamku czy rezydencji. Często Polacy uprawiają turystykę sentymentalną czy krajoznawczą. Coraz bardziej popularnymi stają się spływy ka- jakowe Dniestrem w okolicach Chocimia lub Kamieńca Podolskiego. Wielu uprawia turysty- kę wędrowną lub jeździ na rowerach. Warto zwrócić uwagę na turystykę kulinarną. We Lwo- wie jest mnóstwo kawiarenek, restauracji i barów np. z samochodem na dachu kamienicy, gdzie można wypić kawę podziwiając widoki zabytkowego Starego Miasta prosto z dachu zabytkowej kamienicy oraz zrobić sobie kilka zdjęć w samochodzie z panoramą Lwowa. Jest również restauracja w tramwaju oraz wiele innych atrakcji, które czekają na każdego, kto zdecyduje się na odkrycie na nowo tej części dawnej I i II RP. Turysta jadący na Ukrainę zostanie w przyjemny sposób zaskoczony gościnnością naszych wschodnich sąsiadów oraz łatwością w komunikowaniu się z ludnością lokalną. Każdy odnajdzie coś ciekawego według własnych upodobań, gustu i smaku.

143 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 137-144 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

LITERATURA

ANTONIUK D., 2011: 155 polskich zamków i rezydencji w Ukrainie. Wydawnictwo Hrani-T, Kijów. KOLBUSZEWSKI J., 1999: Kresy, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław MACIUK O., 2008: Zamki i twierdze Ukrainy zachodniej, Centrum Europy, Lwów. NICIEJA S., 2006: Twierdze kresowe Rzeczypospolitej, ISKRY, Warszawa. OSTROWSKI J., 1998: Kresy bliskie i dalekie, UNIVERSITAS, Kraków. REMESZYŁO-RYBCZYŃSKA O. 2005: Kształtowanie się i obecny stan spuścizny architektonicznej i artystycznej wsi Podhor- ce w obwodzie lwowskim, [w:] Monument. Studia i materiały ośrodka badań dokumentacji zabytków, nr 2, Warszawa.

144

SPRAWOZDANIA

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 147-152 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Tomasz BICZYK 1) Barbara CZAJKA 2) 1) Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski 2) Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski Sosnowiec

WOOD ANATOMY COURSE 2012 – SPRAWOZDANIE Z WARSZTATÓW Z ANATOMII DREWNA

W listopadzie 2012 roku Barbara Czajka oraz Tomasz Biczyk, doktorantka i student związani z Pracownią Dendrochronologiczną Katedry Rekonstrukcji Środowiska Geograficz- nego, wzięli udział w międzynarodowych warsztatach naukowych „Wood Anatomy & Tree- ring Ecology” dotyczących wykorzystania anatomii drewna i ekologii drzew w dendrochronologii. Kurs odbywał się w Szwajcarii, w urokliwym, turystycznym miasteczku w Alpach Retyckich – Klosters Dorf (fot. 1). Jego organizatorami byli pracownicy Szwajcarskiego Instytutu Badań Lasów, Śniegu i Krajobrazu (Swiss Federal Institute for Forest, Snow and Landscape Research – WSL) – dr Holger Gartner oraz prof. F. H. Schwiengruber.

Fot. 1. Klosters-Dorf – miasteczko w szwajcarskich Alpach Retyckich, gdzie odbywały się warsztaty (fot. B. Czajka).

Po przybyciu na lotnisko w Zurychu, mieliśmy przed sobą jeszcze dwugodzinną podróż pociągiem do miejsca, gdzie miały się odbyć warsztaty. W jej trakcie mogliśmy obserwować peryferia miasta, następnie wybrzeże jeziora Zurych oraz typowe dla Szwajcarii wiejskie

147 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 147-152 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. i górzyste krajobrazy. Już pierwszego dnia po przybyciu, po kolacji i powitalnym spotkaniu, uczestniczyliśmy w wykładzie, który wprowadził nas w świat anatomii drewna. Jego głównym celem było uzmysłowienie walorów naukowych i estetycznych, jakich dostarczają obserwacje mikroskopowe. Autorem preparatów był prof. Fritz H. Schwiengruber, jeden z pierwszych naukowców zajmujący się anatomią drewna w badaniach środowiskowych, oraz autorytet w dziedzinie dendrochronologii, a przede wszystkim wielki pasjonat nauki. W warsztatach uczestniczyło 15 osób z różnych stron świata m.in. z Niemiec, Belgii, Francji, Włoch, Norwegii a także z USA, Kanady czy nawet Mozambiku. Byli to studenci studiów magisterskich i doktoranci zajmujący się różnymi dziedzinami nauki: leśnictwem, archeologią czy architekturą drewnianą, a także pracownicy naukowi poszerzający swoją wiedzę o anatomii drzew. Warsztaty „International Winter School on Wood Anatomy of Tree Rings” organizowane są corocznie już od 10 lat zarówno w Szwajcarii, jak i Portugali, USA czy Chinach. Wieloletnie doświadczenie dydaktyczne organizatorów wzbogacone jest ich entuzjazmem i szeroką wiedzą merytoryczną. Kurs należy do intensywnych, gdzie ilość przeznaczonych na naukę godzin równa się jednosemestralnym zajęciom fakultatywnym na uczelni. Z wszystkich wyżej wymienionych powodów warsztaty są bardzo popularne i zawsze jest wielu chęt- nych do uczestniczenia w nich. Od dwóch lat organizowany jest również bardziej specjali- styczny kurs „Wood Anatomy in Arctic and Alpine Environments” kierowany głównie do przyrodników – biologów, geografów czy leśników. Nie należy się jednak przed wyjazdem obawiać braku wiedzy biologicznej czy botanicznej. Wykłady są prowadzone od podstaw, zrozumiałym dla każdego językiem, bez względu na to, jaką dziedziną nauki się zajmuje. Cały kurs ma na celu przede wszystkim zaciekawienie i wprowadzenie uczestnika w świat anatomii drzew, poprzez obserwacje i samodzielną pracę z drewnem. Przez kolejnych pięć dni, codziennie rano spotykaliśmy się na wykładach, trwających 4 godziny, w trakcie których uczestniczyliśmy aktywnie oglądając i omawiając preparaty mikroskopowe różnych gatunków drzew i krzewów (fot. 2). Każdy z uczestników na swoim stanowisku pracy miał do dyspozycji mikroskop wraz z szkiełkami polaryzującymi oraz zestaw ponad 330 preparatów będących efektem wieloletniej pracy organizatorów kursu. Dodatkowo każdy z preparatów został szczegółowo opisany i zaprezentowany w formie skryptu, który każdy z uczestników otrzymał na własność. Do dyspozycji była również literatura z zakresu anatomii drewna. Studenci byli zachęcani do swobodnego zadawania pytań i rozwiązywania problemów na bieżąco, dzięki czemu w trakcie wykładów panowała przyjazna atmosfera. Pierwszego dnia zaczęliśmy od poznania budowy komórkowej drzew iglastych. Zaczy- nając od rozróżnienia drewna późnego i wczesnego formujących przyrost roczny, poprzez inne elementy, takie jak promienie rdzeniowe, różnego typu jamki czy kanały żywiczne (Hej- nowicz, 1973). Dzięki zmienności występowania każdego z tych elementów, po odpowiednim spreparowaniu próby, możliwe jest określenie, z jakim gatunkiem drzewa iglastego mamy do czynienia. Pierwszego dnia nauczyliśmy się rozpoznawać jodły Abies alba Mill., które nie wytwarzają kanałów żywicznych, świerki Picea abies L. Karst, gdzie spotykamy hetero- geniczne promienie, modrzewie Larix decidua, posiadające podwójne rzędy jamek widoczne na przekroju radialnym, cisy Taxus baccata ze spiralnymi zgrubieniami cewek oraz sosny posiadające bardzo duże jamki tzw. okienkowate z podziałem na sosnę zwyczajną Pinus sylvestris i sosnę górską Pinus mugo Turra.

148 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 147-152 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Fot. 2. T. Biczyk podczas zajęć teoretycznych (fot. B. Czajka).

Drugi dzień warsztatów poświęcony był na poznanie budowy anatomicznej oraz roz- poznawanie gatunków drzew liściastych. W zależności jak bardzo zmienia się wielkość na- czyń rozróżniamy drewno pierścieniowonaczyniowe (o dużych różnicach średnicy naczyń) oraz rozpierzchłonaczyniowe (trudno rozpoznawalna granica między drewnem wczesnym, a późnym np. buk, brzoza czy wierzba). Rodzaje drzew liściastych rozpoznaje się przede wszystkim na podstawie ilości rzędów komórek, z których zbudowane są promienie, wielko- ści i ułożeniu naczyń, oraz ich perforacji i spiralnych zgrubień (Zielski, Krąpiec, 2009). Przy- gotowane preparaty pozwoliły nam na poznanie jesionu Fraxinus excelsior L., wiązu Ulmus campetris L., dębu szypułkowego Quercus robur L., buka Fagus sylvatica L., lipy Tilia cor- data, śliwy Prunus avium L., gruszy Pyrus communis L., bukszpanu Buxus sempervirens L. oraz brzozy Betula pendula L. Najbardziej interesującym nas, zajmujących się badaniem zmian w środowisku, był blok wykładów związanych ze zmianami anatomicznymi drewna, będących efektem oddzia- ływania zewnętrznych czynników, zaburzających normalny rozwój przyrostów rocznych. Pierwszym omawianym elementem było powstawanie drewna reakcyjnego (kompresyjnego i tensyjnego). Pod mikroskopem drewno to charakteryzuje się grubymi ścianami komórko- wymi, zawierającymi dużą ilość ligniny. Istnieje również sposób określenia występowania gwałtownych przymrozków w trakcie trwania okresu wegetacyjnego na podstawie zmian anatomicznych drewna. W takiej sytuacji pojawiają się przyrosty mrozowe. Gdy warunki środowiskowe są bardzo niesprzyjające, przyrost nie wykształca się na całym obwodzie pnia i mamy wtedy do czynienia z przyrostem brakującym lub wyklinowującym się. Podobną genezę mają przyrosty o małej gęstości drewna późnego, gdzie nie doszło do wytworzenia grubych ścian komórkowych i powstaje tzw. „blady przyrost” (Schweingruber i in., 2008). 149 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 147-152 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

W gronie uczestników kursu było wielu archeologów, których interesowały także procesy rozkładu drewna. Następnym tematem były procesy próchnicze zachodzące w obumiera- jącym lub martwym drzewie. Poznawaliśmy gatunki grzybów rozkładających celulozę i ligni- nę, mechanizmy obrony komórek drewna przed ich działaniem oraz etapy rozpadu drewna. Ostatniego dnia prof. Fritz Schweingruber przedstawił nam efekty pracy swojego życia. Była to kolekcja preparatów drzew ze wszystkich stref klimatycznych kuli ziemskiej. Dzięki niej odbyliśmy „podróż” obserwując arktyczne krzewinki, formacje strefy umiarkowanej, a nawet liany i tropikalne okazy drzew, w których ze względu na ciepły i wilgotny klimat przez cały rok trudno mówić o rocznych przyrostach. Oprócz 4 godzinnych wykładów, popołudniami przez następne 5 godzin uczestni- czyliśmy w zajęciach praktycznych. Spotykaliśmy się w specjalnie zorganizowanym w tym celu laboratorium, gdzie uczyliśmy się jak przygotowywać próby i wykonywać preparaty do obserwacji pod mikroskopem. Przyrządem do tego służącym jest mikrotom (fot. 3), dzięki któremu można ściąć odpowiednio cienką warstwę drewna (poniżej 25 mikrometrów) i po odpowiednim spreparowaniu i zabarwieniu obserwować pojedyncze komórki drzew. Do dyspozycji mieliśmy 8 mikrotomów specjalnie zaprojektowanych i wyprodukowanych na warsztaty oraz kilka stanowisk do zabarwiania preparatów. Nauczyliśmy się przygotowywać preparaty drewna w trzech przekrojach: stycznym, radialnym i poprzecznym.

Fot. 3. Stanowiska pracy w czasie zajęć – mikrotom (A) oraz preparacja prób odczynnikami (B) (fot. T. Biczyk).

Każdy pracował na swoim przywiezionym materiale, aby ostatniego dnia przedstawić wszystkim efekty i cele swojej pracy. Tomasz Biczyk pracował na próbach świerka pospolitego, w przyrostach którego występowały anomalie anatomiczne, świadczące o pojawieniu się czynników środowiskowych zakłócających prawidłowy rozwój przyrostów. Były to głów- nie przyrosty mrozowe, przyrosty blade oraz kanały żywiczne. W większości przypadków wykonane preparaty potwierdziły wyniki wcześniejszych obserwacji prowadzonych pod mikroskopem na wyszlifowanych odwiertach drzew. Barbara Czajka pracowała na próbach winorośli rosnących w winnicach w Polsce południowej, czyli na granicy zasięgu winoro- śli, związanej z warunkami klimatycznymi (temperaturą powietrza), sprawdzając ich przy- datność do badań dendroklimatycznych (fot. 4).

150 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 147-152 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Fot. 4. Preparaty mikroskopowe przedstawiające: a) kanały żywiczne; b) przyrost mrozowy; c) drewno winorośli (fot. T. Biczyk i B. Czajka).

Wieczorami spotykaliśmy się, aby wysłuchać krótkich prezentacji uczestników kursu dotyczących ich pracy naukowej oraz zainteresowań. Okazało się, że każdy zajmuję się inną dziedziną, lecz wszyscy w jakiś sposób wykorzystujemy do badań drewno. Na jednym ze spo- tkań, jako jedyni przedstawiciele nauk geograficznych, przedstawiliśmy efekty naszych prac na temat „Genezy i występowania anomalii anatomicznych w świerkach rosnących w różnych piętrach roślinno-klimatycznych Tatr – Anatomical wood anomalies in tree-rings of norway spruce (Picea abies) from different altitudinal zones in tatra mountain” (Tomasz Biczyk) oraz „Zmian górnej granicy lasu na Babiej Górze – Timberline changes at Babia Góra Mt.” (Barbara Czajka). Inni uczestnicy prezentowali tematy dotyczące lasów równikowych Konga, drzew rosnących w strefie górnej granicy lasu w Alpach włoskich, skamieniałych drzew z warstw sedymentacyjnych na Antarktydzie, pochodzących sprzed 50 mln lat czy możliwości wykorzystania dendrochronologii w badaniach jałowców. Aby urozmaicić nam czas, zorganizowano także kilka wycieczek (fot. 5). Odwiedzi- liśmy pobliskie miasto Davos, gdzie mieści się wydział WSL Instytut Badań nad Śniegiem i Lawinami (Institute for Snow and Avalanche Research SLF). Wysłuchaliśmy tam wykładu na temat zagrożeń lawinowych w Szwajcarii oraz mogliśmy zobaczyć aparaturę do badań śniegu.

Aby lepiej poznać historię obszaru, w którym prze- bywaliśmy, gościliśmy tak- że w muzeum etnograficz- nym, gdzie zachowały się elementy pierwszych osa- dników pasterskich na tych terenach. W trakcie wędró- wek po okolicy poznali- śmy geografię i przeszłość geologiczną tego terenu, a także obserwowaliśmy typową formację regla dolnego (bukowo-jodłową).

Fot. 5. Uczestnicy kursu zebrani wokół Prof. F.H. Schweingrubera podczas jednej z wycieczek (fot. T. Biczyk). 151 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 147-152 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Po tygodniu intensywnej pracy i nauki, wyruszyliśmy w podróż powrotną. Doświad- czenia, które zdobyliśmy na warsztatach będziemy wykorzystywać w naszych pracach badawczych z zakresu dendrochronologii i anatomii drzew.

LITERATURA

HEJNOWICZ Z., 1973: Anatomia rozwojowa drzew. PWN. Warszawa. s. 587 SCHWEINGRUBER F.H., BORNER A., SCHULTZ E. D., 2008: Atlas of Woody Plant Stem. Evolution, Structure and Envi- romental Modyfications. Springer. Berlin. s. 229. ZIELSKI A., KRĄPIEC M., 2009: Dendrochronologia. PWN, Warszawa. s. 358

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 153-160 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Stanisław KORFANTY Karolina TRĄBKA Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Sosnowiec

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI STUDENCKIEGO KOŁA NAUKOWEGO GEOGRAFÓW UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W ROKU AKADEMICKIM 2012/2013

W roku akademickim 2012/2013 Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego liczyło 28 członków. Opiekunem naukowym był prof. UŚ dr hab. Mariusz Rzętała. 4. kwietnia 2012 r. na walnym zebraniu członków SKNG UŚ wybrano nowy Zarząd w nastę- pującym składzie: • Karolina Trąbka – prezes, • Katarzyna Hądzlik – wiceprezes, • Kamil Knap – wiceprezes, • Ewa Pabian – skarbnik, • Stanisław Korfanty – sekretarz. Członkami Komisji Rewizyjnej zostali: Karol Kowalczyk, Aneta Rzepecka i Kata- rzyna Wit. Pierwsze zebranie organizacyjne SKNG UŚ w semestrze zimowym roku akademickiego 2012/2013 odbyło się 18. października 2012 r. Na spotkanie oprócz członków przy- było 17 studentów pierwszego roku studiów licencjackich zainteresowanych działalnością w Kole, łącznie obecnych było 31 osób. Omówiono możliwości aktywności naukowej członków Koła, zaplanowano jesienny wyjazd adaptacyjny do Rajczy oraz wybrano projekt nowej koszulki Koła. W dniach 9-11 listopada 2012 r. ośmiu członków SKNG UŚ wzięło udział w XXX Sesji Naukowej Koła Naukowego Studentów Geografii Uniwersytetu Warszawskiego odby- wającym się w Mazowieckim Ośrodku Geograficznym Wydziału Geografii i Studiów Regio- nalnych UW w Murzynowie. W ciągu dwóch dni sesji odbyło się ponad 20 pokazów zdjęć z większości kontynentów (bez Australii i Antarktydy). Wśród prelegentów przedstawicie- lem SKNG UŚ była Karolina Trąbka, która opowiadała i prezentowała fotografie ze swojej podróży na Łotwę. Wolny czas był także poświecony na zwiedzanie Płocka i okolicy nad mającym w tym rejonie swój początek zalewem Włocławskim. 12. listopada 2012 r. na stronie internetowej Ogólnopolskiego Klubu Studentów Geoin- formatyki (http://www.oksgeo.agh.edu.pl) zamieszczono oficjalną informację o członkostwie SKNG UŚ w OKSGeo. SKNG UŚ przystąpiło do tego Koła w celu umożliwienia wymiany doświadczeń oraz współpracy w zakresie wykorzystywania Systemów Informacji Geograficznej i rozwijania wśród swoich członków umiejętności korzystania z tego narzędzia pracy geografa.

153 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 153-160 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

W dniach 24-25 listopada 2012 r. odbył się obóz adaptacyjny w schronisku Chata na Zagroniu w Rajczy dla młodych adeptów studiów geograficznych. W ramach obozu odbyły się m.in.: wycieczka terenowa z zadaniami geograficznymi dla pierwszoroczniaków, zabawy integracyjne i ognisko. W dniu 11. grudnia 2012 r. odbyło się drugie w semestrze zebranie członków SKNG UŚ. Po przedstawieniu składu osobowego Komitetu Organizacyjnego podjęto pierwsze usta- lenia w sprawie Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Odczarować Śląsk”, która odbyła się w dniach 16-18 stycznia 2013 r. Zaplanowano też wymianę studencką z Kołem Na- ukowym Studentów Geografii im. Juliana Czyżewskiego z Uniwersytetu Wrocławskiego (KNSG UWr). 14. grudnia 2012 r. Karolina Trąbka i Stanisław Korfanty uczestniczyli w charakterze słuchaczy w konferencji pt. „Ochrona środowiska i energetyka”, która odbyła się w Gliwi- cach na Wydziale Inżynierii Środowiska i Energetyki Politechniki Śląskiej. 20. grudnia 2012 roku o godz. 15:00 w sali 602 na Wydziale Nauk o Ziemi obyła się Wigilia SKNG UŚ. Członkowie Koła degustowali przygotowane przez siebie tradycyjne potrawy i przełamali się opłatkiem, życząc sobie sukcesów w dalszej działalności naukowej. Na początku 2013 r. wydano 14. tom „Z Badań nad wpływem antropopresji na środo- wisko” pod redakcją Roberta Machowskiego i Martyny A. Rzętały. Zawarto w nim 7 artyku- łów, 5 prelekcji, 1 sesję terenową oraz 3 sprawozdania, głównie autorstwa członków SKNG UŚ i studentów oraz pracowników naukowych WNoZ UŚ. W dniach 16-18 stycznia 2013 r. odbyła się Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Odczarować Śląsk” zorganizowana przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwer- sytetu Śląskiego. Rejestracja uczestników i przygotowania do konferencji rozpoczęły się już w grudniu 2012 r. Patronat nad konferencją objęły Katowice – Miasto Ogrodów, a patronat medialny radio Egida, serwis mariacka.eu, serwis noltychy.pl i telewizja TVS. Członkami Komitetu Organizacyjnego (KO) byli: Karolina Trąbka (Przewodnicząca), Olga Maria Gra- jek, Stanisław Korfanty, Ewa Pabian, Radosław Sagan i Michał Suszczewicz. W organizację wydarzenia zaangażowali się licznie inni członkowie Koła, podejmując obowiązki: rejestracji uczestników, wykonania dokumentacji fotograficznej, obsługi technicznej w czasie sesji referatowej, wygłoszenia referatów na sesjach terenowych, przygotowywania poczęstunków, śniadań i kolacji, pomocy uczestnikom w zakwaterowaniu i transporcie do Domu Studenta w Katowicach Ligocie i inne. Obowiązki organizacyjne przyjęli na siebie: Mateusz Tuszycki, Karol Kowalczyk, Andrzej Stolot, Agnieszka Kosowska, Katarzyna Wit, Kamila Gołębiow- ska, Marta Gajda, Katarzyna Hądzlik i Natalia Ślewa. W konferencji uczestniczyło 29 studentów (w tym także doktoranci) z następujących uczelni: Uniwersytet Gdański, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Uniwersytet Pedago- giczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toru- niu, Uniwersytet Wrocławski. W pierwszym dniu konferencji odbyła się sesja referatowa podzielona na trzy bloki, w której wygłoszono łącznie 17 referatów. Sesję prowadzili Stanisław Korfanty oraz Mi- chał Suszczewicz. Prelegenci uczestniczyli w konkursie na najlepszy referat, w którym brano pod uwagę przede wszystkim wartość naukową, poprawność merytoryczną referatu,

154 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 153-160 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. wykorzystanie własnych badań oraz sposób przekazywania treści. Członkami komisji oce- niającej referaty byli: dr Marta Chmielewska (przewodnicząca), mgr Tomasz Paruzel, lic. Olga M. Grajek, lic. Karolina Trąbka. Prezes SKNG Karolina Trąbka rozpoczęła sesję przywitaniem gości oraz krótkim przedstawieniem historii Studenckiego Koła Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Program sesji referatowej przedstawiał się następująco: Blok I – geografia fizyczna: • Prof. UŚ dr hab. Mariusz Rzętała, opiekun naukowy Studenckiego Koła Naukowego Geografów: Zmiany stanu środowiska przyrodniczego Wyżyny Śląskiej w latach 1988- 2007. • Michał Zatorski: Wpływ antropopresji na rozwój osuwisk i przekształcenie krajobrazu na stokach Góry Kilanowskiej w Beskidzie Niskim. • Filip Duszyński: Zapis zanieczyszczeń powietrza rejonu wałbrzyskiego w przyrostach rocznych świerka pospolitego (Picea abies L.), wstępne wyniki badań. • Prof. UŚ dr hab. Ireneusz Malik: Redukcje przyrostów rocznych drzew jako wskaźnik możliwego zagrożenia zdrowia ludzi na skutek emisji zanieczyszczeń atmosferycznych (przykład z województwa śląskiego) (Autorzy referatu: Ireneusz Malik, Małgorzata Danek, Tomasz Danek, Małgorzata Wistuba, Marek Krąpiec). • Szymańska Agnieszka, Witkowski Karol, Wysmołek Grzegorz Śląskie i małopolskie spojrzenie na jakość powietrza. • Dąbek Natalia, Franczak Paweł Kaskada Soły i jej wpływ na poprawę bezpieczeństwa powodziowego. Po zakończeniu pierwszego bloku referatowego, w przerwie uczestnicy udali się na obiad do wydziałowej stołówki. Blok II – geografia społeczno-ekonomiczna: • Prof. dr hab. Jerzy Runge: Współczesne wyzwania społeczne na Śląsku. • Andrzej Stolot: Węgiel kamienny – czarny skarb Górnego Śląska • Michał Suszczewicz: „Sąd sądem, ale sprawiedliwość musi być po naszej stronie” – Proces degradacji miasta podwójnego na podstawie problemu usamodzielnienia Bnina w mieście Kórnik. • Jan Kruszewski: Śląsk – Porty. Od magistrali węglowej do europejskiego korytarza transportowego. • Radosław Sagan: Jedna tożsamość globalna czy wiele tożsamości lokalnych? Wpływ procesu globalizacji na tożsamość lokalną. • Łukasz Pawłowski: Wpływ przemysłu na środowisko przyrodnicze w Zagłębiu Wałbrzyskim. • Marek Jaskólski: Transformacja Wałbrzyska jako przykład restrukturyzacji przemysłowej. W przerwie uczestnicy skorzystali z poczęstunku. Blok III – varia: • Przemysław Gniłka: „Odczarowywanie Śląska poprzez proces recyklingu” – Procesy recyklingu na terenie Dolnego i Górnego Śląska. • Gabriela Bołoz, Agnieszka Gil: Zmiany w strukturze użytkowania gruntów w latach 2002-2011 w województwach Śląskim i Małopolskim w świetle przystąpienia Polski do UE.

155 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 153-160 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

• Marek Krawczyk, Aleksandra Piskorek: Rozwój infrastruktury rowerowej na Lubel- szczyźnie i jego wpływ na świadomość ruchową mieszkańców. • Jucha Witold, Sołtyk Anna, Wilk-Juraszek Anna Wpływ ukształtowania terenu i przyczyn antropogenicznych na zanieczyszczenie powietrza w małym mieście przemysłowym na przykładzie Żywca (woj. śląskie Po ostatnim bloku referatowym uczestnicy konferencji spożyli kolację i udali się na noc do domów i akademików. Jeden referat wygłoszono następnego dnia, 17. stycznia, przed rozpoczęciem sesji terenowej: • Franczak Paweł: Prawna ochrona jaskiń Beskidu Śląskiego jako środek zapobiegania negatywnej działalności człowieka. Drugi dzień konferencji rozpoczął się wspólnym śniadaniem o godz. 8:30 na wy- działowej stołówce. O godz. 10:00 uczestnicy, w dwóch grupach, zwiedzili dach wieżowca Wydziału Nauk o Ziemi, najwyższego budynku w mieście, z którego przy dobrej pogodzie roztacza się widok na cały region. Po godz. 10:30 uczestnicy konferencji rozpoczęli sesję terenową. Przejechali tramwajem pod dworzec kolejowy w Sosnowcu, gdzie Katarzyna Hądzlik (SKNG UŚ) przed- stawiła historię miasta oraz wybrane obiekty w centrum Sosnowca. Następnie grupa prze- jechała autobusem do Katowic. Po drodze zwrócono uwagę gości na rozwój usług wzdłuż drogi S86, z której widać także dawne liczne zakłady przemysłowe. W Katowicach pod pomnikiem Powstańców Śląskich (fot. 1) wskazano na kilka du- żych obiektów będących symbolami Katowic. Stanisław Korfanty nakreślił znaczenie po- wstań śląskich i osoby Wojciecha Korfantego w procesie kształtowania się polskiej zachodniej granicy w okresie międzywojennym. Pod Teatrem Śląskim Natalia Ślewa (SKNG UŚ) wygłosiła referat poświęcony historii Katowic, zwłaszcza rozwojowi urbanistyczne- mu, wskazując na przeobrażenia obszaru w ścisłym centrum miasta, urozmaicając wypo- wiedź archiwalnymi ilustracjami i fotografiami. Kolejnym miejscem, które zwiedzono był niedawno oddany do użytku dworzec główny w Katowicach. Karolina Trąbka opowiedzia- ła historię budowy dawnego oraz nowego gmachu dworca. Po krótkiej przerwie, tramwajem grupa przejechała do Parku Śląskiego, gdzie w sali budynku dyrekcji (fot. 2) Łukasz Buszman, rzecznik prasowy Parku, omówił historię jego powstania, rozwój i współczesną działalność. Spacer w zimowej aurze pozwolił na częściowe poznanie tego terenu rekre- acyjnego. Ważnym obiektem na trasie był remontowany Stadion Śląski. W trakcie dalszego spaceru uczestnicy konferencji, podzieleni na dwie grupy, zwiedzili Osiedle Tysiąclecia oraz spożyli obiad w tutejszej restauracji. O osiedlu opowiadała Olga M. Grajek. Następnie autobusem przejechano pod centrum handlowo-usługowe Silesia City Center. O SCC oraz o usługach w Katowicach mówił Michał Suszczewicz. Po krótkim czasie wolnym, około godz. 18:00, uczestnicy przejechali tramwajem na Rynek i stamtąd przeszli na ulicę Mariacką, gdzie udali się do klubu „Katofonia”, w którym zakończono oficjalną część sesji terenowej tego dnia.

156 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 153-160 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Fot. 1. Uczestnicy konferencji pod Pomnikiem Powstańców Śląskich (fot. M. Tuszycki).

Fot. 2. Uczestnicy konferencji w siedzibie Parku Śląskiego w Chorzowie (fot. M. Tuszycki).

Następnego dnia śniadanie na wydziale rozpoczęło się o godzinie 8:00. Około godz. 9:00 autokarem uczestnicy wyjechali w kierunku osiedla Nikiszowiec, które zwiedzili podczas krótkiego spaceru (fot. 3). Kolejnym punktem programu było zwiedzanie Zabytkowej Kopalni Węgla Kamiennego Guido w Zabrzu (fot. 4), które odbyło się w dwóch grupach. O godz. 13:35 rozpoczął się obiad w restauracji „Śląskie Rancho” w Zabrzu. Po posiłku ogło- szono laureatów konkursu na najlepszy referat. Zwycięzcą został Filip Duszyński, drugie miejsce zajęli Aleksandra Piskorek i Marek Krawczyk, a trzecie Jan Kruszewski. Przyzna- no 2 wyróżnienia: Andrzejowi Stolotowi i Michałowi Suszczewiczowi. Ostatnią atrakcją 157 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 153-160 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. dnia było zwiedzenie browaru w Tychach, gdzie przewodnicząca KO zakończyła konfe- rencję i podziękowała uczestnikom za wspólnie spędzony czas. Około godz. 18:30 uczestnicy powrócili autokarem do Katowic, skąd rozjechali się do domów. W trakcie wszystkich przejazdów zwracano uwagę uczestników na ważniejsze mijane obiekty.

Fot. 3. Uczestnicy konferencji podczas zwiedzania osiedla robotniczego Nikiszowiec w Katowicach. (fot. M. Tuszycki).

Fot. 4. Uczestnicy OKN "Odczarować Śląsk" w kopalni Guido w Zabrzu. (Fot. arch. SKNG UŚ).

158 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 153-160 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

W opinii gości spoza regionu sesja terenowa wzbogacona komentarzami prowadzą- cych pozwoliła im na bliższe poznanie konurbacji śląsko-dąbrowskiej, jej historii, kultury na tym obszarze, współczesnych problemów społeczno-gospodarczych i środowiska przyrodniczego. W dniach 10-12 lutego 2013 r. odbyły się 12. Mistrzostwa Geografów w Zjeździe na Dętce w Lasku, organizowane przez Koło Geografów Uniwersytetu Jagiellońskiego, w któ- rych wzięło udział 5. członków SKNG UŚ. Ewa Pabian, Mateusz Tuszycki i Karolina Trąbka uczestniczyli w regionalnym kon- gresie EGEA w Tverze, który odbył się w dniach 25.02-1.03.2013 r. Wzięły w nim udział 82 osoby z całej Europy, studenci uczestniczyli w warsztatach z tematyki geografii miast, zastanawiali się nad różnicami w morfologii miast Europy Wschodniej i Zachodniej, zwie- dzali Torzok oraz uczyli się tradycyjnych tańców regionu Tverskiego. W dniach 14-15 marca 2013 r. Karolina Trąbka i Stanisław Korfanty wzięli udział w konferencji naukowej pt. „Trendy i perspektywy rozwoju regionalnego” zorganizowanej przez Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej na Uniwer- sytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, a tydzień później Karolina Trąbka uczestni- czyła w III Kopernikańskim Sympozjum Studentów Nauk Przyrodniczych, na którym wy- głosiła referat. W ramach wymiany studenckiej między SKNG UŚ i KNSG UWr w dniach 5-7.04. 2013 r. odbył się wyjazd do Szczyrku zorganizowany przez SKNG UŚ. Wyjazd miał na celu integrację oraz nawiązanie kontaktów i współpracy naukowej między członkami kół. Trzech członków Koła uczestniczyło w dniach 11-14.04.2013 r. w konferencji naukowej 37. Zjazdu Studenckich Kół Naukowych Geografów w Toruniu. Byli to Kamil Knap, Karolina Trąbka oraz Kamila Gołębiowska, która wygrała konkurs na najlepszy referat. W kwietniu w ramach 9. Studenckiego Festiwalu Nauki UŚ odbył się Jarmark Wie- dzy – impreza organizowana przez Studenckie Koła Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego (fot. 5), skierowana zwłaszcza do uczniów, ale także pozwalająca na bliższe poznanie się członków różnych kół naukowych. Stanowisko SKNG UŚ przygotowało siedmioro członków koła, oferując liczne atrakcje skierowane pod adresem potencjalnych przyszłych studentów geografii, m.in. konkurs geograficzny z nagrodami. W dniach 23-26.05.2013 odbyło się Tatra Seminary 2013 w Zakopanem organizowane przez EGEA Kraków oraz Koło Geografów Uniwersytetu Jagiellońskiego, w którym czynnie uczestniczyła Ewa Pabian. W czasie seminarium odbyły się warsztaty oraz wykła- dy dotyczące Tatrzańskiego Parku Narodowego, zagospodarowania przestrzennego otuliny parku oraz Zakopanego. Odbyła się również wycieczka po jaskiniach Tatrzańskiego Parku Narodowego prowadzona przez przewodnika tatrzańskiego, wykładowcę Uniwersytetu Jagiellońskiego. Katarzyna Hądzlik wzięła udział w kolejnym ważnym wydarzeniu, tym razem orga- nizowanym przez EGEA Warszawa, jakim był 25. Roczny Kongres EGEA „Europe with- out Borders”. Miał on miejsce w Wasilkowie, gdzie uczestnicy z kilkudziesięciu krajów Europy nie tylko spotykali się w grupach dyskusyjnych oraz na sesjach plenarnych, ale także poznawali polską kulturę, między innymi na pokazie polskich tańców ludowych.

159 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 153-160 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Fot. 5. Stanowisko SKNG UŚ na Jarmarku Wiedzy. Od lewej: Agnieszka Kosowska, Kamil Knap, Natalia Ślewa, Katarzyna Wit. (Fot. arch. SKNG UŚ.)

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

SPIS TREŚCI POPRZEDNICH TOMÓW OPRACOWANIA pt. „Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO”

Tom 1 (2000), red. M. Rzętała

Edyta BANICKA, Kamil FABIAŃCZYK: Klimat Mongolii i jego wpływ na warunki rozwoju rolnictwa. s. 9-12. Vyacheslav L. FILIMONOV, Anton D. SHKARUBO, Natalia B. TUPITSYNA: Spatial differentiation of the urban territories: interaction between nature and society and its consequences. s. 13-19. Krzysztof FREIS, Grzegorz HRYMAK: Próba analizy czynników lokalizacyjnych wybranych osiedli mongolskich. s. 20-23. Erika HOMOKI, Csilla JUHÁSZ, Zoltán BAROS, László SÜTŐ: Antropogenic geomorphological research on waste heaps in the East-Borsod coal-basin (North-East Hun- gary). s. 24-31. Sylwia JERZMANOWSKA, Robert MACHOWSKI: Agresywność węglanowa wód Jeziora Kuc (Pojezierze Mrągowskie) w sierpniu 2000 r. s. 32-36. Agnieszka LATOCHA: Szkocja – krajobraz naturalny czy antropogeniczny? s. 37-40. Anna MADEKSZA: Przyczyny ilościowych i jakościowych zmian odpływu rzecznego w zlewni Rudy. s. 41-44. Wojciech OBARA: Szata roślinna terenów poeksploatacyjnych górnictwa kruszcowego na terenie Bytomia i Tarnowskich Gór. s. 45-48. Łukasz OBROŚLAK: Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju osadnictwa w Zagłębiu Dą- browskim od paleolitu do wczesnego średniowiecza. s. 49-56. Barbara PALEWICZ: 750 lat Gliwic – aspekt geograficzny. s. 57-60. Marcin PŁOŃSKI, Agnieszka RAKOWSKA: Możliwości wykorzystania informacji sateli- tarnej NOAA/AVHRR w badaniach środowiska przyrodniczego s. 61-66. Izabela POLAŃSKA: Wykorzystanie terenów odkształconych antropogenicznie przez popu- lacje storczykowatych. s. 67-69. Marcin SIŁUCH: Wstępne opracowanie wyników obozu naukowego w Załuczu Starym. s. 70-71. Marcin SIŁUCH: Badania mikroklimatyczne prowadzone na Roztoczu. s. 72-73. Dmytro YABLONOVSKY: Self-sufficiency or regional specialization – monetary aspect. s. 74-83 Елена А. КОЗЫРЕВА: Типизация берегов и оползневые процессы в береговой зоне Братского водохранилища. s. 87-94. Walerian A. SNYTKO, Aleksandr B. BUJANTUJEW, Tadeusz SZCZYPEK, Stanisław WIKA: Dorzecze rzeki Chiłok na obszarze Zabajkala – przyroda i człowiek. s. 95-102. Grzegorz PATACZ: Kadencja 1999/2000 – sprawozdanie z działalności SKNG UŚ. s. 105-106. Agnieszka RAKOWSKA, Daniel WICHER: Wyjazd naukowy na Ukrainę – sprawozdanie. s. 107-109.

161 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Tom 2 (2001), red. M. Rzętała

Edyta BANICKA, Grzegorz HRYMAK: Elementy morfologii i infrastruktura wsi Korbielów. s. 9-14. Łukasz BOROWCZYK, Marcin KOWALCZYK: Zmiany stanu środowiska jako następstwo wzrostu świadomości ekologicznej. s. 15-20. Aleš CWIK, Zdeňka ŠNAPKOVÁ: Zpráva o geoekologickém výzkumu ve Slezských Besky- dech (Česká republika). s. 21-26. Anna DRÓŻDŻ: Punkty styczne etnologii i geografii w badaniach przemian gospodarczych wsi polskiej na podstawie analizy wybranych zagadnień dotyczących pomocy sąsiedz- kiej. s. 27-31. Maria FALALEEVA, Julia DMITRINKOVA: Natural landscape structure of the urban area and their role in urban planning: case study of Minsk area. s. 32-40. Sylwia JEŻMANOWSKA, Robert MACHOWSKI, Monika SZEWCZUK: Zmiany jakości wód powierzchniowych w zlewni Pszczynki. s. 41-48. Anna KICIAK: Wpływ środowiska geograficznego na budownictwo na przykładzie tryglody- tycznych osad w południowej Hiszpanii. s. 49-54. Artur KOTWICKI, Anita ZYCH: Hałas i fale elektromagnetyczne jako czynniki oddziaływa- nia na środowisko (na przykładzie zakładów elektroenergetycznych). s. 55-58. Елена А. КОЗЫРЕВА: Современная динамика оползневых процессов на берегах Бр- атского водохранилища. s. 59-66. Agnieszka LEBEDA: Wiedza i wierzenia ludowe jako wynik otaczającego środowiska (na przykładzie wsi polskiej). s. 67-71. Robert MACHOWSKI: Naturalne i kulturowe elementy krajobrazu na turystycznej mapie powiatu kraśnickiego. s. 72-76. Jolanta MARONDEL: Zarys rozwoju górnictwa węgla kamiennego w Polsce. s. 77-84. Оксана А. МАЗАЕВА: Линейная эрозия в лесостепном Приангарье. s. 85-91. Оксана А. МАЗАЕВА, Елена А. КОЗЫРЕВА, Артём А. РЫБЧЕНКО: К вопросу из- учения взаимодействия экзогенных геологических процессов в береговой зоне Братского водохранилища (на примере участка Быково). s. 92-96. Grzegorz MICEK, Tomasz PADŁO: Przestrzenne zróżnicowanie percepcji Zbiornika Czorsztyńskiego przez mieszkańców okolicznych sołectw. s. 97-102. Dawid NAPIWODZKI: Charakterystyka fizycznogeograficzna oraz podatność na degradację Jeziora Kalwa. s. 103-107. Daria PIONTEK: Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Żabie doły” jako przykład regeneracji obszarów zdegradowanych. s. 108-111. Dorota SERWECIŃSKA: Przyszłość rzek w obszarach silnie zurbanizowanych na przykła- dzie potoku Ślepiotka w Katowicach. s. 112-118. Sławomir SIWEK: Ekologia w energetyce (na przykładzie Elektrociepłowni „Łagisza”). s. 119-121. Jan UNUCKA, Dominik DŘÍMAL, Karla WIECZORKOVÁ, Barbara ŽIŽKOVÁ: Brown fields – result of the human impact in region Ostrava and its potential utillization. s. 122-125.

162 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Janusz ZIĘBA: Przekształcenia i ochrona środowiska naturalnego jako przejaw działalności człowieka. s. 126-130. Martyna A. RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA: Wyżyna Śląska – przykład opisu wybranych komponentów środowiska regionu fizycznogeograficznego (na potrzeby wycieczki po województwie śląskim). s. 133-145. Grzegorz PATACZ, Agnieszka RAKOWSKA: Sprawozdanie z wyprawy Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ „Mongolia – Bajkał’ 2000”. s. 149-153.

Tom 3 (2002), red.: M. Rzętała, T. Szczypek

Edyta BANICKA, Grzegorz HRYMAK: Hałda Będzin-Grodziec jako element krajobrazu w świadomości mieszkańców. s. 9-16. Anna BEDNARCZYK, Agnieszka SALASA: Sieć ekologiczna jako nowoczesna koncepcja ochrony przyrody. s. 17-21. Szymon BIAŁY, Rafał KROCZAK, Paweł RYMARZ: Wybrane elementy kultury material- nej w krajobrazie pogranicza polsko-ukraińskiego. s. 22-31. Eszter BIGAI, Zsolt HEGEDÜS: Effects of land-use on erosion processes in a Hilly Region (based on a case study in Hungary). s. 32-39. Michal GALLAY: The manifestations of rainfall erosion in the country of the cadastral territory Veľký Krtíš. s. 40-42. Елена КОЗЫРЕВА: Выветривание горных пород на берегах Братского водохранилища. s. 43-51. Елена A. КОЗЫРЕВА, Оксана A. МАЗАЕВА, Артем РЫБЧЕНКО: Обоснование методики работ по выявлению функционального взаимодействия основных эгп в береговой зоне искусственного водоема. s. 52-56. Юлия С. МАКСИМИШИНА: Современное состояние береговой зоны Иркутского водохранилища. s. 57-64. Jana NEZVALOVÁ: The corrosion of the technical rocks and microforms of their relief. s. 65-71. Wojciech SMOLAREK: Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych na obszarze miasta Czeladź. s. 72-77. Gergely SZABÓ: Changing of the forested area in a sample area, using statistical and satel- lite databases. s. 78-82. Katalin SZALAI, Gábor DEMETER, Zoltán PÜSPÖKI: Interaction between the geological background, the geomorphological development and the land-use of an area (on a Hun- garian small catchment area). s. 83-89. Sergiusz SZCZYPEK: Główne formy ochrony przyrody nad Bajkałem. s. 90-98. Grzegorz TARKA: Krajobraz po eksploatacji węgla kamiennego wybranych obszarów Za- głębia Dąbrowskiego. s. 99-103. Damian WALISKO, Daniel WICHER: Problemy środowiska naturalnego Aten. s. 104-111. Konrad Ł. CZAPIEWSKI: Przejściowość, pomostowość czy...? s. 115-123. Jarosław DZIAŁEK: Turystyka w Owernii. s. 124-136. Наташа НІКІТІНА: Україна на зламі тисячолітть. s. 137-140.

163 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Robert MACHOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA: Garb Tarnogórski – przykład opisu komponen- tów środowiska mezoregionu fizycznogeograficznego (na potrzeby zajęć terenowych). s. 143-158. Beata KOŚCIEJ, Małgorzata KULESZA, Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA, Anna TUDYKA, Daniel WICHER: Przedmiotowe zajęcia terenowe jako pole działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ. s. 161-166. Robert MACHOWSKI: Sprawozdanie z 51. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego. s. 167-171. Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Irkuck’2001 – sprawozdanie z wyjazdu naukowego. s. 172-175. Jarosław NABRDALIK, Daniel WICHER: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 2001-2002. s. 176-177. Marta PULWERT, Sergiusz SZCZYPEK: Sprawozdanie z wyjazdu naukowo-poznawczego nad Bajkał. s. 178-179.

Tom 4 (2003), red.: R. Machowski, M. Rzętała

Alicja DŁUGAJCZYK: Zmienność roczna typów pogody w Katowicach w latach 1951- 1990. s. 9-21. Виктория А. ХАК: Влияние техногенных факторов на развитие абразионно-аккумуля- тивных и эоловых процессов в прибрежной зоне Братского водохранилища. s. 22-27. Алёна В. КАДЕТОВА, Артём А. РЫБЧЕНКО: Техногенная нагрузка и инженерногео- логические процессы в пределах территории г. Иркутска на разных этапах его раз- вития. s. 28-34. Marzena KOSZEK, Jan WALIGÓRA: Charakterystyka hydrologiczna i balneologiczna wód leczniczych w Ustroniu. s. 35-41. Rafał KROCZAK, Szymon BIAŁY: Agroturystyka alternatywą dla małych gospodarstw (na przykładzie miejscowości Ryglice w powiecie tarnowskim). s. 42-48. Robert MACHOWSKI, Nikoletta MAŁEK: Wpływ osiadań górniczych na kształtowanie się powierzchniowych stosunków wodnych w zlewni Kłodnicy (dyskusja nad problemem). s. 49-60. Tomasz NYCZ: Wybrane problemy hydrologiczne zlewni potoku Rokitnickiego (Wyżyna Śląska). s. 61-65. Michał PARUCH: Giszowiec w świadomości jego mieszkańców. s. 66-79. Marek RUMAN: Geneza zbiorników wodnych na terenie Gliwic. s. 80-86. Артём А. РЫБЧЕНКО, Алёна В. КАДЕТОВА: Современное экзогеодинамическое состояние геологической среды территории города Иркутска. s. 87-91. Жанна Т. СИВОХИП, Вадим П. ПЕТРИЩЕВ: Обзор геоэкологического состояния естественных выходов подземных вод Оренбургской области с учетом интенсив- ности антропогенной нагрузки. s. 92-98. Barbara PALEWICZ: Jak w niezamierzony sposób człowiek przyczynia się do zmian w ukła- dach koryt rzecznych. s. 101-106.

164 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Joanna BORYS, Marzena KOSZEK: Ścieżka dydaktyczna okolic zbiornika Pławniowice. s. 109-119. Joanna BORYS, Marzena KOSZEK: Ukraina – sprawozdanie z podróży. s. 123-127. Jacek KRAWCZYK, Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku 2003. s. 128-129. Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z kongresu EGEA w Estonii „Reality and visions”. s. 130-132.

Tom 5 (2004), red.: R. Machowski, M. Rzętała

Joanna BORYS: Współczesne procesy morfologiczne w obrębie koryta potoku Wapienica. s. 9-19. Krzysztof GOSECKI: Natężenie ruchu komunikacyjnego a problemy ochrony Wolińskiego Parku Narodowego. s. 20-25. Janusz GÓRECKI: Wybrane wymiary postawy regionalistycznej Polaków ze Starej Huty i Piotrowiec Dolnych na północnej Bukowinie. s. 26-36. Оксана ГУТАРЕВА, Елена КОЗЫРЕВА: Проявление карста на юге восточной сибири. s. 37-44. Алена В. КАДЕТОВА, Ян Б. РАДЗИМИНОВИЧ, Екатерина Ю. ГОТОВСКАЯ: Применение геоинформационных систем для изучения геологической среды урбанизированных территорий (на примере г. Иркуска). s. 45-52. Елена А. КОЗЫРЕВА, Артем А. РЫБЧЕНКО, Оксана О. МАЗАЕВА: Техногенез – фактор активизации экзогенных геологических процессов в береговых геосистемах. s. 53-62. Piotr ŁATA, Izabela SPICYN: Hydrologiczna i balneologiczna charakterystyka źródła mineralnego „Szymon” w Szczawnicy. s. 63-73. Artur NIEWIADOMY, Paweł PIETRZYŃSKI: Szkic zagrożeń i planów ochrony rezerwa- tów przyrody w ujściu Wisły. s. 74-79. Paweł RADIUSZ, Jarosław BADERA: Alternatywne możliwości wykorzystania piasków podsadzkowych w aspekcie ochrony zasobów złóż kopalni Szczakowa (komunikat). s. 80-82. Sławomir RAKOCZY, Maciej TRELA, Agata URBIŃSKA: Cyfrowe możliwości przed- stawiania atrakcji turystycznych. s. 83-85. Marek RUMAN: Zmiany właściwości fizyko-chemicznych wód wybranych zbiorników na terenie Gliwic. s. 86-97. Michał RZESZEWSKI: Zagrożenia związane z nadmiernym ruchem turystycznym na przy- kładzie Wolińskiego Parku Narodowego. s. 98-101. Artur SOBCZYK: Formy antropopresji na stokach środkowej części Gór Złotych Sudety Wschodnie. s. 102-110. Katarzyna FISCHBACH, Katarzyna FLORCZAK, Aleksandra KRASZEWSKA: Prze- kształcenia krajobrazu naturalnego Parku Narodowego „Ujście Warty” spowodowane działalnością człowieka. s. 113-116. Emilia PŁOCHOCKA, Franciszek GRUPA: Zagrożenia związane z rozwojem przemysłu petrochemicznego w okolicy Gdańska. s. 117-119. 165 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Mariusz RZĘTAŁA: Region górnośląski – obszar ekologicznego zagrożenia a możliwości rozwoju turystyki i rekreacji. s. 120-124. Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Kłodnica jako przykład rzeki silnie przekształco- nej przez człowieka. s. 127-134. Paweł BERESZKA, Agnieszka KAŹMIERCZAK: Sprawozdanie z wyjazdu naukowego SKNG UŚ do Niecki Nidziańskiej (Las Grabowiec). s. 137-138. Paweł BERESZKA, Jacek KRAWCZYK, Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku 2004. s. 139-141. Robert MACHOWSKI, Michalina WARMUZ: Nasze spotkanie z Afryką – sprawozdanie z pobytu w Tunezji. s. 142-148. Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z XVI rocznego kongresu EGEA w Holandii „Water”. s. 149-150.

Tom 6 (2005), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała

Beata BAŁUCHTO, Piotr CHARA, Katarzyna FISCHBACH, Katarzyna FLORCZAK, Alek- sandra KRASZEWSKA: Ruch turystyczny w Parku Narodowym Ujście Warty. s. 9-18. Magdalena BUJOCZEK, Agata KOPTYŃSKA: Antropogenizacja środowisk krasowych Polski. s. 19-24. Оксана ГУТАРЕВА: Подземный карст в верховьях Лены. s. 25-28. Jacek KAMIONKA, Jarosła W. BADERA: Stan zagospodarowania iłów środkowojurajskich z rejonu Zawiercia w aspekcie ochrony zasobów złóż. s. 29-35. Marzena KOSZEK: Antropogenizacja stosunków wodnych na terenie Ustronia. s. 36-51. Michał KUC, Marta KUKIEŁKA: Zapis neotektonicznej aktywności podłoża w obrębie Pasma Dąbrowskiego w Górach Świętokrzyskich. s. 52-58. Michał KUC, Iwona WÓJCIK: Geneza i środowisko przyrodnicze zespołu Żabiniec. s. 59-64. Наталья ПОЛЕЩУК: Экономико-географические аспекты развития въездного туризма в Беларуси. s. 65-70. Артем РЫБЧЕНКО, Алена КАДЕТОВА, Оксана МАЗАЕВА, Елена КОЗЫРЕВА: Природно-техногенные факторы развития локальных геосистем Городских территорий. s. 71-77. Michał RZESZEWSKI: Poziom świadomości ekologicznej mieszkańców i turystów odwie- dzających Międzyzdroje w świetle zagadnień zrównoważonego rozwoju. s. 78-84. Agnieszka SALASA, Joanna KOCOT: Charakterystyka wybranych elementów mikrosie- dliskowych gacka brunatnego plecotus auritus (L.) w szczelinie skalnej w podziemiach tarnogórsko-bytomskich. s. 85-90. Wojciech SMOLAREK: Ocena kształtowania się odpływu w zlewni Trzebyczki (Wyżyna Śląska). s. 91-97. Wojciech SMOLAREK, Małgorzata PAŁĘGA-KOPEĆ, Michał KOPEĆ: Charakterystyka hydrograficzna i hydrochemiczna źródła w Psarach (Wyżyna Śląska). s. 98-104. Andrzej SOCZÓWKA: Prezentacja komunikacji miejskiej na planach miast w Polsce. s. 105-116. 166 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Anna WÓJCIK: Charakterystyka osadów wypełniających paleokoryto Wisły koło miej- scowości Grzawa w Kotlinie Oświęcimskiej. s. 117-123. Marzena KOSZEK: Przyroda wysp archipelagu Ertholmene. s. 127-130. Marta KUKIEŁKA, Łukasz PIEŃKOWSKI: Charakterystyka Pojezierza Świętokrzyskiego. s. 131-135. Ewelina PODLEWSKA: Jaskinia Raj – perła regionu świętokrzyskiego. s. 136-138. Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA, Karina SCHRÖDER: Społeczno-gospodarcze znaczenie Zbiornika Turawskiego. s. 141-145. Marcin SOCZEK, Łukasz TAWKIN: Funkcje społeczno-gospodarcze zbiornika Porąbka. s. 146-156. Robert MACHOWSKI, Marek RUMAN: Sprawozdanie z 54 Zjazdu Polskiego Towarzy- stwa Geograficznego. s. 159-160. Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Na- ukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego za okres od stycznia do czerwca 2005 roku. s. 161-162.

Tom 7 (2006), red.: R. Machowski, M. Ruman

Beata FERENCZ: Charakterystyka jezior rzecznych doliny Bugu w okolicach wsi Zbereże. s. 9-16. Joanna GAWOR, Łukasz GAWOR: Zwałowiska pogórnicze jako interesujący element krajobrazu kulturowego Zagłębia Ruhry. s. 17-22. Dariusz IGNATIUK, Michał MUCIK: Struktura termiczna oraz stratyfikacja pokrywy śnieżnej w rejonie Hali Gąsienicowej (Tatry). s. 23-31. Katarzyna KASPROWSKA, Magdalena SUDOŁ: Zapis działalności człowieka w Kamenným Žlíbku (południowa część Morawskiego Krasu) – sprawozdanie z badań. s. 32-41. Krystyna KOZIOŁ: Walory przyrodnicze oraz charakterystyka środowiska geograficznego Góry Tuł i Zadniego Gaju. s. 42-50. Elena A. KOZYREVA, Oksana A. MAZAYEVA, Artiom A. RYBCHENKO: The modern exogeodynamical processes in the territory of Olkhon-Island (Lake Baikal). s. 51-59. Michał KUC, Marta KUKIEŁKA, Iwona WÓJCIK: Wiek wydmy w Górnikach w świetle datowań TL. s. 60-66. Agnieszka SALASA-ORPYCH: Analiza uwarunkowań termicznych i wilgotnościowych przypowierzchniowej warstwy powietrza atmosferycznego w grudniu 2005 roku na terenie lasu klimaksowego zlokalizowanego pomiędzy Sławkowem a Dębową Górą. s. 67-71. Marcin SOCZEK, Łukasz TAWKIN: Kanał Gliwicki jako przykład wodnej drogi śródlą- dowej. s. 72-85. Andrzej SOCZÓWKA: Kolejowe połączenia dalekobieżne Wybrzeża w latach 1987-2006. s. 86-97. Bogusław STRUGAŁA: Zróżnicowanie pokrywy lodowej wybranych zbiorników wodnych w Świętochłowicach w 2006 roku. s. 98-101. Paweł BERESZKA, Agnieszka KAŹMIERCZAK: Walory krajobrazowe Wyżyny Często- chowskiej w aspekcie ich wykorzystania turystycznego i degradacji. s. 105-109. 167 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Agata KOPTYŃSKA: Co z Jurajskim Parkiem Narodowym? s. 110-113. Agata KOPTYŃSKA, Alicja ZAJĄCZKOWSKA: Powiat tarnogórski widziany naszymi oczami. s. 114-122. Marek RUMAN, Agnieszka WIZNER: Nasz Egipt. s. 123-128. Ewa CZAPLA, Robert KULPA: Charakterystyka warunków środowiskowych Gminy Krze- szowice (na potrzeby zajęć terenowych). s. 131-138. Marek RUMAN, Małgorzata MIZERA, Małgorzata STOLARSKA: Charakterystyka śro- dowiska przyrodniczego Gliwic. s. 139-150. Monika TROCHIM: Przekształcenia rzeźby terenu i stosunków wodnych na obszarze zlewni Kłodnicy. s. 151-161. Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z XVII Rocznego Kongresu EGEA w Milopotamos (Grecja). s. 165-167. Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z Wschodnioeuropejskiego Kongre- su EGEA w Moskwie. s. 168-171. Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie merytoryczne z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2005/2006. s. 172-174.

Tom 8 (2007), red.: M. Rzętała

Tomasz CHABERKO: Efekty działań konserwatorskich e historycznych centrach miast (na przykładzie Krakowa i Wrocławia). s. 9-14. Beata FERENCZ: Parametry fizykochemiczne wód wybranych jezior rzecznych w dolinie środkowego Bugu. s. 15-20. Nina GRAD: Rewitalizacja krakowskiego Kazimierza. s. 21-27. Monika JANIA: Próba waloryzacji przyrodniczej Ziemi Kłodzkiej na potrzeby turystyki i rekreacji. s. 28-41. Łukasz KAŁUŻA: Zmiany funkcjonalne obszarów pokopalnianych na przykładzie Silesia City Center (Katowice). 42-52. Katarzyna KASPROWSKA: Najnowsze wyniki weryfikacyjno-sondażowych badań osadów Jaskini Puklinovej (Morawski Kras). s. 53-57. Krystyna KOZIOŁ, Agata KOPTYŃSKA: Źródła Sztoły – wybrane problemy hydrologiczne. s. 58-67. Jakub ŻYDZIK: Współczesny układ sieci drogowej województwa śląskiego a dostępność komunikacyjna regionu. s. 68-78. Elżbieta PAŁKA: Znaczenie przyrodnicze i gospodarcze Zbiornika Rożnowskiego. s. 81-94. Andrzej T. JANKOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA, Tadeusz MOLENDA: Zbiorniki w nieckach z osiadania i zapadliskach na Wyżynie Śląskiej – wybrane problemy hydrologiczne. s. 97-104. Krystyna KOZIOŁ, Bartosz SZADKOWSKI: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2006/2007. s. 107-109. Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA: Sajany – Irkuck – Bajkał’ 2007 (sprawozdanie z wyjazdu naukowego). s. 110-117.

168 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Tom 9 (2008), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała

Dorota BETLEJ: Analiza wpływu czynników klimatycznych na wielkość przyrostów rocznych świerka pospolitego (Picea abies l. karst) w Pieninach. s. 9-15. Izabela JÓZEFIAK, Daniel OKUPNY: Rozwój i formy osadnictwa olęderskiego w środko- wym odcinku doliny Warty. s. 16-23. Agnieszka KŁOSOK: Intensyfikacja zjawisk osuwiskowych u schyłku glacjału i w holoce- nie na terenie Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. s. 24-31. Daniel OKUPNY: Morfologiczne skutki procesów stokowych zachodzących na zboczach zwałowiska zewnętrznego Adamów. s. 32-43. Michał SOBALA: Charakterystyka geomorfologiczna grzbietów górskich w Beskidzie Śląskim. s. 44-55. Maksymilian SOLARSKI: Zmiany organizacji przestrzennej dwóch wybranych wsi opolsz- czyzny w czasie XIX i XX wieku. s. 56-66. Monika SZEKIEL: Wodospady kuli ziemskiej. s. 69-78. Angelika MAJ: Funkcje przyrodnicze i znaczenie społeczno-ekonomiczne rzeki Dunajec. s. 81-96. Dominik KARKOSZ: Indie – Himalaje 2003 (sprawozdanie z VIII szkolnej wyprawy geograficznej). s. 99-112. Krystyna KOZIOŁ: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2007/2008. s. 113-114. Robert MACHOWSK, Mariusz RZĘTAŁA: Kamczatka’ 2008 (sprawozdanie z wyjazdu naukowego). s. 115-119. Marta STOJEWSKA: Moje spojrzenie na Turkmenistan. s. 120-126.

Tom 10 (2009), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała

Marek CIECHOWSKI: Postrzeganie Bonarki w Krakowie. s. 9-26. Bartosz CZADER, Eugeniusz FOLTYN, Jan Maciej WAGA: Najstarsze znaleziska archeologiczne w Polsce. s. 27-34. Zofia DEMBOWSKA: Charakterystyka limnologiczna zbiornika Goczałkowickiego. s. 35-44. Agnieszka KŁOSOK-RZEPISZCZAK: Geomorfologiczne skutki ekstremalnych zjawisk hy- drometeorologicznych w dorzeczu Koszarawy. s. 45-53. Rafał MARTYNIEW: Wpływ drogi krajowej S3 na komponenty środowiska przyrodniczego Wolińskiego Parku Narodowego w świetle raportów OOŚ. s. 54-64. Łukasz NIEWIADOMSKI: Batymetria wybranego starorzecza w Dolinie Górnej Wisły. s. 65-70. Daniel OKUPNY: Cechy i geneza torfowisk południowej części Kotliny Kolskiej na tle wa- runków geomorfologicznych. s. 71-85. Małgorzata MAŁECKA: Chorwacja – mały kraj na wielkie wakacje. s. 89-96. Martyna ŻUREK: Turystyka rowerowa w Polsce jako przykład turystyki przyjaznej środowi- sku. s. 97-108. Daniel OKUPNY, Patrycja GOLAŃSKA: Przyrodnicza charakterystyka istniejących i projek- towanych rezerwatów na torfowiskach w województwie łódzkim. s. 111-121. 169 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Grzegorz GAŁEK, Angelika MAJ, Marcin SOLECKI: Sprawozdanie z badań ankietowych dotyczących „świadomości Polaków na temat zmian klimatu” (styczeń-kwiecień 2009). s. 125-129. Alicja GOLIK: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2008/2009. s. 130-132. Alicja GOLIK, Angelika MAJ: Rumunia-Bułgaria’ 2009 – Sprawozdanie z wyjazdu tereno- wego. s. 133-142. Małgorzata GORZEL, Angelika MAJ, Anna NADOLNA, Magdalena SUCHORA: Warsztaty limnologiczne w Borach Tucholskich (Jarcewo’ 2009). s. 143-153.

Tom 11 (2010), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała

Krzysztof BIERNACIK: Walory ekologiczne Uroczyska Warta (Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy) z uwzględnieniem zmienności stężeń fosforu w badanych staro- rzeczach. s. 9-19. Piotr JURCZAK, Monika KACZMARCZYK, Anna Maria TRZASKALIK: Rekonstrukcja klimatu Gór Krymskich na podstawie szerokości przyrostów sosny krymskiej. s. 20-27. Krystyna KOZIOŁ, Michał SOBALA: Geologiczne uwarunkowania ukształtowania jaskiń szczelinowych w masywie Skrzycznego (NE Beskid Śląski, Karpaty Zachodnie). s. 28-34. Rafał MARTYNIEW: Istota planowania i gospodarowania przestrzennego na przykładzie regionów nadmorskich z uwzględnieniem konfliktu na linii miasta Międzyzdroje i Wo- lińskiego Parku Narodowego. s. 35-47. Łukasz NIEWIADOMSKI: Wpływ antropopresji na parametry fizyczne wody starorzeczy w obrębie gminy wiejskiej Oświęcim. s. 48-58. Katarzyna PUKOWIEC: Współpraca międzynarodowa Polski i Czech na przykładzie ziemi wodzisławsko-karwińskiej. s. 59-67. Radosław SAGAN: Postrzeganie problemów społecznych oraz obszarów ubóstwa przez mieszkańców miasta Katowice. s. 68-77. Maksymilian SOLARSKI, Alicja PRADELA: Przemiany wybranych form rzeźby Wyżyny Miechowickiej w latach 1883-1994. s. 78-92. Anna WÓJCIK: Różnorodnośc krajobrazu rolnictwa tradycyjnego na przykładzie gminy Lelów. s. 93-97. Roksana ZARYCHTA, Adrian ZARYCHTA: Wybrane przykłady przekształceń antropogenicznych w obrębie miasta Wojkowice. s. 98-106. Robert TOMALA: Czarnobyl – „promieniotwórczy” przykład turystyki ekstremalnej? s. 109-118. Jowita WOJCIESZEK: Wpływ zbiorników zaporowych na środowisko na przykładzie Jeziora Nasera. s. 119-126. Małgorzata MAŁECKA: Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego jako markowy produkt turystyki przemysłowej – wizja a rzeczywistość. s. 129-135. Anna SZMATŁOCH: Obiekty geoturystyczne regionu Pocono (północno-wschodnia Pen- sylwania). s. 136-141. Zofia DEMBOWSKA: Sprawozdanie z XXIV Ogólnopolskiego Zjazdu Geografów. s. 145-147. 170 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Alicja GOLIK: Kletno’ 2009 – sprawozdanie z obozu adaptacyjnego. s. 148-152. Alicja GOLIK, Aneta RZEPECKA, Marcin SOLECKI: Łódź – sprawozdanie z wyjazdu naukowo-poznawczego. s. 153-155. Piotr JURCZAK, Monika KACZMARCZYK, Anna Maria TRZASKALIK: Krym’ 2009 – sprawozdanie z wyjazdu naukowego. s. 156-159. Małgorzata MAŁECKA, Radosław SAGAN, Łukasz WRÓBLEWSKI: Rola i miejsce geografii w gimnazjum – wyniki badań ankietowych. s. 160-170.

Tom 12 (2011), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała

Michał CIEPŁY: Dynamika i przyczyny ruchu formy gruzowej w Świstówce Roztockiej. s. 9-18. Mateusz ĆWIKŁA: Stan środowiska wodnego zlewni rzeki Białej Tarnowskiej w świetle badań i kartowania hydrograficznego (Pogórze Ciężkowickie). s. 19-25. Barbara CZAJKA: Zapis lawin śnieżnych w przebiegu górnej granicy lasu w Tatrach Zacho- dnich. s. 26-38. Dominik KARKOSZ: Krajobraz Beskidu Śląskiego pod wpływem antropopresji. s. 39-46. Marta KRUPA, Jolanta KAŹMIERCZAK, Damian SZATKOWSKI, Julia KACZMAREK: Wpływ górnictwa węgla kamiennego na stan wód powierzchniowych południowo-zachodniej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. s. 47-57. Michał SOBALA: Wpływ budowy geologicznej na rzeźbę grzbietu monoklinalnego Magurka Wiślańska – Magurka Radziechowska (Beskid Śląski, Karpaty Zachodnie). s. 58-68. Maksymilian SOLARSKI, Alicja PRADELA: Cechy specyficzne zlodzenia zbiorników wodnych na Wyżynie Śląskiej. s. 69-78. Tomasz SPÓRNA, Krystyna KOZIOŁ, Anna GABAS: Motywy podjęcia studiów na Wydzia- le Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego w 2009 roku. s. 79-93. Aleksandra WAGA: Mikokien w Polsce – pozostałości osadnictwa neandertalskiego. s. 94-106. Paula WAGA: Polityczne, społeczno-ekonomiczne i środowiskowe uwarunkowania założenia i funkcjonowania opactwa cysterskiego w Rudach na Górnym Śląsku. s. 107-116. Roksana ZARYCHTA, Adrian ZARYCHTA: Przemiany w krajobrazie wyrobiska plejstoceń- skich piasków wodnolodowcowych w granicach gminy Kobiele Wielkie. s. 117-129. Andrzej JAGUŚ, Martyna RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA: Kaskada Angary – parametry morfometryczne i funkcje zbiorników wodnych. s. 133-138 Robert MACHOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA: Teneryfa i La Gomera – wyspy przyrodniczych osobliwości dla geografów. s. 139-143. Jowita WOJCIESZEK: Wysoka tama w Egipcie przykładem inżynierskiej pomyłki czy cudu techniki? s. 144-152. Mariusz RZĘTAŁA, Maksymilian SOLARSKI: Codzienne obserwacje terenowe źródłem identyfikacji nowych form i procesów zlodzenia zbiornika wodnego. s. 155-161. Krzysztof GÓRAL: Spitsbergen’ 2010 – sprawozdanie z letniej wyprawy glacjologicznej Uni- wersytetu Śląskiego. s. 165-170. Leszek MAJGIER, Magdalena OPAŁA: Sprawozdanie z III Geo-sympozjum Młodych Bada- czy Silesia 2010. s. 171-173.

171 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Ewa PABIAN, Karolina TRĄBKA: Mediolan-Bergamo’ 2010 – sprawozdanie z wyjazdu poznawczego. s. 174-177. Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2009/2010. s. 178-179.

Tom 13 (2012), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała

Dorota BŁAŻYCA: Profile krajobrazowe połonin (Bieszczadzki Park Narodowy). s. 9-17. Tomasz BURDZIK: Przemiany przestrzeni a społeczny wymiar miasta. s. 18-23. Joanna CZEKAJ: Jakość i stan chemiczny wód czwartorzędowego piętra wodonośnego w rejonie gmin Chybie i Czechowice-Dziedzice. s. 24-34. Jakub GABRYSIAK: Wpływ antropopresji na środowisko fizycznogeograficzne Będzina. s. 35-46. Grzegorz JANKO, Krzysztof KALA, Katarzyna LASZUK, Małgorzata MAŁECKA, Magda- lena MUSZYŃSKA, Robert TOMALA: Ocena promocji i jakości usług turystycznych świadczonych w Parku Krajobrazowym Beskidu Śląskiego oraz jego otulinie w opinii respondentów. s. 47-53. Вадим А. ПЕЛЛИНЕН, Мартына А. ЖЕНТАЛА, Максимилиан СОЛАРСКИ: Влияние свойств неогеновых отложений на возникновение оползневых процессов на тер- ритории острова Ольхон озера Байкал. s. 54-57. Radosław SAGAN: Proces segregacji przestrzennej w miastach. s. 58-70. Michał SOBALA: Rola tworzenia wielkoobszarowych zrębów zupełnych w zmianie struktury krajobrazu wschodniej części Beskidu Śląskiego. s. 71-80. Maksymilian SOLARSKI, Alicja PRADELA, Vadim A. PELLINEN: Przemiany sieci hydro- graficznej Wyżyny Miechowickiej w latach 1827-1994. s. 81-95. Aleksandra WAGA: Wykorzystanie metod teledetekcyjnych w archeologii na przykładzie zdjęć lotniczych – zalety i pułapki interpretacyjne. s. 96-107. Katarzyna WANIEK: Zmiany zanieczyszczeń gazowych w Polsce z zakładów szczególnie uciążliwych w latach 2000-2010. s. 108-115. Tomasz BICZYK: Sycylia – wyspa wielu kultur i krajobrazów. s. 119-126. Robert MACHOWSKI, Martyna A. RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA: Egipt i Tunezja – najczęściej turystycznie odwiedzane przez Polaków kraje afrykańskie. 127-134. Mariusz RZĘTAŁA, Robert MACHOWSKI, Martyna A. RZĘTAŁA: Chiny wschodnie – przyrodnicze i kulturowe atrakcje turystyczne. s. 135-140. Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Ekosystemy rzeczne, jeziorne i bagienno-torfo- wiskowe jako atrakcje turystyczne Syberii Zachodniej. s. 143-148. Małgorzana MAŁECKA: Bałkańskie kontrasty – relacja z wyprawy do Chorwacji, Czarnogóry, Albanii i Macedonii. s. 151-159. Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geogra- fów Uniwersytetu Śląskiego w roku akademickim 2010/2011. s. 160-162

172 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 161-173 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Tom 14 (2013), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała

Dorota BŁAŻYCA: Uwarunkowania wahań stanów wody w zbiorniku Łąka na Pszczynce. s. 9-15 Weronika DRAGAN: Przemiany przestrzenno-funkcjonalne Mysłowic w latach 1990- 2012. s. 16-29. Marta MIAZGA: Charakterystyka limnologiczna zbiornika Wapienica. s. 30-42. Alicja PRADELA, Maksymilian SOLARSKI: Rozwój górnictwa rud cynku i ołowiu w bytomsko-tarnogórskim rejonie złożowym od końca XVIII wieku do czasów współcze- snych. s. 43-50. Andrzej STOLOT: Liczba dni z mgłą na lotnisku Katowice-Pyrzowice w latach 2005-2010 w oparciu o typy cyrkulacji atmosfery. s. 51-59. Katarzyna WANIEK: Ocena struktury promieniowania słonecznego i warunków anemologicznych w obrębie parku naukowo-technologicznego „Euro-Centrum” w Katowicach dla potrzeb odnawialnych źródeł energii. s. 60-66. Michał ZYCH: Występowanie roślin inwazyjnych z rodzaju Fallopia wzdłuż wodnych szlaków turystycznych na obszarze województwa opolskiego. s. 67-75. Marlena JAKUBOWSKA: Erupcje wulkaniczne jako istotny element środowiska fizycznogeograficznego w kształtowaniu krajobrazu Islandii. s. 79-85. Sandra KULESZA: Berlin w 3 dni. s. 86-90. Anna SAŁACIŃSKA, Tomasz ŻARSKI: Rekultywacja i zagospodarowanie zwałowiska zewnętrznego KWB „Bełchatów” – Góra Kamieńsk. s. 91-98. Natalia ŚLEWA: Główne cechy klimatu obszarów zurbanizowanych. s. 99-107. Aleksandra WAGA, Daria OLBRYCHT, Karolina MOLL: Vallum Hadriani – pomiędzy ochroną a turystyką, czyli jak funkcjonują obiekty archeologiczne w Wielkiej Bryta- nii. s. 111-122. Krzysztof GÓRAL, Aneta RZEPECKA: Islandia 2012 – już Księżyc czy jeszcze Ziemia? Sprawozdanie ze studenckiej wyprawy naukowo-poznawczej. s. 125-130. Aneta RZEPECKA: Sprawozdanie z Kongresu EGEA Euromed Regional Congress 2012 w Serbii. s. 131-135. Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geogra- fów Uniwersytetu Śląskiego w roku akademickim 2011/2012. s. 136-138.

173 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 174-176 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

UWAGI DLA AUTORÓW PRZYGOTOWUJĄCYCH PRACĘ DO PUBLIKACJI W OPRACOWANIU pt. „Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO”

Opracowanie pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest publika- cją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego”. Są w nim zamieszczane oryginalne opracowania naukowe członków tej organizacji oraz osób z nią współpracujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych. Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych – decyzją osób odpowiedzialnych za wydanie – na cztery odrębne grupy tematyczne: artykuły i komunikaty, prelekcje, sesje terenowe, sprawozdania. Prace przygotowane zgodnie z niniejszą instrukcją należy przekazywać na adres Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ lub bezpośrednio do opiekuna naukowego SKNG UŚ (http://skng.wnoz.us.edu.pl). Prace powinny być przedstawione w sposób wynikający ze znajomości warsztatu geograficznego – np. w przypadku artykułów powinny zawierać: wstęp, cele, metody badań itd. Artykuły i komunikaty powinny być przygotowane w języku ojczystym lub języku angielskim z przemiennym streszczeniem (podpisy rysunków i tytuły tabel w wersji polskiej i angielskiej). Autorzy z zagranicy publikację przygotowują w języku angielskim (lub wyjątkowo w języku ojczystym) ze streszczeniem w języku angielskim; podpisy rysunków, fotografii i tytuły tabel również w języku angielskim – mogą one zostać przetłumaczone na język polski. Sesje terenowe, sprawozdania, prelekcje (tezy wykładów lub prezentacji popularno-naukowych), powinny być przygotowane w języku polskim, a ich streszczenia nie są wymagane. Wszystkie prace powinny zawierać spis cytowanej literatury, sporządzony alfabetycznie czcionką Arial Narrow, 8 pkt. (przykład nr 1). Prace powstające na bazie danych zaczerpnię- tych z internetu nie będą przyjmowane, a cytowania z mało wiarygodnych źródeł internetowych traktowane jako niepożądane. Wszystkie załączniki powinny być odwołane w tekście zasadniczym pracy (np. rys. 1; tab. 1; fot. 2) oraz – w przypadku artykułów i komunikatów – w stresz- czeniu, a wykonane wyłącznie w konwencji czarno-białej z uwzględnieniem wymiarów strony w druku (długość – 19,5 cm, szerokość – 13 cm) i czcionki (Times New Roman – 10 pkt. dla tekstu zasadniczego; 8 pkt. dla podpisów rysunków i fotografii oraz treści tabel – przykład 2). Rysunki (przykład nr 3) i fotografie (gwarantujące dobrą jakość na wydruku w konwencji czarno-białej) powinny być zapisane w formacie tif lub jpg. Opis rysunku i objaśnienie zna- ków nie wchodzą w obszar skanowania i należy je przekazać jako odrębny tekst (przykład 4).

Przykład nr 1

ABSALON D., JANKOWSKI A. T., LEŚNIOK M., WIKA S., 1995: Komentarz do „Mapy sozologicznej Polski” w skali 1: 50 000, ark. M-34-50-D Bytom. Główny Geodeta Kraju. GEOPOL, Poznań. Atlas województwa katowickiego. 1971: ŚIN w Katowicach, PPWK, Warszawa. CZYLOK A., PULINOWA M. Z., 2000: Spojrzenie na krajobraz kulturowy Zagłębia. [w:] Środowisko przyrodnicze regionu górnośląskiego – stan poznania, zagrożenia i ochrona. Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Oddział Ka- towicki PTG, Sosnowiec. s. 94-101. JANKOWSKI A. T., RZĘTAŁA M., 2004: Stan badań limnologicznych w regionie górnośląskim. [w:] A. T. Jankowski, M. Rzętała (red.): Jeziora i sztuczne zbiorniki wodne – funkcjonowanie, rewitalizacja i ochrona. Uniwersytet Śląski – Wydział Nauk o Ziemi, Polskie Towarzystwo Limnologiczne, Polskie Towarzystwo Geograficzne – Oddział Katowicki, Sosnowiec. s. 101-115. LANGE W. (red.), 1993: Metody badań fizycznolimnologicznych. Wydawnictwa UG, Gdańsk. 175 s.

174 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 174-176 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Przykład nr 2

Tabela 1. Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 1974-2012.

Rok akademicki Kurator Opiekun naukowy Prezes 1974/1975 prof. dr hab. Adam Hałat dr Alicja Z. Szajnowska 1975/1976 Jan Trembaczowski Adam Hałat 1976/1977 Bogdan Matuszczak 1977/1978 mgr Maria Pukowska-Mitka Jerzy Runge 1978/1979 Wiesława Włoch 1979/1980 Bogumił Selerski 1980/1981 Adam Degórski 1981/1982 Adam Degórski 1982/1983 dr Piotr Modrzejewski Włodzimierz Pawełczyk 1983/1984 mgr Jerzy Runge Jadwiga Gawińska 1984/1985 Tomasz Szaran 1985/1986 Adam Hibszer 1986/1987 Adam Hibszer 1987/1988 Jolanta Pełka 1988/1989 Ilona Witala 1989/1990 Wiesław Konieczny 1990/1991 dr hab. Mariusz Rzętała 1991/1992 Piotr Modrzejewski Mariusz Rzętała 1992/1993 dr Jerzy Runge Jacek Jargon / Barbara Załęska 1993/1994 Andrzej Jaguś 1994/1995 Andrzej Jaguś 1995/1996 Szymon Kończyk 1996/1997 Szymon Kończyk 1997/1998 Szymon Kończyk 1998/1999 dr hab. Jerzy Runge Łukasz Obroślak 1999/2000 Grzegorz Patacz 2000/2001 od 1992 roku Sylwia Jeżmanowska 2001/2002 nie powoływano Daniel Wicher 2002/2003 Kuratora SKNG UŚ Daniel Wicher / Michał Gnyp 2003/2004 dr Mariusz Rzętała Łukasz Tawkin 2004/2005 Łukasz Tawkin 2005/2006 Bernadeta Myśliwiec 2006/2007 Bartosz Szadkowski 2007/2008 Bartosz Szadkowski 2008/2009 Jakub Adamek 2009/2010 dr hab. Mariusz Rzętała Aneta Rzepecka 2010/2011 Radosław Sagan 2011/2012 Mikołaj Mirewski 2012/2013 prof. UŚ dr hab. Mariusz Rzętała Karolina Trąbka 2013/2014 Karolina Trąbka

175 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 15 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). 174-176 Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014.

Przykład nr 3

Przykład nr 4

Rys. 1. Rozmieszczenie wybranych obiektów gospodarczych i hydrotechnicznych dawnego zagospodarowania zlewni potoku Brysztan dla potrzeb owczarstwa (wg: Jaguś, Rzętała, 2002): 1 – granica państwa, 2 – cieki, 3 – poziomice, 4 – bacówka wzorcowa nr 4, 5 – fundamenty bacówki wzorcowej nr 3, 6 – zapory zbiorników wodnych, 7 – rowy irygacyjne, 8 – studzienki rozprowadzające, 9 – skałki wapienne.

Rys 2. Plan batymetryczny zbiornika Dzierżno Duże.

Rys. 3. Kierunkowa (A) i prędkościowa (B) róża wiatrów dla stacji meteorologicznej w Katowicach z lat 1961-1990 (wg: Charakterystyka klimatologiczna..., 1992).

Rys. 4. Przejawy przemieszczeń górotworu na powierzchni ziemi (wg: T. Ryncarz, 1992, uproszczone): 1 – zapadliska, 2 – spękania i szczeliny, 3 – niecka osiadania.

Rys. 5. Zmienność stężeń fosforanów w wodach zbiorników położonych w Zabrzu Makoszowach w latach hydrologicznych 2003-2005.

176